Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sociology Solutions Unit 4 ସାମାଜିକ ବୈଷମ୍ୟ, ବହିଷ୍କରଣ ଓ ଆନ୍ଦୋଳନ Long Answer Questions.
CHSE Odisha 12th Class Sociology Unit 4 Long Answer Questions in Odia Medium
ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
୧ । ଜାତିର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ଏବଂ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜାତିର ସଂଜ୍ଞା :
(a) ସାର୍. ଇ. ଏ. ଗେଟ୍- ‘‘ଜାତି ପ୍ରଥା ହେଉଛି ଏକ ଆନ୍ତର୍ବିବାହୀ ସମୂହ କିମ୍ବା ଏହି ସମୂହଗୁଡ଼ିକର ସମଷ୍ଟି ଯାହା ଏକ ସାଧାରଣ ନାମକୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ ଏବଂ ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜର କୌଳିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥା’ନ୍ତି ଓ ଏକ ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥଳରୁ ଜାତ ବୋଲି ଦାବି କରି ଏକ ସମମୌଳିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଠନ କରିଥା’ନ୍ତି ।’’
(b) ଏ. ଡବ୍ଲୁ. ଗ୍ରୀନ୍ – ‘‘ଜାତିପ୍ରଥା ହେଉଛି ଏକପ୍ରକାର ସ୍ତରୀକରଣ ଯେଉଁଥରେ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାବଚ୍ଛର ଉଚ୍ଚ ନୀଚ କ୍ରମ ଆଦର୍ଶଗତ ଭାବେ ସଂଗଠିତ ହୋଇନଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସାରା ଜୀବନର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଟେ । ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ବୃଦ୍ଧି, ଜୀବନଶୈଳୀ, ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହି ସମୂହରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ସାଥୀଟିଏ ପାଇଥାଏ ।
ଜାତିପ୍ରଥାର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଉପାଦାନ :
(i) ସମାଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ଆଂଶିକ ବିଭାଜନ (Segmental division of society) – ଜାତି ପ୍ରଥା ସମାଜକୁ କେତେକ ଛୋଟ ଛୋଟ ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଦେଇଥାଏ । ଏହି ଛୋଟ ସମୂହ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଉପସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୂହର କେତେକ ନିଜସ୍ବ ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, ଚାଲିଚଳନ, ପରମ୍ପରା ଓ ନୀତି ନିୟମ ଇତ୍ୟାଦି ରହିଥାଏ । ସେମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ଅଧିକାର ମଧ୍ୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଥାଏ ।
(ii) ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କମ (Hierarchy) – ପବିତ୍ର ଓ ଅପବିତ୍ର କ୍ରମରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମରେ ସଜାଇ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି । ଭାରତରେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ, ଯଥା – ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ୟ ଏବଂ ଶୂଦ୍ର ।
(iii) ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାରେ କଟକଣା (Restriction on food, drink and social intercourse) – ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ କଟକଣା ରହିଥାଏ । ଉଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ଏକତ୍ର ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ ଏବଂ ଛୁଆଁ ଅଛୁଆଁ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନେକ କଟକଣା ପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(iv) ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଏବଂ ବାଧାବନ୍ଧନ (Differential civil and religious previleges and disabilities) – ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସାଧାରଣତଃ କେତେକ ବିଶେଷ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି, ମାତ୍ର ନୀଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେଥୁରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସର୍ବସାଧାରଣ ବ୍ୟବହୃତ କୂଅ, ପୋଖରୀ, ରାସ୍ତାଘାଟ, ସାଧାରଣ ସଭାଗୃହ, ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ଇତ୍ୟାଦି କେବଳ ଉଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ର ନୀଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଏଥରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ ଓ ପୂଜାପାଠ ନୀଚଜାତିଙ୍କ ପାଇଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଷେଧ ଅଟେ ।
(v) କୌଳିକ ବୃତ୍ତି (Hereditary Occupation) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କୌଳିକ ବୃତ୍ତି ଥାଏ । ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ଏହି ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ଏବଂ ଏହା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଭାବରେ ଗତି କରିଥାଏ । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏଥିରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କଲେ ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତଦ୍ୱାରା ଦଣ୍ଡନୀୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(vi) ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଟକଣା (Restriction on marriage) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ନିୟମକୁ କଠୋର ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ ନିଜ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବୈବାହିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ରଖୁବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ । ଏଣୁ ଜାତିକୁ ଏକ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ସମୂହ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।
(vii) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ (A definite name) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଓ ପ୍ରଜାତିର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ଥାଏ । ଏହି ନାମ ଉକ୍ତ ଜାତି ବା ଉପଜାତିକୁ ଚିହ୍ନିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ନିଜ ସମୂହ ଆନୁଗତ୍ୟର ଭାବନା ସୁଦୃଢ଼ ହୋଇଥାଏ ।
(viii) ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ (Caste Panchayat) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ଏକ ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ ଥାଏ । ଜାତିର ସମସ୍ତ ନୀତିନିୟମ ଠିକ୍ଠାକ୍ ପାଳନ ହେଉଛି କି ନାହିଁ, ଜାତିର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ଜାତି ଅନୁରୂପ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଛନ୍ତି କି ନାହିଁ ଦେଖୁବା ହେଉଛି ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ । ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା, ଦୋଷୀକୁ ଦଣ୍ଡବିଧାନ କରିବା, ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଲେ ଜାତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନୂତନ ନୀତିନିୟମ ପ୍ରଣୟନ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ।
୨ । ଜାତିପ୍ରଥାର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଏକ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଭାବେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡିକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଡ଼କ୍ଟର ଜି.ଏସ୍.ଘୁରେ (Dr. G.S.Ghurey) କହନ୍ତି, ‘‘ଏହା ବ୍ୟକ୍ତି ପରିଚୟକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ, ବ୍ୟକ୍ତି ସାତନ୍ତ୍ର୍ୟକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ଏବଂ ଅଧିକାର ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟକୁ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିଥାଏ ।’’ ନିମ୍ନରେ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡିକୁ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା
(i) ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ (Determination of social status) – ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତେଣୁ ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଯେକୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଜନ୍ମରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଜାତିର ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତି (Ascribed status) ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଯାହାକି ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅଟେ ।
(ii) ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରଦାନ (Provides social security) – ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଏକ ବୀମା ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ଭବିଷ୍ୟତ ବିଷୟରେ ସଚେତନ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ସଂସ୍କୃତିର ସୂରକ୍ଷା କରିଥାଏ (Preserves culture) – ଜାତିର ଅନ୍ୟତମ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଏହା ସଂସ୍କୃତିକୁ ସୁରକ୍ଷିତ କରିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ନିଜସ୍ଵ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଓ କାରିଗରୀ କୌଶଳଗୁଡିକ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷର ଆଉ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷକୁ ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଭିତ୍ତିରେ ହସ୍ତାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ଜାତି ସଂସ୍କୃତି ସୁରକ୍ଷିତ ହୋଇପାରିଥାଏ ।
(iv) ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ (Determines occupation) – ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃଷ୍ଟି ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କୌଣସି ଉଦ୍ୟମ କରିବାକୁ ପଡ଼ି ନ ଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ସଇଚ୍ଛାରେ କୌଣସି ବୃତ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରିପାରି ନ ଥାଏ ।
(v) ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control over behaviour) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର କେତେକ ନୀତିନିୟମ ଥାଏ । ଏହି ନୀତିନିୟମଦ୍ୱାରା ଜାତି ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ଏହି ନୀତିନିୟମକୁ ମାନିବାପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ବାଧ୍ୟ । ଯଦି କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ସଦସ୍ୟ ଏଥରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କରେ ତେବେ ସେ ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତଦ୍ୱାରା ଦଣ୍ଡିତ ହୋଇଥାଏ ।
(vi) ପ୍ରଜାତୀୟ ବିଶୁଦ୍ଧତା ରକ୍ଷା (Maintenance of racial purity) – ଜାତି ଏକ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ସମୂହ । ଏଣୁ ସେହି ସମୂହ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଜାତି ବାହାରେ ବୈବାହିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇ ନ ଥାଏ । ଫଳରେ ସଜାତିରେ ବିବାହଦ୍ବାରା ବର୍ଣ୍ଣଶଙ୍କର (Hybrid) ସୃଷ୍ଟି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ନ ଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରଜାତୀୟ ବିଶୁଦ୍ଧତା ରକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ ।
(vii) ଧର୍ମ ଏବଂ ବିଶ୍ବାସର ରକ୍ଷା (Maintenance of religion and belief) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧାର୍ମିକ ବିଧ୍ଵବିଧାନ, ବିଶ୍ବାସ ପଦ୍ଧତି ରହିଥାଏ । ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ବପର୍ବାଣି ଓ ଉତ୍ସବ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି ଧାର୍ମିକ ବିଧିବିଧାନକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ସହିତ ଗୋଷ୍ଠୀଜୀବନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(viii) ଶ୍ରମ ବିଭାଜନରେ ସହାୟକ (Helpful in division of labour) – ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମାଜର କେତେକ ଜାତି କେତେକ ଉପଜାତିରେ ବିଭାଜିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି, ଉପଜାତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ । ପୁନଶ୍ଚ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡିକ ପବିତ୍ର ଓ ଅପବିତ୍ର ଆଧାରରେ ବଣ୍ଟା ଯାଇଥାଏ ଯାହା ସମସ୍ତଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ସୂଚାରୁରୂପେ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।
୩ । ଜାତିପ୍ରଥାର ବିଭିନ୍ନ ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଅପକାରିତାମାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଯଦିଓ ଜାତିପଦ୍ଧତି ସମାଜ ପାଇଁ ଏକ ହିତକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ତଥାପି ଏହା ଅନେକ ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସଂପାଦିତ କରିଥାଏ । କାଳକ୍ରମେ ଜାତିର କେତେକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିକାଶର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଗରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ନିମ୍ନରେ ଜାତିପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ସାମାଜିକ ବିଘଟନ (Social disorganisation) ଅତୀତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମାଜରେ ଐକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ଏହା ଥିଲା ଏକତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଏହା ହିନ୍ଦୁ ସମାଜକୁ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ କରିବାରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି ।
ଏହା ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଶହ ଶହ ଉପଜାତିରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ବର୍ଜିତ ଶତ୍ରୁଭାବ ଏବଂ ଘୃଣାଭାବ, ଉଚ୍ଚ ଓ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ସ୍ନେହ ଏବଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ ସଂପୂର୍ଣ ରୂପେ ଉଚ୍ଛେଦ କରିଛି । ଉଚ୍ଚଜାତିର ସଦସ୍ୟ ଏବଂ ନୀଚଜାତି(ଯେଉଁମାନେ କି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ରୂପେ ପରିଚିତ)ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଭୀର ଦୂରତ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ଯାହା ଫଳରେ କି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ପଶୁମାନଙ୍କ ଭଳି ଜୀବନଯାପନ କରୁଛନ୍ତି ।
ଏପରିକି ଉଚ୍ଚଜାତିର ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶହ ଶହ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରିଥାଏ । ଫଳରେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବିଘଟନ ଆଡ଼କୁ ଗତି କରିବାରେ ଲାଗିଛି ।
(ii) ସାମାଜିକ ପ୍ରଗତି ଆଗରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ (Obstacle to social progress) – ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୋଷ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ଦେଶର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତିରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କର୍ମତତ୍ତ୍ଵଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ପ୍ରକୃତିର ହୋଇଯାଇଥାଆନ୍ତି । ଏହି ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଚିନ୍ତାଧାରା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ପୁରାତନ ପ୍ରଥା ଏବଂ ପରମ୍ପରାକୁ ଛାଡ଼ି ନଥା’ନ୍ତି ।
ଅପରପକ୍ଷରେ ସେମାନେ ନୂତନ ଆଦର୍ଶ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଉଦ୍ଭାବନ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରି ନଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସମାଜର ପ୍ରଗତି ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା (Untouchability) – ଜାତିପଦ୍ଧତି ଏକ କଳଙ୍କିତ ସମାଜିକ ବ୍ୟାଧ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ଯାହା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନାମରେ ପରିଚିତ । ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସାମାଜିକ ସୋପାନରେ ନିମ୍ନ ଭାଗରେ ରହି ସବୁବେଳ ପାଇଁ ଅବହେଳିତ, ଦଳିତ ଏବଂ ନିଷ୍ପେଷିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ କହିଛନ୍ତି‘‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ହେଉଛି ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏକ କୁତ୍ସିତ ପରିପ୍ରକାଶ ଓ ଈଶ୍ୱର ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟ ଜାତି ପ୍ରତି ଏହା ଏକ ଅପରାଧ । (Untouchability is the most hateful expression of caste system and it is a crime against God and man.)
(iv) ଶ୍ରମ ସଞ୍ଚାଳନର ବିରୋଧ (Denial of mobility of labour) – ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଶ୍ରମ ସଞ୍ଚାଳନକୁ ବିରୋଧ କରିଥାଏ । ଜାତିର କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟରେ ରହି ବ୍ୟକ୍ତି ନୂତନ ପେସାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ସୁଯୋଗ ପାଇ ନଥାଏ । ଫଳରେ ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଜୀବନରେ ବିଫଳତାର ବୋଝ ବହନ କରି ଦୁଃଖରେ ଜୀବନ ବିତାଇଥା’ନ୍ତି ।
ଆଉ ମଧ୍ୟ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବାଧ୍ଯରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଏକ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନଯାପନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(v) ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧ (Opposing democracy) – ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧୀ ଅଟେ । ଗଣିତନ୍ତ୍ର ସମାନତା, ମୁକ୍ତି ଏବଂ ଭ୍ରାତୃତ୍ଵ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି, ଧର୍ମ, ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ବିଶେଷରେ ଗଣତନ୍ତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଜାତିପଦ୍ଧତି ସମାଜର ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସମାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରି ନଥାଏ । ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣକୁ ଭିଭିକରି ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଉଚ୍ଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବା ବେଳେ ନୀଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ବହୁ ନିର୍ଯାତନା ଭୋଗ କରନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନୀତି କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।
୪ । ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ ଜାତିପ୍ରଥାକୁ ପ୍ରଭାବିତ ବା ବିଘଟିତ କରୁଥିବା କାରକମାନ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତିପ୍ରଥାରେ ଯେଉଁସବୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି, ସେଥ୍ପାଇଁ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ଦାୟୀ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
(i) ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା (Modern Education) – ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ସାର୍ବଜନୀନ ଏବଂ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ମୁକ୍ତ ଅଟେ । ଏହା ବୈଜ୍ଞାନିକ, ତର୍କଯୁକ୍ତ ଓ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏହା ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ଭାଷା, ଲିଙ୍ଗ, ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ । ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରଭାବରେ ପ୍ରଚଳିତ ଜାତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନୀତିନିୟମ, କୌଳିକ ବୃତ୍ତି, ଛୁଆଁ – ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମଶଃ ଲୋକମାନେ ଭୁଲିଗଲେଣି । ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ନବଯୁବକ ଯୁବତୀମାନେ ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହକୁ ଆଗ୍ରହର ସହ ଗ୍ରହଣ କରୁଛନ୍ତି ।
(ii) ଶିଳ୍ପୀକରଣ (Industrialization) – ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଦ୍ରୁତ ଶିଳ୍ପୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଫଳରେ ନୂତନ କଳକାରଖାନାମାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । କଳକାରଖାନାରେ ବା ଶିଳ୍ପାନୁଷ୍ଠାନରେ ଜାତି, ଧର୍ମ ନିର୍ବିଶେଷରେ ଲୋକମାନେ ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲାଗିଥା’ନ୍ତି । ପରସ୍ପର ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ବୃତ୍ତି, ଛୁଆଁଏ ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବ କ୍ରମଶଃ ଦୂରେଇ ଯାଇ ଭ୍ରାତୃତ୍ଵ ଓ ସମାନତାର ଭାବନା ଜାଗ୍ରତ ହେଉଅଛି ।
(iii) ନଗରୀକରଣ (Urbanisation) – ନଗରୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହେଲେ ବଡ଼ ବଡ଼ ସହରମାନ ନୂଆ ନୂଆ ବୁଦ୍ଧି ଓ ବ୍ୟବସାୟର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଜାତି ସହିତ ଏହି ବୃତ୍ତିର କୌଣସି ସଂପର୍କ ନଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକେ ନିଜର ସାମର୍ଥ୍ୟ, ଦକ୍ଷତା ଓ ଯୋଗ୍ୟତାର ମାପକାଠିରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଫଳରେ ସହର ସମୁଦାୟରେ ଜାତିଭିତ୍ତିକ ବୃତ୍ତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନଥାଏ ।
(iv) ଧନସଂପଦର ଗୁରୁତ୍ବ ବୃଦ୍ଧି (Increasing importance of wealth) – ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଥିଲା; ମାତ୍ର ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଧନସଂପତ୍ତିର ମହତ୍ତ୍ୱ ଏତେ ବଢ଼ିଯାଇଛି ଯେ ଜନ୍ମସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆର୍ଥିକ ଶକ୍ତି, ସମ୍ପରି ଅଧୁକାର ଓ ଧନସଂପଦର ମାଲିକାନା ତଥା ଆଧୁନିକ ବୃତ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣର ମୁଖ୍ୟ ଆଧାର ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହେଉଅଛି । ଏଣୁ ଧନସଂପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ନିମ୍ନଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଉଚ୍ଚଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେଖାଉ ନାହାନ୍ତି ।
(v) ଯୋଗଯୋଗ ଓ ଗମନାଗମନର ଦ୍ରୁତ ବିକାଶ (Rapid develoment of transportation and communication) – ବିଜ୍ଞାନର ଅଗ୍ରଗତି ଯୋଗୁଁ ଜଳ, ସ୍ଥଳ ଓ ଅକାଶପଥରେ ଗମନାଗମନ ପାଇଁ ଯେଉଁ ସାଧନଗୁଡ଼ିକ ଉଦ୍ଭାବନ ହୋଇଅଛି ଏ ସମସ୍ତ ଯାନବାହନରେ ଯାତାୟାତ କଲାବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ସହଯାତ୍ରୀର ଜାତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ସହଜସାଧ୍ୟ ହୋଇ ନଥାଏ ।
ପୁନଶ୍ଚ, ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିସମୂହ ପାଇଁ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଯାତାୟାତ ସାଧନର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନଥାଏ । ଏଣୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଯାତାୟାତଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାମାଜିକ ଦୂରତ୍ଵ ବଜାୟ ରଖୁବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଫଳତଃ ଆଧୁନିକ ପରିବହନ ଓ ଗମନାଗମନ ସାଧନର ଦ୍ରୁତ ବିକାଶ ଜାତିପ୍ରଥାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
(vi) ସଂସ୍କାରମୂଳକ ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ଆନ୍ଦୋଳନ (Reformative social and religious movement) – ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟ, ଈଶ୍ବର ଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟାସାଗର, ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ୱତୀ, ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସ, ସାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ପ୍ରଭୃତି ସମାଜସଂସ୍କାରକଗଣ ଜାତିପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସର ଉତ୍ତୋଳନ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମାଜସଂସ୍କାରକମାନଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଗଠିତ ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ, ପ୍ରାର୍ଥନା ସମାଜ, ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ, ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ଇତ୍ୟାଦି ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ୟମରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗଭୀର ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଅଛି ।
(vii) ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ (Political movement) – ଭାରତ ସ୍ବାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ଜାତିପ୍ରଥା ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା । ମୁଖ୍ୟତଃ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଚିରସ୍ମରଣୀୟ । ତାଙ୍କର ବିଚାରରେ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଭାବେ ସବୁ ମଣିଷ ସମାନ । ଜାତି କହିଲେ ମାନବ ଜାତିକୁ ବୁଝାଏ । ତାଙ୍କ ଆହ୍ଵାନରେ ଭାରତୀୟମାନେ ନିଜ ନିଜର ଜାତି ଭୁଲି ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ସାମିଲ ହୋଇଗଲେ । ଏହିପରି ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଜାତିପ୍ରଥାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥିଲା ।
୫ । ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ (Social class) ର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଇଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଆମେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଥାଉ । ନିମ୍ନରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।
- ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଆମେ ସମାନତା ଭାବ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଥାଉ । ଗୋଟିଏ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ନେ କେତେକ ସୀମିତ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରି ସମାନ ଭାବରେ ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ମନୋବଳରେ ସମାନତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
- ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଯେଉଁ ପ୍ରସ୍ଥିତି ମିଳିଥାଏ, ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିର ନିଜସ୍ବ ଚେଷ୍ଟା ଓ ଅଧ୍ୟବସାୟର ଫଳ । ଏହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମରୁ ସାଙ୍ଗରେ ଆଣି ନ ଥାଏ ।
- ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ମୁକ୍ତ ସମୂହ (Open group) ଅଟେ । ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଦକ୍ଷତା ଓ ଉଦ୍ୟମ ବଳରେ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାବଚ୍ଛର ଗୋଟିଏ ସ୍ତରରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ତରକୁ ଅକ୍ଳେଶରେ ଗତି କରିପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମାଜିକ ସଞ୍ଚଳନ ସମ୍ଭବପର ।
- ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମସ୍ତ ଆଧୁନିକ ଜଟିଳ ସମାଜର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ପ୍ରାୟତଃ ସମସ୍ତ ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
- ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନେ, ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତି, ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ଶ୍ରେଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି । ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା ଶ୍ରେଣୀ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ରୂପ ଅନେକ ସମୟରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
- ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉପାଦାନଗୁଡିକ ସହିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାକୁ ଉଭୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ପ୍ରସ୍ଥିତିମୂଳକ କୁହାଯାଇପାରେ ।
୬ । ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ସାମାଜିକ ସଂଗଠନର ଦୁଇଟି ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ଜାତି ପାରମ୍ପରିକ ଅସମାନତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି ସମାନତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ପିତାମାତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଧ୍ୟକୃତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ସେ ଏକପ୍ରକାର ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ ଯାହା ତା’ର ପିତାମାତାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ଥିତିଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ।
ତେଣୁ ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ସମୂହ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି, ତଥାପି ଏହି ଦୁଇ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଅନେକ ସାଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭଳି ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଥାଏ ।
ଆଉ ମଧ୍ଯ ଜାତି ଭଳି ଶ୍ରେଣୀ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ ନୀଚ କ୍ରମ ରହିଛି । ଏହିସବୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ଵେ ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ସ୍ତରୀକରଣରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in stratification) – ଏକ ଜାତି ସଂରଚନାଜନିତ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାଧାରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ତା’ର ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ଜାତିରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥାଏ ସେହି ଜାତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅନୁସାରେ ତା’ର ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜନ୍ମଗତ ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସମାଜରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଶୂଦ୍ରମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣର ନିମ୍ନସ୍ଥାନରେ ରହି ସମସ୍ତପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଅପରପକ୍ଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏବଂ ଧନ ସମ୍ପଦର ମାତ୍ରା ଯୋଗୁଁ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ କିମ୍ବା ନିମ୍ନରେ ରହିଥାଏ ।
ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ଜଣେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକ ଯଦି ଅତି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଏବଂ ବିପୁଳ ସଂପଦର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ, ତେବେ ସେ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଲାଭ କରିଥାଏ ।
(ii) ସଂରଚନାଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in structure) – ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ (Closed) ଏବଂ ଅନମନୀୟ (Rigid) ଅଟେ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା ମୁକ୍ତ (Open) ଏବଂ ନମନୀୟ (Flexible) ଅଟେ । ଜାତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଜାତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଏ ପ୍ରକାର ଅବସ୍ଥା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିନଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃଷ୍ଟି, କ୍ଷମତା ଏବଂ ସମ୍ପରି ଭିଭିରେ ତା’ର ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ବୃତ୍ତିଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in Occupation) – ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପାରମ୍ପରିକ ବୃତ୍ତିର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ଏହି ବଂଶଗତ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଇଚ୍ଛାକୃତ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବୃଦ୍ଧି ନିର୍ବାଚନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି କଟକଣା ବା ନୀତିନିୟମ ନଥାଏ । ପରନ୍ତୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବୃଦ୍ଧି ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
(iv) ସାମାଜିକ ଅଭ୍ୟାସଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in social habits) – ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂସର୍ଗକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନେକ କଟକଣା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଗୃହରୁ ଖାଦ୍ୟ ବା ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣ କରିନଥା’ନ୍ତି । ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କଟକଣା ରହିଥାଏ ।
ଏହି ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଉଚ୍ଚ ଏବଂ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି କିଛି କଟକଣା ବା ନୀତିନିୟମ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିନଥାଏ ।
(v) ବିବାହ ବିଧୂରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in marriage system) – ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଜାତିପ୍ରଥାର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତିନିୟମ ରହିଛି । ଯେହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏବଂ ଉପଜାତି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଦଳ, ତେଣୁ ସଦସ୍ୟମାନେ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବୈବାହିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଜାତି ବାହାରେ ବିବାହ କଲେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କଠିନ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।
କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବିବାହ ବିଧୂରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବହିର୍ବିବାହୀ ଦଳ ହୋଇଥିବାରୁ ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି ।
୭ । ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟାମାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
Answer:
ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ଜାତିକୁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି କୁହାଯାଏ । ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ରହିଥିବା ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ଜାତି; ଯଥା – ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ ଓ ବୈଶ୍ୟ ମୁଖ୍ୟତଃ ‘ଦ୍ବିଜ’ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର କାରଣ ସେହି ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସ୍ବାଧ୍ୟାର ହାସଲ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଧାର୍ମିକ ଉତ୍ସବ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡମାନ ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ତରରେ ଥିବା କ୍ଷୁଦ୍ର ଜାତି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥାଏ ।
ହିନ୍ଦୁ ଜାତିର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି’ ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ସେମାନଙ୍କୁ ‘ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର’ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଉଛି । ଜାତିର ଜନକ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ନେହରେ ‘ହରିଜନ’ ଯାହାର ଅର୍ଥ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ଲୋକ ବୋଲି ସମ୍ବୋଧତ କରୁଥିଲେ । ଡକ୍ଟର ଡି.ଏନ୍.ମଜୁମ୍ଦାର (Dr. D.N. Mazumdar)ଙ୍କ ମତରେ, “ଯେଉଁମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ନିର୍ଯାତନାକୁ ଭୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି କୁହାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ କରାଯାଇଥାଏ ।’’
ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା
ପାରସ୍ପରିକଭରେ ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିବା ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ସାଧାରଣତଃ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(୧) ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା,
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା,
(୩) ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟା,
(୪) ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା ।
(୧) ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା (Social Problem) – ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସମସ୍ୟାମାନ ଦେଉ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି ।
(କ) ସମାଜରେ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସବୁଠାରୁ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଧାରଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ଖ) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷାଲାଭରୁ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(ଗ) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନଜାତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଣୀତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟଦେଇ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ଘ) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସର୍ବସାଧାରଣ କୂପ, ଜଳାଶୟ, ପୁଷ୍କରିଣୀ, ମନ୍ଦିର ଓ ଡାକ୍ତରଖାନା ପ୍ରଭୃତିକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇଥାଏ ।
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା (Economic Problem) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ନିମ୍ନଲିଖ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟାମାନ ରହିଛି ।
(କ) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ସମ୍ପଭିଗତ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ବ କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ନଥିଲା ।
(ଖ) ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ବୃତ୍ତି ମନୋନୟନ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ଥିଲେ ।
(ଗ) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଗ୍ରାମରେ ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକଭାବେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ।
(୩) ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟା (Political Problem) – ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ରାଜନୀତି, ଶାସନ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ରାଜନୀତି, ଶାସନ ଓ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦପଦବୀରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିପାରୁନଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ଅମଳରେ ସେମାନେ ପ୍ରଥମଥର ପାଇଁ ଭୋଟଦାନ ଅଧିକାର ଲାଭ କରିଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ସେମାନେ ସମାନ ରାଜନୈତିକ ଅଧିକାର ହାସଲ କରିଛନ୍ତି ।
(୪) ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା (Religious Problem) – ଶେଷରେ ଧାର୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନେ ହିନ୍ଦୁରୂପେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ତଥା ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା । କାରଣ ସେମାନଙ୍କ ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶରେ ଦେବତା ଅପବିତ୍ର ହୋଇଯିବା ଧାରଣା ଉଚ୍ଚଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ବେଦ-ବେଦାନ୍ତ ଆଦି ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଧାର୍ମିକ ଅସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ସେମାନେ ବହୁ ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଛନ୍ତି ।
୮ । ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ ସରକାର କେଉଁ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ? କିମ୍ବା, ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କ ଉନ୍ନତିପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ତଥା ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଭାରତବର୍ଷରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(୧) ସରକାରୀ ବା ସାମ୍ବିଧାନିକ ପଦକ୍ଷେପ ଏବଂ
(୨) ବେସରକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ ।
(୧) ସରକାରୀ ବା ସାମ୍ବିଧାନିକ ପଦକ୍ଷେପ (Government or Constitutional Measures) – ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ୧୭ଧାରା ଘୋଷଣା କରିଛି ଯେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଏକ ସାମାଜିକ ବ୍ୟାଧ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ସମାଜରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଦୂର କରାଯିବା ଉଚିତ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାକୁ ଭିଭିକରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ଯେକୌଣସି ନିର୍ଯାତନା ଆଇନ ଅନୁସାରେ ଦଣ୍ଡନୀୟ ଅପରାଧ ।
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ତଥା ବିକାଶ ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖୁତ ସାମ୍ବିଧାନିକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।
(i) ପ୍ରଥମତଃ, ସମ୍ବିଧାନର ୧୫ ଧାରା ଅନୁସାରେ ବ୍ୟାବସାୟିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ, ସର୍ବସାଧାରଣ ଭୋଜନାଳୟ, ରାସ୍ତାଘାଟ, କୂପ, ପୁଷ୍କରିଣୀ, ଗାଧୁଆଘାଟ ଓ ସର୍ବସାଧାରଣ ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାରକୁ ଭିଭିକରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ନିର୍ଯାତନା ଓ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଦୂର କରାଯିବ ।
(ii) ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ସମ୍ବିଧାନର ୨୫ ଧାରାରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି ଯେ, ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକର ଦ୍ବାର ଉନ୍ମୁକ୍ତ ରହିବ ।
(iii) ତୃତୀୟତଃ, ସମ୍ବିଧାନର ୨୯ ଧାରା ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ପ୍ରବେଶ ପାଇଁ କିମ୍ବା ରାଜ୍ୟପାଣ୍ଠିରୁ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥିବା ଅନୁଦାନ ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ନୀତିନିୟମ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କ ପକ୍ଷେ କୋହଳ କରାଯିବ ।
(iv) ଚତୁର୍ଥତଃ ସମ୍ବିଧାନର ପଞ୍ଚମ ଅନୁସୂଚୀର ୧୬୪ ଓ ୩୩୯ ଧାରାରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି ଯେ ରାଜ୍ୟର ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ବିଭାଗ ପାଇଁ ପରାମର୍ଶଦାତା ପରିଷଦ ଗଠନ କରାଯିବ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ୱାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଏକ ବିଶେଷ ବିଭାଗକୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯିବ ।
(v) ପଞ୍ଚମତଃ, ସମ୍ବିଧାନର ୩୩୨, ୩୩୩ ଓ ୩୩୪ ଧାରା ଅନୁସାରେ କେନ୍ଦ୍ର ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟ ଓ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭାରେ ୨୦ ବର୍ଷ ପାଇଁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ବିଶେଷ ପ୍ରତିନିଧୁମାନେ ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ କରିପାରିବେ ।
(vi) ଷଷ୍ଠତଃ, ସମ୍ବିଧାନର ୩୩୫ ଧାରାରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଯେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଜଣେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇପାରିବେ ।
(vii) ଶେଷରେ ସମ୍ବିଧାନର ୩୪୦ ଧାରା ଅନୁସାରେ ସାମାଜିକ ଓ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିବା ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ଅନୁସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଜଣେ କମିଶନରଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇପାରିବେ ।
ଉପରୋକ୍ତ ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟତୀତ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ଉନ୍ନତିମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ।
(1) ୧୯୫୫ ମସିହାର ଅପରାଧ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ (Introduction of Untouchability Offences Act of 1955) – ଭାରତ ସରକାର ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଦୂରୀକରଣ ପାଇଁ ୧୯୫୫ ମସିହାରେ ‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଅପରାଧ ଆଇନ’’ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ । ଏହି ଆଇନ ଅନୁସାରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଏକ ଅପରାଧ ଏବଂ ଏହାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ୬ ମାସ ଜେଲଦଣ୍ଡ କିମ୍ବା ୫୦୦ ଟଙ୍କା ଜୋରିମାନା ଅଥବା ଉଭୟ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରାଯିବ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ଆଇନ ସଂଶୋଧ ହୋଇ “ସାମାଜିକ ଅଧିକାର ସୁରକ୍ଷା ଆଇନ’’ (The Protection of the Civil Right Act) ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି । ୧୯୫୪ ମସିହାଠାରୁ ଭାରତ ସରକାର ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଦୂରୀକରଣ ପାଇଁ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ ତଥା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟ ‘ହରିଜନ ଦିବସ’ ଓ ‘ହରିଜନ ସପ୍ତାହ’ ପାଳନ କରୁଛନ୍ତି ।
ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ତଥା ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା କାରକଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାପାଇଁ ଭାରତ ସରକାର ୧୯୬୫ ମସିହାରେ ଏକ କମିଟି ଗଠନ କରିଥିଲେ ।
(2) ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟ ଓ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭାରେ ଆସନ ସଂରକ୍ଷଣ (Reservation of seats in Parliament and State Legislative Assembly) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଲୋକସଭାର ୫୪୨ଟି ଆସନ ମଧ୍ୟରୁ ୭୮ଟି ଆସନ ସଂରକ୍ଷିତ । ସେହିପରି ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭାର ମୋଟ ୩,୯୯୭ଟି ଆସନ ମଧ୍ୟରୁ ୫୩୮ଟି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ।
(3) ଚାକିରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣ (Reservation in the Services) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଚାକିରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସର୍ବଭାରତୀୟ ସ୍ତରରେ ଶତକଡ଼ା ୧୫ଭାଗ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷିତ ।
(4) ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣ (Reservation in Education) – ଶିକ୍ଷାଗତ ଉନ୍ନତି ତଥା ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଉଭୟ ସାଧାରଣ ଓ ବୈଷୟିକ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷିତ କରାଯାଇଛି ।
(5) ଜନମଙ୍ଗଳ ଯୋଜନା (Welfare Scheme) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଉଭୟ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (Five Years Plans) ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ।
ସେମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ତଥା ମଙ୍ଗଳ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୫୧-୫୬)ରେ ୩୦.୦୪ କୋଟି ଟଙ୍କା, ଦ୍ବିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୫୬-୬୧)ରେ ୭୯.୪୧ କୋଟି, ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୬୧-୬୬)ରେ ୧୦୦.୫୦ କୋଟି, ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୬୯-୭୪)ରେ ୧୭୨.୭୦ କୋଟି, ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୭୪-୭୯)ରେ ୨୫୫ କୋଟି, ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୭୯-୮୪)ରେ ୨୮୦ କୋଟି ଏବଂ ସପ୍ତମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୮୪-୮୯)ରେ ୩୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ଖର୍ଚ୍ଚ କରାଯାଇଛି ।
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି, ବିକାଶ ଓ ସ୍ୱାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଯୋଜନାମାନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି ।
(1) ତାଲିମ ଏବଂ କୋଚିଂ କେନ୍ଦ୍ର (Training and Coaching Centre) : ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ କର୍ମନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଫଳତା ଅର୍ଜନ କରିବାପାଇଁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବା ନିମିତ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ତାଲିମ୍ ଓ କୋଚିଙ୍ଗ୍ କେନ୍ଦ୍ରମାନ ଗଠନ କରାଯାଇଛି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସାଧାରଣ ସେବା ଆୟୋଗ (U.P.S.C.) ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ଭାରତୀୟ ପ୍ରଶାସନିକ ସେବା (I.A.S.) କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବାପାଇଁ ଆଲ୍ଲାହାବାଦ, ଦିଲ୍ଲୀ, ଜୟପୁର, ମାଡ୍ରାସ, ପାତିଆଲା ଓ ଶିଲଂଠାରେ ଛଅଟି ପ୍ରାକ୍ ପରୀକ୍ଷା ତାଲିମ୍ କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଛି ।
(2) ପୋଷ୍ଟ-ମାଟ୍ରିକ୍ ବୃତ୍ତି (Post-Matric Scholarship) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଗତ ଉନ୍ନତିକହେ ବିଭିନ୍ନ ବୃତ୍ତି ଓ ପୁରସ୍କାରର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
(3) ବାଳିକା ଛାତ୍ରୀନିବାସ (Girls’ Hostels) – ତଫସିଲ୍ଭୁକ୍ତ ଜାତିର ବାଳିକାମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଗତ ସୁବିଧା ନିମିତ୍ତ ନୂତନ ଛାତ୍ରୀବାସର ନିର୍ମାଣ ଓ ପୁରାତନ ଛାତ୍ରୀନିବାସର ସଂପ୍ରସାରଣ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ରାଜ୍ୟ ତଥା କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକୁ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରୁଛନ୍ତି । ପଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ସମୟରେ ଏ ବାବଦରେ ୪କୋଟି ଟଙ୍କା ବ୍ୟୟ କରାଯାଇଥିଲା ।
(4) ବୈଦେଶିକ ବୃତ୍ତି (Overseas Scholarship) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ୧୯୫୩ ମସିହାଠାରୁ ଏହି ବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିଆସୁଛନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଭାରତ ସରକାର ୧୧ଟି ବୈଦେଶିକ ବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଛନ୍ତି । ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଉନ୍ନତି ନିମିତ୍ତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସହାୟତାରେ ପରିଚାଳିତ ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ପରିକଳ୍ପନା ୩ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(a) ଶିକ୍ଷା (Education) :
(କ) ପୋଷ୍ଟ-ମାଟ୍ରିକ୍ ବୃତ୍ତି ଓ ଭତ୍ତା ପ୍ରଦାନ (Post-Matric Scholarship and Stipends)
(ଖ) ଟ୍ୟୁସନ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷା ଫି ଛାଡ (Exemption of tution and examination fees)
(ଗ) ଶିକ୍ଷାଗତ ଉପକରଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of educational equipments)
(ଘ) ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଭୋଜନ ଯୋଗାଇବା (Provision of mid-day meals)
(ଙ) ଆଶ୍ରମ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନ (Setting of Ashram Schools)
(ଚ) ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ଛାତ୍ରାବାସ କୋଠା ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅନୁଦାନ (Grants for construction of school and hostel buildings)
(b) ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ (Economical Development) :
(କ) ଜମି ଓ ଜଳସେଚନ ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of land and irrigation)
(ଖ) ବଳଦ, କୃଷି ଉପକରଣ, ବିହନ ଓ ସାର ଯୋଗାଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of supply of bullocks, agricultural equipments, seeds and manure)
(ଗ) କୁଟିଜ୍ ଇଣ୍ଡଷ୍ଟ୍ରିଜ୍ ର ବିକାଶ (Development of Cottage Industries)
(ଘ) ଯୋଗାଯୋଗରେ ଉନ୍ନତି (Development of Communication)
ଙ) ସହଯୋଗ (Co-operation)
(ଚ) ପୋଡୁଚାଷୀମାନଙ୍କର ଉପନିବେଶୀକରଣ (Colonization of shifting cultivation)
(ଛ) କୁକୁଡ଼ା, ଛେଳି, ମେଣ୍ଢା, ଗାଈ ଓ ଘୁଷୁରି ଯୋଗାଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of supply poultry, goat, sheep, cow and pigs)
(c) ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ, ବାସଗୃହ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପରିକଳ୍ପନା (Health, Housing and Other Schemes) :
(କ) ଡାକ୍ତରଖାନାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ (Medical facilities)
(ଖ) ପାନୀୟ ଜଳ ଯୋଗାଣ (Supply of Drinking water)
(ଗ) ଆବାସ ଓ ଆବାସସ୍ଥଳୀର ବ୍ୟବସ୍ଥା(Provision of houses and house sites)
(ଘ) ଆଇନ ସାହାଯ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of legal aid)
(ଙ) ବେସରକାରୀ ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ଅନୁଦାନର ବ୍ୟବସ୍ଥା (Provision of grants to non-official agencies)
(d) ବେସରକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ (Non-Governmental Measures) :
ସରକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ ବ୍ୟତୀତ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ତଥା ସ୍ୱାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା କଳ୍ପେ ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ବେସରକାରୀ ସଙ୍ଗଠନର ଉଦ୍ୟମ ପ୍ରଶଂସନୀୟ । ଡକ୍ଟର ବି. ଆର୍. ଆମ୍ବେଦକର, ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟ, ଈଶ୍ୱରଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟାସାଗର, ସ୍ୱାମୀ ଦୟାନନ୍ଦ ସରସ୍ୱତୀ ପ୍ରଭୃତି ବହୁ ସମାଜ ସଂସ୍କାରକ ଏ ଦିଗରେ ସକ୍ରିୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
ଡକ୍ଟର ବି. ଆର୍. ଆମ୍ବେଦକରଙ୍କୁ ‘‘ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ଜନକ’’ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ସେ ମଧ୍ଯ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ଜଣେ ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ନିର୍ଯାତନାରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ସେ ଦେଶସାରା ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନର ବହ୍ନିକୁ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ କରିଥିଲେ । ଏ ଦିଗରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଦୃଢ଼ ସ୍ବର ଉତ୍ତୋଳନ କରି କହିଥିଲେ, ‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଈଶ୍ୱର ଓ ମନୁଷ୍ୟ ଜାତି ପ୍ରତି ଏକ ଅପରାଧ’’ ।
ଗାନ୍ଧିଜୀ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ‘ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବିପ୍ଳବ’ର ଆଖ୍ୟା ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେସବୁକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଭାରତବର୍ଷରେ ବହୁ ସ୍ଵେଚ୍ଛାସେବକ ସଙ୍ଗଠନ ହରିଜନମାନଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ବିଭି ପ୍ରକାର ତ୍ତଦ୍ୟମ କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଦିଲ୍ଲୀର ସର୍ବଭାରତୀୟ ହରିଜନ ସେବକ ସଂଘ, ନୂଆଦିଲ୍ଲୀର ଭାରତୀୟ ଦଳିତ ଶ୍ରେଣୀସଂଘ (Bharatiya Depressed Classes League), ଭାରତୀୟ ରେଡ୍କ୍ରସ୍ ସମାଜ ଓ ହିନ୍ଦୁ ଝାଡୁଦାର ସେବକ ସଂଘ, ଆଲ୍ଲାହାବାଦର ଈଶ୍ୱର କାରଣ ଆଶ୍ରମ, ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ଓ ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ ଏବଂ ପଞ୍ଜାବର ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ ପ୍ରଭୃତି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।
ଏହି ସମସ୍ତ ସାମ୍ବିଧାନିକ ପଦକ୍ଷେପ ଏବଂ ସରକାରୀ ତଥା ବେସରକାରୀ ଉଦ୍ୟମ ଫଳରେ ଆଜି ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ଘଟିଛି ।
୯ । ଭାରତୀୟ ଜାତିପ୍ରଥାର ଅଧୁନା ପରିବର୍ତ୍ତନମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଏକ ଦୃଢ଼ ସ୍ତମ୍ଭ ଭାବରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଅଟେ ।
ସଂଜ୍ଞା – ଆଦ୍ରେ ବେତେଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘ଜାତି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ ନାମଯୁକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମୂହ, ଯାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଆନ୍ତଃବିବାହ, ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ସଦସ୍ୟତା, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜୀବନଯାପନ ଶୈଳୀ, ପରମ୍ପରାନୁଯାୟୀ ବୃତ୍ତି ଏବଂ ପବିତ୍ରତା ଓ ଅପବିତ୍ରତା ଭିଭିରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବା ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ।
ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜାତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି । ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାଦ୍ଵାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଜାତିପଦ୍ଧତି ତା’ର କଠୋରତା ଏବଂ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ହରାଇ ବସିବାରେ ଲାଗିଛି ।
ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତିପଦ୍ଧତିର ସାମ୍ପ୍ରତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(୧) ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହ୍ରାସ (Declined Superiority of Brahmins) – ଜାତିର ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନ ଶୀର୍ଷରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଯଦିଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ନିଜକୁ ଉଚ୍ଚଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିଭାବେ ସମାଜରେ ପରିଚିତ କରାଇଥା’ନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜ ତୁଳନାରେ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପଭି ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ପୂର୍ବଭଳି ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ଆଧୂପତ୍ୟ ଜାହିର କରିପାରୁ ନାହାନ୍ତି ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନ୍ମପେକ୍ଷା ଦକ୍ଷତା ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଉଛି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଜାତିପଦ୍ଧତି କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଛି । ପୁରାତନ ସମାଜ ଭଳି ସେମାନେ ଆଉ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଉପଭୋଗ କରିପାରୁ ନାହାନ୍ତି ।
(୨) ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂସର୍ଗଜନିତ କଟକଣାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in the restriction regarding food, drink and social inter-course) – ପୁରାତନ ସମାଜରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କଠୋର ଭାବ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା ।
କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାପଦ୍ଧତି, ପରିବହନ ଏବଂ ଯୋଗାଯୋଗ ପଦ୍ଧତି ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏହିସବୁ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଇପାରିଛି । ବିଭିନ୍ନ ସ୍କୁଲ, ହୋଟେଲ,ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକମାନେ କେବଳ ଯେ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି ସେତିକି ନୁହେଁ, ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଏକତ୍ର ବସି ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ଥିବା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ମନୋଭାବ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ହ୍ରାସ ପାଇପାରିଛି ।
(୩) ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in the restriction regarding marriage) – ଜାତିପ୍ରଥାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ । ଅତୀତରେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ଉପରେ ଗଭୀର କଟକଣା ଜାରି କରାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏବଂ ଉପଜାତି ଗୋଟିଏ ଆନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଦଳରୂପେ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ବିଲୋପ କରିଛି ।
୧୯୫୪ ମସିହାରେ ବିଶେଷ ବିବାହ ଆଇନ ଏବଂ ୧୯୫୫ ମସିହାରେ ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ଆଇନ ସମସ୍ତ ବିବାହଜନିତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରି ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ବିଧବଦ୍ଧ ଭାବରେ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଫଳରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ସବୁସ୍ତରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରେରଣା ଲାଭ କରୁଛି ।
(୪) ବୃତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରନ୍ତୁ (Change in the restriction relating to occupation) – ପୂର୍ବେ ଏହି ଜାତିପ୍ରଥା ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଥିଲା । ସ୍ୱ-ଇଚ୍ଛାରେ ବୃତ୍ତିଗ୍ରହଣ କରିବା ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ଭବପର ନଥିଲା । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ପସନ୍ଦମୁତାବକ ପେସା ଗ୍ରହଣ କରିପାରୁଛି । ଫଳରେ ଜାତିର ଏହି ବୃତ୍ତିଜନିତ କଟକଣାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଉଛି ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଆଇନ ମାଧ୍ୟମରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ସରକାର ଏହି ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାଚନରେ ଥିବା କଟକଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସଙ୍କୁଚିତ କରିଛନ୍ତି । ଯେକୌଣସି ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଦକ୍ଷତା, ଶକ୍ତି ଏବଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବଳରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିପାରୁଛି ।
(୫) ଜାତି ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in caste status) – ଅତୀତରେ ଜାତିପଦ୍ଧତି ଜନ୍ମଭିଭିରେ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲା । ଏହା ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚ-ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଥିବାବେଳ ଶୂଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା । ଫଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବାବେଳେ ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେଥୁରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥିଲେ ।
କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ କାରିଗରୀ ଜ୍ଞାନକୌଶଳର ଦ୍ରୁତ ଅଗ୍ରଗତି ଫଳରେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଦୃତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି । ଜନ୍ମ ବ୍ୟତୀତ ଧନସମ୍ପଦ, କ୍ଷମତା ଓ ପ୍ରତିଭା ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଛି ।
(୬) ଜାତି ସଂରଚନାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in caste structure) – ପୁରାତନ କାଳରେ ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ (Closed) ଏବଂ ଅନମନୀୟ (Rigid) ଥିଲା । ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକଗୀତ ଏବଂ ଲୋକନିୟମ ଥିଲା । ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଏପରି ଅନମନୀୟ ଥିଲା ଯେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରୁ ନଥିଲେ ।
କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ଜାତି ସଂରଚନା ମୁକ୍ତ (Open) ଏବଂ ନମନୀୟ (Flexible) ଭାବେ ପରିଚିତ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ସମସ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଶୈଳୀରେ ସମାନତା ଉପଲବ୍ଧ କରିପାରୁଛି ।
(୭) ନୀଚ ଜାତିର ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in the condition of lower caste) – ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରିଛି । ଅତୀତରେ ସେମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥା ଅତି ଶେ ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ମୌଳିକ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ କରି ରଖାଯାଇଥିଲା । ସମାଜରେ ସେମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ବୋଲିଚନୀୟ କିଛି ନଥିଲା ।
ଏହି ନୀଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସବୁବେଳପାଇଁ ଅବହେଳିତ ଏବଂ ନିସ୍ପେଷିତ ହେଉଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନ୍ୟଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ହରିଜନମାନେ ଅଧ୍ବକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି ।
ବିଭିନ୍ନ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ଅଣାଯାଇପାରୁଛି । ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ସୁବିଧୀ ଦିଆଯାଉଅଛି । ଆଜି ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୀଚଜାତିକୁ ସମାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି । ଏହାଫଳରେ ନୀଚଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ।
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନା ସୂଚାଇ ଦିଏ ଯେ, ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜାତି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଡ଼କୁ ଆଗେଇ ଚାଲିଛି । ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ, ନଗରୀକରଣ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରଭାବ ଫଳରେ ଭାରତରେ ଜାତିପ୍ରଥା ତା’ର ଅନମନୀୟତାକୁ ହରାଇ ବସିଛି । ଯଦିଓ ଜାତିପ୍ରଥା ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ବଞ୍ଚୁଛି; କିନ୍ତୁ ଏହା କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟଦେଇ ଗତି କରୁଛି ।
୧୦ । ଭାରତ ସରକାରଙ୍କର ଜନଜାତି ନିମିତ୍ତ କଲ୍ୟାଣମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସରକାରୀ କଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନା (Welfare Schemes by Government) – ଉଭୟ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ, ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ଓ ଶିକ୍ଷାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଅନେକ କଲ୍ୟାଣକାରୀ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
(i) ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (Five Year Plan) – ଜନଜାତି ସମୂହର ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନତି ସାଧନ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ବିଭିନ୍ନ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣରେ ଅର୍ଥର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି । ସେମାନଙ୍କୁ ମହାଜନ ଏବଂ ସାହୁକାରଙ୍କର ଶୋଷଣରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ପ୍ରାଥମିକତା ଦିଆଯାଇଛି । ସେମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପାନୀୟଜଳ, ବାସଗୃହ, ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଇତ୍ୟାଦି ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ସୁବିଧାମାନ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଛି ।
ଆଦିବାସୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମବାୟ ସମିତିମାନ ଗଠନ କରାଯାଇ ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ସୁଲଭ ମୂଲ୍ୟରେ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଜିନିଷର ଯୋଗାଣ ସହ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ଯୋଗାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
(ii) ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ (Educational Institutions) – ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଆଦିବାସୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିକ୍ଷାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନମାନ ଖୋଲାଯାଇଛି । ଏହି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କରେ ମାଗଣା ବହିପତ୍ର, ଲିଖନ ସାମଗ୍ରୀ, ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଭୋଜନର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଉଅଛି । କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ମାଗଣା ରହିବା ଓ ଖାଇବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଅଛି ।
ଏହାଛଡ଼ା କେତେକ ଆଦିବାସୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଶ୍ରମ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନ ଖୋଲାଯାଇଅଛି । ଏଠାରେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ରହିବା ଓ ଖାଇବା ସହିତ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ, ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ ସହିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୁବିଧାମାନ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଉଛି ।
(iii) ଛାତ୍ରବୃତ୍ତି (Scholarship) – ଜନଜାତିଗୁଡ଼ିକର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଗତ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଆର୍ଥିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୁର୍ବଳ ସମୂହର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିମାସ ହିସାବରେ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଆକାରରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଅଛି । ସେହିପରି ମେଧାବୀ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବିଦେଶରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାପାଇଁ ବୃତ୍ତିର ବ୍ୟବସ୍ଥାମାନ କରାଯାଇଛି ।
(iv) ପ୍ରାକ୍-ପରୀକ୍ଷା ତାଲିମ୍ (Pre-examination Training) – କର୍ମନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନଜାତିର ଯୁବକ ଯୁବତୀମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ପ୍ରାକ୍-ପରୀକ୍ଷା ତାଲିମ୍ କେନ୍ଦ୍ରମାନ ଖୋଲାଯାଇଅଛି । ଏହି କେନ୍ଦ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଥିବା କେତେକ ଚାକିରି ପାଇଁ ହେଉଥବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ ପରୀକ୍ଷାରେ କିପରି ସେମାନେ ସହଜରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇପାରିବେ ତସମ୍ବନ୍ଧିତ ବିଭିନ୍ନ କୌଶଳ ସହିତ ଉକ୍ତ ପରୀକ୍ଷାଗୁଡ଼ିକର ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ସହିତ ସେମାନଙ୍କୁ ପରିଚିତ କରାଯାଉଛି ।
(v) ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ସୁବିଧା (Medical Facilities) – ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଗତ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଓ ସଚେତନତା ପାଇଁ ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ କିଛି ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଇଛି । ଏହା ସହିତ ନାମଲେଖା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ବର୍ଗର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସେମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ କେତେକ ଔଷଧପତ୍ର ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଅଛି ।
ଆଧୁନିକ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି, ବିଭିନ୍ନ ମାରାତ୍ମକ ରୋଗର ଲକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରତିକାର ତଥା ପ୍ରତିଷେଧକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଥିବା ଅବିଶ୍ବାସ ବା ସନ୍ଦେହକୁ ଦୂର କରିବା ଏବଂ ସାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପାଇଁ ସାସ୍ଥ୍ୟ ବିଭାଗ ତରଫରୁ ଅନେକ ସାସ୍ଥ୍ୟକ୍ୟାମ୍ପ୍ (Health camp) ମାନ ବସାଯାଉଅଛି ।
(vi) ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ସୁବିଧା (Reservation and Facilities) – ଜନଜାତିର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ କିଛି ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଇଛି । ଏହା ସହିତ ନାମଲେଖା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ବର୍ଗର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଏମାନଙ୍କ ପାଇଁ ନମ୍ବର ହାରରେ କୋହଳ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଅଛି ।
ସେହିପରି ସମସ୍ତ ସରକାରୀ ଓ କେତେକ ବେସରକାରୀ ଚାକିରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂରକ୍ଷଣ ସହିତ ଯୋଗ୍ୟତା ମାନରେ କିଛି କୋହଳ କରାଯାଇଛି ।
(vii) ଗବେଷଣା କେନ୍ଦ୍ର (Research centre) – ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନପାଇଁ ତଥା ସେମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ଅଧ୍ବକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଅନେକ ଆଦିବାସୀବହୁଳ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଆଦିବାସୀ ଗବେଷଣା କେନ୍ଦ୍ରମାନ ଖୋଲାଯାଇଅଛି ।
ଏହି କେନ୍ଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ସମସ୍ତ ଆର୍ଥିକ ଏବଂ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ସାହାଯ୍ୟମାନ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଉଛି । ଏହି କେନ୍ଦ୍ରମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଭିନ୍ନ ଜନଜାତି ସମୂହ ବିଷୟରେ ବିଶଦ ଗବେଷଣା କରାଯାଇ ସେମାନଙ୍କ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଅନେକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନିଆଯାଉଛି ।
ଏହିପରି ଉଭୟ ବେସରକାରୀ ଓ ସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ଜନଜାତିଙ୍କର ସାମୂହିକ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଅନେକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନିଆଯାଉଛି ।
୧୧ । ଭାରତରେ ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତିମାନେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର । ଏହା କିପରି ସମାଧାନ କରାଯାଇପାରିବ ?
Answer:
ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ସମସ୍ୟା – ସାଧାରଣତଃ ଜନଜାତି ସମ୍ପଦ୍ରାୟର ଲୋକମାନେ ସବୁ ସମୟପାଇଁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ୟା ଭୋଗ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ସମସ୍ୟା ଜନଜାତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ସମସ୍ୟା ରୂପେ ଦେଖାଦେଇଛି । ଉଚିତ ଯତ୍ନର ଅଭାବ ଯୋଗୁ ବିଭିନ୍ନ ଜନଜାତିଗୁଡ଼ିକର ସଦସ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ରୋଗବ୍ୟାଧ୍ଧରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହେବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଅଛି ।
(୨) ସାଂସ୍କୃତିକ ସମସ୍ୟା – ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିଗୁଡ଼ିକ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଭାରତୀୟ ଜନଜାତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତି କରୁଛି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମ ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁ, ଜନଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବିଭିନ୍ନ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଅନୁକରଣ କରିବାରେ ଲାଗିଛନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ନିଜର ମୌଳିକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରୁଛନ୍ତି । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ବେଶପୋଷାକ ଏବଂ ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର କଳା ଏବଂ ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ଅଧୋପତନ ପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ ।
(୩) ଶିକ୍ଷାଗତ ସମସ୍ୟା – କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନଜାତୀୟ ଅଧିବାସୀମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ନିରକ୍ଷରତା ସବୁ ସମୟପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ ବାହାର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଷିତ ଓ ଅବହେଳିତ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷାର ଅଭାବ ହେତୁ ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣର ମାନକୁ ଉନ୍ନତ କରିପାରି ନାହାନ୍ତି ।
(୪) ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା – ଜନଜାତୀୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ବହୁଳଭାବେ ଅନୁଭୂତ ହେଉଅଛି । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି ଯେ, ଧର୍ମପ୍ରଚାରକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଜନଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିବାପାଇଁ ଅନବରତ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ପରପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସେମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମବିଶ୍ୱାସଗୁଡ଼ିକ ଲୋପ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଏହି ଜନଜାତୀୟ ଅଧିବାସୀମାନେ କାଳକ୍ରମେ ସେମାନଙ୍କର ଜନଜାତୀୟ ଧର୍ମକୁ ଭୁଲିଯିବାକୁ ବସିଲେଣି ।
(୫) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା – ସଭ୍ୟ ଜଗତର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବାଦ୍ଵାରା ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅର୍ଥନୈତିକ ପଦ୍ଧତି ଏକ ପ୍ରକାର ବିଘଟିତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆସିଯାଇଛି । ସେମାନେ କେତେକାଂଶରେ, ସେମାନଙ୍କର ପୈତୃକ ବୃତ୍ତିକୁ ଛାଡ଼ିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ କଳକାରଖାନା ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ନିୟୋଜିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ଜନଜାତୀୟ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ପାଇଁ କେତେକ ପଦକ୍ଷେପଗୁଡ଼ିକୁ ବିଚାର ପରିସରକୁ ନିଆଯିବା ଉଚିତ । ଯଦି ନିମ୍ନଲିଖ ପଦକ୍ଷେପଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ତାହାହେଲେ ଏହି ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର କେତେକାଂଶରେ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିବ ।
(କ) ଏହା ଜଣାଶୁଣା ଯେ, ଜନଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପଛୁଆ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଦେଶର ଅନ୍ୟ ଅଧ୍ବବାସୀଙ୍କ ଭଳି ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାର ମାନଦଣ୍ଡରେ ଉନ୍ନତି ଅଣାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।
(ଖ) ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନଜାତୀୟ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ଭୂସମ୍ପତ୍ତିକୁ ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳର ପଡ଼ୋଶୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଧିକୃତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(ଗ) ବୈଷୟିକ ଏବଂ ଧନ୍ଦାମୂଳକ ତାଲିମର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଦିଆଯିବା ଉଚିତ୍ ।
(ଘ) କୃଷିର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଜନଜାତି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ତାଲିମ୍ ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ଉଚିତ ।
୧୨ । ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ନିଆଯାଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ କଲ୍ୟାଣକାରୀ ପଦକ୍ଷେପଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜନଜାତି ସମୁଦାୟର କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଅଛି । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ, ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଏହି ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକୁ ସମ୍ବିଧାନଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ କରିଅଛନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ବାର୍ଥକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ୩୩୦, ୩୩୨ ଏବଂ ୩୩୪ ଧାରା ଅନୁଯାୟୀ ଲୋକସଭା ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭାରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଏବଂ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧୂ ପାଇଁ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଅଛି ।
(୧) ଜନଜାତି ଉପଦେଷ୍ଟା ପରିଷଦ – ସମ୍ବିଧାନର ପଞ୍ଚମ ସୂଚୀ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟରେ ଜନଜାତି ଉପଦେଷ୍ଟା ପରିଷଦ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁଯାୟୀ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆନ୍ଧ୍ର, ମୁମ୍ବାଇ, ବିହାର, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ଓଡ଼ିଶା, ପଞ୍ଜାବ, ରାଜସ୍ଥାନ ଏବଂ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗରେ ଏହି ଜନଜାତି ଉପଦେଷ୍ଟା ପରିଷଦ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଆସୁଛି ।
(୨) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଏବଂ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତି ପାଇଁ କମିଶନ ନିଯୁକ୍ତି – ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ୩୮୮ ଧାରା ଅନୁସାରେ ଜଣେ କମିଶନର ବା ଉଚ୍ଚ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଅଛି । ଏହି ଉଚ୍ଚ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେଉଛି ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଏବଂ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ତଦାରଖ କରିବା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତିମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଷୟରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କୁ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରିବା ।
(୩) କଲ୍ୟାଣମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ – ସମ୍ବିଧାନର ୩୩୯ (୨) ଧାରା ଅନୁସାରେ, କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ରାଜ୍ୟ ସରକାରମାନଙ୍କୁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇପାରିବେ । ସମ୍ବିଧାନର ୨୭୫ (୧) ଧାରା ଅନୁସାରେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ବିଭିନ୍ନ କଲ୍ୟାଣମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ନିମିତ୍ତ ଅନୁଦାନ ଯୋଗାଇଦେବେ ଏବଂ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକର ଶାସନ ପରିଚାଳନାର ଉନ୍ନତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୃଷ୍ଟିଦେବେ ।
(୪) ଶିକ୍ଷାଜନିତ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ – ଶିକ୍ଷାଜନିତ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ବିଶେଷକରି ଧନ୍ଦାମୂଳକ ଏବଂ ବୈଷ ୟିକ ଶିକ୍ଷାଏବଂ ତାଲିମ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଅଛି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଜନଜାତି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବୃତ୍ତି, ସାମୟିକ ଭତ୍ତା ଏବଂ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଉଅଛି ।
(୫) ଅର୍ଥନୈତିକ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ – ଜନଜାତୀୟ ଅଧ୍ବବାସୀମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ସରକାର ପ୍ରାଥମିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ବର୍ଷକୁ ପ୍ରାୟ ୨୬ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ୨୨ ଲକ୍ଷ ୫୫ ହଜାର ୬୧୬ ଏକର ଜମିରେ କୋଠଚାଷ କରିବାର ଦେଖାଯାଉଅଛି ।
କେତେକ ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ୍ ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଛନ୍ତି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ମୁମ୍ବାଇ ଏବଂ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ପ୍ରଭୃତି ରାଜ୍ୟରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରମ ସମବାୟ ସମିତି ଜରିଆରେ ବିଭିନ୍ନ ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାରପାଇଁ ଚୁକ୍ତି ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ହୋଇଅଛି ।
(୬) ଦ୍ବିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା – ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ୩, ୧୮୭ଟି ବିଦ୍ୟାଳୟ ଏବଂ 900ଟି ସାଂସ୍କୃତିକ କେନ୍ଦ୍ରକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଯୋଜନାକାଳ ମଧ୍ୟରେ ତିନିଲକ୍ଷ ଜନଜାତୀୟ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।
(୭) ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା – ଏହି ଯୋଜନାକାଳ ମଧ୍ୟରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ବିକାଶ ଉପରେ ମୌଳିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଦିଆଯାଇଅଛି । ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ଏହି ଯୋଜନାରେ ପ୍ରାୟ ୫୦ କୋଟି ଟଙ୍କାର ବ୍ୟୟବରାଦର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ପଞ୍ଚମ, ଷଷ୍ଠ, ଦଶମ ଓ ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ସରକାର ବିଭିନ୍ନ କଲ୍ୟାଣମୂଳକ ଯୋଜନାମାନ ପ୍ରଣୟନ କରିଛନ୍ତି ।
୧୩ । ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବା ବର୍ଗ ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଯେଉଁଥିରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମାଜରେ ବିଶେଷରୂପେ ସମାନ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧିକାର କରିଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ‘‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ’’ କୁହାଯାଏ ।
ଏହା ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀର ଅଂଶ ବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟି, ଯେଉଁମାନେ ସମାନତା ସମ୍ପର୍କଦ୍ଵାରା ପରସ୍ପର ସହିତ ପରିଚିତ ଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଅନୁମୋଦିତ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଓ ନିକୃଷ୍ଟ ମାନଦଣ୍ଡଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀର ନିଜସ୍ଵ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବହାର ଓ ବୃତ୍ତିଗତ ମାନଦଣ୍ଡ ରହିଛି । ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀର ଆପେକ୍ଷିକ ସ୍ଥିତି, ପ୍ରସ୍ଥିତି ସହିତ ସଂଯୋଜିତ, ମର୍ଯ୍ୟାଦା କ୍ରମରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣ ।
ସାଧାରଣ ଭାବେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଦୁଇଟି ଅର୍ଥରେ ବୁଝିହୁଏ । ପ୍ରଥମତଃ ମାର୍କସ୍ଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀ ସଂକଳ୍ପନା । କାର୍ଲ ମାର୍କସ୍ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସମର୍ଥକମାନେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଉପାଦାନର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ କାରକ : – ଯଥା – ଧନସମ୍ପଦ, ବୃତ୍ତି ଓ ଆୟ ଏକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ଙ୍କ ଭଳି ଅନ୍ୟ କେତେକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଏକ ପ୍ରସ୍ଥିତି-ସମୂହ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହ ଯେଉଁମାନେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧ୍ୟାର କରିଥା’ନ୍ତି ।
ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Class System) :
ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର କେତୋଟି ମୁଖ୍ୟ ସଂଜ୍ଞାକୁ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
ମାକ୍-ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ (Mac-Iver and Page) – ‘ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀର ଯେକୌଣସି ଅଂଶ, ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ।’’ (A social class is any portion of a community marked off from the rest by social status.)
ଓଗ୍ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ନିମ୍ସ୍ (Ogburn and Nimkoff ‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀଦ୍ଵାରା ଆମେ ଏକ ବା ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଽକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ବୃହତ୍ ସମୂହକୁ ବୁଝିଥାଉ, ଯେଉଁମାନେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମାଜର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କିମ୍ବା ନିକୃଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।’’ (By social class we mean one or two or more broad groups of individuals who are ranked by the members of the community in socially superior and inferior position.)
ଲାପିଅର (Lapiere) – ‘‘ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୂହ ଯାହାକି ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥିତି ବା ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅତ୍କାର କରିଥାଏ ।’’ (A social class is a cultural group that is accorded a particular position or status within the population as a whole.)
କାର୍ଲ ମାର୍କସ୍ (Karl Marx) – ‘‘ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ସାଧାରଣତଃ ଅଧିକୃତ ଧନସମ୍ପଦ, ବୃତ୍ତି ଓ ଆୟ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଅର୍ଥନୈତିକ କାରକଦ୍ୱାରା ନିର୍ଣ୍ଣୀତ ହୋଇଥାଏ ।’’ (A class is determined by the possession of economic criteria like wealth, occupation and income.)
ମାକ୍ସ ୱେବର (Max Weber) – ‘‘ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହ, ଯେଉଁମାନେ ଦ୍ରବ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ସମାନ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପାଇଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ସମ-ପ୍ରଦର୍ଶିତ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ରହିଥାଏ ।’’ (The class is a group of individuals who have the same opportunity of acquiring goods and the same exhibited standard of living.)
ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରଣାଳୀର ଗୁଣ (Characteristics of class system) :
ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକରୁ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ସୂଚନା ମିଳେ ।
(୧) ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ (Hierarchy) ପ୍ରଥମତଃ ଜାତି ପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ସମାଜରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ ରହିଛି । ସେହି କ୍ରମଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ, ମଧ୍ୟବିତ୍ତ-ଶ୍ରେଣୀ, ନିମ୍ନ-ଶ୍ରେଣୀ । ଏହି ତିନୋଟି ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଉପ-ଶ୍ରେଣୀମାନ ରହିଥାଏ ।
(୨) ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା (Class Structure) ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନାମୁକ୍ତ ଓ ନମନୀୟ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ କୌଣସି ନୀତିନିୟମ ବା କଟକଣା ନଥାଏ ।
(୩) ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା (Class-Consciousness) ତୃତୀୟତଃ, ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସଚେତନ ଭାବ ଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମାନତା ମନୋଭାବକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥା’ନ୍ତି । ‘ଆମ୍ଭେମାନେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟ’’- ଏହି ମନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ସଦସ୍ୟମାନେ ଶ୍ରେଣୀ – ସଚେତନାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଜାତି ସଚେତନତା ଅପେକ୍ଷା ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତାର ଗୁରୁତ୍ଵ କମ୍ ।
(୪) ବହିର୍ବିବାହ (Exogamy) – ଚତୁର୍ଥତଃ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବହିର୍ବିବାହୀ ଦଳ ଅଟେ । ନିଜ ଶ୍ରେଣୀ ବାହାରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ବହିର୍ବିବାହ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ନିଜ ନିଜର ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି । ବିବାହଜନିତ କୌଣସି କଟକଣା ବା ନୀତିନିୟମ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ନାହିଁ ।
(୫) ଉପାର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି (Achieved Status) – ପଞ୍ଚମତଃ, ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତିର ଉପାର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜନ୍ମଗତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ବ୍ୟତୀତ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଦକ୍ଷତା, ସାମର୍ଥ୍ୟ, ପାରଦର୍ଶିତା ଓ କର୍ମକୁଶଳତାକୁ ଭିଭିକରି ଯେଉଁ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧିକାର କରେ ତାହାକୁ ଉପାର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ନିଜର କ୍ଷମତାନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥାଏ ।
(୬) ସାମାଜିକ ସଞ୍ଚଳନ (Social Mobility) – ପରିଶେଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମାଜିକ ସଞ୍ଚଳନ ଅତି ସହଜସାଧ୍ୟ । କାରଣ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି, କ୍ଷମତା ଓ ବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ କରି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରୁ ନିମ୍ନକୁ କିମ୍ବା ନିମ୍ନରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ଗତି କରିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘ମୁକ୍ତ ସମୂହ’ ରୂପେ ପରିଚିତ ।
୧୪ । ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ପାଇଁ ଅନେକ କାରଣମାନ ଦାୟୀ । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ ।
(୧) ଦାସ୍ୟ ପ୍ରଥା (Slavery System) – ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାସ୍ୟ ପ୍ରଥାର ଭୂମିକା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ସାମରିକ ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନବରତ ଯୁଦ୍ଧ ତଥା ସଂଘର୍ଷ ଲାଗି ରହୁଥିଲା । ଏହାର ଫଳସ୍ୱରୂପ ବିଜେତାମାନେ ପରାଜୟ ବରଣ କରୁଥିବା ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଯାତିତ କରୁଥିଲେ ।
ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ମାରି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏହିପରି କିଛି କାଳ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ପରେ ବିଜେତା ଗୋଷ୍ଠୀର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ କିଛିଟା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲା । ପରାଜିତ ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା ନକରି ବିଜେତାମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ଦାସ ଭାବେ ଖଟାଇଲେ । ପ୍ରଥମେ ନାରୀ, ଦ୍ୱିତୀୟରେ ଛୁଆପିଲା ଓ ତୃତୀୟରେ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଏହାକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଗଲା । ଏହାର ଫଳସ୍ବରୂପ ଦଳେ ‘ଦାସ ଗୋଷ୍ଠୀ’ ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ।
ସେମାନେ ବିଜେତା ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ରହିଲେ ଏବଂ ସମାଜରେ ସେମାନଙ୍କର କୌଣସି ଅଧିକାର ନଥୁଲା । ମୁନିବମାନଙ୍କ ଇଚ୍ଛାରେ ସେମାନେ ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ବ କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ନଥିଲା । ଦାସମାନେ ମୁନିବମାନଙ୍କର ସମ୍ପଭି ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଉଥିଲେ ।
ପଶୁପକ୍ଷୀ ତୁଲ୍ୟ ସେମାନେ ମୁନିବମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କ୍ରୟ, ବିକ୍ରୟ, ଅତ୍ୟାଚାରିତ ଓ ନିର୍ଯ୍ୟାତିତ ହେଉଥିଲେ । ଏହିପରି ଭାବେ ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ମୁନିବ ଓ ଦାସ ନାମରେ ୨ଟି ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଘଟିଥିଲା ।
(୨) ସାମନ୍ତ ପ୍ରଥା (Feudal System) ମଧ୍ୟ-ଯୁଗରେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟ ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଘଟିଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଯେଉଁମାନେ ବୃହତ୍ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ସାମନ୍ତ ଭୂ-ସ୍ୱାମୀ (Feudal Landlord) କୁହାଯାଉଥିଲା ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଜମି ଚାଷ କରୁଥିଲେ ସେମାନେ କୃଷି ଭୃତ୍ୟ (Serf) ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ।
ଭୂ-ସ୍ଵାମୀମାନେ ସମାଜର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଏବଂ କୃଷିଭୃତ୍ୟମାନେ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଥିଲେ । ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଗୃହ ଚାକର, ସୈନିକ, ଯୋଦ୍ଧା ଓ କାରିଗରମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଅନ୍ୟ ଏକ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।
(୩) ପୁଞ୍ଜିପତି ବ୍ୟବସ୍ଥା (Bourgeoise System) – ପୁଞ୍ଜିପତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ପାଇଁ କେତେକାଂଶରେ ଦାୟୀ । ଶିଳ୍ପ ବିପ୍ଳବଦ୍ଵାରା ମଧ୍ୟ-ଯୁଗରେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲା । ଫଳରେ ସମାଜ ବୁଜୁଆ ବା ପୁଞ୍ଜିପତି ଏବଂ ସର୍ବହରା ବା ଖଟିଖ୍ ବା ମଜୁରିଆ ନାମକ ୨ଟି ଶ୍ରେଣୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ପୁଞ୍ଜିପତିମାନେ ଉତ୍ପାଦନ ମାଧ୍ୟମକୁ
ନିଜ ଆୟତ୍ତରେ ରଖ୍ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତା ମାଧ୍ୟମରେ ଉଚ୍ଚ-ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପଭୋଗ କଲେ । ଖଟିଖ୍ମାନେ “ଔଦ୍ୟୋଗିକ ସଂରକ୍ଷିତ ଫୌଜି’’ କୁହାଯାଉଥିଲା । କାରଣ ସେମାନେ ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ପୁଞ୍ଜିପତିମାନଙ୍କ ସେବାରେ ଲାଗିପାରୁଥିଲେ ।
(୪) ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ (Middle Class) – ସମାଜ ପୁଞ୍ଜିପତି ଓ ସର୍ବହରା ବା ଖଟିଖ୍ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ ହେବା ଫଳରେ ଏକ ନୂତନ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ-ଶ୍ରେଣୀ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ଏହି ନୂତନ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟ-ଯୁଗର ମଧ୍ୟବିତ୍ତ-ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ କେତେକାଂଶରେ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ମଧ୍ୟ-ଯୁଗର ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀରେ କେବଳ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ବିସ୍ତାର କରିଥିବାରୁ ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ସମଜାତୀୟ ସମୂହ ଭାବେ ପରିଚିତ ଥିଲା ।
ମାତ୍ର ବର୍ତ୍ତମାନର ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ବିଷମଜାତୀୟ ସମୂହ ଅଟେ । କାରଣ ବ୍ୟବସାୟୀ ବ୍ୟତୀତ ଡାକ୍ତର, ଯନ୍ତ୍ରୀ, ଆଇନଜୀବୀ, ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ବହୁ ଶ୍ଵେତ-କୋଲାର କର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ଗଠିତ । ଏହି ମଧବିତ୍ତ-ଶ୍ରେଣୀ ପୁଞ୍ଜିପତି ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନରେ ଏବଂ ସର୍ବହରା ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ ରହିଥାଏ ।
ତେଣୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନେ ପୁଞ୍ଜିପତିମାନଙ୍କଠାରୁ ନିକୃଷ୍ଟ ଏବଂ ସର୍ବହରାମାନଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟନ୍ତି । ଏହିପରି ଭାବେ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ-ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଘଟିଥିଲା ।
(୫) ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଉପ-ବିଭାଜନ (Sub-division of Middle Class) – ଆୟ ଏବଂ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନକୁ ଭିଭିକରି ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ପୁନଶ୍ଚ ତିନୋଟି ଉପ-ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(୧) ଉଚ୍ଚ-ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ,
(୨) ମଧ୍ୟମ-ଶ୍ରେଣୀ ଏବଂ
(୩) ନିମ୍ନ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ।
ଉଚ୍ଚ-ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ନିଜକୁ ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ସ୍ତରଭାବେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରୁଥିବାରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଇବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ । ସେହିପରି ନିମ୍ନ-ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ, ମଧ୍ଯମ ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରୁଥିଲେ । କାରଣ ମଧ୍ୟମ-ଶ୍ରେଣୀର ଅଧିକାଂଶ ସଦସ୍ୟ ନିମ୍ନ-ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ବା ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଠାରୁ ନ୍ୟୁନ ଥିଲେ ।
ତେଣୁ ଆର୍.ଟି. ଲାପିଅର ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି ‘ସାଧାରଣତଃ ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀର ଉଚ୍ଚସ୍ତରରେ ଥିବା ସଦସ୍ୟମାନେ ନିମ୍ନ-ମଧ୍ୟମ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଏକ ଉଚ୍ଚତର ଦୈନିକ ମଜୁରି ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।’’
୧୫ । ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ବିଶଦଭାବରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ସର୍ବନିମ୍ନ ଜାତିକୁ ‘ତଫସଲଭୁକ୍ତ ଜାତି’ କୁହାଯାଏ । ଜାତି-ସମାଜର ସାମାଜିକ ସଂରଚନାକୁ ଭିଭିକରି ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ । କାରଣ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ବିଭିନ୍ନ ‘ଜାତି ସମୂହ’ ରେ ବିଭକ୍ତ । ଜାତି-ସ୍ତତୀକରଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସୋପାନରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ରହିଥିବାସ୍ଥଳେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥା’ନ୍ତି ।
ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତି-ସମୂହର କର୍ମକାଣ୍ଡ – ଅପବିତ୍ରତା ଏବଂ ବିଶୁଦ୍ଧତା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଥିବାରୁ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ଜାତି-ସ୍ତରୀକରଣ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଅପବିତ୍ରତା-ବିଶୁଦ୍ଧତା ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ, ବୃତ୍ତି ଓ ବିବାହ ଆଦି ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କେବଳ ମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ଜାତି ଶୁଦ୍ଧ ଓ ସ୍ବଳ୍ପଶୁଦ୍ଧ କିମ୍ବା ଶୁଦ୍ଧହୀନ ଅଥବା ଅଧିକ ଶୁଦ୍ଧ ନୁହଁନ୍ତି, ମାତ୍ର ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ସମସ୍ତ ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଶୁଦ୍ଧ-ଅପବିତ୍ର-ମୂଲ୍ୟବୋଧ’’ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।
ଧର୍ମ ଓ କର୍ମର ବଦ୍ଧମୂଳକ ଧାରଣା ଜାତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଭୂମିକା ଓ ନୈତିକ କର୍ଭବ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ । କର୍ମତତ୍ତ୍ୱାନୁସାରେ ଜଣେ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ଯେ ତା’ର ଉଚ୍ଚ କିମ୍ବା ନୀଚ ଜାତି-ସ୍ଥିତି ତା’ର ପୂର୍ବଜନ୍ମରେ ଭଲ-ମନ୍ଦିର କର୍ମରଫଳସ୍ବରୂପ ଏବଂ ସେ ତା’ର ସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରିବ ନାହିଁ । ସେ କେବଳମାତ୍ର ଜାତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କର୍ଭବ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଉତ୍ତମରୂପେ ସମ୍ପାଦନ କରିବାଦ୍ଵାରା ନିଜ ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନର ଉନ୍ନତି କରିପାରିବ ।
ଧର୍ମ ଓ କର୍ମର ଏହି ଦୁଇ ଯମଜ ଧାରଣା ଜାତିପ୍ରଥାକୁ ନିଶ୍ଚଳ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିଛି । ତେଣୁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ନିୟମ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଓ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କର୍ରାରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନର ନମୁନା ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଉଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ନିକୃଷ୍ଟ ବୃଷ୍ଟିକୁ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସମାଜରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧିକାର କରିଥା’ନ୍ତି ।
ସେମାନେ ଜାତି-ସ୍ତରୀକରଣର ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହି ‘ନିକୃଷ୍ଟ ଜାତି’’ ବା ନାମରେ ପରିଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ସେମାନେ ‘ଦଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି’’ ଭାବେ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ୟ ଓ ଶୂଦ୍ର ନାମରେ ଚାରୋଟି ଜାତିରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିଲା । କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ରହିଥିବା ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ଜାତି, ଯଥା – ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ ଓ ବୈଶ୍ୟ ‘ଦ୍ବିଜ’ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର କାରଣ ସେହି ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସ୍ବାଧିକାର ହାସଲ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଧାର୍ମିକ ଉତ୍ସବ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡମାନ ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି ।
କିନ୍ତୁ ଶୁଦ୍ର ଜାତି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ହିନ୍ଦୁ ଜାତିର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ‘‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି’’ ଭାବେ ପରିଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ପୂର୍ବେ ସେହି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି ବିଭିନ୍ନ ନାମରେ ନାମିତ ଥିଲା- ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ସେମାନେ ‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ’’, ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ‘ଅଚ୍ୟୁତ’, ବ୍ରିଟିଶ ରାଜତ୍ଵ ସମୟରେ ‘ବାହ୍ୟ-ଜାତ’ ଏବଂ ଆଧୁନିକ ସମୟରେ ‘ଦଳିତ ଜାତି’ ନାମରେ ନାମିତ ।
କିନ୍ତୁ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ସେମାନଙ୍କୁ ‘ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି’ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଜାତିର ଜନକ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ସେମାନଙ୍କୁ ଅତି ସ୍ନେହରେ ‘ହରିଜନ’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ଯାହାର ଅର୍ଥ ଈଶ୍ବର ଲୋକ ।
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ନିମ୍ନତମ ଜାତିକୁ ବୁଝାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଭବେ ପରିଚିତ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଡକ୍ଟର ଡି.ଏନ୍.ମଜୁମଦାର୍ (Dr. D.N. Mazumdar) କହନ୍ତି :
“ଯେଉଁମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ନିର୍ଯାତନା ଭୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି କୁହାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ନିର୍ଯାତନା ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଉଚ୍ଚଜାତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସାମାଜିକ ଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।” (“Untouchable Castes are those who suffer from various social and political disabilities, many of which are traditionally prescribed and socially enforced by higher castes”).
ସମ୍ବିଧାନର 341 ଓ 342 ଧାରା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ପାଇଁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବାର କ୍ଷମତା ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କର ରହିଛି । ଭାରତ ସରକାର 429ଟି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିକ ସମ୍ବିଧାନର ଅନସୂଚୀ ବା ତଫସିଲଭୁକ୍ତରେ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । 1971 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ 80 ନିୟୁତ ।
ସେଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ ପଞ୍ଜାବରେ ଶତକଡ଼ା 24.7 ଭାଗ, ହିମାଚଳ ପ୍ରଦେଶରେ 22.24 ଭାଗ, ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶରେ 21 ଭାଗ, ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗରେ 19.90 ଭାଗ, ହରିଆଣାରେ 18.89 ଭାଗ, ତାମିଲନାଡୁରେ 17.76 ଭାଗ, ରାଜସ୍ଥାନରେ 15.82 ଭାଗ, ଓଡ଼ିଶାରେ 15.09 ଭାଗ, ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ 6 ଭାଗ, ଆସାମରେ 6.10 ଭାଗ, ଗୁଜରାଟରେ 6.84 ଭାଗ, ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀରରେ 8.26 ଭାଗ ଏବଂ କେରଳରେ 8.30 ଭାଗ ଲୋକ ବସବାସ କରୁଛନ୍ତି ।
ତେଣୁ ଯେଉଁ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ତଫସିଲରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ‘ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି’ କୁହାଯାଏ । ଶତକଡ଼ା 90 ଭାଗ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଭାରତର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଛନ୍ତି ।
୧୬ । ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାମାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିବା ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ସା
ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଯଥା –
(୧) ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା,
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା,
(୩) ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟା ଏବଂ (୪) ଶିକ୍ଷାଗତ ସମସ୍ୟା ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(କ) ସମାଜରେ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି (Lowest Status in Society) ଜାତି-ସ୍ତରୀକରଣରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ନୂନ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପଭୋଗ କରିଥାଏ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଚ୍ଚ-ଜାତିର ଲୋକମାନେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ହୀନ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ସହଯୋଗ ଛିନ୍ନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
ଉଚ୍ଚ-ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ଅପବିତ୍ରର ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ବିବେଚନା କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ ଉଚ୍ଚ-ଜାତିଦ୍ୱାରା ନିର୍ଯାତିତ, ଅପମାନିତ ଓ ଲାଞ୍ଛିତ ହୋଇ ସମାଜରେ ପଶୁତୁଲ୍ୟ ଜୀବନଯାପନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ଖ) ଶିକ୍ଷାଗତ ସମସ୍ୟା (Educational Problems)- ପୂର୍ବେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି ବା ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷାଲାଭରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଥିଲେ । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଶାସ୍ତ୍ରାନୁସାରେ ଶୂଦ୍ର ଜାତି ବେଦ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରୁ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିପାରୁନଥିଲେ । ଆର୍ଥିକ ସଙ୍କଟ ଯୋଗୁ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱତଃପ୍ରବୃତ୍ତ ଭାବେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁନାହାନ୍ତି ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଗ୍ରାମରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ହୋଇ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଶିକ୍ଷାଲାଭରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପୂର୍ବ ଅପେକ୍ଷା ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ସାମାଜିକ ଅଭ୍ୟାସଗତ ସମସ୍ୟା (Problems of Social Habits) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ଅଭ୍ୟାସ, ଯଥା – ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଗୃହରୁ ଖାଦ୍ୟ କିମ୍ବା ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହିପରି ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ କୂପ ଓ ପୁଷ୍କରିଣୀରୁ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଜଳ ବ୍ୟବହାର କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ରହିଛି । ସମାଜରେ ନୀଚ-ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ-ଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି କୌଣସି ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଅଧିକାଂଶ ଗ୍ରାମରେ ଏହି ନୀତିନିୟମ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ପାଳନ କରାଯାଉଛି, ଯେଉଁଠି କି ଉଚ୍ଚ-ଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚ-ଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କର ଛାୟା ସୁଦ୍ଧା ସ୍ପର୍ଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
(ଘ) ସର୍ବସାଧାରଣ ସ୍ଥାନର ବ୍ୟବହାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଷେଧତା (Prohibition of use of Public Places) – ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗ୍ରାମ୍ୟ କୂପ, ଜଳାଶୟ, ପୁଷ୍କରିଣୀ, ମନ୍ଦିର ଓ ଡାକ୍ତରଖାନା ପ୍ରଭୃତିକ ବ୍ୟବହାର କରିବାପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇନଥାଏ । ଏପରିକି ସେମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ ସର୍ବସାଧାରଣ ରାସ୍ତାଘାଟରେ ଯାତାୟତ କରିବା ପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉନଥିଲା ।
ଉଚ୍ଚ-ଜାତି ଲୋକମାନେ ବାସ କରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳରେ ସେମାନଙ୍କୁ ବସବାସ କରିବାପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଇନଥାଏ । ପୂର୍ବେ ସେମାନେ ଅତି କଦର୍ଯ୍ୟ ତଥା ନିକୃଷ୍ଟ ଧରଣର କୁଡ଼ିଆ କିମ୍ବା ଝାଟିମାଟି ଘରେ ବସବାସ କରୁଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ କ୍ରମଶଃ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି ।
(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା (Economic Problems) – ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ନିମ୍ନଲିଖତ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟାମାନ ରହିଛି ।
(କ) ସମ୍ପତ୍ତିଗତ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ (No Right of Property) – ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିମାନେ ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ସମ୍ପତ୍ତିଗତ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ବ କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ନଥିଲା । ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ପଥ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ବନ୍ଦ ଥିଲା । ଗ୍ରାମରେ ଜମି କ୍ରୟ କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା ।
ସେମାନେ ବହୁଳଭାବେ କୌଣସି ବ୍ୟବସାୟିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଖୋଲିପାରୁ ନଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଗ୍ରାମରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ବହୁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ କୌଣସି ଜମିବାଡ଼ି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସରକାରଙ୍କ ‘ଆବାସ ଯୋଜନା’’ ମାଧ୍ୟମରେ ସେମାନେ କ୍ରମଶଃ ସମ୍ପରିଗତ ଅଧିକାର ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି ।
(ଖ) ବୃତ୍ତି ମନୋନୟନ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ (No Right of Choosing Occupation) – ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତି ବୃଦ୍ଧି ମନୋନୟନ ଅଧିକାରରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ରୂପେ ବଞ୍ଚତ ଥିଲେ । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ବୃତ୍ତିରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦକ୍ଷତା, ପାରଦର୍ଶିତା ଓ କର୍ମକୁଶଳତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃତ୍ତି ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ସେମାନେ ଅନୁସରଣ କରିପାରୁ ନଥିଲେ ।
ବିଶେଷତଃ ସେମାନେ ଦିନ ମଜୁରିଆଭାବେ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲେ । ଗାଁ ଗଣ୍ଡାରେ ମଇଳା ଆବର୍ଜନା ସଫା-କରିବା, ମୃତ ଶବ ଉଠାଇବା ଚମଡ଼ା କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଜୋତା ସିଲାଇ କରିବା, ଟୋକେଇ କୁଲେଇ ବୁଣିବା ପ୍ରଭୃତି ନିମ୍ନଧରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରୁଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କର ଆୟ ଖୁବ୍ କମ୍ ଥିଲା । ତାହା ଫଳରେ ସେମାନେ ପୁରୁଷାନୁକ୍ରମେ ଭୋକ ଉପାସରେ ରହି ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ ଜୀବନଯାପନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ଅତି ନ୍ୟୁନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରି ପାରୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ (Landless Labourer) : ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଗ୍ରାମରେ ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ ଭାବେ ପରିଚିତ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ବ ଜମିବାଡ଼ି କିଛି ନଥିଲା । ଉଚ୍ଚ-ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଜମିରେ ସେମାନେ ଦିନ ମଜୁରିଆ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥାର ବିଲୋପ ସାଧନ ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ପାରିଶ୍ରମିକ ନନେଇ ଭୂ-ସ୍ବାମୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଥମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଥିଲା ।
ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଏକ କ୍ରୀତଦାସ ସଦୃଶ ଥିଲା ଏବଂ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କ୍ରୀତଦାସଠାରୁ ଅତି କଦର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଥିଲା । ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ ଭାବେ ସେମାନେ ଦିନରାତି କାର୍ଯ୍ୟକରି ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ ପଥ୍ୟକ, ଦିଗହରା ନାବିକ ଏବଂ ନୀଡ଼ହରା ପକ୍ଷୀତୁଲ୍ୟ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲେ । ଭାରତବର୍ଷରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଶତକଡ଼ା 80 ଭାଗ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ ଭାବେ ଜୀବନଯାପନ କରୁଛନ୍ତି ।
(୩) ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟା (Political Problems) : ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧକର ଶିକାର ହେଉଥିଲେ । ଭାରତର ରାଜନୀତି, ଶାସନ ଓ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନରେ ସେମାନେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦପଦବୀରେ ନିଜକୁ ନିୟୋଜିତ କରିପାରୁ ନଥିଲେ ।
ଅବଶ୍ୟ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ସମୟରେ ସେମାନେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ସେମାନେ ଭୋଟଦାନ ଅଧିକାର ଲାଭ କରିଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ସେମାନେ ସମାନ ରାଜନୈତିକ ଅଧିକାର ହାସଲ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହ ଯେ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ବ୍ୟତୀତ ରାଜନୈତିକ ଅଧିକାର ଠିକ୍ଭାବେ ଉପଯୋଗ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କର ଅଧ୍ବକ ଉନ୍ନତି ନ ଘଟିଲେ ସେମାନେ ହାସଲ କରିଥିବା ରାଜନୈତିକ ଅଧିକାରକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିପାରିବେ ନାହିଁ ।
(୪) ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା (Religious Problems) : ପରିଶେଷରେ ଧାର୍ମିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିମାନେ ହିନ୍ଦୁ ରୂପେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ତଥା ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା । କାରଣ ସେମାନଙ୍କର ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶରେ ଦେବତା ଅପଦସ୍ତ ହୋଇଯିବାର ଧାରଣା ଉଚ୍ଚ-ଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ବେଦ-ବେଦାନ୍ତ ଆଦି ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରୁ ନଥିଲେ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୂଜକମାନଙ୍କ ଯଜମାନରୁ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଥିଲେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ-ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଏକ ଶୂଦ୍ରର ଧାର୍ମିକ ଉତ୍ସବରେ ପୌରୋହିତ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ନଥାଏ । କାରଣ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଧାରଣ ଥୁଲା ଯେ ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶଦ୍ଵାରା ସେମାନେ ଅପବିତ୍ର ହୋଇଯିବେ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଗ୍ରାମରେ ଏହିଭଳି ଧାରଣା ବଦ୍ଧମୂଳ ରହିଛି, ଯେଉଁଠି ଶତକଡ଼ା 90 ଭାଗ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ବସବାସ କରିଥା’ନ୍ତି । ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ, ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ବହୁ ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଛନ୍ତି ।
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, କେବଳ ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା ବ୍ୟତୀତ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ବା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ସମସ୍ୟା ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥା ପରୋକ୍ଷ ଉଦ୍ୟମ ହେତୁ କେତେକାଂଶରେ ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇପାରିଛି । କିନ୍ତୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇଛି କହିବା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ । ସରକାରଙ୍କ ଉଦ୍ୟମଗୁଡ଼ିକ ଯଦିଓ ସ୍ବାଗତଯୋଗ୍ୟ ପଦକ୍ଷେପ; ତଥାପି ତାହା ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ ।
ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଗ୍ରାମରେ ବହୁ ନୀଚ-ଜାତି ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ତାଲିକାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଦଳିତ, ଅବହେଳିତ ଓ ନିସ୍ପେଷିତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟମ କାଗଜକଲମ ସର୍ବସ୍ଵ ନ ହୋଇ ଅନୁଭବଯୋଗ୍ୟ ତଥା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।
୧୭ । ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖ ।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଦିଗରୁ ଦେଶର ଜନଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁରୁତର ପ୍ରଭେଦୀକରଣ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ ଯେ ଜନଜାତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ସମ୍ପଦ ଭିତରୁ ବେଦଖଲ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ଇତିହାସ, ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ସଂରଚନାରେ ବାରମ୍ବାର ଆକ୍ରମଣ ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ରାଜନୀତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ, ଜନଜାତି ଲୋକମାନେ ଏକ ଘୃଣିତ, ଶୋଷିତ ଏବଂ ଉପେକ୍ଷିତ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀଭାବରେ ବିବେଚିତ ହେଉଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ।
ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପୂର୍ବରୁ ଜନଜାତିମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କ୍ଷମତା ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନ ଶାସକମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଉଦାସୀନ ଥିଲେ । ମାତ୍ର ଏଥିରେ କେତେକ ବିଚ୍ୟୁତି ମରାଠା ଶାସକମାନଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଥିବା ଜନଜାତିଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଇ ଥିଲା । ଜନଜାତୀୟ ଶାସକମାନେ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପୁନଃ ଉତ୍ପତ୍ତି ନିମନ୍ତେ ବଳପୂର୍ବକ କିଛି ଚାହୁଁ ନଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର କ୍ଷମତାର ବୈଧତା ବିକେନ୍ଦ୍ରିକ ହୋଇଥିଲା ।
ଉପନିବେଶବାଦ, ଯାହାକି ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ କୈନ୍ଦ୍ରିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ରାଷ୍ଟ୍ର ମଧ୍ୟକୁ ଠେଲିଲା । ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ବିଛୁରିତ ଏବଂ ଅସଙ୍ଗଠିତ ଜନଜାତିମାନେ ଏକାଠି ହୋଇ ଆଞ୍ଚଳିକ ସ୍ତରରେ ବିଦ୍ରୋହ କରିବାରେ ଲାଗିଲେ । ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଅଧିକାଂଶ ସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ ସବଳ ଏବଂ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିଥିବା ଜନଜାତି ସମୁଦାୟ ଯଥା- ସାନ୍ତାଳ, ଓରାଂଗ, କୋଲ୍, କୋୟା, ଭିଲ୍, ସଉରା ଇତ୍ୟାଦି ଉପନିବେଶବାଦ ଓ ସାମନ୍ତବାଦ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଘର୍ଷ କଲେ ।
କେତେକ ସଂସ୍କାରମୂଳକ, ମୁକ୍ତି କିମ୍ବା ସମାନ ହେବାପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ୟତୀତ ସେମାନଙ୍କର ଆନ୍ଦୋଳନ ଭୂମି ବିଚ୍ୟୁତି, ଜଙ୍ଗଲ ସଂରକ୍ଷଣ, ବଳପୂର୍ବକ ଏବଂ ଚୁକ୍ତିଗତ ଶ୍ରମ, ଦମନ, କର, ସଂସ୍କୃତି ଓ ଧର୍ମ ନଷ୍ଟ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ପାରମ୍ପରିକ କ୍ଷମତାର ବଦଳ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଥିଲା । ଉପନିବେଶ ବିରୋଧୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସଠିକ୍ ଭାବରେ ଉଚ୍ଚାରିତ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ, କାରଣ ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କର ସ୍ବାର୍ଥ ଆଞ୍ଚଳିକ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ କ୍ଷମତାଦ୍ୱାରା ଚାଲୁ ରହିଥିଲା ।
ଆନ୍ତଃ-ଜନଜାତୀୟ ବିରୋଧୀଭାବ ଅଣ-ଜାତୀୟ ଆକ୍ରମଣଦ୍ୱାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇ ରହିଥିଲା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ବଂଶଗତ ବନ୍ଧନ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଐତିହ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଶୋଷଣକାରୀ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣରୁ ମୁକ୍ତ କରିଥିଲା । ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧରେ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନର ଉତ୍ପତ୍ତି ସହିତ ଅଣ-ଉପନିବେଶବାଦ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ କନ୍ଧ, କୋୟା, ଓରାଂଗ, ମୁଣ୍ଡା, ସୌରା, ଓର୍ଲି, ଗଣ୍ଡ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସଂଘର୍ଷକୁ ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ଗତି କରିଥିଲା ।
ସ୍ଵାଧୀନତାଠାରୁ ଜନଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ – ସ୍ବାଧୀନତାଠାରୁ ଜନଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅଧିକ ବିବିଧ ପ୍ରକାରର ହୋଇଅଛି । ସେମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପକ ବିବିଧତା ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ଅଭିଯୋଗ ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କର ଅଣଅଧୂଗ୍ରହଣ ଏବଂ ଅଣମର୍ଯ୍ୟାଦା ଏବଂ ଇଚ୍ଛା ସେମାନଙ୍କୁ ଉପଆଞ୍ଚଳିକ ବନ୍ଧନ ଏବଂ ଚେତନା ସହ ସଂପୃକ୍ତ କରିଥିଲା । ତଥାପି, ପ୍ରାୟତଃ ଏଯାବତ୍ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ସମସ୍ତ ଜନଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଭାବେ ବଂଶଗତ ବା ଜାତୀୟତାବାଦୀ ପ୍ରଶ୍ନ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ।
ସଂପ୍ରତି ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଯାହାକି ଦ୍ବିଜ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜଟିଳତା ଆଡ଼କୁ ଗତିଶୀଳ ତାହା କମ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । ଏହା ବ୍ୟତିରେକ ଏହାର ବିପରୀତ ଗତି କ୍ରମଶଃ ଅଧ୍ଵରୁ ଅଧିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଅଛି । ଅପେକ୍ଷାକୃତ ବୃହତ୍ ଜନସଂଖ୍ୟା ଯେଉଁଥରେ ସାକ୍ଷରତା ହାର ଅଧୂକ, ଜାତୀୟ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ଆନ୍ତଃ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଭେଦ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଚେତନତା ରହିଛି ସେଠାରେ ସଙ୍ଗଠିତ ସଂଘର୍ଷ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।
ଜନଜାତିମାନେ ଯେଉଁମାନଙ୍କଠାରେ ବେଶୀ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ସେମାନେ ବଶ୍ୟତା ପ୍ରତି ବେଶି ସହନଶୀଳତା ଦେଖାଇଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଏଠାରେ ଏଲିମାନେ ସଂଘର୍ଷର ମୁଖ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ବୋଲି ତଥ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ସଂଘର୍ଷ କିମ୍ବା ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ଜନଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିପ୍ରକାଶକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ କରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
ସଂଘର୍ଷର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ :
ଜନଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନୋଟି ଆନ୍ତଃ-ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମୂଳରେ ନିହିତ ଅଛି । ତାହାହେଲା – ବ୍ୟକ୍ତିବାଦ ସାହିତ୍ୟ, ସ୍ଥିର ଆଦର୍ଶ ଏବଂ ବିକାଶର ପୁଞ୍ଜିବାଦ ଆଦର୍ଶ । ବୈଧ ସାଂସ୍କୃତିକ, ଭାଷାଗତ ସ୍ତରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଏବଂ ସ୍ଥିର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ବିବିଧ କୌଶଳ ଇତ୍ୟାଦି ଉପରେ ସାମୂହିକ ଅଧିକାର ସ୍ଵୀକୃତି ପାଇଁ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନମାନ ।
ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଅଞ୍ଚଳରେ ସେମାନଙ୍କର କୃଷିଭିତ୍ତିକ ସଂଘର୍ଷ ପାଇଁ କଠୋର ସଂଘର୍ଷ ଯାହା ଆଇନକାନୁନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଏବଂ ଯାହା ମିଲିଟାରୀ ଶକ୍ତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ । ରାଜନୈତିକ ସ୍ଵୟଂଶାସନ ପାଇଁ ଦାବି ଏବଂ ଜନଜାତୀୟ ଅଞ୍ଚଳକୁ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ଓ ବିକଶିତ ହେବା ସଠିକ୍ ଭାବରେ ବୈଧ ଏବଂ ସାମ୍ବିଧାନିକ ଉପାୟରେ ଘଟଣାକୁ ପରିଚାଳିତ କରିବାର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉପାୟ ।
ଭାରତର ଉତ୍ତର, ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବାଞ୍ଚଳ, କେନ୍ଦ୍ରାଞ୍ଚଳ, ଦକ୍ଷିଣାଞ୍ଚଳରେ ଜନଜାତିରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଉଗ୍ର ହେଉଛି । ମାଓବାଦ ଓ ନକ୍ସଲବାଦର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ହେଉଛି । ଜନଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନର ଉଗ୍ରରୂପ ମାଓବାଦ ଓ ନକ୍ସଲବାଦକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରୁଛି । ସରକାର ଏହାର ସମାଧାନ ଓ ସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରତିକାର କରିବା ଉଚିତ ।
୧୮ । ଭାରତରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତ ଇତିହାସରେ ଉପନିବେଶବାଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲା । କୃଷକ ସମାଜର ସାମଗ୍ରିକ ସ୍ୱାର୍ଥ ପାଇଁ କୃଷକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ, କୃଷକ ନେତାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବା କୃଷକ ସମାଜର ସାମୂହିକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଇତିହାସ ଜମିଦାର ବା ସାହୁକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ସଂଗ୍ରାମ ଅଟେ ।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କ୍ୟାଥେଲିନ୍ ଗସ୍ଙ୍କ ମତରେ, ‘କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ବିରୋଧାତ୍ମକ ଆଭାସ ଭାବରେ ଜମିଦାର ଓ
ସାମନ୍ତବାଦ ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ରହିଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ପଲ୍ଲୀ ଅଞ୍ଚଳର ଆଦିମ ଅଧିବାସୀ ତାଙ୍କ କଷ୍ଟାଉପାର୍ଜିତ କୃଷିକ୍ଷେତରୁ
ଅଧ୍ଵକ ମାତ୍ରା ଜମିଦାର ବା ସାହୁକାରମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରାକ୍ ପ୍ରଚ୍ଛଦପଟ୍ଟ :
(୧) ସାମାଜିକ ସଂରଚନା ଗ୍ରାମୀଣ ଜୀବନରେ କୃଷକ ଓ ଜମିଦାର ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନାର ଦୂରତ୍ବକୁ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା ।
(୨) ମାର୍କସବାଦ ଅନୁସାରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଜମିମାଲିକ ଓ ଚାଷୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଣୀଗତ ସଂଘର୍ଷ ଓ ଭାବଧାରାଗତ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ରହିଥାଏ ।
(୩) ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନଧାରାରେ ଚାଷୀ ଓ ଭୂ-ମାଲିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂରଚନାତ୍ମକ ଓ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟାତ୍ମକ ଦୂରତ୍ବ ରହୁଥିଲା ।
(୪) ଅନୈତିକ ରାଜନୈତିକ ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଥିଲା ।
(୫) ଜାଗତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ ଓ ସାମାଜିକ-ସାଂସ୍କୃତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇଥିଲା ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରକାରଭେଦ :
(୧) ମୌଳିକ ଢାଞ୍ଚାଭିଭିକ ଆନ୍ଦୋଳନ – ପ୍ରାଥମିକ ଭାବରେ ଏହି କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରଶାସନ ଓ ପାରମ୍ପରିକ ବିଧବ୍ୟବସ୍ଥା ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ରହିଥିଲା ।
(୨) ଧର୍ମୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ – ବିଦେଶୀ ଧର୍ମ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରଭାବରୁ ନିଜ ଅଞ୍ଚଳକୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ମୁଣ୍ଡ ଟେକିଥିଲା ।
(୩) ସାମାଜିକ ବିପ୍ଳବ – ଶସ୍ୟହାନି, ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭାବ ସମୟରେ କୃଷକମାନେ ସାମଗ୍ରିକଭାବରେ ସାମାଜିକ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସାମିଲ ହୋଇଥିଲେ । ଲର୍ଡ଼ କଣ୍ଠୱାଲିସ ଓ ୱାରେନ୍ ହେଷ୍ଟିଙ୍ଗ୍ସଙ୍କ ସମୟରେ ଭାରତରେ କୃଷକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ବିପ୍ଳବ ଦେଖାଦେଇଥିଲା ।
(୪) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲକାରୀ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ – ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ କେହି ଜଣେ ନେତା ନଥିଲେ, ସମଗ୍ର କୃଷକ ସମାଜ ନିଜର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସାମିଲ ହୋଇଥିଲେ ।
(୫) ଉଗ୍ରବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ – ଆତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ପରି ଜମିଦାର ଓ ଧନୀ ଲୋକଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ତେଜି ଉଠିଥିଲା ।
(୬) ଉଦାରବାଦୀ ଓ ସଂସ୍କାରଧର୍ମୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମାଜରେ କୃଷକର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଜୀବନଯାପନ ଶୈଳୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ସଂସ୍କାରବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଉଦାରବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଏକ ଆଦର୍ଶବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ :
ପ୍ରାକ୍ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳ :
(୧) ଜମିଦାରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦ
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ଶୋଷଣରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ବାଧୀନତା
(୩) ଜାତୀୟ ସଂଗ୍ରାମରେ ସାମିଲ ହେବାପାଇଁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତା ହାସଲ ।
ସ୍ଵାଧୀନ ପରବର୍ତୀ ସମୟ :
(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ଶୋଷଣରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ
(୨) ଭୂ-ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ
(୩) କୃଷକ ସମାଜର ରାଜନୈତିକ ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ବିକାଶରେ ଭାଗୀଦାରୀ
(୪) ଶିଳ୍ପ ଓ କୃଷି ସଂସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ ସନ୍ତୁଳନ ରକ୍ଷା କରିବାର ପ୍ରୟାସ
(୫) କୃଷକମାନଙ୍କର ନିମ୍ନରୁ ନିମ୍ନ ମଜୁରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(୬) ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ବିନିଯୋଗ, ରୋଜଗାରର ନିଶ୍ଚିତତା, ପେନସନ, ସମାନ ମଜୁରୀ ଚିକିତ୍ସା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ଯନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଜନକଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନାର ସୁବିଧା ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣ :
ପ୍ରାକ୍ ସ୍ବାଧୀନତା କାଳରେ ଜମିଦାରମାନଙ୍କ ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ୧୭୯୩ରେ ସ୍ଥାୟୀ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ଆଇନ ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା । ୧୮୫୯ ମସିହାରେ ବିଲଶତରେ ନୀଳଚାଷୀମାନଙ୍କ ଆନ୍ଦୋଳନ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ମଜବୁତ୍ କରିଥିଲା ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ସରକାରଙ୍କ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂ-ସଂସ୍କାର ନୀତି, କୃଷି ଉପକରଣର ଦରଦାମବୃଦ୍ଧି, ଶିଳ୍ପଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ତୁଳନାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି, ବନ୍ୟା ସରକାରଙ୍କ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଯୋଜନା (IRDP, NREP, RLEGP, DPAP)ର ବିଫଳତା ଇତ୍ୟାଦି ।
ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି :
(i) ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସ୍ତର (୧୮୫୫-୧୯୨୨) – ଇଂରେଜ ଅମଳରେ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥା ବିରୋଧରେ ସଂଘର୍ଷ ।
(ii) ସାନ୍ତାଳ ବିଦ୍ରୋହ (୧୮୫୫) – ବୀରଭୂମି, ସିଂଭୂମ, ହଜାରୀବାଗ, ଜାଗଦଲପୁରରେ ଏକ ଲକ୍ଷ ସାନ୍ତାଳ ଚାଷୀ ଜମିଦାର ଓ ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ ।
(iii) ନୀଳଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୫୯) – ଇୟୁରୋପୀୟ ଶାସକଙ୍କ ବିରୋଧରେ କର ଟିକସ ଜୁଲମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ।
(iv) ବଙ୍ଗ ଭାଗଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୭୦-୮୫) – ଅର୍ଥନୈତିକ ଶୋଷଣ, ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ ବଙ୍ଗ ଚାଷୀମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ ।
(v) ମାଳଭୂମି ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୭୫) – ପୁନା ଓ ଅହମ୍ମଦନଗରରେ ଚାଷୀମାନେ ଜଳସେବନ ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋନଳରେ ସାମିଲ୍ ହୋଇଥିଲେ ।
(vi) ପଞ୍ଜାବ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୯୦-୧୯୦୦) – ପଞ୍ଜାବର କୃଷକ ସମାଜ ସମତା ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସାମିଲ ହୋଇଥିଲେ ।
(vii) ଚମ୍ପାରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୯୧୭-୧୮) – ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବିହାରର ଚମ୍ପାରଣ ଆନ୍ଦୋଳନ କରାଯାଇଥିଲା ।
(viii) ବାଜରା ଚାଷୀ, ଔଧ ଓ ମୋଫାଲା ଆନ୍ଦୋଳନ ଇତ୍ୟାଦି ।
ତେଭାଗା ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ତେଲେଙ୍ଗାନା ଆନ୍ଦୋଳନ ଏହି କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ଦୁଇଟି ଉଗ୍ର ଆନ୍ଦୋଳନ ଅଟେ । ସମାଜବାଦୀ ସରକାରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଗଣତନ୍ତ୍ର, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଓ ସରକାରୀ ବୁଝାମଣା ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିଥିଲା । ଏବେ ଶୋଷଣ, ଅତ୍ୟାଚାର, ଜଳକର, ଋଣ ଛାଡ଼ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ମୁଣ୍ଡ ଟେକୁଛି । ‘‘ଜୟ ଜବାନ ଓ ଜୟ କିଷାନ’’ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ବଜାୟ ରଖିବାପାଇଁ ସରକାରଙ୍କୁ ଅଧୁନ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରିବାକୁ ହେବ ।
୧୯ । ଜାତି ଅସମାନତା ବା ବୈଷମ୍ୟକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ, ସାମାଜିକ କ୍ଷମତା, ନିଯୁକ୍ତି, ଆୟ ଓ ସମ୍ପତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିର ଅସମାନ ବଣ୍ଟନ ସାମାଜିକ ଅସମାନତାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଜାତି ଆଧାରରେ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବିବିଧ ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ବିଭାଜିତ । ଜନ୍ମ ଆଧାରରେ ଜାତି ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ଓ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ । ସମସ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ସମାନ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ନଥାଏ ।
ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଅଧ୍ୟାର ଅସମାନ ଅଟେ । ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ (Hierarchy)ରେ ରହିଥାଏ । ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଉଚ୍ଚରେ, ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ତଳକୁ କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ୟ ଓ ଶୂଦ୍ର ତଳକୁ ତଳ ରହିଥାଆନ୍ତି । ଯେଉଁମାନେ ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚରେ ରହିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ବହୁତ ଅଧିକାର ଥାଏ ଏବଂ ସବୁଠାରୁ କମ୍ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
ମାତ୍ର ଯେଉଁମାନେ ଉଚ୍ଚନୀଚ୍ଚ କ୍ରମରେ ସର୍ବନିମ୍ନରେ ଥାଆନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର କମ୍ ଅଧିକାର ଥାଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କରିବାକୁ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଅସମାନତା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅନ୍ତଃସ୍ଥଳ ବା ଅନ୍ତର୍ଭାଗ (Core) ଅଟେ । ଅସମାନ ଅଧିକାର ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମାଜରେ ଅସମତା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥୁବା ଅସମତାଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅସମାନତା – ଭାରତରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସମସ୍ତ ଜାତି ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମରେ ରହିଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ଏକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ରହିଥାଏ ଯାହାକି ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିରୀକୃତ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମର ସର୍ବୋଚ୍ଚରେ ଏବଂ ଶୂଦ୍ରମାନେ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥାଆନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ବହୁ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେହି ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ବିଶେଷକରି ଶୂଦ୍ର ଓ ଦଳିତମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ କ୍ଷତ୍ରିୟ ପରି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ଓ ବୈଶ୍ୟ ଏବଂ ଶୂଦ୍ର ପରି ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ତାରତମ୍ୟ ରହିଥାଏ । ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆଧାରିତ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଅବହେଳିତ ହୁଅନ୍ତି । ପୂର୍ବରୁ କେବଳ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅଧିକାର ଥିଲା ।
ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇ ନଥିଲା । ସେହିପରି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଥିଲେ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ବା ଦଳିତମାନଙ୍କୁ ରାସ୍ତା, ପୁଷ୍କରିଣୀ, ଘାଟ ଓ ମନ୍ଦିର ଇତ୍ୟାଦି ସର୍ବସାଧାରଣ ସ୍ଥାନ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉନଥିଲା ।
ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଓ ଚଳଣିରେ ଅସମତା ଦେଖାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ବେଶଭୂଷା, ଖାଦ୍ୟ ଓ ପାନୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ତାରତମ୍ୟ ଥାଏ । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ଓ ପୋଷାକ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି, ସେହି ପୋଷାକ ଓ ଅଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରିବା ନିମନ୍ତେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ନଥାଏ ।
ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ଆପଣେଇବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ । ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ପୋଷାକ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଚଳଣି ଓ ବ୍ୟବହାରରେ ତାରତମ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଅତୀତରେ ମଧ୍ଯ ଶିକ୍ଷାଭିଭିକ ତାରତମ୍ୟ ରହିଥିଲା ।
(ii) ଧାର୍ମିକ ଅସମାନତା ତାରତମ୍ୟ ଅତୀତରେ ରହୁଥିଲା ସମସ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ସମାନ ଧାର୍ମିକ ଅଧିକାର ନଥାଏ । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ, ବିଶେଷକରି ଦଳିତମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସର୍ବାଧୁକ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗର ଅଧିକାରୀ ଅଟନ୍ତି ।
ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଯେଉଁ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତି ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେହି ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର, ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା । ଦଳିତମାନେ ମଧ୍ଯ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରୁନଥିଲେ । ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।
(iii) ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ଦେଖାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଉତ୍ତମ ଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ଆର୍ଥନୀତିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି । ଭାରତର ଜମିଦାରମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଥିଲେ । ଏହି ଜମିଦାରମାନେ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀର ଥିଲେ ।
ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସ୍ବଚ୍ଛ ଭୂମିର ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ । ଦଳିତମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ସମ୍ପତ୍ତି ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ନଥିଲା । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ମୁକ୍ତ ଭାବେ କୌଣସି ବ୍ୟବସାୟ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବୃଦ୍ଧି ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଦଳିତମାନଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉ ନଥିଲା ।
ସେମାନେ ମଇଳା ଆବର୍ଜନା ସଫା କରିବା, ଶବ ଉଠାଇବା, ଚମଡ଼ା ଓ ଜୋତା ସିଲେଇ ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଆୟ ଖୁବ୍ କମ୍ ଥିଲା । ଫଳରେ ସେମାନେ ପୁରୁଷାନୁକ୍ରମେ ଦରିଦ୍ର ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଧାରଣ ମାନ ନିମ୍ନ ଧରଣର ।
ଜାତି ବୈଷମ୍ୟ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ତାରତମ୍ୟକୁ ଦୃଢ଼ କରିଥାଏ ।
୨୦ । ଶ୍ରେଣୀରେ ସାମାଜିକ ଅସମାନତାକୁ ଲେଖ ।
Answer:
ଆଧୁନିକ ଭାରତର ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଅସମାନତାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆଧାର । ବିଶ୍ବର ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ, ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଓ ନିମ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ରେଣୀ ରହିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଦେଖାଯାଏ । ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଆୟ ଓ ସମ୍ପତ୍ତି, ଶିକ୍ଷା, ଅଧିକାର ଓ ସୁଯୋଗ ସଂସ୍କୃତି, ସାଧନ ଇତ୍ୟାଦି ଅସମାନ ବଣ୍ଟନ ରୂପେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଅସମାନତା ଯୋଗୁଁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ ବଞ୍ଚିବାର ସମ୍ଭାବନାରେ ପ୍ରଭେଦ ଦେଖାଯାଏ ଓ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ତଫାତ୍ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୂହ ଏବଂ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷମତା, ସମ୍ପଦ ଓ ସମ୍ମାନ ଅସମାନଭାବେ ବଣ୍ଟନ ହୋଇଥାଏ । ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ ଯେଉଁ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ନିମ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ସେହି କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସମାନ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଥାଏ । ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଏକ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରସ୍ଥିତି, ସମ୍ପତ୍ତି, କ୍ଷମତା, ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ, ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ଅସମାନତା ଦେଖାଯାଏ । ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ଓ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଶୈଳୀ ଓ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଉନ୍ନତ ଅଟେ ।
ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି । ସେମାନେ ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ । ପୁଞ୍ଜିପତି, ବଡ଼ ବଡ଼ ବ୍ୟବସାୟୀ, ଭୂମି ମାଲିକ, ଶିଳ୍ପପତି ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ନିମ୍ନ ଓ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ଜୀବନ ଧାରଣ ମାନ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ନିମ୍ନ ଧରଣର ହୋଇଥାଏ ।
ମାର୍କ୍ସବାଦ ଅନୁସାରେ ମାନବ ସମାଜ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଆର୍ଥିକ ଆଧାରରେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରିବା, ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଏବଂ ଶୋଷଣ ଇତ୍ୟାଦି ଯୋଗୁ ସମାଜରେ ଅସମାନତା ଦେଖାଯାଏ । ମାର୍କଙ୍କ ମତରେ ଉତ୍ପାଦନ ମାଧ୍ୟମ ଉପରେ ମାଲିକାନା ଅଧିକାର ଅଛି କି ନାହିଁ, ଏହି ଆଧାରରେ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
ତାଙ୍କ ମତରେ ଦାସତ୍ଵ ଯୁଗରେ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀ ଥିଲା; ଯଥା – ଦାସ-ସ୍ବାମୀ (Slave-Owner) ଏବଂ ଦାସ (Slaves) । ଦାସମାନଙ୍କର କୌଣସି ଅସ୍ଵୀକାର ନଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ସ୍ଵାମୀ ନିଜ ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ଦାସମାନଙ୍କୁ କ୍ରୟବିକ୍ରୟ କରିପାରୁଥିଲେ । ମାର୍କଙ୍କ ଅନୁସାରେ ସାମନ୍ତବାଦୀ ଯୁଗରେ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀ; ଯଥା – ଜମିଦାର ଓ ଅର୍ଥ-ଦାସ କୃଷକ ଥିଲେ । ଅର୍ଥ-ଦାସମାନଙ୍କର ନିଜର ଭୂମି ନଥିଲା ।
ଏମାନେ ଭୂମିମାଲିକମାନଙ୍କୁ ଦେୟ ପ୍ରଦାନ କରି ଜମିଦାର ବା ଭୂମିମାଲିକଙ୍କ ଜମି ଚାଷ କରୁଥିଲେ । ଜମିଦାରମାନେ ଅର୍ଥ-ଦାସ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ କରୁଥିଲେ । ସେହିପରି ଆଧୁନିକ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ସମାଜରେ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀ ଦେଖାଯାଏ ବୋଲି ମାର୍କ କହିଥିଲେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ପୁଞ୍ଜିପତି ଓ ଶ୍ରମିକ ବା ସର୍ବହରା ଶ୍ରେଣୀ ।
ପୁଞ୍ଜିପତିମାନେ ଉତ୍ପାଦନ ମାଧ୍ୟମର ଅଧିକାରୀ ଅଟନ୍ତି । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦନର ମାଧ୍ୟମ ନାହିଁ, ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ଶ୍ରମିକ । ମାର୍କଙ୍କ ମତରେ ପୁଞ୍ଜିପତିମାନେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ କରନ୍ତି ।
ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଅସମାନତା ଜାତି ଆଧାରିତ ଥିଲା । ଜାତି ଆଧାରରେ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବିଭାଜିତ ହୋଇଥିଲା । ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଅସମାନତା ରହିଥିଲା । ଇଂରେଜମାନେ ଭାରତରେ ଶାସନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଭାରତରେ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଭୂରାଜସ୍ୱ ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ ଜମିଦାରମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଗଠନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ହେଲା ।
ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟରେ କୃଷିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଗ୍ରାମୀଣ ଭାରତରେ ନୂତନ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ଥାନ ହେଲା । ଭୂସମ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଘରୋଇ ମାଲିକାନା ଓ ଅଧିକାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଜମିଦାର, ସ୍ଵତ୍ୱାଧିକାରୀ କୃଷକ ଓ ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ ଭଳି ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଭୂରାଜସ୍ୱ ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ ଜମିଦାରମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କଲେ ।
ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଜମିଦାରମାନେ ବିପୁଳ ଭୂସମ୍ପଭିର ମାଲିକ ହୋଇଗଲେ ଯେଉଁମାନେ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେଲେ । ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଜମିଦାରମାନେ କେବଳ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଥିଲେ । ତେଣୁ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଜମିଦାର ଥିଲେ ଓ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥା ଉଚ୍ଛେଦ ପରେ ସେମାନେ ବହୁ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ହୋଇ ରହିଗଲେ ।
ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଜମିଦାର ଥିଲେ ଓ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥା ଉଚ୍ଛେଦ ପରେ ସେମାନେ ବହୁ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ହୋଇ ରହିଗଲେ । ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଗ୍ରାମୀଣ ଭାରତରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଧନୀ କୃଷକ, ମଧ୍ୟବିତ୍ତ କୃଷକ, ଦରିଦ୍ର କୃଷକ ଓ ଭୂମିହୀନ ଶ୍ରମିକ ଇତ୍ୟାଦି । ଭାରତରେ ଧନୀ କୃଷକମାନେ ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷକ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ଭାରତରେ ଏକ ଦୃଢ଼ ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷକ ସମୂହର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ହୋଇଛି ।
ଉପରୋକ୍ତ ଗ୍ରାମୀଣ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଦେଖାଯାଏ । ଦରିଦ୍ର କୃଷକମାନଙ୍କର ସ୍ଵଳ୍ପ ଜମି ରହିଥାଏ । ଏମାନେ ଆଂଶିକ ଭାବରେ ଶ୍ରମିକ ହିସାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।
ଗ୍ରାମୀଣ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟତୀତ ଭାରତରେ ସହରୀ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ହୋଇଛି । ସହର ଓ ନଗରଗୁଡ଼ିକରେ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ମୁଖ୍ୟତଃ (୧) ପୁଞ୍ଜିପତି ବାଣିଜ୍ୟିକ ଓ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ଶ୍ରେଣୀ, (୨) ବୃତ୍ତିଗତ ଶ୍ରେଣୀ, (୩) କ୍ଷୁଦ୍ର ବ୍ୟବସାୟୀ ଓ ଦୋକାନୀ ଏବଂ (୪) ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଭାରତରେ ଶିଳ୍ପପତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।
ଫଳରେ ଟାଟା, ବିରଳା, ଅମ୍ବାନୀ, ଡାଲମିଆ ଭଳି ଶିଳ୍ପପତିମାନଙ୍କ ହାତରେ ସମ୍ପତ୍ତି ସାଧନ ଓ ଆୟ ପନ୍ଥା ବହୁତ ପରିମାଣରେ ଠୁଳ ହୋଇ ରହିଛି ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଦ୍ରୁତ ଔଦ୍ୟୋଗୀକରଣ ଓ ସହରୀକରଣ ଫଳରେ କଳକାରଖାନା, ବାଣିଜ୍ୟ, ବ୍ୟବସାୟ, ନିର୍ମାଣ ଓ ପରିବହନ ଇତ୍ୟାଦି ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିପୁଳ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ଫଳରେ ପରିଚାଳନା ନିର୍ବାହୀ, ଡାକ୍ତର, ଯନ୍ତ୍ରୀ, ଓକିଲ, ଶିକ୍ଷକ ସାମ୍ବାଦିକମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା ।
ଏମାନେ ବୃତ୍ତିଗତ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଆଧୁନିକ ସହର ଓ ନଗରଗୁଡ଼ିକର ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ବ୍ୟବସାୟୀ, ଦୋକାନ ଓ ଅସଙ୍ଗଠିତ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶ ଘଟିଛି । ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟରେ ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ବିଶେଷ ଭାବରେ ହୋଇଛି ।
ଘଟିଛି । ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟରେ ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ବିଶେଷ ଭାବରେ ହୋଇଛି ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତରେ ଉଭୟ ଗ୍ରାମୀଣ ଓ ସହରୀ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା ରହିଛି । ଜାତି ଆଧାରିତ ଅସମାନତା କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଛି । ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତି ପରିବର୍ତ୍ତେ ଶ୍ରେଣୀ ଆଧାରିତ ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଅତ୍ମକ ଦୃଢ଼ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।
୨୧ । ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ କ’ଣ ? ଏହାର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ ସହ ସମ୍ପର୍କକୁ ଲେଖ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ହେଉଛି ଅସନ୍ତୁଳନ ଭେଦଭାବର ଏକ ରୂପ । ଯେତେବେଳେ ଲୋକମାନେ କୌଣସି ଏକ ଶ୍ରେଣୀ କିମ୍ବା ସମୂହରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ସମୁଦାୟର ଆର୍ଥନୀତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବାରୁ ବଞ୍ଚତ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବହିଷ୍କରଣ ଦେଖାଯାଏ ।
ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥରେ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସମୂହ ନିମନ୍ତେ ଉପଲବ୍ଧ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତଭାବେ ବଞ୍ଚତ କରାଯାଏ । ଜାତି, ଲିଙ୍ଗ, ଶ୍ରେଣୀ ଓ ପ୍ରଜାତି ଇତ୍ୟାଦି ଆଧାରରେ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସମୂହ ନିମନ୍ତେ ଉପଲବ୍ଧ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ କରାଯାଏ ।
ଏହା ସ୍ବଭାବିକ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହ ସେ ବାସ କରୁଥିବା ସମାଜର ଅର୍ଥନୈତିକ ସାମାଜିକ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବା କଥା । ମାତ୍ର ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ଫଳରେ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହକୁ ସମାଜର ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଓ ଅର୍ଥନୀତିକ, ଜୀବନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ ।
ସମାଜରେ ଉପଲବ୍ଧ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଓ ଅଧିକାରରୁ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହ ବଞ୍ଚିତ ହେବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସାମାଜିକ ବହିସ୍କରଣ କୁହାଯାଏ । ବେଳେବେଳେ ବହିଷ୍କରଣ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବରେ କିଛି ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହର ବହିଷ୍କରଣ କରାଯାଏ । ବେଳେବେଳେ ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ଭାବେ କରାଯାଇନଥାଏ । ପ୍ରତିମାନ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ପାଳନ କରିବା ଯୋଗୁଁ ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ତେବେ ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବହିଷ୍କୃତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମ୍ମତି ନଥାଏ ।
ସମାଜ ଭିତରେ ଲୋକମାନଙ୍କର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୂହକୁ ଗୁରୁତ୍ୱହୀନ ବୋଲି ଅନୁଭବ କରାଇବା କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ । ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ହେଉଛି ଏକ ପରିସ୍ଥିତି ଯେଉଁଥରେ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହ ସମାଜର ଅଂଶ ବୋଲି ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣର କେତେକ ସଂଜ୍ଞାକୁ ନିମ୍ନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
ବାର୍ଣ୍ଣେସ୍ଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ‘ବହିଷ୍କରଣ ଏକ ବହୁଦିଗସମ୍ବଳିତ ଓ ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ, ଯେଉଁଥିରେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଥିବା ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଆଂଶିକ ରୂପେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।’’
ଜନ୍.ଏଚ୍.ପିୟରସନ୍ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥରେ ସମାଜର ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ ଓ ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ନିମନ୍ତେ ଆବଶ୍ୟକ ସାଧନରୁ ବ୍ୟକ୍ତି, ପରିବାର, ସମୂହ ଏବଂ ପଡ଼ୋଶୀ ବଞ୍ଚତ
ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ । ଏହି ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ବିଭିନ୍ନ ମାତ୍ରାରେ ଘଟିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସେବାରୁ ବଞ୍ଚିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ବହିଷ୍କରଣ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଘଟିଥାଏ । କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହକୁ ସୀମିତ ମାତ୍ରାରେ ବହିଷ୍କରଣର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼େ ।
ସେମାନଙ୍କୁ ଭିନ୍ନ ଧରଣର ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ପାଇବାକୁ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଭିନ୍ନ ଦରରେ ମୂଲ୍ୟ ଦେବାକୁ ପଡ଼େ ।
ଏକ ଅବଧାରଣା ଭାବରେ ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣର ତିନୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।
(କ) ସାମଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଓ ପ୍ରତିମାନ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସାଂସ୍କୃତିକ ଭାବେ ପରିଭାଷିତ ବର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିମାନ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସାମାଜିକ ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
(ଖ) ଏହା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ଓ ଯୋଗ୍ୟତାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ଏବଂ ସାର୍ବଜନୀନଭାବେ ସ୍ୱୀକୃତ ଜୀବନଧାରଣ ମାନ ବଜାୟ ରଖୁବା ନିମନ୍ତେ ଆବଶ୍ୟକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ କରେ ।
ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୁଏ । ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଉପଲବ୍ଧ ସାମାଜିକ ସେବା, ଦ୍ରବ୍ୟ, ଶିକ୍ଷା, ବୃତ୍ତି ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଇତ୍ୟାଦିରୁ ସାମାଜିକ ଭାବେ ବାଛନ୍ଦ କରାଯାଇଥାଏ ।
ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ – ସାମାଜିକ ବହିଷ୍କରଣ ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣ ଅବଧାରଣାକୁ ଅଦଳବଦଳ କରି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦୁଇଟି ଅବଧାରଣା ମଧ୍ଯରେ ସାମାନ୍ୟ ପ୍ରଭେଦ ରହିଛି । ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣ ହେଉଛି କେତେକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥିରେ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ଆର୍ଥନୀତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରିବାରେ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
ବହିଷ୍କରଣ ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣ ସହିତ ସମାନ ନୁହେଁ । ବହିଷ୍କରଣ ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣର ଫଳାଫଳକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥାଏ । ଏହାର ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ରାଜନୈତିକ ନିମ୍ନ-ପ୍ରତିନିଧୂ ଓ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସେବାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି । ଶ୍ରେଣୀ, ଜାତି, ପ୍ରଜାତି, ଲିଙ୍ଗ ଓ ବୟସ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଅସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଯେଉଁ ଲୋକମାନେ ସମାଜଦ୍ୱାରା ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ସେମାନେ ଏକ ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ଶ୍ରେଣୀ ବା ସମୂହ କିମ୍ବା ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିଥାଆନ୍ତି ।
ସେହି ସମୂହଗୁଡ଼ିକୁ ସୁବିଧାସୁଯୋଗ ଓ କ୍ଷମତାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ସମାଜଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣ ବିଶ୍ବର ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଏ । ଅବଶ୍ୟ ଏହାର ରୂପ ଗୋଟିଏ ସମାଜରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ସମାଜରେ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ପ୍ରାନ୍ତୀୟକରଣ ସମାଜର ବିକାଶ ସ୍ତର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ତୃତୀୟ ବିଶ୍ବରେ ଅଧ୍ବକ ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ସମୂହ ଦେଖାଯାଏ ।
ସେହିପରି ବିକଶିତ ଦେଶଗୁଡ଼ିକରେ କମ୍ ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ସମୂହ ଦେଖାଯାଏ । ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଦଳିତ, ମହିଳା, ଜନଜାତି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାନ୍ତସ୍ଥିତ ସମୂହର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
୨୨ । ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି କିଏ ? ସେମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥିତିକୁ ଲେଖ ।
Answer:
ଜାତିଭିଭିକ ହିନ୍ଦ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନର ଉଚ୍ଚନୀଚ କମର ସର୍ବନିମ୍ନରେ ଥିବା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନେ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତୀୟ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୧୬.୬ ପ୍ରତିଶତ ହେଉଛନ୍ତି ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି । ଓଡ଼ିଶାରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଶତକଡ଼ା ୧୭.୧ ପ୍ରତିଶତ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ବାସ କରନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଛି । ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ଏମାନଙ୍କୁ ଶୂଦ୍ର, ପଞ୍ଚମ ଏବଂ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲା ।
୧୯୩୧ରେ ଜେ.ଏଚ୍.ହଟନ୍ ସେମାନଙ୍କୁ ବାହ୍ୟ-ଜାତି ବୋଲି କହିଥିଲେ । ଆମ୍ବେଦକର ସେମାନଙ୍କୁ ଦଳିତ ଜାତି ଭାବରେ ନାମିତ କରିଥିଲେ । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧି ସେମାନଙ୍କୁ ହରିଜନ ବୋଲି କହିଥିଲେ । ହରିଜନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ହରି ବା ଭଗବାନଙ୍କର ସନ୍ତାନ । ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଭାବରେ ନାମିତ କରାଗଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଆମର ସମ୍ବିଧାନ ନିର୍ମାତାମାନେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ବା ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କଲେ ।
ସେହି ଅନୁସାରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ସମାଜରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ବା ହରିଜନମାନଙ୍କୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଏ । ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ବା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଡି.ଏନ୍. ମଜୁମଦାରଙ୍କ ମତରେ ସେହିମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
ସେମାନଙ୍କର ଅସାମର୍ଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅଳଂକାଂଶ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ଓ ଉଚ୍ଚ ଜାତିମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ଲଦି ଦିଆଯାଇଛି ।
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ସମାଜରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରଚଳିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ ସେମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସର୍ବସାଧାରଣ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କୁ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ ।
ଜେ.ଏମ୍.ପାନିକରଙ୍କ ମତରେ ଚତୁଃବର୍ଷ ତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବାହାରେ ରହିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ଅବର୍ଣ୍ଣ ବା ପଞ୍ଚମ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେମାନେ ହିନ୍ଦୁ ସାମାଜିକ କ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି । ହିନ୍ଦୁ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ ଚାରୋଟି ଜାତି; ଯଥା – ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ୟ ଓ ଶୂଦ୍ର ରହିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତି ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତି । ଏହି ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ଅପବିତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ତେଣୁ ଅବର୍ଣ୍ଣ ବା ପଞ୍ଚମମାନେ ରାସ୍ତା ଘାଟ ସଫା କରିବା, ମଇଳା ଉଠାଇବା ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ହାତଦ୍ୱାରା କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଅପବିତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ ଭାବରେ ବିଚାର କରାଯାଉ ଥିଲା । ଯେଉଁମାନେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ଅପବିତ୍ର ବୋଲି ମନେ କରାଯାଉଥିଲା । ସେହିପରି ଅପବିତ୍ର ହୋଇଯିବା ଆଶଙ୍କାରେ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରୁନଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରେଇ ରହୁଥିଲେ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ହିନ୍ଦୁ ଗ୍ରାମଠାରୁ ଦୂରରେ ଏମାନେ ବସବାସ କରିଥା’ନ୍ତି । ଗ୍ରାମର ପରିମଳ ଓ ଭୂତୋଚିତ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଏହି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନେ ଗ୍ରାମ ବାହାରେ ଦୟନୀୟ ଭାବରେ ରହିଥାଆନ୍ତି ।
ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ଓ ଆତ୍ରେ ବେତେଙ୍କ ମତରେ ପାରମ୍ପରିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ନିମ୍ନ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି କାରଣରୁ ହରିଜନମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ରହିଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ହରିଜନମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ପଞ୍ଚମ ଓ ‘ଚଣ୍ଡାଳ’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଜାତି-ସ୍ତରୀକରଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସୋପାନରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ରହିଥିବା ସ୍ଥଳେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଦୁଇ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ଜାତି ସମୂହ ରହିଥାଏ ।
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତି କର୍ମକାଣ୍ଡ ଅପବିତ୍ରତା ଏବଂ ବିଶୁଦ୍ଧତା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଥିବାରୁ ଉଚ୍ଚନୀଚ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଅପବିତ୍ରତା -ବିଶୁଦ୍ଧତା ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ, ବୃତ୍ତି ଓ ବିବାହ ଆଦି ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
ଧର୍ମ ଓ କର୍ମ ତତ୍ତ୍ବ ଜାତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃଦ୍ଧି ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ । କର୍ମ ତତ୍ତ୍ୱାନୁସାରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶ୍ବାସ କରେ ଯେ ତା’ର ଉଚ୍ଚ କିମ୍ବା ନୀଚ ଜାତି-ସ୍ଥିତି ତା’ର ପୂର୍ବଜନ୍ମରେ ଭଲମନ୍ଦ କର୍ମର ଫଳ ସ୍ୱରୂପ ଏବଂ ସେ ତା’ର ସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରିବ ନାହିଁ । ସେ କେବଳ ମାତ୍ର ଜାତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ସମ୍ପାଦନ କରିବାଦ୍ୱାରା ନିଜ ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନର ଉନ୍ନତି କରିପାରିବ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଜାତି-ସ୍ତରୀକରଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ନିୟମ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ଓ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କର୍ତ୍ତା ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ନିକୃଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସମାଜରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଅଧିକାରୀ । ସେମାନେ ଜାତିର ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମର ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ନାମରେ ପରିଚିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ସେମାନେ ‘ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି’ ଭାବରେ ପରିଚିତ ।
ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ସେହିମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ ଯେଉଁମାନେ କି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବିଧାନ ଅନୁସୂଚିରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ।
ସମ୍ବିଧାନର ୩୪୧ ଓ ୩୪୨ ଧାରା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ପାଇଁ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାର କ୍ଷମତା ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କର ରହିଛି । ଭାରତ ସରକାର ୪୨୯ଟି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିକୁ ସମ୍ବିଧାନର ଅନୁସୂଚୀରେ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୭୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ୮୦ ନିୟୁତ ।
ଭାରତରେ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିବା ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(୧) ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା,
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା,
(୩) ରାଜନୈତିକ ସମସ୍ୟା ଏବଂ
(୪) ଧାର୍ମିକ ସମସ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ।
ଭାରତରେ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତିମାନଙ୍କର କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ କଲ୍ୟାଣମୂଳକ ଯୋଜନା କରାଯାଇଛି ।
୨୩ । ଭାରତରେ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖ ।
Answer:
ଆଦିମ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଆନ୍ଦୋଳନ ଶୋଷଣ ଓ ଅନ୍ୟାୟ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଗ୍ରାମ ଅଟେ ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ – ଓଡ଼ିଶାର ଜନଜାତି ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଥମ ଯେଉଁମାନେ କି ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ବିରୋଧରେ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ୧୭୬୫ ମସିହାରେ ରାଜା କୃଷ୍ଣ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଅଧୀନରେ କନ୍ଧମାନେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଯୁଦ୍ଧ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଅନେକଙ୍କର ଏଥୁରେ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ବର୍ଷ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ରାଜା ନାରାୟଣ ଦେବ ଆଉ ଏକ ଯୁଦ୍ଧ କଲେ ଯେଉଁଥୁରେ ୩୦ ଜଣ ଆଦିବାସୀ ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ ।
୧୭୭୨ରେ ପାହାଡ଼ିଆ ବିଦ୍ରୋହ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ଧରି ତିଲ୍ ମାଝି ଏହି ବିଦ୍ରୋହର ନେତୃତ୍ଵ ନେଲେ । ଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ଭାଗଲପୁରରେ ୧୭୮୫ରେ ଫାଶୀ ଦିଆଗଲା । ପରବର୍ତୀ ଦୁଇ ଦଶନ୍ଧିରେ ସିଂହଭୂମି, ଗୁମ୍ମା, ବାଙ୍କୁରା, ମନଭୂମି ଓ ପାଲାମାରେ ବିଦ୍ରୋହ ଦେଖାଦେଲା ।
ବ୍ରିଟିଶ୍ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଓଡ଼ିଶାର ସଂଘର୍ଷ ଇତିହାସରେ ଅନେକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ୧୮୭୭ ମସିହାରେ ସାମନ୍ତ ଶାସକଙ୍କ ବିରୋଧରେ କନ୍ଧମେଳି ଓ କନ୍ଧମାନଙ୍କ ବିଦ୍ରୋହ, ୧୮୪୬ ରୁ ୧୮୫୬ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଚକରା ବିଶୋଇଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ କନ୍ଧମାନଙ୍କର ସଂଘର୍ଷ । ସେହିପରି ଓଡ଼ିଶାର ସାନ୍ତାଳମାନେ ମୁର୍ମୁ ଭାଇଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶୋଷଣ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଘର୍ଷ, ଇତିହାସରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ହୋଇ ରହିଛି ।
୧୮୫୫-୧୮୫୭ ବିଦ୍ରୋହ ସାନ୍ତାଳ ଇତିହାସରେ ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ଅଟେ । ୧୮୫୫ ମସିହାରେ ସାନ୍ତାଳମାନେ ଲର୍ଡ଼ କଣ୍ଠୱାଲିସ୍ଙ୍କ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ବିରୋଧରେ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ୧୮୫୫ ମସିହା ଜୁନ୍ ୩୦ ତାରିଖରେ ଦଶ ହଜାରରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସାନ୍ତାଳ ସେମାନଙ୍କର ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରତିବାଦ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିରାଟ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ବାହାର କଲେ ।
ବ୍ରିଟିଶ୍, ଜମିଦାର ଓ ମହାଜନମାନଙ୍କର ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଶୋଷଣର ପରିସମାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ସିନ୍ଧୁ ଓ କାନୋଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପରିଚାଳିତ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସାନ୍ତାଳ ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କରିବାପାଇଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ । ଏହି ବିଦ୍ରୋହରେ ୧୫ ରୁ ୨୦ ହଜାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାନ୍ତାଳମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଗଲା ।
୧୮୫୮ ମସିହା ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଅନେକ ଆଦିବାସୀ ନେତା ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ୧୮୫୮ ଗଣିଭାରେ ସାହାଲ ଓ ଏହାର ଚେରାମାନେ ପରାସ୍ତ ହେଲେ । ଏହା ଫଳରେ ରିଟିଶ ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ଅଧିକ ଘନୀଭୂତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ୧୮୬୫ ମସିହା ଜଙ୍ଗଲ ପରିଚାଳନା ଆଇନ ପ୍ରଣୀତ ହେବାପରେ ସମସ୍ତ ଜଙ୍ଗଲ ଜମିକୁ ସରକାରୀ ଜମିରୂପେ ଘୋଷଣା କରାଗଲା ।
ଜଙ୍ଗଲ ଜମି ଉପରେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ଉପରେ ଏହି ଆଇନରେ କୌଣସି ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଲା ନାହିଁ । ଆଉ ଏକ କଠୋର ଜଙ୍ଗଲ ଆଇନ ଯାହା ୧୮୭୮ ମସିହା ଭାରତୀୟ ଜଙ୍ଗଲ ଆଇନ ଭାବରେ ପରିଚିତ ତାହା ପ୍ରଣୀତ ହେଲା । ଏହି ଆଇନ ଜମି ଓ ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପରେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ଉପରେ କଟକଣା ଜାରିକଲା । ଫଳରେ ଆଦିବାସୀମାନେ ଜଙ୍ଗଲ ଉପରେ ଥିବା ସେମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ହରାଇଲେ ।
ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ବିରୋଧରେ ଦେଖାଦେଇଥିବା ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ଯରୁ ବିର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ଆନ୍ଦୋଳନ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା । ବିର୍ସା ମୁଣ୍ଡା ନେତୃତ୍ୱରେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ପରିଚାଳିତ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ରିଟିଶ୍ ନୀତି ବିରୁଦ୍ଧରେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା, ଯେଉଁ ନୀତି ଫଳରେ ଜମିଦାର ଓ ସାହୁକାରମାନେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ କରୁଥିଲେ ।
ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ରୋହର ଯେଉଁ ବୀଜ ବିପନ ହେଲା ତାହା ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଲା ଓ ଅନ୍ୟାୟ ବିରୋଧରେ ସେମାନଙ୍କ ସଂଗ୍ରାମ ଜାରି ରହିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଆନ୍ଦୋଳନ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲା ।
୧୯୧୪ ମସିହାରେ ଭଗତ ଆନ୍ଦୋଳନ ନାମରେ ଓରାଓଁମାନେ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଏହା ବିହାର ଛୋଟନାଗପୁରର ଓରାଓଁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନ । ଅବଶ୍ୟ ଏହା ଏକ ଧାର୍ମିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା ।
୧୯୨୨ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର ପାହାଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆଲୁରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାଜୁଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ଏକ ବିଦ୍ରୋହ ଦେଖାଦେଲା । ପାହାଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳର ଆଦିବାସୀମାନେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ବିରୋଧରେ ଗରିଲା ଯୁଦ୍ଧ ଚଳାଇଲେ । ଏହି ଯୁଦ୍ଧକୁ ସମ୍ଭାଳିବାରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଅସମର୍ଥ ହେବାରୁ ମାଲବାରର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବାହିନୀଦ୍ୱାରା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କୁ ଦମନ କଲେ ଓ ଆଲୁରି ରାଜୁଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା ।
ପ୍ରାକ୍-ସ୍ଵାଧୀନ ଓଡ଼ିଶାରେ କୋରାପୁଟର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ସଂଘର୍ଷ କମ୍ ସମୟ ପାଇଁ ହୋଇଥିଲା । ୧୯୪୩ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାୟକଙ୍କୁ ଫାସୀ ଦିଆଗଲା ।
ଭାରତରେ ଯେତେବେଳେ ସ୍ଵାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ୟାପକ ହେଲା ସେତେବେଳେ ଆଦିବାସୀମାନେ ଏଥିରେ ବହୁସଂଖ୍ୟାରେ ଯୋଗଦେଲେ । ଏକ ନୂତନ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଯୁଗର ଆରମ୍ଭ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଅନେକ ଭୂମିହୀନ ଓ ନିଷ୍ପେଷିତ ଆଦିବାସୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କଲେ ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରବର୍ତୀ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ – ଭାରତର ସ୍ଵାଧୀନତା ଅଧିକାଂଶ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଲାଭ ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଦଳିତ ଓ ଆଦିବାସୀମାନେ ଏଥୁରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି ବରଂ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ନୂଆ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ବଂସ ଓ ଅବକ୍ଷୟ ସେମାନଙ୍କ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଆହୁରି ଜଟିଳ କରିଦେଇଛି ।
ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣ – ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଜଙ୍ଗଲ ଓ ଜମି ଉପରେ ସେମାନଙ୍କର ବହୁଦିନର ଅଧିକାରକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବା, ଜଙ୍ଗଲ ଜମିର ବ୍ୟବହାର ଉପରେ କଟକଣା, ଅସନ୍ତୁଳିତ ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି । କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଭିଭିରେ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ତାହା ହେଲା
(୧) ବାହାରର ଅଣଆଦିବାସୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କର ଶୋଷଣ ଯୋଗୁ ଆନ୍ଦୋଳନ,
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ବଞ୍ଚନା ଯୋଗୁ ଆନ୍ଦୋଳନ (ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ଗୋଣ୍ଡ ଓ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ମାହାର ଜନଜାତି),
(୩) ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଯୋଗୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ।
ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନର ଅଭିମୁଖୀକରଣ – ଅଭିମୁଖୀକରଣ ଭିଭିରେ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଚାରିଗୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ, (୧) ଜଙ୍ଗଲଭିଭିକ ଆନ୍ଦୋଳନ, (୨) ସାମାଜିକ ଧାର୍ମିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ବା ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ, (୩) ରାଜନୈତିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ଏବଂ ରାଜ୍ୟଗଠନ ନିମନ୍ତେ ଆନ୍ଦୋଳନ (ନାଗା, ମିଜୋ) ଏବଂ (୪) କୃଷି ବିଷୟକ ଆନ୍ଦୋଳନ । ସ୍ବାଧୀନ ଭାରତରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
୧୯୪୮ ମସିହାରେ ନାଗା ବିପ୍ଳବ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଓ ୧୯୭୨ ନୂତନ ନିର୍ବାଚିତ ସରକାର କ୍ଷମତାକୁ ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓ ନାଗା ବିଦ୍ରୋହକୁ ଦମନ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା ଲାଗି ରହିଥିଲା । ୧୯୭୦ ମସିହାରେ ମେଘାଳୟ ରାଜ୍ୟ ଗଠିତ ହେବା ପରେ ମିଳେ। ଆନ୍ଦୋଳନର ପରିସମାପ୍ତି ହେଲା । ଶୋଷଣ, ବାଛବିଚାର, ଅନଗ୍ରସରତା ଓ ସରକାରଙ୍କ ଉଦାସୀନତାରୁ ମୁକ୍ତି ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶରେ ଗୋଣ୍ଡ ଓ ଭିଲ୍ମାନଙ୍କ କୃଷି ବିଷୟକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଇତ୍ୟାଦି ଏହାର ଉଦାହରଣ ।
ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଦାବି କରି ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶୋଷଣ ଓ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଅଞ୍ଚଳରେ ବାହ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ବହୁଳ ପ୍ରବେଶ ବିରୋଧରେ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ଶେଷରେ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।
ଓଡ଼ିଶାର ରାୟଗଡ଼ା ଜିଲ୍ଲାର କାଶିପୁର ଓ ଲକ୍ଷ୍ମୀପୁର ବ୍ଲକ୍, କୋରାପୁଟର ଦଶମନ୍ତପୁର ବ୍ଳକ ଓ କଳାହାଣ୍ଡି ଜିଲ୍ଲାର ଥୁଆମୂଳ ରାମପୁରରେ ଆଦିବାସୀମାନେ ଏକ ବହୁରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଆଲୁମିନିୟମ୍ କମ୍ପାନୀ ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୯୩ ମସିହାରେ କମ୍ପାନୀର ଉପରୋକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରବେଶଠାରୁ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ବାସଚ୍ୟୁତ ଓ ଜୀବିକା ହରାଇବା ଆଶଙ୍କାରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ରାସ୍ତାରୋକ ଓ ସରକାରୀ ଦପ୍ତର ସମ୍ମୁଖରେ ବିକ୍ଷୋଭ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଇଛି । ବକ୍ସାଇଟ୍ ଖଣିକୁ ନେଇ ବିବାଦ ଯୋଗୁ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ତିନିଜଣ ଆଦିବାସୀଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ କାରଣରୁ ଆନ୍ଦୋଳନ ହିଂସାମୁଖୀ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲା ।
୧୯୯୦ ମସିହା ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷରେ କେନ୍ଦୁଝର ଜିଲ୍ଲାରେ ଖଣି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯୋଗୁ ବାସଚ୍ୟୁତ ଆଦିବାସୀମାନେ ଖଣି ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । କେନ୍ଦୁଝରରେ ଖଣିଖାଦାନ ଯୋଗୁ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରୁ ଶ୍ରମିକମାନେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଏଠାକୁ ଆସୁଥିଲେ । ବାହାର ଲୋକମାନଙ୍କ ସଂସ୍କୃତି ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି ହେବାର ଆଶଙ୍କା କରି ଆଦବାସୀମାନେ ଖଣି ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ବାହାର ଲୋକମାନଙ୍କ ପ୍ରବେଶକୁ ବିରୋଧ କରୁଥିଲେ ।
ଏହାଛଡ଼ା ଅଧୁକ ବାସଚ୍ୟୁତ ଓ ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ୱଂସ ଆଶଙ୍କାରେ ଭୂୟାଁ, ଜୁଆଙ୍ଗ, ମୁଣ୍ଡା, ସାନ୍ତାଳ ଓ କନ୍ଧ ଆଦି ଆଦିବାସୀମାନେ ଖଣି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବିରୋଧ କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଚାଲୁ ରହିଥିବା ଆନ୍ଦୋଳନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲୋକପ୍ରିୟ । କିନ୍ତୁ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ପୋଲିସ୍ରା ହଇରାଣ ହୋଇଛନ୍ତି ଓ ସେମାନଙ୍କ ନାମରେ ମିଥ୍ୟା ମକଦ୍ଦମା କରାଯାଇଛି ।
୧୯୯୪ ମସିହାରୁ ୧୯୯୯ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଗ୍ରାମବାସୀଙ୍କ ନାମରେ ମକଦ୍ଦମା କରି ସେମାନଙ୍କୁ ଜେଲକୁ ପଠାଯାଇଛି । ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ପରିଚୟକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ବିଭିନ୍ନ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ବୋଡ଼ୋ ଓ ନାଗା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଉଦାହରଣ ଭାବରେ ନିଆଯାଇପାରେ । ମାତ୍ର ଏହି ପ୍ରକାର ଆନ୍ଦୋଳନ ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀଙ୍କ ସ୍ବାର୍ଥ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ଏହା ରାଜନୈତିକ ରାସ୍ତାରେ ଗତିକରେ ।
ଏହି ପ୍ରକାର ଆନ୍ଦୋଳନ ସାଧାରଣତଃ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ତେବେ ଅସମ ଓ ଅସନ୍ତୁଳିତ ବିକାଶ, ସହରାଭିମୁଖୀ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆଦର୍ଶ, ଜନଜାତି ସଚେତନତାର ଉତ୍ଥାନ, ଜନଜାତୀୟ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଇତ୍ୟାଦି ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣ ଅଟେ । ଆସାମରେ ବୋଡ଼ୋଲ୍ୟାଣ୍ଡ ନିମନ୍ତେ ଏବେ ବି ଦାବି ଉଠାଯାଉଛି । ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ଯୋଗୁ ଏବେବି ଉତ୍ତେଜନା ଲାଗି ରହିଛି ।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିବିଧତା ଓ ଅବକ୍ଷୟ ତଥା ପ୍ରଜାତୀୟ ବୈଷମ୍ୟ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ରାଜନୈତିକ ଅସନ୍ତୁଳନ ଅବସ୍ଥା ଆନ୍ଦୋଳନର ଭିତ୍ତିଭୂମି ଅଟେ ।
୨୪ । କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ କେବେ ହୋଇଥିଲା ? କାରଣ ଓ ଅବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଭାରତବର୍ଷରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ଗବେଷଣା ଓ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଶେଷ ଭାବରେ ୧୯୭୫ ମସିହା ପରଠାରୁ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ କହିଲେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ ଥିବା ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଗର ଲୋକମାନେ କୌଣସି ଚମତ୍କାରୀ ନେତୃତ୍ଵଦ୍ଵାରା ଅଥବା ନିଜର ସ୍ୱାର୍ଥରକ୍ଷା ପାଇଁ ସମଗ୍ର କୃଷକ ସମୁଦାୟର ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଏହା ବୁଝାଏ ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ପୂର୍ବ ଅବସ୍ଥା – ଭାରତବର୍ଷରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସେ ସମୟର ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଓ ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତି ସହ ଜଡ଼ିତ ଥିଲା ।
(କ) କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବସାୟୀକରଣ ଅର୍ଥାତ୍ ଧାନ ଓ ଗହମ ଚାଷ ବ୍ୟତୀତ ବ୍ୟବସାୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଲାଭଜନକ ସାମଗ୍ରୀ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଗ୍ରହ ବୃଦ୍ଧି ।
(ଖ) କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବସାୟୀକରଣ ଯୋଗୁଁ ଜମିଦାର, ଧନୀ ଚାଷୀ ଏବଂ ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ସ୍ଵତ୍ଵାଧିକାରୀ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ବଜାରର ଚାହିଦା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଚାଷ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଅଧିକ ସମୟ ଜମିରେ ଖଟିବା ପାଇଁ ସ୍ବଚ୍ଛ ମଜୁରିରେ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଏହା ଫଳରେ କୃଷକମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥା କ୍ରମେ ଶୋଚନୀୟ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।
(ଗ) ନିତ୍ୟ ବ୍ୟବହାର୍ଯ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀର ଦରଦାମ୍ରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଏବଂ କୃଷିଜାତ ପଦାର୍ଥର ହଠାତ୍ ଦରଦାମ୍ କମିଯିବା ଫଳରେ ସେମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନାତ୍ମକ ପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
(ଘ) ଆଇନଗତ ଭାବେ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥାର ଉଚ୍ଛେଦ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନଭାବେ ଜମିଦାରମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ଅଧିକାର ଓ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ବଜାୟ ରଖ୍ଯାରୁଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରଥାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଲୋପ ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲା ।
(ଙ) ଜମିମାଲିକ ଓ କୃଷି ଶ୍ରମିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଦାସର୍ବଦା ଶତ୍ରୁତାର ବାତାବରଣ ରହିଆସୁଥିଲା ।
(ଚ) ସମାଜର ତୀବ୍ର ବୈଷମ୍ୟ; ଯଥା – ଆର୍ଥିକ, ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଗର ଉପସ୍ଥିତି ଏବଂ ସାମ୍ୟବାଦୀ ସମାଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ସ୍ବପ୍ନ ସଫଳ ନ ହୋଇପାରିବା ଯାହାକି ସ୍ବାଧୀନତା ପରର କୃଷକ ସମାଜକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳିତ କରିଥିଲା ।
(ଛ) କୃଷକ ସମାଜର ଅବହେଳାକୁ ପୁଞ୍ଜି କରି ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ମିଥ୍ୟା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ଓ ସାମଗ୍ରିକରୂପେ କୃଷକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ବାସ୍ତବିକ ରୂପେ କୌଣସି ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଉଦ୍ୟମ କରି ନ ଥିଲେ । ଏହିସବୁ କାରଣ ମଧ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା ।
(ଜି) ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟୁଥିବା ଦ୍ରୁତ ପରିବତ୍ତନ ତଥା ବୈପ୍ଳବିକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ବିକାଶ ମଧ୍ଯ କୃଷକ ସମାଜକୁ ଆନ୍ଦୋଳିତ କରିଥିଲା ।
କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣ :
ଭାରତରେ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ରହିଛି । ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(କ) କୃଷକମାନଙ୍କର ଜମିମାଲିକଙ୍କଦ୍ବାରା ଶୋଷଣ ।
(ଖ) ଜମିଦାର, ଜାଗିରିଦାର ଓ ମହାଜନମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ କରାଯାଇଥିବା ଶୋଷଣ ।
(ଗ) ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ନିଆଯାଇଥିବା କୃଷକ ବିରୋଧୀ ପଦକ୍ଷେପ ।
(ଘ) ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନକର୍ତ୍ତାଙ୍କ କୃଷକ ବିରୋଧୀ ମନୋଭାବ ।
(ଙ) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ, କୁଟୀରଶିଳ୍ପ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କୃଷି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶିଳ୍ପର ବିଲୋପ ।
(ଙ) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ, କୁଟୀରଶିଳ୍ପ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କୃଷି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶିଳ୍ପର ବିଲୋପ ।
୨୫ । ଭାରତବର୍ଷରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା କେତେକ ପ୍ରମୁଖ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଇତିହାସରୁ ଜଣାଯାଏ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ କାଳରୁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦେଶର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁଁ ଜମିଜମା କ୍ଷେତ୍ରରେ କେତେକ ସଂସ୍କାର ମଧ୍ୟ ଭାରତବର୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ସେହିସବୁ ଆନ୍ଦୋଳନର ଆଲୋଚନା ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା –
(କ) ସାନ୍ତାଳ ବିପ୍ଳବ (୧୮୫୫-୫୬) – ଏହି ବିପ୍ଳବ ଭାରତବର୍ଷରେ ପ୍ରଥମ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନର ମାନ୍ୟତା ଲାଭ କରିଛି । ସାନ୍ତଳାମାନେ ଏକ ଜନଜାତି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକ । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରଥମେ ବଙ୍ଗଳା ପ୍ରଦେଶରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ତତ୍କାଳୀନ ବିହାର ପ୍ରଦେଶର ବୀରଭୂମି, ସିଂହଭୂମି, ହଜାରିବାଗ, ଭାଗଲପୁର ଏବଂ ମୁଙ୍ଗେର ଅଞ୍ଚଳକୁ ବ୍ୟାପିଥିଲା ।
ବିଶେଷ ଭାବରେ ୧୭୯୩ ମସିହାରେ ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରଚଳିତ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ବିରୋଧରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ଏହା ସାନ୍ତାଳମାନଙ୍କର ଜମି ଉପରୁ ଅଧିକାର କାଢ଼ି ନେଇଥିଲା । ଜମିଦାରମାନେ ବର୍ଷକୁ ବର୍ଷ ଉଚ୍ଚଦରରେ ଖଜଣା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ । ଏହାଛଡ଼ା ସାହୁକାର ଓ ମହାଜନମାନେ ମଧ୍ୟ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଋଣ ଉପରେ ଅତ୍ୟଧିକ ମାତ୍ରାରେ ସୁଧ ଆଦାୟ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।
ଏହିସବୁ ଅନ୍ୟାୟ ଓ ଅତ୍ୟାଚାରକୁ ବିରୋଧ କରି ପ୍ରାୟ ୧ ଲକ୍ଷ ସାନ୍ତାଳ ଜନଜାତିର ଲୋକ ୧୮୫୫ ମସିହାରେ ଭାଙ୍ଗମାଢ଼ିଠାରେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ ।
(ଖ) ନୀଳଚାଷ ବିରୋଧୀ ବିପ୍ଳବ (୧୮୫୯) – ଏହି ବିପ୍ଳବ ବଙ୍ଗଳାପ୍ରଦେଶରେ ବାରାସାତ୍ମଠାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ନଦିଆ, ଯଶୋର, ରାଜସାହି, ଫରିଦ୍ପୁର ଓ ମୁରାଦାବାଦ ଅଞ୍ଚଳକୁ ବ୍ୟାପିଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଚାଷଜମିରେ ନୀଳଚାଷ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିବା ଗୋରାଲୋକମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଦେଖାଦେଇଥିଲା । ଚାଷମାନେ ନିଜ ଜମିରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ବଦଳରେ ନୀଳଚାଷ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ।
ବାରମ୍ବାର ନୀଳଚାଷଦ୍ଵାରା ଜମିର ଉର୍ବରତା ନଷ୍ଟ ହୋଇ ତାହା ଚାଷ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖାଯାଇଥିଲା । ଏହି ନୀଳ ଚାଷ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଲୁଗା କାରଖାନାରେ ଲୁଗାରଙ୍ଗ କରିବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଫଳରେ ନୀଳଚାଷ କରାଯାଉଥିବା ଜମିଗୁଡ଼ିକୁ ଏହି ଉତ୍ପାଦନକାରୀମାନଙ୍କ ହାତରୁ କାଢ଼ିନେଇ ଜମିଦାର ଓ ସାହୁକାରମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।
(ଗ) ବଙ୍ଗଳାଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୭୧-୭୫) – ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷିର ବ୍ୟବସାୟୀକରଣ ବିରୋଧରେ ହୋଇଥିଲା । ଜମିରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ନ କରି ଅର୍ଥଲାଭକରି ଚାଷ ଅର୍ଥାତ୍ ଫଳଚାଷ, ଆଖୁଚାଷ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଚାଷକୁ ବିରୋଧକରି ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ କରାଯାଇଥିଲା । ଫଳରେ ୧୮୮୫ ମସିହାରେ ବଙ୍ଗଳା ରୟତ ଆଇନ ପାସ୍ ହୋଇଥିଲା । ଏହା ଫଳରେ କୃଷକମାନେ ଜମିର ଖଜଣା ଅସୁଲ କରି ପଇଠ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ ।
(ଘ) ମାପିଲା/ମୋପାଲା ବିଦ୍ରୋହ (୧୮୭୬-୧୯୨୧) – କେରଳର ମାଲବାର ଜିଲ୍ଲାରେ ମୁସଲମାନ ଚାଷୀମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଦେଖାଦେଇଥିଲା । ସେମାନେ ମାଲବାର ଅଞ୍ଚଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜମିଦାରମାନଙ୍କର ଶୋଷଣ ବିରୋଧରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ । ଏହାକୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର ରଙ୍ଗ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ଫଳରେ ଧର୍ମ ନାମରେ ରକ୍ତପାତ ଓ ସଂଘର୍ଷ ଘଟିଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ବିଶେଷ ଭାବରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲା କେବଳ ରକ୍ତପାତ ଓ ସଶସ୍ତ୍ର ବିପ୍ଳବ ହୋଇଥିଲା ଏହାର ମାଧ୍ୟମ ।
(ଙ) ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟ ଚାଷୀ ଆନ୍ଦୋଳନ (୧୮୩୫) – ଜମିରୁ ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଖଜଣା ଆଦାୟ ବିରୋଧରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଇଥିଲା । ଚାଷୀମାନେ ଅତ୍ୟଧିକ ଖଜଣା ଦେବା ପାଇଁ ଋଣ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ଏବଂ ସେହି କରି ନ ପାରିବାରୁ ସାହୁକାର ଓ ମହାଜନମାନେ ବନ୍ଧାପଡ଼ିଥିବା ଜମିକୁ ନିଜ ନାଁରେ କରିନେଉଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରକାର ଜମିର ହସ୍ତାନ୍ତରକୁ ବିରୋଧ କରି ଚାଷୀମାନେ ମାରୁଆଡ଼ି ମହାଜନ ଓ ଜମିଦାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ବିପ୍ଳବ କରୁଥିଲେ ।
ଏହା ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାରେ ପୁନାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ଓ ପରେ ଅହମ୍ମଦନଗର ଓ ଗୁଜୁରାଟକୁ ବ୍ୟାପିଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଦମନ କରିବାପାଇଁ ସରକାର ପୋଲିସ୍ର ସହାୟତା ନେଇଥିଲେ । ଆନ୍ଦୋଳନର ଫଳସ୍ୱରୂପ ୧୮୭୯ ମସିହାରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ ହୋଇଥିଲା ଓ ଜମିର ଏହିଭଳି ଅନ୍ୟାୟ ହସ୍ତାନ୍ତରକୁ ବନ୍ଦ କରାଯାଇଥିଲା ।
(ଚ) ପଞ୍ଜାବର କୃଷକ ବିପ୍ଳବ (୧୮୬୦-୧୯୦୭) – ପଞ୍ଜାବରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ମଧ୍ଯ ସାହୁକାର ଓ ସୁଧଲଗାଣକାରୀ ମହାଜନମାନଙ୍କ ଅନ୍ୟାୟ ବିରୋଧରେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ଋଣ ଓ ସୁଧ ଶୁଝିପାରୁ ନ ଥିବା ଚାଷୀମାନଙ୍କର ଜମିକୁ ଓ ଅନ୍ୟାୟଭାବେ ମହାଜନମାନେ ନିଜ ଦଖଲକୁ ନେଇଯିବାକୁ ବିରୋଧ କରି ଏହା ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ଫଳସ୍ବରୂପ ପଞ୍ଜାବର ୧୯୦୨-୧୯୦୩ ମସିହାରେ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଏହିଭଳି ଅନ୍ୟୟପୂର୍ବକ ଜମି ଉଚ୍ଛେଦକୁ ବନ୍ଦ କରାଯାଇପାରିଥିଲା ।
(ଛ) ଚମ୍ପାରଣ ବିପ୍ଳବ (୧୯୧୭-୧୮) – ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରୁ ଭାରତ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ପରେ ୧୯୧୭ ମସିହାରେ ବିହାରର ଚମ୍ପାରଣ ଜିଲ୍ଲାରେ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗଠିତ କରି ଏକ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନର ସୂତ୍ରପାତ କରିଥିଲେ । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରପ୍ରସାଦଙ୍କ ଭଳି ଟାଣୁଆ ନେତା ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ସରକାର ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଦମନ କରିବାପାଇଁ କଠୋର ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
ଆନ୍ଦୋଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରଚଳିତ ଅତ୍ୟଧୂକ ଖଜଣାକୁ ବିରୋଧ କରିବା । ଭାରତୀୟ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ଇତିହାସରେ ଏହା ଏକ ଯୁଗାନ୍ତକାରୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା । ଏହା ଆଶାନୁରୂପ ସଫଳତା ମଧ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲା । ୧୯୧୮ ମସିହା ମେ ପହିଲା ତାରିଖରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଜେନେରାଲ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ କୃଷି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଆଇନ ପ୍ରଚଳିତ କରିଥିଲେ ।
(ଜ) ଖେଡ଼ା କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ – ଗୁଜୁରାଟର ଖେଡ଼ାଠାରେ ଧୂଆଁପତ୍ର ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗଠିତ କରି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ସର୍ଦାର ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଅହିଂସା ମାର୍ଗରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ବାରମ୍ବାର ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଘଟୁଥିବାରୁ ଶସ୍ୟଉତ୍ପାଦନ ବିପୁଳଭାବରେ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ଚାଷୀମାନେ ପୂର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରାରେ ଖଜଣା ଦେଇପାରିବା ଅବସ୍ଥାରେ ନ ଥିଲେ; ମାତ୍ର ସରକାର ଏଥ୍ୟପ୍ରତି କର୍ଣ୍ଣପାତ କରୁ ନ ଥିଲେ ଏବଂ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଖଜଣା ଆଦାୟ କରିବାରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଚାପ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିଲେ ।
(ii) ଖେଡ଼ାରେ ଥିବା କୃଷି ଉପଯୋଗୀ ଜମିର ବାରମ୍ବାର ସର୍ଭେ କରାଇ ସରକାର ସେହି ଜମି ଉପରେ ଟିକସର ପରିମାଣ ବଢ଼ାଇବାକୁ ଲାଗିଥିଲେ, ଯାହାକି କୃଷକମାନେ ଦେଇପାରିବା ଅବସ୍ଥାରେ ନ ଥିଲେ ।
ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ଫଳାଫଳ ହେଲା –
(କ) କୃଷକମାନେ ମିଳିତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କର ନ୍ୟାଯ୍ୟ ଦାବି ପ୍ରତି ସଚେତନ ହୋଇପାରିଥିଲେ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ସେମାନେ ଭାରତର ସ୍ବାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।
(ଖ) ଅନ୍ୟ ଏକ ସଫଳତା ହେଲା କେବଳ ସ୍ୱଚ୍ଛଳ ବର୍ଗର ଜମି ମାଲିକମାନେ ଜମିର ଖଜଣା ପଇଠ କରିବେ; ମାତ୍ର ଗରିବ ଚାଷୀମାନେ ସେଥିପାଇଁ ରିହାତି ଲାଭ କରିବେ ।
୨୬ । ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ଉପରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍ପଣୀ ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତର ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଶତକଡ଼ା ଆଠାଭାଗ ହେଉଛନ୍ତି ଜନଜାତି । ଏହାର ଅଶୀଭାଗ ଜନସାଧାରଣ ଓ ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରନ୍ତି ଏବଂ ଆଧୁନିକ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ସୁବିଧାସୁଯୋଗର ସୁଫଳ କମ୍ ପାଆନ୍ତି । ବନ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ନିଜର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା କରନ୍ତି ଯାହାକି ଜନଜାତିରୁ ଜନଜାତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଜନଜାତିମାନେ ନିଜର ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତିର ପରିଚୟର ଅଦ୍ୱିତୀୟତାକୁ ସୁରକ୍ଷା ଦେବା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ମଣ୍ଡ ଟେକିଛି ।
ବ୍ରିଟିଶ୍ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିରୋଧରେ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ସମର୍ଥନ ମଧ୍ଯ ପଛରେ ନ ଥିଲା । କେତେକ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ୧୭୫୭ ରୁ ୧୮୫୭ ମଧ୍ୟରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମୁଖ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଆନ୍ଦୋଳନ, ବେଙ୍ଗଲାଚୁଆର ଆନ୍ଦୋଳନ । ବେଙ୍ଗଲ ଓ ବିହାର ପୂର୍ବଭାରତର ରାମପୁର, ଦିନାଜପୁର, ବିଶୁପୁର, ବୀରଭୂମ ଏବଂ ସମ୍ବଲପୁର ଆଦି ସ୍ଥାନରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା ।
ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ମଧ୍ୟ କେତେକ ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହାର ମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ବ୍ରିଟିଶ୍ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବିରୋଧରେ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କରିବା ଓ ଜନଜାତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟିକରିବା । ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର ରାଣୀପୁର ଆନ୍ଦୋଳନ, ୧୮୭୯ ଏବଂ ବିର୍ସା ମୁଣ୍ଡାଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ମୁଣ୍ଡା ଆନ୍ଦୋଳନ ଅତିମାତ୍ରାରେ ସଙ୍ଗଠିତ ଭାବେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ବିରୋଧରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।
ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଦୀର୍ଘ ଚାଳିଶ ବର୍ଷ ଧରି ତିନୋଟି ଜନଜାତି ଆନ୍ଦୋଳନ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଜାତୀୟତା ଆନ୍ଦୋଳନର ଏକ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଭାରତରେ ଏକ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଲା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଏକ ଅଭିନ୍ନ ଜନସଂଖ୍ୟା ବା ଅଙ୍ଗଭାବରେ ଜନଜାତିମାନଙ୍କୁ ଭୋଟଦାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା । ସମାଜରେ ଅବହେଳିତ ଓ ନିଷ୍ପେଷିତ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ସାଧନ ନିମନ୍ତେ ସରକାର ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟିଦେଇ ଅନେକ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ସଦସ୍ୟମାନେ ଏବଂ ସମ୍ବିଧାନର ପ୍ରଣେତାମାନେ ଏହି ବିଷୟ ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥାଇ ଜନଜାତିମାନଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ନିମନ୍ତେ ସମ୍ବିଧାନରେ କେତେକ ଧାରା ଯୋଡ଼ି ଦେଲେ । ସମ୍ବିଧାନର ଧାରା ୧୫(୪), ୪୬, ୨୪୪(୧) ଏବଂ ୩୩୯ ଧାରା ଜନଜାତିଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ସେମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟବସ୍ଥାପିକା ଏବଂ ପ୍ରଶାସନିକ ଚାକିରିରେ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
ସମ୍ବିଧାନର ୩୪୨ ଧାରା ଅନୁସାରେ ସମ୍ବିଧାନ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ତଥା କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କୁ ନିର୍ଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି, ଜନଜାତି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଛୁଆବର୍ଗର ବିକାଶ କରାଯାଇପାରିବ । ଜନଜାତିଙ୍କର ସ୍ଵାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କମିଶନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଛି । ସମ୍ବିଧାନର ୧୬୪ ଧାରା ଅନୁସାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ଓ ସଶକ୍ତିକରଣ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ଏହାବ୍ୟତୀତ କେତେକ ରାଜ୍ୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ; ଯଥା – ବିହାର, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ଓଡ଼ିଶା, ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ, ଛତିଶଗଡ଼ ଏବଂ ଆଣ୍ଡାମାନ ନିକୋବର ଦ୍ଵୀପପୁଞ୍ଜରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଜନଜାତି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ବିଭାଗର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।
ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାର ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ବାଳିକା ହଷ୍ଟେଲ, ଆଶ୍ରମ ବିଦ୍ୟାଳୟ, ବୈଷୟିକ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ କେନ୍ଦ୍ର, ଜନଜାତି ରିସର୍ଚ୍ଚ ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଗ୍ରାମୀଣ ଜନଜାତି ବ୍ୟାଙ୍କ, ଜଙ୍ଗଲ ସୁରକ୍ଷା କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଏହିପରି କେତେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।