Prasanna – BSE Odisha

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues

August 1, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 17 Question Answer Environmental Issues

Environmental Issues Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
Which gas leaked from Union Carbide’s Pesticide Plant in December 1984 is responsible for Bhopal Gas Tragedy?
(a) Methyl salicylate
(b) Methyl isocyanate
(c) Ammonia
(d) Hydrogen sulphide
Answer:
(b) Methyl isocyanate

Question 2.
Minamata disease is caused by the consumption of fish contaminated with
(a) lead
(b) copper
(c) zinc
(d) mercury
Answer:
(d) mercury

Question 3.
The toxic metal used as an anti-knocking agent in petrol for automobiles is
(a) chelated copper
(b) tetraethyl lead
(c) iron sulphide
(d) lead chloride
Answer:
(b) tetraethyl lead

Question 4.
Bharat Stage Emission standards came into force from the year
(a) 1998
(b) 2000
(c) 2008
(d) 2010
Answer:
(b) 2000

Question 5.
Bone and tooth decay disease is caused by drinking water contaminated with
(a) fluoride
(b) borate
(c) silicate
(d) aluminium
Answer:
(a) fluoride

Express in one or two word(s)

Question 1.
Removal of toxic substances from water by using living organisms.
Answer:
Bioremediation

Question 2.
Toxic compound formed by the reaction of carbon monoxide with haemoglobin in blood.
Answer:
Carboxyhaemoglobin

Question 3.
Enrichment of water bodies with excess amount of nutrients as a result of runoff from surrounding land leading to overgrowth of plants and algae.
Answer:
Eutrophication

Question 4.
A kind of air pollutant named for the mixture of smoke and fog in the air.
Answer:
Smog

Correct the statements, if required, by changing the underlined word (s)

Question 1.
Fifth June of each year is usually observed as Word Food security Day.
Answer:
Environment

Question 2.
The process of nutrient enrichment in water bodies is called as biomagnification.
Answer:
Eutrophication

Question 3.
Particulate matter formed by the combination of gas and water vapour is called as smog.
Answer:
Statement is correct

Question 4.
Chipko Movement was organised for the protection of water bodies.
Answer:
Forest

Fill in the blanks

Question 1.
The Environment Protection Act was enacted in
the year
Answer:
1986

Question 2.
The common refrigerant responsible for the , depletion of ozone layer of the atmosphere is ……………. .
Answer:
chlorofluorocarbon

Question 3.
Carbon monoxide binds with haemoglobin forming …………….. .
Answer:
carboxyhaemoglobin

Question 4.
Depletion of ozone layer is speeded up by the …………. atom present in CFC.
Answer:
chlorine

Short Answer Type Questions

Write within three valid points

Question 1.
Aerosol.
Answer:

Aerosol is a colloid of fine solid particles or liquid droplets in air or another gas.
Aerosols can be natural or anthropogenic. Examples of natural aerosols are fog and geyser steam.
Examples of artificial aerosols are haze, dust, particulate, air pollutant and smoke.
These are emitted through jet and supersonic aeroplanes. It causes depletion of ozone layer.

Question 2.
Greenhouse effect.
Answer:
Greenhouse Effect
The term, ‘greenhouse effect’ has been derived from a phenomenon, which occurs inside a greenhouse. In a greenhouse, the glass panel lets the light in, but does not allow heat to escape. This results in warming up of the greenhouse.

The greenhouse effect is a naturally occurring phenomenon that is responsible for heating of earth’s surface and its atmosphere. Without greenhouse effect, the average temperature at surface of earth would have been chilly, i.e. approximately -18°C rather than the present average of 15°C.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues 1

Question 3.
Eutrophication.
Answer:
Eutrophication The process of eutrophication occurs in young lake where water is cold and clear to support life. It is the accelerated ageing of lakes due to the sewage, agricultural and industrial wastes.
The water body gets enriched with excess of nutrients such as nitrates and phosphorous promoting the overgrowth of microbes and algae. The algae release toxins in water and gradually cause deficiency of dissolved oxygen in water.

Question 4.
Acid rain.
Answer:

The term acid rain was given by Robert August. It is rainfall with a pH of less than 5.65.
Acid rain is a mixture of H₂SO₄ and HN₃ and the ratio of the two may vary depending on the relative quantities of oxides of sulphur and nitrogen emitted on an average 60-70% of acidity is ascribed to H₂SO₄ and 30-40 % to HNO₃.
It damages foliage and growing points of plant. Causes leaching of essential minerals of soil like Ca, Mg, NO₃^– and SO₄^-2

Question 5.
Photochemical smog.
Answer:
Photochemical Smog:
Smog refers to a combination of smoke and fog formed during winter. Its formation takes place when water vapour surrounds the smoke, dust or soot particles resulting in the formation of secondary particles. These particles remain suspended in the air.

The vehicular emissions consisting of oxides of nitrogen, sulphur and hydrocarbons undergo a series of photochemical reactions forming many photochemical oxidants. This process takes place during warmer sunny days photochemical oxidants react with troposphere ozone resulting in the formation of a brownish hozy fume which is known as photochemical smog.

Question 6.
Global warming.
Answer:
Global Warming
The gradual and continuous increase in average temperature of surface of the earth has resulted in global warming.
Climate Earth temperature has increased by 0.6°C during past century, most of it in last three decades. This increased temperature caused changes in precipitation patterns.

Differentiate between the following

Question 1.
Aerosol and Smog.
Answer:
Differences between aerosol and smog are as follows

Aerosol	Smog
These are present in the vapour form. Refrigerators and air conditioners use aerosol as refrigerant.	It is an opaque or dark fog having condensed water vapours, dust, smoke and gases.
It causes depletion of ozone layer.	It causes silvering / glazing and necrosis in plants, allergies and asthma/bronchitis in humans.

Question 2.
Renewable resources and Non-renewable resources.
Answer:
Differences between renewable resources and non-renewable resources are as follows

Renewable resources	Non-renewable resources
These resources have an ability to renew themselves in a given period of time.	These resources connot be renewed after exhaustion.
These are the energy resources which cannot be exhausted.	They are the energy resources which can be exhausted one day.
It has low carbon emission and hence environment friendly.	It causes high carbon emission and hence not environment friendly.
Solar energy, wind energy, tidal energy etc., are the examples of renewable resources.	Goal, petroleum, natural gases are the examples of non-renewable resources.

Question 3.
Bioremediation and Eutrophication.
Answer:
Differences between bioremediation and eutrophication are as follows

Bioremediation	Eutrophication
It is a waste management technique that involves the use of biological organisms to neutralize pollutants from a contaminated site.	It is the enrichment of a water body with nutrients.
Microorganisms used to perform the function of bioremediation are known as bioremediators.	This process induces growth of plants and algae and due to the biomass load may result oxygen depletion of the water body
It is of two types, i.e., in-situ and ex situ.	It is also of two types, i.e. accelerated and natural eutrophication.
It reduces pollution.	It occurs as a result of water pollution.

Question 4.
Primary pollutants and Secondary pollutants.
Answer:
Differences between primary pollutants and secondary pollutants are as follows

Primary pollutants	Secondary pollutants
These pollutants enter the environment directly from the source.	These pollutants are produced by the interaction of primary pollutants with other constituents.
They are less harmful.	They are more harmful.
They are of various categories such as particulate matter, aerosols and gases, which remain in their original form.	They generally undergo wide range of photochemical reactions and get modified.
e.g. CO, CO₂, arsenic.	e.g. ozone, sulphuric and nitric acids.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Give an account of secondary air pollutants.
Answer:
Secondary Pollutants:
These are not directly emitted but are formed when primary pollutants react in atmosphere, e.g. ozone, sulphuric acid, nitric acid, Peroxyacetyl Nitrate (PAN), etc.

1. Tropospheric Ozone:
Under the influence of UV-radiation, the nitrogen dioxide released in atmosphere undergoes dissociation. This results in the formation of nitric oxide (NO) and nascent oxygen (O). This nascent oxygen undergoes reaction with molecule oxygen and forms ozone in the troposphere. Ozone traps heat causing greenhouse effect and also causes formation of photochemical smog.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues 2
Chemical reactions in the troposphere generating ozone.

2. Peroxyacetylnitrate (PAN):
The emission from vehicles contains a lot of primary pollutants.
The precursors of PAN are methyl glyoxyl, acetaldehyde and several byproducts of oxidation of aromatic compounds. The sunlight undergoes reaction with non-methane hydrocarbons and nitrogen oxides resulting in the formation of PAN. PAN is one of the important component of photochemical smog.

3. Photochemical Smog:
Smog refers to a combination of smoke and fog formed during winter. Its formation takes place when water vapour surrounds the smoke, dust or soot particles resulting in the formation of secondary particles. These particles remain suspended in the air.

4. Acid Rain:
Primary pollutants like oxides of nitrogen, sulphur dioxide and chlorine are released in atmosphere from the fossij fuel burning, vehicular exhaust, forest fire, etc. These primary pollutants react with water vapour present in atpiosphere resulting in the formation of acids such as nitrip acid and sulphuric acid. Their acids fall on the surface of earth in the form of rain known as acid rain. The acid present in rain has harmful effects on living organisms. Acid rain causes deterioration of historical monuments. One of the examples of deterioration of monuments include Taj Mahal in Agra.

Question 2.
How can the industrial and vehicular emissions be controlled? Describe.
Answer:
Control of Industrial Emission
Industrial emission can be controlled by two practices either by confining the pollutants of gaseous nature at the source or by diluting them in the atmosphere. The first practice involves two methods.

It can be done by modifying the process of formation of pollutants so that their formation does not occur beyond the permissible level. The second method involves reducing the concentration of pollutants before they are released into the environment. These practises takes place via the following steps

(a) Combustion It is performed when the pollutants are of organic nature. It comprises of flame combustion and catalytic combustion. It is involved in the conversion of pollutants to water vapour and less harmful carbon dioxide. Catalytic combustion makes use of catalytic converters and flame combustion uses incinerator.
(b) Absorption A scrubber is used to remove or modify emitted gas. It contains a liquid absorbent through which emitted gas is passed.
(c) Adsorption In this process, the gas is passed through a porous solid adsorbent, like activated carbon silica gel and lime stone. The pollutants are held at the interface of the adsorbent.

The working of a scrubber can be described as follows Scrubber is used to remove harmful gases like SO₂ from the industrial exhausts. The exhaust is passed through a spray of lime or water. Water dissolves the gases and lime reacts with SO₂ to form a precipitate of calcium sulphate and sulphide.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues 3
Scrubber

Control of Vehicular Emission:
Catalytic converters are fitted into automobiles (major cause of air pollution in metro cities) for reducing emissions of poisonous gases like CO and NO₂. They are made with expensive metals like- platinum-palladium and rhodium as catalysts. As the exhaust passes through catalytic converter, following changes occur
(i) Unburnt hydrocarbons get burnt completely into CO₂ and H₂O.
(ii) Carbon monoxide and nitric oxide are converted into CO₂ and N₂ gases, respectively.
Motor vehicles equipped with catalytic converter should use unleaded petrol, as lead present in petrol inactivates the catalyst.

Question 3.
Write the causes of ground water pollution and state how this can be controlled.
Answer:
Ground water pollution occurs when pollutants are released to the ground and make their way down into groundwater contaminants found in groundwater cover a broad range of physical, inorganic chemical, organic chemical, bacteriological and radioactive material.

Ground water pollutants Arsenic and fluoride have been the major pollutant of ground water. The metalloid arsenic can occur naturally in groundwater. Arsenic in groundwater can also be present where mining operations or mine waste dumps that will leach arsenic. Pathogens contained in faeces can lead to ground water pollution. Viruses and protozoans commonly found in polluted groundwater. Ground water that is contaminated with pathogens can lead to fatal faecal-oral transmission of diseases.

Nitrate is the most common chemical contaminant in the world’s groundwater and aquifers. Nitrate levels above 10 mg/L in ground water can cause Blue baby syndrome.

Organic compounds are a dangerous contaminant of groundwater. They are generally introduced to the environment through careless industrial practices.

Causes of Ground Water Pollution % Natural causes The natural arsenic pollution occurs because aquifer sediments contain organic matter that generates anaerobic conditions in the aquifer. These conditions generate arsenic.
Sanitation system Ground water pollution with pathogens and nitrate can also occur from the liquids infiltrating into the ground from on site sanitation system such as pit latrines and septic tanks.

Fertilisers and pesticides Nitrate can also enter the groundwater via excessive use of fertilisers, including manure spreading. High application rates of nitrogen- containing fertilisers combined with the high water- solubility of nitrate leads to increased runoff into surface water well as leaching into groundwater.

Commercial and industrial leaks A wide variety of both inorganic and organic pollutants have been found in aquifers underlying commercial and industrial activities.

Prevention of Ground Water Pollution:

Landfills should be properly designed, maintained and operated, located away from sensitive groundwater areas.
Underground storage tanks should be able to meet regulatory compliance policies on their installation and maintenance.

Deep groundwater should be regularly tested and inspected.

Fertilisers should be used in minimum amount

Question 4.
Write about the different classes of solid wastes.
Answer:
Classes of Solid Wastes:
The various classes are

1. Domestic wastes These include wastes from homes, offices, schools, etc. It generally consists of paper, leather, textile, rubber, glass, waste food materials, etc.

2. Industrial wastes These include wastes like scraps, toxic heavy metals, flyash (oxides of iron, silica and aluminium), etc., generated by industries.

3. Biomedical wastes These include disinfectants and other harmful chemicals generated by the hospitals.

4. Electronic wastes (e-wastes) comprise the damaged electronic goods and irreparable computers. It contains harmful chemicals like copper, zinc, aluminium, etc.

5. Defunct ships Old defunct ships are broken down in developing countries like India, Bangladesh and Pakistan because of cheap labour and demand for scrap metal. These ships however, possess a number of toxic materials like asbestos, lead, mercury and polychlorinated biphenyls. The people involved in ship breaking are exposed to these toxic materials and thus suffer from various diseases. The coastal areas where ship breaking is undertaken also become polluted.

6. Agricultural wastes Solid organic wastes from agricultural practice during the growing and harvesting seasons are dumped on the soil, which decompose and are washed away into nearby water bodies. These bring about eutrophication of water bodies, which affects the local biotic potential.

7. Radioactive waste Radioactive waste is generated from nuclear power plants, nuclear weapon manufacturing facilities, cancer treating hospitals and research laboratories using radioisotopes in investigations. This waste is to be disposed off safely by observing the standard guideline because if it remains for a very long period and continues to emit ionising radiation, it will be extremely hazardous to health of all forms of life.

8. Construction waste Due to demolition or construction of buildings a large amount of waste material in different forms is produced in urbon areas.

9. Extraction and processings industry waste mining and quarrying operations also produce solid wastes. Food processing industries produce a large amount of organic waste.

10. Plastic It is non-biodegradable and also increase the volume of municipal waste. Plastic has an adverse effect on animals and birds who consume it.
Burning of these results in the generation of toxic fumes which add to air pollution.

11. Waste from natural disasters Disasters like flood, earthquake, volcanic eruption and cyclone generate a lot of ash, slag, dust, smoke and organic silt.

Question 5.
What are greenhouse gases? Write about their effects on the environment.
Answer:
Greenhouse Gases
These are the gases which trap the heat causing greenhouse effect. The carbon dioxide is the most prominent one. The various greenhouse gases are
(i) Carbon Dioxide:
It is most common and abundant greenhouse gas. Its rise has been due to the large scale deforestation, change in land use and large scale combustion of fossil fuels.
Burning of petrol and diesel contributes 36%, coal contributes 35% and natural gas contributes 20% of the carbon dioxide. The carbon dioxide level has increased from 315 ppm (parts per million) in 1958 to 355 ppm in 1992 4nd then to 389 ppm in 2010. The countries which are major contributors of carbon dioxide are USA, Russia, European countries and China.

(ii) Methane
Its concentration was 700 ppb in pre-industrial times and 1750 ppb in 2000. Methane is produced by incomplete biomass combustion and incomplete decomposition mostly by anaerobic methanogens.

(iii) Nitrous Oxide
It is produced by combustion of nitrogen rich fuels, livestock wastes, breakdown of nitrogen fertilisers in soil, nitrate contaminated water, etc.

(iv) Chlorofluorocarbons(CFCs)
It is used as a common refrigerant and aerosol propellant. Bromine atom from halon used in fire extinguishers has a similar effect. These two are potent greenhouse gases.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 17 Environmental Issues 4
Relative contribution of various greenhouse gases to total global warming

(v) Water Vapour:
It has the capacity to trap heat radiating from the surface of the earth. Rain along with the presence of sunshine causes increase in temperature. Such climate is referred to as hot and humid.

(vi) Fluorinated Gases
These include perfluorocarbons and sulphur hexafluoride. They are industrial byproducts. They are also used as substitutes for CFCs.

(vii) Tropospheric Ozone
Nitrogen dioxide dissociates into nitric oxide and nascent oxygen in presence of UV-radiation. The nascent oxygen produced reacts with molecular oxygen forming ozone which acts as a greenhouse gas.

Question 6.
Write the causes and consequences of global warming.
Answer:
Global Warming
The gradual and continuous increase in average temperature of surface of the earth has resulted in global warming.

Effects of Global Warming:
It has been estimated by computer application studies that there may be a rise of 3°C by the year 2100 on an average.
The major effects of global warming include
1. Climate Earth temperature has increased by 0.6°C during past century, most of it in last three decades. This increased temperature caused changes in precipitation patterns.
2. Glaciers and ice caps Scientists have proposed that this rise in temperature causes deleterious changes in the environment, resulting in odd climatic changes. Thus, leading to melting of the polar ice caps and Himalayan snow caps.
3. Animals and humans The new warmer temperature conditions lead to eruption of diseases in animals and thousands of species will become extinct in a very short period of time. People from coastal areas will start migrating due to climate change.
4. Ocean and coasts The increase in temperature causes melting of polar ice caps and glaciers. This will result in the rise of ocean water level. The increased level of ocean water will cause the submerging of many island nations and coastal cities. The high temperature will cause accelerated vanishing of coral reefs.
5. Water and agriculture The increased temperature will cause decreased productivity in agricultural practice.

Reducing Greenhouse Gases
Due to the harmful effets of global warming, there was a need to control it. For this following steps were taken
1. World Meterological Organisation and United Nations Environment Programme (UNEP) jointly set up the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in 1988.
2. At Earth Summit (1992), there was created the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCC) which came into force in 1994.
3. Kyoto Protocol (1997) was signed by 160 countries to reduce the emission of CO 2 NO, CH4 by 5% and also to reduce CFCs emission.
4. Copenhagen conference was held in 2009 under UNFCC. However, it failed as there was no unanimity in agreement among the participating countries.

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 16 Biodiversity and its Conservation

August 1, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 16 Biodiversity and its Conservation Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 16 Question Answer Biodiversity and its Conservation

Biodiversity and its Conservation Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
Genetic diversity refers to
(a) variation in the genetic material
(b) variation in the populations
(c) variation in the number of species
(d) variation in the animal distribution
Answer:
(a) variation in the genetic material

Question 2.
Species diversity means
(a) number of species
(b) relative abundance of species
(c) pecies composition
(d) genetic diversities
Answer:
(b) relative abundance of species

Question 3.
The Forest Conservation Act was enacted in
(a) 1972
(b) 1952
(c) 1980
(d) 1991
Answer:
(c) 1980

Question 4.
Conservation of wild animals and plants in sanctuaries and national parks is
(a) ex situ conservation
(b) in vivo conservation
(c) in vitro conservation
(d) in situ conservation
Answer:
(d) in situ conservation

Question 5.
Corbett national park is situated in
(a) Uttarakhand
(b) Jharkhand
(c) Uttar Pradesh
(d) Himachal Pradesh
Answer:
(a) Uttarakhand

Question 6.
Following mass extinctions, recovery to the same level of biodiversity has taken
(a) hundreds of years
(b) millions of years
(c) thousand of years
(d) billions of years
Answer:
(b) millions of years

Express in one or two words

Question 1.
A species originated in one place and found no where else.
Answer:
Endemic species

Question 2.
Organism whose no living representative is seen.
Answer:
Extinct

Question 3.
Biogeographic region with high endemism and habitat destruction.
Answer:
Biodiversity hotspot.

Question 4.
Conservation of biodiversity in its natural site.
Answer:
In situ conservation.

Question 5.
Diversity of all life forms in the earth.
Answer:
Biodiversity.

Correct the statement by changing the underlined word(s)

Question 1.
Hybrid plants of a species are the source of disease resistant genes.
Answer:
Disease resistant

Question 2.
Bhitarkanika is a hotspot.
Answer:
national park of India.

Question 3.
Hotspots are characterised by low endemism and habitat destruction.
Answer:
high

Question 4.
Botanical gardens are meant for in situ conservation of biodiversity.
Answer:
ex situ

Question 5.
WWF has enlisted endangered species in Red Data Book.
Answer:
IUCN

Fill in the blanks

Question 1.
The term ‘biodiversity’ was coined by ……….. .
Answer:
Thomas E. Lovejoy

Question 2.
The three levels of biodiversity are ………… diversity, species diversity and ……….. diversity.
Answer:
genetic, ecological

Question 3.
There are ……….. numbers of megabiodiversity countries in the world.
Answer:
17

Question 4.
India had ………….. numbers of biodiversity hotspots.
Answer:
three

Question 5.
The Wildlife Protection Act was enacted in …………… .
Answer:
1972

Question 6.
The UN conference of human environment was held in ……………. in 1972.
Answer:
Stockholm

Question 7.
The expanded form of IUCN is …………….. .
Answer:
International Union of Conservation of Nature and Natural Resources.

Question 8.
The first national park of India is …………. national park.
Answer:
Hailey (Jim Corbett)

Question 9.
Odisha has ……….. numbers of national park.
Answer:
two

Question 10.
There are ………… numbers of wildlife sanctuaries in Odisha.
Answer:
19

Question 11.
India has …………. numbers of biosphere reserves.
Answer:
18

Question 12.
The concept of biosphere reserve made a beginning under ……….. programme instituted by a UN body, namely ……….. .
Answer:
Man and Biosphere (MAB), UNESCO

Short Answer Type Questions

Write short note on each of the following

Question 1.
Ecological diversity
Answer:
Ecological Diversity (Diversity among Communities):
It explains about the variety of ecosystems present in the biosphere. The community composition, i.e., assemblage of several interacting populations in a given space at a particular time is affected directly by the environment. Thus, it is the diversity at the level of communities and ecosystems of a region.

Question 2.
Wildlife Protection Act (1972).
Answer:
Wildlife Protection Act (1972) It was enacted to provide protection to wild flora and fauna and other natural resources. This act offers protection based on two approaches that are
(a) Species based approach for specific endangered species which are protected by special projects such as Project Tiger.
(b) Habitat based approach which is conservation of endangered wild flora and fauna in National Parks and Wildlife Sanctuaries.

Question 3.
In situ conservation.
Answer:
It involves the to protection of plants, animals and microorganisms within their natural ecosystems. The i in situ conservation is the most effective way of protecting the species and improving the quality of the habitat they live in. The in situ approach is preferable because of the fact that not much diversity can be conserved outside the centres of diversity.

Biodiversity at all its levels can be conserved in situ by comprehensive system of protected areas such as the national parks, wildlife sanctuaries, natural reserves, natural monuments, cultural landscapes, biosphere reserves, wetlands, etc. So far, in situ practice is considered most effective method of protecting and propagating the species and improving the quality of their habitats.

Question 4.
Ex situ conservation
Answer:
Ex situ (Off-site) Conservation:
It refers to conservation of biological diversity outside the boundaries of their natural habitats by perpetuating sample population in genetic resource centres, e.g. zoos, botanical gardens, culture collections, etc., or in the form of gene pools and gametes storage for fish, germplasm banks for seeds, pollen, semen, ova, cell, etc. Zoos also help in captive breeding of organisms which are endangered, whereas botanical gardens have seed gene banks, tissue culture labs and other technologies for storing and growing germplasm.

Question 5.
Biosphere reserve
Answer:
These are large tracts of protected land used for preserving the genetic diversity of an ecosystem by preserving wildlife. The creation of biosphere reserves was initiated in 1975 under the Man and Biosphere (MAB) programme of UNESCO. It is category V protected area designated by IUCN.

Each biosphere reserve integrates human activities and has following zonation

Core zone Strictly protected.
Buffer zone Sustainable and recreation activities allowed.
Transition zone Anthropogenic activities like research and sustainable development allowed.
Zone of human encroachment Normal anthropogenic activities allowed.

Differentiate between the following

Question 1.
In situ and Ex situ conservations.
Answer:
Differences between in situ conservation and ex situ conservation are as follows

In situ conservation	Ex situ conservation
It is the conservation of species in their natural habitats.	It is the conservation of species outside their natural habitats.
The endangered species are protected from predators.	The endangered species are protected from all adverse factors.
Augmentation of depleted resources is done.	Animals or plants are kept under human supervision and provided with all the essential necessities for survival.
e.g. national parks, sanctuaries and biosphere reserves.	e.g. zoos, botanical gardens, cultural collections, etc.

Question 2.
Genetic diversity and Species diversity.
Answer:
Differences between genetic diversity and species diversity are as follows

Genetic diversity	Species diversity
It is related to the number and type of genes and their alleles found in organisms.	It is related to the number, type and distribution of species found in given area.
It is the trait of the species.	It is the trait of the community.
It influences adaptability and distribution of a species in diverse habitat.	it influences biotic interaction and stability of the community.

Question 3.
National park and Sanctuary.
Answer:
Differences between national park and sanctuary are as follows

National park	Sanctuary
It is meant for protection of flora and fauna of the area.	It is meant for protection of one or more group of wild animals.
Cultivation of land, grazing and forestry are not allowed.	Cultivation of land, grazing and forestry are allowed.
Private ownership is not permitted.	Private ownership is permitted.
Boundary is well demarcated.	Boundary is not well demarcated.
e.g. Corbett National Park (Uttarakhand)	e.g. Bird Sanctuary Chilika (Odisha).

Question 4.
Extinct species and Endangered species
Answer:
Differences between extinct species and endangered species is as follows

Extinct species	Endangered species
A taxon is extinct when there is no reasonable doubt that the last individual has died, e.g. Indian cheetah.	A species is endangered when it is facing a very high risk of extinction in the wild in the near future, e.g. giant panda, polar bear.

Long Answer Type Questions

Question 1.
What is meant by biodiversity? Write the causes of loss of biodiversity.
Answer:
The term ‘biodiversity’ was first used by Thomas E. Lovejoy (1980) to refer the number of species of a region. It is the degree of variation of life occurring at different levels like genetic, organismal and ecological. These levels forms a hierarchy of biodiversity

Loss of Biodiversity:
The loss of biodiversity is a global crisis. Extinction of species is a natural phenomenon aided by the physical changes in the environment. However, the accelerated rates of species extinctions, that the world is facing now are largely due to human activities.
Till now, five episodes of mass extinction of species have occured in the history of biological evolution. The sixth episode of extinction of species however, is credited to human activities, which otherwise would not have occurred.

According to IUCN estimates, 12259 species have become extinct since the time of origin of life on the earth. The major cause of the biodiversity losses are called drivers, which belong to two classes namely, direct and indirect.

Direct Drivers Factors
The directly influence the ecosystem processes which bring about the mass extinction of species.
The various processes associated with direct drivers includes

1. Habitat destruction and fragmentation Conversion of forest land for agriculture, development projects, mining operation, etc., leads to the destruction of the natural habitats of the organisms.
Indiscriminate agricultural practices involving use of chemical fertilisers and pesticides are potent factors for the destruction of habitats. When a large population fragments into smaller ones there is more inbreeding and inbreeding pressure leading to population decline.

2. Overexploitation of natural resources Humans are dependent on nature for food and shelter, but when ‘need’ turns to ‘greed’, it leads to overexploitation.

To meet the need for increased housing, the natural habitats of animals and plants are being destroyed. This results in habitat loss and extinction of species. It has caused extinction of many species in last 500 years. In addition, indiscriminate hunting of wild animals has made their status in Red book as endangered or critically endangered.

3. Introduction of alien invasive species When alien species are intentionally or unintentionally introduced in a particular area, they might turn invasive and cause decline or extinction of endogenous species, e.g., Eichhornia is known as the ‘Terror of Bengal’. It was introduced as ornamental plants but it became wild in India because of invasiveness.
Similarly, Lantana and Parthenium were important due to their ornamental and food values, respectively but, they become wide spread due to favourable environmental conditions.

4. Climate change The global climate is changing, due to the anthropogenic activities like greenhouse gases and it has led to global warming. This is causing melting of glaciers, polar ice caps, etc. This may submerge low lying coastal habitats and also plants and animals are unable to adapt themselves to this change which is causing their elimination.

5. Environmental pollution It is another major factor for species extinction. Pollution may reduce and eliminate populations of sensitive species. Environmental pollution is most commonly caused by accumulation of non-biodegradeble wastes like plastics. Agricultural chemicals like pesticides enters the food chain and get deposited in the body of higher organisms. This effects the population of fish eating birds and falcons by disturbing their reproductive process.

Question 2.
How can the biodiversity be conserved? Add a note on importance of biodiversity.
Answer:
Biodiversity is directly or indirectly involved in maintaining the well-being of human society. Thus, scientists have classified the values of diversity as ecosystem goods, i.e., natural products harvested from ecosystems and directly used by humans and ecosystem services, involving different ecosystem processes which indirectly benefit human life.

Biodiversity Conservation:

The protection, uplift and scientific management of biodiversity at its optimum level for present and future generations is known as biodiversity conservation.
The International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) or World Conservation Union, World Wide Fund for Nature (WWF), Food and Agricultural Organisation (FAO) and United Nations Educational Scientific and Cultural_Organisation (UNESCO) formed the world conservation strategy in 1980 for the conservation and sustainable use of biological resources. For this, two major types of conservation strategies were framed. These are

1. In situ (On-site) Conservation:
It involves the to protection of plants, animals and microorganisms within their natural ecosystems. The i in situ conservation is the most effective way of protecting the species and improving the quality of the habitat they live in. The in situ approach is preferable because of the fact that not much diversity can be conserved outside the centres of diversity.

2. Ex situ (Off-site) Conservation:
It refers to conservation of biological diversity outside the boundaries of their natural habitats by perpetuating sample population in genetic resource centres, e.g. zoos, botanical gardens, culture collections, etc., or in the form of gene pools and gametes storage for fish, germplasm banks for seeds, pollen, semen, ova, cell, etc. Zoos also help in captive breeding of organisms which are endangered, whereas botanical gardens have seed gene banks, tissue culture labs and other technologies for storing and growing germplasm.

Biodiversity Preservation Methods and Sites

A protected area, as defined by IUCN, is an area (either land or sea) especially dedicated for the protection and maintenance of biological diversity through legal and ‘ other effective ways. IUCN has classified protected area into six different types. Some of these protected areas are, discussed below

National Parks:
India’s first National Park (IUCN category-II protected area) was Hailey National Park, now known as Jim Corbett National Park, established in 1935. According to National Wildlife Database, there were 103 National parks in India as in April, 2015. A national park is an area maintained by government and dedicated to conserve the environment, natural and historical objects and the wildlife therein. Operations such as plantation, cultivation, grazing forestry are not allowed in national parks. Private ownership rights and habitat manipulation are also prohibited. IUCN (1975) has adopted following keypoints to define a national park.

A national park is a relatively large area reserved for the betterment of the wildlife. The habitats of native plant and animals becomes the site of scientific, educational and recreative interests along with maintenance of its aesthetic values.
Since, human intervention is nil or limited, the operating ecosystem remains unaltered and conserved.
It is also defined as an area where the highest authority take measures to prevent exploitation and enforce conservation measures.
A place where visitors are permitted to enter only in special conditions like inspirational, cultural and recreative purposes.

Hotspots of Biodiversity:
The concept of hotspot was given by Norman Myers in 1988. Hotspots are areas that are extremely rich in species diversity, have high endemism and are under constant threat. There are 34 hotspots which cover less than 2% of earth land area of the world. In these sites nearly 75% population of world’s most threatened mammals, birds and amphibians, approximately 50% plants and 42% land vertebrates are conserved (Conservation International, 2003).

According to Myers, the key criteria for an area to be assigned as biodiversity hotspot are

It must contain atleast 0.5% or 1,500 of the world’s 3,00,000 species of vascular plants as endemics.
It should have lost atleast 70% of its primary vegetation.

Tropical forests appear in 15 hotspots, Mediterranean – type zones in 5, 9 hotspots are mainly or completely made up of islands and 16 hotspots are in the tropics. About 20 % of the human population lives in the hotspot regions.

Tropical Andes hotspot has 20,000 endemic plants and 1567 vertebrates and it is at the top of the list. Four regions of India that fulfills the criteria of hotspots are The Western Ghats and Sri Lanka, The Eastern Himalayas, Indo-Burma (North-Eastern India South of Brahmaputra river)and Sundarland (Nicobar Islands). These sites are also known as Gade of speciation.

The Western Ghats are a chain of hills that lies parallel to the Western coast of peninsular India. These regions have moist deciduous forest and rain forest and have high species diversity and high levels of endemism. Nearly 77% of the amphibians and 62% of the reptile species found here are found nowhere else. Over 6000 vascular plants of over 2500 genera are found in this hotspot, of which over 3000 are endemic.

Much of the world’s species like black pepper and cardamom have their origins in the Western Ghats. It also harbors over 450 bird species, about 140 mammalian species, 260 reptiles and 175 amphibians. Over 60% of the reptiles and amphibians are completely endemic to this hotspot.

The Eastern Himalayan hotspot has approximately 163 globally threatened species including the one-horned rhinoceros, the Wild Asian Water buffalo and in all 45 mammals, 50 birds, 17 reptiles, 12 amphibians, 3 invertebrate and 36 plant species.
Thus, hotspots are the most precious sites for biodiversity conservation and should be protected from exploitation.

Wildlife Sanctuary:
It is IUCN category IV of protected area. A wildlife sanctuary can be established by a gazette notification from the State Forest Department, where protection is provided to vulnerable, endangered and critically endangered wild animals life. Operations such as procuring timber and minor forest products and private ownership are allowed provided they do not cause any adverse effects on the animals. Till 2015, there were 520 wildlife sanctuaries in India, covering 122867.34 km2 (3.74%) of land in India. The state of Odisha has 19 wildlife sanctuaries, which are listed below
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 16 Biodiversity and its Conservation 2

Biosphere Reserve:
These are large tracts of protected land used for preserving the genetic diversity of an ecosystem by preserving wildlife. The creation of biosphere reserves was initiated in 1975 under the Man and Biosphere (MAB) programme of UNESCO. It is category V protected area designated by IUCN. Today, India has 18 biosphere reserves, some of which are also included under National Parks and Odisha has a share of one in Simlipal.

Each biosphere reserve integrates human activities and has following zonation

Core zone Strictly protected.
Buffer zone Sustainable and recreation activities allowed.
Transition zone Anthropogenic activities like research and sustainable development allowed.
Zone of human encroachment Normal anthropogenic activities allowed.

Out of 18 biosphere reserves, 8 of them are a part of world network of Biosphere Reserves based on MAB Programme of UNESCO.

The objectives of this programme are

Conserving representative samples of ecosystems.
In situ conservation of genetic diversity.
Facilitating basic and applied research in ecology and environmental biology on site.
Create opportunities for environmental education k and training.
Promoting and creating awareness about sustainable management of living resources.
Promoting international cooperation.

Therefore, the biosphere reserves have three junctions, that includes

Conservation of ecosystems and genetic variations.
Promotion of sustainable economic and human development.
They serve as examples of education and training local, regional, national and international issues of sustainable development.

A protected area to be declared as a biosphere reserve should have the following essential features

Abundant genetic diversity should be present.
It should be unique in itself.
The area should be legally protected for long term.
Appropriate size for effective maintenance of natural populations so that there is no genetic drift.
Sufficient natural resource available for ecological research, education and training. It should be a natural home for the endangered species of plants and animals.

Question 3.
Give an account of biodiversity and its conservation measures.
Or
Give an account of the concept of biodiversity.
Answer:
The term ‘biodiversity’ was first used by Thomas E. Lovejoy (1980) to refer the number of species of a region. It is the degree of variation of life occurring at different levels like genetic, organismal and ecological. These levels forms a hierarchy of biodiversity. The integration of several sciences such as ecology and genetics to sustain biological diversity at all its levels is called conservation biology.

Levels of Biodiversity

In 1986, Norse and Me Manus explained the three levels of biodiversity. These include

1 Genetic Diversity:
It involves variations in genetic composition among the individuals of a species. This variations could be in the nucleotides, genes, entire genome or chromosomes. This type of diversity arises due to genetic recombination during sexual reproduction and mutation.

Variations in the genes of a species increases with the increase in size and environmental parameters of the habitat. Genetic diversity is useful as it helps an individual to adapt to changing environmental condition, natural selection and is essential for healthy breeding. It also helps in speciation or evolution of new species.

2. Organismal or Species Diversity (Diversity among Species):
It is the variety in the number and richness of a species of a region. Sometimes, a species remains confined to a particular area and is found only in that area. Such species are said to be endemic, e.g., Indian giant squirrel is endemic to Panchmarhi hills in Madhya Pradesh.

The IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) recognises three types of species diversity, i.e.

Alpha (α) diversity It refers to the variety of species within a community. It is also referred to as species richness, i.e., the number of species per unit area.
Beta (β) diversity It refers to the diversity of species among communities.
Gamma (γ) diversity It refers to the diversity of species across a wide geographical range.

The important features of species diversity to the ecosystem are as follows

Increased biodiversity provides resistance to the ecosystem against natural disasters.
Ecosystem with more species shows more yields and greater productivity with variation of biomass.
Community with more species generally tends to be more stable than those with less species.

3. Ecological Diversity (Diversity among Communities):
It explains about the variety of ecosystems present in the biosphere. The community composition, i.e., assemblage of several interacting populations in a given space at a particular time is affected directly by the environment. Thus, it is the diversity at the level of communities and ecosystems of a region.

Patterns of Biodiversity

Biodiversity is not uniform throughout the world. It varies with the changes in latitude and altitude. For many groups of animals and plants, there are specific patterns in diversity based on the favourable environmental conditions.
The pattern of biodiversity among different regions is discussed below

Latitudinal Gradients:
Species diversity decreases as we move away from the equator towards the poles. It means biodiversity is more at lower latitude (equator) than the higher latitude (poles). The biodiversity gradient is steep in Northern hemisphere than the Southern hemisphere.

Biodiversity in Tropics
Tropics (latitudinal range of 23.5°N to 23.5°S) harbour more species than temperate or polar areas, e.g., Colombia located near the equator, has 1,400 species of birds.

New York located at 41°N has 105 species of birds, while Greenland at 71°N has only 56 species of birds. India, with most of its area in tropical latitude has more than 1200 species of birds. A forest of equal area in tropical region (like equator) has 10 times more species of vascular plants than in temperate region (like Mid-West of USA). Amazonian rainforest in South America has the greatest biodiversity on the earth with more than 40,000 species of plants, 3,000 of fishes, 1,300 of birds, 427 of mammals and amphibians, 378 of reptiles and more than 1,25000 of invertebrates.

Reasons for Greater Biodiversity in Tropics
The factors making tropical rainforests rich in biodiversity are

Tropical latitudes have remained undisturbed for million of years allowing speciation.
Tropical environments are relatively constant throught the year which promotes niche specialisation and greater diversity.
High productivity leads to greater diversity. It is also found that species diversity increases with area (species area curves), how it peaks in areas with intermediate productivity or intermediate rates of disturbance. The more variable the habitat, the greater the species diversity within it. This pattern was offered as one of the reasons why there are more species in bigger area as more area covers a greater variety of habitat.

Importance of Biodiversity

Biodiversity is directly or indirectly involved in maintaining the well-being of human society. Thus, scientists have classified the values of diversity as ecosystem goods, i.e., natural products harvested from ecosystems and directly used by humans and ecosystem services, involving different ecosystem processes which indirectly benefit human life.

Direct Value

Food It includes all the plant and animal products used as food by humans, e.g., cereals, pulses, vegetables, fruits, milk, beverages, etc.
Clothing It includes natural fabric made out of cotton, jute and natural silk (harvested from silk moth).
Shelter It includes raw material obtained from ecosystem for making houses, e.g., wood, etc.
Medicines Large number of substances with therapeutic properties are obtained from variety of plant species and animals, e.g.
1. Quinine Antimalarial drug, obtained from the bark of Cinchona plant.
2. Anticoagulants Antihemorrhagic drugs, extracted from blood sucking animals.
3. Snake venom and toxins Drugs for neural and muscular disorders.
4. Penicillin, tetracyclins and streptomycins Antibiotics extracted from microorganisms.
5. Biocidal compounds Used in manufacturing antibiotics, extracted from beetles, millipedes, snails and ants.
Industrial products A variety of industrial products are directly made out of biological resources, e.g. timber, fuel, dyes, oil, etc., from plants and leather, etc., from animals skin.

Indirect Value:

1. Biological control It is the use of microorganisms for the manufacture of antibiotics, oral contraceptives, etc., and management of pests, increasing soil fertility, cleaning oil spill (super bug), treatment of sewage and solid waste, recovery of metals (bioleaching), monitoring pollution generating biofuel, etc.

2. Environmental modulation. It includes some animals and plants which influence and modulate the environment directly and indirectly. Such animals and plants are known as ecosystem engineers. One of these are keystone species whose extinction reduces abundance of other species in the community.

A well known example of ecosystem engineer is beaver (a mammal). It influence plant and animal communities and the entire biodiversity of watershed area by
(a) Creating dams using logs in river channels
(b) Modifying nutrient cycling
(c) Influencing decomposition dynamics.

3. Ecosystem functions and services Biodiversity plays a major role in many ecosystem services and functions such as replenishing oxygen through photosynthesis, pollination through bees, regulation of global climate, retention of rainwater in aquifers and reservoir, control of floods, etc.
Nature always key a check on these activities to maintain a state of equilibrium (homeostasis), which further helps in the sustainable development of resources. However, overexploitation of biolgical resources by humans leads to destabilisation of ecosystem balance.
For example,

Decreased flora of an area leads to CO₂ increase in the atmosphere which causes temperature elevation of that area.
Increased carnivore population decreases the herbivore population by predation which then increase the vegetation.
Declined population of microflora prevents the recycling between complex organic matter and simple inorganic matter.

4. Ecotourism The diverse biological resource of a country motivates people from around the world to undertake recreational activities like tours to enjoy the diverse wildlife and charismatic landscape. In return the host country earns a large sum of foreign exchange as revenue.

Loss of Biodiversity

The loss of biodiversity is a global crisis. Extinction of species is a natural phenomenon aided by the physical changes in the environment. However, the accelerated rates of species extinctions, that the world is facing now are largely due to human activities.

Till now, five episodes of mass extinction of species have occured in the history of biological evolution. The sixth episode of extinction of species however, is credited to human activities, which otherwise would not have occurred.

Direct Drivers Factors

The directly influence the ecosystem processes which bring about the mass extinction of species.
The various processes associated with direct drivers includes

1. Habitat destruction and fragmentation Conversion of forest land for agriculture, development projects, mining operation, etc., leads to the destruction of the natural habitats of the organisms.
Indiscriminate agricultural practices involving use of chemical fertilisers and pesticides are potent factors
for the destruction of habitats. When a large population fragments into smaller ones there is more inbreeding and inbreeding pressure leading to population decline.

2. Overexploitation of natural resources Humans are dependent on nature for food and shelter, but when ‘need’ turns to ‘greed’, it leads to overexploitation.
To meet the need for increased housing, the natural habitats of animals and plants are being destroyed. This results in habitat loss and extinction of species. It has caused extinction of many species in last 500 years. In addition, indiscriminate hunting of wild animals has made their status in Red book as endangered or critically endangered.

Similarly, Lantana and Parthenium were important due to their ornamental and food values, respectively but, they become wide spread due to favourable environmental conditions.

Indirect Drivers
These influences or changes one or more the direct driver. They include

Population growth Rapid increase in human population causes loss of biodiversity becatise population explosion results in rapid growth of exploitation of natural resources such as water, food and minerals. If this trend of population growth continue, the resources will be depleted faster and most species will face the risk of extinction.
Income and lifestyle Today people’s income has increased tremendously which has led to more luxurious lifestyle of people. For leading this, they tend to use more and more of natural resources which causes pollution, degradation of environment and biodiversity loss.

Extinction of Species

In the history of earth many species have disappeared and new ones got evolved over million of years. The major threat to biodiversity is extinction of species Extinction is the total elimination or dying out of species (fossilisation) form the earth. As, we already know, the extinction of species is a natural process which accelerates due to human activities.

There are generally three types of extinction
1. Natural extinction It is a slow process of replacement of existing species with the better adapted species due to alternate evolution, changes in environmental condition, predation and diseases. Extinction of species occurs due to combination of genetic and demographic factors.

2. Mass extinction It occur due to catastrophes, which struck the earth several times. A mass extinction occurred about 225 million years ago in Permian period when 90% of shallow marine invertebrates disappeared.
Another mass extinction occurred between cretaceous and tertiary period over 60 million years ago when dinosaurs and a number of other organisms disappeared.

3. Anthropogenic extinction These are extinction of organisms due to human activities like hunting, overexploitation and habitat destruction, e.g. dodo (Raphus cucullatus), Tasmanian wolf, etc. Anthropogenic extinction is causing a sixth extinction of species. It is 100-1000 times more faster than the rate of natural extinctions.

IUCN and Red List
IUCN is International Union of Conservation of Nature and Natural Resources which is now called World Conservation Union (WCU). It has its headquarters at Morges, Switzerland. IUCN maintains a Red Data Book (RDB) or Red List which is a catalogue of taxa facing risk of extinction. Red Data Book was initiated in 1963.
The purpose of red list is to

(i) Provide awareness to the degree of threat to biodiversity.
(ii) Provide global index about already declined of biodiversity.
(iii) Identification and documentation of species at high risk of extinction.
(iv) Preparing conservation priorities and help in conservation plan.
(v) Information about international agreements like conservation on biological diversity and CITES (Convention on International Trade in Endangered Species) of Wild Fauna and Flora.

The IUCN Red List 2004 has recorded a total loss of 784 species in the last 500 years. These include 733 animals (mostly vertebrates and molluscs), 110 plants and one red alga. The extinction of dodo in Mauritius, quagga in Africa were notable extinctions in the recent years.

The species that became extinct in 2003 was the plant Nesiota elliptica, St. Helena Olive (a small tree in Saint Helena Island) in the South Atlantic Ocean. The IUCN red list of threatened species founded in 1964, is the worlds most comprehensive inventory of global conservation status of biological species.The IUCN Red List has listed 132 species of plants and animals from India as ‘Critically Endangered’.

Red List assign categories to each species. These are as follows

Extinct A taxon is extinct when there is no reasonable doubt that its last individual has died, e.g. dodo, Indian cheetah.
Extinct in the Wild (EW) A number of domesticated animals and plants have become extinct in the wild. A taxon is extinct in the wild when it is known to survive only under cultivation.
Critically Endangered (CR) A taxon is critically , endangered when it is facing an extremely high risk of extinction in the wild in immediate future (925 animals and 1014 plants), e.g, One horned rhinoceros.
Endangered (EN) A taxon is endangered when it is not critically endangered, but facing a very high risk of extinction in the wild in near future, e.g, Giant panda and polar bear.
Vulnerable (VU) A taxon is vulnerable when it is not critically endangered or endangered, but it is facing a high risk of extinction in the wild in the medium term future, e.g. sparrow.
Threatened Species is the one which is liable to become extinct if not allowed to realise its full biotic potential by providing protection from the exotic species, e.g. in black buck.
Low Risk (LR) A taxon is at low risk when evaluated, it does not qualify for any of the categories like critically endangered, endangered or vulnerable.
Data Deficient (DD) A taxon is data deficient when there is inadequate information to make a direct or indirect assessment of its risk of extinction based on its distribution or population status.
Not Evaluated (NE) A taxon is under the category of not evaluated, when it has not yet been assessed against above criteria.

Biodiversity Conservation:

Biodiversity Preservation Methods and Sites

A national park is a relatively large area reserved for the betterment of the wildlife. The habitats of native plant and animals becomes the site of scientific, educational and recreative interests along with maintenance of its aesthetic values.
Since, human intervention is nil or limited, the operating ecosystem remains unaltered and conserved.
It is also defined as an area where the highest authority take measures to prevent exploitation and enforce conservation measures.
A place where visitors are permitted to enter only in special conditions like inspirational, cultural and recreative purposes.

According to Myers, the key criteria for an area to be assigned as biodiversity hotspot are

It must contain atleast 0.5% or 1,500 of the world’s 3,00,000 species of vascular plants as endemics.
It should have lost atleast 70% of its primary vegetation.

Each biosphere reserve integrates human activities and has following zonation

Core zone Strictly protected.
Buffer zone Sustainable and recreation activities allowed.
Transition zone Anthropogenic activities like research and sustainable development allowed.
Zone of human encroachment Normal anthropogenic activities allowed.

Out of 18 biosphere reserves, 8 of them are a part of world network of Biosphere Reserves based on MAB Programme of UNESCO.

The objectives of this programme are

Conserving representative samples of ecosystems.
In situ conservation of genetic diversity.
Facilitating basic and applied research in ecology and environmental biology on site.
Create opportunities for environmental education k and training.
Promoting and creating awareness about sustainable management of living resources.
Promoting international cooperation.

Therefore, the biosphere reserves have three junctions, that includes

Conservation of ecosystems and genetic variations.
Promotion of sustainable economic and human development.
They serve as examples of education and training local, regional, national and international issues of sustainable development.

A protected area to be declared as a biosphere reserve should have the following essential features

Abundant genetic diversity should be present.
It should be unique in itself.
The area should be legally protected for long term.
Appropriate size for effective maintenance of natural populations so that there is no genetic drift.
Sufficient natural resource available for ecological research, education and training. It should be a natural home for the endangered species of plants and animals.

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation

July 31, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 4 Question Answer Heredity and Variation

Heredity and Variation Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
The experimental plant material used by Mendel was
(a) cowpea
(b) garden pea
(c) wild pea
(d) sweet pea
Answer:
(b) garden pea

Question 2.
Which of the following characters is not among the seven characters considered by Mendel for his hybridisation experiments?
(a) Seed colour
(b) Pod shape
(c) Flower position
(d) Flower shape
Answer:
(d) Flower shape

Question 3.
Which law Mendel would not have proposed, if the phenomenon of linkage was known to him?
(a) Law of unit character
(b) Law of dominance
(c) Law of segregation
(d) Law of independent assortment
Answer:
(d) Law of independent assortment

Question 4.
The number of genotypes produced in F2-generation in Mendel’s monohybrid cross was
(a) 1
(b) 2
(c) 3
(d) 4
Answer:
(c) 3

Question 5.
In which of the crosses, half of the offsprings show dominant phenotype?
(a) Tt × Tt
(b) TT × tt
(c) Tt × tt
(d) TT × TT
Answer:
(c) Tt × tt

Question 6.
Two allelic genes are located on the
(a) same chromosome
(b) two homologous chromosomes
(c) two non-homologous chromosomes
(d) any two different chromosomes
Answer:
(b) two homologous chromosomes

Question 7.
Red (RR) Antirrhinum is crossed with white (rr) one. The F₁-hybrid is pink. This is an example of
(a) complete dominance
(b) codominance
(c) incomplete dominance
(d) complete recessive
Answer:
(c) incomplete dominance

Question 8.
In a dihybrid cross in F₂-generation, the parental types are far greater in number than the recombinants. This is due to
(a) linkage
(b) incomplete dominance
(c) multiple allelism
(d) complete dominance
Answer:
(a) linkage

Express in one or two word(s)

1. A pair of Mendelian factors (genes) that appear at a particular location on a particular chromosome and control the same characteristic.
Answer:
Alleles

2. Phenomenon where in the heterozygous condition an intermediate phenotype is observed.
Answer:
Incomplete dominance

3. The phenomenon of a single gene contributing to multiple phenotypic traits.
Answer:
Pleiotropy .

4. Genes which move together and do not show independent assortment.
Answer:
Linked gene

5. A cross between the F₁-hybrids with any one of the homozygous parents.
Answer:
Back cross

Correct the sentences, if required, by changing the underlined word (s) only

1. The process of transmission of characters through generations is known as variation.
Answer:
inheritance

2. In Mendel’s monohybrid cross, the dwarf phenotype is always homozygous.
Answer:
Correct statement

3. In Mendel’s dihybrid cross in F₂-generation, nine phenotypes are produced.
Answer:
four

4. The phenomenon of linkage disproved the principle of independent assortment.
Answer:
Correct statement

5. In a test cross, always dominant parent is used.
Answer:
recessive

6. The distance between genes in a constructed gene map is expressed as Mendel unit.
Answer:
Morgan

Fill in the blanks

1. Monohybrid cross in Regeneration yields ____ number of phenotypes.
Answer:
two

2. Monohybrid cross in Regeneration yields ____ number of genotypes.
Answer:
three

3. The name of scientist often coined with linkage is ____ .
Answer:
TH Morgan

4. Genotype of a plant showing the dominant phenotype can be determined by ____ cross.
Answer:
test

5. In a cross between AaBB and aaBB, the genotypic ratio in Ft-generation will be ____ .
Answer:
1 : 1

Short Answer Type Questions

Write notes on the following

Question 1.
Law of independent assortment
Answer:
It states that when two pairs of traits are combined in a hybrid, segregation of one pair of traits is independent to the other pair of traits. As in the dihybrid cross of Mendel the presence of new combinations, i.e. round-green and wrinkled-yellow suggests that the genes for shape of seed and colour of seed are assorted independently. The results (9:3:3:1), indicate that yellow and green seeds appear in the ratio of 9+3 : 3+1 = 3:1.
Similarly, the round and wrinkled seeds appear in the ratio of9 + 3:3+1 = 3:1.

This indicates that each of the two pairs of alternative characters viz yellow-green cotyledon colour is inherited independent of the round-wrinkled characters of the cotyledons. It means that at the time of gamete formation the factor for yellow colour enters the gametes ” independent of R or r, i.e. gene Y can be passed on to the gametes either with gene R or r.

Question 2.
Multiple alleles
Answer:
Multiple allelism and Inheritance of Blood Groups:
Each gene has alternative forms or allelomorphs. For example, the genes for rail and dwarf characters of pea plant arc ailcics or allelomorphs. Here, former is called normal or wild type and Iatcr as mutant type.
Sometimes, there may no be any aiternative form such mutation that results in complete elimination of a gene is known as null mutation. Sometimes silent mutation occurs in which mutation does not have any effect of all.

These mutations occur in wild gene in any direction with a possibility of formation of many alternative alleles. Some genes may occur in more than two allelic forms, i.e. a gene can mutate several times to produce several alternative expressions such genes are called multiple alleles.

Question 3.
Chromosomal basis of inheritance
Answer:
It was proposed independently by Walter Sutton and Theodore Boyen in 1902. They united the knowledge of chromosomal segregation with Mendelian principles and called it chromosornal theory of inheritance.
According to this theory

All hereditary characters must be with sperms and egg cells as they provide bridge from one generation to the other.
The hereditary factors must be carried by the nuclear material.
Chromosomes are also found in pairs like the Mendelian alleles.
The two alleles of a gene pair are located on homologous sites on the homologous chromosomes.

Question 4.
Codominance
Answer:
Codominance:
It is the phenomenon in which two alleles express themselves independently when present together in an organism. In other words, it is the phenomenon in which offspring shows resemblance to both the parents,
e.g. ABO blood grouping in humans.

Question 5.
Incomplete dominance
Answer:
Incomplete Dominance:
It is a phenomenon in which phenotype of the F₁-hybrid offsprings does not resemble any of the parent, but is an intermediate between the expression of two alleles in their homozygous state. Carl Correns was the one who reported incomplete dominance in plant Mirabilis jalapa. He showed the petal colour inheritance in this plant. Here, the phenotypic ratio deviates from Mendel’s monohybrid ratio but the parental characters reappear in F₂-generation.

Question 6.
Law of segregation
Answer:
This principle states that, though the parents contain two alleles during gamete formation, the factors or alleles of a pair segregate from each other, such that a gamete receives only one of the two factors. Hence, the alleles do not show any blending and both the characters are recovered as such in the F₂-generation though one of these is not seen in the F₁-generation.

Question 7.
Linkage
Answer:
The genes of a particular chromosome show the tendency to inherit together. This phenomenon of genic inheritance in which genes of a particular chromosome show their tendency to inherit together, i.e tendency to retain their parental combination even in the offsprings is known as linkage.

Question 8.
Recombination
Answer:
They attributed this due to physical association of the two genes and coined the term ‘linkage’ to describe this physical association of genes on a chromosome and the term ‘recombination’ to describe the generation of non-parental gene combinations. Morgan performed a test cross by crossing heterozygous grey-bodied and long-winged with homozygous recessive black-bodied and vestigial-winged fly

Question 9.
Test cross
Answer:
A special back cross to the recessive parent is known as test cross. This method was devised by Mendel to determine whether the dominant phenotype is homozygous or heterozygous.

For example, in a monohybrid cross between violet colour flower (W) and white colour flower (w), the F₁-hybrid was a violet colour flower. If all the F₁-progenies are of violet colour, then the dominant flower is homozygous and if the progenies are in 1:1 ratio, then the dominant flower is heterozygous.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 1

Question 10.
Back cross
Answer:
Back cross is a cross of F₁ -progeny back to one of their parents. In back cross, there can be two possibilities, i.e. F₁ -hybrid to be crossed with homozygous dominant parent or with homozygous recessive parent.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 2

Differentiate between the following

Question 1.
Homozygous and Heterozygous
Answer:
Differences between homozygous and heterozygous are as follows

Homozygous	Heterozygous
It is a condition when both alleles of a gene are similar.	It is a condition when both alleles of a gene are dissimilar.
The genotype is expressed as TT or tt.	The genotype expressed as Tt.
They are true breeding to purelines.	They are not true breeding.
The gametes produced by them are similar in genotype.	The gametes produced by them are of two types, one with dominant allele and other with recessive allele.

Question 2.
Genotype and Phenotype.
Differences between phenotype and genotype are as follows
Answer:

Phenotype	Genotype
It refers to observable traits or characters.	It refers to the genetic constitution of an individual.
It results from expression of genes.	It constitutes single gene pair or sum total of all the genes.
The phenotypic ratio of Mendel’s monohybrid cross is 3 : 1.	The genotypic ratio of Mendel’s monohybrid cross is 1:2:1.
It may change with age and environment.	It remains the same throughout the life of an individual.

Question 3.
Dominant genes and Recessive genes.
Answer:
Differences between dominant genes and recessive genes are as follows

Dominant genes	Recessive genes
When an allele expresses itself in the presence of its recessive allele, it is called dominant trait.	It can only express in the absence of its dominant allele and remain masked in its presence.
Dominant allele forms a complete functional enzyme due to which complete polyeptide is formed to express.	Recessive allele forms incomplete polypeptide enzyme due to which non-functionai polypetide is formed and fails to express completely.

Question 4.
Back cross and Test cross.
Answer:
Differences between back cross and test cross are as follows

Back cross	Test cross
It is a cross involving F₁-progeny and either of the parents.	It is a cross involving
It is used by scientists to improve a breed or variety of plant or animal.	F₁-individual and its recessive parent.

Question 5.
Qualitative inheritance and Quantitative inheritance.
Answer:
Differences between qualitative inheritance and quantitative inheritance are as follows

Qualitative inheritance	Quantitative inheritance
It deals with the inheritance of qualitative characters.	It deals with the inheritance of quantitative characters.
Each character is controlled by one pair of contrasting alleles.	Each character is controlled by more than one pair of non-allelic genes (Polygenes).
Each character has two distinct expressions, i.e. exhibits two distinct phenotypes.	Each character has an intergrading range of phenotypes.
The degree of expression remains the same whether the character is controlled by one or both the dominant genes.	The degree of expression depends on the number of the dominant genes.
Phenotypic expression is not affected by the environment.	Phenotypic expression is influenced by environmental factors.
Monogenic inheritance exhibits discontinuous pattern of inheritance.	Polygenic inheritance represents continuous pattern of inheritance.
F₁-individuals resemble the dominant parent.	F₁-individuals exhibit intermediate expression between the two parents.
F₂-individuals exhibit 3:1 ratio. Intermediate expressions are not found.	In F₂-generation, individuals with intermediate genotype and phenotype are maximum.
Examples of monogenic or qualitative inheritance are yellow or green coat color or round or wrinkled seed character in pea seeds.	Examples of polygenic or quantitative inheritance are height, weight, intelligence and skin color in human beings, milk yield in cattle and egg production in poultry.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Give an account of Mendel’s monohybrid cross. What inference did Mendel draw from this experiment?
Answer:
Monohybrid Cross
The study of inheritance of a single pair of alleles or factors of a trait at a time (monohybrid cross) is called one gene inheritance. When a cross is made between pure tall and pure dwarf plant (for purity, the pureline is taken into consideration) in F₁-generation, all plants will be tall.

When F₁ -plants are self-pollinated, then in F₂-generation both tall and dwarf plants are found in approximate ratio of 3 : 1.

The dwarf plants of F₂ on self-pollination, produce dwarf plants generation after generation, while among tall plants, only 1 /3rd show this character generation after generation (pureline) and rest 2/3rd produce tall and dwarf in 3 : 1 ratio again (F₃ -generation).

Explanation Mendel’s monohybrid cross explained that in each main pair of alternative character one is expressed and other is masked.
The character which is expressed in F₁-generation is called dominant and the one which is not expressed is called recessive.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 3
The monohybrid cross between tail and dwarf

In F₂-generation, the genotypic ratio is 1 : 2 : 1 and phenotypic ratio is 3 : 1. Mendel came to the conclusion that progeny possessing similar factors is called homozygous and the one which is hybrid is called heterozygous.

Mendel used english letters to record his observations of breeding experiments. He assigned capital letters for dominant characters and small letters for recessive characters which tabulated in the given below table

Characters	Dominant	Recessive
Seed shape	Round (R)	Wrinkled (r)
Seed colour	Yellow (Y)	Green (y)
Pod shape	Full (F)	Constricted (f)
Pod colour	Green (G)	Yellow (g)
Flower/Pod position	Axial (A)	Terminal (a)
Seed coat colour/Flower colour	Red/Violet (R/V)	White (r/v)
Plant height	Tall (T)	Dwarf (t)

Based on his observations on monohybrid crosses, Mendel proposed two general rules in order to consolidate his understanding of inheritance in monohybrid crosses.

Based on the Mendel’s observations, the German scientist Carl Correns formulated certain principles of heredity. These now known as Mendel’s laws of inheritance or the principles or laws of inheritance.
These are
Principle of Dominance:
It states that when two contrasting alleles for a character come together in an organism, only one is expressed completely and shows visible effect. This allele is called dominant and the other allele of the pair which does not express and remains hidden is called recessive.

For example, in the monohybrid cross when dwarf plant is crossed with tall plant, the Frgeneration are all tall plants. This shows that allele for tallness is dominant.

Question 2.
State and explain Mendel’s laws of inheritance.
Answer:
Following inferences were made by Mendel based on his observations
1. He proposed that some ‘factors’ passed down from parent to offsprings through the gametes over successive generations. Now-a-days, these factors are known as genes. Genes are hence, the units of inheritance. Genes which code for a pair of contrasting traits are known as alleles or allelomorphs, i.e. they are slightly different forms of the same gene.

2. Genes occur in pairs in which, one dominates the other called as the dominant factor or the gene which expresses itself, while the other remains hidden and is called recessive factor.

3. Allele can be similar in case of homozygous (TT or tt) and dissimilar in case of heterozygous (Tt).

4. In a true-breeding tall or dwarf pea variety, the allelic pair of genes for height are identical or homozygous.

5. TT and tt are called genotype (sum total of heredity or genetic make up) of the plant, while the term tall and dwarf are the phenotype.

6. When tall and dwarf plants produce gametes by process of meiosis, the alleles of the parental pair segregate and only one of the alleles gets transmitted to a gamete. Thus, there is only 50% chance of a gamete containing either allele, as the segregation is a random process.

7. During fertilisation, the two alleles, ‘T’ from one parent and V from other parent are united to produce a zygote, that has one ‘T’ and one allele or the hybrids have Tt.

8. Since, these hybrids contain alleles which express contrasting traits, the plants are heterozygous.

Question 3.
What do you mean by back cross and test cross? Explain test cross through an example.
Answer:
Back cross is a cross of F₁ -progeny back to one of their parents. In back cross, there can be two possibilities, i.e. F₁ -hybrid to be crossed with homozygous dominant parent or with homozygous recessive parent.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 2

A special back cross to the recessive parent is known as test cross. This method was devised by Mendel to determine whether the dominant phenotype is homozygous or heterozygous.

Question 4.
Describe Mendel’s dihybrid cross.
Answer:
When two or more than two characters are taken in a cross it is called as polyhybrid cross, e.g. dihybrid cross, trihybrid cross, etc. A dihybrid cross is a cross involving two pairs of contrasting characters. For example, when a cross is made between yellow-round and wrinkled green seeds (both pureline homozygous), plants with only yellow round seeds are seen in F₁-generation but in F₁-generation, four types of combinations are observed.

Two of these combinations are similar to the parental combinations and others are new combinations. These are round green and wrinkled yellow.
The cross can be seen as shown in the figure
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 4
Phenotypic Ratio Round yellow : Round green : Wrinkled yellow : Wrinkled green = 9 : 3 : 3 : 1
Genotypic Ratio 1 : 2 :2 : 4 : 1 : 2 : 1 : 2 : 1

The ratio of four combinations in F₂-generation comes out to be 9 (round, yellow) : 3 (round, green) : 3 (wrinkled, yellow) : 1 (wrinkled, green). This ratio is called phenotypic dihybrid ratio. Phenotypic ratio of dihybrid test cross is 1 : 1 : 1 : 1.

Mendel’s Postulate Based on Dihybrid Cross:
Based on the result obtained from dihybrid crosses or two gene interaction, Mendel proposed the fourth postulate, i.e. law of independent assortment.

Question 5.
Give an account of linkage and recombination.
Answer:
Linkage, Crossing Over and Recombination:
According to ‘chromosomal theory of inheritance’, the chromosomes are vehicles of inheritance. Hence, the number of genes per individual for exceed the number of chromosomal pairs, i.e. each chromosome bears many genes. These genes are arranged in linear fashion over the chromosome and cannot show independent assortment.

In other words, we can say that the genes of a particular chromosome show the tendency to inherit together. This phenomenon of genic inheritance in which genes of a particular chromosome show their tendency to inherit together, i.e tendency to retain their parental combination even in the offsprings is known as linkage.

Morgan and his group observed in Drosophila that when the two genes in a dihybrid cross were situated on the same chromosome, the proportion of parental gene combinations were much higher than the non-parental type.

They attributed this due to physical association of the two genes and coined the term ‘linkage’ to describe this physical association of genes on a chromosome and the term ‘recombination’ to describe the generation of non-parental gene combinations. Morgan performed a test cross by crossing heterozygous grey-bodied and long-winged with homozygous recessive black-bodied and vestigial-winged fly. They obtained the following results

Phenotype	Per cent of occurrence
Grey body long wing	41.5
Black body vestigial wing	41.5
Grey body vestigial wing	8.5
Black body long wing	8.5

This result was not in accordance with Mendel’s law of inheritance. Now suppose in order to explain, we assume the alphabets G and g for grey and black body colours and L and 1 for long and vestigial wings, respectively.

Thus, linkage is a phenomenon of genic inheritance in which genes of a particular chromosome show their tendency to inherit together.
Morgan and his group also found that even when genes were grouped on the same chromosome, some genes were tightly linked, i.e. linkage is stronger between two genes, if the frequency of recombination is low (cross-A). Whereas, the frequency of recombination is higher, if genes are loosely linked, i.e. linkage is weak between two genes (cross-B) as given in figure
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 5 Heredity and Variation 5

Linkage : Results of two dihybrid crosses conducted by Morgan. Cross ‘A’ shows crossing between genes y and w ; Cross ‘B’ shows crossing between genes w and m. Here, dominant wild type alleles are represented with (+) sign in superscript

Those traits present on same chromosome, which do not show any production of recombinants are completely linked which is known as complete linkage and it is very rare.

Linkage Groups:
All the genes linked together in a single chromosome constitute a linkage group. The number of linkage group in an organism is equal to their haploid number of chromosomes. This hypothesis was proved by TH Morgan by his experiments on Drosophila.

Morgan and his group hybridised yellow-bodied and white-eyed females with brown-bodied and red-eyed males (wild type) and intercrossed their F₁-progeny (cross A). It was observed that the two genes did not segregate independently of each other and the F₂-ratios deviated significantly from 9:3:3 :1 ratio.

In F₂-generation, parental combinations were 98.7% and the recombinants were 1.3%. In another cross (cross-B), between white-bodied female fly with miniature wing and a male fly with yellow body and normal wing, parental combinations were 62.8% and recombinants were 37.2% in F₂-generation. Thus, it was proved from the crosses that the linkage between genes for yellow body and white eyes is stronger than the linkage between the white body and miniature wing.

Chromosome Maps or Linkage Maps:
Alfred Sturtevant (Morgan’s student) used the frequency of recombination between gene pairs on the same chromosome as a measure of the .distance between genes and ‘mapped’ their position on the chromosome. Genetic maps are now used as a starting point in the sequencing of whole genomes as done in case of human genome sequencing project.

The frequency of recombination Cross Over Value (COV) is calculated by using the formula

A linkage or genetic chromosome map is a linear graphic representation of the sequence and relative distances of the various genes present in a chromosome. 1% crossing over between two linked genes is known as 1 map unit or Morgan (after TH Morgan, who is considered as ‘Father of Experimental Genetics’).

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 15 Ecosystem

July 30, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 15 Ecosystem Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 15 Question Answer Ecosystem

Ecosystem Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
Forests represent …………. ecosystem.
(a) aquatic
(b) terrestrial
(c) estuarian
(d) grassland
Answer:
(b) terrestrial

Question 2.
Decomposers are generally ……………..
(a) green plants
(b) microorganisms
(c) phytoplanktons
(d) insects
Answer:
(b) microorganisms

Question 3.
Man is a ……………..
(a) herbivore
(b) carnivore
(c) omnivore
(d) producer
Answer:
(c) omnivore

Question 4.
Ecological efficiency is less than …………….. per cent.
(a) 1
(b) 10
(c) 5
(d) 0.5
Answer:
(d) 0.5

Question 5.
The efficiency for energy transfer from one trophic level to another is nearly …………….. per cent.
(a) 1
(b) 10
(c) 5
(d) 20
Answer:
(b) 10

Question 6.
Pyramid of …………….. cannot be inverted.
(a) energy
(b) biomass
(c) number
(d) ecosystems
Answer:
(a) energy

Question 7.
Succession that starts at …………….. habitat is called hydrosere.
(a) sandy
(b) rocky
(c) aquatic
(d) xeric
Answer:
(c) aquatic

Question 8.
Succession that starts at sandy habitat is called …………….. .
(a) halosere
(b) lithosere
(c) psammosere
(d) hydrosere
Answer:
(c) psammosere

Express in one or two words

Question 1.
What can be called primary consumers?
Answer:
Herbivores

Question 2.
What is called to decomposers living on dead, decaying substratum?
Answer:
Saprophytes

Question 3.
Through which process is energy lost from living organisms?
Answer:
Respiration

Question 4.
Which type of ecological pyramid is never inverted?
Answer:
Pyramid of energy

Question 5.
What is called to the process of creation of bare area?
Answer:
Nudation

Question 6.
What is the form of climax forest called?
Answer:
Dense climax forest

Correct the statement, in each bit without changing the underlined words

Question 1.
Pond represents a forest ecosystem.
Answer:
Pond represents an aquatic ecosystem.

Question 2.
Ecosystem has structural and energy aspects.
Answer:
Ecosystem has structural and functional aspects.

Question 3.
Biogeochemical cycle may be otherwise called energy cycle.
Answer:
Biogeochemical cycle may be otherwise called nutrient cycle.

Question 4.
All heterotrophs are capable of photosynthesis.
Answer:
All autotrophs are capable of photosynthesis.

Question 5.
Animals are responsible for utilising dead, decaying substances, thereby cycling of materials becomes feasible.
Answer:
Microbes are responsible for utilising dead, decaying substances, thereby degrade detritus into smaller particles.

Question 6.
Flow of nutrients is unidirectional.
Answer:
Flow of energy is unidirectional.

Question 7.
Net primary productivity is calculated by taking into consideration gross primary productivity and photosynthesis.
Answer:
Net primary productivity is calculated by taking into consideration gross primary productivity and respiration loses.

Question 8.
Food-chain shows a complicated net-like inter-relationship in trophic levels.
Answer:
Food web shows a complicated net-like inter-relationship in trophic levels.

Question 9.
Pyramid of biomass takes into consideration the number of organisms in each trophic level.
Answer:
Pyramid of biomass takes into consideration total weight of organisms in each trophic level.

Question 10.
Pyramid of energy is always inverted.
Answer:
Pyramid of energy can never be inverted.

Question 11.
A stable community shows high species dominance.
Answer:
A stable community shows less species dominance.

Question 12.
Primary succession starts where there was living matter previously.
Answer:
Primary succession starts on a substratum where there was no living matter previously.

Fill in the blanks

Question 1.
Green plants are called …………… as they fix CO₂.
Answer:
autotrophs

Question 2.
In forest ecosystem, pyramid of number is ………….. type.
Answer:
inverted

Question 3.
Common decomposers form ………… ecosystem.
Answer:
Detritivorous

Question 4.
Secondary products are called ………… in a food chain.
Answer:
Detritus

Question 5.
The second trophic level in pond is …………….
Answer:
herbivores

Short Answer Type Questions

Write short notes on each of the following

Question 1.
Ecosystem
Answer:
An ecosystem is a basic functional unit that includes the whole community in a given area (biotic component) interacting with the abiotic factors.
Ecosystem is normally an open system because there is a continuous gain and loss of energy and materials from this system.
The term ecosystem’ was first used by AG Tansley in 1935 to describe the whole complex of organisms living together as sociological units and their habitats.
The ecosystem is also called as biocoenosis (Mobius; 1877), microcosm (Forbes; 1887) and biogeocoenosis (Sukachey). It is also known as ecocosm or biosystem.

Question 2.
Ecesis
Answer:
Ecesis It is successful germination of propagules into the bare area. The germination of seeds and spores produces new seedlings or new plants. As a result, some individuals of a species successfully get established in the bare area.

Question 3.
Ecological pyramid
Answer:
These are the diagrammatic illustrations of connection between different trophic levels in terms of energy, biomass and number of organisms. They represent the standing crops at each trophic level.

The base of each pyramid represents the producers or the first trophic Level and its apex represents tertiary or top level consumers. There are three ecological pyramids that are usually studied.

Question 4.
Food web
Answer:
Food web is the network of food chains which become interconnected at various trophic levels. In any complex food web, one can recognise several different trophic levels. In a food web, a given species may occupy more than one trophic level.
The complexity of food web is in direct relation with the stability of the ecosystem. Such type of ecosystem is not destroyed naturally and is sustained for a long time.

Question 5.
Plant succession
Answer:
Plant Succession
The process of changes in the habitat accompanied by the change of vegetation, one after the another is called plant succession. Its basic concept lies in the fact that the interaction between the habitat and the plants colonising the habitat results in some changes in the climate which may not be suitable for the existing plant community.
Thus, new plant community evolves which can survive the changed environment and replace the old ones.

Question 6.
Phytoplankton
Answer:
Phytoplanktons are small aquatic plants that form first stage of hydrosere. They include green flagellates, green algae, blue-green algae, etc. Their death in water bodies build up the amount of organic matter. They contribute about 50% available oxygen in atmosphere.

Question 7.
Nudation
Answer:
This is a process by which a bare area is created. The reasons behind the creation of a bare area may be topographic (soil erosion, land slide, volcanic activity); – climatic (glaciers, storms, frost, fire, etc.) or biotic (anthropogenic activities like industrialisation, agriculture, etc.).

Question 8.
Food chain
Answer:
Types of Food Chain:
There are mainly two types of food chain
(i) Grazing Food Chain (GFC) It begins with the producers, which capture the solar energy and feed the energy into the food chain through
photosynthesis, e.g.

Grass → Grasshopper → Frog → Snake → Eagle
Grass (Producer) → Goat (Prirnazy consumer) → Man (Secondary consumer)

In an aquatic ecosystem, the GFC is the major channel for energy flow, e.g.
Phytoplanktons → Crustaceans → Fishes

(ii) Detritus Food Chain (DFC) It begins with dead organic matter and is made up of decomposers which are heterotrophic organisms, mainly fungi and bacteria.
Dead leaves (Producer) → Woodlouse (Primary consumer) → Black bird (Secondary consumer)

Question 9.
Climax forest
Answer:
Forest (climax) stage The climax vegetation of trees depends on the climate of the region. If the climate is dry, trees like Acacia grow. In relatively moist and wet climate, mesophytic trees grow and a dense climax forest is formed. Along with the changes in the plant life in a xerosere (as also in a hydrosere), there is also a change in the animal life. The colonisation starts with ants and spiders and goes upto a variety of arthropods, birds and mammals by the fime the climax community is formed.

Question 10.
Species diversity
Answer:
It is the measure of the diversity within an ecological community that incorporates both species richness that is, the number of species in a community and the evenness of the species abundance. A community is more stable when its species diversity is high.

Differentiate the following with at least 3 valid points

Question 1.
Parasite and Saprophyte
Answer:
Differences between parasites and saprophytes are as follows

Parasites	Saprophyte
They derive nutrition from the host body.	They derive nutrition from dead-decaying materials.
Their body is not well-developed with complete-lack of sense organs.	Their body is well-developed.

Question 2.
Producers and Consumers
Answer:
Differences between producers and consumers are as follows

Producers	Consumers
These are green plants who prepare food material in the presence of sunlight.	They are mostly animals who depend on plants or other animals for food.
They are called autotrophs.	They are called heterotrophs.
They form the first trophic level, e.g. green plants.	They form second or third trophic level, e.g. animals.

Question 3.
Food chain and Food web
Answer:
Differences between food chain and food web are as follows

Food chain	Food web
It is a single straight pathway through which food energy travels in the ecosystem.	It consists of number of interconnected food chains through which food energy passes in the ecosystem.
Members of higher trophic level feed upon a single type of organisms of lower trophic level.	Members of higher trophic level can feed upon a number of alternative organisms of the lower trophic levels.
The presence of separate or isolated food chains adds to the instability of the ecosystem.	The presence of food webs increases the stability of the ecosystem.
It does not add to adaptability and competitiveness of the organisms.	Food webs increase the adaptability and competitiveness of the organisms.
Only the members of one trophic level compete for obtaining the same food.	Competition is among members of different species. It is less severe as a number of alternate foods are available.

Question 4.
Herbivores and Predators
Answer:
Differences between herbivores and predators are as follows

Herbivores	Predators
They eat plants.	They eat flesh.
Body is comparatively weak.	Body is strong.
Canine teeth are absent, primolars are well-developed, e.g. cow.	Canines are well-developed for flesh cutting, e.g. lion.

Question 5.
Primary succession and Secondary succession
Answer:
Differences between primary succession and secondary succession are as follows

Primary succession	Secondary succession
It occurs in an area which has been bare from the beginning.	It occurs in an area which has been denuded recently.
Soil is absent at the time of beginning of primary succession.	Soil is present in the area where secondary succession begins.
There is no humus in the beginning.	Humus is present from the very beginning.
Reproductive structures of any previous community are absent.	Reproductive structures of the previous occupants are present in the area.
In the beginning the environment is very hostile.	The environment is favourable from the beginning.
Serai communities are many.	Serai communities are.a few.
It takes a long time for completion, 1000 years or more.	It takes less time for completion, 50-200 years.

Question 6.
Gross primary productivity and Net primary productivity
Answer:
Differences between gross primary productivity and net primary productivity are as follows

Gross primary productivity	Net primary productivity
It is the amount of organic matter synthesised by producers per unit area in unit time.	It is the amount of organic matter stored by producers per unit area in unit time.
It refers to the total productivity including the energy utilised for respiration by the producers.	It refers to the net productivity that is converted to organic matter excluding the energy utilised for respiration by the producers.
GPP=Rate of increase in body weight or rate of organic matter synthesised by producers + the rate of respiration and other damages.	NPP=Rate of organic matter synthesised by photosynthesis by producers= the rate of energy utilised for respiration and other damages.

Question 7.
Pyramid of biomass and Pyramid of numbers
Answer:
Differences between pyramid of biomass and pyramid of numbers are as follows

Pyramid of biomass	Pyramid of numbers
It represents the biomass of producers, consumers, first level carnivores, etc.	It helps to tell about the relative numbers of organisms at each of the 4 trophic levels-producers, consumers and two levels of predators in a forest or lake ecosystem.
It is generally pyramidal in shape, but appears inverted like in a pond ecosystem where phytoplanktons support a large number of zooplankton.	It may become inverted due to existence of parasites or when a single tree supports much smaller organisms.
Difficult to determine because it would be a time consuming job.	It is easy to determine.

Question 8.
Abiotic components and Biotic components
Answer:
Differences between biotic components and abiotic components are as follows

Biotic components	Abiotic components
They represent the living organisms present in an ecosystem.	They represent non-living structures and factors of the ecosystem.
Biotic components include producers, consumers and decomposers.	Abiotic components include inorganic nutrients, organic remains and physical factors.
They build up and utilise chemical energy for their functioning.	Species diversity and Species dominance Differences between species diversity and species dominance are as follows
For their body building, they obtain inorganic nutrients and energy from abiotic components.	They are influenced by physical form of energy as light and heat.

Question 9.
Species diversity and Species dominance
Answer:
Differences between species diversity and species dominance are as follows

Species diversity	Species dominance
It is the presence of different species in an area, hence, species richness is abundant.	It is the presence of single species in an area, hence species richness is negligible.
It forms a stable community.	It forms an unstable community.
Resources of community do not deplete due to the absence or very less competition among different species	Community resources deplete very fast due to competition with same species.

Long Answer Type Questions

Question 1.
What is ecosystem? Describe the different components of ecosystem.
Answer:
Ecosystem is considered as an interactive system, where biotic and abiotic components interact with each other via energy exchange and flow of nutrients. An ecosystem can be either natural or artificial. Natural ecosystems These are capable of maintaining and operating themselves, without the interference of man. They are further classified as
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 15 Ecosystem 1
Artificial ecosystems These are maintained and manipulated by man for different purposes, e.g. cropland, aquarium, etc.

Ecosystem Components:
An ecosystem has two major components, abiotic (non-living) and biotic (living), which can be further classified as follows
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 15 Ecosystem 2
Biotic Components
In order to survive and maintain themselves, living organisms require various nutrients. On the basis of nutritional requirement of an organism, they can be divided into three types of organisation as follows
(i) Producers
The self-productive (autotrophic) living components that manufacture organic molecules and living protoplasm by using the inorganic compounds from the surrounding are called producers.

These can be further divided into two types

Photoautotrophs They obtain energy from the sunlight by the process called photosynthesis, e.g. green plants, photosynthetic bacteria, etc.
Chemoautotrophs These are chemosynthetic organisms that utilise hydrogen sulphide (H₂S) and bond energy derived from inorganic components, e.g sulphur oxidizing bacteria (Beggiatoa).

(ii) Consumers
The heterotrophic organisms that directly or indirectly organic materials manufactured by autotrophs are called consumers. These can be further categorised as

Primary consumers They directly consume the organic compounds synthesised by autotrophs, e.g. mammalian herbivores (predators), insect herbivores (parasites), etc.
Secondary consumers They derive organic compounds by feeding upon herbivores and small carnivores, e.g. mammalian carnivores (predators).

(iii) Decomposers
The saprophytic organisms that breakdown organic waste products into inorganic substances are called decomposers. They play a vital role in nature as they convert complex chemicals to simpler forms, e.g. microorganisms found in rotten and decaying organic materials.

Abiotic Components :
These are the non-living components that are mostly found in the utilisable form. They can be further ‘divided as follows

Inorganic nutrients They form physical environment, e.g. carbon (C), nitrogen (N), hydrogen (H), etc.
Organic compounds They provide nutrients, e.g. soil.
Environmental factors They provide energy, e.g. air, temperature, etc.

Interaction of biotic and abiotic components results in the formation of a functional structure that is an exclusive characteristic of each type of ecosystem.
The two important structural features of an ecosystem are

Species composition It is calculated by the identification and enumeration of plant and animal species of an ecosystem.
Stratification It is the vertical distribution of different species occupying different levels in an ecosystem, e.g. trees occupy top vertical strata or layer of a forest, shrubs the second and herbs and grasses occupy the bottom (third) layers.

Question 2.
Give an account of energy flow in an ecosystem.
Answer:
Energy Flow Efficiency in an Ecosystem:
Energy transfer from one trophic level to next is governed by Lindemann’s law of trophic efficiency.
Tindeman in 1942 stated that in each step of food chain when food energy is transferred from one trophic level to the next higher trophic level, some energy is lost as heat and only 10% energy of net primary productivity is transferred to the next level.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 15 Ecosystem 3
Energy flow through different trophic levels

Lindemann demonstrated that plants convert solar energy into chemical energy (i.e. carbohydrates). This conversion follows the first law of thermodynamics where one form of energy is converted into another form and it is neither created nor destroyed. But, when this fixed energy is transferred from plants to next trophic level, 90% of it gets lost and only 10% energy is transferred to every successive trophic level.

Question 3.
Write a brief note about ecosystem services.
Answer:
Ecosystem Services
Healthy ecosystems are the base for a wide range of economic, environmental and aesthetic goods and services. Ecosystem services are the products of ecosystem processes, e.g. healthy forest ecosystem purifies air and water, mitigates droughts and floods, cycles nutrients, generates fertile soils, provides wildlife habitat, maintains biodiversity, pollinates crops, provides storage site for carbon and also provides aesthetic, cultural and spiritual values.

Although it is difficult to find out the monitory value of all these services, still it is reasonable to think that biodiversity should carry a hefty price tag.

Robert Constanza and his colleagues recently have tried to put price tag on the nature’s life-support services. Researchers have put a price tag of US $ 33 trillion a year on these fundamental ecosystem services, which we utilise for free. This is almost twice the value of global Gross National Product (GNP), which is of US $ 18 trillion. Out of the total cost of various ecosystem services, soil formation accounts for 50%.

Contribution of other services like recreation and nutrient cycling are less than 10% each. The cost of climate regulation and habitat for wildlife are about 6% each.

The popular definition of ecosystem services was given by United Nation 2005 Millennium Ecosystem Assessment (MEA) after a four year long study involving more than 1300 scientists worldwide. In 2005, MEA defined ecosystem services as benefits people obtain from ecosystem and they distinguished four categories of ecosystem services.
These are described in detail below
1. Provisioning Services
It includes the products that are obtained from ecosystem, e.g. genetic resources, food, fibre and freshwater.

2. Regulating Services
It includes the benefits that are obtained from the regulation of ecosystem processes, e.g.

Carbon sequestration and climate regulation.
Waste decomposition and detoxification.
Purification of water and air.
Crop-pollination.
Pest and disease control.

3. Supporting Services
It includes the processes that are necessary for the production of all other ecosystem services, e.g.

Nutrient dispersal and cycling.
Seed dispersal.
Primary production.

4. Cultural Services
It includes non-monetary benefits that we obtain from the ecosystem, e.g.

Cultural, intellectual and spiritual inspiration.
Recreational experiences (including ecotourism).
Scientific discovery.

Study of Ecosystem Services:
The study of ecosystem services includes the following steps

Identification of Ecosystem Services Providers (ESPs).
Determination of community structural aspects that influence house ESPs, function.
Assessment of key environmental (abiotic) factors influencing the provision of services.
Measurement of spatial and temporal scales ESPs and their services.

Examples of Ecosystem Services:
These include carbon cycle, pollination, oxygen release, etc.
I. Carbon-Fixation
The atmospheric carbon is fixed by the following three means

Natural carbon-fixation It occurs through biological, chemical and physical processes.
Artificial carbon-fixation It occurs through saline aquifers, reservoirs, ocean water, ageing oil fields, sea weed cultivation in oceans, etc.
Biological carbon-fixation It occurs through reforestation, urban forestry, wetland restoration and agriculture.

Carbon-fixation is helpful in following ways

The long term storge of CO₂ helps to reduce its harmful effects like global warming, climate chage, etc.
It helps to slow down the accumulation of greenhouse gases in atmosphere and marine bodies.

II. Pollination
It is the process of pollen transfer by different agents so, that a plant can reproduce sexually.
It is helpful in following ways

15-30% of crop plants are pollinated by insects like bees. For this reason, many farmers in USA import non-native bees which ensures proper pollination within 1-2 km radius.
In California, wild bees establish behavioural interactions with honeybees so, as to enhance the pollination service.

III. Oxygen Release
Oxygen is required by various life forms for respiration.
The major sources of oxygen include

Planktons and weeds in oceans About 50% of available oxygen is produced by planktons of marine ecosystem.
Trees Plants absorb CO₂ for photosynthesis and release oxygen. The net production of O₂ by a healthy tree depends upon its species, size, health and location.

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment

July 28, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 14 Question Answer Organisms and Environment

Organisms and Environment Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
A population is a group of
(a) individuals in a species
(b) species’in a community
(c) individuals in a family
(d) communities in an ecosystem
Answer:
(a) individuals in a species

Question 2.
Exponential growth occurs when there is
(a) a great environmental resistance
(b) a fixed carrying capacity
(c) no biotic potential
(d) no environmental resistance
Answer:
(d) no environmental resistance

Question 3.
In a population, unrestricted reproductive capacity is called as
(a) carrying capacity
(b) birth rate
(c) biotic potential
(d) fertility rate
Answer:
(b) birth rate

Question 4.
Two opposite forces operate in the growth and development of a population. One of them is related to the ability to reproduce at a given rate. The force opposite to it is called
(a) environmental resistance
(b) mortality
(c) fecundity
(d) biotic control
Answer:
(b) mortality

Question 5.
The carrying capacity of a population is determined by its
(a) population growth rate
(b) mortality
(c) limiting resources
(d) natality
Answer:
(c) limiting resources

Question 6.
Which of the following at a conduit for energy transfer across trophic levels?
(a) mutualism
(b) parasitism
(c) protocooperation
(d) predation
Answer:
(d) predation

Question 7.
Phenomenon of inhibition of growth of one species by other species through secretion of some chemicals is termed as
(a) commensalism
(b) allelopathy
(b) mutualism
(d) predation
Answer:
(b) allelopathy

Question 8.
Predation performs all, except
(a) transfer of energy
(b) loss of sense organs
(c) keeps prey population under control
(d) maintains species diversity
Answer:
(b) loss of sense organs

Question 9.
Two important factors that influence the life of organisms are
(a) soil, temperature
(b) soil, light
(c) light, water
(d) water, temperature
Answer:
(c) light, water

Question 10.
Ecology describes
(a) interactions between living organisms only
(b) intraspecific competitions only
(c) interactions between members of single species
(d) interactions of organisms and abiotic components around
Answer:
(d) interactions of organisms and abiotic components around

Express in one or two words

Question 1.
Study of interrelationship between the environment and a plant species.
Answer:
Ecology

Question 2.
Amount of water vapours actually present in the air at any given time.
Answer:
Humidity

Question 3.
The total amount of water in the soil, except the gravitational water.
Answer:
Holard

Question 4.
Association of fungi and algae.
Answer:
Lichen

Question 5.
The study of soil.
Answer:
Pedology

Question 6.
Vegetation where the annual rainfall is more than 50 inches.
Answer:
Grassland

Correct the sentences changing the underlined word only

1. Plants those grow in soil and mud are xerophytes.
Answer:
mesophytes

2. Sunken stomata is a characteristic of hydrophytes.
Answer:
xerophytes

3. Air pockets are found in mesophytes.
Answer:
hydrophytes

4. The pre-reproductive mass is found more in urn- shaped pyramid.
Answer:
triangular

5. Population consists of different kinds of species.
Answer:
Community

Fill in the blanks

1. Shallow water region present on the edge of lakes is called …………. .
Answer:
littoral zone

2. The most relevant ecological factor is …………….. .
Answer:
light

3. Mortality and …………. contribute to a decrease in population density.
Answer:
emigration

4. J-shaped curve represents ………… growth.
Answer:
exponential

5. Geometric representation of age structure is a characteristic of ………..
Answer:
population

Short Answer Type Questions

Question 1.
Camouflage
Answer:
Camouflage It is the act of hiding the identify either by colour changes or by making animals or objects hard to see.
Some species of insects and frogs are cryptically coloured (camouflaged) to avoid being detected easily by predators.

Question 2.
Edaphic factor
Answer:
Edaphic factor An edaphic factor relating to physical or chemical composition of the soil found in a particular area, e.g. soil pH, porosity, water holding capacity, etc.

Question 3.
Habitat
Answer:
Environment is termed as sum total of all external conditions which influence the organisms in term of survival and reproduction. Habitat is a natural abode or locality where a plant/ animal grow, based on the environment, the differences in the vegetation and species of different places are observed.

Each organism plays an important role in its surrounding. Niche is the role of an organism plays in its ecosystem. In other words, we can say that niche is how an organism makes a living, interacts with other organisms and helps in cycling of nutrients.

Question 4.
Temperature
Answer:
Temperature
It is the most ecologically significant environmental factor. It varies seasonally on land and decreases progressively from the equator towards the poles and from plains to the mountain tops. It ranges from sub-zero levels in polar areas and high altitudes to > 50°C in tropical deserts in summer. There are also certain unique habitats such as thermal springs, deep sea hydrothermal vents where the average temperature exceeds 100°C.

Question 5.
Biomes
Answer:
Biomes The large unit of ecology which consist of major vegetation type and associated fauna in a particular climatic zone is called biome, e.g. sea coast, deserts. Deciduous forest are the major biomes of India.

Question 6.
Population
Answer:
The term ‘population’ can be defined as a group or assemblage of organisms of the same species living in a particular area at a given time.
For example, the lion population of the Gir forest or the peacock population of India, etc.

The population may be subdivided into demes or local populations, which are a group of interbreeding organisms. It is the smallest collective unit of a plant or animal population.
The other is metapopulation, which consists of whole set of local populations connected by dispersing individuals.

Question 7.
Competition
Answer:
It is generally believed to occur when closely related the two individuals of species compete for the same resources that are limiting. This can happen between the members of the same species, i.e., intraspecific or different species, i.e. interspecific.

Question 8.
Abiotic factors
Answer:
Abiotic factors The non-living factors which influence an ecosystem and the organisms are called abiotic factors. It can determine which species of organism will survive in an given environment.

Question 9.
Population density
Answer:
Population Density
This refers to the size of population to a unit space at a particular time. This can be measured is several ways an mentioned below

Abundance (absolute number in population).
Numerical density (number individuals per unit area).
Biomass density (biomass per unit area).

Question 10.
Necessity of adaptations
Answer:
Necessity of adaptations Adaptations take a lot of time to evolve. They are necessary because they help the organism to fit in to its niches. Also, it is important for’ survival of both, the individual and the species.

Differentiate between the following

Question 1.
Habitat and Niche
Answer:
Differences between habitat and niche are as follows

Habitat	Niche
A place or part of an ecosystem, occupied by a particular organism.	A functiohal description of the role, a species plays in a community.
It can have number of niches.	It does not have any components.
A variety of environmental variables are present in a habitat.	Every niche has its own specific environment.

Question 2.
Mutualism and Parasitism
Answer:
Differences between mutualism and parasitism are as follows

Mutualism	Parasitism
It type of interaction in which both the interacting species gets benefits.	The mode of interaction in two species in which one (parasites) is dependent on another for benefits there by damaging the other one (host).
Mycorrhiza show mutual association between fungi and roots of higher plants.	Human liver-fluke depends on two intermediate hosts to complete its life cycle.

Question 3.
Hydrophytes and Xerophytes
Answer:
Differences between hydrophytes and xerophytes are as follows

Hydorphytes	Xerophytes
The plants which are adapted to live in abundance of water are called hydrophytes.	The plants which are adapted to live in condition of water scarcity and dry habitat are called xerophytes.
Root are poorly developed.	Roots are very well- developed.
Leaves are well-developed.	Leaves are modified in various structure.
Stomata are present abundantly.	Sunken stomata are present.
e.g. Hydrilla, Pistia.	e.g. Opuntia, Asparagus, etc.

Question 4.
Birth rate and Death rate
Answer:
Differences between birth rate and death rate are as follows

Birth rate	Death rate
It is the number of birth of new individuals per unit of population per unit time.	It is the number of loss of individuals per unit of population per unit time.
It increases the size of population.	It decreases the size of population.

Question 5.
Fertility and Fecundity
Answer:
Differences between fertility and fecundity are as follows

Fertility	Fecundity
Fertility is the natural ability to reproduce and is defined as the offspring per couple.	Fecundity is the actual reproductive rate of an organism or population measured by number of gametes, (seed sets or asexual propagules).

Question 6.
Logarithmic and Exponential growth
Answer:
Differences between logarithmic and exponential growth are as follows

Logarithmic growth	Exponential growth
Logistic or Logarithmic occurs rapidly and then slow down.	The kind of growth which is slow initially but, it increases as the population growth takes place.
It considers factors like competition and limited resources.	It requires specific ideal conditions to occur.
It occurs when the resources are limited.	It occurs when the resources are abundant.
It has four phases-lag, log, decelearatlon and steady.	It has two phases-lage and log.
It is more common, in human, etc.	It occurs in algal bloom, etc.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Explain, what is population? Describe the different characteristics of population.
Answer:
The term ‘population’ can be defined as a group or assemblage of organisms of the same species living in a particular area at a given time.
For example, the lion population of the Gir forest or the peacock population of India, etc.

Population Interactions:
In nature, living organisms such as animals, plants and microbes, cannot live in isolation and therefore, interact in various ways to form a biological community. Interspecific interactions occur between the populations of two different species living together within a community.

These interactions could be beneficial (+), detrimental (-) or neutral (0), as shown in table below
Population Interactions and their Effects

Name of interaction	Effect on species-A	Effect on species-B
Mutualism	+	+
Competition	–	–
Predation	+	–
Parasitism	+	–
Commensalism	+	0
Ammensalism	–	0

Mutualism:
It is an interaction that confers benefits to both the interacting species. Some examples of mutualism are
1. Lichens represent an intimate mutualistic relationship between a fungus (mycobiont) and photosynthesising algae (phycobiont) or cyanobacteria. Here, the fungus helps in the absorption of nutrients and provides protection, while algae prepares the food.

2. Mycorrhiza show dose mutual association between fungi and the roots of higher plants. Fungi help the plant in absorption of nutrients, while the plant provides food for the fungus, e.g. many members of genus -Glomus.

3. Plants need help from animals for pollination and dispersal of seeds. In return, plants provide nectar, pollens and fruits to them.

4. Co-evolution to safeguard the mutually beneficial system, plant-animal interactions involve co-evolution of the mutualists, i.e. the evolution of the flower and its pollinator species are tightly linked with one another, e.g.

(i) Fig and its partner wasp species, the female wasp uses the fruit not only as an oviposition (egg-laying) site, but uses the developing seeds from the fruit for nourishing its larvae. In return, the wasp pollinates the fig inflorescence, while searching for suitable egg-laying sites.

(ii) Mediterranean orchid Ophrys employs ‘sexual deceit’ to get pollinated by a species of bee. One petal of its flower bears an uncanny resemblance to the female of the bee in size, colour and markings. The male bee is attracted to what it perceives as a female and ‘pseudocopulates’ with the flower. During this process, pollen are dusted from the flower onto the male bee. When the same bee pseudocopulates with another flower, it transfers pollen to it and thus pollinates the flower.

Competition:
It is generally believed to occur when closely related the two individuals of species compete for the same resources that are limiting. This can happen between the members of the same species, i.e., intraspecific or different species, i.e. interspecific. These are as follows

(i) Intraspecific competition occur for the resources which are short in supply such as food, space or mate. There are of two types

Content competition Where each organism claims a part of the resource, but due to competition, some are successful to get, but some fail.
Scramble competition In this case, the resource gets divided to many other smaller parts to which all have access. Individual organism scramble for resources. Each individual succeeds to get some of the resource available to survive.

(ii) Interspecific competition It occurs between members of different species, e.g. competition is likely to have two outcomes. These are as follows
1. Competitive exclusion According to Gause’s competitive exclusion principle two closely related species competing for same resources cannot co-exist indefinitely and the competitively inferior species will be eliminated eventually two species of beetles (Tribolium castaneum and T. confusum) feed on stored flour, one species would survive and other will die.

2. Co-existence Species facing competition might evolve a mechanism to live in the same niche by changing the feeding time or foraging pattern. This is called resource partitioning.

Question 2.
What do you understand by population? Explain the different attributes of the population.
Answer:
The term ‘population’ can be defined as a group or assemblage of organisms of the same species living in a particular area at a given time.
For example, the lion population of the Gir forest or the peacock population of India, etc.

Population Attributes:
Population is a unit of ecosystem through which the energy flows and nutrients get cylced which helps in maintaining its stability. A population has some features such as birth rate, death rate, growth form, age structure, density, etc. which are discussed below

1. Growth
When a few organisms are introduced to a particular unoccupied area, the population show growth (increase in size) in sigmoid or ‘S’-shaped logistic fashion.

The few organisms are introduced to a particular unoccupied area, the growth of population initially is slow (positive acceleration phase). Then suddenly there is sharp increase and growth becomes vary rapid (logarithmic phase). At last stage it finally slow and down because of the increased environmental resistance (negative acceleration phase). It is dipicted in the given [fig. 14.19(a)], The increase of population size does not occure beyond a certain saturation limit. This is known as carrying capacity .
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 1
The sigmoid and exponential growth curves

Another kind of population curve in J-shaped this the density of organism increase rapidly, but stops suddenly due to environmental resistance. It is called exponential growth curve.

(i) Growth Rate:
The growth rate of a population can be determined by the following formula
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 2

Population size for a given species is not static parameter, but it is ever changing based on different factors including food availability, predation pressure and weather diversity. The population thickness changes because of the following four changes

Natality It refers to the number of “births during a given period in the population that are added to the initial density.
Mortality It is the number of deaths in the population during a given period.

Factors influencing population density

2. Birth Rate and Death Rate:
The increased and decreased rate of population depends on birth and death natality is related new homes, i.e. the reproduction capacity of individuals. It is related with two aspects of reproduction.

Thus, natality or birth rate of a population can be expressed as
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 4
Where, b = Natality per unit time, d – Changing value of the entity, N = Initial number of individuals in population, Nn – Number of new individuals added and t = Unit time.

Similarly, the death rate or mortality rate is the death or loss of individuals from the population in unit time and can be expressed as
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 5
The death rate has a relation with the natality because of over crowding, predation and spread of disease.

3. Sex Ratio:
It represents the ratio of organisms of different sexes of the population. In animals, sex is either male or female which creates difference in the characteristic of the population.

4. Age Distribution:
A population at a given time is composed of individuals of different age groups such as pre-reproductive, reproductive and post-reproductive. The population age distribution is related to the growth rate of the population and this can be used to calculate whether the population is expanding or contracting.

Ordinarily, a rapidly expanding population would have a large proportion of young individuals, a stationary population with even distribution of age groups and declining population contain a large proportion of old individuals.

These age groups of the population can be portrayed through the graphical age pyramid representations.In human population, the age pyramids generally express age distribution of males and females in a combined diagram. The shapes of the pyramids reflect the growth status of the population.

The pyramids can be of three difference types as follows
(i) Expanding (Triangular) This is a type of a growing population representation is like a triangle.
The population carries a high proportion of pre-reproductive individuals followed by reproductive individuals and post-reproductive individuals. Because of the very large number of pre-reproductive individuals, more and more of them enter reproductive phases and rapidily increases the size of the population.

(ii) Stable (Bell-shaped) This type of pyramid will represent a stationary or stable population having an equal number of young and middle aged class of individiuals.

(iii) Declining (Urn-shaped) This group has a small number of pre-reproductive individuals followed by a large number of reproductive individuals. As, there is less number of individuals in pre-reproductive groups.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 6

5. Population Density
This refers to the size of population to a unit space at a particular time. This can be measured is several ways an mentioned below

Abundance (absolute number in population).
Numerical density (number individuals per unit area).
Biomass density (biomass per unit area).

The density of population can be expressed in the following manner
(a) Crude density This is the density of a species population with reference is the total area. It varies according to the season, weather, food supply rate of reproduction, etc.
(b) Ecological density This is the density of a species with reference to the actual area of habitat available to the species.

Question 3.
Explain, how different organisms interact in a population emphasising on the possibilities of various relationships.
Answer:
The term ‘population’ can be defined as a group or assemblage of organisms of the same species living in a particular area at a given time.
For example, the lion population of the Gir forest or the peacock population of India, etc.

Predation
It is an interspecific interaction, where an animal called predator kills and consumes the other weaker animal called prey. This is a biological control method. It is the nature’s way of transferring energy to higher trophic levels, which is fixed by plants at the first trophic level, e.g. tiger (predator) and deer (prey).

Important roles of predators are as follows
1. In the absence of predators, prey species could achieve very high population densities and cause instability. So, besides acting as ‘conduits’ for energy transfer across trophic levels, predators play very important role in providing population stability.

2. They help in maintaining species diversity in a community, by reducing the intensity of competition among competing prey species, e.g. predator starfish Pisaster in the rocky intertidal communities of American Pacific Coast. In a field experiment, when all the starfish were removed from the area, more than 10 species of invertebrates became extinct within a year, because of interspecific competition.

3. When certain exotic species are introduced into a geographical area, they become invasive and start spreading fast because the invaded land does not have natural predators, e.g. prickly pear cactus introduced in Australia in early 1920s was brought under control by introducing its predator (i.e. a moth) in the country.

If a predator is too efficient and over exploits its prey, then the prey might become extinct.
Following it, the predator will also become extinct because of the lack of food. This is why predators in nature are prudent.
Prey species have evolved various defence mechanisms to lessen the impact of predation. These are as follows

In Animals:

Camouflage Some species of insects and frogs are cryptically coloured (camouflaged) to avoid being detected easily by the predator. Some are poisonous and therefore, avoided by the predators.
Chemical emission Monarch butterfly is highly distasteful to its predators (birds) because of a special chemical present in its body. The butterfly acquires this chemical during its caterpillar stage by feeding on a poisonous weed.
Mimicry It refers to the resemblance of an organism to their natural surroundings which hides them from eyes of predators.

In Plants
Nearly 25% of all insects are known to be phytophagous (feeding on plant sap and other parts of plants) apart from other herbivores. So, plants have evolved various defences against them, e.g., thorns of Acacia and cactus are the most common morphological means of defence.

Some plants produce highly poisonous chemicals like cardiac glycosides, e.g., weed Calotropis that makes the herbivore sick, etc.
Chemicals like nicotine, caffeine, quinine, strychnine, opium, etc., are actually defence mechanisms against grazers and browsers.

Parasitism:
It is the mode of interaction between two species in which one species (parasite) depends on the other species (host) for food and shelter and damages the host. In this process, one organism is benefitted (parasite), while the other is being harmed (host).

(i) Adaptation methods of a parasite are
Parasite is host-specific in a way that both host and parasite tend to co-evolve. According to its lifestyle, a parasite, evolved special adaptations as

Loss of unnecessary sense organs.
The presence of adhesive organs or suckers for clinging on to host.
Loss of digestive system.
High reproductive capacity.

(ii) The life cycles of parasites are often complex, involving one or two intermediate hosts or vectors to facilitate parasitisation of its primary host,, e.g.

Human liver fluke (a trematode parasite) depends on two intermediate hosts (a snail and a fish) to complete its life cycle.
Malarial parasite (Plasmodium) needs a vector (mosquito) to spread to other hosts.

(iii) Majority of parasites harm the host. The harm is done in the following ways

They reduce the survival, growth and reproductive ability of the host.
They reduce its population density.
They might render the host more vulnerable to predation by making it physically weak.

Types of Parasites
Parasites are broadly divided into following main types

Ectoparasites depend on the external surface of the host organism for food and shelter, e.g., lice on humans, ticks on dogs, copepods in marine fishes and Cuscuta, a parasitic plant that grows on hedge plants.
Endoparasites live inside the host’s body at different sites like liver, kidney, lungs, etc., for food and shelter, e.g. tapeworm, liver fluke, Plasmodium, etc. The life cycles of endoparasites are more complex because of their extreme specialisation.
Brood parasitism is an example of parasitism in which one organism (parasite) lays its eggs in the nest of another organism (host) for the later to incubate them.

The eggs of parasitic birds have evolved to resemble the host’s egg to reduce the chances of host bird from detecting and ejecting the parasitic eggs from nest, e.g., cuckoo (koel, parasite) and crow (host) during breeding season (spring to summer).

Effects of Parasites on Host
There always exist some kind of host parasite relationship which has following characteristics parasites do not kill the host immediately, but they make the host to suffer, they damage their body and in extreme case they may cause their death. These reduce the growth of the host and also afffect their reproductive potential. They also reduce the size of the population of host.

Question 4.
What is habitat? Describe the different types of abiotic factors present in the habitat.
Answer:
Habitat:
Environment is termed as sum total of all external conditions which influence the organisms in term of survival and reproduction. Habitat is a natural abode or locality where a plant/ animal grow, based on the environment, the differences in the vegetation and species of different places are observed.

Abiotic Factors:
These include climatic, edaphic and topographic factors. Climatic factors are light, temperature, precipitation, humidity, wind. Edaphic factors are factors related to soil whereas topographic factors are physical factors related to slope, altitude and others concerned with earth surface. Some of the major abiotic factors are discussed below
1. Light
Sunlight is the primary source of light. It plays an important role in almost all ecosystems. The entire food chain starts with the organisms that are photosynthetic (producers).

So without sunlight, all life excluding some microbes would perish, not just the plants. The total amount of light that falls on the earth varies according to the season, latitude, altitude and conditions of the atmosphere. The significance of light lies in the fact that all autotrophs depend upon light as a source of energy for preparing their food by photosynthesis and release oxygen during the process.

Therefore, it is an important factor for life to exist on earth. Small herbs and shrubs growing in forests are adapted to photosynthesis under very low light intensities, because they are overshadowed by the tall, canopied trees. Most plants depend on sunlight to meet their photoperiodic requirement for flowering also.

The spectral quality of solar radiation as shown in figure is also important for life. The UV component of light is harmful for many organisms. Different components of the visible spectrum are available for marine plants living at different depths of the ocean.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 1
This is why different types of algae, i.e., green, brown and red algae occur at different depths in sea in the upper, middle and deep layers of water respectively.
Plants which grow in bright light are called sun plants or heliophytes while plants growing in shade or low intensity light are called sciophytes.
Depending upon the availability of light aquatic body is divided into the following zones

Littoral zone ft adjoins the shore and extends to the point water body when producers (plants) show the light compensation level. The point indicate the rate of photosynthesis equalising with the rate of respiration.
Limnetic zone It is the major open area of waterbody next to the littoral zone. The O₂ availability to the organisms living in this area is from the photosynthetic activity of phytoplanktons and in the atmosphere immediately over the water or lake’s surface.
In the limnetic zone, the region which gets the maximum light above the light compensation point is called euphotic zone.
The region where light is received less and diffused and is below the light compensation point is disphotic zone.
Profundal zone This is the bottom area of the pond, where respiration is greater than production.
Benthic zone It is the zone of darkness. No light, penetrate in the deeper layers of waterbody. The organism living here in this zone have poorly developed eye sight. The producers are mainly chemosynthetic bacteria.

Zonation in deep lake showing gradient of light and oxygen

2. Temperature
It is the most ecologically significant environmental factor. It varies seasonally on land and decreases progressively from the equator towards the poles and from plains to the mountain tops. It ranges from sub-zero levels in polar areas and high altitudes to > 50°C in tropical deserts in summer. There are also certain unique habitats such as thermal springs, deep sea hydrothermal vents where the average temperature exceeds 100°C.

Physiological functions as well as geographical distribution of plants and animals are governed by the temperature conditions and their thermal tolerance. Organisms which can tolerate and thrive in a wide range of temperatures are called eurythermal, e.g., most mammals and birds while organisms which can tolerate a narrow range of temperatures are called stenothermal, e.g., polar bear, amphibians.

3. Precipitation
Rainfall and hail storm are two major forms of precipitation. The only available form of water to the plant is the soil water. So, precipitation is indirect form of water which affect the plant life and water content of ‘ the soil. The vegetation of an area is directly or indirectly affected by the precipitation received by that area.

4. Soil
The nature and properties of soil in different places vary significantly. It is dependent mainly on the following factors

Climate
Weathering process
Whether soil is transported or sedimentary
Soil development process

Water holding capacity and percolation of the soil is determined by its various characteristics, such as soil composition, soil particle size and aggregation of soil particles.

These characteristics of soil along with its pH, mineral composition, topography, etc., determine the type of plants that can grow in a particular habitat and the type of animals that can feed on them. In aquatic environment also, the bottom sediments and its characteristics determine the type of benthic animals that can live there. Thus, the key abiotic factors affecting the organisms.

Besides these prominent abiotic factors, biotic factors are also forming a habitat and are the part of ecological environment.

Question 5.
What are the various adaptations different plants adapt for their survival in different habitats?
Answer:
Adaptations in Hydrophytes
Adaptations in hydrophytes can be discussed under three headings, i.e. morphological, anatomical and physiological.
1. Morphological Adaptations
Hydrophytes show various kinds of structural adaptations in their roots, stems and leaves.
(i) Root

Roots may be entirely absent, e.g. Woljfia, Salvinia or poorly developed, e.g. Hydrilla.
Roots are well-developed with distinct root caps, e.g. Ranunculus (emergent hydrophytes), aerenchymapresent.
In Eichhornia root caps are replaced by root pockets.
Some plants, i.e. Jussiaea have two types of roots, one is normal type and other is spongy and negatively geo trophic.

(ii) Stem

In Hydrilla, Potamogeton, the stems are slender spongy flexible.
Horizontal stems are found in floating hydrophytes like Azolla, Pistia or Eichhornia.
In rooted hydrophytes like Sagittaria, Cyperus, Scirpus, the stem is rhizome or stolon.

Stolon stems in marshy plants

(iii) Petioles
Some hydrophytes show special features in the petioles.

Petioles in submerged plants, with free-floating leaves like Nymphaea and Nelumbium, are long, slender and spongy.
In the free-floating hydrophyte Eichhornia, stems are long slender and spongy.
In the free-floating hydrophyte Eichhornia, the petiole is swollen have big air spaces in side tissues and helps in floating.

TS of petiole of Eichhornia

(iv) Leaves
The structural details of hydrophytes show number of variations, which can be summerised as follows

In Vallisneria the leaves are long and narrow.
These are finely dissected in Utricularia, Myriophyllum and Ceratophyllum. This helps aquatic plants to provide little resistance against water.
The free-floating hydrophytes have wax coating on than, these are shiny and smooth. Wax coating present dessication of leaves in water scarce condition.
In Nelumbium and Nymphaea the leaves remain in touch with water surface and upper layer is exposed to the air.

The amphibions hydrophytes exhibit the phenomenon of heterophylly (two types of leaves). The submerged leaves are dissected to go with’water currents while above water are broad, e.g. Sagittaria, Ranunculus, Limnophylla heterophylla.

2. Anatomical Adaptations
Hydrophytes show the following anatomical features
(i) Reduction in Protecting Structures

Cuticle is absent in submerged portion.
Epidermis has chloroplast, used as photosynthesising organ.
Hypodermis is poorly developed.

(ii) Reduction of Mechanical Tissue

Sclerenchyma is absent or poorly developed in submerged portions.
Asterosclereids is present that provide mechanical support in case sclerenchyma is absent.
Sclerenchyma present only in aerial tissues.

(iii) Reduction of Conducting Tissue

Vascular bundles are reduced to few or even one, e.g Hydrilla.
Xylem cells are very few.
Phloem is usually poorly developed, but in some cases it is well-developed.
Secondary vascular tissue is totally absent.

(iv) Increase in Aeration

Stomata are totally absent or poorly developed in submerged parts.
If present, stomata are confined to upper surface leaves.
In amphibious plants, stomata are scattered on the aerial portions.
Roots, stems and leaves of most hydrophytes have parenchymatous tissue with air chambers. These chambers store gases like CO₂ and O₂ and help in respiration and photosynthesis. These are hence, called aerenchyma. Besides, the air chambers help in buoyancy and provide mechanical support.

TS of root of Typha

3. Physiological Adaptations
Besides their adaptations in the morphological and anatomical characters, hydrophytes also show physiological adaptations.

Osmotic concentrations of cell sap is low.
Photosynthetic and respiratory gases are retained in air chambers for further use.
No transpiration occurs in submerged plants.
In hydrophytes, mostly vegetative reproduction.

Xerophytes:
These are the plants which are adapted to drier regions and have high rate of transpiration than absorption of water.

Types of Xerophytes
Xeric habitats are of two types
(i) Physically dry habitats are those in which water cannot be retained (deserts, rock surface).
(ii) Physiologically dry habitats have plants of water, but the water is not available to the plant.

Based on their adaptation to water scarcity or drought conditions, xerophytes are of three types

Drought resistant plants are such that they can survive in extreme conditions, drought enduring plants can tolerate drought though they may hot have adaptation.
Drought enduring plants these do not have distinct adaptation.
Drought escaping plants these are short lived plants, complete the life cycle before the arrival of dry condition, e.g. Artemisia, Astragalus.

Succulents xerophytes

Based on their capacity to store water, xerophytes are classified as succulents and non-succulents. Succulents like Opuntia, have their organs swollen due to accumulation of water, whereas non-succulents are considered as true xerophytes.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 14 Organisms and Environment 12

Adaptation in Xerophytes:
These show varied adaptions in the morphology, anatomy and physiology which are as follows
1. Morphological Adaptations
Xerophytes exhibit a number of special features in their body organs as given below

(i) Roots

Roots are very extensive, long tap roots, with branching spread over wide areas.
Root hairs and root caps are very well-developed.

(ii) Stem

Stems are stunted, woody, dry, hard and covered with thick waxy cuticle.
In Opuntia stem becomes green and fleshy (phylloclade).
On stems and leaves, there are hairs and waxy coatings.
Succulents have their stem modified into leaf-like structures called cladodes as in Asparagus.

(iii) Leaves
The leaves of xerophytes are reduced to spines to various structures. This helps plants to reduce rate of respiration. The following types of leaf conditions are seen

Microphyllous when leaves are scaly (Casuarina) and needle-like Pinus.
Trichophyllous when leaves are covered with hairs (.Nerium, Calotropis).
Macrophyllous when leaves are soft and flesh (Begonia).
Sclerophyllous plants showing leaves which are tough and hard.
Cadueous when leaves fall early, i.e. plants with no leaves.
Rolling leaves in ammophilis stomata are directed in words.

Anatomical Adaptations:
These adaptations can be conveniently discussed under the headings, i.e. epidermis, hypodermis and vascular tissue.
(i) Epidermis

Some xerophytes have multiple epidermis, e.g. Nerium.
It has thick cuticle and deposition of waxes, resins, etc.
Epidermal hairs are present in grooves.
Some leaves have bulliform cells that help in rolling.
The stomata are present in sunken pits to reduce transpiration rate.
Stomatal frequency is very low in xerophytes.

(ii) Hypodermis
It is thick and well-developed and is made up of parenchymatous cells.

(iii) Ground Tissue

In stems, there is abundant mechanical tissue in the form of sclerenchyma, e.g. Casuarina.
Since, leaves are reduced, the stems usually have chlorenchyma.
In succulent plants, cortex is filled with water, mucilage, latex, etc.
In plants that have leaves, palisade parenchyma is well-developed.
In Pinus, mesophyll cells are modified.
Intercellular spaces are greatly reduced.

(iv) Conducting Tissue
Vascular tissue (xylem and phloem) .is very well-developed in xerophytes.

3. Physiological Adaptations

Osmotic concentration of the cell sap is very high.
Succulents have high pentosan (chemicals derived from polysaccharides) resulting in accumulation of water.

CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 5 ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର, ପଦ୍ଧତି ଏବଂ କୌଶଳ

July 28, 2025July 28, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 4 ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସ୍ତରୀକରଣ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 5 Question Answer ସମାଜ ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର, ପଦ୍ଧତି ଏବଂ କୌଶଳ

‘କ’ ବିଭାଗ

ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଉତ୍ତର ଚୟନ କର :

Question ୧।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ଜନକ କିଏ ?
(i) ଇରବର୍ଟ ସ୍ପେନସର
(ii) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(iii) ଇମାଇଲମ ଦୁର୍ଧୂମ
(iv) କାଇଁ ମାଙ୍କସ୍‌
Answer:
(ii) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍

Question ୨।
ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ କିଏ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ଶବ୍ଦଟି ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ?
(i) ପି. ଏ. ସରୋନୀନ୍
(ii) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(iii) ସୁଲ
(iv) ସିମେଲ
Answer:
(ii) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍

Question ୩।
ପଜିଟିର ଫିଲୋସଫି ପୁସ୍ତକରେ କେଉଁ ଶବ୍ଦଟି ପ୍ରଥମେ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲା।
(i) ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ
(ii) ସମାଜବିଜ୍ଞାନ
(iii) ଇତିହାସ
(iv) ନୂବିଜ୍ଞାନ
Answer:
(ii) ସମାଜବିଜ୍ଞାନ

Question ୪।
କାହା ମତରେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ହେଉଛି ସମାଜ ସମ୍ପକୀୟ ବିଜ୍ଞନ ଯାହା କେତେକ ପ୍ରାକୃତିକ ଏବଂ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ନିୟମକୁ ଆଖୁ ଆଗରେ ରଖୁ ତା’ର ଅନୁଧ୍ୟାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥାଏ ।
(i) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ii) ସ୍ପେନସର
(iii) ମ୍ୟାକ୍‌ସ ୱେବର
(iv) ଇମାଇଲ ଦୁଶ୍ଚିମ
Answer:
(i) ଅଗଷ୍ଟ କମିଟେ

Question ୩।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ପ୍ରତି କଷ୍ଟେଙ୍କର ଅବଦାନ ?
(i) ଆତ୍ମହତ୍ଯା
(ii) ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ
(iii) ଜୈବତତ୍ତ୍ଵ
(iv) ବୈଜ୍ଞାନିକ
Answer:
(ii) ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ

Question ୪।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରଟିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ
(ii) ଆଧ୍ୟାତ୍ମକ
(ii) ବୈଜ୍ଞାନୀକ
(iv) ସାମାଜିକ
Answer:
ଧର୍ମତାରୁ

Question ୭।
କେଉଁ ସ୍ତରରେ ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ଯେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଏକ ଅମୂର୍ଖ ଶକ୍ତି ଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ?
(i) ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ
(ii) ଆଧ୍ୟାମିକ
(iii) ବୈଜ୍ଞାନିକ
(iv) ରାଜନୈତିକ
Answer:
(ii) ଆଧ୍ୟାମିକ

Question ୮।
ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ନୈତିକତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ ?
(i) ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦାୟକ
(ii) ଇଚ୍ଛାଧୀନ
(iii) ବାଧ୍ୟତା ମୂଳକ
(iv) ପରାର୍ଥବାଦୀ
Answer:
(iii) ବାଧ୍ୟତା ମୂଳକ

Question ୯।
ଶାରୀରିକ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଲାଭ କରି କେଉଁ ହତ୍ୟା କରାଯାଇଥାଏ ?
(i) ପରାର୍ଥବାଦୀ
(ii) ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦାୟକ
(iii) ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ
(iv) ଇଚ୍ଛାଧୀନ
Answer:
(ii) ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦାୟକ

Question ୧୦।
ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ସମୂହ ସହ ସମ୍ପର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ମିଶାଇଦିଏ ସେତେବେଳେ ସେ ସମୂହ ଜୀବନଠାରୁ ତା’ର ଜୀବନକୁ ଅସହାୟ ମନେକରେ, ଫଳରେ କେଉଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ ?
(i) ଅହଂବାଦୀ
(ii) ପରାର୍ଥବାଦୀ
(iii) ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦାୟକ
(iv) ଭାଗବାଦୀ
Answer:
(ii) ପରାର୍ଥବାଦୀ

Question ୧୧।
ସମୂହଠାରୁ ସମ୍ପର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ସମ୍ପର୍କ ଛିନ୍ନ ହେବା ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତି କେଉଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ?
(i) ଅହଂବାଦୀ
(ii) ପରାର୍ଥବାଦୀ
(iii) ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ
(iv) ଭାଗବାଦୀ
Answer:
(i) ଅହଂବାଦୀ

Question ୧୨।
ଦୁର୍ଗମଙ୍କର ସମାଜ ପ୍ରତି ଏକ ଅବଦାନ ଲେଖ ।
(i) ଆତ୍ମହତ୍ଯା
(ii) ଜୈବତତ୍ତ୍ବ
(iii) ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଆତ୍ମହତ୍ୟା

Question ୧୩ ।
କେଉଁ ବାଦରେ ଈଶ୍ବରଙ୍କୁ ବିଶ୍ବାସ କରାଯାଏ ?
(i) ବହୁ ଈଶ୍ଵର ବାଦ
(ii) ଏକେଶ୍ଵର ବାଦ
(iii) କଡ଼ ବାଦ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ବହୁ ଈଶ୍ଵର ବାଦ

Question ୧୪।
ଖଣ୍ଡିଏ କାଠ, ପଥର ଆଦି କେଉଁ ବାଦର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ?
(i) ଫେଟସ୍‌ବାଦ
(ii) ବହୁ ଈଶ୍ଵର ବାଦ
(iii) ଏକେ ଈଶ୍ଵର ବାଦ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ଫେଟସ୍ ବାଦ

Question ୧୫।
ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଅନୁଭବ କରାଯାଇପାରିବ, ତାହା କେଉଁ ସ୍ତର ?
(i) ବୈଜ୍ଞାନିକ
(ii) ଆଧାମକ
(iii) ଆଧାତ୍ମକ
(iv) ଅର୍ଥନୈତିକ
Answer:
(i) ବୈଜ୍ଞାନିକ

Question ୧୬।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତର କେଉଁଟି ?
(i) ଧର୍ମାତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର
(ii) ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର
(iii) ଆଧ୍ୟାମିକ ସ୍ତର ର
(iv) ଫେଟିସବାଦ
Answer:
(iv) ଫେଟିସବାଦ

Question ୧୭।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିମୟର ଶେଷ ସ୍ତରଟି କ’ଣ ?
(i) ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର
(ii) ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ
(iii) ଆଧ୍ୟାତ୍ମକ
(iv) କେଉଁଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର

Question ୧୮।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କିଏ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମତବାଦ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
(i) କମ୍‌
(ii) ଦୁର୍ଗାଇମ୍
(iii) ୱେବର
(iv) କେଉଁଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଦୁର୍ଗାଇମ୍

Question ୧୯।
ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମତବାଦ କେଉଁ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୮୯୭
(ii) ୧୮୯୭
(iii) ୧୯୧୭
(iv) ୧୮୯୩
Answer:
(ii) ୧୮୫୮

Question ୨୦।
ଦୁର୍ଗାଇନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କେତେ ପ୍ରକାରର ?
(i) ୪
(ii) ୨
(iii) ୫
(iv) କେଉଁଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ୪

Question ୨୧।
ଜଣେ ସୈନିକ ଯୁଦ୍ଧରେ ଦେଶ ପାଇଁ ଜୀବନ ଦେବା କି ପ୍ରକାରର ଆତ୍ମହତ୍ୟା
(i) ଅହଂବାଦୀ
(ii) ପରାର୍ଥବାଦୀ
(iii) ଭାଗ୍ୟବାଦୀ
(iv) ନିୟମହୀନତା
Answer:
(ii) ପରାର୍ଥବାଦୀ

Question ୨୨।
“ କାଷ୍ଟ ଆଣ୍ଡ ରେସ୍‌ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ” ପୁସ୍ତକ କିଏ ଲେଖୁଛନ୍ତି ?
(i) ହଟନ
(ii) ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ.
(iii) ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ
(iv) ମର୍ଟନ
Answer:
(iii) ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ

Question ୨୩ ।
ଘୁରେ ଜାତିର ସୃଷ୍ଟିକୁ କାହା ସହିତ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି ?
(i) ବେଦ
(ii) ଧର୍ମ
(iii) କର୍ମ
(iv) ପ୍ରଜାତି
Answer:
(iv) ପ୍ରଜାତି

Question ୨୪।
ଘୂରେ ଜାତିର କେତୋଟି ସଂରଚନାମୂଳକ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
(i) ୬ଟି
(ii) ୫ଟି
(iii) ୪ଟି
(iv) ୭ଟି
Answer:
(i) ୬ଟି

Question ୨୫।
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
(i) ୱାଇ
(ii) ଏମ୍. ଏନ୍ ଶ୍ରୀନିବାସ
(iii) ସି.ଏଚ୍. କୁଲେ
(iv) କେହି ନୁହଁନ୍ତି
Answer:
(ii) ଏମ୍. ଏନ୍ ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୬ ।
‘ରିଲିଜିଅନ୍ ଆଣ୍ଡ୍ ସୋସାଇଟି ଏମଙ୍ଗ୍ ଦି କୁର୍ଗସ୍’ ପୁସ୍ତକ କିଏ ଲେଖୁଛନ୍ତି ?
(i) କୁଲେ
(ii) ମର୍ଟନ
(iii) ଶ୍ରୀନିବାସ
(iv) ଜି.ଏସ୍. ୟୂରେ
Answer:
(iii) ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୭।
ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର ନିମ୍ନୋକ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କିଏ କରିଥିଲେ ?
(i) ଘୂରେ
(ii) ଦୁର୍ଗାଇମ୍
(iii) ମାକାଇଭର
(iv) ଶ୍ରୀନିବାସ
Answer:
(iv) ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୮।
“ବିଜ୍ଞାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରୁ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ଏବଂ ଶେଷ ବୈଧତା । ପୁଣି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଫେରେ” ଏହା ନିମ୍ନୋକ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିଏ କହିଛନ୍ତି ?
(i) ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗ୍
(ii) ଗୁଡ଼େ, ଏବଂ ହ୍ୟାଟ
(ii) କମ୍
(iv) କୁଲେ
Answer:
(ii) ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହ୍ୟାଟ୍

Question ୨୯।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କେତେ ପ୍ରକାରର ?
(i) 8
(ii) ୪
(iii) ୩
(iv) ୨
Answer:
(i) ୫

Question ୩୦।
ଡାକରେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନର ଚିଠାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(i) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ
(ii) ପ୍ରଶ୍ନ
(iii) ଚିଠି
(iv) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ

Question ୩୧।
ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(i) ୩
(ii) ୨
(iii) ୪
(iv) ୫
Answer:
(iii) ୪

Question ୩୨।
ପି. ଭିୟଙ୍ଗ ପ୍ରଶ୍ନବୀକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(i) ୫
(ii) ୪
(iii) ୩
(iv) ୨
Answer:
(i) ୫

Question ୩୩।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସାକ୍ଷତକାରରେ କ’ଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
(i) ସୂଚୀ
(ii) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ
(iii) ପ୍ରଶ୍ନ
(iv) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସୂଚୀ

ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ଜନକ କିଏ ?
Answer:
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌

Question ୨।
କମ୍‌ଟେ କେଉଁ ଦେଶର ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ?
Answer:
ଫ୍ରାନସ୍

Question ୩।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟୟ ନିୟମ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌

Question ୪।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ପୂର୍ବ ନାମ କ’ଣ ଥିଲା ?
Answer:
ସାମାଜିକ’ ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ

Question ୫।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନ କେଉଁ ମସିହାରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
୧୮୩୯

Question ୬।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର କେତୋଟି ସ୍ତର ଅଛି ?
Answer:
୩ଟି

Question ୭।
କଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ କେଉଁ ତତ୍ତ୍ବ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ?
Answer:
ବିବର୍ତ୍ତନ

Question ୮।
ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର କେତୋଟି ଉପସ୍ତର ଅଛି ?
Answer:
୪ଟି

Question ୯।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର

Question ୧୦।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଶେଷ ସ୍ତରର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର

Question ୧୧।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ମଧ୍ୟମ ସ୍ତରର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଆଧ୍ୟାମ୍ବିକ ସ୍ତର

Question ୧୨।
ଗୋଟିଏ ଈଶ୍ଵରରେ ବିଶ୍ବାସକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଏକେଶ୍ବରବାଦ

Question ୧୩ ।
ଏକାଧିକ ଈଶ୍ବରରେ ବିଶ୍ବାସକୁ କ’ଣ କୁହନ୍ତି ?
Answer:
ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ

Question ୧୪।
ଆତ୍ମା ବା ସ୍ପିରିଟ୍‌ରେ ବିଶ୍ବାସକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଫେଟିସ୍‌ବାଦ

Question ୧୫।
୧୧୩୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରୁ ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁସ୍ତର ଦେଖାଦେଇଥିଲା ?
Answer:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବା ଅରୂପ ସ୍ତର

Question ୧୬।
“ଲି ସୁଇସାଇଡ୍” ପୁସ୍ତକ କିଏ ରଚନା କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖାଇମ୍

Question ୧୭।
ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
୪ ଭାଗରେ

Question ୧୮।
ଦେଶ ପାଇଁ ଜୀବନ ବଳି ଦେବା କି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହାତ୍ୟା ?
Answer:
ପରାର୍ଥବାଦୀ

Question ୧୯।
ନିୟମହୀନତା ଯୋଗୁଁ କି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୋମିକ ସୁଇସାଇଡ୍

Question ୨୦।
କାଷ୍ଟ ଆଣ୍ଡ ରେସ୍ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା କିଏ ?
Answer:
ଜି. ଏସ୍ . ଘୂରେ

Question ୨୧।
ଘୂରେ ଜାତିର କେତୋଟି ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ?
Answer:
୬ଟି

Question ୨୨।
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ କିଏ ଦେଇଛନ୍ତି ?
Answer:
ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୩।
ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୪।
ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦେଶର ଉତ୍ସର ନାମ ଲେଖ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିକରଣ

Question ୨୫।
‘ରିଲିଜିଅନ ଆଣ୍ଡ ସୋସାଇଟି ଏମଙ୍ଗ ଦି ଦୁର୍ଗସ୍” ପୁସ୍ତକ କିଏ ଲେଖୁଛନ୍ତି ?
Answer:
ଏମ୍. ଏନ୍, ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୬।
ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ କୌଶଳର ନାମ ଲେଖ।
Answer:
ପ୍ରଶାବଳୀ

Question ୨୭।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କେତେ ପ୍ରକାରର ?
Answer:
୫ ପ୍ରକାରର

Question ୨୮।
ଡାକଦ୍ବାରା ପ୍ରେରିତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନର ଚିଠାକୁ କ’ଣ କୁହନ୍ତି ?
Answer:
ପ୍ରଶାବଳୀ

Question ୨୯।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସାକ୍ଷାତକାର ସମୟରେ କ’ଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
Answer:
ସାକ୍ଷାତକାର ସୂଚୀ ଲେଖ

Question ୩୦।
ସୂଚୀର ଏକ ଅପକାର ଲେଖ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ

Question ୩୧।
ସୂଚୀର ଏକ ଅପକାର ଲେଖ।
Answer:
ସୁଦୀର୍ଘ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।

Question ୩୨।
ପି. ଭି. ୟଙ୍ଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ସୂଚୀର ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଭାବେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା

Question ୩୩।
ସୂଚୀର ଏକ ପ୍ରକାରର ନାମ ଲେଖ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ

Question ୩୪।
ସୂଚୀ କେତେ ପ୍ରକାରର ?
Answer:
୫ ପ୍ରକାରର

Question ୩୫।
ପ୍ରଶାବଳୀ କେତେ ପ୍ରକାରର ?
Answer:
୫ ପ୍ରକାରର

‘ଖ’ ବିଭାଗ

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ କ’ଣ ?
Answer:
ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କମ୍‌ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ଯାହାକି ବିବର୍ତ୍ତନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ତାଙ୍କ ମତରେ ମାନବ ସମାଜ ବା ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତା ବା ଜ୍ଞାନ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ, ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ଦେଇ ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥାଏ। ତିନୋଟି ସତର ଦେଇ ଗତି କରୁଥିବାରୁ ଏହାର ନାମ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ।

Question ୨।
ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ହେଉଛି ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର। ଏହି ସମୟରେ ମନୁଷ୍ୟର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଅତି ମାନବୀୟ ଶକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟବ୍ଦର ପୂର୍ବ ସମୟରେ ଏହି ସ୍ତର ତିଷ୍ଠି ରହିଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା।

Question ୩।
ଆଧ୍ୟାମ୍ବିକ ସ୍ତର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରକୁ ଆଧାତ୍ମକ ସ୍ତର କହନ୍ତି। ଏହି ସ୍ତର ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟବ୍ଦ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା। ଏହି ସ୍ତର ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର ଠାରୁ ଉନ୍ନତ ଥିଲା। ଏହି ସ୍ତରରେ ବିଶ୍ଵର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏକ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା।

Question ୪।
ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍ପେଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଶେଷସ୍ତରକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ। ଏହା ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତା ବା ମନର ବିକାଶର ଶେଷସ୍ତର ଯାହାର ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଲୋକମାନେ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସ୍ତରର ଅମୂର୍ଣ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନହୋଇ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଚିନ୍ତାଧାର ଆଦି ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାନ୍ତି।

Question ୫।
ଫେଟିସ୍ଵାଦ କ’ଣ ?
Answer:
ଏହା ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ପ୍ରଥମ ଉପସ୍ତର। ଏହି ସମୟରେ ଲୋକମାନେ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ଜୀବ ବସ୍ତୁରେ ମଧ୍ଯ କିଛି ଜୀବନୀ ସ୍ପିରିଟ୍ ରହିଛି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଈଶ୍ଵର ଉପନୀତ।

Question ୬।
ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ କ’ଣ ?
Answer:
କଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ବା ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଉପସ୍ତର ହେଉଛି ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ। ଏହି ସ୍ତରରେ ଲୋକମାନେ ଏକାଧିକ ଈଶ୍ଵରଙ୍କୁ ପୂଜା ବା ବିଶ୍ଵାସ କରୁଥିବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

Question ୭।
ଏକେଶ୍ବରବାଦ କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ବା ଧର୍ମ ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉପସ୍ତର ହେଉଛି ଏକେଶ୍ବରବାଦ । ଏହି ସ୍ତରରେ ଲୋକମାନେ ଏକ ଈଶ୍ଵରଙ୍କଠାରେ ବିଶ୍ଵାସ ରଖୁବା ସହିତ ତାଙ୍କ ପୂଜା କରିଥାଏ। ସେହି ସର୍ବମୟ କର୍ତ୍ତା।

Question ୮।
ଆତ୍ମହାତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ, ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ। ଏହା ନିଜକୁ କରିବାର ଏକ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ । ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତି ଠାରେ ଏକ ଆତ୍ମହତ୍ୟାଜନିତ ପ୍ରବଣତା ସୃଷ୍ଟି କରେ, ଯାହାକି ତାଙ୍କୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ପାଇଁ ପ୍ରେରିତ କରିଥାଏ।

Question ୯।
ଡ଼୍ ଦର୍ଶମୂଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କେତେ ପ୍ରକାରର ?
Answer:
ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଗମ୍ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ “ଲି ସୁଇସାଇଡ୍”ରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ୪ ପ୍ରକାର ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା! — ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା, ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା, ଆନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏବଂ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା।

Question ୧୦।
ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହ ସହିତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ବନ୍ଧିତ

Question ୧୧।
ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟାରେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୃଢ଼ ଥାଏ। ଏହି ସୁଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୃଢ଼ ଥାଏ। ଏହି ସୁଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହ ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନକୁ ମଧ୍ଯ ତ୍ୟାଗ କରିଦିଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହାତ୍ୟା କୁହାଯାଏ।

Question ୧୨।
ଆନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା
Answer:
ରଚମ ବିଫଳତା ବା ପ୍ରତାରଣା ଯୋଗୁଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ। ଯେତେବେଳେ ସମାଜରେ ନିୟମ ହୀନତା ଦେଖାଯାଏ ବା ନୀତି ନିୟମ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡେ ସେତେବେଳେ ଯେଉଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୩।
ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଅତ୍ୟଧ‌ିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଗୁଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ। ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ରୋକି ହୋଇଥାଏ ବା ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଆବେଗ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ସେମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କଲେ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ।

Question ୧୪।
ଜାତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଘୂରେଙ୍କ ମତ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଘୂରେ ଜାତିଙ୍କୁ ଐତିହାସିକ, ତୁଳନାତ୍ମକ ଏବଂ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି। ଘୂରେଙ୍କ ମତରେ ଜାତି ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ ସ୍ଵୟଂସଂପୂର୍ଣ ସାମାଜିକ ବିଶ୍ବ ଯାହାକି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଯଦିଓ ସେମାନେ ଏହି ବୃହତ୍ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାନ୍ତି। ଜାତି ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ବୋଲି ସେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ସେ ଏହାକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି।

Question ୧୫।
ଘୂରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରୁ ତିନୋଟିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ ଜାତିର ୬ଟି ସଂରଚାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରମୁଖ ୩ଟି ହେଉଛି (୧) ସ୍ତ୍ରୀରୀକରଣ (୨) ସମାଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଜନ (୩) ବିବାହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାଧ୍ୟ।

Question ୧୬।
ସଂସ୍କୃତିକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ। ଏକଦେଶୟ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭାବେ ସେ ଏହାକୁ ବର୍ଣନା କରିଛନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ନିଜ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ନିଜର ସ୍ଥିତିର ଲୋକମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ନିଜର ସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ପାଇଁ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଜୀବନଶୈଳୀ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ଏବଂ ନିଜର କେତେକ ଅପବିତ୍ର ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ତ୍ୟାଗ କରନ୍ତି ତାହାକ ସଂସ୍କୃତିକରଣ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୭।
ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ଶ୍ରୀନିବାସ ପ୍ରଥମ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ। ଯେତେବେଳେ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ନୀଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ନିଜର ସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କର କେତେକ ଅପବିତ୍ର ଜୀବନ ଶୈଳୀ ତ୍ୟାଗ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ଆପଣେଇ ଥାଆନ୍ତି। ତାହାକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୮।
ସଂସ୍କୃତିକରଣର ୪ଟି ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦେଶୀୟ ଉତ୍ସ।
(୨) ଏହା ଏକ ଦ୍ଵିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।
(୩) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନତାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।
(୪) ଏହା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ।

Question ୧୯।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ର୍ଣ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନର ଏକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ। ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଆଶ୍‌ର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ଏକ ଘଟଣା ବା ସମସ୍ୟାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

Question ୨୦।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ୪ଟି ଲକ୍ଷଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର। ରହିଛି।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମସ୍ୟାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ। ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖତ ଲକ୍ଷଣମାନ
(୧) ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପଦ୍ଧତି।
(୨) ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଆଖୁ ଦ୍ଵାରା ସଂପାଦିତ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଅଟେ।
(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ।

Question ୨୧।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ୫ ପ୍ରକାରର ; ଯଥା-
(୧) ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ,
(୨) ଅଣ-ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ,
(୩) ମିଶ୍ରିତ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ,
(୪) ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ,
(୫) ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ।

Question ୨୨।
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ସମୂହ ସହିତ ସାମିଲ ହୋଇ ବା ସେମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ। ତାହାକୁ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ମୁକ୍ତ ଭାବେ ମିଶେ।

Question ୨୩।
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ୨ଟି ଉପକାର ଲେଖ।
Answer:
(୧) ପ୍ରାକୃତିକ ଚରିତ୍ରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୁଏ।
(୨) ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ସଠିକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୁଏ।

Question ୨୪।
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ୨ଟି ଅପକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ସମସ୍ତ ଘଟଣା ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରି ହେବ ନାହିଁ।
(୨) ଭାବଗତ ସହଭାଗୀତା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ନଷ୍ଟ କରିଥାଏ।

Question ୨୫।
ଅଣ-ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବାହାରୁ ବା ଦୂରରେ ରହି ବା ସମୂହ ସହିତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନ କରି ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ତାହାକୁ ଅଣ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏଠାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିରପେକ୍ଷ ରହି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ।

Question ୨୬।
ଅଣ-ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ୨ଟି ଉପକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ଲୁକ୍‌କାୟିତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମ୍ଭବ ହୁଏ।

Question ୨୭।
ଅଣ-ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ୨ଟି ଅପକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ପ୍ରାକୃତି ଅବସ୍ଥାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ନହେଁ।
(୨) ଏହାଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥା ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ।

Question ୨୮।
ମିଶ୍ରିତ ସହଭାଗୀ’ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଭାଗୀ ଓ ଅଣସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ। ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଉଭୟ ସହଭାଗୀ ଓ ଅଣ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମିଶ୍ରିତ ଭାବେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ମିଶ୍ରିତ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କହନ୍ତି। ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନକରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ।

Question ୨୯।
ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଅଧୂକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ହାସଲ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ନିୟୟନ୍ତ୍ରଣ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉଭୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାଯାଇଥାଏ।

Question ୩୦।
ଅଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ କରାଯାଏ ଏବଂ ଏଥିରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ବା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାଯାଇ ନଥାଏ ତାହାକୁ ଅଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୧।
ପ୍ରଶାବଳୀ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶାବଳୀ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ଜନପ୍ରିୟ କୌଶଳ । ଯେତେବେଳେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନେ ଏକ ବିରାଟ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ବିଛାଡ଼ି ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହି କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ ! ପ୍ରଶାବଳୀ ହେଉଛି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଚିଠା।

Question ୩୨।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ୪ଟି ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଏହା କ୍ଷୁଦ୍ର ହେବା ଉଚିତ।
(୨) ଏଥରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ପ୍ରଶ୍ନ ରହିବା ଉଚିତ।
(୩) ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ କ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ହେବା ଉଚିତ।
(୪) ଏଥିରେ ବ୍ୟବହୃତ ଭାଷା ସରଳ ହେବା ଉଚିତ ।

Question ୩୩।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
(୧) ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗ ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ୩ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା
(୧) ସଂଚରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ,
(୨) ଅଣ ସଂରଚିତ ପ୍ରଶାବଳୀ
(୩) ଛବିକ ପ୍ରଶ୍ଵାବଳୀ।

ସେହିପରି ଜି. ଏ ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ ଏହାର ୨ଟି ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ।
(୧) ସତ୍ୟ ବା ବାସ୍ତୁବତାର ପ୍ରଶାବଳୀ
(୨) ମତର ପ୍ରଶାବଳୀ

Question ୩୪।
ପ୍ରଶାବଳୀର ୪ଟି ଉପକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଗବେଷଣାରେ କମ୍ ସମୟ ଓ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ସୁଦୀର୍ଘ ଅଞ୍ଚଳ ଭିତ୍ତିକ ଗବେଷଣା ଏହାଦ୍ଵାରା ସହଜ ହୁଏ ।
(୩) ଏହା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ସବୁଠୁ ସହଜ ଓ ନମନୀୟ ପଦ୍ଧତି ।
(୪) ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

Question ୩୫।
ପ୍ରଶାବଳୀର ୪ଟି ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଅଣସାକ୍ଷର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଫାଙ୍କା ରହିଥାଏ, ପୂରଣ ହୋଇ ନ ଥାଏ।
(୩) ଏଥିରେ ହସ୍ତଚାଳନା କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ।
(୪) ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ଜନିତ ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରିବାକୁ କେହି ପାଖରେ ନ ଥାନ୍ତି।

Question ୩୬।
ସୂଚୀ ବା ସିଡୁଲ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ଜନପ୍ରିୟ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ସୂଚୀ ବା ସିଡୁଲ। ସାକ୍ଷାତକାର ସମୟରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଚିଠାକୁ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୭।
ସୂଚୀ କେତେ ପ୍ରକାରର ଓ କ’ଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସୂଚୀ ୫ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ, (୨) ଏହା ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ, (୩) କମ୍ ସମୟ ଆବଶ୍ୟକ କରେ, (୪) ନିର୍ଭୁଲ୍ ତଥ୍ୟ ମିଳେ।

Question ୩୮।
ସୂଚୀର ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ।
(୧) ବୃହତ ଅଞ୍ଚଳଭିଭିକ ଗବେଷଣା ବା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଏହାଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୨) ତଥ୍ୟ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ।
(୩) ଏହା ଅଧିକ ସମୟ ଦରକାର କରେ।
(୪) ଏହା ଅଧିକ ଖର୍ଚାନ୍ତ କରିଥାଏ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ ଜଣେ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦୀ। ସେ ବିବର୍ତ୍ତନ ବାଦକୁ ତାଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତ।ତାଙ୍କ ମତରେ ମାନବ ସମାଜ ବା ମଣିଷର ମନ ବିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ତିନୋଟି ସ୍ତର; ଯଥା – ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ, ଆଧ୍ୟାମିକ ଓ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ। ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର ଦୀର୍ଘ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିଷ୍ଠି ରହିଥିଲା। ସେ ଏହି ସ୍ତରକୁ ପୁନଶ୍ଚ ୪ଟି ଉପସ୍ତରରେ ବିଭାଜିତ କରିଛନ୍ତ। ଏହି ସ୍ତରରେ ମଣିଷ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଓ ଈଶ୍ଵର ବିଶ୍ବାସ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ। ଆଧାମ୍ବିକ ବା ଅରୂପ ସ୍ତରରେ ସେ ବିଶ୍ଵାସ କରିଥାଏ ଯେ ଏକ ଅମୂର୍ଣ ସତ୍ତା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜିନିଷକୁ ପରିଚାଳିତ କରିଥାଏ। ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ କରିଥାଏ।

Question ୨।
ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର କ’ଣ।
Answer:
କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରକୁ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ। ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ଯେ, ଏକ ଅତିମାନବୀୟ ଶକ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ। ଏହି ସମୟରେ ମଣିଷର ମନ ବା ଚିନ୍ତା ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅନ୍ଧ ବିଶ୍ଵାସ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ। କଷ୍ଟେ ଏହି ସ୍ତରକୁ ପୁନଶ୍ଚ ୪ ଟି ଉପସ୍ତରରେ ବିଭାଜିତ କରିଛନ୍ତି ଯଥା: ଫେଟିସ୍‌ବାଦ, ଆରୋପୋମରଫିବାଦ, ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ ଏବଂ ଏକେଶ୍ବରବାଦ। ଏହିସ୍ତର ସଭ୍ୟତାର ଆରମ୍ଭରୁ ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପୂର୍ବ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିଷ୍ଠି ରହିଥିଲା।

Question ୩।
ଆଧ୍ୟାମ୍ବିକ ସ୍ତର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ଆଧାମ୍ବିକ ସ୍ତର। ଏହି ସ୍ତର ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରୁ ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ତିଷ୍ଠି ରହିଥିଲା ବୋଲି କସ୍ଟେଙ୍କ ମତ। ଏହି ସ୍ତରରେ ଲୋକମାନେ ବିଶ୍ଵାସ କରୁଥିଲେ ଯେ, ଏକ ଅମୂର୍ଖ ବା ଅରୂପ ଶକ୍ତି ବିଶ୍ବର ସମସ୍ତ ଘଟଣାର କର୍ତ୍ତା। ଏହି ସ୍ତରର ଲୋକମାନେ ପୂର୍ଣ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଠାରେ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନଥିଲେ। ଏହି ସ୍ତରରେ ମାନବୀୟ ପ୍ରଜ୍ଞାର କିଛି ପରିମାଣରେ ଉନ୍ନତି ଘଟିଥିଲା। ଏହା ମଧ୍ୟ ସ୍ତର ଭାବେ ପରିଚିତ ଅଟେ।

Question ୪।
ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଶେଷ ଓ ଓବୁଠୁ ଉନ୍ନତ ସ୍ତର ହେଉଛି ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର । କମ୍ପେଙ୍କ ମତରେ ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତା ଓ ମାନବ ମନର ବିକାଶ ଏହା ଶେଷ ସ୍ତର ଅଟେ । ଏହି ସ୍ତର ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି । ଏହି ସ୍ତରରେ ବିଜ୍ଞାନରେ ବିଶ୍ଵାସ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରର ଲୋକମାନେ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସ୍ତରର ଅମୂର୍ଖତା ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନହୋଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ପ୍ରଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାନ୍ତି । ଏହି ସ୍ତରରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ଶିଳ୍ପପତିମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଆଇନ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଏହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ମାନବୀୟତାକୁ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାନ୍ତି ।

Question ୫।
ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଉପସ୍ତରଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
କଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରକୁ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ। ଏହି ସ୍ତର ସଭ୍ୟତା ଆରମ୍ଭରୁ ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ତଣ୍ଡି ରହିଥୁଲା କମ୍‌ ଏହି ସ୍ତରକୁ ୪ ଟି ଉପସ୍ତରରେ ବିଭାଜିତ କରିଥିଲେ। ଯଥା; ଫେଟିସବାଦ, ଆଟ୍ରୋପୋମାର୍ପିତବାଦ, ବହୁ ଈଶ୍ବର ବାଦ ଓ ଏକେଶ୍ବରବାଦ। ଫେଟିସବାଦ ବିଶ୍ଵାସ କରିଥାଏ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ଜୀବ ଜିନିଷରେ କୌଣସି ନା କୌଣସି ସ୍ପିରିଟ୍ ବା ଜୀବିତ ଆତ୍ମା ବା ସଭ୍ୟ ରହିଥାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବିତ ଓ ନିର୍ଜୀବ ଦ୍ରବ୍ୟର ଈଶ୍ୱରୀୟ ସତ୍ତା ରହିଥାଏ। ଏହାପରେ ମାନବ ଚିନ୍ତାରେ ବିକାଶ ଘଟି ମନଷ୍ୟ ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତରରେ ପହଞ୍ଚିଲା ଯାହାକି ଆଡ୍ରୋପୋମର୍ଦିବାଦ ନାମରେ ପରିଚିତ। ଏହି ସ୍ତରରେ ଈଶ୍ଵରୀୟ ସତ୍ତାର ମାନବୀୟ ଆକାର ବିଷୟରେ କଳ୍ପନା କରାଗଲା। ସମୟ କ୍ରମେ ମନୁଷ୍ୟ ଚିନ୍ତାରେ ପୁନଶ୍ଚ ବିକାଶ ଘଟି ସେ ଏକାଧିକ ଈଶ୍ଵରଙ୍କର ଅବସ୍ଥିତି ବିଶ୍ଵାସ କଲା ଯାହା ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ ଅଟେ। ପୁଣି ସମୟକ୍ରମେ ତା’ର ଚିନ୍ତାର ବିକାଶ ଘଟିବାରୁ ସେ ଏକ ଈଶ୍ଵରରେ ବିଶ୍ଵାସ କଲା ଯାହା ଏକେଶ୍ଵରବାଦ।

Question ୬।
ଦୁର୍ଗାଇମ୍‌ଙ୍କ ଆତ୍ମହାତ୍ୟା ତତ୍ତ୍ୱ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ୧୮୯୭ ମସିହାରେ ଲି ସୁଇସାଇଡ୍ ନାମକ ଏକ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିଜକୁ ହତ୍ୟା କରିବାର ଏକ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ। ଏହା ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ, ତାଙ୍କ ମତରେ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତି ଠାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଜନିତ ଏକ ପ୍ରବଣତା ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯାହାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ। ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ୪ଟି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି। ଯଥା : ଅହଂବାଦୀ, ଆତ୍ମହତ୍ୟା, ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା, ଆନୋମିକ୍ ବା ନିୟମଶୂନ୍ୟତା ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏବଂ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା।

Question ୬।
ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମତବାଦ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ। ସାମାଜିକ ସଂହତି ଓ ସାମାଜିକ ନିୟମ ଭିତ୍ତିରେ ସେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବର୍ଗୀକରଣ କରିଛନ୍ତି। ଏହି ବର୍ଗୀକରଣ ମଧ୍ୟରୁ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ପ୍ରକାର ଅଟେ। ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମାଜ ସହିତ ସଂହତି ନିମ୍ନ ବା ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼େ ସେ ଯେଉଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ। ଏହି ସମୟରେ ସେ ସମୂହ ସହିତ ସଂପୂର୍ଣ ଯୋଡ଼ି ନହେବାର ଅନୁଭବ କରେ। ଏହି ପ୍ରକାର ନଯୋଡ଼ି ହେବାର ଭାବନା ତା ମଧ୍ୟରେ ହାତଶଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଓ ସେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ।

Question ୮।
ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତ। ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ। ସାମାଜିକ ସଂହତି ଓ ନିୟମ ଭିଭିରେ ସେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ୪ ଭାଗରେ ବର୍ଗୀକରଣ କରିଛନ୍ତି ଓ ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ପ୍ରକାର। ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଦୃଢ଼ ହୋଇଥାଏ. ସେତେବେଳେ ଯଦି ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ। ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ସୈନିକ ଦେଶ ପାଇଁ ଜୀବନ ଦେବା ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୯।
ଆନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁର୍ଗାଇମ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ। ସେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଓ ନିୟମ ଭିତ୍ତିରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ଏହି ୪ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ଆନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ପ୍ରକାର। ସମାଜରେ ନିୟମ ଶୂନ୍ୟତା ଦେଖାଦେଲେ ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ସମାଜିକ ନିୟମ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହରାଇଲେ ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ। ଆର୍ଥିକ ଓ ଶିକଭିଭିକ ବିପଦ ସମୟରେ ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

Question ୧୦।
ଜାତି ଉପରେ ଘୂରେଙ୍କ ମତ ସଂକ୍ଷେପରେ ଦିଅ।
Answer:
ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଭିନ୍ନ ଚିନ୍ତାନାୟକମାନେ ଏହାର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଫେସର ଜି.ଏସ୍. ଦୂରେ ଅନ୍ୟତମ। ସେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସମାଜତାତ୍ତ୍ଵିକ ଓ ଇଣ୍ଡୋଲୋଜିକାଲ୍ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ସେ ତାଙ୍କ ରଚିତ ପୁସ୍ତକ “କାଷ୍ଟ ଆଣ୍ଡ ରେସ୍‌ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ”ରେ ତାଙ୍କ ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି। ସେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଐତିହାସିକ ଓ ତୁଳନାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ ଜାତି ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସଂପର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ବ ପରି। ସେ ଜାତିର ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରଜାତିକୁ ବୋଲି ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ରାହ୍ମଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ଜଡ଼ିତ ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କ ବିଜୟ ଦ୍ଵାରା ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି।

Question ୧୧।
ଘୂରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଘୂରେଙ୍କ ମତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ନିମ୍ନଲିଖତ ଲକ୍ଷଣମାନ ରହିଛି।
(୧) ସମାଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଜନ
(୨) ସ୍ତରୀକରଣ
(୩) ଅର୍ନ୍ତବିବାହ
(୪) ପବିତ୍ରତା ଓ ଅପବିତ୍ରାର ନିୟମ
(୫) ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାଚନରେ ବାଧା
(୬) ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନାଗରିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଓ ବାଧା

Question ୧୨।
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଉପରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଟିପ୍‌ପଣୀ ଦିଅ।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଭାରତୀୟ ସମାଜିବିଜ୍ଞାନୀ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ସେ ତାଙ୍କ ରଚିତ ପୁସ୍ତକ ‘ଦୁର୍ଗସମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧର୍ମ ଏବଂ ସମାଜ’ ପୁସ୍ତକରେ ଏହି ସଂମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି। ଭାରତୀୟ ପାରମ୍ପାରିକ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନତା ବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ସେ ଏହି ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କରେ ମତରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମୂହମାନ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରଥା, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ମତବାଦ ଓ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ। ତାହାକୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ କୁହାଯାଏ।” ସଦସ୍ୟ ଘୃଣ୍ୟ ଓ ଅପବିତ୍ର, ପ୍ରଥା ତ୍ୟାଗ କରି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ପ୍ରଥା ତା’ର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆସିବ ବୋଲି ବିଚାର କରିଥାଏ।

Question ୧୩।
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ କରଣ କ’ଣ ?
ଦ୍ବାରା “ଜଣେ ନୀଚ ହିନ୍ଦୁ ଜାତି ବା ଜନଜାତି ବା ଅନ୍ୟ ଜୀବନ ଶୈଳୀରେ ଏକ ଦ୍ଵିଜ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଜଣେ ନୀଚ୍ଚ ଜାତିର ବା ଜୀବନ ଶୈଳୀକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାଏ ଓ ଏହାଦ୍ଵାରା ଊ. ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟଟି ପ୍ରଥମେ ଏମ.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ। ଶ୍ରୀ ନିବାସୀ ତାଙ୍କ ରଚିତ ପୁସ୍ତକ ମହୀଶ୍ଵର “ କୁର୍ଗସ୍ ମାନଙ୍କ ଧର୍ମ ଓ ସାମାଜ” ପୁସ୍ତକରେ ସେ ଏହି ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ। ମହୀଶ୍ଵର କୁର୍ଗସ ମାନଙ୍କୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମୟରେ ସେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ, ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ନୀଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ବୃଦ୍ଧି କରିବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କର କେତେକ ପ୍ରଥାକୁ ତ୍ୟାଗ କରି ବ୍ରାହ୍ମମଣମାନଙ୍କର କେତେକ ପ୍ରଥା ବା ଜୀବନ ଶୈଳୀକୁ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି। ସେମାନେ ମାଂସ ଖାଇବା, ମଦ ପିଇବାକୁ ଛାଡ଼ି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ଶୈଳୀ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି ଏହା କରି ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇ ପିଢ଼ୀରେ ସେମାନେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାଇପାରିବେ। ଏହି ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଶ୍ରୀନିବାସ ବ୍ରାହ୍ମଣକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କଲେ।

Question ୧୪।
ସଂସ୍କୃତିକରଣର ଲକ୍ଷଣ ଲେଖ।
Answer:
(୧) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦେଶୀୟ ଉତ୍ସ।
(୨) ଏହା ଭାରତୀୟ ସମାଜର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନତାକୁ ବୁଝାଏ।
(୩) ଏହା ଏକ ଦ୍ଵିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।
(୪) ଏହା ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

Question ୧୫।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶଅ।
Answer:
(୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଆଖର ବିଷୟ ଅଟେ।
(୨) ଏହା ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପଦ୍ଧତି।
(୩) ଏହାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିଥାଏ।
(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଅଟେ।
(୫) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ଉପକଳ୍ପନା ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ।
(୬) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଫଳକୁ ପୁନଃପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିବ।

Question ୧୬।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅନ୍ୟତମ। ପ୍ରାକୃତିକ ବିଜ୍ଞାନରେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଏହା ଏକ ପଦ୍ଧତି। ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ. ଏହି ପଦ୍ଧତିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରେ ଏକ ଘଟଣାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତି ଭାବେ ଦେଖିବା ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ। କେତେକ ସଯୋଜିତ ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ଏହା ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ବାହ୍ୟ ଚରିତ୍ରକୁ ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ କରିବାରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।

Question ୧୭।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଲେଖ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏଖ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ। ଏହି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅଟେ; ଯଥା-
(୧) ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(୨) ଅଣ-ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(୩) ମିଶ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(୪) ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ
(୫) ଅଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

Question ୧୮।
ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ପ୍ରାକୃତିକ ଚରିତ୍ର ବା ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ।
(୨) ସଠିକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ସମୂହ ସ୍ଵାଗତ କରିଥାଏ।
(୪) ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୫) ଯେଉଁ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ ତା’ର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।

Question ୧୯।
ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଭାଗବତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ଦ୍ଵାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ବୃହତ୍ ସମୂହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବହାର ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ !
(୩) ସମସ୍ତ ଘଟଣା (ଯଥା ଚୋରୀ) ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୪) ନିବିଡ଼ତା ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ଘଟଣାକୁ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଇଥାଏ।
(୫) ଅଂଶଗ୍ରହଣ ଅନେକ ସମୟରେ କଳି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

Question ୨୦।
ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ପଦ୍ଧତି। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥ‌ିବା ସମୂହ ସହିତ ମିଶି କରି ବା ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ, ତାକୁ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କହନ୍ତି ଏଥରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ମୁକ୍ତ ଭାବେ ସମୂହ ସହିତ ମିଶି ଉତ୍ତମ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ସେମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ।

Question ୨୧।
ଅଣ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ଅଣ-ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାର ଅଟେ। ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିବା ସମୂହରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନକରି ଦୂରରେ ରହି ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଓ ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରା ଆଦିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ସେହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଅଣ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରପେକ୍ଷ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅବଲମ୍ବନ କରେ ଯାହାକି ତାକୁ ସେହି ସମୂହକୁ ସଂପୂର୍ଣ ସଠିକ୍ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ। ଅବଶ୍ୟ ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଣ ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଅସମ୍ଭବ ବିଷୟ। ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସମୂହରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରେ ନାହିଁ କି ତାକୁ କୌଣସି ଉପାୟରେ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ନାହିଁ।

Question ୨୨।
ଅଣ-ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଏଥରେ ନିରପେକ୍ଷ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
( ୨) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଛୋଟ ଛୋଟ ଜିନିଷର ଯତ୍ନଶୀଳ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ନିରପେକ୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଯୋଗୁଁ ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟ ସହଜ ହୋଇଥାଏ।
(୪) ଅଜଣା ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବେ ଗୁପ୍ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଲୋକ ସହଜ ମଣନ୍ତି।
(୫) ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

Question ୨୩।
ଅଣ-ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ଯଥେଷ୍ଟ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିଜର ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରି ନପାରି ଅନେକ ସମୟରେ ଭୁଲ୍ ଧାରଣା ଆପଣେଇଥାଏ।
(୪) ଏହି ପଦ୍ଧତି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ପ୍ରତି ଲୋକମାନେ ସନ୍ଦେହ ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି।

Question ୨୪।
ମିଶ୍ରିତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଗବେଷଣାରେ ତଥ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ମିଶ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାର ଅଟେ। ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ମତରେ ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଣ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସମ୍ଭବ। ତେଣୁ ଅନେକ ସମୟରେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଉଭୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମିଶ୍ରଣରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହିତ କରିଥାନ୍ତି। ଏହି ଉଭୟ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ମିଶ୍ରଣକୁ ମିଶ୍ରିତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କହାଯାଏ।

Question ୨୫।
ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅନ୍ୟତମ। ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାକୁ ଅଧୁକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବା କୌଶଳର ବିକାଶ କରାଯାଇ। ପକ୍ଷପାତିତା ଏବଂ ବାହ୍ୟକାରକଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଭାବକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ। ବୈଧ ସାଧାରଣୀକରଣରେ ଉପନୀତ ହେବାରେ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରେ। ପକ୍ଷପାତିତାଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାଯାଏ ଯଥା ପର୍ଯବେକ୍ଷଣ କରାଯାଉଥିବା ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ।

Question ୨୬।
ଅଣି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ଏକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯରୁ ଅଣନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାର। ଏହି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅଣ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ବାହାର କାରିଗର କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ଅନୁଭୂତ ହୋଇନଥାଏ। ଏଥିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ହେଉଥିବା ଘଟଣା ଉପରେ କୌଣସି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାଯାଏ ନାହିଁ।

Question ୨୭।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ବା ଦ୍ବେଷ୍ଟନାୟାର କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯରୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଜନପ୍ରିୟ ପଦ୍ଧତି। ଏହି ପଦ୍ଧତି ମୁଖ୍ୟତଃ ଯେତେବେଳେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଏକ ବୃହତ୍ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଏକ ଚିଠାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଯାହାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଗବେଷକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକ ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ଚିଠାକୁ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକରୀ ପାଖକୁ ଡାକରେ ପ୍ରେରିତ କରିଥାଏ ଯିଏକି ଏହାକୁ ପୂରଣ କରି ପୁନଶ୍ଚ ଗବେଷକ ପାଖକୁ ଡାକରେ ପ୍ରେରିତ କରିଥାଏ ଯିଏକି ଏହାକୁ ପୂରଣ କରି ପୁନଶ୍ଚ ଗବେଷଣ ପାଖକୁ ଡାକରେ ଫେରାଇ ଦିଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକ ନିଜେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ପାଖକୁ ଯାଏ ନାହିଁ।

Question ୨୮।
ଏକ ଭଲ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଆକାରରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ହେବା ଉଚିତ।
(୨) ଏଥରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଶ୍ନ ରହିବା ଉଚିତ।
(୩) ଏଥିରେ ବ୍ୟବହୃତ ଭାଷା ସହଜ ଓ ଶବ୍ଦ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ହେବା ଉଚିତ।
(୪) ଏଥରେ ବିଷୟ ଭିତିକ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାର ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ।
(୫) ଏଥିରେ ଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସଠିକ୍ କ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ହେବା ଉଚିତ।
(୬) ଏହା ଆକର୍ଷଣୀୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ହେବା ଉଚିତ।

Question ୨୯।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ଅନ୍ୟତମ। ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରହିଛି। ପି. ଭି. ୟଙ୍ଗଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ତିନି ପ୍ରକାରର ଯଥା ସଂରଚିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ଅଣ ସଂରଚିତ ପ୍ରଶାବଳୀ ଏବଂ ଛବିଳ ପ୍ରଶାବଳୀ। ପୁନଶ୍ଚ ଜି.ଏ ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା ମତାମତର ପ୍ରଶାବଳୀ।

Question ୩୦।
ପ୍ରଶ୍ନୋବଳୀର ଉପକାରିତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରେ।
(୨) ବୃହତ୍ ଅଞ୍ଚଳ୍ପ ଭିତିକ ଅଧ୍ୟୟନ ଗବେଷଣା ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସହଜ ହୋଇଥାଏ।
(୪) ଏହି ପଦ୍ଧତି କମ୍ ସମୟ ଓ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଆବଶ୍ୟକ ରହିଥାଏ।
(୫) ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
(୬) ଏହା ଏକ ମହତ୍ ଓ ନମନୀୟ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ।

Question ୩୧।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର – ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟରୁ ଏହା ଏକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ । ପ୍ରଶାବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ନିମ୍ନଲିଖତ ଅପକାରିତା ରହିଛି।
(୧) ଏହି ପଦ୍ଧତି ନିରକ୍ଷର ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରିବିନି।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ବୈଧ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନେକ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଫେରାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ।
(୪) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ହସ୍ତଚାଳନା ବା ମନଇଚ୍ଛା ପୂରଣର ସୁଯୋଗ ରହିଛି।
(୫) କେତେକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବା ସ୍ପର୍ଶକାତର ବିଷୟକୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।

Question ୩୨।
ସୂଚୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟରୁ ସୂଚୀ ଏକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପଦ୍ଧତି। ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ। ସୂଚୀ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଚିଠା ଯାହାକି ସାକ୍ଷାତକାର ସମୟରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଦ୍ବାରା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଠାରୁ ତଥ୍ୟ ପାଇଁ ସେ ଏହାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହା ଗବେଷକର ମନେ ପକାଇବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଏକ ଔପଚାରିକ ଚିଠା।

Question ୩୩।
ସୂଚୀର ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ପଦ୍ଧତି ଭାବେ ଏହା ବ୍ୟାପକ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।
(୧) ଅନ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ତୁଳନାରେ ସୂଚୀରେ ତଥ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ମିଳିଥାଏ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ସନ୍ଦେହ ଦୂର ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ରହିଛି।
(୩) .ସୂଚୀ ପୂରଣ ପାଇଁ କମ୍ ସମୟ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ ଓ ଭୁଲ୍ କମ୍ ଥାଏ।
(୪) ଏହି ପଦ୍ଧତି ସବୁ ବର୍ଗର ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ।
(୫) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

Question ୩୪।
ସୂଚୀର ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସୂଚୀ ପଦ୍ଧତି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ବହୁଳ ବ୍ୟବହ୍ରୁତ ପଦ୍ଧତି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଅପକାରିତା ରହିଛି।
(୧) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅଧ‌ିକ ସମୟ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ ଓ ଅଧୁକ ଖର୍ଚ୍ଚ କରିଥାଏ।
(୨) ବୃହତ୍ ଅଞ୍ଚଳ ଭିଭିକ ଅଧ୍ୟୟନ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକର ଉପସ୍ଥିତି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଚେତନା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ଫଳରେ ସେମାନେ ଭୁଲ୍ ତଥ୍ୟ ଦେଇଥାନ୍ତି।
(୪) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମସ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ।

Question ୩୫।
ସୂଚୀର ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ
(୨) ସୂଚୀ ଏକ ଗାଇଡ୍ ବା ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ଭଳ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
(୩) ଏହା ସଠିକ୍ ଯୋଗାଯୋଗ ଓ ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ।
(୪) ଏହା ବର୍ଗୀକରଣ ଓ ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
(୫) ଏକ ମନେପକାଇବା ଯନ୍ତ୍ର ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ।

Question ୩୬।
ସୂଚୀର ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସୂଚୀ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ଜନପ୍ରିୟ ପଦ୍ଧତି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ସୂଚୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ୫ ପ୍ରକାରର ଯଥା :
(୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ,
(୨) ରେଟିଙ୍ଗ୍ ବା ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ ସୂଚୀ
(୩) ଦସ୍ତାବିତ୍ ବା ଡକୁମେଣ୍ଟ ସୂଚୀ
(୪) ମୂଲ୍ୟାୟନ ବା ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ସୂଚୀ
(୫) ସାକ୍ଷାତ୍‌କାରୀ ସୂଟୀ।

‘ଗ’ ବିଭାଗ

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

Question ୧।
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଫରାସୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ତା’ ନୁହେଁ ନିଜର ଅନେକ ଅବଦାନ ଦ୍ଵାରା ସମାଜବିଜ୍ଞାନକୁ ପରିପୃଷ୍ଟ କରିଥିଲେ। ସେ ଅନେକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିବା ସହିତ କେତେକ ମତବାଦ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ସେ ଜଣେ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦୀ। ତାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଲେଖାରେ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦର ପ୍ରତିଫଳିତ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳେ। ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିମୟ ସମାଜବିଜ୍ଞାନକୁ କମ୍‌କ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଅବଦାନ। କମ୍‌ ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତାର ବିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରକୁ ସୁନ୍ଦର ରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ ମଣିଷର ମନ ଏବଂ ମାନବ ସମାଜ ଐତିହାସିକ ବିବର୍ତ୍ତନର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତର ଦେଇ ଗରି କରିବା ସହିତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣତାର ସର୍ବଶେଷ ସ୍ତରରେ ଉପନୀତ ହୋଇଥାଏ। ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତନକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ କମ୍‌ ନିୟମ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ ନାମରେ ପରିଚିତ। ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ “ ଜ୍ଞାନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶାଖା ତିନୋଟି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ ଯଥା : ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ବା ଫିକ୍‌ଟିସସ୍, ଆଧ୍ୟାମ୍ବିକ ବା ଅମୂର୍ଣ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ବାସ୍ତବ।” ଏହାକୁ ହିଁ. ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମ କୁହାଯାଏ। କାରଣ ତାଙ୍କ ମତରେ ମାନବୀୟ ଚିନ୍ତନ ବିବର୍ତ୍ତନର ତିନୋଟି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତର ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ। ତାଙ୍କ ମତରେ ମାନବୀୟ ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତି ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ସମାନ ଅଟେ। କମ୍ପେଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ତିନୋଟି ସ୍ତରକୁ ନିମ୍ନରେ ଦର୍ଶାଗଲା।

(୧) ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର (Theological or Fictitious Stage)
(୨) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସ୍ତର (Metaphysical or Abstract Stage)
(୩) ବାସ୍ତବ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର (Positive or Scientific Stage)

(୧) ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର (Theological Stage): କମ୍‌ଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ହେଉଛି ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର । ପ୍ରାୟତଃ ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ସ୍ତର ତିଷ୍ଠି ରହିଥିବାର ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ। କମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟର ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଓ ବିଶ୍ବର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ଈଶ୍ଵର ବା ଅତି ପ୍ରାକୃତକ ଶକ୍ତି ପରିଚାଳିତ। ଯାହାକିଛି ଘଟଣା ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ। ଏହି ସମୟରେ ମନୁଷ୍ୟର ଚିନ୍ତା ଧର୍ମ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଦ୍ଵାରା ଘଟୁଛି। ତା’ ପରେ ଈଶ୍ଵରୀୟ ଇଚ୍ଛା ବା ଅନିଚ୍ଛା ବିଦ୍ୟମାନ। ଏହି ସ୍ତର ପିଣ୍ଡି ବା ପୂଜାରୀମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ଓ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ। ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ଚିନ୍ତନ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଦ୍ବାରା ପରିଚାଳିତ। କମ୍ପେଙ୍କର ଏହିସ୍ତର ୪ଟି ଉପସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ। ଯଥା: ଫେଟିସ୍‌ବାଦ, ଆରୋପେମଫିବାଦ, ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ ଏବଂ ଏକ ଈଶ୍ବରବାଦ। ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ଚିନ୍ତନର ପ୍ରଥମ ଉପସ୍ତର ହେଉଛି ଫେଟିସ୍‌ବାଦ। ଏହି ସ୍ତରରେ ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଉଥିଲା ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ଜୀବ ବସ୍ତୁରେ ସଜୀବ ବା ଈଶ୍ଵରୀୟ ସତ୍ତା ରହିଛି।

ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଦ୍ଵିତୀୟ ଉପସ୍ତର ହେଉଛି ଆଡ୍ରୋପ୍ରେମର୍ଫିବାଦ। ଏଥିରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କର ମାନବୀୟ ରୂପର କଳନା କରାଯାଇଥିବାର ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ।

ବହୁ ଈଶ୍ଵରବାଦୀ : ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ପ୍ରଥମସ୍ତରର ତୃତୀୟ ଉପରସ୍ତର ହେଉଛି ବହୁ ଈଶ୍ବରବାଦ। ଏହି ସ୍ତରରେ ଏକାଧ୍ଵକ ଈଶ୍ବରଙ୍କର ଅବସ୍ଥିତିରେ ବିଶ୍ବାସ କରୁଥିଲେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗ ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଈଶ୍ବର ମାନଙ୍କର କଳନା କରାଗଲା।

ଏକ ଈଶ୍ବରବାଦ : ଏହି ସ୍ତରରେ ମାତ୍ର ଏକ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଠାରେ ବିଶ୍ବାସ କରାଗଲା।

(୨) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବା ଅମୂର୍ତ୍ତ ସ୍ତର (Metaphysical or Abstract Stage) : କମ୍‌କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସ୍ତର। ଏହି ସ୍ତର ପ୍ରାୟତଃ ୧୩୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରୁ ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ତିଷ୍ଠି ରହିଥିବାର ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ। ଏହି ସ୍ତର ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର ଠାରୁ ଉନ୍ନତ ଏବଂ ଏକ ଅଧୂ ନିବର୍ଷିତ ସ୍ତର ଅଟେ । ଏହି ସ୍ତରରେ ଲୋକମାନେ ବିଶ୍ଵାସ କରୁଥିଲେ ଯେ କେ ଅମୂର୍ଣ ଶକ୍ତି ବିଶ୍ଵର ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ବା ପରିଚାଳିତ କରିଥାଏ। ଏହି ସ୍ତର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ଏକ ସଂଶୋଧୃତ ସ୍ତର ଅଟେ। ଏହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ଅତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିର ସ୍ଥାନ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରିଛି।

(୩) ବାସ୍ତବ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର (Positice or Scientific stage) : ଏହି ସ୍ତର କମ୍ପେଙ୍କ ତ୍ରିସ୍ତରୀୟ ନିୟମର ଶେଷ ସ୍ତର। ଏହି ସ୍ତର ହେବ ମାନବ ଚିନ୍ତନ ବା ମାନବ ମନର ବିକାଶଣର ଶେଷ ସ୍ତର। ଏହି ସ୍ତର ୧୮୦୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି। ବିଜ୍ଞାନରେ ବିଶ୍ଵାସର ଏହି ସ୍ତରର ଅୟମାରମ୍ଭ ହୋଇଛି। ପୂର୍ବସ୍ତରର ପ୍ରିଷ୍ଟ ଏବଂ ଧର୍ମତତ୍ତ୍ଵାବଧାରକ ବଦଳରେ ଏଠାରେ ବୈଜ୍ଞାନିକଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ କଳ୍ପନା ବଦଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଶିଳ୍ପପତି ମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଶିଳ୍ପପତି ମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଶିଳ୍ପପତି ମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଶିଳ୍ପପତି ମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ଶିଳ୍ପପତି ମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଛି। ଏହି ସ୍ତରରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନର ପରିସୀମା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ମନୁଷ୍ୟ ଆଉ ଧର୍ମତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକସ୍ତର ଅମୂର୍ତ ଶକ୍ତିରେ ବିଶ୍ଵାସ ନକରି ବୈଜ୍ଞାନକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି।

Question ୨।
ଇମାଇଲେ ଦୁର୍ଗାଇମ୍ଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତତ୍ତ୍ଵକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଫରାସୀ ସାମାଜବିଜ୍ଞାନ ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ଜଣେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଜନକ୍ ଭାବେ ପରିଚିତ। ତାଙ୍କର ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାକ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥିଲା। ସେ ଅନେକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିବା ସହିତ ଅନେକ ମତବାଦ ରଚନା କରିଛନ୍ତି। ସେ ୧୮୯୭ରେ ଲି, ସୁଇସାଇଡ୍ ନାମକ ଏକ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ। ସେଥିରେ ସେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ପ୍ରକାର ଓ କାରଣସବୁକୁ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି। ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ ଏହି ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ଦୁର୍ଗାଇମଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସମାଜିକ ସତ୍ୟ। ପୂର୍ବରୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାର୍ଯ୍ୟ ଭାବେ ବିଚାର କରାଯାଉଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଶାଇମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିଜକୁ ହତ୍ୟା ବା ନଷ୍ଟ କରିବାର ଏକ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ। ତାଙ୍କ ମତରେ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ଏକ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଜନିତ ପ୍ରବଣତା ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯ ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାକୁ ବାଧ୍ଯ ହୁଏ। ସେ ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ହାର ଓ କାରଣକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଛନ୍ତି। ସେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି। ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଏହି ପ୍ରକାର ସଂହତି ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଭିତ୍ତିରେ ବର୍ଗୀକରଣ କରିଛନ୍ତି। ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

(୧) ଅହିଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Egoistic suicide) : ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମାଜ ବା ସମୂହ ସହିତ ସଂହତି କମିଯାଏ ବା ହରାଏ ସେତେବେଳେ ଯଦି ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ହତ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ। ଏକ ସଂହତି ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଜରେ ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହ ସଂହତି ହରାଇଲେ ହତାଶ ହୋଇ ଏପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ। ଏହି ସମୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ବିଷୟରେ କେବଳ ଚିନ୍ତା କରିଥାଏ। ସାମାଜିକ ସଂହତି ଦୁର୍ବଳ ହେଲେ ସମାଜରେ ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

(୨) ପଦାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Altruistic suicide) : ଏହା ହେଉଛି ଦୁର୍ଗାଇମ୍ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରକାର। ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମୂହ ସହିତ ସଂହତି ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ହୋଇଥାଏ ବା ଅଧିକ ଉଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରେରତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବିଥାନ୍ତି ଯେ ଏହା କରିବା ସେମାନଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ। ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହ ବା ଦେଶ ପାଇଁ ନିଜ ଜୀବନ ବଳି ଦିଏ ସେତେବେଳେ ତା’ର ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ପଦାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ।

(୩) ଆନୋମିକ୍ ବା ହତାଶାମୂଳକ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Anomic sucide) : ଦୁର୍ଗାଇମ୍ସଙ୍କର ତୃତୀୟ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ହେଉଛି ଅନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା। ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଅତି ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଏ ସେତେବେଳେ ଏପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଆମି ବା ନିୟମଶୂନ୍ୟତା ହେଉଛି ଆଧୁନିକ ସମାଜର ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୂରାବସ୍ଥା। ଏ ସମୟରେ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିମ୍ନସ୍ତରରେ ରହିଥାଏ। ଚରମ ହତାଶାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତି ଏ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ। ଏ ପ୍ରକାର ଅବସ୍ଥା ପ୍ରାୟତଃ ଆର୍ଥିକ ବା ଶିଳ୍ପ ବା ବ୍ୟବସାୟ ଦୁର୍ଗତ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଜୀବନରେ ଏହି ହଠାତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଖାପ ଖୁଆଇ ନପାରି ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ତାକୁ ଆନୋମିକ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କୁହାଯାଏ।

(୪) ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Fatalistic suicide) : ଦୁର୍ଗାଇମ୍ସଙ୍କର ଚତୁର୍ଥ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ହେଉଛି ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା। ଏପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅତ୍ୟଧିକ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଅବସ୍ଥାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ଲୋକର ଭାବପ୍ରବଣତାକୁ ରୋକାଯାଏ ଏବଂ ଯାହାର ଭବିଷ୍ୟତ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୋଇପଡ଼େ ସେ ଏପରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ।

Question ୩।
ଜାତି ଉପରେ ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ୟୂରେଙ୍କର ମତକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭିଭିଅଟେ। ଏହା ଉଭୟ ଏକ ସଂରଚନାତ୍ମକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ରୂପ। ଏହାକୁ ଏକ ଆବଦ୍ଧ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତୀୟ ସମାଜର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭାବେ ଏହା ପରିଚିତ। ପ୍ରାୟତଃ ତିନି ହଜାରରୁ ଉର୍ଷବର୍ଷ ଧରି ଏହା ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ତିଷ୍ଠି ଆସିଅଛି। ତେଣୁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ବିଭିନ୍ନ ଚିନ୍ତାନାୟକମାନେ ଏହାକୁ ଆଗ୍ରହର ସହ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାନ୍ତି। ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସ୍ତରୀକରଣ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ। ସେହିପରି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ପ୍ରଫେସର ଜି-ଏସ-ଘୂରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ଭାରତୀୟ ସମାଜ ପାଇଁ ଏହା ତାଙ୍କର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ। ୧୯୩୨ରେ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ “କାଷ୍ଟ ଏବଂ ରେସ୍ ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ” ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା।

ଘୂରେ ଜାତିକୁ ଏକ ଐତିହାସିକ, ତୁଳନାତ୍ମକ ଓ ସଂହତିଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ, “ ଜାତ ହେଉଛି କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ବିଶ୍ଵ” ଜାତିର ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରୁ ବୋଲି ସେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ସେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ଯୋଡ଼ିଛନ୍ତି। ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ବିଜୟ ଫଳରେ ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ବୋଲି ସେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଯୋଗୁଁ ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଛି ବୋଲି ସେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସ୍ଥିର ନୁହେଁ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଅଟେ।

(୧) ସମାଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଜନ,
(୨) ସ୍ତରୀକରଣ,
(୩) ପବିତ୍ରତା ଓ ଅପବିତ୍ରତାର ନିୟମ,
(୪) ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ନାଗରିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଓ ଅସୁବିଧା,
(୫) ବୃଦ୍ଧି ନିବାଚନରେ ବାଧା,
(୬) ବିବାହାର ବାଧା ବା ଏଣ୍ଡୋଗାମୀ।

Question ୪।
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଉପରେ ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ରଚନା ଲେଖ।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଓ ଦିଲ୍ଲୀ ସ୍କୁଲ ଅଫ୍ ଇକୋନୋମିକ୍‌ସର ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ତାଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପୁସ୍ତକ “ ଦୁର୍ଗସମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧର୍ମ ଏବଂ ସମାଜ”ରେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ। ଏହି ସଂପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଶ୍ରୀନିବାସ ଭାରତର ପାରଂପାରିକ ସାମାଜିକ ସଂରଚନା ସାମାଜିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଞ୍ଚଳନତାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସ କରିଛନ୍ତି। ଶ୍ରୀନିବାସ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ମହୀଶୂରର ଦୁର୍ଗସ୍‌ମାନଙ୍କୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ନିଜ ନିଜର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ପାଇଁ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର କେତେକ ପ୍ରଥା ପରଂପରା ଓ ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି ଏବଂ ଅପବିତ୍ର ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେଉଥିବା ସେମାନଙ୍କର କେତେକ ପ୍ରଥା ପରଂପରାକୁ ତ୍ୟାଗ କରୁଛନ୍ତି। ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ମୋନ ମାଂସ ଖାଇବା, ମଦ ପିଇବା ସହିତ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡକୁ ଅନୁସରଣ କଲେ। ଏହିପରି କରି ଗୋଟିଏ ପିଢ଼ୀରେ ବା ପରେ ସେମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥିତିଜାହିର କରିପାରିବେ। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ଶ୍ରୀନିବାସ “ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ” ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ଓ ପରେ ଏହାକୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ବୋଲି କହିଲେ। ତାଙ୍କ ମତରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ଏକ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ; କିନ୍ତୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ବ୍ୟାପକ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ। କାରଣ ସେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଜାତିକ ସେମାନେ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି।

ପ୍ରଥମେ ଶ୍ରୀନିବାସ ସଂସ୍କୃତିକରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେଇ କହିଲେ ଯେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ହେଉଛି ନୀଚ ଜାତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମନୋବୃତ୍ତି ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ଉଚ୍ଚକୁ ଯିବା ପାଇଁ ନିରାମିଷ ଭୋଜନ ଓ ଏହାର କର୍ମକାଣ୍ଡକୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ କରି ପରେ ସେ ଏହି ସଂଜ୍ଞାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି କହିଲେ ଯେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଠି ଜଣେ ନୀଚ ହିନ୍ଦୁଜାତି ବା ଜନଜାତି ବା ଅନ୍ୟ ସମୂହ ଏହାର ପ୍ରଥା, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ମତବାଦ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ଏକ ଦ୍ଵିଜ ବା ଉଚ୍ଚଜାତିର ଜୀବନଶୈଳୀ ଅନୁକରଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ । ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତରେ ଏକ ଦେଶୀୟ ଉତ୍ସ ଭାବେ ପରିଗଣିତ । ଏହା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କେବଳ ସ୍ଥିତିଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । କୌଣସି ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇ ନ ଥାଏ । ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ନିମ୍ନଲିଖତ ଲକ୍ଷଣମାନ ରହିଛି ।

(୧) ସାମଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ଦେଶୀୟ ଉତ୍ସ
(୨) ଏକ ଦ୍ଵିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୩) ଏହା ଭାରତୀୟ ସମାଜର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ
(୪) ଏହା ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ଓ ଅଣସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜନିତ କରିଥାଏ
(୫) ଏହା ଏକ ସାର୍ବଜନୀୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ
(୬) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(୭) ଶିକ୍ଷଣ, ଶିଳ୍ପୀକରଣ ଆଣି ସାଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ତ୍ବରାନିତ କରିଥାଏ

Question ୫।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ’ଣ ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଉଭୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ସାମାଜିକ ବିଜ୍ଞାନର ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପଦ୍ଧତି ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। କାରଣ ପଦ୍ଧତି ବିନା କୌଣସି ପ୍ରକାର ଗବେଷଣା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା। ସାମାଜିକ ବିଜ୍ଞାନର ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ। ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାରେ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ସବୁଠୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦ୍ଧତି। ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରର ଏହା ସବୁଠୁ ପୁରୁଣା ପଦ୍ଧତିଭାବେ ପରିଚିତ।

ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରଦ୍ଧତି ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଦ୍ଵାରା ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ। ଏହା ଏକ ଘଟଣା ବା ସମସ୍ୟାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ଦର୍ଶନ କରିବାର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଆଖିର କାର୍ଯ୍ୟ ଭାବେ ପରିଚିତ। ଏକ ବାସ୍ତବ ପରିସ୍ଥିତିରେ କ’ଣ ଘଟୁଛି ତାହାକୁ ଏକ ଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଅକ୍ସଫୋର୍ଡ ଅଭିଧାନ ଅନୁସାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅର୍ଥ “ ଘଟଣା ବା ସମସ୍ୟା ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କର କାରଣ ଏବଂ ଫଳାଫଳ ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ଭିତ୍ତିରେ ସଠିକ୍ ଦର୍ଶନ ଓ ତା’ର ଲିଖନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।”

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷଣ : ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି ବା ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ କୌଶଳ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଲକ୍ଷଣ ମାନରହିଛି।

(୧) ଆସ୍‌ର କାର୍ଯ୍ୟ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆଖିଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗ୍ଙ୍କ ମତରେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଆଖି ଦ୍ବାରା କରାଯାଉଥିବା ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଓ ଜାଣିଶୁଣି କରାଯାଉଥିବା ଅଧ୍ୟୟନ। ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜିନିଷକୁ ଅଧ‌ିକ ଯତ୍ନଶୀଳ ଭାବେ ଦେଖିବାକୁ ହୋଇଥାଏ। ଆଖି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ବିଶ୍ଵାସୀ ପଦ୍ଧତି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଉପରେ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଏ।

(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଅଟେ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ହେବା ଉଚିତ୍ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ପକ୍ଷପାତିତା ବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିଚାରରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ହେବା ଉଚିତ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ଉଚିତ।

(୩) ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପଦ୍ଧତି : ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ। କୌଣସି ପ୍ରକାର ଅବ୍ୟବସ୍ଥିତ ବା ହାଫାବାର୍ଡ଼ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ। ଘଟଣାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ।

(୪) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିଥାଏ। ସେହି ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ। ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମୂଲ୍ୟହୀନ ହୋଇପଡ଼ିବ।

(୫) ସଠିକ୍ ଯୋଜନ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ଭାବେ ପରିଚିତ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ ଓ ସେହି ଯୋଜନା ମୁତାବତା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ।

(୬) ଲେଖା ରଖିବା ଆବଶ୍ୟକ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସମୟରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲିଷ୍ପତ ଆକାରରେ ରଖିବା ଆବଶ୍ୟକ ନହେଲେ ପର୍ଯ୍ୟାବେକ୍ଷକ ଏହାକୁ ଭୁଲି ଯିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।

(୭) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ଉପକଳ୍ପନା ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ବା ପରିଚାଳିତ ହେବା ଉଚିତ।

(୮) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଧ୍ୟୟନ ଯାହାଦ୍ଵାରା ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହିତ ହୋଇଥାଏ।

(୯) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଫଳ ପୁନଃ ପରୀକ୍ଷଣ ଯୋଗୀ ହେବା ଉଚିତ।

Question ୬।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସଂଜ୍ଞାଦିଅ ଓ ଏହାର ପ୍ରକାର ଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପଦ୍ଧତି ଭାବେ ପରିଚିତ। ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବ୍ୟବହାର ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଅଟେ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକ ଆଖିର କାର୍ଯ୍ୟ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ। ଏକ ଘଟଣା ବା ସମସ୍ୟାକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ଦର୍ଶନ କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ସଠିକ୍ ଭାବେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏକ କୌଶଳ ଯାହାଦ୍ଵାରା ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ପରିସ୍ଥିତିରେ କ’ଣ ଘଟୁଛି ତାହାକୁ ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଆକ୍ସଫୋର୍ଡ କସାଇଜ୍ ଅଭିଧାନ ଅନୁସାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅର୍ଥ “ଘଟଣା ବା ସମସ୍ୟା ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କର କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ଭିତ୍ତିରେ ସଠିକ୍ ଦର୍ଶନ ଓ ତା’ର ଲିଖନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ପି. ଭି. ୟଙ୍ଗଙ୍କ ମତରେ, “ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣା ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ଆଖିଦ୍ଵାରା କରାଯାଉଥିବା ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଓ ଜାଣିଶୁଣି ଅଧ୍ୟୟନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଜଟିଳ ସାମାଜିକ ଘଟଣା, ସାଂସ୍କୃତିକ ପଦ୍ଧତି ବା ମାନବ ଚରିତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ପାରସ୍ପରିକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ପରିମାଣକୁ ବୁଝିବା।”

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକାର : ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ଜାରି କରାଯାଉଥିବା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ପ୍ରକାର ଭିତ୍ତିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପାଞ୍ଚଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ। ଯଥା –
(୧) ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ବା ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Participant obervation)
(୨) ଅଣଆଂଶ ଗ୍ରହଣକାରୀ ବା ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Non-participant observation)
(୩) ମିଶ୍ରିତ ବା ବ୍ବାସି ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Mixed or Quasi participant observation)
(୪) ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Controlled observation)
(୫) ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Noncontrolled observtion)

(୧) ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଯେତେବେଳେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ଥିବା ସମୂହ ସହିତ ମିଶି ବା ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ସେମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ କଳାପକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ।

(୨) ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଯେତେବେଳେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଏକ ସମୂହ ବା ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଦୂରରେ ରହି ଓ ସେମାନଙ୍କ ସହ ସାମିଲ ନ ହୋଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରେ ନାହିଁ କି ସେମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ କୌଣସି ଉପାୟରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିନଥାଏ।

(୩) ମିଶ୍ରିତ ବା କ୍ଲାସି ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଭାଗୀ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବାସ୍ତବରେ ଅସମ୍ଭବ। ତେଣୁ ଉଭୟର ମିଶ୍ରଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଧ‌ିକ ସଫଳ ଓ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ହୁଏ ଏବଂ ଫଳାଫଳ ଉତ୍ତମ ମିଳିଥାଏ। ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମିଶ୍ରଣରେ ସୃଷ୍ଟି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ମିଶ୍ରିତ ବା କ୍ରାସି ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ।

(୪) ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଫଳାଫଳକୁ ଅଧ‌ିକ ସଠିକ୍ ବସ୍ତୁନଶ୍ଚ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣଜାରି କରାଯାଏ। ଏହି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ୨ଟି ସ୍ତରରେ ଜାରି କରାଯାଏ
(୧) ଘଟଣା ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେବାକୁ ଥିବା ବିଷୟ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି ହୋଇଥିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ।

(୫) ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଯେତେବେଳେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପକାନଯାଇ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାନଯାଇ ସଂପନ୍ନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ।

Question ୭।
ପ୍ରଶାବଳୀ କ’ଣ ? ଏକ ଭଲ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଲକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ। ଏଥ‌ିପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଠିକ୍ ବା ଉପଯୁକ୍ତ ଉପକରଣ ବା କୌଶଳ ନିର୍ବାଚନ ସବଠୁ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ କାରଣ ଗବେଷଣାର ଫଳାଫଳ ଏହା ଉପରେ ହିଁ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ତେବେ ଯାହାହେଉ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ଉପକରଣ ବା କୌଶଳ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପକରଣ, ଅଟେ।

ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶାବଳୀ ହେଉଛି ଏକ ତଥ୍ୟ ସିଟ୍‌ରେ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ କ୍ରମରେ ସଞ୍ଜିତ ହୋଇ ଛାପା ହୋଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଚିଠା। ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଥ‌ିବା ଉତ୍ତରକର୍ତ୍ତା ମାନେ ପୂରଣ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦିଅନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ଗବେଷଣା ଏକ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ କରାଯାଏ ବା ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀମାନେ ଦୂରଦୂରାନ୍ତରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହି ଉପକୀରଣର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ଏଥିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ପାଖକୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଯାଏ ନାହିଁ ସେ କେବଳ ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଡାକରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ପାଖକୁ ପଠାଇଦିଏ ଯିଏକି ପୂରଣ କରି ପୁଣି ତାଙ୍କଦ୍ଵାରା ଗବେଷଣ ପାଖକୁ ଫେରାଇ ଦେଇଥାଏ। ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହ୍ୟାଟଙ୍କ ମତରେ, “ ସାଧରଣ ଭାଷାରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଉପକରଣକୁ ବୁଝାଏ ଯାହାକି ଏକ ଫରାମାଟ ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ଯାହାକୁ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନ କାରୀ ନିଜେ ହିଁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ”

ଏକ ଭଲ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଲକ୍ଷଣ :
ଏକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଭଲ ବା ଉତ୍ତମ ବୋଲି ସେତିକି ବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେତେବେଳେ ଏହା ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଲକ୍ଷଣମାନ ରହିଥ‌ିବ
(୧) ଏହା ଅକାରରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ହେବା ଉଚିତ।
(୨) ପ୍ରଶାବଳୀରେ କେବଳ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ପ୍ରଶ୍ନମାନ ରହିଥିବା ଆବଶ୍ୟକ।
(୩) ପ୍ରଶାବଳୀ ସବୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହୋଇଥବା ଉଚିତ।
(୪) .ପ୍ରଶାବଳୀରେ ବ୍ୟବହୃତ ଭାଷା ସରଳ ହେବା ଉଚିତ।
(୫) ଏଥରେ ବିଷୟଭିଭିକତାକୁ ଦୂରେଇବା ଉଚିତ।
(୬) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସଠିକ୍ କ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ହେବା ଉଚିତ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରକାର :
ପ୍ରଶାବଳୀ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । ପି. ଭି. ୟୁଙ୍ଗଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରଶାବଳୀ ତିନି ପ୍ରକାରର ଅଟେ।
(୧) ସଂରଚିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ
(୨) ଅଣସଂରଚିତ ପ୍ରଶାବଳୀ
(୩) ଛବିଳ ପ୍ରଶାବଳୀ

ଜି. ଏ. ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା –
(୧) ସତ୍ୟ ବା ବାସ୍ତବତାର ପ୍ରାଶାବଳୀ,
(୨) ମତାମତର ପ୍ରଶାବଳୀ।

Question ୮।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ସଂଜ୍ଞାଦିଅ ଏବଂ ଏହାର ଉପକାର ଓ ଅପକାରକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ। ଏଥ‌ିପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଠିକ୍ ବା ଉପଯୁକ୍ତ ଉପକରଣ ବା କୌଶଳ ନିର୍ବାଚନ ସବୁଠୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ କାରଣ ଗବେଷଣାର ଫଳାଫଳ ଏହା ଉପରେ ହିଁ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ତେବେ ଯାହାହେଉ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ଉପକରଣ ବା କୌଶଳ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପକରଣ ଅଟେ।

ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶାବଳୀ ହେଉଛି ଏକ ତଥ୍ୟ ସିଟ୍‌ରେ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ କ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଛାପା ହୋଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଚିଠ। ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଥିବା ଉତ୍ତରକର୍ତ୍ତା ମାନେ ପୂରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦିଅନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ଗବେଷଣା ଏକ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ କରାଯାଏ ବା ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀମାନେ ଦୂରଦୂରାନ୍ତରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହି ଉପକରଣର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ଏଥୁରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ପାଖକୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଯାଏ ନାହିଁ ସେ କେବଳ ପ୍ରଶାବଳୀକୁ ଡାକରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ପାଖକୁ ପଠାଇଦିଏ ଯିଏକି ଏହାକୁ ପୂରଣ କରି ପୁଣି ତାଙ୍କଦ୍ବାରା ଗବେଷକ ପାଖକୁ ଫେରାଇ ଦେଇଥାଏ। ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହ୍ୟାଙ୍କ ମତରେ, “ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଉପକରଣକୁ ବୁଝାଏ ଯାହାକି ଏକ ଫରମାଟ ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ଯାହାକୁ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନ କାରୀ ନିଜେ ହିଁ ପୂରଣ କରିଥାଏ।”

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପକାର :
ପ୍ରଶାବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ନିମ୍ନଲିଖତ ଉପକାରମାନ; ଯଥା –
(୧) ଏହି ପଦ୍ଧତି କମ୍ ସମୟ, ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଓ ଖର୍ଚ୍ଚ ଆବଶ୍ୟକତାରେ।
(୨) ବୃହତ୍ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଉତ୍ତମ ଅଟେ।
(୩) ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଏହା ସବୁଠୁ ସହଜ ଓ ନମନୀୟ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ।
(୪) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ଅଧ୍ଵ।
(୫) ଅନ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ତୁଳନା ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ।
(୬) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଉତ୍ତମ ଅଟେ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଅପକାର :
ପ୍ରଶାବଳୀର ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଅପକାରମାନ ରହିଛି
(୧) ନିରକ୍ଷର ଲୋକଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ କମ୍ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୪) ସ୍ପର୍ଶକାତର ବିଷୟ ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ।
(୫) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କମ୍ ଅଟେ।
(୬) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକ ଓ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂପର୍କ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।

Question ୯।
ସୂଚୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରକାରଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବେ ସମାଜରେ ବାସ କରେ। ସମାଜରେ ତା’ର ବାସ କରିବା ସମୟରେ ସେ ନାନା ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ସମାଧନ ପାଇଁ ସେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଉପକରଣ କୌଶଳ ଦା ପଦ୍ଧତିରେ ବିକାଶ କରିଅଛି। ସେହିଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସହିତ ହୋଇଥାଏ। ସେହି ପଦ୍ଧତିଗୁଡିକ ମଧ୍ୟରୁ ସୂଚୀ ଅନ୍ୟତମ ଅଟେ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ସୂଚୀ ହେଉଛି ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଏକ ଚିଠା ଯାହାକି ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ସମୟରେ ବ୍ୟବହାର କରି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନ ପ୍ରଚାର ନିଜେ ଏହାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହା ତଥ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାର ଏକ ଦସ୍ତାବିତ୍। ଏହାକୁ ଗବେଷଣ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀ ଠାରୁ ତଥ୍ୟ ପାଇଁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହାକୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ସମୟରେ ଏକ ସ୍ମୃତି ସୂଚକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ। ଏଥୁରେ ସମାନ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଶ୍ନ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଥାଏ ଯାହାକି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ସାକ୍ଷତ୍‌କାର ସମୟରେ ଗବେଷକ ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଗୁଡେ ଏବଂ ହ୍ୟାଙ୍କ ମତରେ “ସୂଚୀ ହେଉଛି ଏକ ନାମ ଯାହାକି ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଏକ ସେଟ୍ ବା ଗୁଛ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ଯାହାକି ଜଣେ ସାକ୍ଷାତକାର ହେଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ମୁହାଁ ମୁହଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଚାରଯାଏ ଏବଂ ପୂରଣ କରାଯାଏ। ”

ସୂଚୀର ଲକ୍ଷ୍ୟ :
ସୂଚୀର ନିମ୍ନଲିଖତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ମାନ ରହିଛି
(୧) ତଥ୍ୟକୁ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଭାବେ ସଂଗ୍ରହ କରିବା।
(୨) ସୂଚୀ ତଥ୍ୟ ବର୍ଗୀକରଣ, ଟାବୁଲେସନ ଓ ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
(୩) ସାକ୍ଷାତକାର ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଏହା ଏକ ଉପକରଣ ପରିକାର୍ଯ୍ୟକରେ।
(୪) ତଥ୍ୟ ଲିପିବଦ୍ଧ ଉପକରଣ ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ।
(୫) ସଠିକ୍ ସଂଯୋଗ ଓ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନରେ ସହାୟକ ହେବ।
(୬) ସାକ୍ଷାତକାର ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ସ୍ମୃତିକୁ ମନେ ପକାଇବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।

ସୂଚୀର ପ୍ରକାର : ସୂଚୀ ସାଧାରଣତଃ ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର; ଯଥା-
(୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ : ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ବୃବହୃତ ସୂଚୀକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।
(୨) ରୋଟିଙ୍ଗ ସୂଚୀ : ଲୋକମାନଙ୍କର ମତ ଧାରଣ ପ୍ରବଳ, ଚିନ୍ତା ଆଦିକୁ ତର୍ଜମା ବା ମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ସୂଚୀକୁ ରୋଟିଙ୍ଗ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।
(୩) ଡକୁମେଣ୍ଟ ସୂଚୀ : ବିଭିନ୍ନ ଲିଵତ ଦସ୍ତବିକ୍‌ରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ରଖିବାକୁ ବ୍ୟବହୃତ ସୂଚୀକୁ ଦସ୍ତାବିତ୍ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।
(୪) ଆନୁଷ୍ଠାନିକ କ୍ଷେତ୍ରମାପ ସୂଚୀ : କେତେକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ସୂଚୀକୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ କ୍ଷେତ୍ରମାପ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।
(୫) ସାକ୍ଷାତ୍‌କାରୀ ସୂଚୀ : ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ସୂଚୀ କୁ ସାକ୍ଷାତକାର ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ।

QUestion ୧୦।
ସୂଚୀର ସଂଜ୍ଞାଦିଅ ଏବଂ ଏହାର ଉପକାର ଓ ଅପକାରଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବେ ସମାଜରେ ବାସ କରେ। ସମାଜରେ ତା’ର ବାସ କରିବା ସମୟରେ ସେ ନାନା ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ସମାଧାନ ପାଇଁ ସେ ମଧ୍ଯ ବିଭିନ୍ନ ଉପକାରଣ କୌଶଳ ବା ପଦ୍ଧତିର ବିକାଶ କରିଅଛି। ସେହିଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସହିତ ହୋଇଥାଏ। ସେହି ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସୂଚୀ ଅନ୍ୟତମ ଅଟେ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ସୂଚୀ ହେଉଛି ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଏକ ଚିଠା ଯାହାକି ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ସମୟରେ ବ୍ୟବହାର କରି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନ ପ୍ରଚାରି ନିଜେ ଏହାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହା ତଥ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାର ଏକ ଦସ୍ତାବିତ୍। ଏହାକୁ ଗବେଷକ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଠାରୁ ତଥ୍ୟ ପାଇ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହାକୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ସମୟରେ ଏକ ସ୍ମୃତି ସୂଚକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ଏଥରେ ସମାନ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଶ୍ନ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଥାଏ ଯାହକି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ସାକ୍ଷତ୍ରିକାର ସମୟରେ ଗବେଷକ ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ। ଗୁଡେ ଏବଂ ହ୍ୟାଙ୍କ ମତରେ “ ସୂଚୀ ହେଉଛି ଏକ ନାମ ଯାହାକି ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଏକ ସେଟ୍ ବା ଗୁଛ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ଯାହାକି ଜଣେ ସାକ୍ଷତକାର ହେଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ମୁହାଁ ମୁହିଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଚାରାଯାଏ ଏବଂ ପୂରଣ କରାଯାଏ । ”

ସୂଚୀର ଉପକାରିତା :
ଏକ କୌଶଳ ବା ପଦ୍ଧତି ଭାବେ ସୂଚୀ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବେଶ୍ ଜନପ୍ରିୟ। ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଉପକାର ରହିଛି ଯାହାକି ଏହାର ବ୍ୟପକ ବ୍ୟବହାର ଓ ଜନପ୍ରିୟତା ପାଇଁ ଦାୟୀ
(୧) ଅନ୍ୟ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନ୍ୟ ପଦ୍ଧତିଠାରୁ ଉତ୍ତରର ହାର ଅଧିକ ଅଟେ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ମନରୁ ସମସ୍ତ ସନ୍ଦେହ ଦୂର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକ ଓ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ।
(୪) ସୂଚୀ ପୂରଣ ହେବା ପାଇଁ କମ୍ ସମୟ ଅବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ।
(୫) ଏହି ପଦ୍ଧତି ସବୁ ପ୍ରକାର ଲୋକ ଓ ସମସ୍ୟା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ।
(୬) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଭୁଲର ମାତ୍ରା କମ୍ ଅଟେ।

ସୂଚୀର ଅପକାରିତା :
ଅନେକ ଉପକାର ସହିତ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନେକ ଅପକାର ମଧ୍ୟ ରହିଛି।
(୧) ସୂଚୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧିକ ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ।
(୨) ସୂଚୀ ପଦ୍ଧତି ଅଧ‌ିକ ସମୟ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ କାରଣ ଗବେଷକ ତଥ୍ୟ କାରୀର ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ନେବା ପାଇଁ ବହୁସମୟ ଲାଗିଥାଏ।
(୩) ସୁଦୀର୍ଘ ଅଞ୍ଚଳର ଅଧ୍ୟୟନ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୪) ସୂଚୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଗବେଷକର ଉପସ୍ଥିତି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପକ୍ଷପାତିତା ବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ରୁଚିର ପ୍ରଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।
(୫) ସୂଚୀ ପଦ୍ଧତି ଅନେକ ପ୍ରଶାସନିକ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

Question ୧୧।
ସହଭାଗୀ ବା ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପକାରିତା ଓ ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟରୁ ସହଭାଗୀ ବା ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାର ଅଟେ। ଯେତେବେଳେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କରିବାକୁ ଚାହୁଥ‌ିବା ସମୂହ ସହିତ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରି ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ତାହାକୁ ସହଭାଗୀ ବା ଅଂଶଗ୍ରହଣକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିଜକୁ ସମୂହର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସହିତ ନିଜକୁ ସାମିଲ କରିଦିଏ। ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗଙ୍କ ମତରେ ଅଂଶଗ୍ରହରେ ହାର ଅଧ୍ୟୟନ ପ୍ରକାର ବା ପରିସ୍ଥିତିର ଚାହିଦା ଅନୁସାରେ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ। ସମୂହର ଜଣେ ସଦସ୍ୟ ଭାବେ ନିଜକୁ ମୁକ୍ତଭାବ ସମୂହରେ ମିଶାଇ ଥାଏ।

ଉପକାରିତା :
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ନିମ୍ନଲିଖତ ଉପକାରିତା ମାନ ରହିଛି।
(୧) ସହଭାଗିତା ଦ୍ଵାରା ଉତ୍ତମ ବୁଝାମଣା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ସଠିକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୪) ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ସମୂହରେ ଅଧ‌ିକ ସ୍ଵାଗତ କରାଯାଏ।
(୫) ଦୂରରୁ ଯେଉଁ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ ତାହା ଏହାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।

ଅପକାରିତା :
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଅପକାରିତା ମାନ ରହିଥାଏ।
(୧) ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
(୨) ଭାଗବତ ବା ନିବିଡ଼ ସହଭାଗିତା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତାକୁ ନଷ୍ଟ କରିଥାଏ।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟାପକ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ।
(୪) ଏହା ଦ୍ଵାରା ଅନେକ ସମୟରେ ଅଯଥା କଳି ସୃଷ୍ଟି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।
(୫) ଅଧ‌ିକ ନିବିଡ଼ତା ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଜିନିଷକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାହୋଇଥାଏ।

Question ୧୨।
ଅଣସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପକାରିତା ଓ ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ସମୂହ ବା ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକ ଦୂରରେ ରହି ବା ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ତାହାକୁ ଅଣ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ସେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରପେକ୍ଷତା ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାଏ।

ଉପକାରିତା :
ଏହି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଉପକାରିତା ରହିଛି।
(୧) ଏ ପ୍ରକାର ଅଧ୍ୟୟନରେ ନିରପେକ୍ଷତା ଓ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ଛୋଟ ଛୋଟ ଘଟଣାର ଯତ୍ନଶୀଳ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ନିରପେକ୍ଷତା ଯୋଗୁଁ ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟ ସହଜ ହୋଇଥାଏ।
(୪) ଅଣସହଭାଗିତା ଯୋଗୁଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଏହା ଦ୍ଵାରା ଅନେକ ଲୁକ୍‌କାୟିତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରେ ଯାହା ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥାଏ।

ଅପକାରିତା :
ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଅପକାରିତାମାନ ମଧ୍ୟ ରହିଛି।
(୧) ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥାଏ।
(୨) ଜଣେ ବାହ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ଲୋକମାନେ ସନ୍ଦେହ କରି ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ ଦେଇ ନ ଥାନ୍ତି।
(୩) ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହିତ ତଥ୍ୟ ସଠିକ୍ ଓ ସତ୍ୟ ହୋଇ ନ ଥାଏ।
(୪) ଦୂରତା ଯୋଗୁଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସଠିକ୍ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରା ନ ଯାଇପାରେ।
(୫) ଅନେକ ଘଟଣା ଅଛି ଯାହାକୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ।

CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 4 ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସ୍ତରୀକରଣ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ

July 26, 2025 by Prasanna

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 4 Question Answer ସମାଜ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସ୍ତରୀକରଣ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ

‘କ’ ବିଭାଗ

ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଉତ୍ତର ଚୟନ କର :

Question ୧।
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଠି ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ?
(i) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(iii) ସହଯୋଗିତା
(ii) ସଂଘର୍ଷ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ସହଯୋଗିତା

Question ୨।
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ? ?
(i) ସହଯୋଗିତ
(ii) ସଂଘର୍ଷ
(iii) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୩।
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ସାଧାରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ ?
(i) ଅଭିଯୋଜନ
(ii) ସଂସ୍କୃତି
(iii) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ସଂସ୍କୃତି

Question ୪।
ନକରାତ୍ମକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ii) ବିସମ୍ବନ୍ଧିକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iii) ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ବିସମ୍ବନ୍ଧିକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୫।
ସକାରାତ୍ମକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ii) ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ
(iii) ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୬।
ଏକ ଲକ୍ଷ ହାସଲ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କଲେ କାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(ii) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(iii) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତ

Question ୭।
ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ବା ସିଧାସଳଖ ଭାବରେ ସହଯୋଗ କଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(ii) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(iii) ସାମୁହିକ ସହଯୋଗିତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୮।
କୌଣସି ଏକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦୁଇ ଜଣ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ ତୃତୀୟ ଜଣକୁ ମୁକାବିଲା କରନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ଏହି ସହଯୋଗିତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ
(ii) ଗୋଟିଏ
(iii) ଆଂଶିକ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ଆଂଶିକ

Question ୯।
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟର ବିଶେଷୀକରଣ ନୀତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସହଯୋଗିତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା
(ii) ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା
(iii) ଅଂଶିକ ସହଯୋଗିତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୦।
ସମାଜର କେତେ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ ?
(i) ଗୋଟିଏ
(ii) ଦୁଇଟି
(iii) ତିନୋଟି
(iv) ଅନେକ
Answer:
(iv) ଅନେକ

Question ୧୧।
କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(i) ସହଯୋଗିତା
(ii) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(iii) ଅଭିଯୋଜନା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ପ୍ରତିଯୋଗିତ

Question ୧୨।
କେଉଁଟି ସହଯୋଗିତାର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(i) ସଚେତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ii) ଅବୈୟ ଶକ୍ତି ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iii) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iv) ଅନେକ
Answer:
(iv) ଏ ସମସ୍ତ

Question ୧୩।
କେଉଁଠି ସହଯୋଗିତର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(i) ସମ୍ମତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ii) ଅବୈୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iii) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ଅବୈୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୧୪ ।
ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପାଇଁ ଦୁଇ ବା ସେ ସୀମିତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ? ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ଉଦ୍ୟମକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଫଳରେ ସମସ୍ତେ ଏଥିରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ – ଏ ଉକ୍ତିଟି କିଏ
(i) ଇ. ଏସ୍ ବୋପାର୍ଡସଙ୍କ
(ii) ବିସାଞ୍ଜ ଏବଂ ବିସାଞ୍ଜ
(iii) ଏ. ଡଲୁ, ଗ୍ରୀନ
(iv) ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ
Answer:
(ii) ବିସାଞ୍ଜ ଏବଂ ବିସାଞ୍ଜ

Question ୧୫।
ଜାତି ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦରୁ ଅଛନ୍ତି ?
(i) ଜାନା
(ii) ଜ।ତି
(iii) ନାର।
(iv) ଜନ
Answer:
(iv) ଜନ

Question ୧୬।
କେଉଁ ଧର୍ମରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅତ୍ୟନ୍ତ କୋଠର ଅଟେ ?
(i) ବୌଦ୍ଧ
(ii) ହିନ୍ଦୁ
(iii) ଇସଲାମ
(iv) ଖ୍ରୀଷ୍ଟ
Answer:
(ii) ହିନ୍ଦୁ

Question ୧୭।
ଜାତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଗୋଟିଏ କ’ଣ ?
(i) ନୀଚଜାତି ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ସାମାଜିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ନୌକୀକ ବୃତ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ସାମାଜିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ

Question ୧୮।
ଜାତିର ଇଂରାଜୀ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ କ’ଣ ?
(i) କାଷ୍ଟମ
(ii) ପ୍ରଜାତି
(iii) ବଂଶ
(iv) ପ୍ରଜାତି
Answer:
(i) କାଷ୍ଟମ

Question ୧୯।
ଶ୍ରେଣୀକୁ କାହିକି ଉନ୍ମୁକ୍ତ କୁହାଯାଏ ?
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ
(ii) ସାମାଜିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ବ୍ୟକ୍ତିର ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ

Question ୨୦।
ଜାତିକୁ କାହିଁକି ବୃଦ୍ଧି ସମୂହ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ
(ii) ଛାତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ
(iii) ବୃଷ୍ଟି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ

Question ୨୧।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ ଜାତିର ଉପକାରିତା କେଉଁଟି ?
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନୀର୍ଦ୍ଧାରଣ
(ii) ବ୍ୟକ୍ତିର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
(iii) ଶକ୍ତିର ସାଂସ୍କୃତିକ ସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନୀର୍ଷାରଣ

Question ୨୨।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ ଜାତିର ଅପକାର୍ଯ୍ୟ କେଉଁଟି ?
(i) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାର ଉତ୍ସ
(ii) ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ
(iii) ସମାଜର କତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାର ଉତ୍ସ

Question ୨୩ ।
ଶ୍ରେଣୀ ଏକ
(i) ରାଜନୈତିକ ସମୂହ
(ii) ମୁକ୍ତ ସମୂହ
(iii) ଆବଦ୍ଧ ସମୂହ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ମୁକ୍ତ ସମୂହ

Question ୨୪।
ଶ୍ରେଣୀକୁ କିଏ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ?
(i) ଜନ୍ମ
(ii) ବଂଶ
(iii) ଜାତି
(iv) ଗୋତ୍ର
Answer:
(i) ଜନ୍ମ

Question ୨୫।
(i) ସାମାଜିକ ସମୂହ
(ii) ରାଜନୈତିକ ସମୂହ
(iii) ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୂହ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୨୬।
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଗର ସଦସ୍ୟ କଡ଼ାକଡ଼ିଭାବେ ଜନ୍ମଗତ ହୋଇଯାଏ, ତାହାକୁ ଆମେ ଜାତି କହିଥାଉ – ଏହା କାହାର ମତ ?
(i) ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ
(ii) ଏମ୍. ଏନ୍ ଶ୍ରୀନିବାସ
(iii) ମାକ୍‌ଆଇଭର
(iv) ସ୍କୁଲ
Answer:
(iii) ମାଇଭର

Question ୨୭।
ନିମ୍ନ ପ୍ରଦର କେଉଁ ଶବ୍ଦରୁ ଜାତି ସଂପ୍ରତୀୟଟି ଆସିଅଛି ?
(i) କାଷ୍ଟେ
(ii) କାଷ୍ଟ
(iii) ରେସ
(iv) ପ୍ରଜାତି
Answer:
(ii) କାଷ୍ଟ

Question ୨୮।
କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
(i) ସି.ଏଚ. କୁଲେ
(ii) ରସ୍‌
(iii) ଜି.ଏସ୍. ଘୂରେ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ଜି.ଏସ୍. ୟୂରେ

Question ୨୯।
ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଜୀବିକା ଥିବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଆନ୍ତଃବିବାହୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ଯାହାକି ଅନେକ ଉପଚେଷ୍ଟାରେ ବିଭାଜିତ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(i) ଧର୍ମ
(ii) ଜାତି
(iii) ଗୋଷ୍ଠୀ
(iv) ପ୍ରଜାତି
Answer:
(ii) ଜାତି

Question ୩୦।
ଜଣଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉତ୍ପାଦନର ଉତ୍ପାଦକ ସହ ଥ‌ିବା ଏହାର ସଂପର୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ, ଶ୍ରେଣୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅର୍ଧକୃତ ଧନ ସଂପଦ ବୃତ୍ତି ଏବଂ ଆୟ ଆଦି କେତେକ ଆର୍ଥିକ ମାନଦଣ୍ଡ ଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ । ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(i) କାର୍ଲମାର୍କସ୍
(ii) ମାକାଇଭର
(iii) ଅଗବର୍ଣ୍ଣ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) କାର୍ଲମାର୍କସ୍

Question ୩୧।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ
(i) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ
(iii) ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ
(ii) ପଶୁ ସମାଜର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୁଝାଏ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ

Question ୩୨।
ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ। ଏଣୁ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ କେବଳ ହିଁ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୋଲି କହିପାରିବା ଏହା କିଏ କହିଥୁଲେ ?
(i) ଜନ୍ମ ସନ
(ii) ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍
(iii) ଡେଭିସ୍
(iv) ମୁରେ
Answer:
(ii) ମାଇଭର ଏବଂ ପେଜ

Question ୩୩।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କେଉଁ କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ ?
(i) ଭୌତିକ କାରଣ
(ii) ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ
(iii) ସାଂସ୍କୃତିକ କାରଣ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଏ ସମସ୍ତ

Question ୩୪।
ଗୋଟିଏ ସମାଜର ସଂସ୍କୃତି ଯଥା–କଳା, ବିଜ୍ଞାନ, ଦର୍ଶନ ସାହିତ୍ୟର ଆଦର୍ଶ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ପ୍ରଥା ଆଦିରେ ଦେଖା ଦେଇଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କ୍’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତ
(ii) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ଜୈବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iv) ଧାର୍ମିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ
Answer:
(i) ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

Question ୩୫।
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗଠନ ଯଥା: ସୁ-ପୁରୁଷ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ସୃଷ୍ଟି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନର କେଉଁ କାରକ କୁହାଯାଏ।
(i) ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ
(ii) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ

Question ୩୬।
ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ଉଦ୍ଭାବନ ଦ୍ବାରା ସମାଜରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର କେଉଁ କାରକ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସଂସ୍କୃତିକ କାରକ
(ii) ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ କାରକ
(iii) ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ କାରକ

Question ୩୭।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ କେବଳ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ ଯାହା ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ଓ ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ହିଁ ସଙ୍ଗଟିତ ହୋଇଥାଏ – ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(i) କେ. ଡେଭିସ୍
(ii) ମାନ୍‌ଆଇଭର
(iii) ଓଗବର୍ଣ୍ଣ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) କେ. ଡେଭିସ୍

Question ୩୮।
ସାଧାରଣତଃ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ଏ ଦୁଇଗୋଟି ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ ଯୋଗୁଁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ – ଏ କଥା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(i) କାର୍ଲମାର୍କସ୍
(ii) ମାଲଥସ୍
(iii) ଓଗବର୍ଷ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ମାଲଥମ୍

Question ୩୯।
କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ ନୁହେଁ ?
(i) ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ
(ii) ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିଗ୍ରହଣ
(iii) ଧାର୍ମକ ପ୍ରଭେଦତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ ଏ
Answer:
(iii) ଧାର୍ମକ ପ୍ରଭେଦତା

Question ୪୦।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା କିଏ ?
(i) ମାଲିନସ୍କ
(ii) ସମ୍ବନର
(iii) ଡବୁ ଏଫ ଓଗବର୍ଣ୍ଣ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ଡବୁ ଏଫ ଓଗବଣ୍ଡ

Question ୪୧।
ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପରିବେଶକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସହିତ ସମାନକୁ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭୌତିକ ପରିବେଶରେ ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜର ପ୍ରଥା ଏବଂ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ। ଏ କଥା କିଏ କହିଥିଲେ।
(i) କୁଲେ
(ii) ମାଲଥସ
(iii) ଡବ୍ଲ ଏଫ ଓଗବର୍ଣ୍ଣ
(iv) ସ୍କୁଲ
Answer:
(iii) ଡବୁ ଏଫ ଓଗବର୍ଷ

ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦୁଇ ବା ତେତାଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ସେମାନଙ୍କ ଉଦ୍ୟମକୁ ଏକତ୍ର କରି କେତେକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାନ୍ତି। ସେହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସହଯୋଗିତା

Question ୨।
ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି ଏବଂ ଏକତ୍ର ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୩।
ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ‌ିକ ବ୍ୟକ୍ତି କେତେକ ପାରସ୍ପରିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବା ନିରବଚ୍ଛିନ ଉଦ୍ୟମକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୪।
ସମାଜର ଏକ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଯଶ ଓ ଖ୍ୟାତି ପାଇଁ ଲୋକେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ଅଟେ?
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୫।
ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରିବା, ବାଧା ଦେବା କିମ୍ବା ଦମନ କରିବାର ସୁବିବେଚିତ ଚେଷ୍ଟାକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ।
Answer:
ଏ. ଡବୁ ଗ୍ରୀନ୍

Question ୬।
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କାରଣରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ସଂଘର୍ଷ ଜନିତ ମନୋଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିନଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହା କେଉଁ ନାମରେ ପରିଚିତ ଅଟେ ?
Answer:
ଅଭିଯୋଜନ

Question ୭।
ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ପ୍ରଭେଦୀକରଣ ଓ ସଂକଳନ ବିକାଶ। ପ୍ରତିରୋଧ ଓ କ୍ଷୟକୁ ମିଶାଇ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ବିଭିନ୍ନ ରୂପକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ?
Answer:
ମୋରିସ୍ ଗିନ୍ସବର୍ଗ

Question ୮।
ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କରାଯାଇଥିବା ଉଦ୍ୟମ ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ପ୍ରଭାବକୁ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ। ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ?
Answer:
ଏ ଡବୁ ଗ୍ରୀନ୍

Question ୯।
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ?
Answer:
ସହଯୋଗିତା

Question ୧୦।
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୧୧।
ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ‘କୋ’ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକାଠି

Question ୧୨।
ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ କୋ-ଅପରେସନ୍‌ର ଅର୍ଥକ’ଣ ?
Answer:
ଏକାଠି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା

Question ୧୩।
ସହଯୋଗିତାର ଏକ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ

Question ୧୪।
ସହଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକାର ଭେଦ ଦର୍ଶାଅ !
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୫।
ମାକାଇଭରଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଆଲୋଚିତ ସହଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୬।
ଏ. ଡବ୍ଲ୍ୟୁ . ଗ୍ରୀନ୍‌ଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ସହଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୭।
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୧୮।
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୧୯।
ସଂଗ୍ରାମର ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ କିଏ କହିଥିଲେ।
Answer:
ଏକ. ଡେଭିସ୍

Question ୨୦।
ସଂଘର୍ଷର ଏକ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୨୧।
ସଂଘର୍ଷର ଏକ ପ୍ରକାର ଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୨।
ମାକଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ ଦର୍ଶାଇଥବା ସଂଘର୍ଷର ଏକ ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୩।
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ ଦର୍ଶାଇଥୁଲା ସଂଘର୍ଷର ଏକ ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୪।
ଜର୍ଜ ସିମେଲ ଦର୍ଶାଇଥିବା ସଂଘର୍ଷର ଏକ ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଶୁଦ୍ଧ

Question ୨୫।
ଜାତିପ୍ରଥାର ଯେକୌଣସି ଏକ ନକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଜାତୀୟ ଏକତାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ

Question ୨୬।
ଶ୍ରେଣୀର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଗୁଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ଉନ୍ମୁକ୍ତ । ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମୂହ

Question ୨୭।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ସ୍ତରୀକୃତ ଅଟେ। ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାସ୍ତବ ସମାନତା ଥିବା ଏକ ଅଣସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜ ଏକ କଳ୍ପନା ମାତ୍ର ଯହାକି ମାନବ ଇତିହାସରେ ଆଦୌ ଦେଖାଯାଇ ନାହିଁ। ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ।
Answer:
ପି. ସରୋକିନ୍

Question ୨୮।
ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ ଶବ୍ଦ (Caste)ରୁ କ’ଣ ଆନୀତ ? :
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୨୯।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ କାରଣ ଲେଖ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ

Question ୩୦।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦୁଇଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସାର୍ବଜନୀନତା

Question ୩୧।
ସମାଜିଜ୍ଞାନୀ ଭାବେ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ସଂଯୁକ୍ତ ଏହି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ହିଁ କେବଳ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଥାଉ – ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ

Question ୩୨।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ; ଯଥା – ସମାଜର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ଏବଂ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କେବଳ ବୁଝାଇଥାଏ। – ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
କେ. ଡେଭିସ୍

Question ୩୩।
ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଏବଂ ଚିନ୍ତା କରିବା ପ୍ରଣାଳୀରେ ରୂପାନ୍ତରକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ। କିଏ କହିଥିଲେ ।
Answer:
ଏମ୍. ଜନ୍‌ସନ୍

Question ୩୪।
ଗୋଟିଏ ସମାଜର ସାଂସ୍କୃତିକ ବହନ; ଯଥା — କଳା, ବିଜ୍ଞାନ, ସାହିତ୍ୟ । ଆଦର୍ଶ । ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପ୍ରଥା ଇତ୍ୟାଦିରେ ଦେଖା ଯାଉଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

ଭ୍ରମ ଥିଲେ ସଂଶୋଧନ କର :

Question ୧।
ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ ସମ୍ପର୍କ ଓ ବୁଝାମଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୨।
ଆନ୍ତଃ କ୍ରିୟାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରକୁ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୩ ।
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଲା ପ୍ରତିଯୋଗିତା।
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଲା ସହଯୋଗିତା

Question ୪।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ଉଭୟ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ଉଭୟ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।

Question ୫।
ସହଯୋଗିତା ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୬।
ସହଯୋଗିତା ଶବ୍ଦଟି ଦୁଇଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି।
Answer:
ଦୁଇଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି।

Question ୭।
ସହଯୋଗିତା ଅସଙ୍ଗଠିତ ଉଦ୍ୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।
Answer:
ସହଯୋଗିତା ସଙ୍ଗଠିତ ଉଦ୍ୟମ ଉରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

Question ୮।
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନଥାଇ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି।
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥାଇ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି।

Question ୯।
ସାମାଜିକ ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟା ନିମିତ୍ତ ଯୋଗାଯୋଗର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି।

Question ୧୦।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗ୍ରୀନ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲେ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି ।

Question ୧୧।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକରି ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି ।

Question ୧୨।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାନ୍ତି।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥାନ୍ତି।

Question ୧୩।
ସଂଘର୍ଷ ସମାଧାନର ଉପାୟକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୧୪ ।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

Question ୧୫।
ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଦଳ।
Answer:
ଜାତି ଏକ ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଦଳ।

Question ୧୬।
ଜାତି ଏକ ବହିଃବିବାହୀ ଦଳ।
Answer:
ଜାତି ଏକ ଅନ୍ତଃବିବାହୀ ଦଳ।

Question ୧୭।
ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ।
Answer:
ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ ଜାତିର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ।

Question ୧୮।
ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି, ଆୟ, ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ କ୍ଷମତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।
Answer:
ଜନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି, ଆୟ, ପ୍ରସ୍ଥିତି ଓ କ୍ଷମତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

Question ୧୯।
ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ଇଂରାଜି ଶବ୍ଦ Caste ଓ ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ ଶବ୍ଦ Casteରୁ ଆନୀତ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୨୦।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ବଡ଼ବଡ଼ ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଛୋଟ ଛୋଟ ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

Question ୨୧।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ଯରେ କିଛି ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତନ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ଯରେ କିଛି ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି।

Question ୨୨।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କେବଳ ଭଲ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉଭୟ ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ଆଣିଥାଏ।

Question ୨୩।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କେବଳ ବିଜ୍ଞାନଶାନୁଖୀ ଦେଶରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଗ୍ର ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

Question ୨୪।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଗତି ସବୁ ସମାଜରେ ସମାନ ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଗତି ସବୁ ସମାଜରେ ସମାନ ନ ଥାଏ।

Question ୨୫।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରକୃତି ଓ ବେଗ ସମୟ କାରକ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି।

Question ୨୬।
ମେରିସ୍ ଜିନସ୍‌ବର୍ଗଙ୍କ ମତରେ, “ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ, ସାଂସ୍କୃତିକ ସହଯୁକ୍ତତା ଅନ୍ୟ ଅସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ଫଳରେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ।”
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି।

Question ୨୭।
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଜନବିବରଣବିତ୍ ଅଗଷ୍ଟ କମଟେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଜନସଖ୍ୟାର ହ୍ରାସକୁ ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଜନବିବରଣବିତ୍ର ମାଲଥସ୍ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସକୁ ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ଯାତ୍ମକ କାରକ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି।

Question ୨୮।
ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଭୌତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ।

Question ୨୯।
ଜନସଂଖ୍ୟା କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମାଜନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘର୍ଷ କରିଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୩୦।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ରୂପାନ୍ତରିତ ଅବସ୍ଥାକୁ ମଧ୍ୟ ସୂଚାଇଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୩୧।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗୋଟିଏ କାରକ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରକର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ।

Question ୩୨।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାବଜନୀନ ଅଟେ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି

Question ୩୩।
ସମାଜର କୌଣସି ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସେହି ଅଂଶରେ ସୀମିତ ଅଟେ।
Answer:
ସମାଜରେ କୌଣସି ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନ୍ୟ ଅଂଶକୁ ପ୍ରହାବିତ କରେ।

Question ୩୪।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବ ସୂଚନା ଦେବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି ।

ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

Question ୧।
ଯେତେବେଳେ ପାରସ୍କରିକ କ୍ରିୟା ଗୋଟିଏ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ରୂପ ଦେଇ ବହୁ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ତାହାକୁ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୨।
ଆନ୍ତଃ–କ୍ରିୟାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରକୁ ______ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୩।
କେଉଁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ ସମ୍ପର୍କ ଉତ୍ତମ ବୁଝାମଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ତାହାକୁ ______ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ

Question ୫।
କେଉଁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ କୁ-ସମ୍ପର୍କ ବିରୋଧାଭାବ ଓ ଘୃଣାଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରେ ତାହାକୁ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୪।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ______ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ

Question ୬।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ______ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା।
Answer:
କିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ

Question ୭।
ସଂଘର୍ଷ ଏକ ______ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା।
Answer:
କିସମ୍ବନ୍ଧଜାରୀ

Question ୮।
ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଲା ______ ।
Answer:
ସହଯୋଗିତା

Question ୯।
ସହଯୋଗିତା ବା କୋ-ଅପରେସନ ଦୁଇଟି ______ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି।
Answer:
ଲାଟିନ୍

Question ୧୦।
ସହଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଉଛି ______ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୧।
ସହଯୋଗିତାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ ଏହିପରି ଦୁଇ ଭାଗରେ ______ କହନ୍ତି କରିଥିଲେ।
Answer:
ମାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍

Question ୧୨।
ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ______ କରିଥିଲେ।
Answer:
ଏ. ଡବ୍ଲୁ. ଗ୍ରୀନ୍

Question ୧୩।
ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହମାନେ ସିଧାସଳଖ ଥିବାରେ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ______ କୁହାଯାଏ। ତାହାକୁ
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

Question ୧୪।
ଏକ ସାମ୍ବହିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକାରି ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କଲେ ______ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ

Question ୧୫।
ପ୍ରାଥମିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଭିଭିକରି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହଯୋଗ ଦେଖାଦିଏ ତାହାକୁ ______ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଜନା

Question ୧୬।
ବୃହତ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଇଥିବା ସହଯୋଗିତା ______ ସହଯୋଗିତା, ଅଟେ।
Answer:
ଗୌଣ

Question ୧୭।
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ______ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୧୮।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ______ ପ୍ରକ୍ରିୟା।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ

Question ୧୯।
ସଂଘର୍ଷର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଲା ______ ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୦।
ଦେଶ-ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ______ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୧।
ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚନୀଚ ଭେଦଭାବ ଯୋଗୁଁ ଦେଖା ଦେଇଥିବା ______ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପ୍ରଜାତୀୟ

Question ୨୨।
ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ଯଥା ଧନୀ-ଗରିବ, ପୁଞ୍ଜିପତି ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଇଥ‌ିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ସଂଘର୍ଷ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ

Question ୨୩।
ଯେତେବେଳେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅନ୍ୟର କ୍ଷତି ଘଟାଇବାକୁ ବା ଉଦ୍ୟମକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଠା କରିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ______ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ

Question ୨୪।
ଜାତି ଏକ ______ ଦଳ ଅଟେ।
Answer:
ଅନ୍ତଃକର୍ବାହୀ

Question ୨୫।
ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ______ ପଦ୍ଧତି ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ

Question ୨୬।
______ ଙ୍କ ମତରେ ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ ଜାତିପ୍ରଥା ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହେଉଛି।
Answer:
ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ

Question ୨୭।
______ ଙ୍କ ମତରେ ଶ୍ରେଣୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶିଳ୍ପଭିରିକ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ଟି.ବି., ବଟମୋର

Question ୨୮।
______ ଙ୍କ ମତରେ ଜଣଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉତ୍ପାଦନର ଉତ୍ପାଦ ସହ ଥ‌ିବା ଏହାର ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
କାର୍ଲମାର୍କ୍ଜ

Question ୨୯।
______ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା

Question ୩୦।
______ ଜାତିର କେତେକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି।
Answer:
ଜି. ଏସ୍. ଦୂରେ

Question ୩୧।
ବର୍ଗ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃଷ୍ଟି ______ ଓ କ୍ଷମତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।
Answer:
ପ୍ରସ୍ଥିତ

Question ୩୨।
ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ______ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।
Answer:
ଜନ୍ମ

Question ୩୩।
ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦ ______ ରୁ ଆନୀତ।
Answer:
Casta

Question ୩୪।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ______ ସରୁ ସମାଜର ସମାନ ଧରଣର ନୁହେଁ
Answer:
ଗତି ଓ ବେଗ

Question ୩୫।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ______ ଓ ______ ସମୟ କାରକ ସହ ଗଭୀର ଭାବେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ।
Answer:
ପ୍ରକୃତି ଓ ବେଗ

Question ୩୬।
ସାମାଜି ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ______ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଂଶବିଶେଷ

Question ୩୭।
ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧି ଇତ୍ୟାଦି ଯୋଗୁଁ ସମାଜରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ______ କାରକ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକ

Question ୩୮।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଭାବରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ତେଣୁ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତନ କରିଥାଏ। ଏହା ______ କହିଥିଲେ।
Answer:
ମାଇଭର ଓ ପେକ୍

Question ୪୦।
ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର ପ୍ରଣାଳୀର ରୂପାନ୍ତରକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ। ଏହା ______ କହିଥିଲେ।
Answer:
ଏମ୍. ଡି. ଜନସନ୍

Question ୪୧।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ______ ସମୁଦାୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ।
Answer:
ସମଗ୍ର

Question ୪୨।
ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଆଦର୍ଶ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସାହିତ୍ୟ ଆଦିରେ ଦେଖା ଦେଇଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

Question ୪୩।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ______ ଅଟେ।
Answer:
ସାର୍ବଜନୀନ

Question ୪୪।
ସମାଜର କୌଣସି ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ______ ଅଂଶଜୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
Answer:
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ

Question ୪୫।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ______ କହିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ।
Answer:
ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ପୂର୍ବାନୁମାନ

Question ୪୬।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ହେଉଛନ୍ତି ବିଶିଷ୍ଟ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ______।
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଏଫ୍ ଓଗବର୍ଣ୍ଣ

Question ୪୭।
ଏମ୍. ଡି. ଜନସନଙ୍କ ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଏବଂ ଚିନ୍ତା କରିବା ପ୍ରଣାଳୀରେ ରୂପାନ୍ତରକୁ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

Question ୪୮।
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳର ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପ୍ରୟୋଗକୁ ______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପୌଦ୍ୟୋଗ

Question ୪୯।
ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ______ ର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ବା ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ନିୟମ।
Answer:
ସୃଷ୍ଟି

Question ୫୦।
ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସାମାଜିକ ସ୍ଵରୂପ ଏବଂ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଯେକୌଣସି ବିଭାଗର ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ। ______ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

‘ଖ’ ବିଭାଗ

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ;

Question ୧।
ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଉଥୁବା ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପ ନେଇ ବହୁ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାରମ୍ବାର ସଙ୍ଗଠିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ବାରମ୍ବାର ସଙ୍ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ।

Question ୨।.
ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍‌ ମତରେ, “ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଯେଉଁସବୁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତିଗଣ ଏବଂ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରକୁ ସାକ୍ଷାତ୍ କରି ନିଜ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାର ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ରୂପ ଧାରଣ କର ।”

Question ୩।
ସହଯୋଗିତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ସହଯୋଗିତା ଦୁଇଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗଠିତ। ‘କୋ’ ଅର୍ଥ ଏକାଠି ଏବଂ ଅପେରାରୀ ଅର୍ଥ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା। ତେଣୁ ଏକାଠି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୪।
ସହଯୋଗିତାର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଏ. ଡବ୍ଲୁ. ଗ୍ରୀନ୍ କହନ୍ତି, “କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ ନିମିତ୍ତ କିମ୍ବା ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ନିମନ୍ତେ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଓ ସାଧାରଣ ଉଦ୍ୟମକୁ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୫।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ ସୂକ୍ଷ୍ମ ହେଲେ ବା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସହଜରେ ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇ ନ ପାରିଲେ ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ପାଇବା ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବା ସମୂହମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ଉଦ୍ୟମକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୬।
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଇ.ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ପ୍ରତିଯୋଗିତା ହେଉଛି କୌଣସି ଜିନିଷ ପାଇଁ ବିବାଦ ଯାହାଙ୍କ ସମସ୍ତଙ୍କର ଚାହିଦା ଅନୁଯାୟୀ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ମିଳି ନ ଥାଏ। ”

Question ୭।
ସଂଘର୍ଷ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସଂଘର୍ଷ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥିରେ କି ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନିଜର ଶକ୍ତି ଓ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଦ୍ବାରା ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ଦମନ କରି ବା ବାଧାଦେଇ ନିଜର ଅଭିଳାସିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥାଏ। ସାମାଜିକ ସଂଗ୍ରାମର ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

Question ୮।
ସଂଘର୍ଷର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଏ. ଡବ୍ଲ୍ୟୁ, ଗ୍ରୀନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରିବା, ବାଧାଦେବା କିମ୍ବା ଦମନ କରିବାର ସୁଚିନ୍ତିତ ପକ୍ଷେପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

Question ୯।
ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି, ଜନପ୍ରିୟତା, ଖ୍ୟାତି ସୁନାମ ଅର୍ଜନ ପାଇଁ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ। ଏହାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୧୦।
ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ଅର୍ଥ ଓ ସମ୍ପତି ଲାଭ ଆଶାରେ ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି, ସମୂହ-ସମୂହ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ ତାହାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୧୧।
ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ ତାହାକୁ ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଆମେରିକାର ଶ୍ୱେତକୀୟ ପ୍ରଜାତି ଏବଂ ନିଗ୍ରୋପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟ ରେ ତଥା ଆଫ୍ରିକାର ଶ୍ୱେତାଙ୍ଗ ଓ କୃଷ୍ଣକାୟ ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଇଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅଟେ।

Question ୧୨।
ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ଏପରିକି ଗୋଟିଏ ରାଜନୈତିକ ଦଳର ବିଭିନ୍ନ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷମତା ହାସଲ ନିମିତ୍ତ ହେଉଥୁବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ!

Question ୧୩।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ପରସ୍ପର ସହିତ ବିରୋଧଭାବ ପ୍ରକଟ କରି କୌଣସି ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମିତ୍ତ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଆନ୍ତି। ଏହି ପ୍ରକାରର ସଂଘର୍ଷରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ଅପର ପକ୍ଷର କ୍ଷତି ସାଧନ କରି ବା ଧ୍ଵଂସ ସାଧନ କରି ନିଜର ଅଭିଳାଷ ପୂରଣ କରିଥାଆନ୍ତି। ଗୋଟିଏ ଜମିକୁ ନେଇ ଦୁଇଜଣ କୃଷକ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ବା ଦୁଇ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୧୪।
ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଯେତେବେଳେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ଅପର କ୍ଷତି ବା ଧ୍ଵଂସ ସାଧନ କରି ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାଆନ୍ତି ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବ୍ୟବସାୟୀ ସେମାନଙ୍କର ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ କରି ପରସ୍ପରର କ୍ଷତି ସାଧନ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଆନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୫।
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଆଦର୍ଶ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟର ଭିନ୍ନତା ଯୋଗୁଁ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଛାତ୍ର ସଂସଦର ସଭାପତି ସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଦୁଇଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷର ଏକ ଉଦାହରଣ।

Question ୧୬।
ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କେତେକ ପ୍ରଜାତି ନିଜକୁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଥାଆନ୍ତି। ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାନ୍ୟତା ଓ ନ୍ୟୁନମନ୍ୟତା ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷର ମୂଳ କାରଣ ଅଟେ। ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ଶ୍ୱେତାଙ୍ଗ ଓ ନିଗ୍ରୋମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ପ୍ରକାରର ସଂଘର୍ଷ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ।

Question ୧୭।
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ କ’ଣ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରିବା ଲାଗି ଉଦ୍ୟମ କରିବା ଏହି ସଂଘର୍ଷର ମୂଳ କାରଣ ଅଟେ। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସ୍ଵାର୍ଥ ଅନ୍ୟ ଏକ ଶ୍ରେଣୀର ସ୍ଵାର୍ଥରେ ବାଧା ପହଞ୍ଚାଇ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହି ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ପଞ୍ଜିବାଦ ସମାଜର ପୁଞ୍ଜିପତି ଓ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଏବଂ ଧନୀକ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଗରିବ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଗରିବ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଅଟେ।

Question ୧୮।
ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ। ରାଜନୈତିକ ଦଳଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ନିଜର ଆଦର୍ଶ ଦ୍ବାରା ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଵାର୍ଥ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଆନ୍ତି। କ୍ଷମତା ଲାଭ ଏହି ସଂଘର୍ଷର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ। କଂଗ୍ରେସ ଏବଂ ବିଜେପି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷ ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୧୯।
ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ କ’ଣ ?
Answer:
ପୃଥ‌ିବୀରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ବା ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସଂଘର୍ଷ ହୋଇଥାଏ ତାହା ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ ରୂପେ ପରିଚିତ, ଇସ୍ରାଇଲ ଏବଂ ପାଲେଷ୍ଟାଇନ୍ ମଧ୍ଯରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ ଅଟେ।

Question ୨୦।
ଅବ୍ୟକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି କାରଣରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ସଂଘର୍ଷଜନିତ ମନୋଭାବକୁ ବ୍ୟକ୍ତି କରି ନ ଥାନ୍ତି। ଏହାକୁ ଅବ୍ୟକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ ବା ଅପ୍ରକାଶିତ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ସାମାଜିକ ଉତ୍ତେଜନା ଏହି ସଂଘର୍ଷର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ।

Question ୨୧।
ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ ଭାବରେ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷ ଅବ୍ଯକ୍ତି ସଂଘର୍ଷର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ ଅଟେ। ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ବା ଦେଶ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୨୨।
ସମ୍ମିଳିତ ସଂଘର୍ଷ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସମୂହ ଉତ୍ସ ଅନ୍ୟ ସମୂହକୁ ସଂଘର୍ଷକୁ ସମ୍ମିଳିତ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ । ସାଂପ୍ରଦାୟିକ, ଦଙ୍ଗା, ଗୋଷ୍ଠୀ ସଂଘର୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।

Question ୨୩।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସମାନ ଧରଣର କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥା’ନ୍ତି। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଏକ ଗାଡ଼ିକୁ ସମସ୍ତେ ଠେଲି ଠେଲି ନେବା ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୨୪।
ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ କରି କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ହାସଲ କରିଥାନ୍ତି। ଏହି ସହଯୋଗିତା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଏକ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ନିମିତ୍ତ ବଢ଼େଇ, କମାର, ମଜୁରିଆ ଇତ୍ୟାଦି ସହଯୋଗ କରିବା ଏହି ସହଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୨୫।
ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମ୍ପର୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହଯୋଗିତା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ ତାହାକୁ ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଏହି ସହଯୋଗିତା ପରିବାର, ଖେଳ ସମୂହ ଆଦି ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହରେ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ।

Question ୨୬।
ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
ବୃହତ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକରେ ଯେଉଁଠାରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠ ବା ଆତ୍ମୀୟ ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ ସେଠାରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ସହଯୋଗିତା ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା ଅଟେ। ଏହି ସହଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ ଲାଗି ଚେଷ୍ଟିତ ଥାଆନ୍ତି।

Question ୨୭।
ଆଂଶିକ ସହାଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦୁଇ ଦଳ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟ ରେ ସହଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରି ତୃତୀୟ ଦଳକୁ ମୁକାବିଲା କରନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ଏହି ସହଯୋଗିତାକୁ ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଦୁଇଟି ରାଜନୈତିକ ଦଳ ମିଶି ତୃତୀୟ ରାଜନୈତିକ ଦଳକୁ ପରାସ୍ତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବାକୁ ଆଶିଂକ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୨୮।
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର।
Answer:
ପି. କିସ୍ରବର୍ଟ କହନ୍ତି, “ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହ ବା ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଭାଜନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଯେଉଁମାନେ କି ପରସ୍ପର ସହ ଉଚ୍ଚନୀଚ ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ବାରା ସମ୍ପର୍କୀତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।”

Question ୨୯।
ଶ୍ରେଣୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ସମାଜ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଲାଭ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହ ବା ସ୍ତରକୁ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ଏଥିରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ତା’ର ଭୂମିକା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ସମସ୍ତେ ସମାନ ଅଟନ୍ତି ଧନ, ସମ୍ପଦ, ବୃତ୍ତି ଆୟ, କ୍ଷମତା ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିଥାଆନ୍ତି।

Question ୩୦।
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସ୍ତରୀକରଣ ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ଷ୍ଟାଟାରୁ ଆସିଅଛି ଯାହାର ଅର୍ଥ ‘ ସ୍ତର’। ତେଣୁ ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରେ ଏକ ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମରେ ରହିଥା’ନ୍ତି। ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସାମାଜିକ ଅସମାନତାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧୁକାର କରିଥାଆନ୍ତି। ସେହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଭିତ୍ତି କରି ତା’ର ସ୍ତର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ। ତାହା ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଭାବେ ପରିଚିତ ଅଟେ।

Question ୩୧।
ଶ୍ରେଣୀ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରି।
Answer:
ମାକାଇଭର ଓ ପେଜଙ୍କ ମତରେ, “ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଏକ ଅଂଶ ଯାହାଙ୍କ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ । ”

Question ୩୨।
ଜାତିର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସମ୍ପୂର୍ଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ। ଫଳତଃ ଲୋକମାନେ ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏହାର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଆଶା ନରଖୁ ନିଜର ଭାଷାକୁ ଆଶା କରି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ଜାତିର ଆକାର ଧାରଣ କରିଥାଏ। ”

Question ୩୩।
ଶ୍ରେଣୀ ବର୍ଗକୁ କାହିଁକି ଉନ୍ମୁକ୍ତ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବର୍ଗ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃଦ୍ଧି ଆୟ, ପ୍ରସ୍ଥିତି ଓ କ୍ଷମତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ବର୍ଗର ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବର୍ଗକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସମ୍ଭବପର। ତେଣୁ ବର୍ଗକୁ ଉନ୍ମୁକ୍ତ ସମୂହ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୪।
ଜାତିକୁ କାହିଁକି ରୁଦ୍ଧ ସମୂହ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିରୁ ଅନ୍ୟ ଜାତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ଆଦୌ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ତେଣୁ ଜାତିକୁ ରୁଦ୍ଧ ସମୂହ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୫।
ଜାତିର ଗୁଣ
Answer:
ଜାତିର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା
(୧) ସମାଜର ବିଭାଜନ
(୨) ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ
(୩) ଛୁଆଁ ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବ
(୪) ନିଜ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଅଟେ।

Question ୩୬।
ଜାତିର ପ୍ରଥାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ :
Answer:
ଜାତିପ୍ରଥାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା :
(୧) ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
(୨) ବୃତ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
(୩) ଜାତି ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ
(୪) ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସାମାଜିକ ଓ ମାନସିକ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରଦାନ

Question ୩୭।
ଜାତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଜାତି କହିଲେ ଏକ ସମୂହକୁ ବୁଝାଇ ଥାଏ। ଯାହାର ସଦସ୍ୟତା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ। ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ ଶବ୍ଦ କାଷ୍ଠାରୁ ଆସିଅଛି। ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜମାନେ ପ୍ରଥମେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ କେତେକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ । ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଯାଇ ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ମଧ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଶବ୍ଦ ଜାନାରୁ ଆସିଅଛି। ଯାହାର ଅର୍ଥ ଜନ୍ମଲାଭ କରିବା। ତେଣୁ ଜାତି ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

Question ୩୮।
ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ? ବା ଜାତି ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ୍ଚ କ୍ରମ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମାଜ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଛୋଟ ଛୋଟ ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୂହର ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ନାମ ଥାଏ। ଏହି ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମସ୍ତ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ନ ଥା’ନ୍ତି। ଅର୍ଥାତ୍ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍କର ଉଚ୍ଚ ନୀଚ୍ଚ ସ୍ତରରେ ରହିଥାଆନ୍ତି। ସମସ୍ତ ଜାତିଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଦ୍ଵିତୀୟରେ କ୍ଷତ୍ରିୟ, ତୃତୀୟରେ ବୈଶ୍ୟ ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ବା ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଶୂଦ୍ରଜାତି ରହିଥାଆନ୍ତି। ଏହି ସ୍ତର- ସ୍ତର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବା ଜାତି ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୯।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଏକ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଭିନ୍ନତା ବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ, ସରଞ୍ଚନା ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ, ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଦିରେ ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

Question ୪୦।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଏମ୍. ଡି. ଜନ୍‌ସନ୍ କହନ୍ତି, “ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଏବଂ ଚିନ୍ତା କରିବା ପ୍ରଣାଳୀରେ ରୂପାନ୍ତରକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ ।”

Question ୪୧।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଭବିଷ୍ୟତ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ। କାରଣ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ କି ରୂପରେ ରୂପରେଖ ଗ୍ରହଣ କରିବ, ତାହା ଏବେଠାରୁ କହିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ।

Question ୪୨।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭଲ ବା ମନ୍ଦ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଟେ କି ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉଭୟ ଭଲ ବା ମନ୍ଦ ହୋଇପାରେ। ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭଲ ପାଇଁ ଚାହିଁଥାଏ। ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟକୃତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସର୍ବଦା ତା’ର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଆଧାରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରାୟତଃ ଭଲ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥାଏ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ସହଯୋଗିତା ଓ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମଧ୍ଯରେ ତିନିଗୋଟି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସହଯୋଗିତା ଓ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ତିନିଗୋଟି ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଲା
(୧) ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପର କରି କୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରୁଥିବାବେଳେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରି ନିଜ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥାଏ।
(୨) ସହଯୋଗିତା ସୀମା ନ ଥାଏ ମାତ୍ର ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ଥାଏ।
(୩) ସହଯୋଗିତା ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ଓ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୨।
ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଲେଖ
(୧) ସହଯୋଗିତା ଏକ ଧାରାବାହିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ମାତ୍ର ସଂଘର୍ଷ ଏକ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା।
(୨) ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ପ୍ରତିଯୋଗୀ ପରସ୍ପରକୁ ଜାଣି ନ ଥା’ନ୍ତି ମାତ୍ର ସଂଘର୍ଷରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ଜାଣଇଥା’ନ୍ତି।
(୩) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଅହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାତ୍ର ସଂଘର୍ଷ ଏକ ହିଂସାତ୍ମକ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

Question ୩।
ସହଯୋଗିତାର ଗୁଣମାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସହଯୋଗିତାର ଗୁଣମାନ ହେଲା
(୧) ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୨) ଏକ ସଚେତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୩) ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୪) ଧାରାବାହିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୫) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୬) ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ
(୭ ) ସଙ୍ଗଠିତ ଉଦ୍ୟମ

Question ୪।
ସହଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ ସହଯୋଗିତାର ଦୁଇଟି ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଇ ଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା
(୧) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା
(୨) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

ଏ. ଡବ୍ଲୁ. ଗ୍ରୀନ୍ ସହଯୋଗିତାର ତିନୋଟି ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଇ ଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା –
(୧) ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା
(୨) ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା
(୩) ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତା

Question ୫।
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଗୁଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଗୁଣମାନ ହେଲା-
(୧) ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୨) ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୩) ଅଚୈତକିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୪) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୫) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୬।
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ପାଞ୍ଚ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା:
(୧) ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(୩) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(୪) ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତ
(୫) ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

Question ୭।
ସଂଘର୍ଷର ଗୁଣମାନ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷର ଗୁଣମାନ ହେଲା
(୧) ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୨) ସଚେତନିକ କାର୍ଯ୍ୟ
(୩) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୪) ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୫) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(୬) ଏକ ଆବେଗାତ୍ମକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

Question ୮।
ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ ସଂଘର୍ଷକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା
(୧) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ
(୨ ) ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ

ଜର୍ଜ ସିଷେଲ ସଂଘର୍ଷକୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା –
(୧) ଯୁଦ୍ଧ
(୨) ଗୋଷ୍ଠୀ ବିବାହ
(୩) ମୋକଦ୍ଦମା
(୪) ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ଆଦର୍ଶର ସଂଘର୍ଷ

ଖିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ ସଂଘର୍ଷକୁ ପାଞ୍ଚଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଲା
(୧) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ
(୨) ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ
(୩) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ
(୪) ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ
(୫). ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ

Question ୯।
ସଂଘର୍ଷର ଅପକାର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷର ଅପକାର୍ଯ୍ୟମାନ ହେଲା
(୧) ସଂଘର୍ଷ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପକ୍ଷର କ୍ଷତିସାଧନ କରିଥାଏ।
(୨) ଏହା ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଅଧଃପତନ କରିଥାଏ।
(୩) ଏହାଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ସଂହତି ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।
(୪) ` ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତିକ୍ତତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ।
(୫) ସମୂହ ଆଭିମୁଖ୍ୟରୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ବିଶୁଦ୍ଧ କରିଥାଏ।
(୬) ସମୂହ ଏକତାକୁ ନଷ୍ଟ କରିଥାଏ।

Question ୧୦।
ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟମାନ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଉପକାରିତାମାନ ହେଲା
(୧) ସାମାଜିକ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ନିମିତ୍ତ ସଂଘର୍ଷର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି।
(୨) ସମାଜରେ ଏହା ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ।
(୩) ଆନ୍ତଃ ସଂଘର୍ଷ ଆନ୍ତଃ ସଂହତିକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିଥାଏ।
(୪) ସଂଘର୍ଷର ପରିସମାପ୍ତି ଉଭୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ସହଜରେ ବିନିମୟ କରିଥାଏ।
(8) ମାନବ ପ୍ରଜାତିର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଏହା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ।

Question ୧୧।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଗୁରୁତ୍ଵ ଅଛି କି ?
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଗୁରୁତ୍ଵ ହେଲା
(୧) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିର ଭୂମିକା ଓ ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ।
(୨) ବ୍ୟକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ।
(୩) ଏହା କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ କରିଥାଏ।
(୪) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସଂଘର୍ଷକୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାଏ।
(୫) ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ନୈରାଶ୍ୟ ଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

Question ୧୨।
ଜାତି ସଚେତନା ଓ ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଜାତି ସଚେତନତା କହିଲେ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଐକ୍ୟ ମନୋଭାବକୁ ବୁଝାଏ। ଯାହାଦ୍ଵାରା ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି। ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର, ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା ଥାଏ। କାରଣ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା ପରିପୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ।

Question ୧୩।
ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମକୁ ନେଇ କରାଯାଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆୟ, ଧନସମ୍ପଦ, କ୍ଷମତା ତଥା ବୃତ୍ତିକୁ ନେଇ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ସଂରଚନା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖ‌ିଲେ ଜାତି ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ। ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ ଏବଂ ଅନମନୀୟ ହେଲାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଏବଂ ନମନୀୟ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ଜାତି ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧୀ ଅଟେ; ମାତ୍ର ଶ୍ରେଣୀ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧ କରି ନ ଥାଏ।

Question ୧୪।
ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ଅର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି।
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତି ଉତ୍ତରାଧିକାର ସୂତ୍ରରେ ପାଇଥାଏ। ସେହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରସ୍ଥିତି ସାଧାରଣତଃ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଯେଉଁ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜେ ଅର୍ଜନ କରିଥା’ନ୍ତି। ସେହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ସେହି
ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଅର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରସ୍ଥିତି ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ।

Question ୧୫।
ଜାତି ସଚେତନା ଓ ଜାତି ପରିଷଦ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ସାହାଯ୍ୟ ସହଯୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି। ପରସ୍ପର ସୁଖ ଦୁଃଖରେ ମଧ୍ୟ ସମଭାଗୀ ହୋଇଥାଆନ୍ତି। ମାତ୍ର ଜାତି ପରିଷଦ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ।

Question ୧୬।
ଆବଦ୍ଧ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ମୁକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା
Answer:
ଆବଦ୍ଧ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ମୁକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ନିମ୍ନମତେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ
(୧) ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ ଓ ଅନମନୀୟ ଅଟେ। ମାତ୍ର ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା ମୁକ୍ତ ଏବଂ ନମନୀୟ ଅଟେ। ସୁତରାଂ ଜାତି ଏକ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ମୁକ୍ତ ସମୂହ ଅଟେ।

(୨) ଆବଦ୍ଧ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବୃଦ୍ଧି ନିର୍ବାଚନରେ ଅନେକ କଟକଣା ରହିଛି ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କୌଳିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ମାତ୍ର ମୁକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦୂରି ନିର୍ବାଚନରେ କୌଣସି କଟକଣା ନୀତିନିୟମ ନ ଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଦକ୍ଷତା ଓ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାଏ।

(୩) ଆବଦ୍ଧ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ସମୂହକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୂହକୁ ସଞ୍ଚଳନ ସହଜସାଧ୍ୟ ନୁହେଁ। ବ୍ୟକ୍ତି ପକ୍ଷରେ ସମୂହ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସମ୍ଭପର ନୁହେଁ। ମାତ୍ର ମୁକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପରିସ୍ଥିତି, କ୍ଷମତା ଏବଂ ବୃଷ୍ଟି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିବାରୁ ଏକ ସମୂହରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୂହକୁ ସଞ୍ଚଳନ ସହଜସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ଆର୍ଥିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଭିଭିକରି ସଦସ୍ୟମାନେ ନିମ୍ନରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବରୁ ନିମ୍ନକୁ ସହଜରେ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି।

Question ୧୭।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗୁଣ ହେଲା
(୧) ଏହା ସାର୍ବଳୀନ ଅଟେ।
(୨) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାମୁଦାୟିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ।
(୩) ଏହା ସମୟ କାରକ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ।
(୪) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନେକ କାରକର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ।
(୫) ପରିବର୍ତ୍ତନର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ।
(୬) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ବା ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ।
(୭) ରୂପାନ୍ତରିତ ଅବସ୍ଥାକୁ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୮।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ, ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ, ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ମାତ୍ର ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସଂସ୍କୃତିର କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ର ତଥା-କଳା, ସାହିତ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ, ଦର୍ଶନ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵାସ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୁଝାଇଥାଏ। ତେଣୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ଅଂଶ ଅଟେ।

Question ୧୯।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକୃତି ବିଷୟରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ସୂଚନା ଦିଅ।
Answer:
ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଚାରଧାରା, ସାମାଜିକ ସଂସ୍ଥା, ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରତିମାନ ପ୍ରଭୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ। ନିମ୍ନରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରକୃତି ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା
(୧) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତନ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଘଟଣା ରୂପେ ପରିଚିତ। ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜଠାରୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅହରହ ଲାଗି ରହିଥାଏ। ସମସ୍ତ ସମାଜ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଅଟନ୍ତି।
(୨) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବେଗ ସବୁ ସମୟରେ ଏବଂ ସବୁ ସମାଜରେ ସମାନ ନ ଥାଏ। କେତେକ ସମାଜରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ବେଗ ତୀବ୍ରତର ହୋଇଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ସମାଜରେ ଧୀର ଅଟେ।
(୩) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସୂଚାଇ ନ ଥାଏ। ତେଣୁ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦାୟର ପରିବର୍ତ୍ତନଭାବେ ବିବେଚିତ ହୁଏ।
(୪) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂପର୍କରେ ଭବିଷ୍ୟତବାଣୀ କରାଯାଇପାରି ନ ଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ କେଉଁ ସମୟରେ ସମାଜରେ କିପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହେବ, ସେ ବିଷୟରେ କଳନା କରାଯାଇ ନ ପାରେ। ଏହା କେବଳ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ।
(୫) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ୍ତ ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ମାତ୍ର ଭୌତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଅଧିକ ତୀବ୍ରତର ଅଟେ।
(୬) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ବହୁତ କାରକ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି। କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଦାୟୀ ନୁହେଁ।

Question ୨୦।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗିକର ପ୍ରଭାବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗିକ କାରକର ପ୍ରଭାବ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗ ଉପରେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗିକ ପ୍ରଭାବ ବଳରେ ସମାଜରେ ଯେଉଁସବୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ମୁଖ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂପର୍କରେ ନିମ୍ନରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା।

(କ) ପାରିବାରିକ ଜୀବନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ପରିବାରିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ। ଏହି ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗିକ କାରଣ ଯୋଗୁଁ ସାମାଜିକ ଗତିଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ। ଫଳରେ ଯୌଥ ପରିବାର ବିଘଟନମୁଖୀ ହେବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ଏହି ପ୍ରୋଦ୍ୟୋପର ଉନ୍ନତି ସାମାଜିକ ଜୀବନକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ କରିଛି। ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଲୋପ ସାଧନ କରିବାରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି। ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକନୀତି, ଲୋକନିୟମ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପ୍ରଭୃତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରାଇବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି।

(ଗ) ଧାର୍ମକ ଜୀବନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ଯୋଗୁଁ ଆଦି ବ୍ୟକ୍ତିର ଜ୍ଞାନ, ବିବେକ ଏବଂ ତର୍କଜ୍ଞାନୂ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଉନ୍ନତି ଘଟିଛି। ବର୍ତ୍ତମାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଧାର୍ମିକ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଦ୍ଵାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହେଉ ନାହିଁ।

(ଘ) ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ଏହି ପ୍ରୋଦ୍ୟୋଗର ବିକାଶ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ଜୀବନଧାରଣ ମାନକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିପାରିଛି। କଳକାରଖାନାର ପ୍ରସାର ଯୋଗୁଁ ଏବଂ ଏହି କଳାକାରଖାନାରେ ନୂତନ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ବ୍ୟବହାର ଯୋଗୁଁ ସ୍ଵଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହୋଇପାରୁଛି। ଫଳରେ ଏହା ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତିକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛି।

Question ୨୧।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ‘ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଏହି ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ରୂପେ ପରିଚିତ। ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବ ନ ତତ୍ତ୍ଵରେ ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ହେଉଛନ୍ତି ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଏଫ୍. ଓଗ୍‌ବର୍ଷ। ତାଙ୍କ ମତରେ, ସଂସ୍କୃତି ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଗୋଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଅଟେ। ଯଥା – ଭୌତିକ ବା ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ଏବଂ ଅଭୌତିକ ବା ବସ୍ତୁତ୍ଵର ଭୌତିକ। ସଂସ୍କୃତି ସେହିସବୁ ବା ବା। ଉପାଦାନକୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖୁ ହୁଏ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ। ମାତ୍ର ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ସେହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଦେଖି ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସ୍ପର୍ଶ କରି ହୁଏ ନାହିଁ। ଓଟ୍‌ବର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ମତରେ, ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ତୁଳନାରେ ଦୃତଗତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ବେଗ ଧୀର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ତୁଳାନରେ ପଛରେ ପଡ଼ି ଯାଇଥାଏ। ଏହି ଭୌତିକ ଏବଂ ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣଙ୍କର ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଉଛି ଏହି ଯେ କୌଣସି ଏକ ସହରର ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ। ଏହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ପୋଲିସ୍‌ମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଆବଶ୍ୟକ, କିନ୍ତୁ ଯଦି ଏଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରା ନ ଯାଏ। ପୋଲିସ୍ ସଂଖ୍ୟା ଜନସଂଖ୍ୟାର ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଏ ତେବେ ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

‘ଗ’ ବିଭାଗ

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

Question ୧।
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ପ୍ରକୃତି ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ବ୍ୟବସ୍ଥା। ସାଧାରଣତଃ ସମାଜ ତା ର ପ୍ରକୃତିରେ ବିଷମ ଜାତୀୟ ଅଟେ। ସମାଜରେ ଧନୀ, ଦରିଦ୍ର, ଶିଳ୍ପପତି, କୃଷକ, ଶ୍ରମିକ, ଶାସକ, ଝାଡୁଦାର ପ୍ରଭୃତି ଉଚ୍ଚରୁ ନିମ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲୋକମାନେ ବସବାସ କରୁଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ସମାଜ, ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ, ଓ ଧାର୍ମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ଶାଶ୍ବତ, ପ୍ରାକୃତିକ ଏବଂ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ନିୟମ। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣରୁ ବାଦେଇ ଏଯାବତ୍ କୌଣସି ସମାଜ ଗଠିତ ହୋଇନାହିଁ। ଏହାଦ୍ଵାରା ସମାଜରେ ଅସମତା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହା ସମାଜ ପାଇଁ କ୍ଷତିକାରକ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜର ବିଭାଜନ ସ୍ତରୀକରଣକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ସ୍ତରୀକରଣ ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ଷ୍ଟ୍ରାଟ (Strata) ରୁ ଆନୀତ। ଯାହାର ଅର୍ଥ ସ୍ତର (Layer)। ସୁତରାଂ ଶବ୍ଦ ପ୍ରକରଣର ତତ୍ତ୍ଵାନୁସାରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମାଜକୁ କେତେ ସଂଖ୍ୟକ ଶ୍ରେଣୀ ତଥା ସ୍ତରରେ ବିଭକ୍ତ କରିବା। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ସାମାଜିକ ସ୍ତରର ସ୍ଥିତିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ। ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ସ୍ତର ଅଧିକାର କରିଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ତାହା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଭାବେ ପରିଚିତ।

ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Social Stratification):
ରେମଣ୍ଡ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ, ମୁରେ, “ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜର ଏକ ସମସ୍ତରୀୟ ବିଭାଜନ, ଯାହାକି ସମାଜକୁ ଉଚ୍ଚ, ନୀଚ ସାମାଜିକ ଏକକରେ ବିଭକ୍ତ କରିଥାଏ ।”(Social Stratification is a horizontal division of society into higher and lower social units.) ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ (Lundberg) “ଏକ ସ୍ତରୀକୃତ ସମାଜ ଅସମାନତା ଏବଂ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଉଚ୍ଚ ଓ ନୀଚ ପ୍ରଭେଦତା ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ । “(A Stratified Society is marked byin equality and the differences among the people into higher and lower.)

ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ପ୍ରକୃତି (Nature of Stratification) :ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ପ୍ରକୃତି ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା।
(୧) ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ସାମାଜିକ ଘଟଣା (Stratification is a Social Phenomena): ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ପ୍ରଥମ ବିଶେଷତ୍ଵ ଏହି ଯେ ଏହାର ପ୍ରକୃତି ସାମାଜିକ ଅଟେ। ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ସାମାଜିକ ଘଟଣା। ଏହା ସାମାଜିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ। ସ୍ତରୀକରଣ କେବଳ ମାନବ ସମାଜରେ ହିଁ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଧରଣର ଅସମାନତା ଥାଏ ଏବଂ ଉକ୍ତ ଅସମାନତା ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗ ତଥା ଶ୍ରେଣୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

(୨) ଅତି ପ୍ରାଚୀନତା (Antiquity): ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରକୃତି ହେଉଛି ଯେ ଏହା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଅଟେ। କାରଣ ଏହା ସମସ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିଲା। ସେ ସମୟରେ ବୟସ, ଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ଶାରୀରିକ ଦକ୍ଷତା ସ୍ତରୀକରଣର ବିଭିନ୍ନ ମାର୍ଗ ଥିଲା। ପ୍ରାଚୀନ ବେବିଲୋନୀୟ, ଫରାସୀ ଏବଂ ଗ୍ରୀସ୍ ତଥା ହିବ୍ୟ ସଭ୍ୟତାରେ ଅଧ ଶ୍ରେଣୀୟ ସଂଗଠନମାନ ଥିଲା। ଧନୀ ଓ ଦରିଦ୍ର, ଉଚ୍ଚ ଓ ନୀଚ, ସବଳ ଓ ଦୁର୍ବଳ, ସ୍ଵାଧୀନ ଓ ଦାସ ଆଦି ସ୍ତରୀକରଣର ଉପାଦାନ ହିସାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ। ଏପରିକି ଜଣାଯାଏ ଯେ, ପ୍ରାୟ ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ସାମାଜିକ ଜୀବନଯାପନ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିଲା

(୩) ସର୍ବବ୍ୟାପକତା (Ubiquity) : ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରକୃତି ହେଉଛି ଯେ ଏହା ସାମ୍ପ୍ରତିକ ବିଶ୍ଵରେ ଏକ ନିରଙ୍କୁଶ ଏବଂ ସର୍ବବ୍ୟାପୀ ହିସାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ବିଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥର ବଣ୍ଟନ ଏବଂ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅସ୍ତନ୍ତୋଷ ସ୍ତରୀକରଣ ନିମିତ୍ତ ଦାୟୀ ଅଟେ। ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵକୁ ଏହି ସ୍ତରୀକରଣ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛି। ଯଥା-ଥିଲାବାଲା (Haves) ଏବଂ ନ ଥିଲା ବାଲା (Haves) ସୁତରାଂ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଘଟଣା ଅଟେ। ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଯେ କ୍ଷମତା, ଧନସମ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସମ୍ମାନଜନିତ ଅସମାନତା; ସାର୍ବଜନୀନର ଉପାଦାନଭାବେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ନିମିତ୍ତ ଉପାଦାନ ଯୋଗାଇଥାଏ।

(୪) ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବିକତା (Indispensability): ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଚତୁର୍ଥ ତଥା ଶେଷ ପ୍ରକୃତି ହେଉଛି ଯେ ଏହା ମାନବ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ଅଟେ। ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ, ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅତି ଦୁର୍ଲଭ ଏବଂ ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁ ଅସମାନତା ଭାବେ ଥାଇ ସ୍ତରୀକରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ। କ୍ଷମତା, ଧନସମ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସନ୍ତୋଷଜନିତ ଅସମାନତା ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା—(କ) ଜୀବନ ସୁଯୋଗ (Life Changes) ଏବଂ (ଖ) ଜୀବନଶୈଳୀ (Life Style)। ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଜୀବନ ସୁଯୋଗ ଅଳ୍ପେ ବହୁତ ପ୍ରାୟ ସମାନ ଅଟେ। ଯେଉଁମାନେ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି। ଜୀବନ ସୁଯୋଗ, ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର, ଦୀର୍ଘ ଜୀବନ ଓ ନୈତିକ ଅସୁସୁତା ବୈବାହିକ ବିଭାଗ, ପୃଥକୀକରଣ ଏବଂ ଛାଡ଼ପତ୍ର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ। ସେହିପରି ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ଜୀବନଶୈଳୀ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅଟେ। ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ଚାଲିଚଳଣି, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, ବେଶଭୂଷା ପ୍ରଭୃତି ନୀଚ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ। ବାସଗୃହ, ପଡ଼ୋଶୀ, ମନୋରଞ୍ଜନ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଆଦି ଜୀବନଶୈଳୀର ପରିସରଭୁକ୍ତ।

Question ୨।
ସମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ସମାଜ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମରେ ସ୍ତରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ। ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମାଜକୁ କେତେ ସଂଖ୍ୟକ ଶ୍ରେଣୀ ତଥା ସ୍ତରରେ ବିଭକ୍ତ କରିବା ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଏକ ସାଧାରଣ ବିଷୟ ଭାବରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। ଏଭଳି କୌଣସି ମାନବ ସମାଜ ନାହିଁ ଯହିଁରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ। ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ବ୍ୟବସ୍ଥା। କେଉଁ ଆବାହମାନ କାଳରୁ ସମାଜରେ ସାମାଜିଙ୍କ ସ୍ତରୀକରଣ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଛି। ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ଅଳ୍ପେ ବହୁତ ଇଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଓ ସ୍ତର ଅଧିକାର କରିଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ତାହା ନିର୍ଝରିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଭାବେ ପରିଚିତ।

ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ପ୍ରକାରଭେଦ :
ପ୍ରକୃତିକୁ ଭିଭିକରି ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ପାଞ୍ଚଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – (୧) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା (Caste System), (୨) ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା, (୩) ପୁଞ୍ଜିବାଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା, (୪) ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥା ଏବଂ (୫) ଦାସପ୍ରଥା। ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା।

(୧) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା : ସାଧାରଣତଃ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ତରୀକରଣ ଭିଭି ଅଟେ। ରହିଥା’ନ୍ତି। ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ। ଯଥା (୧) ବ୍ରାହ୍ମଣ, (୨) କ୍ଷତ୍ରିୟ, (୩) ବୈଶ୍ୟ ଓ (୪) ଶୂଦ୍ର। ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାତି ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ତରରେ ଥିବାବେଳେ ଶୂଦ୍ରମାନେ ନିମ୍ନ ସ୍ତରରେ ନିବେଶିତ ହାଇଥାଆ’ନ୍ତି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମୌଳିକ ବୃତ୍ତି ରହିଥାଏ। ଜାତିଗତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଜନ୍ମଗତ ଅଟେ। ଜଣେ ନିଜର ଜୀବନ କାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଜାତିଗତ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରି ନ ଥାଏ। ଜାତି ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସଞ୍ଚାଳନ ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ- ଚଣ୍ଡାଳ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି କେହି କଦାପି ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୋଇପରିବ ନାହିଁ। ଜାତି ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ସଂସ୍କୃତି, କଥାବାର୍ତା, ବେଶ ପୋଷକ, ଆଚରଣ ଶୈଳୀ ଆଦିରେ ବିଭିନ୍ନତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ଯାହାକି ଉଚ୍ଚ ନୀଚ କ୍ରମ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ। ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପାରମ୍ପରିକ ଭାବେ ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତି ଓ ନୀଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଲାଞ୍ଛନା, ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଭୋଗ କରନ୍ତି। ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।

(୨) ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା : ଏହି ସ୍ତରର ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସମାଜ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସ୍ତରରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଯଥା – (୧) ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ, (୨) ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ, (୩) ନୀଚ ଶ୍ରେଣୀ। ଅର୍ଥନୈତିକ ଭିତ୍ତିରେ ଅଧ‌ିକ ଆୟ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ, ମଧ୍ଯମଧରଣର ଆୟକାରୀ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଦରିଦ୍ରମାନେ ଜୀବ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି। ସେହିପରି ସାମାଜିକ ଭିଭିରେ ଉଚ୍ଚପଦସ୍ଥ ସରକାରୀ ଅଫିସର, ଶିଳ୍ପପତି, ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ, କିରାଣୀ, ଶିକ୍ଷକ, ମଧ୍ଯମଧରଣର କୃଷିଜୀବିମାନେ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ପିଅନ୍, ଶ୍ରମିକମାନେ ନୀଚ ଶ୍ରେଣୀରେ ପରିଗଣିତ ହୁଅନ୍ତି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ପ୍ରାୟ ସମାନ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି। ତେଣୁ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ମୁଖ୍ୟ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସ୍ଵରୂପ।

(୩) ପୁଞ୍ଜିବାଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା : ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ସମାଜରେ ଏହା ଏକ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଶିଳ୍ପ ବ୍ୟବସାୟରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ଯୋଗୁଁ ବର୍ତ୍ତମାନ କୋଟିପତିମାନଙ୍କର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଘଟୁଛି। ଯେଉଁମାନେ ଶିଳ୍ପମାନଙ୍କର ମାଲିକ ସେମାନଙ୍କୁ ଶିଳ୍ପପତି କୁହାଯାଏ। ଶିଳ୍ପପତି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବଡ଼ ବଡ଼ ବ୍ୟବସାୟ ସଂସ୍ଥାର ମାଲିକମାନେ ଶିଳ୍ପ ବ୍ୟବସାୟରୁ ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣର ଧନସମ୍ପଦ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି। ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ପୁଞ୍ଜିପତି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଶିଳ୍ପମାନଙ୍କରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଶ୍ରମିକମାନେ ସାଧାରଣ ଖଟି ଖୁଆ ଅଟନ୍ତି ଓ ସେମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ସ୍ୱଚ୍ଛଳତା ନିମ୍ନମାନର। ଏହିପରି ବର୍ତ୍ତମାନ ଶିଳ୍ପପତି ଓ ଶ୍ରମିକ ମଧ୍ଯରେ ଦୁଇଟି ସାମାଜିକ ସ୍ତର ଦେଖାଯାଇଛି। ଏହି ସ୍ତରୀକରଣ ପ୍ରାୟତଃ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅନୁରୂପ ଅଟେ।

(୪) ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥା : ରୋମ୍ ସମାଜର ପତନଠାରୁ ଇଉରୋପରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଏହା ଏକ ଭିତ୍ତି ହୋଇ ରହିଅଛି। ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ ଜମି ମାଲିକାନାକୁ ଦେବତାଙ୍କୁ ଏକ ଦାନଭାବେ ବିଚାର କରାଯାଏ। ସେମାନେ ଏହାକୁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଜାବତ୍ସଳତାର ନିଦର୍ଶନ ସ୍ଵରୂପ ଦାନ କରିଥା’ନ୍ତି। ଜମିର ମାଲିକମାନଙ୍କୁ ଲର୍ଡ କୁହାଯାଏ। ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ଏହାକୁ ଚାଷ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ସର୍ପ ବା ଭୃତ୍ୟ କୁହାଯାଏ। କାଳକ୍ରମେ ଏହା ବଂଶଗତ ହୋଇ ସ୍ତରୀକରଣର ଏକ ପଦ୍ଧତିଭାବେ ବିବେଚିତ ହେଲା। ଇଉରୋପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଏହା ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭିତ୍ତି ହୋଇ ରହିଲା। ଜମି ଅଧିକାର ନ ଥିବା ଭୃତ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଭୁଙ୍କର ସୁରକ୍ଷାରେ ରହିଲେ। ସେମାନେ କେବଳ ସେବା ଦଳ ଭାବରେ ନାମିତ ହେଲେ। ଏହିପରି ସାମନ୍ତବାଦ ସମାଜ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ସ୍ତରରେ ସ୍ତରୀକୃତ ହୋଇଥିଲା।

(୫) ଦାସ ପ୍ରଥା : ଦାସପ୍ରଥା ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା। ଦାସପ୍ରଥା ବା ଏହାକୁ କ୍ରୀତଦାସ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଥରେ ଜଣେ କ୍ରୀତଦାସର କୌଣସି ଅସ୍ଵୀକାର ନ ଥାଏ ଓ ସମସ୍ତ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରୀତଦାସ ମୁନିବର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଥାଏ। ମାଲିକଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଏମାନେ କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ ହେଉଥିଲେ। ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଅଧୁକାର ଏମାନଙ୍କର ନ ଥିଲା। ଏମାନେ ମୁନିବମାନଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତି ଭାବରେ ବିବେଚିତ ହେଉଥିଲେ। ଏହି ଦାସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସେତେବେଳେ ଏକ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରାପ୍ତ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଏକ ପ୍ରତୀକ ଥିଲା।

Question ୩।
କାତି, ଶ୍ରେଣୀ ଲିଙ୍ଗ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ମୁଖ୍ୟ ଭିତ୍ତି ଅଟେ – ଯଥାର୍ଥତା ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସ୍ତରୀକରଣ (Stratification) ହେଉଛି ମାନବ ସମାଜର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ସ୍ତରୀକୃତ ଅଟେ। ସ୍ତରୀକୃତ ହୀନ ସମାଜ ଏକ କଳ୍ପନା ଅଟେ, ବାସ୍ତବ ନୁହେଁ। ସାଧାରଣତଃ ସମାଜରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ସେଥୁରୁ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ବଂଶଗତ ଅସମାନତା ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ। ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟକ୍ତି ପିତାମାତାଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପଭୋଗ କରିଥାଏ। ଏହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଉଦ୍ୟମ ଦ୍ବାରା ଲାଭ କରିପାରିଥାଏ। ତାହା ଜନ୍ମ ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ନାମରେ ପରିଚିତ ଅଟେ। ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାଟି ସମାନ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ। ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତି ପିତାମାତାଙ୍କଠାରୁ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତିକୁ ଉପଭୋଗ କରିଥାଏ। ଏହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣ, ଉଦ୍ୟମ ଓ ଅଧ୍ୟବସାୟ ବଳରେ ଉପାର୍ଜନ କରିଥାଏ। ଏହା ବର୍ଗ ପଦ୍ଧତି ନାମରେ ପରିଚିତ। ଏହି ୨ଟି ଯାକ ପଦ୍ଧତି ଆଦର୍ଶ ପ୍ରରୂପୀ (Ideal type)କୁ ଦର୍ଶାଇଥାନ୍ତି। ଯେହେତୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ଆଦର୍ଶ ପ୍ରରୂପୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଯେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହେଲେ ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନୁସରଣ କରି ନ ଥା’ନ୍ତି।

କୌଣସି ସମାଜ ପାରମ୍ପରିକ ଭାତୀୟ ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଲିଙ୍ଗଭିଭିକ ଅସମତା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଘୋଡ଼ଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଲୁକ୍କାୟିତ ଭାବରେ ରହିଥିଲା। ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅଧିକ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ। ସେମାନେ ନୀଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ଲିଙ୍ଗ ଓ ସମ୍ପତ୍ତି ତୁଳନାରେ ନିଜକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ମଣୁଥିଲେ। ଏହିପରି ସଚେତନତା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିଲା। ଏହି ସଚେତନତା ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା (Class Consicousness)ର ବୀଜ ବୋଲି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ। ଏକ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମାନ ପ୍ରକାରର ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ରହିଥୁଲେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକ ନିଜର ଧନସମ୍ପତ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଓ ପାରମ୍ପରିକ ରୀତିନୀତିର ଦ୍ଵାହିରେ ସମାଜରେ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥିଲେ। ମୋଟାମୋଟି ଭାବରେ ଶ୍ରେଣୀ କ୍ଷମତା ଓ ପ୍ରସ୍ଥିତିଭିତ୍ତିକ ଅସମତା ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତିପ୍ରଥାର ଆବରଣ ମଧ୍ଯରେ ହିଁ ରହିଥିଲା।

ଅବଶ୍ୟ ଜାତିକ୍ରମ ଭିତ୍ତିରେ ସଦାସର୍ବଦା କ୍ଷମତାରେ ଅଧିକରୁ ବା ବଣ୍ଟନ ହେଉ ନଥିଲା। ଜାତି ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷମତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଥିଲା। ଉଦାହାରଣ ସ୍ଵରୂପ ନନ୍ଦ ମୌର୍ଯ୍ୟ ଓ ଦାଶ ବଂଶର ଶାସକମାନେ ଶୂଦ୍ର ବର୍ଷରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ। ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ବିତ୍ତଶାଳୀ ଥିବାରୁ ଅନେକ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ। କିନ୍ତୁ ଏସବୁ ବିଚ୍ଯୁତିରେ ସାର୍ବଜନୀନତା ନ ଥିଲା। ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ଜାତିଭିତ୍ତିକ ଅସମତା ମଧ୍ଯରେ ହି ଥିଲା। ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ସମାଜରେ ମୋଗଲ, ଇସ୍‌ଲାମ୍ମାନେ ଆସି କେତେକ ବୈଦେଶିକ ଶାସନ କାଳରେ ଜାତି ଓ କ୍ଷମତା ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। କ୍ଷମତା କେବଳ ଜାତିରୁ ସୃଷ୍ଟି ନ ହୋଇ ରାଜ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। ଅନେକ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକ ରାଜ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ଲାଭକରି କ୍ଷମତାଶାଳୀ ଓ ବିତ୍ତଶାଳୀ ହୋଇପାରିଲେ। କିନ୍ତୁ ଏ ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ମୌଳିକ ଜାତିପ୍ରଥାରେ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରିଲା ନାହିଁ। ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାଧାରଣ ଜୀବନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜାତିଭିଭିକ ହୋଇ ହିଁ ରହିଥିଲ ।

Question ୪।
ସହଯୋଗିତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ। ପ୍ରକୃତି ଓ ଆବଶ୍ୟକତା ମନୁଷ୍ୟକୁ ସମାଜରେ ବାସ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ସାମାଜରେ ସେ ତା’ର ଭୂମିକା ଅନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ। ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର କାର୍ଯ୍ୟ ଅନ୍ୟକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟର କ୍ରିୟା ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତାତୋଽଧିକ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରନ୍ତି। ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ। ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଏହି କ୍ରିୟା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରର ରୂପନେଇ ବାରମ୍ବାର ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମାଜର ପ୍ରଗତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମାଜକୁ ଆସିଥାଏ ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମାଜର ପ୍ରଗତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ବ୍ୟକ୍ତିସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ ବୁଝାମଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି। ସମାଜରେ ଏକତା ଓ ସଂହତିରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି। ସେହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆସିଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ଶହ ଶହ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ ବୋଲି ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନ ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି। ମାତ୍ର ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆମେ ଭଲ ଭାବରେ ଅନୁଭବ କରିପାରୁ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗିତା ଅନ୍ୟତମ।

ସହଯୋଗିତା ଦୁଇଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗଠିତ । ତାହା ହେଲା ‘ଏକା’ ଅର୍ଥ ଏକାଠି ଏବଂ ‘ଅପେରାରୀ’ ଅର୍ଥ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା । ଏକାଠି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ବା କୌଣସି ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମିତ୍ତ ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ । ସହଯୋଗିତା ସଂଜ୍ଞା: ମେରିଲ୍‌ ଏବଂ ଏଲଡ୍ରେଜଙ୍କ ମତରେ, “ ସହଯୋଗିତା ଏକ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା, ଯେଉଁଥିରେ କି ଦୁଇ ବା ତାତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି ।”

ସହଯୋଗିତାର ଗୁଣ :
(୧) ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସହଯୋଗିତା ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ସମୂହ ଏକତାକୁ ଦୃଢ଼ କରିଥାଏ। ଏହାଦ୍ଵାରା ସମାଜର ପ୍ରଗତି ହାସଲ. ହୋଇଥାଏ।

(୨) ଏକ ସଚେତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସହଯୋଗିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ସଚେତନ ଭାବରେ ସେମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ସଚେତନ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସଚେତନଭାବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି।

(୩) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସହଯୋଗିତା ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ଏହାର ଶେଷ ନ ଥାଏ। ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମନୁଷ୍ୟ ସହଯୋଗିତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ଏହା ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ ଦିଗ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥାଏ। ଏହା ଧାରାବାହିକଭାବେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୪) ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସହଯୋଗ ସବୁ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି, ସମୂହ, ଜାତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଇଥାଏ।

(୫) ବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ; ସହଯୋଗିତାର ସହଯୋଗୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ନ ରହିଲେ ସହଯୋଗିତା ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥାଏ। ତେଣୁ ଏହା ଏକ ବୈୟୋକ୍ତିକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ପରିଚିତ ଅଟେ। ବ୍ୟତିରେକେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥାଏ। କୌଣସି ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି।

(୬) ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ; ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ

(୭) ସଙ୍ଗଠନ ଉଦ୍ୟମ : ସଙ୍ଗଠିତ ଉଦ୍ୟମ ସାହଯ୍ୟରେ ସହଯୋଗିତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ। ସଙ୍ଗଠନ ଉଦ୍ୟମ ହିଁ ସହଯୋଗିତାର ମୂଳଭିତ୍ତି।

ସହଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ :
ସହଯୋଗିତାର ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭିନ୍ନ ମତାମତ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ମାକ୍‌ଆଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclver and Page) ସହଯୋଗିତାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କିଛନ୍ତି; ଯଥା-
(୧) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା : ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନିଜେ ନିଜେ ପୃଥକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗ କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗ କୁହାଯାଏ। ଖଣ୍ଡେ ପ୍ରସ୍ତରକୁ ଏକତ୍ର ଭାଙ୍ଗିବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।
(୨) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା : ଯେତେବେଳେ ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ସଦସ୍ୟମାନେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥା’ନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ରାଜମିସ୍ତ୍ରୀ, ଶ୍ରମିକ, ପାଇପ୍ ମିସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ବା ସହଯୋଗ ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଏ, ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ. ଗ୍ରୀନ୍ ସହଯୋଗିତାକୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(୧) ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତା : ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ସହଯୋଗିତାକୁ ପ୍ରାଥମିକ ସହଯୋଗିତାକୁ କୁହାଯାଏ। ଯଥା -ପରିବାର ଓ ପଡ଼ୋଶୀ।
(୨) ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା : ଗୌଣ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ସହଯୋଗିତାକୁ ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଯଥା- ରାଜନୈତିକ ଦଳ, ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ଇତ୍ୟାଦି।
(୩) ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତା : କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ମୁକାମିଲା କରିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ବୃହତ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ସହଯୋଗିତାକୁ ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ। ଏହି ସହଯୋଗିତାରେ ପାରସ୍ପରିକ ବିରୋଧୀ ସତ୍ତ୍ଵେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସାଧନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କେତେକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ସହଯୋଗିତାକୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା
(୧) ପାରମ୍ପରିକ ସହଯୋଗତିତା : ପ୍ରଥା ଓ ପରମ୍ପରା ଭିରିରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ସହଯୋଗିତାକୁ ପାରମ୍ପରିକ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।
(୨) ସ୍ଵୟଂକ୍ରିୟ ସହଯୋଗିତା : ଯେତେବେଳେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ପାଇଁ ଲୋକମାନେ ଛାଏଁ ଛାଏଁ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି। ସେ ପ୍ରକାର ସହଯୋଗକୁ ସ୍ଵୟଂକ୍ରିୟ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।
(୩) ସ୍ଵତଃସ୍ଫୁର୍ଗ ସହଯୋଗିତା : କୌଣସି ଯୋଜନା ନ ଥାଇ ହଠାତ୍ କୌଣସି ବିପରି ସମୟରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସହଯୋଗକୁ ସ୍ଵତଃପୂର୍ଣ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୫।
ପ୍ରତିଯୋଗିତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଗୁଣ ଓ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ସମାଜରେ ଅନେକ ପ୍ରକାରର, ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦେଖାଦେଇ ଥାଏ। ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ସମାଜକୁ ଠିକ୍ ବାଟରେ ପରିଚାଳିତ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମାଜର ବିଘଟନକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥା’ନ୍ତି। ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସଂଘର୍ଷକୁ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ସାମାଜି ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଇଥାଏ।

କୌଣସି ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁକୁ ହାସଲ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥା’ନ୍ତି। ସହଯୋଗିତା ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହେଲେ ହେଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରସ୍ପର ସହ ସହଯୋଗ ଦ୍ଵାରା କୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥାନ୍ତି। ମାତ୍ର ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ କୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ; ମାତ୍ର ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ସହଜରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ ନାହିଁ ଓ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣରେ ମିଳେ ନାହିଁ ସେଥୁପାଇଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସସ୍ଥାନ, ଯଶ, ଖ୍ୟାତି, ଅର୍ଥ, ଚାକିରି ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥାଆନ୍ତି। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରେ ଏହା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।

ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଗୁଣ :
(୧) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଅଦ୍ଵୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ । ଏହା ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ଜାଣି ନ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ଅଦ୍ଵୈୟୋକ୍ତିକ ସଂଘର୍ଷ। ପ୍ରତିଯୋଗିତାରରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ତରରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରି ନ ଥା’ନ୍ତି । ସୋମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଉପରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ଥାଏ।

(୨) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଅବୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ସଚେତନ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ନୁହେଁ। ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନେ ଅନୈନିକଭାବେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରନ୍ତି ଏବଂ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରସ୍ପରକୁ ଜାଣଇ ନ ଥା’ନ୍ତି।

(୩) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ଆଦୌ ପରିସମାପ୍ତି ନ ଥାଏ। ସମାଜର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସଦାସର୍ବଦା ସେମାନଙ୍କ ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁକୁ ଲାଭ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଅହରହ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଧାରାବାହିକ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। ସମାଜରେ ଏହା ଅନବରତ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୪) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥା’ନ୍ତି। ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ତଥା ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସୋପାନରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ପ୍ରତିଯୋଗିତାବିହୀନ ସମାଜ କଳ୍ପନା କରିବା ମଧ୍ୟ ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ। ତେଣୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।

(୫) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ। ସମାଜରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାନ ସମାଜର ପ୍ରଗତି, ସଂହତି ଆଣିବାରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଆନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଇଥାଏ। ତେଣୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।

ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ପ୍ରକାରଭେଦ :
(୧) ମାନବିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ। ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସଦାସର୍ବଦା ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି, ଉଚ୍ଚ ସମ୍ମାନ, ଜନପ୍ରିୟତା, ସୁନାମ, ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ ଆଶାରେ ପରସ୍ପର ସହ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥାଆନ୍ତି। ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉକ୍ତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।

(୨) ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୌତା ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। କେତେକ ବିରଳ ବସ୍ତୁ ବା ଦ୍ରବ୍ୟର ହାସଲ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖା ଦେଇଥାଏ। ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମ୍ପଦ ଲାଭ ତଥା ସମ୍ପଦର ଉତ୍ପାଦନ ବଣ୍ଟନ ବିନିମୟ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୩) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବା ତାତୋଽକ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂସ୍କୃତି ଉପରେ ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍କୃଷ୍ଟତାକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଭିନ୍ନତା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

(୪) ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପୃଥ‌ିବୀର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଜାତି ଅନ୍ୟ ପ୍ରଜାତି ଉପରେ ନିଜର ପ୍ରାଧାନ୍ୟକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରେ ସେତେବେଳେ ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ।

(୫) ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ରାଜନୈତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। କ୍ଷମତା ହାସଲ ଲାଗି ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏହି ଶ୍ରେଣୀୟ ଅଟେ। ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ରାଜନୈତିକ ଦଳର ମଧ୍ଯରେ ବିଭିନ୍ନ ସଦସ୍ୟମାନ ମଧ୍ଯରେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ।

ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବ୍ୟତୀତ ସମାଜରେ ଆଉ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ତାହା ହେଲା-
(୧) ବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦୁଇ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ଜାଣି ଥାଆନ୍ତି। ଦୁଇଜଣ ଖେଳାଳୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଉଥାଏ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅଟେ।
(୨) ଅବୈୟୋଭିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା : ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦୁଇସମୂହ ମଧ୍ଯ ରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଦେଖା ଦେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ।

Question ୬।
ସଂଘର୍ଷ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଗୁଣ ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ସମାଜରେ ଅନେକ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ସମାଜର ପ୍ରଗତି ଆଣିଥା’ନ୍ତି। ସମାଜର ଏକତା ଓ ସଂହତିକୁ ଦୃଢ଼ କରିଥା’ନ୍ତି। ମାତ୍ର ଆଉ କେତେକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ କି ସମାଜର ଏକତା ଓ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି। ସମାଜର ପ୍ରଗତିରେ ଅନ୍ତରାୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ବେଷ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଇଥାଏ। ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ମୁଖ୍ୟ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ଅନ୍ୟତମ ଅଟନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରୁ ବିଚ୍ୟୁତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କ ନିଜ ଉପରେ ନିବଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ। ସେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଯେକୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ଚାରିତାର୍ଥ ପାଇଁ ବିବାଦୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ସଂଗ୍ରାମରେ ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପ ଅଟେ।

ଏହା ସବୁ ସମୟରେ ସବୁ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ତେଣୁ ସଂଘର୍ଷ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ସଂଘର୍ଷରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥ ବା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହସଲ କରିବାପାଇଁ ଅନ୍ୟର ଚେଷ୍ଟାକୁ ବିଫଳ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏଥୁରେ ବିରୋଧୀ ପକ୍ଷ ଉପରେ ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବାପାଇଁ ହିଂସାତ୍ମକ ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ବନ କରିଥା’ନ୍ତି। ଯାହାକି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଧ୍ଵଂସାଭିମୁଖୀ ଓ ପ୍ରତିଶୋଧପରାୟଣ କରିଦିଏ। ସଂଘର୍ଷରତ ପକ୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ ସୁଚିନ୍ତିତ ଭାବରେ ବିରୋଧ, ପ୍ରତିରୋଧ ଓ ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରି ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ସଂଘର୍ଷ ଏକ ସାମୟିକ, ବୈୟୋକ୍ତିକ ଓ ଶତ୍ରୁଭାବାପନ୍ନ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅଟେ।

ସଂଘର୍ଷର ସଂଜ୍ଞା :
କିଙ୍ଗସଲେ ଡାଭିସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ସଂଗ୍ରାମର ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।” ଏ. ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ ଗ୍ରୀନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରିବା, ବାଧା ଦେବା କିମ୍ବା ଦମନ କରିବାର ସୁବିବେଚିତ ଚେଷ୍ଟାକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।” ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ କହନ୍ତି, “ସଂଘର୍ଷ ହେଉଛି ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଯେଉଁଥିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ବିରୋଧୀମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ହିଂସା ବା ହିଂସାର ଧମକଦେଇ ସେମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ”ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜଙ୍କ ମତରେ, “ଯେକୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ବିବାଦମାନ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ । ”

ସଂଘର୍ଷର ଲକ୍ଷଣ :
(୧) ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସଂଘର୍ଷ ସମାଜରେ ହିଂସା, ଘୃଣା, ଶତ୍ରୁତା ଆଦି ସ୍ପଷ୍ଟିକରି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ କ୍ଷୁଣ୍ଣ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମାଜରେ ବିଘଟନ ଆଣିଥାଏ। ତେଣୁ ଏହାକୁ ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ।

(୨) ଏକ ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସଂଘର୍ଷ ଲିପ୍ତ ଉତ୍ତପ୍ତ ପକ୍ଷ ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ସଂଘର୍ଷରେ ଜଡ଼ିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ପ୍ରତିବାଦୀମାନେ ସଚେତନ ଭାବରେ ମଧ୍ଯ ଉଭୟଙ୍କର କ୍ଷତି ଘଟାଇଥା’ନ୍ତି। ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବାର ଏହା ଏକ ସୁଚିନ୍ତିତ ଉଦ୍ୟମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ସର୍ବଦା ସଚେତନ ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ।

(୩) ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସଂଘର୍ଷ ସବୁ ସମାଜରେ ସବୁ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟର ଆତ୍ମସ୍ଵାର୍ଥ ଏବଂ ବସ୍ତୁବାଦୀ ପ୍ରବୃତ୍ତି ସଂଘର୍ଷର ସାର୍ବଜନୀନତା ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ ଅଟେ।

(୪) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସଂଘର୍ଷ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ କାରଣ ସଂଘର୍ଷରତ ଉଭୟ ପକ୍ଷ, ପରସ୍ପରକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ଜାଣିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ବିରୋଧୀ ପକ୍ଷକୁ ପରାଜିତ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ତରରେ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି।

(୫) ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସଂଘର୍ଷ ଏକ ଧାରାବାହିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ। ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ଆବେଗରୁ ହଠାତ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ହଠାତ୍ ମଧ୍ଯ ଏହାର ପରିସମାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଏହା ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।

(୬) ଆବେଗମୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ଆବେଗ ବା ଭାବପ୍ରବଣତାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତି ସଂଘର୍ଷ ଲିପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ସଂଘର୍ଷରେ ହିଂସା, କ୍ରୋଧ, ଘୃଣା, ପ୍ରତିଶୋଧ ପରାୟଣତା ଆଦି ନକରାତ୍ମକ ଭାବାବେଗ ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

(୭) ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ନିୟମକୁ ଉଲ୍ଲଙ୍ଘନ କରିଥାଏ : ସଂଘର୍ଷରେ ଭାବାବେଗ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସଂଘର୍ଷ ଲିପ୍ତ ପକ୍ଷମାନେ ସମସ୍ତ ସାମାଜିକ ନିୟମର ଉଲ୍ଲଙ୍ଘନ କରିଥା’ନ୍ତି।

ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାରଭେଦ :
(୧) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ : ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ପାଇଁ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ବିରୋଧ, ଆଘାତ କିମ୍ବା ଧ୍ବଂସ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ କରିବାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଏହି ସଂଘର୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଏହା କମ୍ ବା ବେଶୀ ଭୟଙ୍କର ହୋଇପାରେ।

(୨) ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ : ସେହିପରି ଯେତେବେଳେ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ଉଦ୍ୟମକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିବାପାଇଁ ପରସ୍ପରର କ୍ଷତି ଘଟାଇବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ପରସ୍ପରର କ୍ଷତିସାଧନ କରିଥାଆନ୍ତି। ଜର୍ଜ ସିମେଲ୍ ସଂଘର୍ଷକୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ତାହା ହେଲା

(କ) ଯୁଦ୍ଧ : ଦୁଇ ରାଷ୍ଟ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ମତାନ୍ତରକୁ ସମାଧାନ କରିବାରେ ସମସ୍ତ ଉଦ୍ୟମ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଲେ ସଂଘର୍ଷ ଯୁଦ୍ଧ ରୂପ ନେଇଥାଏ।

(ଖ) ଗୋଷ୍ଠୀ ବିବାହ : ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ସମାଜରେ ବାସ କରୁଥିବା ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ବିରୋଧୀ ପକ୍ଷୀର ଅନ୍ୟାୟ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଭାବେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥାଏ।

(ଗ) ମକଦ୍ଦମା : ସଂଘର୍ଷରେ ଲିପ୍ତଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଉପଯୁକ୍ତ ନ୍ୟାୟ ପାଇଁ ଯେତେବେଳେ ବିଚାରାଳୟର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥା’ନ୍ତି ସେତେବେଳେ ସେହି ସଂଘର୍ଷକୁ ମକଦ୍ଦମା କୁହାଯାଏ। ମକଦ୍ଦମାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ବିଚାରାଳୟରେ ହୋଇଥାଏ। ସେଥିପାଇଁ ଏହାକୁ ବିଚାର ବିଭାଗୀୟ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

(ଘ) ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ଆଦର୍ଶର ସଂଘର୍ଷ : ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ପାଇଁ ସଂଘର୍ଷ ନ କରି କେତେକ ଆଦର୍ଶ ପାଇଁ ସଂଘର୍ଷ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ଓ ଆଦର୍ଶଗତ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ପକ୍ଷମାନେ ନିଜ ନିଜର ବିଚାର ବା ଆଦର୍ଶର ପ୍ରଚାର ଓ ପ୍ରସାର କରିଥା’ନ୍ତି।

ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ଗିଲନ୍ ସଂଘର୍ଷର ପାଞ୍ଚଟି ପ୍ରକାର ଦର୍ଶାଇ ଅଛନ୍ତି। ତାହା ହେଲା
(୧) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ : ଆଦର୍ଶ ଓ ଲକ୍ଷ୍ୟର ଭିନ୍ନତା ଯୋଗୁଁ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଏ ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

(୨) ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ : ପ୍ରଜାତି ଓ ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ଭେଦଭାବ ଯୋଗୁଁ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ଜୈବିକ ଓ ଶାରୀରିକ ଗୁଣ ଏବଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ଜାହିରକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

(୩) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ : ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ ପାଇଁ ସମାଜରେ ଥିବା ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ସର୍ବହରା ଓ ପୁଞ୍ଜିପତି ଶ୍ରେଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସଂଘର୍ଷ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

(୪) ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ : ନିଜ ନିଜର ଆଦର୍ଶ ଓ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା କ୍ଷମତା ଲୋଭର ସଂଘର୍ଷକୁ ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

(୫) . ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ସଂଘର୍ଷ : ପୃଥ‌ିବୀର ବିଭିନ୍ନ ଦେଶ-ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଏ ତାହାକୁ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ। ନିଜ ନିଜ ଦେଶର ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ ପାଇଁ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷକୁ ରାଜନୈତିକ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ।

Question ୭।
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ? ଏହାର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିର ଏକ ନିୟମ। ସମାଜରେ ଅହରହ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠନ ହେଉଅଛି। କୌଣସି ସମାଜ ସ୍ଥାଣୁ ସମାଜରେ କଳ୍ପନା କରିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ, ସମାଜ ସଦାସର୍ବଦା ଗତିଶୀଳ। ସମାଜର ସରଞ୍ଚନା ଓ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ଅହରହ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲାଗି ରହିଛି। ବ୍ୟକ୍ତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ଚାହୁଁ ସମାଜ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସ୍ଵାଗତ ନ କରୁ; ମାତ୍ର ସମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ଅଟେ। ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ପଦାର୍ଥର ଏକ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ଭିନ୍ନତା ବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ସମୟକୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ସମୟ ସହିତ ତୁଳନା ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚାଇଥାଏ। ସେହିପରି ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ଓ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ।

ସମାଜ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ଜାଲ ସଦୃଶ। ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ। ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ, ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ପ୍ରଭୃତିରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ହେଲେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ। ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜଙ୍କ ମତରେ, “ସମାଜବିଜ୍ଞାନବିତ୍ ଭାବରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ସଂମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟୁ । ଏହି ସମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କେବଳ ଆମେମାନେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୋଲି ପରିଗଣିତ କରିପାରିବା । ” କେ. ଡେଭିସ୍କଙ୍କ ମତରେ, “ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ଅର୍ଥାତ୍ ସମାଜର ସରଞ୍ଚନା ଓ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ ।”

(୧) ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। କୌଣସି ସମାଜ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସ୍ଥାଣୁ ନୁହେଁ। ପ୍ରାଚୀନ ହେଉ ବା ଆଧୁନିକ, କ୍ଷୁଦ୍ର ହେଉ ବା ବୃହତ୍ତ, ସରଳ ହେଉ ବା ଜଟିଳ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଳ୍ପେ ବହୁତ ହୋଇଥାଏ। ଯଦିଓ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗତି ବା ବେଗ ସମସ୍ତ ସମାଜରେ ସମାନ ନ ଥାଏ ତଥାପି କେତେକ ସମାଜରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ବେଳେ ଆଉ କେତେକ ସମାଜରେ ଏହା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ମନ୍ଥର ହୋଇଥାଏ।

(୨) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଅଟେ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ନିରନ୍ତର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ନରିବଚ୍ଛିନ୍ନ ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହାର ଗତି କ୍ଷୀପ୍ର ବା ମନ୍ଥର ହୋଇପାରେ; ମାତ୍ର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭାବରେ ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୩) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମୁଦାୟ ଅଟେ : ସମାଜ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ଜାଲ ସଦୃଶ। ତେଣୁ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ଆମେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଥାଉ। ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦାୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସୂଚାଇ ଥାଏ। ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଗ୍ର ସମୁଦାୟକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ। ତାକୁ ହିଁ କେବଳ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ।

(୪) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାର ଅସମାନ ଅଟେ : ସମସ୍ତ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର ସମାନ ନୁହେଁ। ପାରମ୍ପରିକ ବିଶ୍ଵାସଧାରାରେ ଆଧାରିତ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର କମ୍ ଅଟେ। ସେହିପରି ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର କମ୍ ଅଟେ। ସେହିପରି ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର ଅଧିକ ଅଟେ। କେବଳ ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ କାହିଁକି ଗୋଟିଏ ସମାଜରେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହାରରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ-ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରା ଖୁବ୍ କମ୍ ଥିବାବେଳେ ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ ଏହାର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ଅଟେ।

(୫) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମୟ କାରକ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ଅଟେ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମୟ କାରକ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ। କୌଣସି ଏକ ସମୟର ବ୍ୟବଧାନ ମଧ୍ଯରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସୂଚାଇଥାଏ। ଗୋଟିଏ ସମୟରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ରୁତ ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ସମାଜରେ ଯେତେବେଳେ ଉଦ୍ଭାବନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଆଗଭର ଥା’ନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦୃତ ବେଗରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବେଶି ପରିମାଣରେ ପରମ୍ପରାବାଦୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର କମ୍ ହୋଇଥାଏ। ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାର କମ୍ ଥିବାବେଳେ ସ୍ଵାଧୀନତା ପରିବର୍ତୀ ସମୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ହାତ ଅଧିକ ଅଟେ।

(୬) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବହୁ ଦିଗ ସମ୍ବଳିତ ଅଟେ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ। ଏହା ବହୁ ଦିଗ ସମ୍ବଳିତ ଅଟେ। ଏହା ହୁଏତ ଉନ୍ନତ ଓ ଅନୁନ୍ନତ, ବୃଦ୍ଧି ଓ କ୍ଷୟ, ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ବା ନିମ୍ନ ଦିଗକୁ ଗତି କରିପାରେ ଯେକୌଣସି ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭାବରେ ପରିଚିତ ଅଟେ। ସାମାଜିକ ବିକାଶ, ସାମାଜିକ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତନ, ସାମାଜିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରକ୍ରିୟାଗଡ଼ିକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗ ଥ‌ିବାବେଳେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର କେବଳ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦର୍ଶନ ଥାଏ ।

(୭) ଏକ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ନିୟମ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ବା ସୁନିଶ୍ଚିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଏହା ପ୍ରକୃତିର ଏକ ନିୟମ ଅଟେ। ଏହା ଏକ ନିୟମ ଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରତ ତଥା ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ମଧ୍ଯ। ଏକ ନିୟମ ଯେପରି ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଅଟେ। ସେହିପରି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଅଟେ। ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରା, ଗତି ଓ କାରକ ସମୟାନୁସାରେ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଏହା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୮) ଏହା ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରକର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଦାସର୍ବଦା ଅନେକ କାରକର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ। କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାରକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିପାରେ; ମାତ୍ର ଏହା ସଦାସର୍ବଦା ଅନେକ କାରକର ସମଷ୍ଟି ଅଥବା ଅନେକ କାରକ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ। ସମାଜରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ପ୍ରମୁଖ କାରକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ, ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ, ଜନବିବରଣ କାରକ, ଭୌତିକ କାରକ ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ୟତମ ଅଟନ୍ତି।

(୯) ସମାଜର ଗୋଟିଏ ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନ୍ୟ ଅଂଶକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ; ସାମାଜିକ ଘଟଣାବଳୀ ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ ସମାଜରେ ଗୋଟିଏ ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଲେ ଏହା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଂଶକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ-ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଲେ ବା ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ହେଲେ କେବଳ ଏହା ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣି ନ ଥାଏ ଏହା ମଧ୍ୟ ଜାତିପ୍ରଥା, ପରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା, ବିବାହ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥା, ନାରୀମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥା ତଥା ଧାର୍ମକ ଭାବନା ଆଦିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥାଏ।

(୧୦) ସମାଜ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ : ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସରଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ। ଏହା ସମାଜର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଅଟେ। ସମାଜର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ମାପିବା ପ୍ରକୃତପକ୍ଷେ କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ଅଟେ। ଅନେକ ସମୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଗତି ମନ୍ଥର ହୋଇଥାଏ ଯେ, ଆମେ ଏହାକୁ ଆଦୌ କଳ୍ପନା କରିପାରୁନା। ତେଣୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ।

Question ୮।
ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ କିପରି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥାଏ, ତାହା ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ଯେଉଁ କାରକମାନ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି, ସେହି କାରକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃ କ କାରକ ଅନ୍ୟତମ ଅଟେ। ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର କମ୍ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାରକ ନୁହେଁ। ଆମେ ଜାଣୁ ସଂସ୍କୃତି ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ। ଏହା ସ୍ଥାଣୁ ନୁହେଁ। ସଂସ୍କୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ କେବଳ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ନୁହେଁ ସେ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରାଣୀ। ତେଣୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସମାଜର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ। ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵସ, ଧାରଣା, ଆଦର୍ଶ, ନୈତିକତା ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ବ୍ୟବହାର, ଧର୍ମ, କଳା, ଆଇନ୍, ଜ୍ଞାନ ଚିନ୍ତାଧାରା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ନେଇ ସଂସ୍କୃତି ଗଠିତ ! ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସ୍କୃତି ଉଭୟ ଭୌତିକ ଓ ଅଭୌତିକ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏସବୁ କାରକମାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥା’ନ୍ତି। ତେଣୁ ଏସବୁ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଲେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ- ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।

ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ :
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଏଫ୍, ଓଗବର୍ଷ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଯାଇ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ତାଙ୍କର ପୁସ୍ତକ ସୋସିଆଲ୍ ଚେଞ୍ଜରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ସେ ସଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବ ନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମୁଖ୍ୟ କାରକ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇ ଅଛନ୍ତି । ଓଗବର୍ଣ୍ଣ କହନ୍ତି, ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଟି ବିଭବ ରହିଛି। ତାହା ହେଲା – ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି ବା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି ବା ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି। ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି କେତେକ ମୂର୍ତ୍ତି ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶଯୋଗ ପଦାର୍ଥକୁ ନେଇ ଗଠିତ। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ସାଜସରଞ୍ଜାମ, ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର, ବେଶଭୂଷା, ରେଡ଼ିଓ, ବହିପତ୍ର, ପିଣ୍ଟିଂପ୍ରେସ୍, ଡେସ୍କବେଞ୍ଚ୍ ତଥା ଆମେ ଦୈନନ୍ଦିନ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି। ସେହିପରି ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ଅପୂର୍ଣ ଓ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଚିନ୍ତାଧାରା, ବିଶ୍ଵାସ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ଅଭ୍ୟାସ, କୌଶଳ ଜ୍ଞାନ, କତା, ଧର୍ମ, ଆଇନ୍, ବିଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥାଏ ବା ବିଳମ୍ବ, ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥାଏ। ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଟି ବିଭବରେ ସମ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସୁ ନ ଥିବାରୁ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ବା ବ୍ୟବଧାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟ ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ’ କୁହାଯାଏ।

ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ :
ଯେତେବେଳ ଗୋଟିଏ ସଂସ୍କୃତିରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂସ୍କୃତିର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ସେଥୁରୁ କେତେକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉପାଦାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ସଂସ୍କୃତିରେ ସମ୍ମିଳିତ କରିଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ କୁହାଯାଏ। ଏହାଦ୍ଵାରା ପୂର୍ବୋକ୍ତ ସଂସ୍କୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ। ଏହି ସଂସ୍ପର୍ଶ ଅଳ୍ପେ ବହୁତେ ଉଭୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ।

ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାର :
ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାର ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା କି ଗୋଟିଏ ସମାଜରେ ଉଦ୍ଭାବନ କିମ୍ବା ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବା ସାଂସ୍କୃତିକ ଅଂଶ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କିମ୍ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଅନ୍ୟ ସମାଜକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ। ସଂସ୍କୃତିର ଏହି ଗତିକୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ କୁହାଯାଏ। ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ଦ୍ଵାରା
ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ।

ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ :
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦିଏ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିଜ ସଂସ୍କୃତିକୁ ପ୍ରଚଳନ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଆନ୍ତି। ଫଳତଃ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ବ୍ରିଟିଶ୍ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ସଂଘର୍ଷ ଏକ ନୂତନ ପ୍ରକାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି କଲା। ଡବ୍ଲ୍ୟୁ, ଇ, ମୁରେଙ୍କ ମତରେ, ଯେତେବେଳେ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦିଏ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ କରେ, ସେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତି ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥାଏ।

(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ସଂସ୍କୃତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ। ସମାଜର ଆର୍ଥିକ ଉନ୍ନତି ସଂସ୍କୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ। ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଧର୍ମ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ଭାରତବର୍ଷରେ ଗାନ୍ଧିବାଦ ଏହାର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବିଶେଷ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଅଛି।

(୨) ସାମାଜିକ ସରଞ୍ଚନା ଓ ସଙ୍ଗଠନର ପରିବର୍ତ୍ତନ : ସଂସ୍କୃତି ଯଥା-ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ ଓ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଭାରତୀୟ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇ ପାରିଛି। ସଂସ୍କୃତିରେ ଭିନ୍ନତା ଯୋଗୁଁ ବିବାହ, ପରିବାର ଆଦି ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକରେ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଦେଇଥାଏ। କେଉଁ ସମାଜରେ ଯୌଥ ପରିବାରକୁ ତ ଆଉ କୌଣସି ସମାଜରେ ଏକକ ପରିବାରକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ। ସେହିପରି ବିବାହ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେଉଁଠି ଏକ-ପତ୍ନୀ ବିବାହ ତ ଆଉ କେଉଁଠି ବହୁ-ପତ୍ନୀ ବିବାହ ପ୍ରଥା ଦେଖାଦେଇଥାଏ। ସେହିପରି ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଓ ଭୂମିକା ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଧାରଣ ହୋଇଥାଏ।

(୩) ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ଉପରେ ସଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରଭାବ : ସଂସ୍କୃତି କେବଳ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ନ ଥାଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ। ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ଉଦ୍ଭାବନ କିପରି ହେବ, ତାହାର ବ୍ୟବହର ଓ ବିଶ୍ଵାସ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ। ପରମାଣୁ ସମାଜର ସୁଖ ପାଇଁ ବା ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ବ୍ୟବହର ହେବ ତାହା ଗୋଟିଏ ସମାଜର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ। ଭାରତ, ବ୍ରିଟେନ୍, ଚୀନ, ଆମେରିକା, ଋଷ୍ ଦ୍ଵାରା ଏକ ଏପ୍ରକାର ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ।

(୪) ରାଜନୈତିକ ସଙ୍ଗଠନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ: ସମାଜ ରାଜନୈତିକ ସଙ୍ଗଠନ ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ପରମ୍ପରା ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥାଏ, ଗୋଟିଏ ସମାଜ ପାଇଁ କେଉଁ ପ୍ରକାରେ ଆଇନ୍ ହେବ; ସରକାର କିପରି ହେବ, ଆଇନ୍‌ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କିପରି ହେବ ତାହା ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବେଶ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବେଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ରାଜନୈତିକ ସଙ୍ଗଠନକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ।

Question ୯।
ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସବୁଠାରୁ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାରଣ ଅଟେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ। ଆଧୁନିକ ଯୁଗକୁ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ଯୁଗ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯୁଗ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ମଣିଷ ତାହାର ଜୀବନକୁ ସରସ ଓ ସୁଖମୟ କରିବାପାଇଁ ବିଜ୍ଞାନକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ। ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ସର୍ବଦା ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାରରେ ଲାଗିଥାଏ। ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ବ୍ୟବହାର ମନୁଷ୍ୟ କରିଥାଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ତେଣୁ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ବ୍ୟବହାର ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାଏ। ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ସବୁଠାରୁ ଅତି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାରକ ଅଟେ। ନୂତନ ଉଦ୍ଭାବନ ଓ ଆବଷ୍କାର ସମାଜ ଓ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ ଏବଂ ସମାଜର ରୂପ ଏବଂ ଆକାରରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ। କାର୍ଲମାର୍କସଙ୍କ ମତରେ, ମଣିଷର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ‘ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ। ଓଗବର୍ଣ୍ଣ କୁହନ୍ତି, “ ଗୋଟିଏ ରେଡ଼ିଓ ଉଦ୍ଭାବନ ଅତି କମ୍‌ରେ ସମାଜରେ ଏକ ଶବ୍ଦ ପଚାଶ ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।” ତେଣୁ ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ସାଧାରଣ ଗେଷ୍ଟ୍ରିର ଉଦ୍ଭାବନ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷା, ରାଜନୀତି, ମନୋରଞ୍ଜନ, ସାହିତ୍ୟ, ସଂସ୍କୃତି, ଧର୍ମ, କ୍ରୀଡ଼ା, ବ୍ୟବସାୟ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଅନେକ ପରିମାଣରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ।

ପ୍ରଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁଁ ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିରାଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ପାଦନରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲା। ଲୋକମାନଙ୍କର ଚାକିରୀରେ ସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି କଲା। ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଘରର ଚାରିକାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ନ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଚାକିରିର ସୁବିଧ ଦିଆହେଲା। ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ଫଳରେ ସହରଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗାଯୋଗ ଏବଂ ଯାତାୟତରେ ସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ କର୍ମ ନିଯୁକ୍ତି ଯୋଗୁଁ ଜାତିଭେଦରେ ଛୁଆଁ ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବ’ ଆଉ ରହିଲା ନାହିଁ। କୁଟୀର ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକର ବିଲୟ ହେଲା। ଆଧୁନିକ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକରେ କମ୍ପୁଟର ପ୍ରୟୋଗ ଯୋଗୁଁ କିଛି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସହରାଭିମୁଖୀ କରାଇଲା। ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରୟୋଗ ଅନେକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ।

ଗମନାଗମନ ଓ ପରିବହନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରୟୋଗ ଯୋଗୁଁ ଏକ ଅଲୌକିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା। ଜଳ, ସ୍ଥଳ ଓ ଆକାଶ ପଥରେ ଯାତାୟତ ଘଟାଇଲା। ପରିବର୍ତ୍ତନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଅନେକ ବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ କରିପାରୁଛୁ। ଅତି ଦୂରଦୂରାନ୍ତରେ ମିଳୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ଆଜି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ନିକଟରେ ଅତି ସହଜରେ ମିଳିପାରୁଛି। ପରିବହନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ଆଜି ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ କରିପାରୁଛୁ। ପରିବହନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଦିନର ଅସୁବିଧା କିପରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ତାହା ଆମେ ଆଜି ସମସ୍ତେ ଅନୁଭବ କରିପାରୁଛେ। ସେହିପରି ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ର ଯଥା — ଟେଲିଭିଜନ, ରେଡ଼ିଓ, ଡାକସେବା, ଖବରକାଗଜ, ପତ୍ରପତ୍ରିକାଗୁଡ଼ିକ ବିକାଶ, ମନୁଷ୍ୟର ଭାବର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ, ବୁଦ୍ଧିର ବିକାଶ ଓ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀର ବିକାଶ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବାଣିଜ୍ୟ, ବ୍ୟବସାୟ, କ୍ରୀଡ଼ା, ମନୋରଞ୍ଜନ, ଜନସଚେତନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଅନେକ ପରିମାଣରେ ପ୍ରଭାବିତ କଲା।

କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗର ବ୍ୟବହାର ଆଜି ମଧ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ। ଆଜିର ମଣିଷ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ରାସାୟନିକ ସାର ଓ ଔଷଧର ବ୍ୟବହାର, ନୂତନ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଓ ଆଧୁନିକ ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ଵାରା କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ, ଉନ୍ନତ ବିହନ ଓ ଆଚାର ବ୍ୟବହାର ଇତ୍ୟାଦି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗ୍ରାମୀଣ ଲୋକମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥା ଦୈନନ୍ଦିନ ଚଳଣି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିରାଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଛି। ତେଣୁ ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ସାମାଜକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାରକ ଅଟେ।

CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 3 ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ

July 25, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 3 ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 3 Question Answer ସମାଜ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ

କ’ ବିଭାଗ

ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଉତ୍ତର ଚୟନ କର :

Question ୧।
ପରିବାର କ’ଣ ଅଟେ ?
(i) ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ
(ii) ଏକ ସଂଘ
(ii) ଏକ ସମୁଦାୟ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଏ ସମସ୍ତ

Question ୨।
ସନ୍ତାନ ମାନଙ୍କର ଯତ୍ନ ଓ ନିରାପତ୍ତା କାହା ଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ ?
(i) ପରିବାର
(ii) ବିବାଦ
(iii) ଧର୍ମ
(iv) ଜାତି
Answer:
(i) ପରିବାର

Question ୩।
ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମ୍ପର୍କୀୟମାନେ ଅତି ନିଜର ଭାବେ ନିକଟତର ସେମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି
(ii) ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି
(iii) ଆଶିଂଳ ଜ୍ଞାତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି

Question ୪।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ଗୌଣଜ୍ଞାତିଙ୍କୁ ବା ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି
(ii) ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି
(iii) ଆଶିଂଳ ଜ୍ଞାତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ଆଶିଂଳ ଜ୍ଞାତି

Question ୬।
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ବା ରକ୍ତ ବଦଳରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଜାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି
(ii) ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି
(iii) ଉଭୟ ରକ୍ତ ଓ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି

Question ୭।
ମାତୃବଂଶ ଅନୁସାରେ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ମାତୃବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି
(ii) ପିତୃବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି
(iii) ମାଉସୀବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଏ ସମସ୍ତ

Question ୮।
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଭିତ୍ତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କ ସହ ବାସ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ରୋମାନ
(ii) ଲାଟିନ୍
(iii) ଗ୍ରୀକ୍
(iv) ବିବାହ
Answer:
(i) ରୋମାନ

Question ୯।
ପରିବାର ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସମୂହ ଯେଉଁଥରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଏବଂ ସ୍ଥାୟୀ ଯୌନ ସମ୍ପର୍କଥାଏ ଏବଂ ତାହା ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଲାଳନପାଳନ ପାଇଁ ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ। ଏ କଥା କିଏ କହିଥିଲେ?
(i) ଓରବର୍ଗ
(ii) ମାନ୍ ଅଇଭର
(iii) ବର୍ଗେସ
(iv) ସ୍ମର
Answer:
(ii) ମାନ୍ ଅଇଭର

Question ୧୦।
କେଉଁଟି ପରିବାରରେ ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(i) ଏକ ସାଧାରଣ ବାସସ୍ଥଳୀ
(ii) ଏକ ପ୍ରକାର ନିବାସ
(iii) ଏକ ନାମକରଣ ପଦ୍ଧତି
(iv) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସିମାରେଖା
Answer:
(iv) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସିମାରେଖା

Question ୧୧।
କେଉଁଟି ପରିବାରର ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ ?
(i) ଯୌନ ଇଚ୍ଛା ତୃପ୍ତି
(ii) ପ୍ରଜନନ
(iii) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ
(iv) ଅର୍ଥନୈତିକ
Answer:
(iii) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ

Question ୧୨।
ଇଂରାଜୀରେ (Education) ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଛି ?
(i) ଗ୍ରୀକ୍
(ii) ଫ୍ରାନସ୍
(iii) ଲାଟିନ୍
(iv) ଜର୍ମାନୀ
Answer:
(iii) ଲାଟିନ୍

ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସନ୍ତାନ ମାନଙ୍କର ଯତ୍ନ

Question ୨।
ପରିବାରରେ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଚିର ବିନୋଦନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ

Question ୩।
ସ୍ବାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଅପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ପରିବାରକୁ କି ପରିବାର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକକ ପରିବାର

Question ୪।
ସଂରଚନା ଭିତ୍ତିରେ ଏକ ପରିବାରରେ ଉଦାହାରଣ ଦିଅ।
Answer:
ଯୌଥ ପରିବାର

Question ୫।
ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଭିତ୍ତିରେ ଏକ ପରିବାରର ଉଦାହାରଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର

Question ୬।
ପ୍ରାଧ୍ୟାକାରକୁ ଭିଭିକରି ଏକ ପରିବାରର ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ପିତୃ-ଜ୍ଞାତିକ ପରିବାର

Question ୭।
ବସତି ସ୍ଥାପନ ଭିତ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ପିତୃ-ଆବାସିକ ପରିବାର

Question ୮।
ବିବାହକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଏକ–ପତ୍ନୀକ ପରିବାର

Question ୯।
ଆନ୍ତଃ-ସମୂହ ଭିଭିରେ କେଉଁ ପରିବାର ଦେଖା ଦେଇଥାଏ ?
Answer:
ଅନ୍ତଃବିବାହୀ ପରିବାର

Question ୧୦।
ବହିଃ–ସମୂହ ଭିଭିରେ କେଉଁ ପରିବାର ଦେଖା ଦେଇଥାଏ।
Answer:
ବହିଃବିବାହୀ ପରିବାର

Question ୧୧।
ପିତୃବଂଶ ଅନୁଯାୟୀ ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଓ ଉତ୍ତରାଧୁକାର ସ୍ଥିର ହେଲେ ତାହାକୁ କି ପରିବାର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପିତୃ-ବଂଶୀୟ ପରିବାର

Question ୧୨।
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ପିତା ବା ଜ୍ୟେଷ୍ଟ ପୁରୁଷ, ବ୍ୟକ୍ତି ପରିବାରରେ ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ସେ ପରିବାରକୁ କି ପରିବାର କୁହାଯାଏ?
Answer:
ପିତୃତାତ୍ତ୍ଵିକ ପରିବାର

Question ୧୩।
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ମାତା ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ? ସେ ପରିବାର କି ପ୍ରକାର ପରିବାର ଅଟେ ?
Answer:
ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର

Question ୧୪।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ଓ ଗୋଟିଏ ନାରୀକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ କି ପରିବାର କୁହାଯାଏ?
Answer:
ଏକକ ପରିବାର ବା ଏକ-ପତ୍ନୀକ ପରିବାର

Question ୧୫।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ଓ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଧ୍ଵକ ସ୍ଵାମୀ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ପରିବାର କୁହାଯାଏ?
Answer:
ବହୁ-ପତ୍ନୀ ପରିବାର

Question ୧୬।
ଯଦି ନିବାସ ପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ନିଜ ପିତୃତ୍ବର ପରିତ୍ୟାଗ କରି ନିଜ ସ୍ଵାମୀ ଗୃହରେ ସ୍ଵାୟୀଭାବରେ ଅବସ୍ଥାନ କରେ ତେବେ ସେହି ପରିବାରକୁ କେଉଁ ପରିବାର କୁହାଯାଏ?
Answer:
ପିତୃ-ଆବାସିକ ପରିବାର

Question ୧୭।
ଯଦି ବିବାହ ପରେ ସ୍ଵାମୀ ନିକଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ତ୍ରୀ ଗୃହରେ ସ୍ଥାୟୀଭାବରେ ଅବସ୍ଥାନ କରେ ! ସେହି ପରିବାରକୁ କେଉଁ ପରିବାର କୁହାଯାଏ?
Answer:
ମାତୃ–ଆବାସିକ ପରିବାର

Question ୧୮ ।
ପରିବାର ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଏକ ପଦ୍ଧତି ଯାହା ପିତାମାତା ଏବଂ ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ। ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ପ୍ରଫେସର କ୍ଲାୟାର

Question ୧୯।
ପରିବରର ଗୋଟିଏ ଲକ୍ଷଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଏକ ସାଧାରଣ ବାସସ୍ଥଳୀ

Question ୨୦।
ପିତା, ମାତା ଏବଂ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ସମୂହକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରିବାର

Question ୨୧।
ସନ୍ତାନ କିମ୍ବା ନିଃସନ୍ତାନ ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର କିମ୍ବା ସନ୍ତାନମାନଙ୍କ ସହିତ ଏକ ପୁରୁଷ ଏକ ପୁରୁଷ କିମ୍ବା ନାରୀର ସୂକ୍ଷ୍ମ କିମ୍ବା ଦୀର୍ଘ ସମୟର ବସବାସକୁ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ତାହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
ଅକବର୍ଷ ଏବଂ ନିସ୍କୋଫ୍

Question ୨୨।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ଅନେକ ସ୍ଵାମୀକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ କି ପରିବାର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବହୁ–ପତିକ ପରିବାର

Question ୨୩।
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଭିତ୍ତିରେ ବା ବିବାହ ଭିଭିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମ୍ପକୀୟମାନଙ୍କ ସହ ବାସ କରିଥାଏ ସେମାନେ ବ୍ୟକ୍ତିର କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜ୍ଞାତି

Question ୨୪।
ଜ୍ଞାତି କିପରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାନ୍ତି ? ଗୋଟିଏ ଭିଭି ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ

Question ୨୫।
ଜ୍ଞାତିରେ ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପକୀୟ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ

Question ୨୬।
ବିବାହ ପରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପକୀୟମାନେ ନୂତନଭାବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ

Question ୨୭।
ରକ୍ତ ବନ୍ଧନରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତିକ

Question ୨୮।
ପିତୃବଂଶ ଅନୁସାରେ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପିତୃବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି

Question ୨୯।
ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅତି ଘନିଷ୍ଠ ବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ନିକଟରେ ଅଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି

Question ୩୦।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ସ୍ୱାମୀ – ସ୍ରା

Question ୩୧।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି

Question ୩୨।
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ଭାଇଙ୍କ କନ୍ୟା

Question ୩୩।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିକୁ ବା ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାତି

ଭ୍ରମ ଥିଲେ ସଂଶୋଧନ କର :

Question ୧।
ପରିବାର କେବଳ ସ୍ୱାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ଦେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ପରିବାର କେବଳ ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ଦେଇ ଗଠିତ ହୋଇ ନଥାଏ।

Question ୨।
ପରିବାର ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନୁହେଁ।
Answer:
ପରିବାର ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୩ ।
ପରିବାର ଏକ ଗୌଣ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅଟେ।
Answer:
ପରିବାର ଏକ ପ୍ରାଥମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୪।
ପରିବାର ନିମିତ୍ତ ବାସସ୍ଥାନର ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ।
Answer:
ପରିବାର ନିମିତ୍ତ ବାସସ୍ଥାନର ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ।

Question ୫।
ଜ୍ଞାତି କେବଳ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ।
Answer:
ଜ୍ଞାତି କେବଳ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ନୁହେଁ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

Question ୨୬।
ବିବାହ ପରେ କେଉଁ,ନୂତନ ସମ୍ପର୍କୀୟ ମାନେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାନ୍ତି ତାକୁ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ତାହାକୁ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।

Question ୭।
ପିତା, ମାତା ଓ ସେମାନଙ୍କର ପିତାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାତିକ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।

Question ୮।
ମାତୃବଂଶ ଜ୍ଞାତିରେ କେବଳ ମାତୃବଂଶର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ସ୍ଥାନ ପାଇଥାନ୍ତି ?
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି ।

Question ୯।
ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ, ପିତା-ମାତା, ଭାଇ-ଭଉଣୀ ପରସ୍ପର ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି।

Question ୧୦।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି

Question ୧୧।
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିମାନେ ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକ ଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ହାସଲ କରିଥାନ୍ତି।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି।

Question ୧୨।
ପିତାଙ୍କ ଭାଇ, ଭଉଣୀର ସ୍ବାମୀ, ଭାଇଙ୍କ କନ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଆଶିଂକ ଜ୍ଞାତିର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।

Question ୧୩।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କ ଗୌଣଜ୍ଞାତିଙ୍କୁ ଆଶିଂକ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି ।

Question ୧୪।
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିଙ୍କ ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କୁ ଆଶିଂକ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍ ଅଛି ।

Question ୧୫।
ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ଭାଇଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।
Answer:
ଆଶିଂକ ଜ୍ଞାତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

Question ୧୬।
ସାଧାରଣତଃ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ବାରା ଏବଂ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ବୈବାହିକ ସମ୍ପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ଵାରା ଏବଂ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ।

Question ୧୭।
ଶିକ୍ଷା ଶବ୍ଦଟି ରୋମାନ ଶବ୍ଦ (Education)ରୁ ଅଣାଯାଇଛି।
Answer:
ଶିକ୍ଷା ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ (Education)ରୁ ଅଣାଯାଇଛି ।

ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

Question ୧।
ସାଧାରଣତଃ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ବାରା ଏବଂ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ _______।
Answer:
ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ

Question ୨।
ଏକତ୍ର ବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥିବା ଦୁଇ ବା ତତୋଧକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସ୍ବାମୀଙ୍କୁ _______ କୁହାଯାଇଥାଏ
Answer:
ପରିବାର

ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

Question ୩।
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଟ ପୁରୁଷ ବ୍ୟକ୍ତି ଗୃହର ମୁଖ୍ୟବର୍ତୀ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ଅଧିକାର ଓ କ୍ଷମତାଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ଓ ପରିବାର ସମ୍ପତ୍ତି ରକ୍ଷଣବକ୍ଷଣ କରିଥାନ୍ତି। ସେହି ପରିବାରକୁ _______। ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପିତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ବା ପିତୃକୈନ୍ଦ୍ରିକ

Question ୪।
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଟ ନାରୀଗୃହର ମୁଖ୍ୟକର୍ତ୍ତା ହୋଇଥାନ୍ତି ଓ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ଓ କରୁତ୍ଵର ଅଧିକାରିଣୀ ହୋଇଥାନ୍ତି ଓ ସମ୍ପରି ଉପରେ ତାଙ୍କର ଅଖଣ୍ଡ ଆଧୂପତ୍ୟ ଥାଏ। ସେହି ପରିବାରକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ବା ମାତୃକୈନ୍ଦ୍ରିକ

Question ୫।
ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଅପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତିମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ପରିବାରକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଏକକ ବା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ପରିବାର।

Question ୬।
ପରିବାର ଏକ _______ ସମୂହ।
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ର

Question ୭।
_______ ପରିବାରକୁ ଅଭିବାହିତ ବା ଏକାନ୍ତବର୍ତୀ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଯୌଥ ।

Question ୮।
_______ ପରିବାରର ଏକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ।
Answer:
ଗୃହସ୍ଥ୍ୟ ଜୀବନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା

Question ୯।
_______ ପରିବାର ଏକ ଅତିରିକ୍ତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ।
Answer:
ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟ

Question ୧୦।
ପରିବାର ଯେଉଁ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି ସେଥ‌ିରୁ ଗୋଟିଏ ହେଉଛି _______।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ

Question ୧୧।
ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଭିଭିକରି ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ଏକ ପରିବାର ଉଦାହରଣ ଦେଲା_______।
Answer:
ମାତୃବଂଶୀୟ ।

Question ୧୨।
ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଓ ଉତ୍ତରାଧିକାର ମାଆଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ହେଲେ ତାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ମାତୃବଂଶୀୟ

Question ୧୩।
ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଓ ଉତ୍ତରାଧୁକାର ପିତାଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ହେଲେ ତାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପିତୃବଂଶୀୟ।

Question ୧୪।
ପ୍ରାଧୂକାର ଓ ଅଧୁକାର ଭିତ୍ତିକରି ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ପରିବାରର ଏକକ ଉଦାହରଣ ହେଲା _______।
Answer:
ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର।

Question ୧୫।
ଯେଉଁ ପରିବରରେ ସ୍ତ୍ରୀ ସମସ୍ତ ଅଧିକାର ଓ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାନ୍ତି ତାଙ୍କୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ।

Question ୧୬।
ବସତି ସ୍ଥାପନକୁ ଭିଭିକରି ଦେଖା ଦେଉଥୁବା ପରିବାର ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଲା _______।
Answer:
ପିତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର

Question ୧୭।
ବିବାହ ପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ନିଜ ଗୃହ ତ୍ୟାଗକରି ସ୍ଵାମୀର ଗୃହରେ ରହିଲେ ତାଙ୍କୁ _______ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ମାତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର।

Question ୧୮।
ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ବିବାହ ପରେ ସ୍ଵାମୀ ଗୃହ ତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ତ୍ରୀ ଗୃହରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ରହିଲେ ତାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପିତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର

Question ୧୯।
ବିବାହକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଦେଖା ଦେଉଥ‌ିବା ଏକ ପରିବାରରେ ଉଦାହରଣ ହେଲା _______।
Answer:
ଏକପତ୍ନୀକ ପରିବାର

Question ୨୦।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଏକ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ଏକ ପୁରୁଷକୁ ନେଇ ଗଠିତ ତାହାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଏକପନ୍ଥୀକ ପରିବାର। ପରିବାର ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ପରିବାର

Question ୨୧।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଏକ ସ୍ଵାମୀ ଓ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଏକପନ୍ଥୀକ ପରିବାର।

Question ୨୨।
ଯେଉଁ ପରିବାର ଏକ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ଅନେକ ସ୍ଵାମୀକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ _______ ପରିବାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ବହୁପତିକ ପରିବାର।

Question ୨୩।
ଜ୍ଞାତି _______ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ।

Question ୨୪।
ଜ୍ଞାତିର ଏକ ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଲା _______।
Answer:
ବିବାହ ବନ୍ଧନ

Question ୨୫।
ବିବାହ ପରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କୀୟଭାବେ ନୂତନଭାବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ _______ ପରିବାର ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ

Question ୨୬।
ରକ୍ତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଜ୍ଞାତିକୁ _______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି। ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।

Question ୨୭।
ମାତୃବଂଶ ଅନୁସାରେ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ _______ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ମାତୃବଂଶୀୟ।

Question ୨୮।
ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମ୍ପର୍କୀୟମାନେ ଅତି ନିଜର ତଥା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ନିକଟତର ସେମାନଙ୍କୁ _______ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି

Question ୨୯।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ _______ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି।

Question ୩୦।
ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ _______ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ

Question ୩୧।
ପିତାଙ୍କ ଭାଇ, ଭଉଣୀ କନ୍ୟା _______ ଜ୍ଞାତିର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି।

Question ୩୨।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିକୁ ବା ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ _______ଜୁହାଯାଏ।
Answer:
ଆଶିଂକ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ ।

Question ୩୩ ।
_______ ମତରେ ଧର୍ମ ହେଉଛି ଏକ ଶକ୍ତିରେ ବିଶ୍ବାସ ଯାହା ମନୁଷ୍ୟଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅଟେ। ଯାହାକି ମନୁଷ୍ୟର ଜୀବନ ଓ ତାହାର ପ୍ରାକୃତିକ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ବାସ କରାଯାଏ।
Answer:
ଫ୍ରେଜର

‘ଖ’ ବିଭାଗ

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ପରିବାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ପରିବାର ସାଧାରଣତଃ ବାପା, ମା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ଏକ ଅନେକ ସମୟରେ ଏହା ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ। ଏହା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଓ ସ୍ଥାୟୀ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅଟେ।

Question ୨।
ପରିବାରର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମ୍‌ଫ (Ogburn and Nimkaf)ଙ୍କ ମତରେ, “ସନ୍ତାନ କିମ୍ବା ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର କିମ୍ବା ସନ୍ତନୀମାନଙ୍କ ସହିତ ଏକ ପିତା ଓ ମାତା, ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟା, ଭାଇ ଭାଉଜ ଆଦି ନିଜର ସାମାଜିକ ଭୂମିକା ଅନୁସାରେ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ଏବଂ ସହଯୋଗ ରକ୍ଷାକରି ଏକ ସମାନ ସଂସ୍କୃତି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଆନ୍ତି ।”

Question ୩।
ପରିବାରର ଯେକୌଣସି ଚାରୋଟି ବିଶେଷ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ପରିବାରର ସାର୍ବଜନୀନ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ।
(୨) ପରିବାର ସ୍ନେହ, ପ୍ରେମ ସହଯୋଗ ଆଦି ଅବେଗମୟ ଭାବନାଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ପରିବାର ଆକାରରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଟେ।
(୪) ପରିବାର ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଗଠନରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।

Question ୪।
ଯୌଥ ପରିବାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯୌଥ ପରିବାର ବା ବଦ୍ଧିତ ପରିବାର ସାଧାରଣତଃ ତିନି ତତୁର୍ଥ ପିଢିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଯଥା- ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ସେମାନଙ୍କର ବିବାହ ଓ ଅବିବାହିତା ପିଲାମାନେ ଏକା ଅନେକ ସମୟରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ। ଏହି ପ୍ରକାରରେ ପରିବାର ଭାରତୀୟ ଗ୍ରାମ୍ୟ ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

Question ୫।
ଯୌଥ ପରିବାରର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଡକ୍ଟର ଇରାବତୀ କାର୍ଭେ (Dr. Lravati Karve)ଙ୍କ ମତରେ ଯୌଥ ପରିବାର ହେଉଛି ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଏକ ସମୂହ। ଯେଉଁମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ଗୃହରେ ବାସ କରନ୍ତି, ଗୋଟିଏ ଚୁଲିରେ ରନ୍ଧନ ହୋଇଥିବା ଖାଦ୍ୟକୁ ଭୋଜନ କରନ୍ତି। ସାଧାରଣ ଭାବେ ସମସ୍ତେ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅଧ୍ବକାର ହୋଇଥାନ୍ତି ଏବଂ ସାଧାରଣ ପୂଜା ବିଶ୍ଵରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ଓ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାତି ଭାବେ ପରସ୍ପର ସହ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ଆଇ. ପି. ଦେଶାଇ (1. P Deshai)ଙ୍କ ମତରେ, ଆମ୍ଭେ ସେହି ପରିବାରକୁ ଯୌଥ ପରିବାର କହିବା ଯାହାର କି ଅତ୍ୟଧ‌ିକ ପୁରୁଷ ଗଭୀରତା ରହିଥାଏ । ଏବଂ ଯାହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମ୍ପତ୍ତି, ରୋଜଗାର ଓ ପାରସ୍ପରିକ ଅଧିକାର ଓ ନୈତିକ କର୍ଭବ୍ୟ ଦ୍ଵାରା ପରସ୍ପର ସହ ସଂପୃକ୍ତ ଥାଆନ୍ତି।

Question ୬।
ଏକକ ପରିବାର କ’ଣ ?
Answer:
ଏକକ ପରିବାର ସ୍ୱାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଅପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କର ପିତାମାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପୃଥକ ହୋଇ ବାସ କରନ୍ତି। ଏହି ପ୍ରକାରର ପରିବାର ଆଧୁନିକ ସହରୀ ସମୁଦାୟର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

Question ୭।
ସଂରଚନାକୁ ଭିତ୍ତିକରି କେତେ ପ୍ରକାର ପରିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ।
Answer:
ସଂରଚନାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ପରିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଯଥା – ଯୌଥ ପରିବାର ବା ବଦ୍ଧିତ ପରିବାର ଏବଂ ଦାମ୍ପତ୍ୟମୂଳକ ପରିବାର।

Question ୮।
‘ବସତି’କୁ ଭିତ୍ତିକରି କେତେ ପ୍ରାକରର ପରିବାର ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ।
Answer:
ବସତି ଭିଭିରେ ତିନି ପ୍ରକାରର ପରିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ଯଥା – ପ୍ରତିସ୍ଥାନିକ ପରିବାର, ପତ୍ନୀସ୍ଥାନିକ ପରିବାର ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଆବାସ।

Question ୯।
ପତିସ୍ଥାନିକ ପରିବାର ବା ପିତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର କ’ଣ ?
Answer:
ପତିସ୍ଥାନିକ ପରିବାରରେ ବିବାହପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ପିତାଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ଵାମୀ ଗୃହରେ ବାସ କରିଥାଏ। ଏପ୍ରକାର ପରିବାର ପୃଥ‌ିବୀରେ ସବୁଆଡେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

Question ୧୦।
ପତ୍ନୀସ୍ତାନିକ ବା ମାତୃଆବାସିକ ପରିବାର କ’ଣ ?
Answer:
ବିବାହରେ ଯଦି ପୁରୁଷ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀର ଘରେ ବାସ କରିଥାଏ ତେବେ ତାହାକୁ ପତ୍ନୀସ୍ଥାନିକ ବା ମାତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୧।
ବଶଂନୁକ୍ରମିକ କେତେ ପ୍ରକାରର ପରିବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ?
Answer:
ବଶଂନୁକ୍ରମିକ ଅନୁସାରେ ପିତା ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ସେ ପ୍ରକାରର ପରିବାରକୁ ପିତୃବଂଶୀୟ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପରିବାରରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମେ ଓ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ସୂତ୍ର ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ। ପିତା ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ଅଟନ୍ତି। ପିତା, ପୁତ୍ର, ନାତି ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କର କ୍ରମରେ ସମ୍ପତି ହସ୍ତାନ୍ତରୀତ ହୋଇଥାଏ। ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମ୍ପତି ଉପରେ ଯେକୌଣସି ଅଧିକାର ନଥାଏ।

Question ୧୨।
ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ପିତା ପରିବାରରେ ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ସେ ପ୍ରକାରର ପରିବାରକୁ ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହି ପରିବାରରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମେ ଓ ଉତ୍ତରାଧ୍ୟାକାରୀ ସୂତ୍ରରେ ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ। ପିତା ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ଅଟନ୍ତି।

Question ୧୩ ।
ଅନ୍ତଃର୍ବିବାହୀ ପରିବାର ଅର୍ଥ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିବାହ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରାର୍ଥୀ ମନୋନୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେତେକ ନୀତି ନିୟମକୁ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ। ଆନ୍ତର୍ବିବାହ ନିୟମାନୁସାରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବର୍ଷ , ଜାତି, ଗୋତ୍ର ଉପଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ଅଟେ। ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ଏହି ଗୁଣଗୁଡିକ ମିଳିଥାଏ ତାକୁ ଆନ୍ତଃର୍ବିବାହୀ ପରିବାର କହନ୍ତି।

Question ୧୪।
ବହିଁବିବାହୀ ପରିବାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିକର ଗୋତ୍ର, ପ୍ରବର, ସପିଣ୍ଡ ଓ ଜ୍ଞାତିକୁ ଛାଡି ବାହ୍ୟ ଜ୍ଞାତି ଗୋତ୍ର ସହିତ ବିବାହ କରି ପରିବାର ଗଠନ କରେ ତାଙ୍କୁ ବହିଁବିବାହ ପରିବାର କହନ୍ତି।

Question ୧୫।
ପିତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ପିତା ବା ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁରୁଷ ବ୍ୟକ୍ତି ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ତାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ସବୁକାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳିତ ହୁଏ। ସେ ସମସ୍ତ ସମ୍ପରିର ଅଧିକାରୀ ଅଟନ୍ତି। ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଭାବେ ଦାୟିତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ସେହି ପରିବାରକୁ ପିତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର କହନ୍ତି।

Question ୧୬।
ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ପିତା କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କେହି ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମହିଳା ପରିବାରରେ ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ସେ ସମସ୍ତ କ୍ଷମତା ଓ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅଧିକାରିଣୀ ଅଟନ୍ତି ତାଙ୍କ ପରେ ଝିଅ ଓ ନାତୁଣୀ ଉତ୍ତରାଧିକାରିଣୀ ଅଟନ୍ତି, ସେହି ପରିବାରକୁ ମାତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର କହନ୍ତି।

Question ୧୭।
ବିବାହ କ’ଣ ?
Answer:
ବିବାହ ହେଉଛି ପୁରୁଷ ଓ ନାରୀ ମଧ୍ଯରେ ହେଉଥୁବା ମିଳନ ଯାହା କି ସ୍ତ୍ରୀ ଦ୍ଵାରା ଜନ୍ମଲାଭ କରୁଥିବା ସନ୍ତାନମାନେ ଉଭୟେ ପିତା ଓ ମାତାଙ୍କର ବୈଧ ସନ୍ତାନ ଭାବେ ସ୍ବୀକୃତୀ ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି ।

Question ୧୮।
ଅନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପୁରୁଷ ଓ ନାରୀ ମଧ୍ଯରେ ବିବାହ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାକୁ ଅନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ କହାଯାଏ।

Question ୧୯।
ଏକ ବିବାହ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:ଜ.
ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ପୁରୁଷ ଏକ ସମୟରେ ଜଣେ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ ତାକୁ ଏକ ବିବାହ କୁହାଯାଏ।

Question ୨୦।
ଜ୍ଞାତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତି ବିବାହ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ମୌଳିକ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ହେବା ସହିତ ପ୍ରଜନନ ପରିବାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ପାଇଁ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥିର ବିକାଶ ଘଟାଇଛନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

Question ୨୧।
ଜ୍ଞାତିର ପ୍ରକାରଭେଦ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଜ୍ଞାତିର ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଲା -(୧) ସମରକ୍ତ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ, (୨) ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି।

Question ୨୨।
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି (Primary Kin) କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କରେ ବନ୍ଧା ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ। ଦୁବେଙ୍କ କହିବା ଅନୁସାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ଆଠ ପ୍ରକାର। ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ, ପିତା-ପୁତ୍ର, ପିତା-ପୁତ୍ରୀ, ମାତା–ପୁତ୍ରୀ, ମାତା-ପୁତ୍ର, ବିରଷ୍ଠ ଓ କନିଷ୍ଠ ଭଗ୍ନୀ, କନିଷ୍ଠ-ବରିଷ୍ଠ ଭାତ୍ରା ଏବଂ ଭାତ୍ରା ଭଗ୍ନା ଇତ୍ୟାଦି।

Question ୨୩।
ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି (Secondary Kin) କ’’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ଜ୍ଞାତିକୁ ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ। ପିତାଙ୍କର ପିତା, ମାତାଙ୍କର ଭ୍ରାତାଙ୍କର କନ୍ୟା, ପିତାଙ୍କର ଭଗ୍ନୀ, ଭଗ୍ନୀପତି ପ୍ରକୃତି ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି ଶ୍ରେଣୀୟ ଅଟନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ତେତିଶ।

Question ୨୪।
ତୃତୀୟ ଜ୍ଞାତି (Tertiary kin) କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି ଓ ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ତୃତୀୟ ଜ୍ଞାତି ରୂପେ ପରିଚିତ । ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ପତ୍ନୀ, ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ଭ୍ରାତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ପ୍ରଭୃତି ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

Question ୨୫।
ଶିକ୍ଷାର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟାଟଲଙ୍କ ମତରେ ସୁସ୍ଥ ଶରୀରରେ ସୁସୁମନର ଶିକ୍ଷାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ ।

Question ୨୬।
ଶିକ୍ଷାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଲେଖ।
Answer:
ଶିକ୍ଷା ମାନବକୁ ଆତ୍ମସାକ୍ଷାତ୍‌ରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।

Question ୨୭।
ଶିକ୍ଷାର ଗୋଟିଏ ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତିଗତ ଅର୍ଥ ଲେଖ।
Answer:
ଶିକ୍ଷା ଦୁଇଟି ଏଡୁକେୟାର (Educare) ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି । ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଲାଳନପାଳନ କରିବା ବା ପୁନଃଜାଗରଣ କରିବା।

Question ୨୮।
ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ଶିକ୍ଷା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ମାତୃ ଗର୍ଭରୁ ସମାଧ୍ଵସ୍ଥଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ।

Question ୨୯।
ଶିକ୍ଷାର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥ କହିଲେ କ’ଣ ଜାଣ ଲେଖ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନିକ ଶିକ୍ଷା ବା

Question ୩୦।
ଶିକ୍ଷାର ଦ୍ବିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
Answer:
ଶିକ୍ଷାର ଦୁଇଟି ପକ୍ଷ

Question ୩୧।
ଶିକ୍ଷାର ତ୍ରିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କ’ଣ ?
Answer:
ଶିକ୍ଷକ, ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଓ ପରିବଶକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ସଙ୍ଗଠନ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ତ୍ରିପାକ୍ଷିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

Question ୩୨।
ଶିକ୍ଷାର ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟର ସମସ୍ତ ସହଜାତ ଗୁଣର ବିକାଶ କରାଇବା ଶିକ୍ଷାର ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ।

Question ୩୩।
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ଦୁଇଟି ଲକ୍ଷଣ ଲେଖ।
Answer:
(୧) ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(୨) ସାମାଜିକ ଜୀବନର ନୟନ୍ତ୍ରକ ଅଟେ।

Question ୩୪।
ଶିକ୍ଷାର ଗୁରୁତ୍ବ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଶିକ୍ଷା ସାମାଜିକୀକରଣକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରେ।
(୨) ଶିକ୍ଷା ସାମାଜିକ ସଂହତି ଓ ବିକାଶ ଆଣେ।
(୩) ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।

Question ୩୫।
ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମାଜର ଏକ ଉପବ୍ୟବସ୍ଥା। ଏହା ମନୁଷ୍ୟର ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସହିତ ଜଡିତ। ମନୁଷ୍ୟର ଅର୍ଥନୈତିକ ଆବଶ୍ୟକତା, କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ଜଡିତ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ବା ନିୟମ ପଦ୍ଧତିକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା କହନ୍ତି।

Question ୩୬।
ସଂପରି କ’ଣ ?
Answer:
ସଂପରି ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଏହାକୁ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିରେ ଅର୍ଥ କରାଯାଇପାରେ। ସଂପରି ବ୍ୟକ୍ତି ମୂହର ମାଲିକାନାରେ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ଜିନିଷକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କ ମତରେ ସଂପରି କେତେକ ଅଧିକାରକୁ ବୁଝାଏ। ଏହା ଉଭୟ ମୂର୍ଖ ବା ଅମୁର୍ଣ ହୋଇପାରେ।

Question ୩୭।
ଯେକୌଣସି ୨ଟି ସଂପରି ଅଧୂକାରରେ ପ୍ରକୃତି ଲେଖ।
Answer:
(୧) ସଂପତିକୁ ଏହାର ମାଲିକ ବିକ୍ରୟ, ବିନିମୟ ବା ଦାନ ଦ୍ଵାରା ହସ୍ତାନ୍ତର କରିପାରିବ।
(୨) ସଂପରି ଧାରଣ କରିବା ସର୍ବଦା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ କ୍ଷମତା ଧାରଣକୁ ବୁଝାଏ।

Question ୩୮।
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ସମୟରେ ଲୋକମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବାର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ। ଏହା ଶ୍ରମକୁ ବୁଝାଏ ଓ ଅର୍ଥନୀତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।

Question ୩୯।
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମାତୃଙ୍କ ମତ କ’ଣ ?
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମାଙ୍କ ନକରାତ୍ଵିକ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି, ତାଙ୍କ ମତରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଶ୍ରମିକକୁ ତା’ର ବୃତ୍ତିଗତ ଭୂମିକାରେ ବାନ୍ଧି ରଖୁଥାଏ ସେ ସମାଜକୁ ଦୁଇ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭାଜିତ କରିଥାଏ। ଏଥଯୋଗୁଁ ଶ୍ରମିକମାନେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ନିଜକୁ ଅଲଗା କରିଥାନ୍ତି ଫଳରେ ସନ୍ତୋଷ ପାଇନାହାନ୍ତି।

Question ୪୦।
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଙ୍କ ମତ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁର୍ଖମ୍ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସକରାତ୍ମକ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି। ସେ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପକକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ। ଏହା ବୃତ୍ତିଗତ ଭିନ୍ନତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ସାମାଜିକ ଭିନ୍ନତା ଏବଂ ଶିଳ୍ପଭିତ୍ତିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟପକ ବୃଦ୍ଧିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ଯୌଥ ପରିବାର ଏବଂ ଏକକ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଯୌଥ ପରିବାର ଦୁଇ ବା ତିନି ପିଢ଼ିରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଯଥା ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ, ସେମାନଙ୍କର ପିଲାମାନେ ଓ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗୋଟିଏ ଛାତ ତଳେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏକକ ପରିବାର ପିତା, ମାତ୍ରା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଅପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏହା ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

Question ୨।
ପ୍ରତିସୁନିକ ବା ପତ୍ନୀସ୍ଥାନିକ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ପତିସୁନିକ ପରିବାରରେ ବିବାହ ପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ପିତା ଗୃହତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ଵାମୀ ଗୃହରେ ବାସ କରିଥାଏ, ଏହା ପୃଥିବୀର ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବିବାହପରେ ଯଦି ପୁରୁଷ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀର ଘରେ ବାସ କରିଥାଏ, ତେବେ ତାକୁ ପତ୍ନୀସ୍ଥାନିକ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହା କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ।

Question ୩।
ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର ଓ ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାରରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର।
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ପିତା ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି, ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ଓ ନିଷ୍ପତ୍ତି ତାଙ୍କର ଚାଲେ ତାଙ୍କ ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାରର ପରିବାର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ। ମାତ୍ର ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ମାଆ ପରିବାରର ସମ୍ପତ୍ତି ଓ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରିଣୀ ଅଟନ୍ତି ତାକୁ ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ପରିବାରର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ମାତୃବଂଶ ଅନୁଯାୟୀ ହୋଇଥାଏ। ଏବଂ ଝିଅ ପରିବାରର ପରିବର୍ତ୍ତୀ ମୁଖ୍ୟ ରୂପେ ଗଣାଯାଏ।

Question ୪।
ଏକପତ୍ନୀକ ଓ ବହୁପତ୍ନୀକ ପରିବାରରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ଏକ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ପତ୍ନୀକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ, ତାକୁ ଏକ ପତ୍ନୀକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ, ତାକୁ ଏକ ପତ୍ନୀକ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହା ଏକ ଆଦର୍ଶ ଓ ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ଏକ ସମୟରେ ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ନାରୀକୁ ବିବାହ କରି ଏକତ୍ର ବାସ କରିଥାନ୍ତି, ତାହାକୁ ବହୁପତ୍ନୀକ ପରିବାର କୁହାଯାଏ। ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଆଦିବାସୀ, ମୁସଲମାନ ଓ ଧନୀକ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ।

Question ୫।
ଅନ୍ତଃର୍ବିବାହୀ ଓ ବହିଃର୍ବିବାହୀ ପରିବାରରେ ପ୍ରଭେଦ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନ୍ତଃର୍ବିବାହୀ ପରିବାରରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବର୍ଣ୍ଣ, ଜାତି ଓ ଗୋତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିଥାଏ। ଏହା ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁ ସଂପ୍ରଦାୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଏବଂ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନେ ଏହାକୁ ମାନିକରି ଚାଲନ୍ତି। ମାତ୍ର ବହିଃର୍ବିବାହୀ ପରିବାରରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜର ବର୍ଷ, ଗୋତ୍ର ଓ ଜାତି ବାହାରେ ବିବାହ କରିଥାନ୍ତି। ଏହି ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷିତ ସହରାଞ୍ଚଳ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ।

Question ୬।
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି : ବିବାହଦ୍ଵାର ବନ୍ଧନକୁ ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ।
(୨) ରକ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି : ରକ୍ତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବନ୍ଧନକୁ ରକ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ।
(୩) ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି : ଏହିପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ, ପିତାମାତା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ।
(୪) ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି : ଏହି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ସେହି ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯେଉଁମାନେ କି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ।
(୫) ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାତି ; ଏହି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି ସୂମହର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

Question ୭।
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ଭୂମିକା ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ଭୂମିକା ସମାଜରେ ଅତୁଳନୀୟ। ଅଧୁନା ସହରୀକରଣ ନଗରୀକରଣ ଓ ନୂତନ ଉପାଦାନ ପଦ୍ଧତିର ଉନ୍ନତି ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ଭିତ୍ତିଭୂମି ସେହିଭଳି ବଳବତ୍ତର ରହିଛି। ଏବେବି ବିବାହ, ବ୍ରତ ଇତ୍ୟାଦିର ଯେଉଁ ନିୟମ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡ ତାହା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଭାବରେ ପାଳନ କରାଯାଇଛି।

Question ୮।
ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ। ଶିକ୍ଷା ବିନା ଏହି ସମାଜର ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ। ଏହା ସର୍ବଜନଗୃହୀତ ଯେ ମନୁଷ୍ୟର ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ବିକାଶ ହିଁ ଶିକ୍ଷା। ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଯେ, କେବଳ ବିଦ୍ୟାଳୟ ବା ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରେ ସୀମିତ ନୁହେଁ। ଏହା ଶିଶୁର ଇଚ୍ଛା, ତାହା କ୍ରମବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇବାର ନିଚ୍ଛକ ଅନୁଭୂତି । ନିଜେ ବୁଝିବାରେ ସକ୍ଷମ, ଆତ୍ମଚିନ୍ତା, ଆମ୍ବପରୀକ୍ଷା ଜୀବନର ଲକ୍ଷ୍ୟ-ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।

Question ୯।
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର କେତେକ ଲକ୍ଷଣକୁ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
(୧) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଟେ।
(୨) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ସଂପର୍କର ଏକ ସଂରଚିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା।
(୩) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ରକ୍ତ ସଂପର୍କ ଓ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ।
(୪) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ସାମାଜିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକୃତ ସଂପର୍କକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।
(୫) ଜ୍ଞାତିତ୍ବ ବିଭିନ୍ନ ସମାଜର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ।

Question ୧୦।
ଶିକ୍ଷାର କେତେକ ଗୁରୁତ୍ବକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
(୧) ଶିକ୍ଷା ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶ ଓ ସାମାଜିକୀକରଣରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୨) ଶିକ୍ଷା ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସାମାଜିକ ମଙ୍ଗଳର ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ।
(୩) ଶିକ୍ଷା ସାଂସ୍କୃତିକ ଐତିହ୍ୟ ଓ ପରମ୍ପରାର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
(୪) ଶିକ୍ଷା ସମାଜର ଏକତା, ସ୍ଥିରତା ଓ ଶାନ୍ତି ବଜାୟ ରଖେ।
(୫) ଶିକ୍ଷା ସମାଜର ବିକାଶକୁ ତ୍ଵରାନ୍ଵିତ କରେ।

Question ୧୧।
ସଂପତ୍ତି ଉପରେ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଦିଅ।
Answer:
ସଂପତି ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ରାଜନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଏହାକୁ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇଥାଏ। ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହର ମାଲିକାନାରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ଜିନିଷକୁ ସଂପରି କୁହାଯାଏ। ଅନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଂପତ୍ତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅଧିକାରର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ। ଏହା ଉଭୟ ମୂର୍ଖ ଏବଂ ଅମୂର୍ଣ ଅଟେ। କେ. ଡାଭିସ୍କଙ୍କ ମତରେ, “ ସଂପରି କେତେକ ସ୍ଵଳ୍ପ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭିଭିରେ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହମାନଙ୍କର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ଓ କଉଁବାକୁ ନେଇ ଗଠିତ।” ଏହା ମଧ୍ୟ କେତେକ ଅଧିକାର ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟର ଗୁଳ୍ମ।

Question ୧୨।
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କ’ଣ
Answer:
ଏକ ସମୟରେ ଲୋକମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନ କରିବାର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ। ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଏହା ଶ୍ରମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ନ ରହି ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ସାଧନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ। ଆଧୁନିକ ଜଟିଳ ଉତ୍ପାଦନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନ କରିବା କଷ୍ଟକର ଯାହାଫଳରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ। ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ଆଡ଼ମ ସ୍ମିଥ ପ୍ରଥମେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ। ମାର୍କସ ଓ ଦୁମ୍ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି। ମାର୍କସଙ୍କ ମତରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମାଜକୁ ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ବିଭାଜିତ କରିଥାଏ। ଦୁର୍ଖମ୍ ତାଙ୍କ ସାମାଜିକ ଶମ୍ଭୁ ବିଭାଜନରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ସଂପର୍କକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି।

‘ଗ’ ବିଭାଗ

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

Question ୧।
ପରିବାରର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ? ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଏହାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପରିବାର ସମାଜର ସମସ୍ତ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଅଟେ। ଏହା ଏକ ସ୍ଥିର ଓ ପୁରାତନ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ପରିବାର ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ମତରେ ପରିବାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଚାରିପ୍ରକାର-ପ୍ରଜନନ, ଭରଣପୋଷଣ, ପୁନଃସ୍ଥାପନ ଓ ସାମାଜିକୀକରଣ। ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମ୍ନକଫଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ୬ ପ୍ରକାରର ଯଥା ସ୍ନେହାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ମନୋରଞ୍ଜନାତ୍ମକ ସୁରକ୍ଷାତ୍ମକ, ଧାର୍ମିକ ଓ ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। କିନ୍ତୁ ମାକାଇଭର ଓ ପେକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପରିବାରର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା (୧) ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ବା ଦରକାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ, (୨) ଅତିରିକ୍ତ ବା ଅଦରକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ।

(୧) ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ବା ଦରକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ଏହି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ମନୁଷ୍ୟର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ସାଥୀ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ ପରିବାର ପ୍ରଥମେ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

ଯୌନ ଆବଶ୍ୟକତାର ତୃଷ୍ଟି : ଯୌନ ଇଚ୍ଛା ମଣିଷର ସମସ୍ତ ମାନବ ପାଇଁ ନିତ୍ୟାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ। ତେଣୁ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଦସ୍ୟ ମେଣ୍ଢାଇଥାଏ।
ପ୍ରଜନନ : ପରିବାର ତିଷ୍ଠି ରହିବାକୁ ହେଲେ ସଦସ୍ୟ ଜନ୍ମଦେବା ଦରକାର। ସେଥ‌ିପାଇଁ ଆଉ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ପ୍ରଜନନ।
ସନ୍ତାନମାନଙ୍କର ନିରାପତ୍ତା ଓ ଯତ୍ନ : ମାନବ ଶିଶୁଟି, ଜନ୍ମ ନେଇ ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ତେଣୁ ତା’ର ଲାଳନପାଳନ, ନିରାପତ୍ତା ହେଉଛି ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ।
ଗ୍ରାହସ୍ଥ୍ୟ ଜୀବନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା : ପରିବାରରେ ଥ‌ିବା ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାମାନେ ନିଜ ନିଜର ଗ୍ରାହସ୍ୟ ଜୀବନ ସୂଚାରୁ ରୂପେ ମେଣ୍ଟାଇଥାନ୍ତି।
ସାମାଜିକୀକରଣ ; ପରିବାରରେ ଶିଶୁଟିଏ ଜନ୍ମ ନେଇ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଶୁଭଳି ଧୀରେ ଧୀରେ ପରିବାରରୁ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ ମନୁଷ୍ୟର ପ୍ରକୃତିଗୁଡ଼ିକୁ ଓ ନିଜକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀଭାବେ ଗଢ଼ି ତୋଳିଥାଏ। ତେଣୁ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ର ପରିବାର ହିଁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ।

(୨) ଅତିରିକ୍ତ ବା ଅଦରକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ପରିବାର ମନୁଷ୍ୟର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ଅନ୍ୟ କେତେକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନା କରିଥାଏ। ଯାହା ମନୁଷ୍ୟର ସାମାଜିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ବିକାଶ, ଦିଗରେ ସାହାଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ସେହି ଅତିରିକ୍ତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଅନୁସାରେ ରୋଜଗାର କରିଥାନ୍ତି। ଯେଉଁମାନେ ରୋଜଗାରକ୍ଷମ ନଥାନ୍ତି ଯଥା- ଶିଶୁ, ମହିଳା, ଅକ୍ଷମ ଓ ବୃଦ୍ଧି ସମସ୍ତଙ୍କର ଖାଦ୍ୟପେୟ, ବାସଗୃହ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅସୁବିଧାକୁ ମଧ୍ୟ ପରିବାର ପୂରଣ କରିଥାଏ।
ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ; ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଥମେ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥାଏ। ପରିବାର ଦ୍ଵାରା ଲାଭ କରିଥିବା ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଓ ଚରିତ୍ର ନିର୍ମାଣରେ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ। ଏହା ଏକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ପରିବାର ଶିଶୁ, ବୃଦ୍ଧ ଅକ୍ଷମ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଯତ୍ନ ନେଇଥାଏ। କୌଣସି ସଦସ୍ୟ ରୋଗାଗ୍ରସ୍ତ ହେଲେ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ତାର ପ୍ରାଥମିକ ଚିକିତ୍ସା କରାଯାଇଥାଏ। ପରିବାର ଅସହାୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଜୀବନସାଥୀ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
ଧାର୍ମିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବାର ଯେକୌଣସି ଧର୍ମରେ ବିଶ୍ବାରେ କରେ। ଶିଶୁଟି ଜନ୍ମ ହେବା ଦିନଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଥାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ। ପରିବାର ଶିଶୁକୁ ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଭିନ୍ନ ପୂଜା, ପାର୍ବଣ ବ୍ରତ, ଉତ୍ସବ ଓ ଧାର୍ମିକ ଦିନ ବିଷୟରେ ପରିବାରରୁ ଶିକ୍ଷା କରିଥାନ୍ତି।
ଚିତ୍ତ ବିନୋଦନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ : ପରିବାର ଏକ ଚିତ୍ତ ବିନୋଦନର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ ରୂପେ କରିଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ନାଚିବା, ଗାଇବା, ଖେଳିବା ଓ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବଙ୍କ ଘରକୁ ଯିବା ଦ୍ଵାରା ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜକୁ ମନୋରଞ୍ଜନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲିପ୍ତଥିଲା ପରି ମନେ କରନ୍ତି। ତେଣୁ ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରକୀର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପରିବାର ସୂଚାରୁ ରୂପେ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ।

ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ : ବର୍ତ୍ତମାନର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଶିକ୍ଷିତ, ସଚେତନ ଓ ସ୍ଵାଧୀନ ଅଟନ୍ତି। ଆଧୁନିକ ସମାଜ ଉପରେ ଔଦ୍ୟୋଗୀକରଣ, ନଗରୀକରଣ, ଗମନାଗମନ, ଯୋଗାଯୋଗ, ନାରୀଶିକ୍ଷା, ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ସାମ୍ବିଧାନିକ ନିୟମର ପ୍ରଭାବ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଉଛି ଯାହାଦ୍ଵାରା ପରିବାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଛି। ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ପରିବାରର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଉଛି। ସେ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

(କ) ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପରିବାର ତାର ଅସହାୟ ଶିଶୁ, ବୃଦ୍ଧ ଅକର୍ମଣ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସଦସ୍ୟମାନେ ଜୀବନର ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ବୀମା ଯୋଜନାର ଆଶ୍ରୟ ନେଉଛନ୍ତି।

(ଖ) ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପୁରାତନ କାଳରେ ପରିବାର ଶିକ୍ଷା କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍କୁଲ, କଲେଜ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକରୁ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷା ସମାଜରେ ରେଡ଼ିଓ, ଟେଲିଭିଜନ ମାଧ୍ୟମରେ ମଧ୍ୟ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଛି।

(ଗ) ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପରିବାର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉତ୍ପାଦନ ବଣ୍ଟନ ଓ ପରିବାର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉତ୍ପାଦନ ବଣ୍ଟନ ଓ ଉପଭୋଗର ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା। ପୁରାତନ ପରିବାରୁ ଗୁଡିକର କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିଲା। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନେ, ବ୍ୟବସାୟ, ଚାକିରି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପନ୍ଥା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ଚାଳିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି।

(ଘ) ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପରିବାରରେ ଶିଶୁଟିଏ ଜନ୍ମ ନେବାଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ସମୟରେ ପ୍ରାଥମିକ ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ପରିବାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିଲା। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେକୌଣସି ସାମାନ୍ୟ ରୋଗପାଇଁ ସଦସ୍ୟମାନେ ହସ୍‌ପିଟାଲ୍‌ର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥୁବାରୁ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଡାକ୍ତରମାନେ ରୋଗୀର ବାସସ୍ଥାନକୁ ଆସି ରୋଗ ଭଲ ହେବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି।

(ଙ) ଧାର୍ମିକ୍ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପୁରାତନ ଯୁଗରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଯଥା ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା, ମେଳା ମହୋତ୍ସବ, ପ୍ରାର୍ଥନା, ଧର୍ମଚର୍ଚ୍ଚା ଇତ୍ୟାଦି ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିଲା। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ଆଧୁନିକ ସମାଜର ଏହିସବୁ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିବାର ବାହାରେ ବେଶୀ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଦେଉଛି। ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ବାସକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯୁଗର ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଭାବେ ପରିଗଣିତ କରୁଛନ୍ତି। ସର୍ବୋପରି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମନରୁ ଧାର୍ମିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଅବକ୍ଷୟ ଘଟୁଛି ଓ ପାପ, ମୋହ ପ୍ରଭୃତି ଉନ୍ନତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି।

(ଚ) ଚିତ୍ତ ବିନୋଦନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ପୁରାତନ ପରିବାରଗୁଡ଼ିକ ଚିତ୍ତବିନୋଦନର ଠିକାଦାର ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା। ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଖେଳ, କୌତୁକ, ଗପସପ ଆଦିଦ୍ୱାରା ମନୋରଞ୍ଜନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମୟ ମଧ୍ୟ ଅତିବାହିତ କରୁଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ ପରିବାର ବାହାରେ ସିନେମା, କ୍ରୀଡ଼ା, କ୍ଲବ୍ ଭ୍ରମଣ ଆଦିଦ୍ଵାରା ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛନ୍ତି। ତେଣୁ ପରିବାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଛି। ପରିବାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଯେତେବେଳେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପରିବାରର ବାହାରେ ତା’ର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇନଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତି ଜୀବନରେ ପରିବାରର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକାକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ।

Question ୨।
ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ପ୍ରକାର ଭେଦ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର ?
Answer:
ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜର ଏକ ସର୍ବବିଦ୍ୟମାନ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଏହି ସମ୍ପର୍କ କେଉଁ ପୁରାତନ ଯୁଗରୁ ମଣିଷ ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ଅଟେ। ଉକ୍ତ ବନ୍ଧନ ମାଧ୍ୟମରେ ମଣିଷ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ଏକତ୍ର ବସତି ସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ। ବିବାହ ହେଉଛି ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ଭିତ୍ତିପ୍ରସ୍ତର ସ୍ୱରୂପ। ବିବାହ ପରେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥାଏ। ମର୍ଡକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ଅଟେ। ଉକ୍ତ ପରିବାର ଦୁଇଟି ହେଲା

(କ) ସମାଜାନୁସ୍ଥାପକ ପରିବାର ଓ (ଖ) ପ୍ରଜନନ ପରିବାର। ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଥମେ ସମାଜାନୁସ୍ଥାପକ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରି, ଲାଳିତପାଳିତ ହୋଇଥାଏ। ତା’ର ପିତା, ମାତା, ଭାଇ ଭଉଣୀ ପ୍ରଭୃତି ଉକ୍ତ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ବିବାହ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଜନନ ପରିବାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ। ତେଣୁ ଉପରୋକ୍ତ ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ସହିତ ଜଡ଼ିତ ହେବା ସହିତ ଏହାର ବିକାଶରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ।

ପୁରାତନ ଯୁଗରେ ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଉପରେ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଥିଲା। ଜ୍ଞାତି ସହିତ ପଦ୍ଧତି ଅନୁଯାୟୀ ବ୍ୟକ୍ତିର ରାଜନୈତିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ବିକାଶ ସମ୍ଭପର ହୋଇ ପାରୁଥିଲା। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସୁବିଧା, ସୁଯୋଗ, ଅଧିକାର ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିବାରେ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ସହାୟ ହେଉଥିଲା। ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା। ଏହି ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରୂପରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ପ୍ରକାରଭେଦ : ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମନୁଷ୍ୟର ସାମାଜିକ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଆଧାର ଅଟେ। ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରୂପରେ ସମାଜରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

(କ) ସମରକ୍ତ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ : ଏହି ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ସମରକ୍ତର ବନ୍ଧନରୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପିତା, ମାତା, ପୁତ୍ର, କନ୍ୟା ଓ ନାତି, ନାତୁଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ବନ୍ଧନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ସମରକ୍ତ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଇଥାଏ। ଏଥିରେ ଦାଦା, ଖୁଡ଼ି, ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତି ମଧ୍ୟ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ସୃଜନ ରକ୍ତ ଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ଲାଭ କରି ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବନ୍ଧନରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇଥାଏ।

(ଖ) ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ : ବିବାହ ପରେ ମଣିଷର ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରକାରର, ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥାଏ। ଯାହାକୁ କି, ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଇଥାଏ। ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବିବାହ କରିସାରିବା ପରେ, ସେ ସ୍ଵାମୀ ପଦବାଚ୍ୟ ହେବା ସହିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ଯଥା, ଜ୍ବାଇଁ, ଭିଣୋଇ, ଦାଦା, ଶଳା ଶାଳୀ ଶାଶୁ, ଶ୍ଵଶୁର ପ୍ରଭୃତି ସହିତ ଜଡ଼ିତ ହୋଇଯାଇଥାଏ। ସ୍ତ୍ରୀ ପକ୍ଷରେ ମଧ୍ୟ ଏଭଳି ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ଜଣେ, ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ବିବାହ ପରେ ପରିବାରରେ ବୋହୂ, ଭାଉଜ, ମାଇଁ, ଖୁଡ଼ି ପ୍ରଭୃତି ସମ୍ପର୍କରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଇଥାଏ। ଏଭଳି ବୈବାହିକ ରୀତି ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

(ଗ) ବନ୍ଧୁ ସମ୍ପର୍କ : ବନ୍ଧୁ ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ଗୋଟିଏ ରୂପ। ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଯାୟୀ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ପୋଷ୍ୟ ସନ୍ତାନ ଗ୍ରହଣ କରି ଆଣି ରଖୁଲେ ଏହା ବନ୍ଧୁ ସମ୍ପର୍କ ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଜଣେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ପୁରୁଷ ହେଉ ବା ସ୍ତ୍ରୀ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କଠାରୁ ଅବତରଣ କରିଥିଲେ ତାହାକୁ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଇଥାଏ। ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ପୁରୁଷ ଜାତୀୟ ବଂଶଧରମାନଙ୍କଠାରୁ ପରିବାର ଉତ୍ପତ୍ତି ‘ବା’ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ବିକାଶ ସାଧନ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ । ସେହି ଜ୍ଞାତିକୁ ପିତୃବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଜ୍ଞାତି (Kin) ବା ପିତୃ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାନି (Kin) କୁହାଯାଏ ।

ସେହିପରି ସ୍ତ୍ରୀ ଜାତୀୟ ବଂଶଧରମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ବିକାଶ ସାଧାରଣ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ରଖେ ତାହାକୁ ଜନୟତୁ ଜ୍ଞାତି (cogmate) ବା ବନ୍ଧୁ କୁହାଯାଏ। ନିକଟ ବା ଦୂରତ୍ବ ସମ୍ପର୍କକୁ ଭିଭିକରି ଜ୍ଞାତି ବା ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ତାହା ହେଲା

(କ) ପ୍ରାଥମିକ ସୃଜନ ବା ଲୋକମାନେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରାଥମିକ ବନ୍ଧୁ ବା ତାହାର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି। ଜ୍ଞାତି :ସମାଜରେ ଜନ୍ମ ଅବସ୍ଥାରୁ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ରହିଥିବା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଜ୍ଞାତି ରୂପେ ପରିଗଣିତ। ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପିତାମାତା, ଭାଇ, ଭଉଣୀ ପ୍ରଭୃତି

(ଖ) ଗୌଣ ସୃଜନ ବା ଜ୍ଞାତି : ପ୍ରାଥମିକ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ ଗୌଣ ଜ୍ଞାତିର ଆଖ୍ୟା ମିଳିଥାଏ। ଯଥା-ପିତାଙ୍କର ପିତା, ମାତା, ମାତାଙ୍କର ଭାଇ, ଭାଇଙ୍କର ଝିଅ ଓ ପୁଅ ଇତ୍ୟାଦି ଗୌଣବନ୍ଧୁର ଉଦାହରଣ।

(ଗ) ତୃତୀୟିକବନ୍ଧୁ ବା ଜ୍ଞାତି : ତୃତୀୟକ ବନ୍ଧୁ ତା ଜ୍ଞାତିମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ଗୌଣ ବନ୍ଧୁ ବା ଜ୍ଞାତିଙ୍କର କଟତମ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ। ସାଧାରଣତଃ, ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ଭାଇର ସ୍ତ୍ରୀ, ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଭାଇର ସ୍ତ୍ରୀ, ପ୍ରଭୃତି ତୃତୀୟକ ଜ୍ଞାତି ବା ସୃଜନର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଟେ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ଓ ଏହାର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଉପରେ ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ତେଣୁ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ମାନବ ସମାଜର ଏକ ଆଦିମ ବା ଅତି ପୁରାତନ ସମ୍ପର୍କ ଯାହାକୁ ଛାଡ଼ି ମଣିଷ ସମାଜ ମାଧ୍ୟମରେ ବଞ୍ଚିପାରିବ ନାହିଁ।

Question ୩।
ପରିବାରର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କରି।
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପରିବାର ଦେଖାଯାଏ। ପରିବାର ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ମାତ୍ର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଏକ ପ୍ରକାର ନୁହେଁ। ପ୍ରାଧୂକାର ସଂରଚନା ବସତି ସ୍ଥାପନ ବିବାହ ଓ ବଂଶାନୁକ୍ରମକୁ ଭିଭି କରି ପରିବାର ବିଭକ୍ତିକରଣ କରାଯାଇଛି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

(୧) ଏକକ ପରିବାର : ଏକ ପରିବାର ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପରିବାର ଯେଉଁଥରେ ସ୍ଵାମୀ ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଅପ୍ରାପ୍ତବୟସ୍କ ବାଳକବାଳିକା ବିବାହ କରିଥାନ୍ତି ଏହା କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ କମ୍‌ସଂଖ୍ୟକ ସଭ୍ୟଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ।

(୨) ଯୌଥ ପରିବାର : ଯୌଥ ପରିବାରର ଆକାର ବୃହତ୍ ଅଟେ। ଏହା ବହୁସଂଖ୍ୟକ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ଅଟେ। ଏହି ପରିବେଶରେ ପିତାମାତା ପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଅପ୍ରାପ୍ତ ବୟସ୍କ ସନ୍ତାନ, ପିତାମାତାଙ୍କର ଭ୍ରାତୃବର୍ଗ ପିତାଙ୍କର ବୃଦ୍ଧ ପିତାମାତା ବାସ କରିଥାନ୍ତି।

(୩) ପିତୃ ଆବାସିକ ପରିବାର : ଏହି ପରିବାରରେ ବିବାହ ପରେ ସ୍ତ୍ରୀ ନିଜର ପିତାଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ଵାମୀ ଗୃହରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବାସ କରିଥାଏ। ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଏହି ପରିବାର ଏକ ଆଦର୍ଶ ପରିବାର ରୂପେ ପରିଚିତ।

(୪) ମାତୃ-ଆବାସିକ ପରିବାର : ଏହି ପରିବାରରେ ବିବାହ ପରେ ସ୍ଵାମୀ ନିଜ ଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସ୍ତ୍ରୀ ଗୃହରେ ବାସ କରିଥାଏ। ଆସାମର ଖାସି ଜନଜାତି ଭିତରେ ଏହି ପ୍ରକାର ପରିବାର ଦେଖାଯାଏ।

(୫) ଏକ-ପତ୍ନୀକ ପରିବାର : ଏହି ପରିବାର ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ। ଏଥ‌ିରେ ପୁରୁଷ ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀ ଗ୍ରହଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ।

(୬) ବହୁ ପତ୍ନୀକ ପରିବାର : ବହୁପତ୍ନୀକ ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ଏକ ସମୟରେ ଏକାଧିକ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥାଏ। ଆଫ୍ରିକାର ନିଗ୍ରୋ ଓ ମୁସଲମାନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ଦେଖାଯାଏ।

(୭ ) ବହୁପତିକ ପରିବାର : ବହୁପତି ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀ ଏକ ସମୟରେ ଏକାଧିକ ପୁରୁଷମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥାଏ। ପାଣ୍ଡବ ପରିବାର ବହୁପତିକ । ପରିବାରର ଏକ ଜ୍ଵଳନ୍ତ ଉଦାହରଣ।

(୮) ପିତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର : ପିତୃତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାରରେ ପିତା ସମସ୍ତ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ। ପିତା ପରିବାରକୁ ଶାସନ କରନ୍ତି। ପରିବାରର ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ଥାଏ। ପିତା ପରିବାରକୁ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ତଥା ପରିଚାଳିତ କରନ୍ତି। ପରିବାରର ସମ୍ପତ୍ତି ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁରେ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ତାଙ୍କ ବଂଶଧର ଅଧିକାରକୁ ଆସିଥାଏ।

(୯) ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର : ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାରରେ ପିତା ପରିବାର ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ପରିବାରର ବଂଶାନୁକ୍ରମେ ଓ ଉତ୍ତରାଧୁକାରୀ ପତ୍ରରେ ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ। ପୁତ୍ରମାନଙ୍କ କ୍ରମରେ ସମ୍ପତ୍ତି ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ। ପିତା, ପୁତ୍ର, ନାତି ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମ ନିଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ।

(୧୦) ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର : ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାରରେ ମାତା ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ପୁତ୍ର ମାତାଙ୍କ ନାମରେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ। ମାତା, କନ୍ୟା, ନାତୁଣୀ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମତା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ। ଏହି ପରିବାରରେ ପିତା, ପୁତ୍ର, ନାତି ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ସମ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଅଧିକାର ନଥାଏ।

Question ୪।
ଜ୍ଞାତି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରଭେଦମାନ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ ନିମ୍ନମତେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ
(୧) ଲିଙ୍ଗ : ଲିଙ୍ଗ ଅନୁସାରେ ସମସ୍ତ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ଓ ସ୍ତ୍ରୀ ଜ୍ଞାତି ଭାବେ ଦୁଇ ପ୍ରକାରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ। ବାପା, ଅଜା, ମାମୁ, ଭାଇ, ଦାଦା ପ୍ରଭୃତି ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି। ମାଆ, ମଉସା, ମାଉସୀ ଝିଅ, ଭଉଣୀ ପିଉସୀ, ଆଈ, ସ୍ତ୍ରୀ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି।

(୨) ପୁରୁଷ : ବିଭିନ୍ନ ପୁରୁଷ ଅନୁଯାୟୀ ସମସ୍ତ ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ। ଯଥା-ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି, ପିତୃ-ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି, ପିତାମହ-ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି, ପିତାମହ ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ପ୍ରଭୃତି ତଥା ପୁତ୍ର–ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି, ପୌତ୍ର–ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ଇତ୍ୟାଦି। ଜଣକର ଭାଇ, ଭଉଣୀ ପିଉସୀ ପୁଅ ଭାଇ, ମାମୁ ଝିଅ ଭଉଣୀ ପ୍ରଭୃତି ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ନିଜ ପୁରୁଷର ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ପିତୃ-ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ଏବଂ ତାଙ୍କର ପୁଅଝିଅ ସମସ୍ତ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ ପୁତୁରା, ଝିଆରୀ ପ୍ରଭୃତି ତାଙ୍କର ପୁତ୍ର-ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି। ଏହିପରି ସମସ୍ତ ପୁରୁଷର ଜ୍ଞାତିମାନଙ୍କର ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଇପାରେ।

(୩) ବିବାହ-ସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ରକ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧ : ସମସ୍ତ ଜ୍ଞାତିଙ୍କୁ ଉକ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଓ ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଜ୍ଞାତି ଭାବେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ସ୍ଥଳରେ ମଧ୍ୟ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ ଏ ବିଷୟରେ କିଞ୍ଚିତ୍ ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।

(୪) ସ୍ଵବଂଶୀୟ ଓ ବର୍ହିବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି : ଯେଉଁ ଜ୍ଞାତି ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷଙ୍କର ନିଜ ବଂଶର ଅଟନ୍ତ, ତାଙ୍କୁ ସ୍ବ- ବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ। ଓ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାତି ଅନ୍ୟ ବଂଶରେ ଅଟନ୍ତି ତାହାଙ୍କୁ ବର୍ହିବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି କୁହାଯାଏ। ବଂଶ ଏକ ସାଧାରଣ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କଠାରେ ଏକ ପକ୍ଷ ଦେଇ ଉଭଦ ହେଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ସମୂହକୁ ବଂଶ କୁହାଯାଏ। ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ପିତୃ ଓ ମାତୃ ପକ୍ଷ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷକୁ ବଂଶ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ। ଯଥା ଆମ୍ଭ ଭାରତୀୟ ହିନ୍ଦୁ, ଶିଖ୍ ଓ ମୁସଲମାନ ପରିବାରରେ ପିତୃପକ୍ଷରୁ ବଂଶଗଣନା କରାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ଦାଦା, ଦାଦାପୁଅ ଭାଇ ପ୍ରଭୃତି ତାଙ୍କର ସ୍ଵବଂଶୀୟ ଅଟନ୍ତି। ଏହିପରି ନିକଟ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କୀୟ କେତୋଟି ପରିବାର ଗୋଟିଏ ବଂଶର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଏହି ପିତୃବଂଶୀୟ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ମାତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଜ୍ଞାତିମାନେ ଯଥା – ଅଜା, ମାମୁ, ପୁଅ ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ହିବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି। ଏଣୁ ଆମ୍ଭ ଭାରତୀୟ ହିନ୍ଦୁ, ମୁସଲମାନ ଓ ଶିଖ୍ ସମାଜରେ ପିତୃପକ୍ଷୀୟ ଜ୍ଞାତିମାନେ ଆମ୍ଭର ସ୍ବବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି ଓ ମାତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଜ୍ଞାତିମାନେ ଆମ୍ଭର ବହିବଂଶୀୟ ଜ୍ଞାତି ଅଟନ୍ତି।

Question ୫।
ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ନିରୂପଣ କର। ଶିକ୍ଷାର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ (Function) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କର।
Answer:
ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ଅତି ବ୍ୟାପକ ଓ ସମୟାନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ। ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନଦର୍ଶନ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ଓ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଅନୁସୃତ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ନେଇ ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଥାଏ। ତେଣୁ ଦାର୍ଶନିକ, ନମସ୍ତତ୍ତ୍ଵବିତ୍, ବୈଜ୍ଞାନିକ, ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ୍ରୀମାନେ ନିଜ ନିଜର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣର ଶିକ୍ଷାର ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ବା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବା ଆଦୌ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ସଂକ୍ଷେପରେ ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ଯଦି ବା କେହି ପ୍ରୟାସ କରେ, ତାହା ତା’ର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣର ପରିଚାୟକ କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ। ତେଣୁ ଶିକ୍ଷା ଶବ୍ଦର ବ୍ୟାପକତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତା’ର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଆମକୁ ଶିକ୍ଷାବିତମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ସଂଜ୍ଞାକୁ ଅନୁଶୀଳନ ଓ ତର୍ଜମା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ। ପୁନଶ୍ଚ କେଉଁ ମୂଳ ଶବ୍ଦରୁ ଶିକ୍ଷା ଶବ୍ଦଟିର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଛି, ତାହା ଜାଣିଲେ ଏହାର ଅର୍ଥ ବୁଝିବା ମଧ୍ୟ ଆମ ପକ୍ଷରେ ସହଜ ହୋଇପାରିବ।

ଶିକ୍ଷାର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ : ଶିକ୍ଷାର ଲକ୍ଷ୍ୟ, କାର୍ଯ୍ୟ ଅର୍ଥ ବିଷୟରେ ବିବେଚନା ଏକ କାଠିକର ବିଷୟ; କିନ୍ତୁ ଏହି ତିନୋଟି ଜିନିଷ ସଦାସର୍ବଦା ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ। ଅର୍ଥରେ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ଶିକ୍ଷା କ’ଣ କରିପାରେ ? ମାତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ବୁଝି ବାକୁ ହେଲେ ଶିକ୍ଷା କ’ଣ କରିବା ଉଚିତ। ଶିକ୍ଷା ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ। ଏହା କେତେବେଳେ କେଉଁ ରଙ୍ଗ ନେଇଥାଏ ବୁଝିବା କଷ୍ଟକର। ଶିକ୍ଷା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ବଦଳି ଯାଇଥାଏ। ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ। ଶିକ୍ଷା ବିନା ଏହି ସମାଜରେ ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ। ଏହା ସର୍ବଜନଗୃହୀତ ଯେ, ମନୁଷ୍ୟର ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ବିକାଶ ହିଁ ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷା ବିନା ଏହି ସମାଜରେ ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ। ଏହା ସର୍ବଜନଗୃହୀତ ଯେ, ମନୁଷ୍ୟର ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ବିକାଶ ହିଁ ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷା ବିନା ଏହି ସମାଜରେ ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ। ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଯେ, କେବଳ ବିଦ୍ୟାଳୟ ବା ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରେ ସୀମିତ ନୁହେଁ। ଶିଶୁର ଇଚ୍ଛା, ତାହାର କ୍ରମବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇବାରେ ଅନୁସୃତି। ନିଜକୁ ନିଜେ ବୁଝିବାରେ ସକ୍ଷମ ଆମ୍ବଚିନ୍ତା, ଆତ୍ମପରୀକ୍ଷା ଜୀବନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଏଠାରେ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ସମୂହକୁ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା।

(କ) ସାମାଜିକ ରକ୍ଷଣଶୀଳତା ଦିଗରେ ଶିକ୍ଷା : ସମାଜରୁ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜ ପାଇଁ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାର୍ଗ ନିଜେ ବାହାର କରିଥାଏ। ସମାଜ ବିନା ମନୁଷ୍ୟର ଜୀବନଧାରଣ ଅସମ୍ଭବ। ତାହାର ଜୀବନଧାରାର ପ୍ରବାହ ଅନିଶ୍ଚିତ ଓ ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ହେଉଥାଏ। ସମାଜକୁ ବାଦଦେଲେ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ। ସମାଜର ନୀତି, ନିୟମ, ଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ଧର୍ମଧାରା ମନୁଷ୍ୟର ଜୀବନକୁ ସରଳ, ସରସ, ସୁନ୍ଦର ଓ ସୁସଂଯତ କରିଥାଏ। ମାନବ ସମାଜର ସ୍ଥିତିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଶିକ୍ଷା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଦିଗରେ ଶିକ୍ଷା : ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିକ୍ଷାର ପରିସମାପ୍ତି ପରେ ଶିଶୁ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ରଖ୍ ଚଳିଥାଏ। ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୟରେ ସେ ଯେପରି ମୁଖ୍ୟ ଦାୟିତ୍ଵମାନ ନେଇଥାଏ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ତାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ବିଦ୍ୟାଳୟର ସାଂଗଠନିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନେତୃତ୍ବ ନେଉଥ‌ିବା କ୍ରୀଡ଼ା, ସାହିତ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚା, ନାଟକ, ସଙ୍ଗୀତ, ନାଚ, ଗୀତ ପ୍ରଭୃତିରେ ଭାଗ ନେଉଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରମାନେ ପରବର୍ତୀ ଜୀବନରେ ଦେଶର ଜଣେ ନେତା, କ୍ରୀଡ଼ାବିତ୍ କବି, ଶିଳ୍ପୀ, ଅଭିନେତା ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି।

(ଗ) ଜୀବିକା ଅର୍ଜନରେ ଶିକ୍ଷା : ସାଂପ୍ରତିକ ନୂତନ ଶିକ୍ଷାନୀତି ଫଳରେ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷାକୁ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ କରାଯାଉଛି। ଶିକ୍ଷାକୁ କର୍ମ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରାଯାଇ କମାନୁଭୂତି ଶିକ୍ଷାକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଅଯାଉଛି। ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ତରରେ ଶିକ୍ଷାକୁ କୃଷି ପ୍ରୟୋଗିକ ସ୍ତରରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯିବା ଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସାମଜରେ ଏକ ପରାଙ୍ଗପୁଷ୍ଟ ଜୀବ ନ ହୋଇ ଏକ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳ ଜୀବ ହେବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରିବ। ଆଧୁନିକ ସମାଜକୁ ଶିଳ୍ପାନୁଭୂତ କରାଇବା ଦ୍ଵାରା କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପାନୁଷ୍ଠାନମାନ ଗଠନ କରି ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହେବାକୁ ଆଜିର ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷା ମାଧ୍ୟମରେ ନିଜକୁ ଠିକ୍ ଭାବରେ ଗଢ଼ି ତୋଳିବାକୁ ଯଥାସାଧ୍ଯ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରୁଛି।

(ଘ) ଜାତୀୟ ସଂହତିରେ ଶିକ୍ଷା : ଭାରତ ହେଉଛି ବହୁଭାଷା ଓ ଜାତିର ଦେଶ। ହିମାଳୟଠାରୁ କନ୍ୟାକୁମାରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହିନ୍ଦୀ, ମରାଠୀ, ଗୁଜୁରାଟୀ, ଓଡ଼ିଆ, ବଙ୍ଗଳା, ତେଲୁଗୁ, ମାଲାୟାଲମ୍ ଭାଷାର ଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହୋଇଥାଆନ୍ତି। ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଜାତି ଓ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରଭଦେ ପରିପୁଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏତେ ଭେଦ ଏତେ ବୈଷମ୍ୟ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଭାବରେ ସମସ୍ତେ ପରସ୍ପର ସ୍ନେହ, ସୌହାର୍ଯ୍ୟ, ସହାନୁଭୂତି ଓ ମମତାରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି। ଏହା କେବଳ ଶିକ୍ଷାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବପର। ଶିକ୍ଷା ସମାଜର ଆର୍ଥିକ, ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଐକ୍ୟ ମନୋଭାବ ଆଣିଦେବାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ। ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସମସ୍ତେ କିପରି ଜାତୀୟ ସଂହତିର ପ୍ରକୃତ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ବୁଝିପାରିବେ ସେଥୁନିମନ୍ତେ ଚର୍ଚ୍ଚା ମଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ଓ ଆବଶ୍ୟକସ୍ଥଳେ ଯାହା ଆବଶ୍ୟକ ତାହା ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ।

(ଙ) ଜାତୀୟ ସେବା ଅର୍ଥରେ ଶିକ୍ଷା : ଶିକ୍ଷାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶ ହେଉଛି ସେବା। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସମାଜସେବା ଓ ଦେଶସେବା ନିମନ୍ତେ ସଚେତନ ହେବା ବିଧେୟ। ସେବା ମନୋଭାବ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମନରେ ଶୃଙ୍ଖଳାଭାବ, ଆତ୍ମସନ୍ତୋଷ, ଚରିତ୍ରଗଠନ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ। ଶିକ୍ଷାର୍ଥମାନେ ସମଷ୍ଟିଗତ ଜୀବନଯାପନ ଓ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ସହାନୁଭୂତିର ପ୍ରକୃତ ମୂଲ୍ୟ ଏହି ଶିକ୍ଷା ମାଧ୍ୟମରେ ବୁଝି ପାରିଥାଆନ୍ତି।

(ଚ) ସାଂସ୍କୃତିକ ବିକାଶରେ ଶିକ୍ଷା : ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ର ବା ସମାଜରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ। ଇତିହାସରେ ପୃଷ୍ଠା ଓଲଟାଇଲେ ଆଖ୍ କୋଣରେ ଲୁହ ଜକେଇ ଆସେ। ଏହି ଭାରତ ଭୂଇଁ ମୁସଲମାନ, ମୋଗଲ, ମରହଟ୍ଟା, ଇଂରେଜ ପ୍ରଭୃତି ଜାତିମାନଙ୍କରେ ସଭ୍ୟତାର ଆଲୋକକୁ ଦେଖ‌ିବାକୁ ହୋଇଛି। ସମୟର ତାଳେ ତାଳେ ସବୁ ଜାତିର ବିୟୋଗ ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଛାଡ଼ିଯାଇଥିବା ସଂସ୍କୃତି ଆଜି ବି ଆମ କାନରେ ଝଙ୍କୃତ ହେଉଛି। ଶିକ୍ଷାର ପରିସର ସୁଦୂରପ୍ରସାରୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଦେଶରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରଭାବ ବେଶ୍ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ ହୋଇପଡ଼ିଛି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବାହିଁ।

( ଛ) ଆଧୁନିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଶିକ୍ଷା: ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ପ୍ରଗତି ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟର ସାମାଜିକ ଚଳଣୀରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନମାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି ତାହା ମନୁଷ୍ୟକୁ ସମାଜର ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ ସକ୍ଷମ କରାଇଛି। ଏତିକିରେ ଯେ ସେ ଆନନ୍ଦ ପାଏ କଥା ବି ନୁହେଁ, ସେ ଜାତି ଓ ଦେଶ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେବାପରାୟଣ ହୋଇ ନିଜର ଜୀବନକୁ ଆଡ଼ୋତ୍ସର୍ଗ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ପଶ୍ଚାତପଦ ହେଉନାହିଁ। ସତ୍ୟ, ଧର୍ମ, ନ୍ୟାୟ ଓ କମ୍ପ୍ୟୁବ୍ୟପରାୟଣତାକୁ ପାଥେୟ କରି ମନୁଷ୍ୟ ଆଜି ସମାଜର ଆତ୍ମସମ୍ମାନ, ଆତ୍ମମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କରିପାରୁଛି, ଶିକ୍ଷା ମନୁଷ୍ୟକୁ ପାଶବିକ ପ୍ରବୃଭିରୁ ଦୂରେଇ ନେଇ ଦୟା, ଧର୍ମ ଶାନ୍ତି ଓ ମୈତ୍ରୀଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ମହତଗୁଣ ଉଦ୍ରେକ କରାଇ ଏକ ସୁନାଗରିକ ଭାବରେ ତାହାକୁ ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ଶକ୍ତି ଓ ଶାନ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିବାରେ ଆପ୍ରାଣ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ।

(ଜ) ନେତୃତ୍ବ ନିମିତ୍ତ ଶିକ୍ଷା : ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଗଣତନ୍ତ୍ର ଶାସିତ ରାଷ୍ଟ୍ର, ଗଣତନ୍ତ୍ର ଶାସନରେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନିଜର ମତ ପ୍ରକାଶକରିବାକୁ ପଡ଼େ। ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ମନରେ ନେତୃତ୍ଵଭାବ ଜାଗ୍ରତ ହେବା ଦରକାର। ଦିନେ ସେହିମାନଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵ ନେଇ ଦେଶ ଓ ଦେଶର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଦେଶ ଓ ଜାତିକୁ ନେତୃତ୍ୱ ନେବା। ତେଣୁ ଗଣତନ୍ତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରର ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ସୁନାଗରିକ କରିବା ପାଇଁ ଓ ନେତୃତ୍ଵ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ।

(ଝ) ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତାର ଶିକ୍ଷା : ଆମ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ହାର ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିଚାଲିଛି ଓ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ତାଳଦେଇ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସମସ୍ୟା ଯଥା-ଖାଦ୍ୟ ସମସ୍ୟା, ଆର୍ଥିକ ଅନାଟନ, ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖାଦେଇଛି। ଏସବୁ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଧାନ କରିବା ପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହେବା ଦରକାର। ସେମାନେ ସମସ୍ୟା ସବୁ ଏଡାଇବା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଧନ୍ଦାମୂଳକ ଓ ମୌଳିକ ଶିକ୍ଷା ଦୁଇଟି ପରିସରଭୁକ୍ତ କରିଥିଲେ। ଦେଶର ଘୋର ଅନାଟନ ଓ ସଙ୍କଟରୁ ମୁକ୍ତି କରି ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ କରିବା ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଯଥେଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ।

(ଞ) ଜାତୀୟ ନିରାପତ୍ତା ଦିଗରେ ଶିକ୍ଷା : ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଜୀବନ, ନିଃସ୍ବାର୍ଥପର ସେବା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତ୍ୟାଗଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ଦେଶ ଉନ୍ନତିର ଚରମସୀମାରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିବ। ତେଣୁ ଆମେ ସମସ୍ତେ ତ୍ୟାଗ ଓ ନିଃସ୍ୱାର୍ଥପରତା ଓ ତ୍ୟାଗପୂରକ ଯଜ୍ଞରେ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ଜଳାଞ୍ଜଳି ଦେଇ ଦେଶର ସ୍ଵାଧୀନତା ରକ୍ଷା କରିବା ଉଚିତ। ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କ ହୃଦୟରେ, ଜାତୀୟ ନିରାପତ୍ତା ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଦେଶ ପ୍ରେମ ଭାବ ଜାଗ୍ରତ କରିବା ଉଚିତ। ଏହା ଶିକ୍ଷାଦ୍ଵାରା ହିଁ କେବଳ ସମ୍ଭବ। ତେଣୁ ବିଭିନ୍ନ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିକ୍ଷାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ।

Question ୬।
ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ କ’ଣ ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଓ ସେ ସମାଜରେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହ ଏକତ୍ର ବସବାସ କରିଥାଏ। ସେ ବାସ କରୁଥିବା ଓ ସଂପର୍କ ରଖୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ରକ୍ତ ସଂପର୍କୀୟ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ଵାରା ସଂପର୍କିତ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ ଏହି ରକ୍ତ ସଂପର୍କ ଓ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ସଲଗ୍ନ ସଂପର୍କରେ ସମାବେଶକୁ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ କୁହାଯାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ରକ୍ତ ଓ ବୈବାହିକ ବନ୍ଧନର ସାମାଜିକ ସ୍ଵୀକୃତିକୁ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ କୁହାଯାଏ। ଯଦିଓ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ପ୍ରଜନନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ; କିନ୍ତୁ ଏଥରେ ଜୈବିକ ଦିଗ ଅପେକ୍ଷା ସାମାଜିକ ସ୍ଵୀକୃତିକୁ ବିଶେଷ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଏ।

(୧) ରିଭର୍ସଙ୍କ ମତରେ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ କହିଲେ ଜୈବିକ ବନ୍ଧନର ସାମାଜିକ ସ୍ଵୀକୃତିକୁ ବୁଝାଏ ।”
(୨) ଚାର୍ଲସ ଉଇଙ୍କ ମତରେ ଆନୁମାନିକ ଅଥବା ପ୍ରକୃତ ରକ୍ତ ସଂପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସମାଜ ଦ୍ଵାରା ଅନୁମୋଦନ ପ୍ରାପ୍ତ ସାମାଜିକ ସଂପର୍କ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ।
(୩) ଡ଼ିସଙ୍କ ମତରେ “ରକ୍ତ ସଂପର୍କ ଅଥବା ବୈବାହିକ ସଂପର୍କକୁ ନେଇ ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ଗଠିତ ।”

ଜ୍ଞାତିତ୍ଵର ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of Kinship) :
(୧) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଟେ।
(୨) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ପ୍ରଜନନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ସ୍ଵୀକୃତି ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ।
(୩) ଜ୍ଞାତ୍ରିତ୍ଵ ରକ୍ତ ଓ ବୈବାହିକ ବନ୍ଧନରେ ସାମାଜିକ ସ୍ଵୀକୃତି।
(୪) ଜ୍ଞାତିତ୍ର ସମାଜରୁ ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତିରୁ ସଂସ୍କୃତି ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ।
(୫) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ସଂପର୍କର ଏକ ସଂରଚିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା।
(୬) କିଏ କାହାକୁ ବିବାହ କରିବ ଓ କାହା ସହିତ ବିବାହ ନିଷେଧ ଏହା ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ।
(୭) ଜ୍ଞାତିତ୍ର ସାମାଜିକ ଜୀବନର ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
(୮) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ସଂପର୍କିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦୃଢ଼ ଏକତା ବଜାୟ ରଖେ।
(୯) ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ ପରିବାର ରୈଖକ ସଂପର୍କ ଯଥା ଗୋତ୍ର ଏବଂ କୂଳ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ।

Question ୭।
ଶିକ୍ଷା କ’ଣ ? ଏହାର ଗୁରୁତ୍ବକୁ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଶିକ୍ଷା ସମାଜର ଏଖ ଉପବ୍ୟବସ୍ଥା। ଏହା ମାନବ ସମାଜର ଆରମ୍ଭର ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ। ଶିକ୍ଷା ଆବଶ୍ୟକତା ପ୍ରତ୍ୟେକ ମନୁଷ୍ୟର ଏକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଅଟେ। ଶିକ୍ଷା ଶବ୍ଦର ଇଂରାଜୀ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଏଜୁକେସନ (Education) ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ଏଜୁକେସନ ଅର୍ଥ ଗଢ଼ି ତୋଳିବା ବା ବିକଶିତ କରିବା। ଶିକ୍ଷା ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକତ୍ରମୁଖୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାକି ଛାତ୍ର, ଶିକ୍ଷକ ଓ ପରିବେଶକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ। କିନ୍ତୁ ସଂପ୍ରତି ଶିକ୍ଷା ଏକ ବହୁମୁଖୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ। ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମଗ୍ରିକ ବିକାଶ ଶିକ୍ଷାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ। ଉଭୟ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଓ ଅଣଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ ଆହରଣ କରାଯାଉଥିବା ଜ୍ଞାନକୁ ଶିକ୍ଷା କୁହାଯାଏ। ସଂକୀର୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଶିକ୍ଷା ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଶିକ୍ଷାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବ୍ୟାପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଶିକ୍ଷା ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଆହରଣ କରୁଥିବା ଅଭିଜ୍ଞତା ହିଁ ଶିକ୍ଷା। ଏହା ଆମକୁ ଅନ୍ଧାରରୁ ଆଲୋକ ଆଡ଼କୁ ନେଇଥାଏ ଓ ଆତ୍ମାକୁ ମୁକ୍ତି ଦିଏ। ଏହା ଏକ ସଚେତନ ମୌଖ୍ୟକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ। ପ୍ଲାଟୋଙ୍କ ମତରେ ଜଣେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀର ଆମ୍ବାର ବିକାଶ ଶିକ୍ଷା ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ। ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିର ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାକୁ ସମୃଦ୍ଧ କରି ତା’ର ଚରିତ୍ର ଗଠନ କରିଥାଏ।

(୧) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ “ସୁସୁ ଶରୀରରେ ସୁସ୍ଥ ମନ ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଶିକ୍ଷା କୁହାଯାଏ ।’
(୨) ପ୍ଲାଟୋଙ୍କ ମତରେ “ଠିକ୍ ସମୟରେ ଆନନ୍ଦ ଓ ବିଷାଦ ଅନୁଭବ କରିବାର ଦକ୍ଷତା ହିଁ ଶିକ୍ଷା ଅଟେ।”
(୩) ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କ ମତରେ “ମନୁଷ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ପୂର୍ବରୁ ରହିଥ‌ିବା ପୂର୍ଣତାର ପରିପ୍ରକାଶ।”
(୪) ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମତରେ “ଶିକ୍ଷା କହିଲେ ମୁଁ ବୁଝେ ଶିଶୁ ଓ ମନୁଷ୍ୟର ଶରୀର, ମନ ଏବଂ ଆମ୍‌ର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଓ ସର୍ବୋତ୍ତମ ପରିପ୍ରକାଶ।”

ଅତଏବ ଶିକ୍ଷା ମନୁଷ୍ୟର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣାବଳୀର ବିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ।
ଶିକ୍ଷାର ଗୁରୁତ୍ଵ : ଶିକ୍ଷା ଏକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା। ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ସାମଗ୍ରିକ ବିକାଶରେ ଶିକ୍ଷାର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି। ଶିକ୍ଷାର ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି ଯଥା
(୧) ଶିକ୍ଷା ମନୁଷ୍ୟର ଚରିତ୍ର ଗଠନରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୨) ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟବହାରକୁ ମାର୍ଜିତ କରିବା ସହିତ ତା’ର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣାବଳୀର ବିକାଶରେ ମଧ୍ଯ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୩) ଶିକ୍ଷା ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୪) ଶିକ୍ଷା ଏକ ସମାଜ ବା ଦେଶରେ ସାମାଜିକ ଏକତା ଓ ସଂହତି ସୃଷ୍ଟିରେ ସହାୟକ ହୁଏ।
(୫) ଶିକ୍ଷା ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସମାଜରେ ଶାନ୍ତି ଓ ଶୃଙ୍ଖଳା ବଜାୟ ରଖୁଥାଏ।
(୬) ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିର ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଭବିଷ୍ୟତ ଗଠନରେ ସହାୟକ ହେବା ସହ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶକୁ ମଧ୍ୟ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ।
(୭) ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସମାଜ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପରିସ୍ଥିତି ସହିତ ଖାପ ଖୁଆଇ ଚଳିବା ଶିଖାଇଥାଏ।
(୮) ଶିକ୍ଷା ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୯) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ କରିବାର ପଥ ଶିକ୍ଷା ଦେଖାଇଥାଏ।
(୧୦) ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀକୁ ବ୍ୟାପକ ବା ପ୍ରସାରିତ କରିବା ସହିତ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ।

Question ୮।
ସଂପରି କ’ଣ ? ସଂପରି ଅଧ‌ିକାରର ଲକ୍ଷଣ ବା ପ୍ରକୃତିକୁ ବର୍ଣନା କର।
Answer:
ସଂପରି ଏକ ମୌଳିକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଏହା ପ୍ରାୟ ମାନବ ସମାଜର ଇତିହାସର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ସଂପରି ସଂପ୍ରତ୍ୟୟଟିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅର୍ଥ କରାଯାଇପାରେ। ପ୍ରଥମ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଂପରି ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହର ମାଲିକାନାରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ। ଏହି ଅର୍ଥରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଧାରଣ କରିଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ତା’ର ସଂପତି ଅଟେ। ଅନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଂପରି କେତେକ ଅଧିକାରର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଖରେ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନ ବୁଝାଇ ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଅଧିକାରକୁ ବୁଝାଏ। ତେଣୁ ସଂପତ୍ତି ଉଭୟ ମୂର୍ତ୍ତି ବା ଅମୂର୍ଣ ହୋଇପାରେ। ସହଜ ଓ ମୁକ୍ତ ଭାବେ ମିଳୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ, ସଂପରି ନୁହେଁ।

(୧) କେ. ଡାଭିସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ସଂପରି କେତେକ ସ୍ଵଳ୍ପ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହମାନଙ୍କର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ।

(୨) ମୋରିସ୍ ଜିନିସ୍‌ବର୍ଗଙ୍କ ମତରେ, ସଂପରିକୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅଧାର ଏବଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟର ଗୁଳ୍ମ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇପାରେ ଯାହାକି ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସଂପର୍କକୁ ସେମାନଙ୍କ ବସ୍ତୁବାଦୀ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପର ଥିବା ସେମାନଙ୍କର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଭିଭିରେ ସଂଜ୍ଞା କରିଥାଏ।

(୩) ଏଚ୍. ଟି. ମଜୁମଦାରଙ୍କ ମତରେ ସଂପତ୍ତି ଉଭୟ ବସ୍ତୁବାଦୀ ଓ ଅବସ୍ତୁବାଦୀ ବସ୍ତୁର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ବିତରଣ ବା ବିକ୍ରୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅମୂର୍ତ୍ତି ଅଧିକାରକୁ ବୁଝାଏ ଯେଉଁଠିକି ଲୋକରୀତି ଓ ଲୋକନିୟମ ଅନୁସାରେ ମାଲିକାନା ଅଧିକାର ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ପାଇଁ ଘୋଷିତ ହୋଇଥାଏ।

ସଂପତ୍ତି ଅଧ୍ବକାରର ଲକ୍ଷଣ ବା ପ୍ରକୃତି :
(୧) ହସ୍ତାନ୍ତର ଯୋଗ୍ୟତା ସଂପତ୍ତିଗତ ଅଧିକାରର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଲକ୍ଷଣ। ସଂପରିକୁ ତା’ର ମାଲିକ ବିକ୍ରୟ, ଦାନ ବା ବିନିମୟ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିପାରିବ।

(୨) ସଂପରିଗତ ଅଧିକାର ଉଭୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଅମୂର୍ଖ ସଂପରିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

(୩) କ୍ଷମତା ଦିଗ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ୟ ଏକ ଲକ୍ଷଣ ସଂପରି ଧାରଣ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସର୍ବଦା ସଂପତ୍ତି ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଉପରେ କ୍ଷମତା ଧାରଣ କରିଥାଏ।

(୪) ସଂପତ୍ତି ଅର୍ନ୍ତଗତ ବସ୍ତୁର ନିଜସ୍ଵ ଅଧିକାର ନଥାଏ ଏହା କେବଳ ମାଲିକର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଏହା ଅଣମାନବୀୟ।

(୫) ସଂପତ୍ତିଗତ ଅଧିକାର ସଂପତ୍ତି ନଷ୍ଟ କରିବାର ଅଧିକାରକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

(୬) ସଂପତିଗତ ଅଧିକାର ଏହାକୁ ଦାନ କରି ଦେବାର ଅଧିକାରକୁ ଅନ୍ତଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

(୭) ସଂପତ୍ତିଗତ ଅଧୁକାର ଏହାର ମାଲିକାନା। ଅଧିକାରକୁ ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ।

(୮) ସଂପତ୍ତିଗତ ଅଧିକାର ସଂପତ୍ତିକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଅଧିକାରକୁ ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଜଣେ ସଂପରିକୁ ବ୍ୟବହାର ନକରି ମଧ୍ୟ ମାଲିକ ହୋଇପାରେ। ସେହିପରି ସଂପରି ଜଣଙ୍କର ଅଧୀନରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ମାଲିକ ହୋଇନପାରେ।

Question ୯।
ଦୁର୍ଗମୂଙ୍କର ଶ୍ରମବିଭାଜନ ତତ୍ତ୍ବ ଉପରେ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଦିଅ।
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଯଦିଓ ଏହା ଶ୍ରମକୁ ବୁଝାଏ; କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଏହା ଶ୍ରମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ନରହି ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ସାଧନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ ଓ ଅର୍ଥନୀତି କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ତେବେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏକ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବୁଝାଏ ଯେଉଁଠିକି ଏକ ସମୟରେ ଲୋକମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନ କରିଥାନ୍ତି। ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କାର୍ଲମାର୍କସ୍‌ ତାଙ୍କ ମତ ରଖୁଛନ୍ତି। ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ମୁଖ୍ୟତଃ ନକରାତ୍ମକ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଇମାଇଲ ଦୁର୍ଗମ୍ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସକରାତ୍ମକ ମତ ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି। ସେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରି ତାହାକୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପୁସ୍ତକ “ ସାମାଜିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ”ରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ସେଥିରେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ସଂପର୍କକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି।

ଦୁର୍ଗମ୍‌ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆଡ଼ାମ ସ୍ମିଥଙ୍କ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ତତ୍ତ୍ଵ ମାନବୀୟ ସନ୍ତୋଷ ଓ ଉପକାରୀତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ଅଟେ। କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଗମଙ୍କ ମତରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏକ ସାମାଜିକ ସତ୍ୟ। ତେଣୁ ଏହାର ଏକ ସମାଜତାତ୍ତ୍ୱିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକ। ଦୁର୍ଗମ୍ ସାମାଜିକ ଏକତାର ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଯଥା: ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଏକତା ଓ ଜୈବିକ ଏକତା ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି। ଦୁର୍ଖମ୍ଙ୍କ ମତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ମାନବ ସମାଜ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଏକତା ସ୍ତରରୁ ଜୈବିକ ଏକତା ଆଡ଼କୁ ଗତି କରିଥାଏ। ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଏକତା ସ୍ତରରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିବାବେଳେ ଜୈବିକ ଏକତା ସ୍ତରରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଆନ୍ତଃ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ସେମାନଙ୍କୁ ନିକଟତର କରି ସାମାଜିକ ଏକତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ। ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସରଳ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରରେ ଏହା ଅଧୁକ ଜଟିଳ ହୋଇଥାଏ। ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ପ୍ରଥମ ସ୍ତରଟି ଚାପ ଜନିତ ଆଇନ୍ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିବାବେଳେ ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରଟି ଥଇଥାନ ଭିଜିକ୍ସ ଆଇନ୍ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ।

ପୁନଶ୍ଚ ଦୁର୍ଖମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ବୃତ୍ତିଗତ ଭିନ୍ନତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ସାମାଜିକ ଭିନ୍ନତା ବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଏବଂ ଶିଳ୍ପଭିତ୍ତିକ କାର୍ଯ୍ୟର ବ୍ୟାପକ ବୃଦ୍ଧିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ସେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭାଜିତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା ସାଧାରଣ ଏବଂ ଅନୋମି ବା ପାଥେଲୋଜିକାଲ। ସେ ଆନୋମିକୁ ମଧ୍ୟ ପୁନଶ୍ଚ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭାଜିତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା- ଆନୋମିକ୍ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏବଂ ଚାପ ପ୍ରୟୋଗ ବା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ। ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ତିନି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା- ସାମାଜିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ, ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏବଂ ଆଞ୍ଚଳିକ ବା ସ୍ଥାନୀୟ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ।

CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 2 ମୌଳିକ ଧାରଣା

July 26, 2025July 25, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 2 ମୌଳିକ ଧାରଣା Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 2 Question Answer ସମାଜ ମୌଳିକ ଧାରଣା

‘କ’ ବିଭାଗ

ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଉତ୍ତର ଚୟନ କର :

Question ୧।
ସମାଜ କେଉଁ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
(i) ୟୁନିଟ୍
(ii) ଲାଟିନ୍
(iii) ଜର୍ମାନ
(iv) ଫ୍ରାନସ୍
Answer:
(ii) ଲାଟିନ୍

Question ୨।.
ସମାଜ କାହାକୁ ନେଇ ଗଠିତ ?
(i) ବ୍ଯକ୍ତି
(ii) ସମୂହ
(iii) ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ

Question ୩।
ମଣିଷ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଏ ଉକ୍ତିଟି କିଏ କରିଥିଲେ ?
(i) ମାର୍କସ୍‌ବର
(ii) ମାକ୍‌ଆଇଭରଓପେଜ୍
(iii) ଅରିଷ୍ଟୋଟଲ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ଅରିଷ୍ଟୋଟଲ

Question ୪।
ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ କିଏ କହିଅଛନ୍ତି।
(i) ସି. ଏଚ୍. କୁଲେ
(ii) ଉରର୍ବଟ ସ୍ପେନସର
(iii) ମାକାଇଭର
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ମକାଇଭର

Question ୫।
ସମାଜର ନିଜର ଏକ ମନ ଅଛି କିଏ କହିଅଛନ୍ତି ?
(i) ଲକ୍
(ii) ରୁଷୋ
(iii) ଇରଲିଆମ ମ୍ୟାକ୍ଟୋରଲା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଲକ୍

Question ୬।
କ୍ଲାସପର ହାଉସର କେଉଁ ଦେଶର ବାଳକ ଥିଲେ ?
(i) ଜର୍ମାନ
(ii) ଜର୍ମାନ
(iii) ଆମେରିକା
(iv) ଫ୍ରାନସ୍
Answer:
(ii) ଜର୍ମାନ

Question ୭।
ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମରୁ ମାନବ ହୋଇ ନଥାଏ କିନ୍ତୁ ମାନବ କରାଯାଇଥାଏ କିଏ କହିଛନ୍ତି ?
(i) ଇଂଲଣ୍ଡ
(ii) ମାକାଇଭର
(iii) ରବର୍ଟ ପାଇଁ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ମାକାଇଭର

Question ୮।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟିକୁ ନେଇ ସମୁଦାୟ ଗଠିତ ?
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ଚିନ୍ତାଧାର
(ii) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ
(iii) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ

Question ୯।
ସମୁଦାୟ କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଆସିଅଛି।
(i) ଜର୍ମାନୀ
(ii) ଫରାସ
(iii) ଲାଟିନ୍
(iv) ଗ୍ରୀକ୍
Answer:
(i) ଜର୍ମାନୀ

Question ୧୦।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ସମୁଦାୟର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ?
(i) ଗ୍ରାମ
(ii) ସ୍କୁଲ
(iii) ପରିବାର
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଗ୍ରାମ

Question ୧୧।
ସମୁଦାୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର କେଉଁ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିଥାଏ ?
(i) ସାଧାରଣ ଆବଶ୍ୟକତା
(ii) ଅର୍ଥନୈତିକ ଆବଶ୍ୟକତା
(iii) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଆବଶ୍ୟକତା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ସାଧାରଣ ଆବଶ୍ୟକତା

Question ୧୨।
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର କେଉଁ ସ୍ତର ଅଟେ ?
(i) ବ୍ୟବସାୟିକ
(ii) ମାନସିକ
(iii) ଶରୀରିକ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ମାନସିକ

Question ୧୩।
ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ସାମ୍ବହିକ ସାଧନ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବରେ ଗଠନ ହୋଇଥିବା ଏକ ସଙ୍ଗଠନକୁ କୁହାଯାଏ
(i) ସମାଜ
(ii) ସମୁଦାୟ
(iii) ସଙ୍ଗ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ସଂଘ

Question ୧୪।
ଶ୍ରମିକ ସଙ୍ଗ ଅଟେ।
(i) ଏକ ରାଜନୈତିକ ସଂଘ
(ii) ଏକ ବ୍ୟବସାୟିକ ସଙ୍ଗ
(iii) ଏକ ଧର୍ମୀୟ ସଂଘ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଏକ ରାଜନୈତିକ ସଂଘ

Question ୧୫।
ସଂଘ କେତେକ ମୌଳିକ ଉପାଦାନକୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯଥା :
(i) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଂଘଠିତ ନୀତିନିୟମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ
(ii) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ଚିନ୍ତାଧାରା
(iii) ଏକ ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନ ପ୍ରଣାଳୀ ଓ ମୁଁ ଭାବନା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଂଘଠିତ ନୀତିନିୟମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

Question ୧୬।
ସଂଘର ସଦସ୍ୟ
(i) ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ
(ii) ଇଚ୍ଛାକୃତ
(iii) ଜଳଗତ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ଇଚ୍ଛାକୃତ

Question ୧୭।
ସଂଘର ସ୍ଥାୟୀତ୍ବ
(i) କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ
(ii) ଦୀର୍ଘସାୟୀ
(iv) ଉଭୟ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ
(iii) ଅସ୍ଥାୟୀ
Answer:
(iv) ଉଭୟ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ

Question ୧୮।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅଟେ ?
(i) ପରିବାର
(ii) ରାଷ୍ଟ୍ର
(iii) ପରିବାର ଓ ରାଷ୍ଟ୍ର
(iv) ସମାଜ
Answer:
(iii) ପରିବାର ଓ ରାଷ୍ଟ୍ର

Question ୧୯।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅନୁଷ୍ଠାନ ନୁହେଁ ?
(i) ବିବାହ
(ii) ଥାଏଟର
(iii) ସମ୍ପରି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ଥୁଏଟର

Question ୨୦।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
(i) ନୀତି ଓ ନିୟମ
(ii) କାର୍ଯ୍ୟକଳା
(iii) ବ୍ୟବହାର
(iv) ପରିବର୍ତ୍ତନ
Answer:
(i) ନୀତି ଓ ନିୟମ

Question ୨୧।
ରାଜନୀତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ?
(i) ଆଇନ୍ ଓ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିବା
(ii) ବ୍ୟକ୍ତିର ଉତ୍ତମ ସେବା ବା କାର୍ଯ୍ୟକରିବା
(iii) ଅନ୍ୟର ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା
(iv) ଉଭୟ ମୌଖକ ଓ ଲିଖତ ନିୟମରେ
Answer:
(i) ଆଇନ୍ ଓ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିବା

Question ୨୨।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ସୁପରିଚାଳନା ନିର୍ଭର କରେ।
(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମୌଖ୍ୟକ ନିୟମରେ
(ii) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲିଖୁତ ନିୟମରେ
(iii) କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ
(iv) ଉଭୟ ମୌଖୁକ ଓ ଲିଖତ ନିୟମରେ
Answer:
(iv) ଉଭୟ ମୌଖୁକ ଓ ଲିଖତ ନିୟମରେ

Question ୨୩।
ଅନ୍ତଃ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ–
(i) ଆମ–ଭାବନା
(ii) ତୁମ-ଭାବନା
(iii) ସେମାନେ ଭାବନା
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଆମ-ଭାବନା

Question ୨୪।
ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମୂହରେ ନିଜକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ ତାହା କେଉଁ ସମୂହ ?
(i) ଗୌଣ ସମୂହ
(ii) ଅନ୍ତଃ-ସମୂହ
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୨୫।
ସଂସ୍କୃତି ଶବ୍ଦର ପ୍ରଚଳନ କାହା ଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ଇ.ବି ଟେଲର
(ii) ଅଗଷ୍ଟ
(iii) ସ୍କୁଲ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ଇ.ବି ଟେଲର

Question ୨୬।
ସଂସ୍କୃତି ଲାଟିନ ଶବ୍ଦ କୋଲେର (Colore) ହୋଇ ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
(i) ସଂସ୍କୃତିକ ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା
(ii) ଶସ୍ୟହରାଜନ୍
(iii) ବୌଦ୍ଧିକ ଅନୁଭୂତି
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ସଂସ୍କୃତିକ ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା

Question ୨୭।
ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ମଣିଷର ହସ୍ତକର୍ମ ଏବଂ ମାଧ୍ଯମ ଯାହାଦ୍ବାରା ସେ ତା’ର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିପାରେ– ଏ ଉକ୍ତି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି।
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍
(ii) ସଦରଲ୍ୟାଣ୍ଡ ଏବଂ ଉଡ଼ୱାର୍ଡ
(iii) ବି. ମାଲିନୋସ୍କ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ବି. ମାଲିନୋସ୍କ

Question ୨୮।
ସମାଜ ବା (ସୋସାଇଟି) ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
(i) ଲୋଗସ୍
(ii) ସୋସିଅସ୍
(iii) ଫାମୁଲସ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ସୋସିଅସ୍

Question ୨୯।
କିଏ କହିଛନ୍ତି, “ ମଣିଷ ମାନବ ହୋଇ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ମାନବ ହେବାକୁ ଜନ୍ମ ନେଇଥାଏ ।”
(i) ଅଗଷ୍ଟ କମଟେ
(ii) ପାର୍କ
(iii) ସି. ଏଚ କୁଲେ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ପାର୍କ

Question ୩୦।
କିଏ ମଣିଷକୁ ସମାଜର ସ୍ରଷ୍ଟା ଭାବରେ ବିଚାର କରନ୍ତି
(i) ଗିବସବର୍ଗ
(ii) କଲେ
(iii) ସ୍କନସର
(iv) ପାର୍କ
Answer:
(i) ଗିବସବର୍ଗ

Question ୩୧।
ଏକ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ଆମ ଭାବନା ଥୁବା ବଚନ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ଆନୁଷ୍ଠାନ
(iii) ସମୁଦାୟ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ସମୁଦାୟ

Question ୩୨।
କାହା ମତରେ ଏକ ସୀମିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଥ‌ିବା ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଘଠନକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ ?
(i) ବୋଗାର୍ଡସ
(ii) ସି. ଏଚ. କୁଲେ
(iii) ଅଗକରୁ ଏବଂ ନିମ୍ନନୋଫ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ବୋଗାର୍ଡସ

Question ୩୩।
ଏକ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳ ଏହା ସମାଜର କ’ଣ ?
(i) ଗୁଣ
(ii) ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ
(iii) ଅପକାର୍ଯ୍ୟ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ଗୁଣ

Question ୩୪।
କାହା ମତରେ “ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ସାମ୍ବାହିକ ସ୍ବାର୍ଥ ସାଧନ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବେ ଗଠନ ହୋଇଥିବା ଏକ ସଂଘଠନକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ”?
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର
(ii) ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ
(iii) ଶିନ୍ସବର୍ଗ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର

Question ୩୫।
ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କାହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ?
(i) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(ii) ସଂଘ
(iii) ସମୁଦାୟ
(iv) ସଂସ୍କୃତି
Answer:
(ii) ସଂଘ

Question ୩୬।
ପରସ୍ପର ସହ ଜଡ଼ିତ ଥିବା ଲୋକନୀତି ଲୋକନିୟମ ଓ ଆଇନ୍‌ମାନଙ୍କର ସମ୍ମୋଳନକୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କୁହାଯାଏ ।
ଏହା କାହାରବାର୍ତ୍ତା
(i) ଏକ ଡେଭିସ୍
(ii) କୁଳେ
(iii) ଜନସବର୍ଗ
(iv) କେଉଁ ନୁହେଁ
Answer:
(i) ଏକ ଡେଭିସ୍

Question ୩୭।
କାହା ମତରେ “ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଥ‌ିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଏ ।”
(i) ସ୍ଟେନସର
(ii) ଗିଡ଼ିନସ୍
(iii) ମାକ୍‌ଆଇଭର
(iv) କେଉଁଠିନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଗିଡ଼ିନସ୍

Question ୩୮।
ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ପୁସ୍ତକ କେବେ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୮୩୯
(ii) ୧୭୫୬
(iii) ୧୯୦୯
(iv) ୧୯୦୮
Answer:
(iii) ୧୯୦୯

Question ୩୯।
ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ନାମକ ପୁସ୍ତକ କାହା ଦ୍ଵାରା ରଚିତ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ
(ii) କମଟେ
(iii) ସ୍କଲ୍
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ

Question ୪୦।
ଲୋକମାନଙ୍କର ଆମ ମନୋଭାବନା ତଥା ପରସ୍ପରକୁ ସାହାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ସୁଖ ଦୁଃଖରେ ଭାଗି ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା
(ii) ମନୋଭାବ
(iii) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭାବ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା

Question ୪୧।
ଯେତେବେଳେ କେତେକ ଲୋକ ଏକ ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ଏକାଠି ହୁଅନ୍ତି ତାଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(i) ସଂଘ
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iii) ସମ୍ପ୍ରଦାୟ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସଂଘ

Question ୪୨।
କ’ଣ ଚିରସ୍ଥାୟୀ କିମ୍ବା କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରେ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iii) ସମୁଦାୟ
(iv) ସମାଜ
Answer:
(i) ସଂଘ

Question ୪୩।
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟରୀତି କେଉଁ ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iii) ସମୁଦାୟ
(iv) ସମାଜ
Answer:
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୪୪।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ କେତେକ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରାଣ ଏବଂ ପ୍ରତିବିତ ନୀତି, ନିୟମ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏହି ନୀତିନିୟମ ଓ ରୀତିନୀତିର ସମଷ୍ଟିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iii) ସମୁଦାୟ
(iv) ସମାଜ
Answer:
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୪୫।
କାହା ମତରେ “ ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଲୋକନୀତି ଏବଂ ଲୋକନୟମର ସମର୍ଥ ଯାହାଙ୍କ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ”
(i) ମାର୍କାଇଭର
(ii) ଏ. ଡବୁର ଗ୍ରୀନ
(iii) କଲେ
(iv) ସ୍ବଲ
Answer:
(ii) ଏ. ଡକ୍ଟର ଗ୍ରୀନ

Question ୪୬।
କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ସମାଜବିଜ୍ଞାନକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ?
(i) ସି. ଏଚ କଲେ
(ii) ଏଚ ଏମ ଜନସନ
(iii) ଗିନିସ୍‌ବର୍ଗ
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ସି. ଏଚ କୁଲ

Question ୪୭।
କାହା ମତରେ “ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରନ୍ତି ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହ ଗଠନ କରିଥାନ୍ତି ।”
(i) ଅଗବର୍ଣ୍ଣ
(ii) ସି. ଏଚ କୁଲେ
(iii) ମାଇଭର
(iv) ଏ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଏ ସମସ୍ତ

Question ୪୮।
ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଥିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ
(ii) ଅନ୍ତଃ ସମୂହ
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୪୯।
ଏକତା ମନୋଭାବ କେଉଁ ସମୂହର ଗୁଣ ?
(i) ଗୌଣ ସମୂହ
(ii) ବହିଃ ସମୂହ
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୫୦।
ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ମାନସିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯାହା ଅର୍ଜନ କରେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ସଂସ୍କୃତି
(iii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iv) ସମାଜ
Answer:
(ii) ସଂସ୍କୃତି

Question ୫୧।
କାହା ମତରେ “ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଜୀବନଯାପନ ପ୍ରଣାଳୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ମିଳାମିଶା, ସାହିତ୍ୟ, ଧର୍ମ, ପରିଷ୍କାର ହେଉଥୁବା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତିର ପରିପ୍ରକାଶକୁ ସଂସ୍କୃତି କୁହାଯାଏ ।”
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର .
(ii) ସି. ଏଚ. କୁଲେ
(iii) ସିଓର କଲେ
(iv) ସ୍ବଲ
Answer:
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର .

Question ୫୨।
ଆଦର୍ଶବାଦୀ କାହାର ଗୁଣ ଅଟେ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ସରୋକଳ
(iii) ସମୂହ
(iv) ସ୍କୁଲ
Answer:
(ii) ସଂସ୍କୃତି

Question ୫୩।
ଇ. ବି. ଟେଲର କେଉଁଥରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଥିଲେ ?
(i) ରାଜନୀତି
(ii) ନୃତତ୍ତ୍ଵ
(iii)ସମାସବିଜ୍ଞାନ
(iv) ଇତିହାସ
Answer:
(ii) ନୃତତ୍ତ୍ଵ

Question ୫୪।
କିଏ କହିଥିଲେ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗ ଅଛି ?
Answer:
(i) ମାକ୍‌ଆଇଭର
(ii) ଅଗବର୍ଣ୍ଣ
(iii) ସିରେ କୁଲେ
(iv) ସ୍ପଳ

Question ୫୫।
କେଉଁ ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଗତିଶୀଳ ?
(i) ଭୌତିକ
(ii) ଅଭୌତିକ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
(iii) ଉଭୟ ଭୌତିକ ଓ ଅଭୌତିକ
Answer:
(ii) ଅଭୌତିକ

Question ୫୬।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଉଦାହରଣ ?
(i) ରେଡ଼ିଓ
(ii) ଧର୍ମ
(iii) ଆଦର୍ଶ
(iv) ନୀତି
Answer:
(i) ରେଡ଼ିଓ

Question ୫୭।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଉଦାହରଣ ?
(i) ଧର୍ମ
(ii) ସମୂହ
(iii) ବାସନକୁସନ
(iv) ଧର୍ମ
Answer:
(i) ଧର୍ମ

Question ୫୮।
ମଣିଷ ଓ ପଶୁ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କିଏ ନିରୁପଣ କରେ ?
(i) ସଂସ୍କୃତି
(ii) ରେଡ଼ିଓ
(iii) ସମାଜ
(iv) ଟେବୁଲ୍
Answer:
(i) ସଂସ୍କୃତି

Question ୫୯।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ସତ୍ୟୟଟି କାହା ଦ୍ବାରା ଆବିଷ୍କାର ହୋଇଥିଲା ?
(i) କମଟେ
(ii) ସରୋକନ
(iii) ଅଗବର୍ଷ
(iv) କେଉଁଠି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଅଗବର୍ଣ

Question ୬୦।
ଆମ ଭାବନାରେ କେଉଁ ମୌଳିକ ଧାରଣାରେ ଦେଖାଯାଏ ?
(i) ସଂଘ
(ii) ସମୁଦାୟ
(iii) ଅନୁଷ୍ଠାନ
(iv) ସମାଜ
Answer:
(ii) ସମୁଦାୟ

ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
“ସମାଜ ହେଉଛି ସହ ଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷର ବାସସ୍ଥଳୀ” ଏହା କହିଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର

Question ୨।
ସମାଜ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସହଯୋଗିତା

Question ୩।
ସାମାଜର ଉତ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଥିବା ମତବାଦ ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ତତ୍ତ୍ବ କ’ଣି।
Answer:
ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତିତର୍‌

Question ୪।
ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ କିଏ କହିଥିଲେ?
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ

Question ୫।
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ କେଉଁ ଦେଶର ନାଗରିକ ଥିଲେ ?
Answer:
ଗ୍ରୀକ୍

Question ୬।
ଆନ୍ନା ଘଟଣାଟି କେଉଁ ଦେଶର ଅଟେ।
Answer:
ଆମେରିକା

Question ୭।
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗଳିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମଗ୍ର ବିଭବକୁ ଧାରଣ କରୁଥିବା ସଂଗଠନକୁ କ ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମୁଦାୟ

Question ୮।
ସମୁଦାୟ ଗଠନରେ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ

Question ୯।
“ଆମେ ସମସ୍ତେ ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟ” ଏହି ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ

Question ୧୦।
ଏକ ବା ଏକାଥ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଗଠିତ ସମୂହକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଂଘ

Question ୧୧।
ସଂଘର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖ ।
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

Question ୧୨।
ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ନୀତିନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୧୩।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତିନିୟମ ଓ ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ

Question ୧୪।
ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଓ ସଚେତନତାକୁ ନେଇ ଗଠିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମୂହ

Question ୧୫।
ସାମାଜିକ ସମୂହର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାରଭେଦଟି କ’ଣ ଅଟେ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ

Question ୧୬।
ସୀମିତ ସଂଖ୍ୟଙ୍କ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ନେଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରକ୍ଷା କରିଥିବା ସମୂହକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ

Question ୧୭।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ।
Answer:
ସି. ଏଟ୍ କୁଲେ

Question ୧୮।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଗୁଣ କ’ଣ ଅଟେ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ

Question ୧୯।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ବିପରୀତ ସମୂହକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୌଣ ସମୂହ

Question ୨୦।
ଗୌଣ ସମୂହର ଆକାର କିପରି ଅଟେ।
Answer:
ବୃହତ ଆକାର

Question ୨୧।
ଗୌଣ ସମୂହର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନଟି କ’ଣ ଅଟେ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ

Question ୨୨।
ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବାସ କରୁଥିବା ବା ସଦସ୍ୟ ଥିବା ନିଜ ସମୂହକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନ୍ତଃସମୂହ

Question ୨୩।
ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମୂହର ସଦସ୍ୟ ନଥାଏ, ଉକ୍ତ ସମୂହଟି ବ୍ୟକ୍ତିପାଇଁ କ’ଣ ଅଟେ।
Answer:
ବହିଃ ସମୂହ

Question ୨୪।
ଅନ୍ତଃସମୃହ ଓ ବହିଃସୂହର ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା କିଏ ।
Answer:
ଗ୍ରାହାମ୍ ସମନ୍‌

Question ୨୫।
ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ବା ଅଣବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ମଧ୍ୟରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଯାହା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତି

Question ୨୬।
ସାଂସ୍କୃତି କେତେ ପ୍ରକାର ଅଟେ।
Answer:
ଦୁଇପ୍ରକାର ଅଟେ

Question ୨୭।
ଅଣବସ୍ତୁଭିତ୍ୟିକ ସଂସ୍କୃତିର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ଆଦର୍ଶ ଚିନ୍ତାଧାରା

Question ୨୮।
ବସ୍ତୁଭିରିକ ସଂସ୍କୃତିର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ଆଦର୍ଶ ଚିନ୍ତାଧାରା

Question ୨୯।
ବସ୍ତୁଭିରିକ ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ରୁତ ବେଗରେ ଗତି କରି ଅଣବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତିକୁ ପଛରେ ପକାଇ ଦେଇଥାଏ। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ

Question ୩୦।
‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ’ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ନାମକରଣ କିଏ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଏଫ୍ ଓଗବର୍ଣ୍ଣ

Question ୩୧।
ସମାଜରେ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ହରିଜନ ସମାଜ

Question ୩୨।
ସମୁଦାୟ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ନଗର

Question ୩୩।
ସଂଘର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ରାଜନୈତିକ ଦଳ

Question ୩୪।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର ?
Answer:
ବିବାହବିଧ

Question ୩୫।
ସାମାଜିକ ସମୂହର ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ବା ଲକ୍ଷଣ ଲେଖ।
Answer:
ଆମେକ ଭାବନା

Question ୩୬।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହରର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ କିଏ ଥିଲେ ?
Answer:
ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ

Question ୩୭।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନର୍ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ସାଇକେଲ୍

Question ୩୮।
ସଂସ୍କୃତି ଆମ ପ୍ରକୃତି ଆମ ଜୀବନଯାପନ କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାଳୀ ଏବଂ ଆନନ୍ଦ ଆଦନ ପ୍ରଦାନର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ। ଏହା କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କରିଅଛନ୍ତି।
Answer:
ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍

Question ୩୯।
ମଣିଷ ସଂଘପ୍ରିୟ କିଏ କହିଥିଲେ?
Answer:
ମ୍ୟାକ୍‌ଗଲ

Question ୪୦।
କେଉଁ କାରଣ ମଣିଷକୁ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ରୂପେ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥାଏ।
Answer:
ଗୋଷ୍ଠୀ ଭାବେ ବା ଦଳ ଦଳ ହୋଇ ରହୁଥିବାରୁ।

Question ୪୧।
ସମୁଦାୟ କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଆସିଅଛି।
Answer:
ଲାଟିନ

Question ୪୨।
ମୁନିସ୍‌ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା

Question ୪୩।
ସମୁଦାୟର ମନୋଭାବ କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିର ଏକ ମାନସିକ ସ୍ତର

Question ୪୪।
ଆମ ଭାବନା କ’ଣ ?
Answer:
ଭାବଧାରା ସୁଦୃଢ଼

Question ୪୫।
ଏକ ସୀମିତ ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଙ୍ଗଠନକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ । ଓ ଏହା କେଉଁ ସାମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କହିଥିଲେ ?
Answer:
ଓଗବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମ୍‌ଫ୍

Question ୪୬।
ସାମୁଦାୟିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଗୋଟିଏ ମାଧ୍ୟମ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଲୋକରୀତି

Question ୪୭।
ସମୁଦାୟ ବ୍ୟକ୍ତିର କେଉଁ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିଥାଏ।
Answer:
ଭ୍ରାତୃତ୍ଵଭାବ

Question ୪୮।
ସମୁଦାୟିକ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ମନୋଭାବ ଥାଏ ?
Answer:
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ

Question ୪୯।
ସଂଘ କେଉଁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭିଳଷିତ

Question ୫୦।
ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିସମୂହ ସ୍ୱାବୃତ ଭାବରେ ସଂଘଠିତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭିଳଷିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିଥାନ୍ତି ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ସମାଜରେ କ’ଣ ଗଠନ କରିଥାନ୍ତି ?
Answer:
ସଂଘ

Question ୫୧।
ବୈଦିକ ସଂଘର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
କେରଲୀ ବିବାହ

Question ୫୨।
ବୃତ୍ତିଗତ ସଂଘର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ବ୍ୟବସାୟିକ

Question ୫୩।
ଧାର୍ମକ ସଂଘର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ

Question ୫୪।
ଜନହିତୈଷୀ ସଂଘର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ବନ୍ଯା

Question ୫୫।
ପରସ୍ପର ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା କେତେ ସଂଗଠନର ସମୁହକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ। ଏହି ସଂଜ୍ଞାକୁ କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି।
Answer:
ଏମ୍. ଏନ୍. ଜନସନ୍

Question ୫୬।
ସଂଘର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭିଳଷିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।

Question ୫୭।
ସଂଘର ସଭ୍ୟପଦ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଇଚ୍ଛାଧ୍ଵନ

Question ୫୮।
ସଂଘର କେଉଁ ପ୍ରକାର ସମୂହ ଅଟେ ?
Answer:
ଗଠନ ଭିଭିକ

Question ୫୯।
ବ୍ୟବସାୟିକ ସଂଘର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ପାଦବ ସଂଘ

Question ୬୦।
ଏକ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମାକର ଏକ ସଂରଚନା ଅଟେ। ଯାହା ମୁଖ୍ୟତ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପ୍ରଣାଳୀଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ଲୋକମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ସଂଘଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ଉକ୍ତିଟି କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି।
Answer:
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ

Question ୬୧।
ସାମାଜବିଜ୍ଞାନ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଏକ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ- ଏହା କିଏ କହିଅଛନ୍ତି।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍

Question ୬୨।
କିଏ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ନ ଦେଇ ନୀତିନିୟମ, ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୬୩।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କେଉଁ ନିୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଘକୁ ପରିଚାଳନା କରେ ?
Answer:
ଔପଚାରିକ

Question ୬୪।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ?
Answer:
ରୀତିନୀତି

Question ୬୫।
ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅନ୍ୟ ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସହିତ ସମାଜ ସ୍ଥାପନ କରିବାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକତା

Question ୬୬।
ଯେତେବେଳେ ଆଭାଷି ଦଳ ଯେକୌଣସି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସଚେତନାର ସହିତ ସଂଘଠିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ସେତେବେଳେ କେଉଁ ସମୂହ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ?
Answer:
ସାମାଜିକ

Question ୬୭।
ରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ଥିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ଆମେ ସାମାଜିକ ସମୂହ ବୁଝିଥାଉ ଏହି ଉକ୍ତି କେଉଁ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ

Question ୬୮।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଗୁଣ ଅନେକାଂଶରେ କେଉଁ ସମୂହ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଅଛି ?
Answer:
ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୬୯।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ପରିଲୁକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ମୁହାଁମୁହିଁ

Question ୭୦।
କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକରେ ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି।
Answer:
ସି. ଏଚ୍ କୁଲେ

Question ୭୧।
କେଉଁ ପୁସ୍ତକରେ ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଶବ୍ଦ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଅଛି।
Answer:
ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ

Question ୭୨।
କେଉଁ ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦରୁ ସଂସ୍କୃତି ଆସିଅଛି।
Answer:
କୋକେର

Question ୭୩।
କୋଲେର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ।

Question ୭୪।
ସାମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସଂସ୍କୃତିର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବସ୍ତର ଜୀବନ

Question ୭୫।
ସଂସ୍କୃତି ଆମ ପ୍ରକୃତି, ଆମ ଜୀବନଯାପନ କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାଳୀ ଆନନ୍ଦ ଆଦାନ ପ୍ରଦାନର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ। ଏହା କେଉଁ ସାମାଜିବିଜ୍ଞାନୀ କହିଅଛନ୍ତି ?
Answer:
ମାକାଇତ୍ତର ଏବଂ ପେଜ୍

Question ୭୬।
ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ମଣିଷର ହସ୍ତକର୍ମ ଯାହାଦ୍ଵାରା ମଣିଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିପାରେ ଏ ଉକ୍ତିଟି କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କହିଅଛନ୍ତି?
Answer:
ବି. ମାଲିନୋସ୍ଟି

Question ୭୭।
ମଣିଷକୃତ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ କେଉଁ ସଂସ୍କୃତିର ଅନୁଭୁକ୍ତ ?
Answer:
ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି

Question ୭୮।
ପ୍ରତିମାନ ଜ୍ଞାନ, ବିଶ୍ଵାସ, ମନୋଭାବ, ଭାଷା ଇତ୍ୟାଦି କେଉଁ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ।
Answer:
ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି

Question ୭୯।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରୟୋଗ କରିଅଛନ୍ତି ?
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଏଫ୍ ଅଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ

Question ୮୦।
ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଓ ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିରେ ଦୂରତ୍ବ ବା ବ୍ୟବଧାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ

Question ୮୧।
ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସଂସ୍କୃତିର ଅର୍ଥକ’ଣ ?
Answer:
ନିଜକୁ ଗଢ଼ି ତୋଳିବା

ଭ୍ରମ ଥିଲେ ସଂଶୋଧନ କର :

Question ୧।
ମାକାଇଭରଙ୍କ ମତରେ “ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଅଟେ ।”
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ “ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ।”

Question ୨।
ବି. ଡି. ଏଚ୍ କୋଲଙ୍କ ମତରେ – ସମାଜ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ପାରମ୍ପରିକ କ୍ରିୟା, ପ୍ରତିମାନର ଜଟିଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନମୁନାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
Answer:
ପିୟର୍‌ଙ୍କ ମତରେ – ସମାଜ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ପାରମ୍ପରିକ କ୍ରିୟା, ପ୍ରତିମାନର ଜଟିଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନମୁନାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

Question ୩।
ଅଗବର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ମତରେ ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଗୁଚ୍ଛ ଅଟେ।
Answer:
ମାଇଭରଙ୍କ ମତରେ ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଗୁଳ୍ମ ଅଟେ।

Question ୪।
ସମାଜ ମୂର୍ଖ (Concrete) ଅଟେ।
Answer:
ସମାଜ ଅମୂର୍ଣ ଅଟେ।

Question ୫।
ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗ ସମାଜ ଉପାଦନ ନୁହେଁ।
Answer:
ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗ ସମାଜ ଉପାଦାନ ନୁହେଁ।

Question ୬।
ମନୁଷ୍ୟ ଏକାକୀ ବାସ କରିଥାଏ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକାକୀ ବାସ କରି ନ ଥାଏ।

Question ୭।
କାସପର ହାଉସର୍ ଜଣେ ହିନ୍ଦୁ ବାଳକ ଅଟେ।
Answer:
କାସପର ହାଉସର ଜଣେ ଆମେରିକାନ ବାଳକ ଅଟେ।

Question ୮।
ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମରୁ ଏକ ସଂସ୍କତିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ରୂପେ ନାମିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମର ଏକ ସଂସ୍କୃତିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ

Question ୯।
ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମର ସାମାଜିକ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମର ସାମାଜିକ ହୋଇ ନ ଥାଏ।

Question ୧୦।
ମୁଦାୟ ସମାଜର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ।
Answer:
ସମୁଦାୟ ସମାଜର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ।

Question ୧୧।
ବିଦ୍ୟାଳୟ ଏକ ସମୁଦାୟ ଅଟେ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟ ଏକ ସମୁଦାୟ ନୁହେଁ।

Question ୧୨।
ସମୁଦାୟ ଫରାସୀ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି।
Answer:
ସମୁଦାୟ ଲାଟିନ୍‌ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି। ରୂପେ ନାମିତ ହୋଇ ନଥାଏ।

Question ୧୩।
ସମୁଦାୟର ଆଭିଧାନିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା।
Answer:
ସମୁଦାୟର ଆଭିଧାନିକ ଅର୍ଥ ଏକତ୍ରିତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା।

Question ୧୪।
ସମୁଦାୟ ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ମାର ଭାଗୀଦାର ହୋଇ ନଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ସମୁଦାୟ ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ଲାର ଭାଗୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

Question ୧୫।
ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ନୁହନ୍ତି।
Answer:
ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ନୁହନ୍ତି।

Question ୧୬।
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ କହିଲେ ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।
Answer:
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ କହିଲେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

Question ୧୭।
ଗ୍ରାମ୍ୟମାନଙ୍କରେ ସାଧାରଣତଃ ସାମୁଦାୟିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଇନ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ହେଇଥାଏ।
Answer:
ଗ୍ରାମ୍ୟମାନଙ୍କରେ ସାଧାରଣତଃ ସାମୁଦାୟିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଇନ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇ ନ ଥାଏ।

Question ୧୮।
ଆମ ଭାବନାକୁ ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭବ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼େ।
Answer:
ଆମ ଭାବନାକୁ ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ମଜୁଭୁତ୍ ହୋଇପଡ଼େ।

Question ୧୯।
ସମୁଦାୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି କେବଳ ନିଜ ସ୍ଥିତିପ୍ରତି ସଚେତନ ଥାଏ।
Answer:
ସମୁଦାୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି କେବଳ ନିଜ ସ୍ଥିତିପ୍ରତି ସଚେତନ ନ ଥାଏ।

Question ୨୦।
ସମୁଦାୟ ଅସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ।
Answer:
ସମୁଦାୟ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ।

Question ୨୧।
ଭିନ୍ନତା ସମୁଦାୟର ପ୍ରଧାନ ମୌଳିକ ଉପାଦାନ ଅଟେ।
Answer:
ଭିନ୍ନତା ସମୁଦାୟର ପ୍ରଧାନ ମୌଳିକ ଉପାଦାନ ନୁହେଁ।

Question ୨୨।
ସମୁଦାୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ।
Answer:
ସମୁଦାୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇ ନ ଥାଏ।

Question ୨୩।
ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତ୍ବ ରକ୍ଷା କରିଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତ୍ବ ରକ୍ଷା କରି ନ ଥା’ନ୍ତି।

Question ୨୪।
ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ ପାଇଁ ସମାଜ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ ପାଇଁ ସଂଘ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।

Question ୨୫।
ସଂଘ ସଂଘର୍ଷ ଦ୍ବାରା ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରିପାରିଥାଏ।
Answer:
ସଂଘ ସଂଘର୍ଷ ଦ୍ବାରା ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରିପାରି ନ ଥାଏ।

Question ୨୬।
ସଂଘରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ମାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ସଂଘରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି।

Question ୨୭।
ପରିବାର ଓ ବୃତ୍ତିଗତ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ପରିବାର ଏକ ବୃତ୍ତିଗତ ସଂଘ ନୁହେଁ।

Question ୨୮।
ଶ୍ରମିକ ଏକ ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ଶ୍ରମିକ ଏକ ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ସଂଘ ନୁହେଁ।

Question ୨୯।
ମନ୍ଦିର ଏକ ଜନହିତୈଷୀ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ମନ୍ଦିର ଏକ ଜନହିତୈଷୀ ସଂଘ ନୁହେଁ।

Question ୩୦।
ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଙ୍ଗଠିତ ନିୟମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ନେଇ ସମୁଦାୟ ଗଠିତ।
Answer:
ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଙ୍ଗଠିତ ନିୟମ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ନେଇ ସଂଘ ଗଠିତ!

Question ୩୧।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ ଅନ୍ୟ ସଂଘର ଆଦର୍ଶରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ ଅନ୍ୟ ସଂଘର ଆଦର୍ଶରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି।

Question ୩୨।
ସଂଘର ସଦସ୍ୟତା ସ୍ଵତଃପୁର ଅଟେ।
Answer:
ସଂଘର ସଦସ୍ୟତା ଇଚ୍ଛାଧୀନ ଅଟେ।

Question ୩୩।
ସମାଜରେ କେବଳ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ସଂଘ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ନଥାଏ।
Answer:
ସମାଜରେ କେବଳ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ସଂଘ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ।

Question ୩୪।
ସଂଘ ଏକ ଅନୌପଚାରିକ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ସଂଘର ଏକ ଅନୌପଚାରିକ ସଂଘ ନୁହେଁ।

Question ୩୫।
ସଂଘର ନୀତିନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ପଦ୍ଧତିକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସଂଘର ନୀତିନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କୁହାଯାଏ।

Question ୩୬।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସାମୁହିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ପରସ୍ପର ଜଡ଼ିତ ନୁହଁନ୍ତି।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସାମୁହିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ପରସ୍ପର ଜଡ଼ିତ ଅଟନ୍ତି।

Question ୩୭।
ପରୀକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା। ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅଟେ।
Answer:
ଠିକ୍

Question ୩୮।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ସଙ୍ଗଠନ ଅଟେ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ସଙ୍ଗଠନ ନୁହେଁ।

Question ୩୯।
ଏକାଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ!
Answer:
ଏକାଧିକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ।

Question ୪୦।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ମୂର୍ଷ ଅଟେ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅମୂର୍ଣ ଅଟେ।

Question ୪୧।
ସାର୍ବଜନୀନତା ସଂଘର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ।
Answer:
ସାର୍ବଜନୀନତା ଅନୁଷ୍ଠାନର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ।

Question ୪୨।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅସ୍ଥାୟୀ
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ !

Question ୪୩।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କେବଳ ମୌଖୁକ ନିୟମକୁ ପ୍ରଣୟନ କରିଥାଏ।
Answer: ଅନୁଷ୍ଠାନ କେବଳ ଲିଖ୍ତ ଓ ଅଲିଖୁତ ନିୟମକୁ ପ୍ରଣୟନ କରିଥାଏ।

Question ୪୪।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରଣାଳୀ ରହିନାହିଁ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରଣାଳୀ ଥାଏ।

Question ୪୫।
ସଂଘର ଆତ୍ମା ହେଉଅଛି ସମୁଦାୟ!
Answer:
ସଂଘର ଆତ୍ମା ହେଉଅଛି ଅନୁଷ୍ଠାନ।

Question ୪୬।
ସାମାଜିକ ସମୂହ ପ୍ରାୟତଃ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରିଥାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମୂହ ପ୍ରାୟତଃ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥ ହାସଲ କରି ନ ଥାଏ।

Question ୪୭।
ସଂସ୍କୃତି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଟେ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତି ସାମୁଦାୟିକ ଅଟେ।

Question ୪୮।
ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଅସଙ୍ଗଠିତ ବ୍ୟବହାର ଅଟେ
Answer:
ସଂସ୍କୃତି ଏକ ସଙ୍ଗଠିତ ବ୍ୟବହାର ଅଟେ।

Question ୪୯।
ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାବଧାରାରେ ପରସ୍ପର ଭାଗୀଦାର ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାବଧାରାରେ ପରସ୍ପର ଭାଗୀଦାର ହୁଅନ୍ତି।

Question ୫୦।
ସଂସ୍କୃତି ଗୋଟିଏ ବଂଶରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବଂଶକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତି ଗୋଟିଏ ବଂଶରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବଂଶକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

Question ୫୧।
ସଂସ୍କୃତି ଈଶ୍ଵରକୃତ ଅଟେ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତି ମନୁଷ୍ୟକୃତ ଅଟେ।

ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

Question ୧।
ଧାରଣ ହେଉଛି ଏକ ______ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଟେ।
Answer:
ମୌଳିକ

Question ୨।
ସମାଜ ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ______ ରୁ ଆସିଅଛି। ଯାହାର ଅର୍ଥ ______ ଅଟେ।
Answer:
ସୋସିଆସ୍, ସହଚର

Question ୩।
ସମାଜ ______ ଅଟେ।
Answer:
ସମ୍ପର୍କର ସମଷ୍ଟି

Question ୪।
ସମାଜ ______ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ସହଯୋଗୀତା ଅଟେ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ

Question ୫।
ମଣିଷ ଏକ ______ ପ୍ରାଣୀ ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ

Question ୬।
ମିଣିଷ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଅଟେ। ଏହା ______ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ

Question ୭।
ସମାଜ ______ ପାଇଁ ବୀମାସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ।
Answer:
ମଣିଷ

Question ୮।
ସମୁଦାୟ ______ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି।
Answer:
ଲାଟିନ୍

Question ୯।
Answer:
ନିବିଡ଼ ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ______ ଅଟନ୍ତି।

Question ୧୦।
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ କହିଲେ ବୁଝାଏ !
Answer:
ସମୁଦାୟ

Question ୧୧।
______ ସମୁଦାୟର ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ।
Answer:
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ

Question ୧୨।
Answer:ଗ୍ରାମ
______ ଏକ ସମୁଦାୟ ଅଟେ।

Question ୧୩।
ସମୁଦାୟ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର _____ ସ୍ଵାର୍ଥ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦେଇଥାଏ ।
Answer:
ସାମୂହିକ

Question ୧୪।
ସଂଘର ଆଭିଧାନିକ ଅର୍ଥ ______ ଅଟେ।
Answer:
ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ

Question ୧୫।
କ୍ଲବ୍ ଏକ
Answer:
ଚିତ୍ତବିନୋଦନ

Question ୧୬।
ପରିବାର ଏକ ______ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ପାରିବାରକ ସଂଘ

Question ୧୭।
ବନ୍ୟା ବାତ୍ୟା ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ସମିତି ______ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ଜନହିତୈଷୀ

Question ୧୮।
ସହଯୋଗୀ ଉତ୍ସାହ ସଂଘର ______ ଅଟେ।
Answer:
ଗୁଣ

Question ୧୯।
ସଂଘର ସଭ୍ୟଗଣ ______ ଅଟେ।
Answer:
ଇଚ୍ଛାଧୀନ

Question ୨୦।
ସଂଘ ଏକ ______ ସମୂହ ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମୂହ

Question ୨୧।
______ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ପରିବାର

Question ୨୨।
______ ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ସଂଘ ଅଟେ।
Answer:
ରାଜନୈତିକ ସଂଘ

Question ୨୩।
______ ସମ୍ପର୍କରେ ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ନୀତିନିୟମ

Question ୨୪।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ସଂଘର ______ ଅଟେ।
Answer:
ନୀତିନିୟମ

Question ୨୫।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟବହାରର ______ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ

Question ୨୬।
ଇମାଇଲ ଦୁଖିମଙ୍କ ଭାଷାରେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ______ ର ଏକ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୨୭।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ନିଜର ସଙ୍କେତ ମାଧ୍ୟମରେ ସମାଜର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ______ ସୃଷ୍ଟି କରିପରିଥାଏ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ସଙ୍କେତ

Question ୨୮।
ବିବାହ ଏକ ______ ଅଟେ।
Answer:
ନୀତିନିୟମ

Question ୨୯।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ______ ନିୟମ ଥାଏ।
Answer:
ନୀତି

Question ୩୦।
ଜ୍ଞାତି, କ୍ଷମତା, ରାଷ୍ଟ୍ର ସମ୍ପରି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ______ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ

Question ୩୧।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ______ ର ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ।
Answer:
ବ୍ଯକ୍ତି

Question ୩୨।
ସାମାଜିକ ସମୂହ କହିଲେ ଆମେ ବୁଝିଥାଉ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ______ ।
Answer:
ସମଷ୍ଟି

Question ୩୩।
ସାମାଜିକ ଜୀବନ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ______ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।
Answer:
ସମ୍ପର୍କ

Question ୩୪।
ପରିବାର ଏକ ______ ସମୂହ ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ

Question ୩୫।
ସଂସ୍କୃତିକ ଲାଟିନ ଶବ୍ଦ ______ ଅଟେ ।
Answer:
କୋଲେର

Question ୩୬।
ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ ______ ବୁଝାଯାଏ।
Answer:
ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରାପ୍ତି

Question ୩୭।
ସଂସ୍କୃତି ଏକ ______ ବ୍ୟବହାର ଅଟେ।
Answer:
ହସ୍ତକର୍ମ

Question ୩୮।
ସଂସ୍କୃତି ______ ______ କୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇପାରେ।
Answer:
ପୂର୍ବରୀତି, ଉତ୍ତରାଧିକାର

Question ୩୯।
ସଂସ୍କୃତି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ______ ରେ ପରିଣତ କରେ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିସମ୍ପନ୍ନ

‘ଖ’ ବିଭାଗ

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ସମାଜ କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ, ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଜଟିଳ ସ୍ଵରୂପକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଲୋକରୀତି, ଲୋକ ନିୟମ ପ୍ରଥା ଆଇନ୍, ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଆଦର୍ଶ ଅଭ୍ୟାସ ଆଜିର ସାମାଜିକ ଉତ୍ତରାଧିକାରର ସମଷ୍ଟିକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ।

Question ୨।
ସମାଜର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରି।
Answer:
ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜଙ୍କ ମତରେ, “ ମନୁଷ୍ୟ ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ପ୍ରଚଳିତ ବହୁ ପରମ୍ପରା ପଦ୍ଧତି, ରୀତି-ନୀତି, କ୍ଷମତା ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସାହାଯ୍ୟ ବହୁଦଳ ଓ ବିଭାଜନର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ। ”

Question ୩।
ସମୁଦାୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ମଧ୍ଯରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବା ଦଳେ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ।

Question ୪।
ସମୁଦାୟର ସଂଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଇ.ଏସ୍. ବୋର୍ଗଡ଼ସଙ୍କ ମତରେ, “ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ଭିତରେ ବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ଆମିକ ଭାବନାରେ କେତେକ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାଣ ନିହିତ ଥିବା ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ।

Question ୫।
ସଂଘ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଏକୁଟିଆ ତା’ର ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ। ସେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହ ମିଶି ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ଦଳେ ଲୋକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବହୁଗୁଡ଼ିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରିତୃପ୍ତି ପାଇଁ ସଙ୍ଗଠିତ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଏକ ସଂଘ ଗଠନ କରିଛନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

Question ୬।
ସଂଘର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ଏସ୍. ବେଗାର୍ଡ଼ସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ଲୋକମାନଙ୍କର ମିଳିତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ । ”

Question ୭।
ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଆମେ ମନୋଭାବନାକୁ ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା କୁହାଯାଏ ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଏକତା ମନୋଭାବନା ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ସମୁଦାୟ ପ୍ରୀତି ବା ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

Question ୮।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି କର୍ମ ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଆକୃତି ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପରିଚାଳିତ କରେ।

Question ୯ ।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ହର୍ଟନ ଏବଂ ହଣ୍ଟଙ୍କ ମତରେ, “ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ସୁସଙ୍ଗଠିତ ପଦ୍ଧତି। ଯେଉଁଥରେ କେତେକ ସାଧାରଣ ନୀତିନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟରୀତି ରହିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ସମାଜର କେତେକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ”

Question ୧୦।
ଆମେ-ମନୋଭାବନା କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଏକତା ଭାବନୀକୁ ଆମେମନୋଭାବନା କୁହାଯାଏ।

Question ୧୧।
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମ୍ପର୍କ ରକ୍ଷା କରୁଥିବା ସୀମିତ ସଂଖ୍ୟକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ସମୂହକୁ ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୨।
ଗୌଣ ସମୂହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ବିପରୀତ ସମୂହକୁ ଗୌଣ ସମୂହ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଏକ ବୃହତ୍ ସମୂହ ଯେଉଁଥରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ପରସ୍ପର ପରୋକ୍ଷ ଚୁକ୍ତିରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

Question ୧୩।
ଅନ୍ତଃ ସମୂହ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ବା ନିଜେ ବାସ କରିଥାଏ। ସେହି ସମୂହକୁ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନ୍ତଃସମୂହ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୪।
ବହିଃ ସମୂହ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇ ନଥାଏ ବା ନିଜେ ବାସ କରିନଥାଏ ସେହି ସମୂହକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ବହିଃସମୂହ କୁହାଯାଏ।

Question ୧୫।
ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସମାଜରେ ବିସ୍ତାର ଲାଭ କରୁଥିବା ବହୁ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି ଓ ଲୋକନିୟମର ସମଷ୍ଟିକୁ ସଂସ୍କୃତି କୁହାଯାଏ।

Question ୧୬।
ସଂସ୍କୃତି ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କର !
Answer:
ବି. ମାଲିନୋକ୍ସି କହନ୍ତି, “ ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟର ହସ୍ତକର୍ମ ଏବଂ ମାଧ୍ୟମ ଯାହାଦ୍ଵାରା ସେ ତା’ର ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଫଳତାର ସହ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ !

Question ୧୭।
ସାମାଜିକ ସମୂହ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ନିଜେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହ ମିଶି ସମୂହ ଗଠନ କରିଥାଏ ତେଣୁ ସମାଜିକ ସମୂହ କହିଲେ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକ ବୁଝାଇଥାଏ।

Question ୧୮।
ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର।
Answer:
ହର୍ଟନ ଏବଂ ହଣ୍ଟଙ୍କ ମତରେ, ସମୂହ ହେଉଛି କେତେକ ପ୍ରକାରର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଯେଉଁମାନେ ସଦସ୍ୟତା ଏବଂ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

Question ୧।
ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ।
Answer:
ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ସମାଜକୁ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବୁଝିଥା’ନ୍ତି। ପ୍ରଥମତଃ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ, ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଜଟିଳ ସ୍ଵରୂପକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ। ଦ୍ଵିତୀୟତଃ ସରଞ୍ଚନାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଲୋକରୀତି, ଲୋକ ନିୟମ, ପ୍ରଥା, ଆଇନ୍, ଆନୁଷ୍ଠାନ, ଆଦର୍ଶ, ଅଭ୍ୟାସ, ଆଜିର ସାମାଜିକ ଉତ୍ତରାଧିକାରର ସମଷ୍ଟିକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ। ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ଏକ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବା ଦଳେ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ସେମାନେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥରେ ଭାଗ ନ ଦେଇ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଂଶୀଦାର ହୁଅନ୍ତି। ଯେଉଁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା ଧାରଣାର ବିକାଶ କରିଥାଏ।

Question ୨।
ସମାଜର ଗୁଣମାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସମାଜର ଗୁଣମାନ ହେଲା
(୧) ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ପଦ୍ଧତି
(୨) ସମାନତା
(୩) ଆନ୍ତଃ–ନିର୍ଭରଶୀଳତା
(୪) ତାରତମ୍ୟ
(୫) ସହଯୋଗୀତା ଓ ସଂଘର୍ଷ
(୬) ବ୍ୟାପକ ସଂସ୍କୃତି
(୭ ) ସମାଜ ଅସ୍ପର୍ଶ ଓ ସ୍ପର୍ଶହୀନ

Question ୩।
ସମୁଦାୟର ଗୁଣମାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସମୁଦାୟର ଗୁଣମାନ ହେଲା :
(୧) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି
(୨) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ
(୩) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବନା
(୪) ସମାନତା
(୫) ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ସଙ୍ଗଠନ
(୬) ଏକ ସମୁଦାୟ କ୍ଷୁଦ୍ର କିମ୍ବା ବୃହତ
(୭) ସମୁଦାୟ ଆଗେ ଆଗେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।
(୮) ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ଥାଏ।
(୯) ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର କେତେକ ଔପଚାରିକ ଓ ଅନୌପଚାରିକ ନିୟମ ଥାଏ।

Question ୪।
ସଂଘର ଗୁଣମାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସଂଘର କେତେକ ଗୁଣମାନ ହେଲା :
(୧) ଦଳେ ଲୋକଙ୍କର ସମଷ୍ଟି।
(9) ସଂଘର ସଭ୍ୟଗଣ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଅଟେ।
( ୩ ) ଏହା ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।
(୪) ସଂଘର ଏକ ବା କେତେକ ନୀତିନିୟମ ରିହଥାଏ।
(୫) ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘର କେତେକ ନୀତିନିୟମ ରହିଥାଏ।
(୬) ସଂଘ ଉଭୟ ସ୍ଥାୟୀ ଓ ଅସ୍ଥାୟୀ ସହଯୋଗୀ ମନୋଭାବ ରହିଥାଏ।

Question ୫।
ସଂଘ ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ।
Answer:
(୧) ସଂଘ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବେ ଓ ସମୁଦାୟ ଆଗେ ଆଗେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।
(୨) ସଂଘର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳ ନ ଥାଏ, ମାତ୍ର ସମୁଦାୟର ଥାଏ।
(୩) ସଂଘ ସ୍ଥାୟୀ ବା ଅସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ ।

Question ୬।
ସମାଜ ଓ ସଂଘ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ପ୍ରଚଳିତ ବହୁ ପରମ୍ପରା, ପଦ୍ଧତି ରୀତି-ନୀତି, କ୍ଷମତା ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସାହାଯ୍ୟ, ବହୁଦଳ ଓ ବିଭାଜନର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ। ମାତ୍ର ଏକ ସଂଘ ସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରେ ବା ଅସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରେ । ରାଷ୍ଟ୍ର, ପରିବାର, ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ଇତ୍ୟାଦି, ସଂଘମାନ ସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିର ଅଟନ୍ତି । ମାତ୍ର ରାଜନୈତିକ ଦଳ, କ୍ଲବ, ବନ୍ୟା ଅଟନ୍ତି । ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପରେ ଏହି ସଂଘଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟଆଡ଼େ ଭାଙ୍ଗି ।

Question ୭।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନର ଲକ୍ଷଣମାନ ହେଲା: ରିଲିଫ୍ ସଂଘ ଇତ୍ୟାଦି ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିର ଯାଇଥା’ନ୍ତି।
(୧) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ।
(୨) ଏହା ବ୍ୟକ୍ତି ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଏକ ଅନୌପଚାରିକ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ।
(୩) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ନିଜସ୍ଵ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତୀକ ଥାଏ।
(୪) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଅନୌପଚାରିକ ନୀତିନିୟମ ରହିଥାଏ।
(୫) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅମୂଇଁ ପ୍ରକୃତିର ଅଟନ୍ତି।
(୬) ଅନୁଷ୍ଠାନ, ବହୁପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି, ଲୋକନିୟମ୍ ଓ ପ୍ରତିମାନର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ।
(୭ ) ଅନୁଷ୍ଠାନ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବଳିଷ୍ଠ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ।
(୮) ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସାର୍ବଜନୀନ ଅଟନ୍ତି।

Question ୮।
ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟମାନ ହେଲା :
(୧) ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟକ୍ତି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମାଧମ ଅଟେ।
(୨) ସମାଜର ନୈତିକକତା, ଆଦର୍ଶ ଇତ୍ୟାଦି ସାମାଜିକ ପ୍ରତିମାନ ଗୋଟିଏ ସୂତ୍ରରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୁରୁଷକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ।
(୩) ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟକ୍ତିର ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରେ।
(୪) ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ।
(୫) ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଭୂମିକା ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ।
(୬) ସମାଜର ଏକତା ଓ ସଂହତି କହିବାରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସଂଘ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।

Question ୯।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସଂଘ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସଂଘ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ହେଲା :
(୧) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ପ୍ରାକୃତିକଭାବେ ସଂଘ ଇଚ୍ଛାକୃତଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ।
(୨) ଅନୁଷ୍ଠାନର ଆକାର ନଥାଏ ମାତ୍ର ସଂଘର ଆକାର ଥାଏ।
(୩) ଅନୁଷ୍ଠାନ ସ୍ଥାୟୀ ମାତ୍ର ସଂଘ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ।
(୪) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ପ୍ରତୀକ ଥାଏ ମାତ୍ର ସଂଘ ଏକ ନାମ।
(୫) ଅନୁଷ୍ଠାନର କାର୍ଯ୍ୟରୀତିର ଏକ ପଦ୍ଧତି ମାତ୍ର ସଂଘ ଏକ ସଙ୍ଗଠିତ ସମୂହ।
(୬) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଲୋକମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ସଂଘ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥାଏ।

Question ୧୦।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ହେଲା :
(୧) ସମାଜ, ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ପଦ୍ଧତି ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରା, ରୀତିନୀତିର ଏକ ସଙ୍ଗଠନ।
(୨) ସମାଜ ମାନବିକ ଦିଗକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିଥାଏ ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନ ମାନବିକ ଆଚରଣକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିଥାଏ।
(୩) ସମାଜ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଥିଲାବେଳେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜୀବନର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ।
(୪) ସମାଜ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତୀକ ନ ଥାଏ । ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତୀକ ଥାଏ।
(୫) ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ରହିଥା’ନ୍ତି।
(୬) ବ୍ୟକ୍ତିର ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ ପାଇଁ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

Question ୧୧।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ହେଲା:
(୧) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ନୀତିନିୟମ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଓ ରୀତିନୀତିର ସଙ୍ଗଠନ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହ ଅଟେ।
(୨) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅମୂର୍ଖ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ମୂର୍ଖ ଅଟେ।
(୩) ଅନୁଷ୍ଠାନ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟେ।
(୪) ଏକ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବିକାଶଲାଭ କରିଥାଏ।
(୫) ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରତୀକ ଥାଏ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟର ଏକ ନାମ ଥାଏ।
(୬) ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସମୁଦାୟର ସଭ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନର ନୁହେଁ।
(୭ ) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମୂହିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

Question ୧୨।
ସଂସ୍କୃତିର ବିଷେଶ ଗୁଣ ଦର୍ଶାଅ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିର ବିଶେଷ ଗୁଣମାନ ହେଲା :
(୧) ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅର୍ଜିତ ଗୁଣ ଅଟେ।
(୨) ସଂସ୍କୃତି ସମସ୍ତ ସାମାଜିକ ଉତ୍ତରାଧୁକାରର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ।
(୩) ସଂସ୍କୃତି ମାନବିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ।
(୪) ଏହାର ପ୍ରକୃତି ସାମାଜିକ ଅଟେ।
(୫) ସଂସ୍କୃତିର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ପରସ୍ପର ସମନ୍ବିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତ।
(୬) ସଂସ୍କୃତିର ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ।
(୭) ଗୋଟିଏ ସମାଜ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ୟ ଏକ ସମାଜର ସଂସ୍କୃତିଠାରି ଭିନ୍ନ ଅଟେ।
(୮) ଭାଷା ସଂସ୍କୃତିକୁ ଗୋଟିଏ ପୀଢ଼ିରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୀଢ଼ିକୁ ନେଇଥାଏ।

‘ଗ’ ବିଭାଗ

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

Question ୧।
ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଅତ୍ୟନ୍ତ କୌତୂହଳପ୍ରଦ ଅଟେ। ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାଣୁ ବ୍ୟକ୍ତି କ’ଣ ଓ ସମାଜ କ’ଣ। ମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜର ସମ୍ପର୍କକୁ ନେଇ ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତୋଟି ପ୍ରଶ୍ନ ହେଲା- ବ୍ୟକ୍ତି କାହିଁକି ସମାଜରେ ବାସ କରେ। ସମାଜ ବିନା ସେ କ’ଣ ବଞ୍ଚିପାରିବ ନାହିଁ ? ସମାଜର ସ୍ଥିତି କ’ଣ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ନାହିଁ ? ମନୁଷ୍ୟକୁ କାହିଁକି ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ କୁହାଯାଏ ? ସମାଜର ସୃଷ୍ଟି କିପରି ହୋଇଛି ? ବ୍ୟକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରଥମ ହୋଇଛି ନା ସମାଜର ? ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ କି ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ? ଏମିତି ଅନେକ ଏସବୁ ପ୍ରଶ୍ନର ସମାଧନ ନିମିତ୍ତ ଆମକୁ ପ୍ରଥମେ ଜାଣିବାକୁ ପଡ଼ିବ ସମାଜର ସୃଷ୍ଟି କିପରି ହୋଇଛି। ବ୍ୟକ୍ତି କାହିଁକି ସମାଜରେ ବାସ କରୁଛି ଏବଂ ସମାଜ ଓ ବ୍ୟକ୍ତି ପରିସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ କି ? ଯଦି ହିଁ ତାହା କିପରି ? ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ସୃଷ୍ଟି କରି ପାରମ୍ପରିକଭାବେ ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ମତବାଦ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଯେଉଁ ମତବାଦ କି ସମାଜର ଉତ୍ପତ୍ତି ବା ସୃଷ୍ଟି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆମକୁ ଧାରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ସେହି ମତବାଦ ଦୁଇଟି ହେଉଛି।

(୧) ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ ଏବଂ
(୨) ଜୈବତତ୍ତ୍ବ
(୧) ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ: ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ ଅନୁସାରେ ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଅଛି। ଏହି ଚୁକ୍ତିତତ୍ତ୍ଵ ଅନୁଯାୟୀ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକ ପାରସ୍ପରିକ ଚୁକ୍ତିରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଯାହାଦ୍ଵାରା କି ସମାଜ ସୃଷ୍ଟି କରେ। ଏହି ତତ୍ତ୍ଵ ଅନୁଯାୟୀ ସୃଷ୍ଟିର ଆରମ୍ଭରେ କୌଣସି ସମାଜ ନ ଥିଲା। ମନୁଷ୍ୟ ସରଳ ଓ ସ୍ଵାଧୁନ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲା। ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଲାଗି କୌଣିସ ନୀତିନିୟମ ନ ଥିଲା। ନୀତିନିୟମ ଅଭାବରୁ ସମାଜରେ ଅନେକ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଦେଖା ଦେଲା ଓ ମଣିଷ ଜୀବନ ଦୁର୍ବିସହ ହୋଇପଡ଼ିଲା। ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ମଣିଷ ପାରସ୍ପରିକ ଚୁକ୍ତିରେ ପହଞ୍ଚିଲା ଏବଂ ଏହି ଚୁକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ସମାଜର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଅଛି। ହବସ୍, ଲବ୍ ଓ ଋଷେ ଏହି ମତବାଦର ସମର୍ଥକ ଅଟନ୍ତି।

ହବସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୟାବହ ଥିଲା ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟ ସଂଘର୍ଷରତ ଥିଲା ନିଜର ସ୍ବାର୍ଥ ପାଇଁ ମଣିଷ ମଣିଷକୁ ହତ୍ୟା କରୁଥିଲା। ତେଣୁ ସେତେବେଳେ ଜୀବନ ଥିଲା ନିଃସଂଗ, ନିଷ୍ଠୁର, ଘୃଣ୍ୟ ଓ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ। ତେଣୁ ଶାନ୍ତରେ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ନିଜର ଧନ ଓ ଜୀବନକୁ ସୁରକ୍ଷିତ କରିବା ଉଦ୍ଧେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକ ଚୁକ୍ତିରେ ଉପନୀତ ହେଲେ । ଏହି ଚୁକ୍ତି ବଳରେ ସମାଜ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ଓ ବ୍ୟକ୍ତି ନିରାପଦ ଜୀବନଯାପନ କଲା।

ଲକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁ ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥାରେ ବାସ କରୁଥିଲା, ସେଥିରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସଂଘର୍ଷରତ ନ ଥିଲେ। ଏଥିରେ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ଵାଧୀନତା ଓ ସମାନତା ଉପଭୋଗ କରୁଥିଲା। ଏଥିରେ ସଂଘର୍ଷ ନ ଥୁଲା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଶାନ୍ତି, ସଦିଚ୍ଛା ପରସ୍ପର ସହଯୋଗ ଆଦି ଦ୍ଵାରା ଚଳୁଥିଲେ; କିନ୍ତୁ ଏଥିରେ କୌଣସି ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରାପ୍ତ ନୀତିନିୟମ ନ ଥିଲା। ତେଣୁ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଆଇନ୍ ଅଭାବରେ ସମାଜରେ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଦେଖାଦେଲା ଏବଂ ଏହି ଅସୁବିଧାକୁ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ଚୁକ୍ତିରେ ଆବଦ୍ଧ ହେଲା ଏବଂ ଏହି ଚୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ସମାଜ ହାତରେ କେତେକ କ୍ଷମତା ନ୍ୟସ୍ତ କରାଗଲା।

ଋଷୋଙ୍କ ମତରେ ମନୁଷ୍ୟର ପ୍ରାକୃତିକ ଅବସ୍ଥା ଥିଲା ସୁଖମୟ ତା’ର ଜୀବନ ଥିଲା ସରଳ, ସୁନ୍ଦର, ନିରୀହ ଓ ପ୍ରକୃତି ପରାୟଣ। ସମାଜ ସୃଷ୍ଟି ପୂର୍ବରୁ ସେ ଏକ ଉଦାର ପଶୁରୂପେ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲା। କାଳକ୍ରମେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିଯୋଗୁଁ ଲୋକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଘର୍ଷ ଓ ଅଶାନ୍ତି ଦେଖାଦେଲା ଓ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ଵାର୍ଥପର ହେବାକୁ ଶିକ୍ଷା କଲା ଧନୀ- ଗରିବ, ସରଳ-ଦୁର୍ବଳ ମଧ୍ଯରେ ତାରତମ୍ୟ ବଢ଼ି ଚାଲିଲା। ଏହି ଅବସ୍ଥାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ପାଇଁ ମଣିଷ ଚୁକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ସମାଜ ସୃଷ୍ଟି କଲା।

ନିବବତ୍ତ୍ଵର ପୁରୋଧାମାନେ ସମାଜକୁ ଏକ ଜୀବ ସହ ତୁଳନା କରିଅଛନ୍ତି। ସେନ୍ସର ସେଙ୍ଗକର, ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍, ନାସିକୋ ଇତ୍ୟାଦି ହେଉଛନ୍ତି ଏହି ମତବାଦର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା। ଏମାନଙ୍କ ମତରେ ଜୀବନରେ ଯେପରି କ୍ରମବିକାଶ ଏ ସମାଜର ସେହିପରି କ୍ରମବିକାଶ ହୋଇଥାଏ। ସେନ୍ସର କହନ୍ତି ଯେ ଆମେ ଯଦି ଏକ ଜୀବ ସହିତ ସମାଜକୁ ତୁଳାନା କରିବା, ତେବେ ଆମେ ସମାଜର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ପାଇପାରିବା। ଏହି ମତବାଦ ସମାଜକୁ ଏକ ଏକକଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ଜୀବ ସହିତ ତୁଳନା କରିଥାଏ। ସେହିପରି ସେନ୍ସର ସମାଜ ଓ ଜୀବ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାଦୃଶ୍ୟତାକୁ ଆଲୋଚନା କରିଅଛନ୍ତି।

(୧) ଗୋଟିଏ ଜୀବନ ଯେପରି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ଓ ଏହାର ପରିପକ୍ବତା ଥାଏ ଓ ଶେଷରେ ଏହାର ମୃତ୍ୟୁ ଥାଏ । ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ସମାଜର ଜନ୍ମ, ପରିପକ୍ବତା ଓ ମୃତ୍ୟୁ ଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ଯେପରି ପୁରାତନ ଗ୍ରନ୍ଥି ନଷ୍ଟ ହୋଇ ନୂତନ ଗ୍ରନ୍ଥି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ସେହିପରି ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତି, ସଂସ୍ଥା, ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକର ବିଲୟ ହୁଏ ଓ ନୂତନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

(୨) ସମାଜ ଓ ଜୀବର ବୃଦ୍ଧି ସଂଗେ ସଂଗେ ସେମାନେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟରୁ ଅସାମଞ୍ଜସ୍ୟକୁ ଏବଂ ସରଳତାରୁ ଜଟିଳତାକୁ ଗତି କରିଥାଆନ୍ତି।

(୩) ଗୋଟିଏ ଜୀବର ଯେପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ସେହିପରି ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥା ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟନ୍ତି।

(୪) ଗୋଟିଏ ଜୀବ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ଯେପରି ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି, ସେହିପରି ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଯୋଗ୍ୟତାନୁସାରେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି।

(୫) ଯେପରି ଜୀବର ଶରୀରରୁ କୌଣସି ଅଂଶକୁ ଛିନ୍ନ କରିଦିଆଗଲେ ତାହା ଯେପରି ଜୀବନ ହରାଇଥାଏ। ସେହିପରି ସମାଜଠାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଅଲଗା କରିଦେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅବସ୍ଥା ସେହିପରି ହୋଇଥାଏ।

(୬) ଜୀବର କୌଣସି ଏକ ଅଙ୍ଗରେ ଅବ୍ୟବସ୍ଥା ବା କୌଣସି ଏକ ଅଙ୍ଗ ରୋଗଗ୍ରସ୍ଥ ହେଲେ ତାହା ଯେପରି ସମଗ୍ର ଶରୀରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ, ସେହିପରି ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବା ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକ ଏପରି ନିର୍ଭରଶୀଳ ଯେ ଏହାର କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅବ୍ୟବସ୍ଥା ସମଗ୍ର ସମାଜକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ।

(୭) ଗୋଟିଏ ଜୀବନ ଶରୀର ଯେପରି ମସ୍ତିଷ୍କ ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହୋଇଥାଏ, ସେହିପରି ସରକାର, ଡାକ୍ତର ଇଞ୍ଜିନିୟର, ଆଇନ୍କଜ୍ଞ ଶିକ୍ଷକମାନେ ସମାଜର ମସ୍ତିଷ୍କ ଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି।

(୮) ଜୀବର ଶରୀରରେ ଯେପରି ଶିରା, ଧମନୀ ଇତ୍ୟାଦି ଶରୀରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗକୁ ଠିକ୍ ଭାବରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ କରିଥାଆନ୍ତି, ସେହିପରି ଜଳପଥ, ସ୍ଥଳପଥ ଓ ଆକାଶପଥ ଆଦି ମାଧ୍ୟମ ଓ ବ୍ୟବସାୟୀ ବ୍ୟକ୍ତ ଆଦି ସଂସ୍ଥା ସମାଜର ଆବଶ୍ୟକୀୟ ପଦାର୍ଥର ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି।

(୯) ଜୀବ ଶରୀରରେ ପାଟି, ପାକସ୍ଥଳୀ ଯେପରି ଖାଦ୍ୟକୁ ହଜମ୍ କରି ସାରା ଶରୀରକୁ ସୃଷ୍ଟି ଯୋଗାଇଥାଆନ୍ତି। ସେହିପରି ଶ୍ରମିକ, କୃଷକମାନେ କଳକାରଖାନା, କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଆଦିରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ସମାଜରେ ପୃଷ୍ଟି ସାଧନ କରିଥାଆନ୍ତି । ଏହିପରି ସମାଜକୁ ଏକ ଜୀବ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ସାମାଜିକ ଜୀବତତ୍ତ୍ଵ କୁହାଯାଏ। ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ସମାଜର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ହେଁ କେଉଁ କାରଣ ଯୋଗୁଁ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ କୁହାଯାଏ। ତାହା ମଧ୍ୟ ଜାଣିବା ଉଚିତ୍‌, ଯାହାକି ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ।

ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଙ୍କ ମତରେ, “ମଣିଷ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ବ୍ୟତୀତ ବଞ୍ଚିପାରେ ସେ ହୁଏତ ପଶୁ କିମ୍ବା ଦେବତା ହୋଇପାରେ ।” ବାସ୍ତବିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କର ଏହି ଉକ୍ତଟି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ। ଜଳ ବିନା ଯେପରି ମାଛ ବଞ୍ଚିପାରେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ସମାଜ ବ୍ୟତୀତ ମନୁଷ୍ୟ ବଞ୍ଚପରିବ ନାହିଁ। ତେଣୁ ସମାଜ ମାନବ ପକ୍ଷେ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। ଜନ୍ମରୁ ମୃତ୍ୟୁ ଜୈବିକ ପ୍ରାଣୀଟି ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ମନରେ ସ୍ଵତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ କେଉଁ କାରଣରୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜିକ ହୋଇଥାଏ ? କିପରି ସେ ସାମାଜିକ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସେ କାହିଁକି ସମାଜରେ ବାସ କରେ ?

(୧) ପ୍ରକୃତି ଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ : ସାମାଜିକତା ହେବା ମନୁଷ୍ୟର ଏକ ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତି। ଭାଷାର ଶିକ୍ଷା, ଚିନ୍ତା ଅନ୍ଵେଷଣ ଶକ୍ତି, ଅନ୍ୟକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରକୃତି କେବଳ ମାନବ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ବିଶେଷ ଲାଭ କରିଥାଏ। ଶାରୀରିକ ଭାବେ ମନୁଷ୍ୟ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରୁ ଦୁର୍ବଳ ଓ ନିର୍ଭରଶୀଳ। ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହେବା ପାଇଁ ଦୀର୍ଘନିନ ସମାଜ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ। ତାହାର ଆତ୍ମାର ବିକାଶ ପାଇଁ ପ୍ରଶସ୍ତ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି। ତେଣୁ ମାନବ ସମ୍ପର୍କଠାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହେଲେ ମାନବର ବିକାଶ ଓ ଜୀବନ କିପରି ଅସମ୍ଭବ, ତାହାର କେତେକ ଉଦାହରଣରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇପାରିବ।

କାଭାସପର ହାଉସ୍ ଘଟଣା : ଏହି ବାଳକଟି ଜନ୍ମରୁ ସତର ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଙ୍ଗଲରେ ନିଃସଙ୍ଗ ଭାବରେ ରହିଥିଲା। ସତର ଓ ଶିଶୁ ପରି ଧୀରେ ଧୀରେ ଚାଲୁଛି । ତା’ର ମସ୍ତିଷ୍କ ବିକାଶ ଆଦୌ ହୋଇ ନ ଥିଲା । ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ଜଣାପଡୁଛି ଯେ ସମାଜ ନ ରହିଲେ ମନୁଷ୍ୟତ୍ବର ବିକାଶ ହୁଏ ନାହିଁ।

କମଲା ଓ ଅମଲା ଘଟଣା : କମଲ ଓ ଅମଲା ହେଉଛନ୍ତି ଦୁଇଟି ହିନ୍ଦୁ ଶିଶୁ। ଏ ଦୁଇଜଣଙ୍କ ଏକ ଗାଧୁଆ ଗୁମ୍ଫାରୁ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଉଦ୍ଧାର ପରେ ପରେ ଅମଲାର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ କମଲାକୁ ଆଠ ବର୍ଷ ବୟସ ହୋଇଥିଲା। ଦେଖାଗଲା ଯେ କମଲା ପାଖରେ କିଛି ମାନବିକ ଗୁଣ ନାହିଁ । ସେ ଗଧୂଆ ଭଳି ଚାଲୁଥିଲା ଓ ଗଧୂଆ ଭଳି ଗର୍ଜନ କରୁଥିଲା ଏବଂ ଆଦୌ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିପାରୁ ନ ଥିଲା। କିଛି ତାଲିମ୍ ଦିଆଯିବା ପରେ ସେ ବହୁକଷ୍ଟରେ କିଛି କଥା କହିବା, ଖାଇବା, ପିନ୍ଧିବା ଇତ୍ୟାଦି ଶିକ୍ଷା କରିପାରିଲା।

ଆନ୍ନା ଘଟଣା : ଆବଶ୍ୟକତା ମନୁଷ୍ୟକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀରେ ପରିଣତ କରିଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତା, ତାକୁ ସମାଜ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଯଦି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ସହଯୋଗ ନ କରିବ, ଯଦି ସମାଜରେ ବାସ ନ କରିବ ତା’ ହେଲେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସସ୍ଥାନ ଆଦି କେତେକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ। ତେଣୁ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିର ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାହର କେତେକ ଶାରୀରିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣ କଲା।

(୨) ଆବଶ୍ୟକତା ମନୁଷ୍ୟର ସାମାଜିକ ପ୍ରଣୀରେ ପରିଣତ କରିଥାଏ : ମନୁଷ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତା ତାକୁ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଯଦି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ସହଯୋଗ ନ କରିବ, ଯଦି ସମାଜରେ ବାସ ନ କରିବ ତା’ ହେଲେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସସ୍ଥାନ ଆଦି କେତେକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକ ପୂରଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ। ତେଣୁ ସମ୍ପାଜ ବ୍ୟକ୍ତିର କେତେକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ତାହାର କେତେକ ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତି ସମାଜରେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗରେ ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ନିରାପତ୍ତା, ପ୍ରତିପାଦନ ଓ ସୁଖଶାନ୍ତି ଆଦି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ କେବଳ ତାହାର ପ୍ରକୃତି ପାଇଁ ନୁହଁ ବରଂ ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତାର ପୂରଣ ପାଇଁ ସମାଜରେ ବାସ କରିଥାଏ।

(୩) ସାମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବ ନିଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ : ମନୁଷ୍ୟର ଅହଂର ବିକାଶ ସମାଜରେ ହୋଇଥାଏ। ସମାଜ ଜ୍ଞାନର ଗନ୍ତାଘର, ସଂସ୍କୃତି ଓ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରାଣକେନ୍ଦ୍ର, ସଂସ୍କୃତି ଆମର ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଆଦିକୁ ସଂରକ୍ଷିତ କରି ରଖୁଥାଏ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ବଂଶଧରମାନଙ୍କୁ ହସ୍ତାନ୍ତରିତ କରିଥାଏ । ସାମାଜିକ ଉତ୍ତରାଧୁକାର ବ୍ୟତୀତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅହଂର ବିକାଶ ସାଧନ ହୁଏ ନାହିଁ। ସଂସ୍କୃତି ମନୁଷ୍ୟକୁ ପଶୁ ସମାଜଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରିଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଏକ୍ ଜୈବିକ ପ୍ରାଣୀରୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ। ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରି ଏକ ଉତ୍ତମ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ପଶୁଜୀବନ ଭଳି ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତି ଓ ସମାଜ ବିନା ମନୁଷ୍ୟକୁ ପଶୁରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାକୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିରେ ଗଠିତ। ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ସମାଜ ଗଠନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ସେହିପରି ସମାଜକୁ ଛାଡ଼ି ମନୁଷ୍ୟ ବାନ୍ଧି ରହିପାରିବ ନାହିଁ। ବ୍ୟକ୍ତି ବିନା ସମାଜ ଓ ସମାଜ ବ୍ୟତୀତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ। ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜ ଉଭୟ ଅନୁପୂରଣ ଓ ପରିପୂରକ ଅଟନ୍ତି।

Question ୨।
ସମାଜର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର ଓ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସମାଜ ଏକ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ମାନବ ସମୂହ। ମନୁଷ୍ୟ ସହିତ ମନୁଷ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୃତ ସମ୍ପର୍କ ଫଳରେ ସମାଜ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ପ୍ରଖ୍ୟାତ୍ ସମାଜବିତ୍ ମାକାଆଇଭରଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁଠାରେ ଜୀବନ ଅଛି ସେଠାରେ ସମାଜ ଅଛି। ଏଡଓ୍ବାର୍ଡ଼ ଜେମ୍ସ (Edword)ଙ୍କ ମତରେ “ମାନବ ଗୋଷ୍ଠୀର ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ପର୍କ ବା ସହାବସ୍ଥାନ ହିଁ ହେଉଛି ସମାଜ। ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରରେ ସମାଜ ଶବ୍ଦଟି ଲୋକମାନଙ୍କର ସମୂହକୁ ବୁଝାଇ ନ ଥାଏ। ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟାର ଜଟିଳ ସଂରୂପକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ ସମାଜ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାତ୍ର ପଦାର୍ଥ ନୁହେଁ। ଏହା ଏକ ଗତି; ମାତ୍ର ସଂରଚନା ନୁହେଁ। ସମାଜ ଅମୂର୍ଣ (Abstract) ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶମାନ। ଏହା ଦେଖୁହୁଏ ନାହିଁ କି ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ ନାହିଁ। ଏହା କେବଳ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଅନୁଭୂତି ଓ ଆବେଗରୁ ହିଁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ।

ସମାଜ (Society) ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ସୋସାଇଟସ୍ (Scoeitus)ରୁ ଆନୀତ ଯାହାର ଅର୍ଥ ସଂଘ ବା ବନ୍ଧୁତା (Association or Companionship) ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ସମାଜ ବେଳେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଇ ନ ଥାଏ। ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟାର ସାମାଜିକ ପ୍ରତିମାନ (norms)ର ଜଟିଳ ସଂରୂପ (Complex Pattern)କୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ସମାଜର ଭିତ୍ତି; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଲୋକମାନେ ପରସ୍ପର ଉପସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ସଚେତନ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ପରସ୍ପର କଥାବାର୍ତ୍ତା ହୁଅନ୍ତି। ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ସଂପୃକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ସେତେବେଳେ ସମାଜ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ।

ସମାଜର ସଂଜ୍ଞା :
ବିଭିନ୍ନ ସମାଜ ତତ୍ତ୍ବବିତ୍ ସମାଜର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା। ଜି. ଡି. ଏଚ୍. କୋଲ୍ (G. D. H. Cole) “ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ସଂଗଠିତ ସମିତି ଓ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ।’ (Society is the complex of organised association and institution within the community)

ଏଫ୍. ଏଚ୍. ଗିଡ଼ିଙ୍ଗସ୍ (F.H. Giddings) “ସମାଜ ଏକ ସଂଘ, ଏକ ସଂଗଠନ ଏବଂ କେତେକ ଔପଚାରିକ ସମ୍ପର୍କ ଯେଉଁଥ‌ିରେ ସହଯୋଗୀ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଏକତାବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।” (Society is the union itself, the organisation the sum of formal relations in which associating individual are bound together)

ମାକାଆଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclve and Page) “ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ପ୍ରଚଳିତ ବହୁ ପରମ୍ପାରା ପଦ୍ଧତି ରାଜନୀତି, କ୍ଷମତା ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସାହାଯ୍ୟ, ବହୁଦଳ ଓ ବିଭାଜନର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସମାଜ କୁହାଯାଏ।” (Society is a system of usages and procedures, authorityand mutual aid of many grouping and divisions of control or human behaviour and of liberties)

ଲାପିଅର (Lapiere), “ ସମାଜ ସମୂହ ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୁହେଁ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥୁବା ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ଓ ପ୍ରତିମାନର ଜଟିଳ ସଂରୂପକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ” (The term society refers not a group of people but to the complex pattern of the norms of interaction the arise among and between them)

ଏ. ଡବ୍ଲୁ. ଗ୍ରୀନ୍ (A. W. Green “ ସମାଜ ଏକ ବୃହତ୍ତମ ସମୂହ ଯାହାର ସଦସ୍ୟ ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ହୋଇପାରେ । ଜନସଂଖ୍ୟା, ସଂଗଠନ, ସମୟ ସ୍ଥାନ ଏବଂ ଆଗ୍ରହ ଦ୍ଵାରା ଏକ ସମାଜ ଗଠିତ ।” (A society is a largest group of which any individual belong. A society is made up of a population, time, place and interest.

ସମାଜର ଉପାଦାନ (Element of Society): ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା।
(୧) ସମାନତା (Likeness): ସମାନତା ସମାଜର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ। ସମାଜ ଅନେକ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମାହାର ହୋଇଥିବାରୁ ପରସ୍ପରକୁ ଭଲଭାବେ ବୁଝିବା ପାଇଁ ସମାନତା ଏକାନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ମାକାଆଇଭର୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସମାଜ ଅର୍ଥ ସମାନତା’। ସମାଜରେ ସମାନତା ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତମ ବୁଝାମଣା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ବୁଝାମଣା ବନ୍ଧୁତ୍ଵ, ଘନିଷ୍ଠତା ସହଯୋଗ, ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରଚାର ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେଶିତ। ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମାନତା ଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ସଂଘ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଆଦିମ ତଥା ପୁରାତନ ସମାଜରେ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଏକମାତ୍ର ସାଦୃଶ୍ୟ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଉଥିଲା। ମାତ୍ର ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାନତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି, ଲୋକନିୟମ, ଆବଶ୍ୟକତା ପ୍ରଭୃତିରେ ସମାନତା ରହିଲେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ସମାନତା ରହିବ।

(୨) ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ (Co-operation and Conflict): ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ ସମାଜ ଗଠନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ସହଯୋଗ ବିନା ସମାଜ ଗଠନ ଅସମ୍ଭବ। ଯଦି ସମାଜରେ ବାସ କରୁଥିବା ଜନସାଧାରଣ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ନ କରିବେ, ତେବେ ସେମାନେ ସୁଖଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରିବେ ନାହିଁ। ପରିବାର ଏକ ସହଯୋଗ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ସଂଘର୍ଷ ସମାଜ ଗଠନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଉପାଦାନ ଅଟେ। ଏହା ମଧ୍ୟ ସମାଜ ପାଇଁ ନିତ୍ୟାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ। ଏକ ଉତ୍ତମ ସମାଜ ଗଠନ ନିମନ୍ତେ ସହଯୋଗିତା ଯେତିକି ଜରୁରୀ, ତା’ର ବିକାଶ ପାଇଁ ସଂଘର୍ଷ ସେତିକି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ।

(୩) ଆନ୍ତଃନିର୍ଭରଶୀଳତା (Interpendence) : ଆନ୍ତଃ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ସମାଜର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ। ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଭାବ ଅସୀମ ଓ ଏହି ଅଭାବଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ପୂରଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ତଥାପି ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ଅଭାବ ସବୁକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ। ଏହି ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସମାଜରେ ବାସ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ସମାଜରେ ବାସ କରୁଥିବା ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ। ଆନ୍ତଃ- ନିର୍ଭରଶୀଳତା କେବଳ ପରିବାରରେ ନୁହେଁ; ଜାତୀୟ ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପିରଦୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ। ମଧ୍ଯରେ ଯେତିକି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଅଛି। ଯେତିକି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ସମାଜରେ ଏହି ତାରତମ୍ୟ

(୪) ତାରତମ୍ୟ (Difference) : ମନୁଷ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟ ଅସାମଞ୍ଜାସ୍ୟ ବା ତାରତମ୍ୟ ରହିଛି। ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ଏହି ତାରତମ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ବୟସ, ଲିଙ୍ଗ, ଭାଷା ପ୍ରଭୃତିରେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟନ୍ତି। ସମାଜରେ ଯଦି ତାରତମ୍ୟ ନ ରୁହେ ବା ସମସ୍ତେ ସମାନ ହେବେ, ତେବେ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

(୫) ସଂଗଠନ (Organisation) : ସଂଗଠନ ହେଉଛି ସମାଜ ପାଇଁ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ। ସମାଜ ଏକ ସଂଗଠିତ ମାନବ ଗୋଷ୍ଠୀ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ଅଳ୍ପ ବହୁତେ ସଂଗଠିତ ହୋଇ ନିଜ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥ ପାଇଁ ସହଯୋଗ, ଓ ସଂଘର୍ଷ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏକ ସୁସ୍ଥ ଓ ବଳିଷ୍ଠ ସମାଜ ଗଠନ ପାଇଁ ସଂଗଠନର ଆବଶ୍ୟତା ରହିଛି।

(୬) ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ପଦ୍ଧତି : ସମାଜ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକର ଏକ ପଦ୍ଧତି । ମାକ୍‌ଆଇଭର୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ଜାଲ । ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସମଷ୍ଟି ହେଉଛି ସମାଜ ।”

(୭) ସମାଜ ଅମୂର୍ଖ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ : ସମାଜ ହେଉଛି ସଂଗଠନ, ଯାହାକି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ; ପ୍ରଥା, ଆଇନ୍, ଲୋକନିୟମ ପ୍ରତିମାନ ଏବଂ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପ୍ରଭୃତି ଅନୌପଚାରିକ ନୀତିନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏହି ନୀତିନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଅମୂର୍ଖ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ। ଏଗୁଡ଼ିକ ଦେଖୁହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସ୍ପର୍ଶ ମଧ୍ଯ କରିହୁଏ ନାହିଁ ସଦସ୍ୟମାନେ କେବଳ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁଭବି ଏବଂ ଉପଲବ୍ଧ କରିଥା’ନ୍ତି। ସୁତରାଂ ସମାଜ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ ସଂସ୍ଥା ଯାହାକୁ ଦେଖୁହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସ୍ପର୍ଶ ମଧ୍ଯ କରିହୁଏ ନାହିଁ। ସମାଜ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ।

Question ୩।
ସମୁଦାୟର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର ଓ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର। କିମ୍ବା, ସମୁଦାୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକତ୍ର ବାସ କରି ଏବଂ ପରସ୍ପର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବା ଏକ ମାନବ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ସମୁଦାୟ (Community) କୁହାଯାଏ। ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂଘବଦ୍ଧ ଜୀବନଯାପନ କରିବାର ଇଚ୍ଛା ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିବାର ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ। ସେ ଯେଉଁ ସମୁଦାୟରେ ବାସ କରିଥାଏ, ତା’ରି ମଧ୍ୟରେ ସହଜରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିପାରୁ। ସମୁଦାୟ ଏକ ମୂର୍ତ୍ତି (Concretes) ସମ୍ପ୍ରତୀୟ ଅଟେ। ଏହାର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଏବଂ ସହଯୋଗମୂଳକ ସମ୍ପକ ବିଦ୍ୟମାନ। ସମୁଦାୟ (Community) ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ କମେନିସ୍ (Commenish)ରୁ ଆସିଅଛି; ଯାହାର ଅର୍ଥ ସାଧାରଣ (Common)।

ସମୁଦାୟର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Community): ସମୁଦାୟର କେତେକ ସଂଜ୍ଞା ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ! ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମକୋଫ୍ (Ogburn and Nimkoff)ଙ୍କ ମତରେ “ ଏକ ସୀମିତ ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଗଠନକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ ।” (Community is the total organisation of social life within a limits area.)

ମାକ୍‌ଆଇଭର୍ ଓ ପେଜ୍ (Maclver and Page)ଙ୍କ ମତରେ, “ଯେତେବେଳେ ଯେକୌଣସି କ୍ଷୁଦ୍ର ବା ବୃହତ୍ ସମୂହର ଏକତ୍ର ବାସ କରି କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥରେ ଭାଗ ନ ନେଇ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ଲାରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।” (Whenever the members of any groups small or large life together in such a way that share, not this or that particular interest but this basic conditions of a common life we call that group of a community.)

କେ. ଡିଭିସ୍ (K. Davis)ଙ୍କ ମତରେ, “ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ବିଭାବକୁ ଧାରଣ କରୁଥିବା କ୍ଷୁଦ୍ରାତ୍ରିକ୍ଷୁଦ୍ର ଆଞ୍ଚଳିକ ସମୂହକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ । ” (The community is the smallest territorial group that can embrance all aspects of social life) ଇ. ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍‌ (E.S. Bogardens)ଙ୍କ ମତରେ, “ କିଛି ପରିମାଣରେ ଆମେ ଭାବ ନ ଥୁବା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଏ ।”
(A community is a social group with some degree of we feeding in a given area)

ସମୁଦାୟର ଉପାଦାନ (Elements of Community): ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା
(୧) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି (A group of People); ସାଧାରଣତଃ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନେଇ ସମୁଦାୟ ଗଠିତ. ହୋଇଥାଏ । ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ବିନା ଏକ ସମୁଦାୟ ଗଠନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ଯେତେବେଳେ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକତ୍ର ବାସ କରିଥା’ନ୍ତି ସେତେବେଳେ ସମୁଦାୟ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

(୨) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ (A definite locality): ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକତ୍ର ବାସ କରି ଏବଂ ପରସ୍ପର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିପାରନ୍ତି। ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୁଦାୟର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳ ରହିଛି । ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ସ୍ଥିରତାର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ। ଯଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାଗରେ ସେମାନେ ବାସ କରିବେ ନାହିଁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

(୩) ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ (Community Sentiment) : ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ବିନା ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ। ସମୁଦାୟ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆମେ ଭାବନା (We feeling) ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକତା ଆଣିପାରିଥାଏ। ଏକ ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନେ ଗୋଟିଏ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ ନ୍ତି।, ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇ ଚଳିଥାଆନ୍ତି। ଏକ ସାମାଜିକ ନିୟମକୁ ମାନି ନ ଥାଆନ୍ତି। ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟର ସାମୂହିକ ଅଭିରୁଚି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିରୁଚି ଅଭିନ୍ନ।

(୪) ସମାନତା (Likeness ) : ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୁଦାୟର ଲୋକମାନେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ବାସ କରୁଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ସେମାନେ ଏକପ୍ରକାର ଜୀବନଯାପନ କରିଥାଆନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି, ଲୋକ ନିୟମ, ଭାଷା ପ୍ରଭୃତିରେ ସମାନତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

(୫) ସ୍ଵାୟୀତ୍ଵ (Permanence) : ସ୍ଥାୟୀତ୍ଵ ସମୁଦାୟର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ। ସମୁଦାୟ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ, ଏହା ଏକ ଜନଗହଳି ବା ସଭା ସମିତିରେ ଉପସ୍ଥିତ ବହୁ ଲୋକର ସମଷ୍ଟି ନୁହେଁ। ବରଂ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ସାମାଜିକ ସମୂହ। ଅନେକ ଲୋକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ବସବାସ କଲେ ସମୁଦାୟ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାଗାରେ ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହ।

(୬) ପ୍ରାକୃତିକତା (Naturality ) : ସମୁଦାୟର ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ହେଉଛି ପ୍ରାକୃତିକତା। ସମୁଦାୟକୁ କେହି କୃତ୍ରିମ ଭାବରେ ତିଆରି କରିନାହିଁ। ଏହା ମନୁଷ୍ୟକୃତ ବା ଇଚ୍ଛାକୃତ ସୃଷ୍ଟି ନୁହେଁ ବରଂ ଏହା ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ସ୍ଵତଃସ୍ଫୁର୍ତ୍ତ ଭାବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି।

(୭) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ- ନାମ (A particular Name) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୁଦାୟର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ରହିଥାଏ। ଏହା ଏକ ସମୁଦାୟକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ। ଲୁମ (Lumley)ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ପରିଚୟକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ବାସ୍ତବତାକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଏହା ସର୍ବଦା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵକୁ ବର୍ଣ୍ଣନାକରିଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୁଦାୟ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର କିଛି ଅଂଶ।

(୮) ବହୁବିଧ ଲକ୍ଷ୍ୟ (Wider ends) : ସମୁଦାୟ ଅନେକ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏହି ଲୋକମାନେ ନିଜ ନିଜର ଅଭାବ ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକାଠି ହୋଇ ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ସମୁଦାୟ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସବୁ ପ୍ରକାର ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ।

Question ୪।
ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଉଭୟ ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ ମନୁଷ୍ୟର ଗୋଷ୍ଠୀବଦ୍ଧ ଜୀବନ (Group life)ର ସଂକେତ ବହନ କରନ୍ତି। ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ ମନୁଷ୍ୟସହିତ ମନୁଷ୍ୟର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଓ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ମନୁଷ୍ୟ ସହିତ ମନୁଷ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୃତ ସମ୍ପର୍କ ଫଳରେ ଏମାନେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛନ୍ତି। ମନୁଷ୍ୟକୁ ବାଦ୍ ଦେଇ ଏଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ଏହି ସମ୍ପର୍କ ମନୁଷ୍ୟର ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତି। ଯେଉଁ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଆଧାରକରି ସମାଜ ଗଠିତ ହୋଇଛି, ଠିକ୍ ସେହି ସାମାଜିକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି। କିନ୍ତୁ ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା।

(୧) ସମୁଦାୟ କେତେକ ଲୋକଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ତାରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଏହି ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଓ ସହଯୋଗମୂଳକ ସମ୍ପର୍କ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ମାତ୍ର ସମାଜ ହେଉଛି କେତେକ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ସମଷ୍ଟି। ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଏହି ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କିମ୍ବା ପରୋକ୍ଷ, ସଂଗଠିତ କିମ୍ବା ଅସଂଗଠିତ, ସଚୈତନିକ କିମ୍ବା ଅଚୈତନିକ, ସହଯୋଗୀ କିମ୍ବା ବିରୋଧାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ।

(୨) ସମାଜ ପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ। କାରଣ ସାମଜ ସାର୍ବଜନୀନ ଓ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ। ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳର ଆବଶ୍ୟକତାର ରହିଛି। କାରଣ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକତ୍ର ବାସ କରି ଏବଂ ପରସ୍ପର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଏକ ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ସମୁଦାୟ ଗଠନ କରିଥା’ନ୍ତି।

(୩) ସମାଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସମୁଦାୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ଅଟେ। ଏହା ସମାଜରେ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ। ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ପାଇଁ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ୍ୟ ଅଟେ।

(୪) ଗୋଟିଏ ସମାଜରେ ଏକାଧିକ ସମୁଦାୟ ରହିଥା’ନ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ନିଜ ନିଜର ସଂଗଠନ ଥାଏ। ମାତ୍ର ଏକ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ଏକାଧିକ ସମାଜ ରହି ନଥା’ନ୍ତି।

(୫) ସମାଜକ ଏକ ବ୍ୟାପକ ତଥା ସାର୍ବଜନୀନ ଅନୁଷ୍ଠାନ। କିନ୍ତୁ ସମୁଦାୟ ସମାଜଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ର।

(୬) ସମାଜ ପାଇଁ ସାମୂହିକ ମନୋଭାବର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ । ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ପାଇଁ ସାମୂହିକ ମନୋଭାବ ଏକାନ୍ତ ଦରକାର।

(୭) ସମାଜ ଅମୂର୍ଣ (Abstract) ଅଟେ। ଏହା ଅଗଣିତ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ସମଷ୍ଟି ଯାହାକି ଦେଖୁହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ ନାହିଁ। କିନ୍ତୁ ସମୁଦାୟ ଏକ ମୂର୍ଖ (Concrete) ସମ୍ପ୍ରତୀୟ ଅଟେ । ଏହା ହେଉଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାଗାରେ ବାସ କରୁଥିବା ଏକ ଜନସମଷ୍ଟି।

(୮) ଦେଖାଯାଉନଥିବା ସମାଜର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ଭାଷା, ସଂସ୍କୃତି ଓ ଧର୍ମ ପ୍ରଭୃତିରେ ସମାନତା ବେଳେ ଏକ ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ଭାଷା, ସଂସ୍କୃତି ଓ ଧର୍ମ ପ୍ରାୟତଃ ସମାନ ଅଟେ।

(୯) ସମୁଦାୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଘନିଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଏବଂ ସୁଖୋନ୍ନତି ସମ୍ପର୍କ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ମାତ୍ର ସମାଜର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପରୋକ୍ଷ ଘନିଷ୍ଠତା ବିହୀନ ଏବଂ ଅବୈୟୋକ୍ତିକ ସମ୍ପର୍କ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ। ଏହିସବୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖ‌ିବାକୁ ଗଲେ ସମାଜ ଓ ସମୁଦାୟ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅଲଗା ଅଟନ୍ତି।

Question ୫।
ସଂଘର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର ଓ ଏହାର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସାମାଜରେ ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନଯାପନ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିତୃପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ସଂଗଠିତ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଏକ ସଂଘ ଗଠନ କରିଥା’ନ୍ତି। ଏକ ସଂଘ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ସ୍ଵାର୍ଥ ପୂରଣ ପାଇଁ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧିକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଶୃଙ୍ଖଳିକ ଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ସଂଗଠନକୁ ସଂଘ (Assocication) କୁହାଯାଏ। ଶ୍ରମିକ ସଂଘ, ରାଜନୈତିକ ସଂଘ, କ୍ଲବ୍, କଲେଜ, ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ପ୍ରଭୃତି ସଂଘର ଉଦାହରଣ।

ସଂଘର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Association):
ସଂଘର କେତେକ ସଂଜ୍ଞଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ କରାଗଲା। ଇ.ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍ (E.S. Bogardns) “କେତେଗୁଡ଼ିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ଲୋକମାନଙ୍କର ମିଳିତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ ।” ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ (Gillin and Gillin)“ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ଅନୁମୋଦିତ ବା ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ କର୍ମ ପଦ୍ଧତି ଢଙ୍ଗ ଦ୍ଵାରା ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ ।” ପି.ଜିସ୍‌ବର୍ଟ (P.Gisbert) “ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା କେତେକ ସୀମିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥିବା ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ସଂଘ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?” ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମକୋଫ (Ogburn and Nimkoff) “ସଂଘ ହେଉଛି ସଂଗଠିତ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ପାଇଁ ଉଦ୍ଭାବନ !”

ସଂଘର ଗୁଣ (Characteristics of Association) :
ସଂଘର କେତେକ ଗୁଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା।
(୧) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି (A group of people) : ସଂଘ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ବିନା ସଂଘର ଗଠନ ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ। ସୁତରାଂ ସଂଘ ଦଳେ ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଯେଉଁମାନଙ୍କର କିଛି ସାଧାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥାଏ, ତେଣୁ ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ସଂଘର ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଗୁଣ।

(୨) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ (Definite aims) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ କେତେକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ଗଠିତ। ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟତିରେକେ ସଂଘ ସୂଚାରୁରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ ସାମ୍ପଦନ କରିପାର ନ ଥାଏ। ତେଣୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ କୌଣସି ସଂଘ ନାହିଁ କି ବିନା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ସଂଘ ଘନିଷ୍ଠରୂପେ ସମ୍ପୃକ୍ତ। ଏପରି

(୩) ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ସଭ୍ୟ ନୁହେଁ। ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ନିଜ ଇଚ୍ଛା ସଂଘର ସଦସ୍ୟ ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ପଦ (Voluntary membership) : ସଂଘର ସଭ୍ୟ ପଦ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ କୌଣସି କୌଣସି ସଂଘକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିପାରେ। ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ଭାବେ ଏକ ସଂଘରେ ଯୋଗ ଦେଇଥାଏ। କୌଣସି ସଂଘର ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହେବାପାଇଁ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଇ ନ ପାରେ।

(୪) ନୀତିନିୟମ ଏବଂ ବ୍ୟବସ୍ଥାପନା (Rule and regulations) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ କେତେକ ନୀତି ଏବଂ ନିୟମଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ। ଏହି ନୀତିନିୟମ ଜରିଆରେ ସଂଘ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ। ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନେ ଉକ୍ତ ନୀତିନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଭାବେ ପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଯଦି କୌଣସି ସଦସ୍ୟ ସଂଘର ନୀତି-ନିମୟକୁ ଅବଜ୍ଞା କରେ, ତାକୁ ଶୃଙ୍ଖଳାଗତ ଦଣ୍ଡର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ।

(୫) ଚରିସ୍ଥାୟୀ କିମ୍ବା କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ (Permanent or Temporary) : ସଂଘ ସ୍ଥାୟୀ କିମ୍ବା ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିର ହୋଇପାରେ। କେତେକ ସଂଘ ସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିର ହୋଇଥିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ସଂଘ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥାୟୀ ବିଦ୍ୟାଳୟ, ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ପ୍ରକୃତ ସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିର ହୋଇଥିବାବେଳେ ରାଜନୈତିକ ଦଳ, ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ପ୍ରଭୃତି ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରକୃତିକୁ ଭିଭିକରି ଗଠିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।
ପ୍ରକୃତିର ଅଟନ୍ତି। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ-ପରିବାର,

(୬) ସହଯୋଗୀ ମନୋଭାବ (Co-operative Spirit) : ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗିତା ସଂଘର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁଣ ଅଟେ। ଏହି ସହଯୋଗିତା ବିନା ସଂଘ ତିଷ୍ଠିପାରିବ ନାହିଁ। ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ: ଏକ ଶ୍ରମିକ ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନେ ଯଦି ସହଯୋଗୀ ମନୋବୃତ୍ତି ନେଇ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବେ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କର ଅଭିଳାଷ ଅଚିରେ ସାଧୂତ ହୋଇପାରିବ। ତେଣୁ ସହଯୋଗୀ ମନୋଭାବ ହେଉଛି ଏକ ମୂଳଭିତ୍ତି, ଯାହା ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ।

(୭) ଔପଚାରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ (Formal relations) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଔପଚାରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ନିଜର ଅଭିଳଷିତ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବା ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନ୍ତିମ ଲକ୍ଷ୍ୟ। ସଂଘ ଅନ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ରଖୁଥାଏ। ମାତ୍ର ଏହି ସମ୍ପର୍କ ତା’ର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଳବତ୍ତର ରହିଥାଏ।

Question ୬।
ଅନୁଷ୍ଠାନର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କରି ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ କେତେକ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୀତିନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ। ଏହି ନୀତିନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଣାଳୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କୁହାଯାଏ। କୌଣସି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ସଂଘ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସଂଘର ସୁପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ କେତେକ ନୀତିନିୟମର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ। ଏହି ନୀତିନିୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଘ ତା’ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ସହଜରେ ପୂରଣ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ନୀତି-ନିୟମ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନାମରେ ପରିଚିତ।

ଅନୁଷ୍ଠାନର ସଂଜ୍ଞା (Definition of institution) :
ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଅନୁଷ୍ଠାନର କେତେକ ସଂଜ୍ଞା ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି। କେ. ଡେଭିସ୍ (K. Davis) “ପରସ୍ପର ସହ ଜଡ଼ିତଥିବା ଲୋକନୀତି, ଲୋକ ନିୟମ ଏବଂ ଆଇନ୍‌ମାନଙ୍କ ଏକ ଗୁଚ୍ଛକୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କୁହାଯାଏ। ” ଏଚ୍ . ଇ. ବର୍ନେସ୍ (H.E. Barnes) “ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସରଞ୍ଚନା ଓ କଳା। ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ମାନବୀୟ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକର ପରିପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ବହୁବିଧ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ମାନବ ସମାଜ ସଂଗଠିତ କରିଥାଏ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥାଏ। ” ଉଡ଼ୱାର୍ଡ ଏବଂ ମ୍ୟାକ୍‌ସୱେଲ୍‌ (Wooddword and Maxwell) ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି ଅନେକ ଲୋକନୀତି ଓ ଲୋକ ନିୟମର ଏକ ଜାଲ, ଯାହାକି କେତେକ ମାନବୀୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ଦିଗରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ।”

ଅନୁଷ୍ଠାନର ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of Institution) : ଅନୁଷ୍ଠାନର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା।
(୧) ସାଂସ୍କୃତି ପ୍ରତୀକ (Cultural Symbol) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ନିଜର ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତୀକ ରହିଥାଏ। ଏହି ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତୀକ ଭୌତିକ ବା ଅଭୌତିକ ହୋଇପାରେ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ – ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରତୀକ ହେଉଛି ‘ମଙ୍ଗରସୂତ୍ର’।

(୨) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକର ପୂରଣ (Satisfaction of specific needs) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ଆବଶ୍ୟତାଗୁଡ଼ିକ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ବିବାହ ହେଉଛି ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଯାହାକି ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀର ଯୌନ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ସେହିପରି ସରକାର ହେଉଛି ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ସମାଜରେ ଆଇନ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ। ଏବଂ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ।

(୩) ଅଧିକ ସ୍ଥାୟୀତ୍ଵ (Greater Permanency) : ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ବହୁଦିନ ଧରି ଲୋକମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଅନୁଷ୍ଠାନଭାବେ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ-ହିନ୍ଦୁ ବିବାହରେ କାର୍ଯ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ବହୁଦିନ ଧରି ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥବବାରୁ ତାହା ଏକ ଅନୁଷ୍ଠାନଭାବେ ରୂପେ ନେଇଅଛି। ତେଣୁ ଆଜି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଏକ ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନରୂପେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ।

(୪) ସଙ୍ଗଠିତ ନିୟମାବଳୀ (Orgainsed norms) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ସଙ୍ଗଠି ନିୟମାବଳୀ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ। ସେହି ନିୟମାବଳୀର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥା’ନ୍ତି। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ-ଏକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନର ନିୟମାବଳୀ, ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି, ପରୀକ୍ଷା ପଦ୍ଧତି ପ୍ରଭୃତିକୁ ନେଇ ଗଠିତ।

(୫) ସାର୍ବଜନୀନତା (Universality) : ଏହି ସାର୍ବଜନୀନତା ହେଉଛି ଅନୁଷ୍ଠାନର ଅନ୍ୟ ଏକ ଲକ୍ଷଣ। ଏଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ତିଷ୍ଠି ରହିବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସାମାଜିକ ବିକାଶର ସମସ୍ତ ପରିତୃପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

(୬) ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ପରମ୍ପରା (Well-defined traditions) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ଲିଷ୍କୃତ ଏବଂ ଅଲିଷ୍କୃତ ପରମ୍ପରାଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ। ଏହାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୈନନ୍ଦିନ ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ପରମ୍ପରାକୁ ଅବଜ୍ଞା କରୁଥିବା ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡବିଧାନ କରାଯାଇଥାଏ।

(୭) ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷାକାରୀ ସଂସ୍ଥା (Controlling agencies) : ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଶୃଙ୍ଖଳିତଭାବେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାରେ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ। ଧାର୍ମିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ଧାର୍ମିକ ଆଚରଣ ଜରିଆରେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିଥା’ନ୍ତି। ଦେଶର ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିଭିନ୍ନ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରି ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୈନନ୍ଦିନ ବ୍ୟବହାରକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିଥାଏ।

Question ୨।
ସାମାଜିକ ସମୂହର ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର। କିମ୍ବା, ସାମାଜିକ ସମୂହର ବର୍ଗୀକରଣ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ନିମ୍ନରେ କେତେକ ସମୂହ ବିଷୟରେ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା।
(୧) ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଏବଂ ଗୌଣସମୂହ (Primary and Secondary groups) : ଆମେରିକାର ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ଚାର୍ଲସ୍ ହଟ୍ଟନ କୁଲେ ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି। ଯଥା – ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଏବଂ ଗୌଣ ସମୂହ। ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ମୁହାଁମୁହିଁ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ପରିବାର, ପଡ଼ୋଶୀ, ମଣ୍ଡଳ ପ୍ରଭୃତି ଏହି ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଉଦାହରଣ। ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ନିକଟତର ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି। ଅପର ପକ୍ଷରେ ଗୌଣ ସମୂହ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ଚାରିଆଡ଼େ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ରହିଥା’ନ୍ତି।

(୨) ଅନ୍ତଃ-ସମୂହ ଏବଂ ବହିଃ-ସମୂହ (In group and Out group) : ଉଇଲିୟମ୍ ଗ୍ରାହମ୍ ସମ୍ନର ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହକୁ ଅନ୍ତଃ-ସମୂହ ଏବଂ ବିହ୍ୟ-ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି। ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମୂହର ସଦସ୍ୟ ଭାବରେ ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରିଥାଏ, ତାହା ତା’ର ଅନ୍ତଃ-ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବହିଃ-ସମୂହ, ଅନ୍ତଃ–ସମୂହର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ ଅଟେ। ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବାସ କରି ନଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ସମୂହ ସହିତ ସେ ପରିଚିତ ନ ଥାଏ। ତାହା ତା’ର ବହିଃସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବାସ କରିଥାଏ, ସେହି ସମୂହକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନ୍ତଃ– ସମୂହ କୁହାଯାଏ। କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ସମୂହ ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ବହିଃ-ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ଜଣେ ଛାତ୍ରବାସ କରୁଥିବା ପରିବାର ଏବଂ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିବା ସ୍କୁଲ, କଲେଜ ପ୍ରଭୃତି ସେହି ଛାତ୍ରର ଅନ୍ତଃ-ସମୂହ ହୋଇଥିବା ସୁଳେ ସେହି ଛାତ୍ରର ସାଙ୍ଗ ବାସ କରିଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିବାର ଏବଂ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିବା ଅନ୍ୟ ସ୍କୁଲ, କଲେଜ ପ୍ରଭୃତି ସେହି ଛାତ୍ରର ବହିଃ-ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ।

(୩) ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହ ଏବଂ ଅସ୍ଥାୟୀ ସମୂହ (Permanet and Temporary groups) : ଚାର୍ଲସ୍. ଏ. ଇଲ୍‌ଉଡ଼ (Charles A. Eelwood) ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଅସ୍ଥାୟୀ ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି। ଯଦି ସମୂହର ସଭ୍ୟମାନେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୁହନ୍ତି ସେହି ସମୂହ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଯେଉଁ ସମୂହର ଅବସ୍ଥିତି ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ ଏବଂ ଯାହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅତୁଟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ତାହା ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ପରିବାର ଏବଂ ବଂଶ ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହର ଉଦାହରଣ ଅଟେ। ଅସ୍ଥାୟୀ ସମୂହ ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହର ଠିକ୍ ବିପରୀତ ଅଟେ। ଏହାର ଅବସ୍ଥିତି ଅସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଆକାର କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଟେ। କାରଣ ଏହି ସମୂହ ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହର ଠିକ୍ ବିପରୀତ ଅଟେ। ଏହାର ଅବସ୍ଥିତି ଅସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଆକାର କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଟେ। କାରଣ ଏହି ସମୂହକୁ ଗଠନ କରୁଥିବା ସଦସ୍ୟମାନେ ସ୍ଵଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ ପରସ୍ପରର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଜନସମୂହ (Mob) କିମ୍ବା ଜନଗହଳି (Crinoid) ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ।

(୪) ଲମ୍ବମାନ ଏବଂ ଏକରେଖୀୟ ସମୂହ (Vertical and Harizontal groups) ଏକରେଖୀୟ ବା ସମଜାତୀୟ ସମୂହ ମୁଖ୍ୟତଃ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ସମାନ ସ୍ତରର ଲୋକମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ସମୂହକୁ ସମଜାତୀୟ ସମୂହ କୁହାଯାଏ। ଅପର ପକ୍ଷରେ ଲମ୍ବମାନ ବା ବିଷମଜାତୀୟ ସମୂହ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ। ଉକ୍ତ ସମୂହର ଲୋକମାନେ ବିକ୍ଷିପ୍ତଭାବେ ରହିଥା’ନ୍ତି।

(୫) ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଅଣସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ସମୂହ (Voluntary and Involuntary groups) : ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ଯୋଗଦାନ କରିଥାଏ। ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ବ୍ୟକ୍ତ ତା’ର ସଭ୍ୟ ପଦକୁ ତ୍ୟାଗ କରିପାରେ। କ୍ଲବ୍ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏହି ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ସମୂହର ଉଦାହରଣ। ଅଣସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ସାମାଜିକ ସମୂହ ରକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ସଭ୍ୟ ପଦ ବା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଅଟେ। ପରିବାର, ଜ୍ଞାତି, ଜାତି ପ୍ରଭୃତି ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।

(୬) ସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହ ଏବଂ ଅଣସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହ (Territorial group to non- territorial group) : ଏକ ସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହର ନିଜସ୍ଵ ସୀମାରେଖା ଥାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଯେଉଁ ସମୂହ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ତାହା ସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ। ଯେଉଁ ସମୂହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ନ ଥାଏ, ତାହା ଅଣ-ସୀମାରେଖା-ରେଖୀୟ ସମୂହଭାବେ ପରିଚିତ। ଏକ ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ଏହି ଅଣସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହ ରୂପେ ପରିଚିତ।

(୭) ଔପଚାରିକ ଏବଂ ଅନୌପଚାରିକ ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍‌ ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ଯଥା–ଔପଚାରିକ ଏବଂ ଅନୌପଚାରିକ ସମୂହ। ଯେଉଁ ସମୂହ ଔପଚାରିକ ନୀତିନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ତାହା ଔପଚାରିକ ସମୂହ ଅଟେ। ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଔପଚାରିକ ସମ୍ପର୍କ ବିଦ୍ୟମାନ ଏବଂ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶାରୀରିକ ସାନ୍ନିଧତା ପ୍ରକାଶ ପାଇ ନଥାଏ। ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିବାପାଇଁ କେତେକ ନୀତି-ନିୟମକୁ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଥାଏ। – ଅମଲାତାନ୍ତ୍ରିକ ସମୂହ ଏହି ସମୂହର ଉଦାହରଣ।

(A formal and Informal group) : ଇ. ଏସ୍. ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଔପଚାରିକ ସମୂହ ଅନୌପଚାରିକ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ। ଏହି ସମୂହର ସୁପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ଔପଚାରିକ ନୀତି-ନିୟମର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ଅନୌପଚାରିକ ମାଧ୍ୟମ; ଯଥା-ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି, ଲୋକ ନିୟମଦ୍ଵାରା ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରତ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଟେ। ପରିବାର ଏହି ଅନୌପଚାରିକ ସମୂହର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ।

(୮) ମୁକ୍ତ ଏବଂ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହ (Open and Closed group) : କେତେକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ସମୂହକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି। ଯଥା-ମୁକ୍ତ ଏବଂ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହ। ମୁକ୍ତ ସମୂହରେ ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରନ୍ତି। ଏଥୁନିମିତ୍ତ କୌଣସି କଠୋର ନୀତି–ନିୟମ ନ ଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅବାଧରେ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିପାରି ନ ଥାଏ। ଜାତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହ ରୂପେ ପରିଚିତ।

(୯) ଅସଂଯୋଜକ ସମୂହ ଏବଂ ଆଂଶିକ ସମୂହ (Disjunctive group and Overlapping group): ଏଫ୍. ଏଚ୍. ଗିଡ଼ିଫସ୍ ସାମାଜିକ ସମୂହର ବର୍ଗୀକରଣ କରିଛନ୍ତି। ଯଥା- ଅସଂଯୋଜକ ଏବଂ ଆଂଶିକ ସମୂହ। ଏହି ଅସଂଯୋଜକ ବା ଅତିକ୍ରମଣୀୟ ସମୂହ ହେଉଛି ସେହି ସମୂହ ଯେ କି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଏକ ସମୟରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟ ହେବାପାଇଁ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରି ନ ଥାଏ। ଏହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହୋଇ ରହିଥ‌ିବାବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ। କଲେଜ ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ର ଏହି ସମୂହର ଉଦାହରଣ
ଅଟେ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେଉଁ ସମୂହରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ଆଂଶିକଭାବେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି। ତାହା ଆଂଶିକ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ। ଏହି ସମୂହ ହେଉଛି ସେହି ପ୍ରକାର ସମୂହ; ଯାହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟରୂପେ ପରିଚିତ ଥା’ନ୍ତି। କେନ୍ଦ୍ର ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡ଼େମୀ, ଓଡ଼ିଶା ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ, ଲୋକସେବକ ମଣ୍ଡଳ ପ୍ରଭୃତି ଗୋଟିଏ ଆଂଶିକ ସମୂହଭାବେ ପରିଚିତ।

Question ୮।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କ’ଣ ? ଏହାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଆଉ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ମୌଳିକ ଧାରଣା ଅଟେ। ଅନୁଷ୍ଠାନ କହିଲେ ସାମାଜିକ। ସମ୍ପର୍କକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ସ୍ଥାୟୀ ଓ ଗ୍ରହଣୀୟ କାର୍ଯ୍ୟରୀତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଯଦିଓ ଆବଶ୍ୟକ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ସଂଘ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଏହି ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ। ପରିବାରକୁ ଏକ ସଂଘ କୁହାଯାଏ, କାରଣ ପରିବାର କହିଲେ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ବୁଝାଏ। ମାତ୍ର ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ, ସମ୍ପତି ହେଉଛି ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଶ୍ରମିକ ସଙ୍ଗଠନ ହେଉଛି ଏକ ସଂଘ। ମାତ୍ର ଏହାର ମିଳିତ ଦାବି ହେଉଛି ଅନୁଷ୍ଠାନ। ଯେପରି ରାଷ୍ଟ୍ର ହେଉଛି ଏକ ସଂଘ, ମାତ୍ର ଏହାକୁ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ସରକାର ଆଇନ୍ ପ୍ରଣୟନ, ରୀତି, ନୀତି ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଭୃତି ଅନୁଷ୍ଠାନ ରୂପେ ପରିଚିତ।

ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Functions of Institution): ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି। ଯଥା – (୧) ପ୍ରକାଶ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Manifest Functions), (୨) ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Latent Functions) ପ୍ରକାଶ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ କହିଲେ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ତଥା ସମସ୍ତେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଆନ୍ତି। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ପରିବାରର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା ଯୌନ ପ୍ରବୃଦ୍ଧିର ଚରିତାର୍ଥ, ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ଓ ଏହାର ଏହାର ଲାଳନପାଳନ ଇତ୍ୟାଦି। ମାତ୍ର ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ କହିଲେ ଗୌଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ। ଏଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି; ଯଥା ପରିବାର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ, ଧର୍ମନୈତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ, ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିର ପରିପୂରଣ କରିଥାଏ। ଅନୁଷ୍ଠାନର ଯେଉଁସବୁ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି ତାହାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ। (୧) ସକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Positive Functions) (୨) ନକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Negative Functions)

ସକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Positive Functions):

ସକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ କହିଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ବାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ଉନ୍ନତି ସାଧୁତ ହୋଇଥାଏ। ଯେଉଁସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକ ସରକାରମୂକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ତଥା ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ ଇତ୍ୟାଦିର ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ମନୁଷ୍ୟକୁ ସାମାଜୀକିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀଭାବେ ଗଠନ କରିଥାଏ। ଯଥା ପରିବାର, ବିଦ୍ୟାଳୟର ଭୂମିକା ଏଥରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ, ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଆଦର୍ଶ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥାଏ। ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ଭକ୍ତି କରିବା, ପରିବାରର ସମସ୍ତ ଆଦର୍ଶକୁ ଅନୁକରଣ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି।
ବ୍ୟକ୍ତି ତଥା ସମାଜକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିବାରେ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ; କାରଣ ବିଭିନ୍ନ ଆଇନ୍ ଓ ନୀତିନିୟମକୁ ମାନିବା ଦ୍ଵାରା ସମାଜ ଅଧ‌ିକ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ହୋଇଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ମାଧ୍ୟମରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ବିବାହ ଦ୍ବାରା ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଯୌନ କ୍ରିୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହୋଇଥାଏ।
ଅନଷ୍ଠାନ ମାଧ୍ୟମରେ ସାମାଜିକ ପ୍ରଥା ଓ ପରମ୍ପରାକୁ ଏହାକ ସଦସ୍ୟମାନେ ମାନି ଚଳିଥାଆନ୍ତି ଏବଂ ଏହା ଗୋଟିଏ ବଂଶଧରକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଭୂମିକା ଓ ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟକ୍ତିର ଚରିତ୍ର ଓ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵକୁ ଗଠନ କରିଥାଏ। ଏହାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ତାହାର ଉନ୍ନତିର ମାର୍ଗ ନିଜେ ତିଆରି କରିଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂସ୍କୃତିକୁ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସ୍କୃତିକୁ ସମ୍ମାନ ଦେବା ଅନୁଷ୍ଠାନର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ। ଏହାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଭଲ-ମନ୍ଦ, ପାପ-ପୂର୍ଣ୍ଣ, ଉଚିତ-ଅନୁଚିତର ବିଚାର କରିଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସ୍ଥାୟୀତ୍ଵ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ।

ନକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Negative Functions):

ନକରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ କହିଲେ ଯେଉଁସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାଜରେ ଉନ୍ନତି ପଥରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ କରିଥାଏ। ଏଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣ ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ।
ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ପୁରୁଣାକାଳିଆ ପ୍ରଥା, କଠୋର ନୀତିନିୟମ ରହିଛି ଯେଉଁସବୁ ସମାଜରେ ଉନ୍ନତି ପଥରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଭାବରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।
ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ଅତୀତର ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରାକୁ ଜାବୁଡ଼ି ଧରି ବର୍ତ୍ତମାନର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବିରୋଧ କରିଥାଏ। ଫଳରେ ନୂତନ ଜିନିଷର ଉଦ୍ଭାବନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ।
ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଭାବେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ

Question ୯।
ସାମାଜିକ ସମୂହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର। କିମ୍ବା, ସମାଜିକ ସମୂହର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର। ଏହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣନା କର।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଯେହେତୁ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ, ଏକାନ୍ତ ବଞ୍ଚିବା ତା ପକ୍ଷେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସମ୍ଭବ। ନିଃସଙ୍ଗ ଜୀବନ ତା ପାଇଁ ଦୁର୍ବିସହ ହୋଇପଡ଼େ। ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ସର୍ବଦା ବିଭିନ୍ନ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ବାସ କରେ। ଯଥା- ପରିବାର, ଜାତି, ଜନଜାତି, ଗ୍ରାମ୍ୟ, ସ୍କୁଲ, ରାଜନୈତିକ ଦଳ, ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ଇତ୍ୟାଦି। ସମୂହ କହିଲେ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ। ଯେତେବେଳେ ବହୁତ ଲୋକ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ଆମେ ତାହାକୁ ସମୂହ କହିଥାଉ। ମାତ୍ର ସାମାଜିକ ସମୂହ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। କେବଳ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ସମୂହକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ। ଯେତେବେଳେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ କ୍ରିୟା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଏହି ଭାବର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ହୋଇଥାଏ। ସେମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ଜାଣିଥା’ନ୍ତି। ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ- ଯେତେବେଳେ ରାସ୍ତା ଉପରେ ଏକ ଦୁର୍ଘଟଣା ଘଟେ, ସେତେବେଳେ ଲୋକମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି; ମାତ୍ର ଆମେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କହିବା ନାହିଁ କାରଣ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ସମସ୍ତେ ସହଯୋଗ କରି ଦୁର୍ଘଟଣାରୁ ଲୋକଟିକୁ ବଞ୍ଚାଇଥାଆନ୍ତି। ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଏ। କାରଣ ଏଥିରେ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଛି ଓ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି।

ସାମାଜିକ ସମୂହ ସଂଜ୍ଞା (Definition of Social Group): ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଂଜ୍ଞା ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା

ମାକ୍‌ଆଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍ (Maciver and Page)ଙ୍କ ମତରେ, “ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ଥିବା କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଏ। ”
ହର୍ଟନ୍ ଏବଂ ହଣ୍ଟ (Herton and Hunt)ଙ୍କ ମତରେ, “ ସମୂହ ହେଉଛି କେତେକ ପ୍ରକାରର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଯେଉଁମାନେ ସଦସ୍ୟତା ଏବଂ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି।”
ଏଚ୍. ଏମ୍. ଜନସନ୍ (H.M. Johnson)ଙ୍କ ମତରେ, “ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ରୂପ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମୂହ।”
ଏ. ଡବ୍ଲ୍ୟୁ,ଗ୍ରୀନ୍ (A.W. Green)ଙ୍କ ମତରେ, “ସମୂହ ହେଉଛି କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ଯାହା ସମୟାନୁଯାୟୀ ତିଷ୍ଠି ରହିଥା’ନ୍ତି। ଯାହାର ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ଥାଏ ଏବଂ ଯାହାକି ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ। ”

ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of Social Group) : ସାମାଜିକ ସମୂହର ଲକ୍ଷଣ ଅନେକ ରହିଛି। ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା।

(୧) ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି (Group People) : ସମୂହ କହିଲେ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବିନା ସମୂହ ଗଠନ ଅସମ୍ଭବ। ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଚାହିଁଲେ ସମୂହ ଗଠନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ଏଥିପାଇଁ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଧକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି। ତେଣୁ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମାହରକୁ ନେଇ ସମୂହ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ।

(୨) ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ (Mutual Relationship): ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ନେଇ ସମୂହ ଗଠନ କରାଯାଇପାରେ। ମାତ୍ର ସାମାଜିକ ସମୂହ ଗଠନ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ। ଯଥା-ବସ୍‌ଷ୍ଟାଣ୍ଡ, ରେଳ ଷ୍ଟେସନ୍‌ରେ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଗୁଣ୍ଡ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କୁ ସମୂହ କୁହାଯାଇପାରେ। ମାତ୍ର ଯଦି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ନଥାଏ। ସମୂହ ସଚେତନତା ନ ଥାଏ, ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟା ନ ଥାଏ; ତେବେ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ। ତେଣୁ ସାମାଜିକ ସମୂହ ଗଠନ ପାଇଁ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟା ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ।

(୩) ସମୂହ ସଚେତନତା (Group Consciousnes) : ସାମାଜିକ ସମୂହ ଗଠନ ପାଇଁ ସମୂହ ସଚେତନତା ଆବଶ୍ୟକ। ଅର୍ଥାତ୍ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରିସ୍ପର ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥୁବା ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ। ସେମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ରକ୍ଷା କରିଥା’ନ୍ତି। ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ସଚେତନ ଥା’ନ୍ତି ଯେ ସେମାନେ ସେହି ସମୂହର ସଦସ୍ୟ ଅଟନ୍ତି। ଏବଂ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ରକ୍ଷାକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥାଆନ୍ତି।

(୪) ଆମ ଭାବନା (We feeling) : ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆମ ଭାବନା ଦେଖାଯାଇଥାଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଯେଉଁ ସମୂହରେ ସଦସ୍ୟ, ସିଏ ସେହି ସମୂହକୁ ନିଜର ବୋଲି ଭାବିଥା’ନ୍ତି। ସେହି ସମୂହ ପ୍ରତି ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଘନିଷ୍ଠତା, ସହଯୋଗ ‘ମନୋଭାବ ଏବଂ ଭଲପାଇପା ଇତ୍ୟାଦି ରହିଥାଏ। ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ତାହାର ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବରେ ବିଚାରକୁ ନେଇଥାଆନ୍ତି। ଏହାଦ୍ଵାରା ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ଏକତ୍ର ଗୋଟିଏ ସୂତ୍ରରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି।

(୫) ଏକାତ୍ମବୋଧ (Sensce of Unity) : ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକତାବୋଧ ମନୋଭାବ ଜାଗ୍ରତ ହୋଇଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅତି ନିଜର ମନୋଭବ ପୌଷଣ କରିଥାଆନ୍ତି। ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକାମ୍ବୋଧ ମନୋବୃତ୍ତି ରହିଥାଏ। ଏହାର ଅଭାବରେ. ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭଲପାଇବା, ଘନିଷ୍ଠତା ଓ ସହାନୁଭୂତି କମି ଯାଇଥାଏ।

(୬) ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ପୂରଣ (To fulfill common interest) : ସାମାଜିକ ସମୂହ ମାଧ୍ଯମରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସ୍ଵାର୍ଥ ପୂରଣ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସମୂହ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ସମୂହର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ।

(୭) ସମୂହ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Group control) : ସାମାଜିକ ସମୂହ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ସମୂହର କୌଣସି ସଦସ୍ୟ ନିୟମ ବର୍ହିଭୂତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି। ତେଣୁ ସମୂହ ସେମାନଙ୍କୁ ଏଭଳି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ। ଯଦି ସଦସ୍ୟମାନେ ଏହାକୁ ମାନି ନ ଥା’ତି, ତେବେ ସେମାନଙ୍କୁ ସେହି ସମୂହରୁ ବାହାର କରିଦିଆଯାଏ।

(୮) ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ନୀତି ଓ ନିୟମ (Rules and Regulation of social group) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ନିଜର କେତେକ ନିୟମାବଳୀ ରହିଥାଏ। ଏହି ନିୟମମାନ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ମାନି ଚଳିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଆନ୍ତି। ଯାହାଦ୍ଵାରା ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ। ଏବଂ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଏହି ନିୟମଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥାଏ।

(୯) ସମବ୍ୟବହାର (Simillar Behaviour) : ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମବ୍ୟବହାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରକୃତି ଓ ବ୍ୟବହାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଅଲଗା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମୂହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଆନ୍ତି। ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ସମାନ ପ୍ରକାରର ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଆନ୍ତି ସେତେବେଳେ ସେମାନଙ୍କର ସମାଜିକ ଆଚାର ବ୍ୟବହାରରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ।

(୧୦) ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟା (Realprocrity): ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟାମାନ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଯଥା – ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ପିତାଙ୍କର ସନ୍ତାନମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଯେତିକି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ କରନ୍ତି, ସନ୍ତାନମାନେ ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିପରି ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ଭକ୍ତି କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ସାମାଜିକ ସମୂହରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ। ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

Question ୧୦।
ସାମାଜିକ ସମୂହର ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ସମୂହର ଗୁରୁତ୍ଵ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ। ଯେହେତୁ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ। ସମୂହ ବିନା ତା’ର ଜୀବନ ଦୁର୍ବିସହ ହୋଇପଡ଼େ। ସମୂହଠାରୁ ସେ କେବେବି ଦୂରେଇ ରହିପାରେ ନାହିଁ। ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରେ। ସମୂହ ତା’ର ସମାଜର ପ୍ରସ୍ଥିତି କ’ଶ ସୂଚାଇ ଦେଇଥାଏ। ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ବାସ କରିବା ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ସାମାଜିକତା ଗୁଣ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ। ସଂସ୍କୃତି ଶିକ୍ଷା, ନୈତିକତା, ଆଦର୍ଶ ଇତ୍ୟାଦି ଗୁଣ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ।

ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ବାସ କରିବା ଦ୍ଵାରା ତା’ର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ବିକାଶ ସାଧନ ହୋଇଥାଏ। ସାମାଜିକ ସମୂହ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ପଶୁ ସହିତ ସମାନ, ସମୂହ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ହରାଇ ବସେ। ବୃଦ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଭୋଗିବାକୁ ‘ପଡ଼ିଥାଏ। ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁମୁଖରେ ପଡ଼ିଥାଏ। ଠିକ୍ ଯେପରି ପରିବାର କଥା ବିଚାର କରାଯାଉ। ପରିବାର ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହ। ଏହା ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ଅନ୍ଧକାର ହୋଇଉଠେ। କାରଣ ପରିବର ମଧ୍ଯରେ ଶିଶୁର ଜନ୍ମ, ଲାଳନପାଳନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ ଉନ୍ନତିର ମାର୍ଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ସମୂହ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ବଞ୍ଚିବା କଷ୍ଟକର। ସମୂହର ଗୁରୁତ୍ଵମାନ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା।

(୧) ସମୂହ ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ମାନସିକ ଓ ଶାରିରୀକ ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ (Mental development and physical development is possible by lowing in group) : ସମୂହ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ପଶୁ ସହିତ ସମାନ। ଯଦି ମନୁଷ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ନ ରହି ନିଃସଙ୍ଗ ଜୀବନଯାପନ କରେ, ତେବେ ସେ ହୁଏତ ପଶୁ କିମ୍ବା ଦେବତା ସହ ତୁଳନୀୟ। କାରଣ ଯେହେତୁ ମନୁଷ୍ୟ ପ୍ରକୃତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସାମାଜିକ, ତେଣୁ ସମାଜରେ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ରହିଲେ ତା’ର ମାନସିକ ବୃଦ୍ଧି ଓ ବିକାଶ ଘଟିଥାଏ। ଶାରୀରିକ ଉନ୍ନତି ମଧ୍ୟ ସମୂହରେ ରହିବା ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଓ ପଶୁ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ସେ ଜାଣିପାରିଥାଏ । ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ବିଚାରଧାରା, ଚାଲିଚଳନ, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର ଇତ୍ୟାଦି ମାର୍ଜିତ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ହୋଇଥାଏ।

(୨) ସମୂହ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତି ସାମାଜୀକିକରଣ ଗୁଣ ଶିକ୍ଷା କରେ (By social group man can from socialization): ସାମାଜିକ ଗୁଣ କହିଲେ ମନୁଷ୍ୟର ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ ରହିଅଛି ତା’ର ବିକାଶ ହେବା। ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟ ଯେତେବେଳେ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ବାସ କରେ, ସେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକତା ଗୁଣ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ। ମାନବ ଶିଶୁ ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାରେ ନିଃସହାୟ ଥାଏ। ମାତ୍ର ସମୂହରେ ବାସ କରିବାପରେ, ସେ ସମାଜରେ, କିପରି ଚଳିବାକୁ ହେବ ଶିକ୍ଷା କରେ; କିପରି ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେବ, କିପରି ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ମିଳିମିଶି ସହଯୋଗ ସୁପନ କରିବାକୁ ହେବ; କିପରି ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେବାକୁ ହେବ ଏବଂ ସମାଜର ନୀତିନିୟମ, ଆଇନ୍‌କାନୁନଗୁଡ଼ିକୁ କିପରି ମାନି ଚଳିବାକୁ ପଡ଼ିବ ସେ ସମସ୍ତ ସମୂହରୁ ଶିକ୍ଷା କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ। ଏହାଦ୍ଵାରା ମାନବ ଶିଶୁ ସାମାଜିକ ଗୁଣ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ।

(୩) ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ବିକାଶ କରେ (Group develops human personality) : ସମୂହ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ବିକାଶ ସାଧନ ହୋଇଥାଏ। ବିନା ସମୂହରେ ମାନବର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ମାନେ କିଛି ନ ଥା’ନ୍ତି । ମାତ୍ର ସମୂହରେ ବାସ କରିବାଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣର ବିକାଶ ସାଧାନ କରିପାରୁଛି। ସେ ତା’ର ନାମ, ଯଶ, କ୍ଷମତା ଇତ୍ୟାଦି ହାସଲ କରିପାରୁଛି।

(୪) ସମୂହ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରେ (Group fulfills basic needs) : ମନୁଷ୍ୟର . ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତା ମଧ୍ୟରୁ ମୁଖ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ଯଥା ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା। ସେଥୁପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟ ଦରକାର କରେ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ବାସ କରିବାପାଇଁ। ସମୂହ ବିନା ଏହି ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକ କେହି ପୂରଣ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ ଯେଉଁଟାକି ବଞ୍ଚିବାପାଇଁ ଅତି ଆବଶ୍ୟକ ତାହା ସମୂହ ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଯଥା – ପରିବାର ଏ ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିଥାଏ।

(୫) ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା କରେ (Group protect the individual from danger) : ସମୂହ ମଧ୍ଯ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବିପଦ ଓ ଅସୁବିଧାରୁ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଯେକୌଣସି ବିପଦ ଆସୁ, ତାହା ତା’ର ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ରକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ। ଯାହା ଫଳରେ ସେ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ରହି ସମସ୍ତ ସୁଖ, ସୁବିଧା ଉପଭୋଗ କରିଥାଏ।

(୬) ସମୂହ ମାନବର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ (Group controls the human behaviour) : ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ମାନବ ଶିଶୁ କୌଣସି ଅସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ ସମୂହ ଏହାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଆଇନ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା, କୋର୍ଟ କଚେରୀ ଇତ୍ୟାଦି ମାଧ୍ୟମରେ ସାମାଜିକ ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ। ଏହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ମାନି ଚଳିବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ଯାହାଦ୍ଵାରା ସମାଜର ଶାନ୍ତି ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ।

(୭) ସମୂହ ହେଉଛି ସାଂସ୍କୃତିକ ଭାବ ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ (Group is the medium of cultural transmission) : ସମୂହ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂସ୍କୃତିର ସୃଷ୍ଟି ଓ ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ। ସମୂହ ସଂସ୍କୃତିର ରକ୍ଷାକାରୀ ସଂସ୍ଥା କାରଣ ଏହା ସଂସ୍କୃତିକୁ ଗୋଟିଏ ପୀଢ଼ିରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୀଢ଼ିକୁ ସଞ୍ଚାରିତ ହୋଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ରହିବା ଦ୍ଵାରା ସଂସ୍କୃତି ଶିକ୍ଷା କରେ। ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କରେ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଏହାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ। ଶିଶୁ ଏହ ସଂସ୍କୃତିରୁ ତା’ର ଭାଷା ଶିକ୍ଷା କରେ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଚେତନାକୁ ଜାଗ୍ରତ କରେ।

(୮) ସମୂହ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥାଏ (Group satisfies specific goal) : ସମୂହରେ ବାସ କରିବା ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିଥାଏ। ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଏକାତ୍ମବୋଧ ମନୋବୃତ୍ତି ନେଇ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥ ପୂରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ସମୂହ ଭାବରେ ଏହାକୁ ସମସ୍ତେ ଉପଭୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି।

(୯) ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସାମାଜିକ ପରିଚୟ ଦେଇଥାଏ (Groups provides individual social identity) : ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ନିଃସହାୟ ଥାଏ। ମାତ୍ର ସମୂହ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବାପରେ ସେ ବଞ୍ଚିବା ଶିକ୍ଷା କରେ। ନିଜକୁ ନିଃସହାୟ ମନେ ନ କରି ତା’ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅଛନ୍ତି ବୋଲି ସିଏ ମନେ କରେ। ଏହାପରେ ନିଜର ପରିଚୟ ପାଇବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ। ପରିବାର ତା’ ପାଇଁ ଦର୍ପଣ ସଦୃଶ। କାରଣ ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ନିଜର ପରିଚୟ ପାଇଥାଏ।

(୧୦) ସମୂହ ମାଧ୍ୟମରେ ସହଯୋଗମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଏ (Group provides co-operative activities) : ସମୂହ କହିଲେ ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଏକ ସମୂହ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସହଯୋଗମୂଳକ ଭାବରେ କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ସମୂହ ଦ୍ବାରା ସହଯୋଗମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟର ପରିଚାଳନା କରାଯାଇଥାଏ।

Question ୧୧।
ସଂସ୍କୃତି କ’ଣ ? ଏହାର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର । କିମ୍ବା, ସଂସ୍କୃତିର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ଓ ଏହାର ଲକ୍ଷଣମାନ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଉଭୟ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରାଣୀ। ସଂସ୍କୃତି ମାଧ୍ୟମରେ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସୁନ୍ଦର ସମାଜ ଗଠନ କରିପାରିଛି। ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ନିଜକୁ କରିଛି ମାର୍ଜିତ, ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ନୀତିବାନ୍ ଓ ଆଦର୍ଶମୟ। ମନୁଷ୍ୟ ଓ ପଶୁ। ଏଇ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ସଂସ୍କୃତି, ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟକୁ ସଂସ୍କୃତି ଜଣାଥାଏ କିମ୍ବା ସେ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିଥାଏ। ମାତ୍ର ପଶୁମାନଙ୍କୁ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଛି ଜଣା ନଥାଏ। ପଶୁମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଜ୍ଞ ଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ଯଦି ସଂସ୍କୃତି ନ ଥା’ନ୍ତା, ତେବେ ମନୁଷ୍ୟ ଓ ପଶୁ ସମାନ ହୋଇଥାଆନ୍ତେ। ସଂସ୍କୃତି ଏକ ବ୍ୟାପକ ଶବ୍ଦ। କାରଣ ଏହା ଜାତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଯଥା ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତି, ମୁସଲମାନ୍ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନ୍ ସଂସ୍କୃତି ଇତ୍ୟାଦି।

ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ବିଶ୍ଵାସ, କଳା, ନୈତିକତା, ନୀତି, ଆଦର୍ଶ, ସହିତ୍ୟ, ଦର୍ଶନ, ଭୁଲ୍ -ଠିକ୍, ଭଲ-ମନ୍ଦ, ନ୍ୟାୟ- ଅନ୍ୟାୟ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାର, ଚାଲିଚଳନ, ଆଚାର, ମନୋଭାବ, ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସମସ୍ତକୁ ସଂସ୍କୃତି କୁହାଯାଏ। ଏହାଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟର ବିଚାର ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ। ସେ ଭଲ ମନ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଜାଣିପାରିଥାଏ। ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେତେ ଭଦ୍ର, ଶିଷ୍ଟାଚାରସମ୍ପନ୍ନ ସେ ସେତିକି ସଂସ୍କୃତିସମ୍ପନ୍ନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ। ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନ୍ତଃନିର୍ହିତ ଓ ବହିଃଗତ ଗୁଣର ବିକାଶ ଏହି ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ। ସଂସ୍କୃତି ଶବ୍ଦଟି ସମ୍ ଏବଂ କୃତି ଏହି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ମିଶ୍ରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ‘ସମ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କୃତି ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କାରଣ। ତେଣୁ କୁହାଯାଏ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କରି ଗଢ଼ି ତୋଳିବା ସଂସ୍କୃତିର କାର୍ଯ୍ୟ। ସଂସ୍କୃତି ଶବ୍ଦର’ ପ୍ରଥମ ପ୍ରୟୋଗ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନୃତତ୍ତ୍ବବିତ୍ ଇ.ବି. ଟେଲର୍ (E. B. Taylor)ଙ୍କ ଦ୍ବାରା କରାଯାଇଥିଲା।

ସଂସ୍କୃତିର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Culture) :
ଟେଲର୍ (Taylor )ଙ୍କ ମତରେ, “ ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ଏକ ଜଟିଳ ସମଗ୍ରତା ଯେଉଁଥରେ ଜ୍ଞାନ, ବିକାଶ, କଳା ନୈତିକତା ଆଇନ୍‌କାନୁନ୍, ପ୍ରଥା ଓ ଏହିପରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯୋଗ୍ଯତା ଏବଂ ଅଭ୍ୟାସ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ, ଯାହାକୁ କି ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜର ସଦସ୍ୟ ରୂପେ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ।।” (Culture is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom and you other capabilities, acquired by man as a member of society)

ମାକ୍‌ଅଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclver and Page)ଙ୍କ ମତରେ, “ ସଂସ୍କୃତି ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନଯାପନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବିଚାରଧାରା ସାହିତ୍ୟ, ଧର୍ମ, କଳା, ମନୋରଞ୍ଜନ ତଥା ଆନନ୍ଦରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରକୃତିର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ଅଟେ ।” (Culture is the expression of our nature in our models of living and if thinking in our everyday intercuse in art, in literature in religion, in recreation and enjoyment.)

ବି. ମାଲିନାସ୍କି (B. Malinaski) ଙ୍କ ମତରେ, “ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ମଣିଷର ହସ୍ତକର୍ମ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ତା’ର ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପୂରଣ କରିଥାଏ।” (Culture is the handiwork of man and the medium through which he achieves his ends.)

ଲାପିଏର୍ (Lapiere)ଙ୍କ ମତରେ, “ ବଂଶାନୁକ୍ରମରେ ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହ ଯାହା ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ପ୍ରଭୃତିରେ ଯାହା ସନ୍ନିବେଶ ଥାଏ, ତାକୁ ସଂସ୍କୃତି କୁହାଯାଏ ।” (Culture is the embodiment in customs, traditions etc, or the learning of social group over the generation)

ସଂସ୍କୃତିର ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of Culture) : ସଂସ୍କୃତିର କେତେକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ରହିଛି। ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲ। (୧) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବ୍ୟବହାର (Culture is learned) : କେହି କେବେ ଜନ୍ମରୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରାଣୀ ହୋଇ ନ ଥାଏ। ମାନବ ଶିଶୁ ଜନ୍ମରୁ ସଂସ୍କୃତି ଜାଣି ନ ଥାଏ। ମାତ୍ର ଜନ୍ମ ହେବା ପରେ, ତାକୁ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଇଥାଏ। ମାନବଶିଶୁ ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହାୟ। ସେହି ସମୟରେ ସେ ଏକ ସାଧା କାଗଜ

(Blank Slate) ସଦୃଶ ଥାଏ। ସେହି ସାଧା କାଗଜ ଆମେ ଯାହା ପୂରଣ କରିଦେବା ତାହା ସେ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ। ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ। ମାନବ ଶିଶୁଟି ସମାଜରେ କିପରି ଚାଲିବାକୁ ହୁଏ, କିପରି କଥା କହିବାକୁ ହୁଏ, କିପରି ଖାଇବାକୁ ହୁଏ, କିପରି ଗୀତ ଗାଇବାକୁ ହୁଏ, କିପରି ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ହୁଏ, ଏସବୁ ସେ ସାମାଜିକ ସଂସ୍କୃତି ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ। ଏହି ସଂସ୍କୃତି ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ଭଲ-ମନ୍ଦ ଓ ପାପ-ପୂଣ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବ୍ୟବହାର।

(୨) ସଂସ୍କୃତି ଆଦର୍ଶକୁ ନେଇ ଗଠିତ (Culture is idealistic) : ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ବିଚାର ଶକ୍ତି ସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ହୋଇଥିବାରୁ ସେ ସର୍ବଦା ଆଦର୍ଶର ମୂଲ୍ୟବୋଧଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁକରଣ କରିଥାଏ। ସଂସ୍କୃତି ସାହାଯ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ସଦ୍‌ଗୁଣମାନ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ। ଯାହାଦ୍ଵାରା ସେ ଠିକ୍ ଭୁଲ୍‌ର ବିଚାର କରିଥାଏ। ଭଲ-ମନ୍ଦ ଓ ପାପ-ପୂଣ୍ୟର ବିଚାର କରିପାରେ ଏବଂ ନିଜକୁ ଏକ ଆଦର୍ଶ ମାର୍ଗରେ ପରିଚାଳିତ କରାଇଥାଏ। ଯଦି ଆଦର୍ଶ ମାର୍ଗରେ ଚାଲିବା ଦ୍ଵାରା ସେ ନିଜର ଜୀବନକୁ ସରସ, ସୁନ୍ଦର ଓ ସୁଖମୟ କରି ଗଢ଼ି ତୋଳିଥାଏ।

(୩) ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତୀକାମ୍‌ (Culture is symbolic) : ପ୍ରତୀକ କହିଲେ ସଂକେତ। ଏହି ପ୍ରତୀକ ସେହି ସଂକେତକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ଯାହା କେତେକ ଗୁଣ, ଭାବନା ଓ ଆଦର୍ଶର ପ୍ରତିରୂପ। ଆମ ସମାଜରେ ଏହି ପ୍ରତୀକ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ସୂଚିତ ହୋଇଥାଏ। ଯଥା ଧଳାରଙ୍ଗ ପବିତ୍ରତାର ପ୍ରତୀକ, ଲାଲ୍‌ଙ୍ଗ ବିପଦରେ ପ୍ରତୀକ ଏବଂ ସବୁଜରଙ୍ଗ ଉନ୍ନତିର ପ୍ରତୀକ ଅଟେ। ଏହାକୁ ଅନୁକରଣ କରି ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜ ତା’ର ଜୀବନକୁ ଉନ୍ନତି ପଥରେ ଆଗେଇ ନେଇଥାଏ।

(୪) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Culture is transmissive Process) : ସଂସ୍କୃତି ସ୍ଥିର ନୁହେଁ। ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଗତିଶୀଳ ଅଟେ। କାରଣ ଏହା ଜଣଙ୍କ ପାଖରୁ ଆଉ ଜଣଙ୍କ ପାଖକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ମାନବ ଶିଶୁ ନିଜକୁ ଶିଶୁ ନିଜକୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବରେ ଗଠନ କରିଥାଏ। ସେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମାନବ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ଏହି ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରେ ଯେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରନ୍ତୁ। ଠିକ୍ ଯେମିତି ଏକ ସଂସ୍କୃତି ଜେଜେବାପା, ଜେଜେମା’ ଙ୍କଠାରୁ ପିତାମାତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପିତାମାତାଙ୍କଠାରୁ ସେମାନଙ୍କ ପିଲାମାନଙ୍କ ଓ ଶିକ୍ଷକଙ୍କଠାରୁ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ। ଯାହା ଫଳରେ ସମାଜରେ ଏକ ସୁସଙ୍ଗଠିତ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ।

(୫) ଏହା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବ୍ୟବହାର ନୁହେଁ (Culture is not individual behaviour) : ବାସ୍ତବିକ ସଂସ୍କୃତି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବ୍ୟବହାର ହୋଇ ନ ଥାଏ। ଏହା ସମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଅଟେ। ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନେଇ ସଂସ୍କୃତି ଗଠିତ ହୁଏ ନାହିଁ। ଏହି ସଂସ୍କୃତି ବା ଆଦର୍ଶ କେବଳ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ। ଏହା ସମୂହ ଭାବରେ ବା ସାମୁଦାୟିକ ଭାବେ କିମ୍ବା ସାମଗ୍ରିକ ଭାବେ ସମାଜର ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ। ଯଥା ଆମ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି, ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରା, ଧର୍ମ କେବଳ ଜଣେ କିମ୍ବା ଅଳ୍ପ ବ୍ୟକ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରି ନ ଥା’ନ୍ତି। ଏହା ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଧର୍ମ ସମଗ୍ରଭାରତବାସୀ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଆନ୍ତି। ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତି ଏକ ସାମୁଦାୟିକ ବ୍ୟବହାର ଅଟେ।

(୬) ସଂସ୍କୃତି ମାନବର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ (Culture fulfills human desire) : ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ହେବା ସହିତ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇକରି ଆସିଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ବଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ତା’ର ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ ଦରକାର କରିଥାଏ। ଏହି ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ତା’ର ସଂସ୍କୃତି ପୂରଣ କରିଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉପାୟରେ ଏହିସବୁ ଅଭିଳାଷ ପୂରଣ କରିଥାଏ।

(୭) ସଂସ୍କୃତି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ (Culture is adoptive) : ସଂସ୍କୃତି ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ। ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜ ନୂତନ ସଂସ୍କୃତି ସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଯେହେତୁ ବିଚାର ଓ ବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ସେଥୁପାଇଁ ସେ ଯେକୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜକୁ ସାମିଲ୍ କରିଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରକୃତି ଓ ପରିବେଶ ସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

(୮) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ସମନ୍ବିତ ପଦ୍ଧତି (Culture is Integrating) : ସଂସ୍କୃତି ଏକ ସୁସଙ୍ଗଠିତ ପଦ୍ଧତି। ସଂସ୍କୃତି ଏକ କ୍ରମ ଏବଂ ପଦ୍ଧତିକୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ। କାରଣ ଏହାର ଗୋଟିଏ ଉତ୍ପାଦନ ଅନ୍ୟ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠଭାବେ ଜଡ଼ିତ ଥାଏ। ଯଥା ସଂସ୍କୃତିର ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ଧର୍ମ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ପରସ୍ପର ସହ ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ।

(୯) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଧାରାବାହିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (It is continunous process) : ଅତୀତର ଲୋକମାନେ ସଂସ୍କୃତିସମ୍ପନ୍ନ ଥିଲେ। ସେମାନେ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବରେ ନିଜ ସଂସ୍କୃତିକୁ ରକ୍ଷା କରିଥା’ନ୍ତି। ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଲୋକମାନେ ଏହି ସଂସ୍କୃତିକୁ ମାନି ଚଳିଥା’ନ୍ତି। ଏହା ଗୋଟିଏ ପୀଢ଼ିରୁ ଆଉ ଏକ ପୀଢ଼ିକୁ ସ୍ଥାନୀନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହାର କେବେ ଶେଷ ନାହିଁ। ତେଣୁ ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଧାରାବାହିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

(୧୦) ସଂସ୍କୃତି କହେ ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ (Culture defines man as a Social Animal) : ସଂସ୍କୃତି ମନୁଷ୍ୟ ଓ ପଶୁ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ କିମ୍ବା ଅସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ତାହା ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରମାଣ କରିଥାଏ। କାରଣ ସଂସ୍କୃତି ମନୁଷ୍ୟକୁ ସଭ୍ୟ, ଶିକ୍ଷିତ, ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ବିଚାରବନ୍ତ କରିଥାଏ। ଯେଉଁ ଆଦର୍ଶ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ପଶୁମାନଙ୍କ ପାଖରେ ନ ଥାଏ।

(୧୧) ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଭିନ୍ନତା (Cultural difference) : ସମାଜ ଶବ୍ଦଟି ବଡ଼ ବ୍ୟାପକ ଅଟେ। କାରଣ ସମାଜର ପରିସର ଏତେ ବୃହତ୍ତ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ସେଥିପାଇଁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ। କାରଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମାଜର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଓ ପ୍ରଥା ଓ ପରମ୍ପରା; ଆଦର୍ଶ, ଚିନ୍ତାଧାରା ଏବଂ ଆଦର୍ଶବୋଧ ଥାଏ। କେହି କାହାରି ସହିତ ସମାନ ନୁହଁନ୍ତି। ତେଣୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଭିନ୍ନତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 13 Applications of Biotechnology

July 24, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 13 Applications of Biotechnology Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 13 Question Answer Applications of Biotechnology

Applications of Biotechnology Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple Choice Questions

Question 1.
Golden rice is produced by rice plant having a transgene encoding an enzyme in biosynthetic pathway of
(a) P-carotene
(b) luciferin
(c) glyphosate
(d) Bt protein
Answer:
(a) P-carotene

Question 2.
Fruit ripening is delayed by preventing the expression of the enzyme
(a) luciferase
(b) polygalacturonase
(c) nitrogenase
(d) adenosine deaminase
Answer:
(b) polygalacturonase

Question 3.
Humulin is manufactured by
(a) Pfizer
(b) Hoechst
(c) Eli Lilly
(d) Aventis
Answer:
(c) Eli Lilly

Question 4.
Genetic correction of inflicted cells is made in vitro and then reimplanted into its natural environment. This therapy is known as
(a) ex vivo gene therapy
(b) in vivo therapy
(c) in vitro therapy
(d) in toto therapy
Answer:
(a) ex vivo gene therapy

Question 5.
The first genetic disorder treated by gene replacement therapy is
(a) Familial Hypercholesterolemia (FH)
(b) Cystic Fibrosis (CF)
(c) Duchenne Muscular Dystrophy (DMD)
(d) Severe Combined Immunodeficiency (SCID)
Answer:
(d) Severe Combined Immunodeficiency (SCID)

Question 6.
Patent is not granted for
(a) a novel invention
(b) an invention having an industrial application
(c) a discovery made by previously existing knowledge
(d) an invention having an inventive step
Answer:
(c) a discovery made by previously existing knowledge

Question 7.
Which of the following is not related to biosafety?
(a) Convention on Biological Diversity
(b) Cartagena Protocol
(c) World Trade Organisation
(d) UNICEF
Answer:
(d) UNICEF

Question 8.
Which of the following patent cases, India is not directly or indirectly connected with?
(a) Soybean patent case
(b) Neem patent case
(b) Turmeric patent case
(d) Chakraborty patent case
Answer:
(a) Soybean patent case

Question 9.
The supermouse is a genetically modified animal with
(a) insulin transgene
(b) lipid biosynthesis transgene
(c) growth hormone transgene
(d) steroid hormone transgene
Answer:
(c) growth hormone transgene

Question 10.
Which is the nodal centre for Indian biosafety network?
(a) Department of Biotechnology
(b) Department of Science and Technology
(c) Indian Agricultural Research Institute
(d) Department of Forest and Environment
Answer:
(a) Department of Biotechnology

Fill in the blanks

Question 1.
The mass of undifferentiated plant cells in a plant tissue culture media is known as ……………..
Answer:
Callus

Question 2.
Herbicide resistant plants are generated by plant tissue culture technique by transferring …………… gene of a bacterium into a plant protoplast.
Answer:
glyphosate

Question 3.
A bacterium species of ……………. genus is genetically engineered to prevent frost formation in plants.
Answer:.
Pseudomonas

Question 4.
A bioluminescent plant is generated by transferring ………….. gene of a firefly into plant protoplasts.
Answer:
luciferase

Question 5.
Golden rice producing plant is a transgenic plant, whose cells have a transgene encoding …………
Answer:
ß-carotene

Question 6.
Delayed ripening in tomato is due to the inhibition of expression of an enzyme ……………..
Answer:
polygalacturonase

Question 7.
The first recombinant human vaccine produced and marketed is …………. vaccine.
Answer:
hepatitis-B

Question 8.
Recombinant insulin in the trade name of Humulin is manufactured by …………….
Answer:
Eli Lilly Corporation

Question 9.
Monoclonal antibody is synthesised and secreted by a cell known as ……….
Answer:
B-lymphocytes

Question 10.
Severe Combined Immunodeficiency (SCID) is expressed due to the absence of an enzyme, …………… .
Answer:
adenosine deaminase

Question 11.
A forensic analysis of DNA for establishing the identity of a person is known as …………….. .
Answer:
DNA fingerprinting

Question 12.
An immunological technique, applied to detect the presence of very minute quantity of antigen in the serum is known as …………. .
Answer:
ELISA

Question 13.
A biopesticide, known as Bt protein is expressed by a bacterial species, ………… .
Answer:
Bacillus thuringiensis

Question 14.
A legal right, privilege and authority granted to a person for a limited period for an invention is known as …………. .
Answer:
patent

Question 15.
The use of novel biological resource of a sovereign country without its due permission is known as …………….. .
Answer:
biopiracy

Express in one or two word(s)

Question 1.
The tomato plant variety that bears tomatoes exhibiting delayed ripening.
Answer:
Flaw savr

Question 2.
The somatic hybrid cell, which produces monoclonal antibodies.
Answer:
Hybridoma

Question 3.
Genetically engineered rice, rich in vitamin-A.
Answer:
Golden rice

Question 4.
An insecticidal protein, produced by Bacillus thuringiensis.
Answer:
Cry protein

Question 5.
A broad spectrum herbicide that is used world over.
Answer:
Glyphosate

Question 6.
The biotech company, which commercially manufactured the first recombinant human insulin.
Answer:
Genentech

Question 7.
The first genetic disorder that was treated by gene therapy.
Answer:
SCID

Question 8.
The gene transfer into the mammalian fertilised egg with a micropipette.
Answer:
Microinjection

Question 9.
The gene transfer method practiced by passing intermittent pulses of electric current through the medium containing plant protoplasts.
Answer:
Electroporation

Question 10.
The corn was genetically engineered by transferring Bt protein gene into plant protoplasts. The brand was marketed and later was withdrawn due to safety reasons.
Answer:
Star Link corn

Question 11.
The biosafety protocol that was drafted in 1995 and adopted in 2000.
Answer:
Cartagena Protocol

Short Answer Type Questions

Answer each of the following within 50 words

Question 1.
What is golden rice?
Answer:
Golden rice is a transgenic variety of rice with an elevated level of ß-carotene (provitamin-A), a precursor of vitamin-A. The genes encoding the enzymes of the ß-carotene biosynthetic pathway are introduced into rice plant cells in culture. The transgenic rice plants generated produce rice with ß-carotene.

Question 2.
What is Flavr Savr tomato?
Ans.
Fruit ripening in tomato and other fruits and vegetables are delayed by manipulating a gene, involved in softening and ripening. A variety of tomato plant has been successfully engineered, which bears tomatoes, known as Flavr Savr tomatoes. This variety exhibits delayed ripening.

Question 3.
What does the recombinant hepatitis-B vaccine contain?
Answer:
Hepatitis-B vaccine contains surface antigen proteins (HBs Ag) extracted from Hepatitis-B Virus (HBV).

Question 4.
What do you understand by ex vivo gene therapy?
Answer:
Ex vivo gene therapy The affected cells are removed from the body and transformed by the remedial gene in vitro. The transformed cells are grown in a cell culture medium to a sufficient number and then returned to the body by transfusion or transplantation.

Question 5.
What do you mean by a biopesticide? Give an example.
Answer:
Biopesticides are the type of pesticides produced from an organism. They are equally potent but do not inflict a damage on the environment, e.g. a species of bacteria with insecticidal properties is Bacillus thuringiensis. It produces insecticidal cry protein or Bt protein.

Question 6.
What is a supermouse?
Answer:
R L Brinster and R Palmiter (1982) successfully created the first transgenic mouse by transferring the rat growth hormone gene into the fertilised mouse egg by microinjection. This act was carried out in vitro.

Following the transfer, the fertilised egg was implanted into the uterus of a pseudopregnant mouse.
The mouse gave birth to mice that were relatively larger in size, possibly due to an increased synthesis of growth hormone directed by the rat growth homone transgene. This mouse was called supermouse because of its abnormal growth.

Question 7.
Explain biopiracy.
Answer:
Illegal transfer of biological resources has been termed as biopiracy. It describes a practice, in which indigenous knowedge and processes used by indigenous people of a region is used by others for profit without permission from and with little or no compensation or recognition to the indigenous people themselves. This is an illegal practice and enforceable in the court of law.

Question 8.
Ennumerate and explain in brief two biosafety issues, biotechnology is confronted with.
Answer:
Biosafety in a broad sense, refers to the prevention of loss of biological integrity of biological processes and products, harvested by using living organisms. For example, recombinant insulin was manufactured in a complex biological process putting in thought, knowledge, skill and execution method of the inventor. Secondly, a lot of energy and money was spent in the successful execution of the process. Therefore, the right of the inventor needs to be protected by law considering it as a property.

On the other hand, insulin that is manufactured a prescribed trial process to prove that it is suitable for human use. Another potential hazard was the release of Genetically Modified Organisms (GMOs) into the wild. There was a threat that it might sexually reproduce with organisms of its own species and exchange genes, consequently changing the structure of the gene pool.
This might have produced an adverse effect on organic evolution. Thus, normal biological diversity might be destabilised.

Question 9.
Describe the evolution of Indian Patent Act.
Answer:
India enacted the Patent Act in 1970. The Act has undergone amendments in 1999, 2002, 2005 and 2006. The headquarter for the same is in KolKata, West Bengal. The nodal centre for Indian biosafety network is the Department of Biotechnology, Government of India.

Question 10.
Describe the neem patent case.
Answer:
Neem Patent Case:
The multinational agribusiness company, WR Grace of New York and United States Department of Agriculture, Washington DC filed, for a European patent for the fungicidal use of neems oil in the European Patent Office (EPO). It was stated that neem oil controlled fungal growth on plants.

The plea was accepted and a patent was granted. However, following the publication, Dr. Vandana Shiva of Research Foundation for Science and Technology and Natural Resource Policy, New Delhi and others filed a legal opposition to the grant of patent in the EPO.

Write brief notes on the following

Question 1.
Flerbicide resistant plants
Answer:
Herbicide resistant plants Herbicide resistant transgenic plants are generated by transferring bacterial herbicide resistant genes into plant cells grown in culture. Glyphosate is the most widely used broad-spectrum herbicide world over.
A glyphosate resistant gene from Petunia plant is transferred into isolated plant cell§ in culture and glyphosate resistant plants are generated.

Question 2.
Humulin
Answer:
Genentech is the first biotech company to manufacture recombinant human insulin in 1978 using bacteriophage vector and E. coli as the cloning and expression host cell. Later, this technology was licenced to Eli Lilly Corporation of USA.

The recombinant human insulin was termed as Humulin. It was approved as the first recombinant drug by the Food and Drug Administration (FDA), USA for human use. Since then, several companies all over the world have been manufacturing recombinant human insulin on a commercial basis.

Some noteworthy companies are Novo Nordisk of Denmark; Hoechst and Aventis of Germany and Pfizer of USA. Wokhardt Limited, a pharmaceutical company has been manufacturing human insulin in India under the trade name of Wosulin.

Question 3.
Recombinant vaccine
Answer:
Recombinant Vaccines
An antigcnic agent, which after being administered into an animal, generates an active acquired immune response is called as vaccines. The antigenic agent involved in vaccine production varies from vaccine to vaccine.

They generally belong to three classes-attenuated (inactivated) whole organisms isolated antigenic proteins such as coat proteins of viruses and inactivated touns. The latter two fall under the subunit vaccine class, wherein part of the organism possessing antigenic property is used in the vaccine production.

In these vaccines, a DNA insert encoding an antigen (like bacterial surface proteins) is introduced into a less virulanc host. These elicit an immune response expressing the antigens but do cause infection. The expressed antigens are isolated and puri&d and injectedinto the human hosts as a vaccine. It is called recombinant vaccine.

Question 4.
Gene therapy
Answer:
Gene therapy is a therapy or treatment of a gene, which has been mutated. It is a therapy to correct the damage. A genetic disorder is expressed, when a particular gene is mutated.

The mutant gene, as it is known, encodes a different polypeptide other than a normal. This polypeptide is the root cause of the expression of symptoms of a genetic disorder.
Attempts have been made to rectify or replace the mutant gens, so that they express normally. This replacement process is called gene therapy.

Question 5.
Biopesticide
Answer:
Bacillus thuringiensis is known to produce endotoxins or insecticidal crystalline protein or Cry protein or Bt protein.
Bt protein is hydrolysed by an alkali into 250 kD (kilodalton) units, known as protoxins. Each protoxin consists of two 130 kD polypeptides. The 130 kD polypeptide is digested into a 68 kD toxin polypeptide in an alkaline pH. When catepillars eat the leaves of crop plants, on which the bacterial spores are deposited, they ingest the spores.

The spores germinate in the alimentary canal, the bacteria grow in size and produce Bt protein. This protein is digested into 68kD toxin polypeptides in the intestine of the larva. The action of the poypeptide, eventually kills the larva. The alimentary canal of mammals, including human, produces an acid, which degrades the Bt protein. Thus, it is apparently harmless to human and other mammals. Since, this pesticide is produced from an organism, it has been identified as biopesticide.

Question 6.
Transgenic animals
Answer:
Transgenic animals are those which can grow faster, yield more milk, lay bigger eggs and so on. They are produced by combining traditional breeding with gene technology, which yield encouraging results. It involves selecting, isolating, purifying and transferring beneficial genes of one species to another to harvest a beneficial effect. These animals are the transfer of the beneficial gene (genes) developed. The gene that is transferred is known as a transgene. The transgene is transferred by using one of the several methods of gene transfer in practice. Microinjection is found to be most suitable for animal cells.

Question 7.
Patent
Or What is patent?
Answer:
Patent is an open letter granting legal right, privilege and authority by a sovereign state to a person or an institution for a limited period of time. It is given for an invention using scientific and technical knowledge. All sovereign countries have enacted their own Patent Acts to regulate the use of such properties.

An invention involves new knowledge, while a discovery is an application of the knowledge. For example, the double helical model proposed by Watson and Crick was a discovery and hence, does not qualify to be patented, while new forms of DNA, such as recombinant DNAs have been patented.

Question 8.
Biopiracy
Answer:
Biopiracy is theft or robbery or exploitation of biological and genetic resources indigenous to a country. These biological resources are often the main targets of enterprising businessmen because of their many uses in agriculture, healthcare and chemical industries. The process of biopiracy involves collection of samples of biological resources, which then undergo product development for their use on a commercial scale.

Biopiracy begins with biodiversity prospecting, which is exploration of wild plants and animals for commercially viable genetic and biochemical resources. Genetic resources are the genes found in plants and animals that are of actual or potential value to people.

Through the use of new biotechnologies, genes/germplasm from any plant or animal can be transferred to another. Such genetically engineered organisms (plants, animals and microorganisms) are being used for new industrial applications, pharmaceuticals, farming, cattle breeding and poultry farming.

CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology

July 24, 2025July 23, 2025 by Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology Textbook Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Biology Chapter 12 Question Answer Principles and Processes of Biotechnology

Principles and Processes of Biotechnology Class 12 Questions and Answers CHSE Odisha

Very Short Answer Type Questions

Multiple choice questions

Question 1.
The double helical structure of DNA was proposed by
(a) Jacob and Monod
(b) Sanger and Gilbert
(c) Watson and Crick
(d) Beadle and Tatum
Answer:
(c) Watson and Crick

Question 2.
Polymerase chain reaction was discovered by
(a) H G Khorana
(b) K Mullis
(c) R Holley
(d) M Nirenberg
Answer:
(b) K Mullis

Question 3.
Exonuclease is an enzyme that
(a) makes internal cuts in polynucleotide
(b) polymerises nucleotides
(c) joins two polynucleotide fragments
(d) removes nucleotides from the termini one after another
Answer:
(d) removes nucleotides from the termini one after another

Question 4.
DNA ligase is commonly known as
(a) molecular scissors
(b) molecular marker
(c) molecular glue
(d) molecular probe
Answer:
(c) molecular glue

Question 5.
During electrophoresis, DNA fragments move from
(a) anode to cathode
(b) remain static
(c) move randomly
(d) cathode to anode
Answer:
(d) cathode to anode

Question 6.
The blotting of protein molecules to a nylon membrane is known as
(a) Southern blotting
(b) Western blotting
(c) Northern blotting
(d) Eastern blotting
Answer:
(b) Western blotting

Question 7.
Detection of a desired DNA fragment by using radioactive emission is known as
(a) hybridisation
(b) denaturation
(c) autoradiography
(d) electrophoresis
Answer:
(c) autoradiography

Question 8.
Choose the incorrect statement.
(a) A plasmid is small, double-stranded circular DNA
(b) A plasmid contains an origin of replication
(c) A plasmid has several restriction sites
(d) A plasmid has telomeres
Answer:
(d) A plasmid has telomeres

Question 9.
A cosmid is a
(a) plasmid phage hybrid vector
(b) DNA bacteriophage vector
(c) expression vector
(d) viral vector
Answer:
(a) plasmid phage hybrid vector

Question 10.
The example of a plant cell compatible vector is
(a) fertility plasmid
(b) colicinogenic plasmid
(c) tumour inducing plasmid
(d) resistance plasmid
Answer:
(c) tumour inducing plasmid

Question 11.
Amplification of DNA by PCR uses a DNA polymerase called
(a) Taq DNA polymerase
(b) RNA polymerase
(c) DNA polymerase-III
(d) Reverse transcriptase
Answer:
(a) Taq DNA polymerase

Fill in the blanks

Question 1.
The phenomenon of fermentation was demonstrated by ……………
Answer:
Louis Pasteur

Question 2.
The word ‘biotechnology’ was coined by …………..
Answer:
Karl Ereky

Question 3.
Class II restriction endonucleases (enzymes) recognise specific nucleotide sequence in DNA called ……………
Answer:
palindromic sequence

Question 4.
Cohesive ends in the DNA fragments are generated by …………… cutting.
Answer:
staggered

Question 5.
The anionic detergent, used in polyacrylamide gel electrophoresis is known as
Answer:
Sodium Dodecyl Sulphate (SDS)

Question 6.
The transfer of separated protein molecules from the gel into a nylon membrane is known as ………….
Answer:
Western blotting

Question 7.
Detection of desired DNA fragment by the emission of ionising radiation is known as ……….
Answer:
autoradiography

Question 8.
The conjoint structure formed by the joining of the vector DNA and the target DNA fragment is known as …………..
Answer:
recombinant DNA

Question 9.
The uptake of the recombinant DNA by the bacterial host cell is known as ………….
Answer:
transformation

Question 10.
The delivery of a foreign DNA fragment into the fertilised egg with a micropipette is known as …………
Answer:
microinjection

Express in one or two word(s)

1. The technique of separation of DNA fragments based on their molecular weight and electrical charge.
Answer:
Electrophoresis

2. The restriction endonuclease isolated from Escherichia coli.
Answer:
Eco RI

3. The DNA digesting enzyme that removes nucleotides from the termini.
Answer:
Exonucleases

4. The enzyme that catalyses the synthesis of RNA on a DNA template.
Answer:
RNA polymerases

5. The enzyme that catalyses the replication of DNA.
Answer:
DNA polymerases

6. The enzyme that catalyses the synthesis of a complementary DNA strand on an RNA template.
Answer:
Reverse transcriptase

7. The fluorescent dye used in agarose gel electrophoresis.
Answer:
Ethidium bromide

8. Transfer of DNA fragments from the agarose gel to a nylon membrane.
Answer:
Southern blotting

9. Breaking of hydrogen bonds in a duplex so as to make it single-stranded.
Answer:
Denaturation

10. The DNA that helps carry the target DNA fragment to the host cell for cloning.
Answer:
Vector

11. The plasmid phage hybrid cloning vector.
Answer:
Cosmid

12. A plant cell, whose cellulose cell wall is digested.
Answer:
Protoplast

13. The plasmid present in Agrobacterium tumefaciens.
Answer:
Tumour inducing (Ti) plasmid

14. Transfer of a DNA fragment into a host cell in a medium by passing brief pulses of electric current through the medium.
Answer:
Electroporation

15. The instrument used in PCR amplification.
Answer:
Thermocycler

Match the words of group ‘A with those of group ‘B’ to make meaningful pairs

Question 1.

Group-A	Group-B
Restriction endonuclease	End modifying enzyme
DNA ligase	RNA dependent DNA polymerase
Exonuclease	Molecular scissors
Reverse transcriptase	Removes nucleotides from both ends
RNA polymerase	DNA dependent DNA synthesis
DNA polymerase	Molecular glue
Alkaline phosphatase	DNA dependent RNA synthesis

Answer:

Group-A	Group-B
Restriction endonuclease	Molecular scissors
DNA ligase	Molecular glue
Exonuclease	Removes nucleotides from both ends
Reverse transcriptase	RNA dependent DNA polymerase
RNA polymerase	DNA dependent RNA synthesis
DNA polymerase	DNA dependent DNA synthesis
Alkaline phosphatase	End modifying enzymes

Question 2.

Group-A	Group-B
Polyacrylamide	Agrobacterium tumefaciens
Southern blotting	Thermocycler
Plasmid	Protein electrophoresis
Agarose gel	Denaturation
Cos	Taq polymerase
Tumour inducing plasmid	Cloning vehicle
Recombinant DNA	Molecular marker
DNA coated tungsten particles	Nucleic acid electrophoresis
insertional inactivation	Chimeric DNA
Breaking of interchain hydrogen bonds	Particle gun
Equipment for PCR amplification	Screening of clones
Ampicillin resistance gene	Blotting of DNA
Thermophilus aquaticus	Cohesive site

Answer:

Group-A	Group-B
Polyacrylamide	Protein electrophoresis
Southern blotting	Nucleic acid electrophoresis
Plasmid	Cloning vehicle
Agarose gel	Blotting of DNA
Cos	Cohesive site
Tumour inducing plasmid	Agrobacterium tumetaciens
Recombinant DNA	Chimeric DNA
DNA coated tungsten particles	Particle gun
insertional inactivation	Screening of clones
Breaking of interchain hydrogen bonds	Denaturation
Equipment for PCR amplification	Thermocycler
Ampicillin resistance gene	Molecular marker
Thermophilus aquaticus	Taq polymerase

Short Answer Type Questions

Answer each of the following in 50 words

Question 1.
Define biotechnology.
Answer:
‘Biotechnology is an application of knowledge and technique of biochemistry, microbiology, genetics, immunology, tissue and cell culture, molecular biology, chemical engineering and computer science to living systems or parts therefore, for harvesting beneficial products and/or services for mankind.

Question 2.
Define gene cloning.
Answer:
The process of making a number of identical copies of a beneficial gene is known as gene cloning. Microorganisms, especially bacteria are chosen as host cells for this work, which provide a suitable environment for replication (amplification) of genes.

The gene is introduced into a bacterium by a process, known as transformation. For transformation, a gene is delivered into a bacterial host conjointly with a carrier, also DNA, known as a vector.

Question 3.
What is a restriction endonuclease (restriction enzyme)? Why is the word restriction used to designate these?
Answer:
These enzymes recognise specific recognition sequences on DNA and make the cut either within that sequence only or at a variable distance from that sequence. The site where they cleave or cut the DNA is called recognition site.
In rDNA technology, class-II REs are used.

Question 4.
Describe two types of cutting of DNA, executed by restriction endonucleases.
Answer:
Restriction Endonucleases
Each restriction endonuclease functions by ‘inspecting’ the length of a DNA sequence.
Once, it finds its specific recognition sequence, it will bind to the DNA and cut each of the two strands of the double helix at specific points in their sugar phosphate backbones.

Each restriction endonuclease recognises a specific palindromic nucleotide sequences in the DNA. Palindromes are group of letters that form the same words when read both forward and backward, e.g., ‘MALAYALAM’. Therefore, the palindrome in DNA is a base pair sequence that is the same when read forward or background, e.g., the following sequences read the same on the two strands in 5′ → 3′ direction as well as 3′ → 5′ direction.
5′- GAATTC – 3′
3′ – CTTAAG – 5′
Restriction enzymes cut the strand of DNA a little away from the centre of the palindrome sites, but between the same two bases on the opposite strands.

Question 5.
What is electrophoresis? How many types of electrophoresis you have studied?
Answer:
The cutting of DNA by restriction endonucleases results in the generation of DNA fragments which are then separated by a technique known as gel electrophoresis.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology 1
The DNA fragments are resolved (separate) according to their size through sieving effect provided by the gel when the potential difference is applied.
Two types of gels used in molecular separation are

Agarose Used for nucleic acids (RNA and DNA).
Polyacrylamide Used for proteins.

Question 6.
What is a palindrome? Give an example.
Answer:
Each restriction endonuclease recognises a specific palindromic nucleotide sequences in the DNA. Palindromes are group of letters that form the same words when read both forward and backward, e.gy‘MALAYALAM’. Therefore, the palindrome in DNA is a base pair sequence that is the same when read forward or background, e.g., the following sequences read the same on the two strands in 5′ → 3′ direction as well as 3′ →5′ direction.
5′- GAATTC – 3′
3′ – CTTAAG – 5′

Restriction enzymes cut the strand of DNA a little away from the centre of the palindrome sites, but between the same two bases on the opposite strands.

Question 7.
What is a polymerase? How-many types of polymerases you have studied?
Answer:
Polymerases
These enzymes catalyse the process of copying the nucleic acid molecules. These are of following types
(i) RNA polymerase These are DNA dependent RNA polymerase.
(ii) DNA polymerase They copy DNA strand into another complementary strand through replication. These are also DNA dependent enzymes.
(iii) Reverse transcriptase They catalyse the synthesis of complementary DNA strand on RNA template. These are found in retroviruses and are RNA dependent DNA polymerase.
(iv) RNA polymerase They catalyse the process of strand copying of DNA into RNA through transcription.

Question 8.
Why is DNA ligase called molecular glue?
Answer:
DNA Ligases
These enzymes help to join or seal 3′-OH end of one nucleic acid fragment with the 5′-P end of another nucleic acid fragment by forming a phosphodiester bond. As they are able to stick DNA fragments together, they are known as molecular glue. The widely used ligase enzyme is T₄ DNA ligase. It is purified from E. coli cells that are infected by T₄ bacteriophages.

Question 9.
What is Southern blotting?
Answer:
Southern Blotting:
When the blotting is applied to DNA it is known as Southern blotting (named so after its discover EM Southern in 1975).
Following this, complementary DNA or RNA sequence (probe) labelled with 32 P (radioactive phosphorus) are, hybridised.
The probe binds its complementary target DNA sequence, by forming hydrogen bonds and a duplex is formed. This process is known as molecular hybridisation. The procedure that combines Southern blotting and molecular hybridisation is known as Southern blot hybridisation. After this, the target DNA sequence is identified using autoradiography.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology 2

Question 10.
Why is SDS used in polyacrylamide gel electrophoresis?
Answer:
A protein molecule contains many amino acids and all the amino acids do not have similar acid-base properties. Hence, a protein molecule cannot be conferred with uniform negative charges in a buffer solution.
It is therefore, treated with Sodium Dodecyl Sulphate (SDS), an anionic detergent that coats a protein molecule and confers negative charges uniformly.

Question 11.
What is autoradiography?
Answer:
Autoradiography:
The separated fragments in the gel are treated with an alkali to render the double-stranded fragments into single-stranded. This phenomenon is known as denaturation. These single-stranded fragments are then transferred onto a nitrocellulose filter paper or nylon membrane by a process known as blotting.

Question 12.
Enumerate the features of a suitable cloning plasmid.
Answer:
Plasmids:
These are small, autonomously replicating usually circular, extrachromosomal double-stranded DNA molecules that occur in many bacteria and some yeasts, but naturally occurring plasmids are not suitable for gene cloning. Therefore, they are genetically engineered so to make them compatible for cloning. These are then called as cloning vectors and, they possess the following additional properties other than these found in an ideal vector

They are non-conjugative.
They have relaxed replication and a high copy number.
They should be able to clone a gene in the range of 5-10Kb

The most commonly used cloning vector is pBR322 where p = plasmid; BR = Name of its engineers
[B = Boliver and R= Rodriguez]; 322 = Number of relevant workers who worked out this plasmid. pBR322 has the following features

• It is small, ds circular DNA molecule having ori.
• It has two antibiotic marker genes namely, ampicillin resistance gene amp^R and tetracyclin resistance gene (tet^R). In between these two genes, Eco RI restriction site is present.
• amp^R gene contains Pvu I and Pst I restriction sites.
• tet^R gene contains Bam HI and Sal I restriction sites.
• The target DNA and the vector DNA fragments should be compatible for a successful RDT process.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology 3

Question 13.
What is a recombinant DNA?
Answer:
The heterogeneous combination of two different DNAs in which the gene of interest is present is known as recombinant DNA or chimeric DNA and the technology is called recombinant DNA technology.

Question 14.
What is microinjection?
Answer:
Microinjection In this method, foreign DNA is directly injected into the nucleus of animal cell-or plant cell by using microneedles or micropip’ettes without any use of a vector DNA. It is used to v deliver a transgene or foreign DNA into the egg. Microinjection is especially used for transferring the foreign DNA in animal cells. The transgene is injected into the male pronuclei because it is larger and traceable with a dissecting microscope.

The male pronucleus is then fused with female pronucleus to produce zygote in vitro. In plant cells, the cellulose cell wall is first removed by enzymatic digestion before micro injection. This process is very tedious and involves a lot of precision.
CHSE Odisha Class 12 Biology Solutions Chapter 12 Principles and Processes of Biotechnology 3

Question 15.
Describe briefly electroporation.
Answer:
Electroporation It is the formation of temporary pores in the plasma membrane of host cells by using lysozyme or calcium chloride under high voltage of electric current. These pores are used for introduction of foreign DNA.
It can be used to transform plant protoplast, i.e. the plant cell with removed cell wall.

Question 16.
What is Polymerase Chain Reaction (PCR)?
Answer:
Polymerase Chain Reaction (PCR)
It is one of the important technique that serves the purpose of amplification of nucleic acid without using a host cell. PCR was discovered by Kary B Mullis in 1983.

Write brief notes on the following

Question 1.
Restriction endonuclease
Answer:
Restriction endonuclease These are specific enzymes, which recognise specific sequences called recognition sequences on DNA and make double-stranded cuts either within the recognition sequence or at a variable distance from the recognition sequence.

They act as scissors and therefore, often are referred to as molecular scissors. The point of cleavage is known as a restriction site. There will be as many restriction sites as the number of recognition sites. The REs that are used in the recombinant DNA technology fall under class-II. These make double-stranded symmetrical cuts within recognition sequences, generating cohesive or blunt ends.

Question 2.
DNA Ligases
Answer:
DNA Ligases
These enzymes help to join or seal 3-OH end of one nucleic acid fragment with the 5′-P end of another nucleic acid fragment by forming a phosphodiester bond. As they are able to stick DNA fragments together, they are known as molecular glue. The widely used ligase enzyme is T4 DNA ligase. It is purified from E. coli cells that are infected by T4 bacteriophages.

Question 3.
DNA polymerase
Answer:
DNA polymerase enzyme polymerises the DNA synthesis on DNA template or complementary DNA (cDNA). It was discovered by A. Kornberg and co-workers in E. coli in 1956 in the presence of a preformed DNA template, it produces a parallel strand in the presence of ATP.

Question 4.
Southern blotting
Answer:
When the blotting is applied to DNA it is known as Southern blotting (named so after its discover EM Southern in 1975).
Following this, complementary DNA or RNA sequence (probe) labelled with 32 P (radioactive phosphorus) are, hybridised.
The probe binds its complementary target DNA sequence, by forming hydrogen bonds and a duplex is formed. This process is known as molecular hybridisation. The procedure that combines Southern blotting and molecular hybridisation is known as Southern blot hybridisation. After this, the target DNA sequence is identified using autoradiography.

Question 5.
Agarose gel electrophoresis
Answer:
Agarose Gel Electrophoresis:
The molecules of nucleic acids are given uniform negative charge in alkaline buffer solution. These molecules then migrate towards the anode. The smaller molecules migrate faster than larger molecules because the rate of migration is inversely proportional to the molecular weight of separating molecules and directly proportional to the strength of electric field.

Question 6.
Cloning plasmid
Answer:
Plasmids were discovered by William Hayes and Joshua Lederberg (1952). These are extrachromosomal, self-replicating, usually circular, double-stranded DNA molecules, found naturally in many bacteria and also in some yeast. Although plasmids are usually not essential for normal cell growth and division, they often confer some traits on the host organism. For example, resistance to certain antibiotics or toxins that can be a selective advantage under certain conditions.

The plasmid molecules may be present as 1 or 2 copies or in multiple copies (500-700) inside the host organism. These naturally occurring plasmids have been modified to serve as vectors in the laboratory. The most widely used, versatile, easily manipulated vector pBR 322 is an ideal plasmid vector.

Question 7.
Cosmid
Answer:
Cosmid (cos + plasmid) vectors The term cosmid is a combination of two words. COS + MID. COS is taken from COS site of Lambda phage and MID is taken from plasmid DNA. Cosmid was developed for the first time by Collins and Honn (1978). The simplest cosmid vector contains a plasmid’s origin of replication, a selectable marker, suitable restriction enzyme sites and the lambda ‘cos’ site. Cosmids can be used to clone DNA fragments of upto 45 kb length.

Question 8.
Recombinant DNA
Answer:
Recombinant DNA is the DNA that has formed artificially by genetic engineering. It contain the gene of interest and it becomes the part of host’s genetic makeup where it further replication. The process of constructing recombinant DNA is called Recombinant DNA Technology (RDT).

Question 9.
Polymerase chain reaction
Answer:
A gene can also be cloned or amplified without the assistance of a host cell by a specific reaction, known as Polymerase Chain Reaction (PCR). PCR was discovered by Kary B. Mullis in 1983. The reaction is carried out in a thermocycler having a thermal cycling (heating and cooling) programme.

The target gene is put along with other substrates in the thermocycler. The DNA fragment, doubles at the end of the first cycle and quadruples after the second cycle and so on. In this amplification process, no host cell is used as the supporting system. It is carried out in three steps-denaturation, primer annealing and extension.

Question 10.
Micro injection
Answer:
Microinjection In this method, foreign DNA is directly injected into the nucleus of animal cell-or plant cell by using microneedles or micropip’ettes without any use of a vector DNA. It is used to v deliver a transgene or foreign DNA into the egg. Microinjection is especially used for transferring the foreign DNA in animal cells. The transgene is injected into the male pronuclei because it is larger and traceable with a dissecting microscope.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Describe briefly about the making of a recombinant DNA.
Or Describe briefly recombinant DNA technology.
Answer:
Recombinant DNA Technology
Genetic engineering is alternately called as recombinant DNA technology or gene cloning. Paul Berg (1972) was ‘ awarded Nobel Prize in 1980 and is considered as father of genetic engineering. The first recombinant DNA (rDNA) was constructed by Stanley Cohen and Herbert Boyer in 1972. Recombinant DNA technology involves the following steps

1. Isolation of the genetic material (DNA) is carried out as follows
(a) DNA is enclosed within the membranes. To release DNA along with other macromolecules -such as RNA, proteins, polysaccharides and lipids, bacterial cells/plant or animal tissue are treated with enzymes such as lysozyme (bacteria), cellulase (plant cells), chitinase(fungus).
(b) Other molecules can be removed by appropriate treatments and purified DNA ultimately precipitates out as fine threads in the suspension after the addition of chilled ethanol.

2. Cutting of DNA at specific locations is done by using restriction enzymes. The purified DNA is incubated with the specific restriction enzyme at conditions optimum for the enzyme to act.

3. Isolation of desired DNA fragment is carried out using agarose gel electrophoresis.

4. Amplification of gene of interest using Polymerase Chain Reaction (PCR) is a reaction in which multiple copies of specific DNA (gene of interest) sequence are made (amplification) in-vitro.

5. Ligation of DNA fragment into a vector requires a vector DNA and source DNA.
(a) These are cut with endonuclease to obtain sticky ends.
(b) Both are then ligated by mixing vector DNA, gene of interest and enzyme DNA ligase to form recombinant DNA.

6. Insertion of recombinant DNA into the host cell/organism occurs by several methods, before which the recipient cells are made competent to receive the DNA.
(a) If recombinant DNA carrying antibiotic resistance gene (e.g. ampicillin), is transferred into E. coli cells, the host cell is transformed into ampicillin resistant cell.
(b) The ampicillin resistant gene can be called a selectable marker.
(c) When transformed cells are grown on agar plates containing ampicillin, only transformants will grow and others will die.

7. Culturing the host cells The cell containing the foreign gene is cultured on an appropriate medium at optimal conditions. The DNA gets multiplied.

8. Extraction of desired gene product is carried out in the following steps
(a) A protein encoding gene expressed in a heterologous host is called recombinant protein.
(b) Cells having genes of interest can be grown on a small or on a large scale.