Odisha State Board BSE Odisha 6th Class History Notes Chapter 10 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୩୦୦ ରୁ ୮୦୦ ମଧ୍ଯରେ ଭାରତ will enable students to study smartly.
BSE Odisha Class 6 History Notes Chapter 10 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୩୦୦ ରୁ ୮୦୦ ମଧ୍ଯରେ ଭାରତ
ବିଷୟ ବସ୍ତୁ
ଉପକ୍ରମ, ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ, ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତ, ରାଜ୍ୟଜୟ, ଦ୍ୱିତୀୟ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ, ଦିଗବିଜୟ, ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟଙ୍କ ରାଜସଭା, ଫା-ସିଆଁ (ଫାହିୟାନ)ଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ, ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଅବନତି ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଧର୍ମର ପୁନରୁତ୍ଥାନ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଅବନତିର କାରଣ, ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୁନରୁତ୍ଥାନ, ଗୁପ୍ତଯୁଗର ସାହିତ୍ୟ, କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ, ପଲ୍ଲବ ବଂଶ, ଚାଲୁକ୍ୟବଂଶ, ବଦ୍ଧନ ବଂଶ ଏବଂ ଜୁଆଙ୍ଗ-ଜାଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ, ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଏବଂ ଆରବମାନଙ୍କର ସିନ୍ଧୁ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିକାର, ଆରବ ବଣିକମାନଙ୍କ ସହିତ ଭାରତର ସମ୍ପର୍କ, ଆରବୀୟ ମାନଙ୍କର ସିନ୍ଧୁ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧୁକାର ।
→ ଉପକ୍ରମ :
- କୁଶାଣମାନଙ୍କ ଶାସନ ପରେ ଭାରତ କେତେଗୁଡ଼ିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲା ।
- ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଗୁପ୍ତମାନେ ଏକ ବିଶାଳ ଓ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ଓ ଭାରତରେ ୨୦୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧ୍ବକ କାଳଧରି ନିଜର ଆଧୂପତ୍ୟ ଜାହିର କରିପାରିଥିଲେ ।
- ଗୁପ୍ତବଂଶର ପ୍ରଥମ ଦୁଇଜଣ ରାଜା ଶ୍ରୀଗୁପ୍ତ ଓ ଘଟୋକୁଚଙ୍କ ପରେ ସେହି ବଂଶର ତୃତୀୟ ରାଜା ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ରାଜତ୍ଵ କରିଥିଲେ । ସେ ରାଜାଧୁରାଜ ଉପାଧ୍ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ।
→ ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ (ଆନୁମାନିକ ରାଜତ୍ଵକାଳ ଖ୍ରୀ.ଅ. ୩୨୦–୩୩୫)
- ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଖ୍ରୀ.ଅ.୩୨୦ରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ ।
- ଏହି ବର୍ଷଠାରୁ ଭାରତରେ ଗୁପ୍ତାବ୍ଦ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ।
- ସେ ଲିଚ୍ଛବୀ ବଂଶର ରାଜକୁମାରୀ କୁମାରୀଦେବୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।
- ଏହି ବିବାହଦ୍ବାରା ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ବଢିଥିଲା |
- ତାଙ୍କର ରାଜ୍ୟ ବିହାର, ବଙ୍ଗଳା ଓ ଉତ୍ତର ଭାରତର କେତେକ ଅଞ୍ଚଳକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।
- ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ମଧ୍ୟ ଏକ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ ।
→ ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତ (ଖ୍ରୀ.ଅ. ୩୩୫ – ୩୮୦)
- ପ୍ରଥମ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ପରେ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ ଓ ସେ ଜଣେ ଦିଗବିଜୟୀ ବୀର ଥିଲେ ।
- ଆହ୍ଲାବାଦ ସ୍ତମ୍ଭଲେଖରୁ ତାଙ୍କର କୃତିତ୍ବ ବିଷୟରେ ଜଣାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଶସ୍ତି ସ୍ତମ୍ଭଲେଖ ତାଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରୀ ହରିସେଣ ରଚନା କରିଥିଲେ ଓ ଏଥିରେ ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ଯଶ ଗାନ କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ପ୍ରଶସ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
→ ରାଜ୍ୟଜୟ :
- ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଉତ୍ତର ଭାରତର ନଅଜଣ ରାଜାଙ୍କୁ ପରାଜିତ କରି ସେମାନଙ୍କ ରାଜ୍ୟକୁ ନିଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ମିଶାଇ ଦେଇଥିଲେ ।
- ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତ ଯୁଦ୍ଧ ଅଭିଯାନରେ ଯାଇ ବାରଜଣ ରାଜାଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରିଥିଲେ ଓ ବିଜିତ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଦେଇଥିଲେ ।
- ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ସୀମାକୁ ଲାଗିଥିବା ସମତଟ, ଦାବକ, କାମରୂପ, ନେପାଳ ପ୍ରଭୃତି ରାଜ୍ୟର ରାଜାମାନେ ଏବଂ ସୀମାନ୍ତରେ ଥିବା ନଅଟି ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟମାନେ ତାଙ୍କର ବଶତା ସ୍ବୀକାର କରିଥିଲେ ।
- ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତ ଶକ, କୁଶାଣ ଏବଂ ମୁରୁଣ୍ଡମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଓ ସିଂହଳର ରାଜା ମେଘବର୍ଷଙ୍କ ସହିତ ବନ୍ଧୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ସନ୍ଧି କରିଥିଲେ ।
(ସିଂହଳ) ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପିଥିଲା । - ସେ ଅଶ୍ଵମେଧ ଯଜ୍ଞ ଅନୁଷ୍ଠିତ କରି ସେ ନିଜକୁ ସାର୍ବଭୌମ ସମ୍ରାଟ ବୋଲି ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥିଲେ ।
- ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ କବିରାଜ ଉପାଧ୍ ଧାରଣରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ସେ ଜଣେ କବି ଥିଲେ ।
- ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳିତ ଏକ ମୁଦ୍ରାର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଖୋଦିତ ବୀଣା ପରି ଏକ ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ର ସେ ବଜାଉଥିବାର ଚିତ୍ରରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ସେ ଖୁବ୍ ସଙ୍ଗୀତାନୁରାଗୀ ଥିଲେ ।
→ ଦ୍ବିତୀୟ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ (ଖ୍ରୀ.ଅ. ୩୮୦–୪୧୫) :
- ସମୁଦ୍ରଗୁପ୍ତଙ୍କ ପରେ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ଦ୍ବିତୀୟ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ସମ୍ରାଟ ହୋଇଥିଲେ ଓ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ଉପାଧ୍ଧରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ ।
- ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟର ଶକ୍ତିଶାଳୀ ବାକାତକ ରାଜବଂଶର ରାଜକୁମାର ରୁଦ୍ରଦେବଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କ କନ୍ୟା ପ୍ରଭାବତୀ ଗୁପ୍ତାଙ୍କୁ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ବିବାହ ଦେଇଥିଲେ ।
→ ଦିଗ୍ବିଜୟ :
- ସେ ପଶ୍ଚିମ ଭାରତରେ ଶକମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ବିଜୟ ଅଭିଯାନ ଚଳାଇ ପଶ୍ଚିମ ମାଳବ ଓ ସୌରାଷ୍ଟ୍ର ଅଧିକାର କରିଥିଲେ ।
- ଫଳରେ ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଆରବ ସାଗର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୃତ ହୋଇ ପାରିଥିଲା ।
→ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟଙ୍କ ରାଜସଭା :
- ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ତାଙ୍କ ଦରବାରରେ ନଅଜଣ ବିଖ୍ୟାତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ସ୍ଥାନ ଦେଇଥିଲେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ନବରତ୍ନ କୁହାଯାଉଥିଲା । ସେମାନେ ହେଲେ ବରାହମିହିର, ଅମରସିଂହ, କାଳିଦାସ, ଘଟକର୍ପୂର, ଧନ୍ବନ୍ତରୀ, କ୍ଷପଣକ, ଶଙ୍କୁ, ବରରୁଚି ଓ ବେତାଳଭଟ୍ଟ ।
- ଏହି ପଣ୍ଡିତମାନେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ବହୁ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
- ତାଙ୍କ ରାଜତ୍ଵର ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ହେଲା ଚୀନ୍ ପରିବ୍ରାଜକ ଫା-ସିଆଁ (ଫାହିୟାନ୍)ଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ ।
→ ଫା-ସିଆଁ (ଫାହିୟାନ)ଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ :
- ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ବିଷୟରେ ଅଧ୍ବକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ ପାଇଁ ଚୀନ୍ ପରିବ୍ରାଜକ ଫା-ସିଆଁ (ଫାହିୟାନ) ଭାରତ ଭ୍ରମଣରେ ଆସିଥିଲେ ।
- ଫା-ସିଆଁ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ ଭ୍ରମଣ କରି ଲୋକମାନଙ୍କ ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ମଧ ସମ୍ରାଟ୍ ଚନ୍ଦ୍ରଗୁପ୍ତ (ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ)ଙ୍କ ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କରିନାହାନ୍ତି ।
- ଫା-ସିଆଁଙ୍କ ବିବରଣୀରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ସେତେବେଳେ ଭାରତୀୟମାନେ ବଡ଼ ଖୁସିରେ ଥିଲେ । ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଅବାଧରେ ଯାଇ ପାରୁଥିଲେ ।
- ଲୋକମାନଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଭଲ ଥିଲା ।
- ରାଜାମାନେ ସୁଶାସକ ଥିଲେ ।
- ପ୍ରାଣଦଣ୍ଡର ବ୍ୟବସ୍ଥା ନଥିଲା । ଗୁରୁତର ଅପରାଧରେ ଅଙ୍ଗଛେଦ କରାଯାଉଥିଲା । ଦୋଷୀମାନଙ୍କୁ ଅର୍ଥ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରାଯାଉଥିଲା ।
- ଗ୍ରାମମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବହୁତ ଥିଲା ।
- ରାଜା କୃଷକମାନଙ୍କଠାରୁ ଏକ-ଚତୁର୍ଥାଂଶ ଫସଲକୁ କରରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ ।
- ଉଭୟ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଚଳୁଥିଲେ ।
- ଭାରତରେ ଅନେକ ଧର୍ମଶାଳା ଥିଲା ।
→ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଅବନତି ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୁନରୁତ୍ଥାନ :
- ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରସାରିତ ହେବା ସହିତ ଶ୍ରୀଲଙ୍କା,ଜାପାନ, ମିଆଁମାର ଆଦି ଦେଶକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲା; ମାତ୍ର ଗୁପ୍ତ ରାଜତ୍ଵ ସମୟରୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଧର୍ମର ପୁନରୁତ୍ଥାନ ଯୋଗୁ ଏହି ଧର୍ମର କ୍ରମଶଃ ଅବନତି ଘଟିଲା ।
→ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଅବନତିର କାରଣ :
- ଗୁପ୍ତ ରାଜାମାନେ ଦୀର୍ଘ ଦୁଇଶହ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ କାଳ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ସେମାନେ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା କରିଥିବାରୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ଲୋକପ୍ରିୟତା ବଢ଼ିଥିଲା ।
- ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଅଧ୍ବକ ବ୍ୟବହାର ଯୋଗୁଁ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ଗ୍ରନ୍ଥ ସବୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଲେଖା ହୋଇଥିବାରୁ ଅଧ୍ଵ ବୋଧଗମ୍ୟ ହେଲା I
- ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଲୋକପ୍ରିୟତା ହରାଇ ନଥିଲା । ମାତ୍ର ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ବିକାଶ ଯୋଗୁ ଏହାର ଲୋକପ୍ରିୟତା ହ୍ରାସ ପାଇଲା ।
- ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ପଲ୍ଲବମାନେ ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା କରିଥିଲେ । ମହାଯାନ ପନ୍ଥାର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଯୋଗୁ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମରେ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା କରାଗଲା । ବୌଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥସବୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ରଚିତ ହେଲା । ଏହାଦ୍ଵାରା ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭେଦ ହ୍ରାସ ପାଇଲା । ଏପରିକି ବୁଦ୍ଧ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଏକ ଅବତାର ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହେଲେ ।
- ଶେଷରେ ଶଙ୍କରଙ୍କ ପ୍ରବର୍ଣିତ ଅଦ୍ୱୈତବାଦର ପ୍ରଭାବ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଉପରେ ପଡ଼ିଲା । ଶଙ୍କରଙ୍କ ଦାର୍ଶନିକ ତତ୍ତ୍ଵ ନିକଟରେ ବୌଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତମାନେ ହାର ମାନିଲେ ନାହିଁ ।
- ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ପ୍ରଭାବରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମରେ ତନ୍ତ୍ର ପ୍ରବେଶ କରିବାରୁ ବଜ୍ରଯାନର ଆବିର୍ଭାବ ହେଲା । ଫଳରେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଘୋର ଅବନତି ଘଟିଲା ।
→ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୁନରୁତ୍ଥାନ :
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ ବିଶେଷ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା ।
- କେତେକ ଗୁପ୍ତରାଜା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଉପାସକ ଥିବାରୁ ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ ସମାଜରେ ଜନପ୍ରିୟ ହୋଇଥିଲା ।
- ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଛଡ଼ା ଭଗବାନ ଶିବଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଲୋକମାନେ ପୂଜା କରୁଥିଲେ ।
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ୧୮ଟି ପୁରାଣ ସଂକଳନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାକୁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ପୁରାଣ କୁହାଯାଏ । ସେହି ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ବିଷ୍ଣୁ ଓ ଶିବଙ୍କ ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା । ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା ନିମନ୍ତେ ମନ୍ଦିରମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଗଲା ।
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମର ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷତ୍ଵ ହେଲା ଅବତାରବାଦ । ଦୁଷ୍ଟର ବିନାଶ ପାଇଁ ବିଷ୍ଣୁ ଯେ ବିଭିନ୍ନ ଅବତାର ରୂପରେ ଭୂପୃଷ୍ଠକୁ ଅବତରଣ କରିଥା’ନ୍ତି – ଏହି ବିଷୟ ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ ଆଲୋଡ଼ନ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ଏହିସବୁ କାରଣ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ଉତ୍ଥାନ ପାଇଁ ଦାୟୀ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ ।
→ ଗୁପ୍ତଯୁଗର ସାହିତ୍ୟ, କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ :
ସାହିତ୍ୟ :
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ବିଶେଷ ଉନ୍ନତି ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଯୁଗର ପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଓ ନାଟ୍ୟକାର ଥିଲେ କାଳିଦାସ । ତାଙ୍କଦ୍ବାର ରଚିତ ନାଟକ ମାଳବିକାଗ୍ନିମିତ୍ରମ, ବିକ୍ରମୋର୍ବଶୀୟମ୍ ଓ ଅଭିଜ୍ଞାନ ଶାକୁନ୍ତଳମ୍ ମଧ୍ୟରୁ ଅଭିଜ୍ଞାନ ଶାକୁନ୍ତଳମ୍ ଖୁବ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଥିଲା । ତାଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାଳଜୟୀ ରଚନା ହେଉଛି ରଘୁବଂଶମ୍, କୁମାରସମ୍ଭବମ୍ ଓ ମେଘଦୂତମ କାବ୍ୟ ।
- ଗୁପ୍ତ ଯୁଗରେ ଶୁଦ୍ରକଙ୍କଦ୍ବାରା ରଚିତ ମୃଚ୍ଛକଟିକମ୍ ଏକ ସାମାଜିକ ନାଟକ । ସେ ସମୟରେ ବିଷ୍ଣୁଶର୍ମାଙ୍କଦ୍ବାରା ‘ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର୍ୟ’ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା ।
- ଅମରସିଂହ ‘ଅମରକୋଷ’ ଅଭିଧାନ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
- ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗରେ ରାମାୟଣ, ମହାଭାରତ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପୁରାଣଗୁଡ଼ିକର ସଂକଳନ ସଂପୂର୍ଣ ହୋଇଥିଲା ।
- ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁପ୍ତଯୁଗ ଏକ ଗୌରବମୟ ଯୁଗ ଥିଲା ।
→ ସ୍ଥାପାତ୍ୟ :
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ଅନେକ ବୌଦ୍ଧ ଚୈତ୍ୟଗୃହ ଓ ବିହାର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଏ ସମୟର ପଥର ଖୋଦିତ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
- ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ ଧର୍ମର ପୁନରତ୍ଥାନ ଫଳରେ ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ନାନା ଦେବଦେବୀଙ୍କ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।
- ଝାନ୍ସୀ ଜିଲ୍ଲାର ଦେଓଗଡ଼ଠାରେ ଦଶାବତାର ମନ୍ଦିର, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ଜବଲପୁର ଜିଲ୍ଲାର ତଗଠାରେ ବିଷ୍ଣୁମନ୍ଦିର, ଭୂମାରାଠାରେ ଶିବମନ୍ଦିର ଓ ଭିତରଗାଓଁର ଇଟାରେ ନିର୍ମିତ ମନ୍ଦିର ଆଦି ଗୁପ୍ତଯୁଗ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ନିଦର୍ଶନ ଅଟନ୍ତି ।
→ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ :
- ଗୁପ୍ତଯୁଗର ଶ୍ରେଷ୍ଠ କଳାକୃତି ମଥୁରା ଓ ସାରନାଥରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ସାରନାଥର ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ଭାରତୀୟ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟର ଅନୁପମ କୃତିଭାବେ ପରିଗଣିତ ।
- ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ଉଦୟଗିରିରେ ଥିବା ବରାହ ମୂର୍ତ୍ତି, ଦେଓଗଡ଼ର ଶେଷଶାୟୀ ବିଷ୍ଣୁ, ଅହିଛତ୍ରର ମାଟିର ମୂର୍ତ୍ତି ଓ କୋହର ମୁଖଲିଙ୍ଗ ଆଦି ଗୁପ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତିକଳାର ଅନୁପମ କୃତି ।
→ ଚିତ୍ରକଳା :
ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ଚିତ୍ରକଳାର ମଧ୍ୟ ଉନ୍ନତି ଘଟିଥିଲା I ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଜନ୍ତା ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା ଚିତ୍ର ବିଶ୍ବବିଦିତ ।
→ ବିଜ୍ଞାନ :
- ଗଣିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦଶମିକ ପଦ୍ଧତି, ଶୂନ୍ୟର ପ୍ରଚଳନ ଗୁପ୍ତଯୁଗର ଅବଦାନ । ଭାରତରୁ ଅଙ୍କ ଲିଖନ ପଦ୍ଧତି ଆରବ ଦେଶ ଓ ୟୁରୋପକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଇଥିଲା । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗଣିତ ବିଶାରଦ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ‘ଆର୍ଯ୍ୟଭଟୀୟମ୍’ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
- ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଗଣିତ ଓ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନରେ ପାରଙ୍ଗମ ଥିଲେ । ସେ ସମୟର ଆଉ ଜଣେ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ହେଲେ ବରାହମିହିର । ସେ ବୃହତ୍ ସଂହିତା ରଚନା କରିଥିଲେ । ସେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତିକାରେ ରୋମକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ଯେଉଁଥିରେ ଗ୍ରୀକ୍ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିଥିବା ଜଣାଯାଏ ।
- ଚିକିତ୍ସା ଶାସ୍ତ୍ର ବିଶାରଦ ବାଗଭଟ୍ଟ ଗୁପ୍ତ ଯୁଗରେ ଥିଲେ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ।
- ଗୁପ୍ତଯୁଗରେ ଧାତୁଶିଳ୍ପର ମଧ୍ଯ ଉନ୍ନତି ଘଟିଥିଲା ।
- ଗୁପ୍ତଯୁଗର ଶିଳ୍ପୀମାନେ ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ଲୌହ ଓ କଂସା ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ ।
- ଦିଲ୍ଲୀର ମେହରାଉଲିଠାରେ ଥିବା ଲୌହସ୍ତମ୍ଭ ଯେଉଁଥରେ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କଳଙ୍କି ଲାଗିନାହିଁ ତାହା ଗୁପ୍ତଯୁଗର କୀର୍ତି । ଏଥିରୁ ଗୁପ୍ତଯୁଗର ଧାତୁଶିଳ୍ପ ବିଦ୍ୟାର ନିପୁଣତା ଜଣାଯାଏ ।
- ନାଳନ୍ଦାରୁ ମିଳିଥିବା ଏକ ତାମ୍ର ନିର୍ମିତ ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ଯାହାର ରଙ୍ଗ ଅଦ୍ୟାବଧୂ ସତେଜ ରହିଛି ସେଥୁରୁ ସେମାନଙ୍କ ଶିଳ୍ପ ନିପୁଣତା ଜଣାଯାଏ ।
- ଉପରୋକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନାରୁ ଗୁପ୍ତଯୁଗ ଭାରତ ଇତିହାସର ଏକ ସୁବର୍ଣ୍ଣଯୁଗ ବୋଲି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ।
→ ପଲ୍ଲବ ବଂଶ, ଚାଲୁକ୍ୟ ବଂଶ, ବର୍ଷନବଂଶ ଏବଂ ଜୁଆଙ୍ଗ ଜାଙ୍ଗଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ :
ପଲ୍ଲବ ବଂଶ :
- ପଲ୍ଲବମାନେ ତାମିଲନାଡୁର କାଞ୍ଚ୍ ଅଞ୍ଚଳରେ ରାଜତ୍ଵ କରୁଥିବା ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ରାଜବଂଶ ।
- ସିଂହବିଷ୍ଣୁ ଏହି ବଂଶର ପ୍ରଥମ ରାଜା ଓ ତାଙ୍କ ପରେ ମହେନ୍ଦ୍ର ବର୍ମନ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ ।
- ପଲ୍ଲବ ବଂଶର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାଜା ପ୍ରଥମ ନରସିଂହ ବର୍ଦ୍ଧନ ଥିଲେ ।
- ସେ ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜା ଦ୍ଵିତୀୟ ପୁଲକେଶୀଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ କରି ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜଧାନୀ ବାତାପିକୁ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ । ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ବାତାପିକୋଣ୍ଡା (ବାତାପିର ବିଜୟୀ) ନାମରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥିଲା ।
- ପୁଲକେଶୀନ୍ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିଲେ ।
- ସେ ଚେର ଓ ଚୋଳମାନଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ କରିଥିଲେ ଓ ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ବିରୁଦ୍ଧରେ ନୌସେନା ପଠାଇ ସଫଳତା ଲାଭ କରିଥିଲେ ।
- ନବମ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଚୋଳମାନେ ପଲ୍ଲବ ରାଜ୍ୟକୁ ଧ୍ୱଂସ କରିଦେଇଥିଲେ ।
→ ପଲ୍ଲବ ରାଜତ୍ଵରେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ସଂସ୍କୃତିର ବିକାଶ :
- ପଲ୍ଲବମାନଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ କଳା, ସଂସ୍କୃତି ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ପ୍ରଭୂତ ବିକାଶ ଘଟିଥିଲା ।
- ସେ ସମୟରେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ମାନ ଦିଆଯାଉଥିଲା ।
- ଭାରବୀ ଓ ଦଣ୍ଡିଙ୍କ ପରି ମହାନ୍ ପଣ୍ଡିତ ପଲ୍ଲବ ରାଜଦରବାରରେ ଥିଲେ ।
- ଭାରବୀଙ୍କ ରଚିତ କୀରାତାର୍ଜୁନୀୟମ୍ ଏବଂ ଦଶକୁମାର ଚରିତମ୍ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଦୁଇଟି ସୁବିଦିତ ଗ୍ରନ୍ଥ ଏବଂ ରାଜା ପ୍ରଥମ ମହେନ୍ଦ୍ର ବର୍ମନଙ୍କଦ୍ବାରା ରଚିତ ମତ୍ତବିଳାସ ପ୍ରହସନ ଏକ ସାମାଜିକ ନାଟକ ।
- କାଞ୍ଚ୍ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଶିକ୍ଷାର ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ କାଞ୍ଚ୍ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରସାରର କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା ।
- ଧର୍ମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନ ବୈଷ୍ଣବ ଓ ଶୈବ ସନ୍ଥମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରଥମେ ପଲ୍ଲବ ରାଜ୍ୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
- ପଲ୍ଲବ-ରାଜାମାନେ ସବୁଧର୍ମକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଦେଖୁଥିଲେ ।
- ଏହି ସମୟରେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ଆର୍ଯ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରସାର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲା । ଚୀନ୍ ପରିବ୍ରାଜକ ଜୁଆଙ୍ଗ୍- ଜାଙ୍ଗୁ ପଲ୍ଲବ ରାଜ୍ୟ ଭ୍ରମଣ କରି ତାଙ୍କ ବିବରଣୀରେ କାଞ୍ଚିପୁରମ୍ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବହୁ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।
→ ପଲ୍ଲବ ରାଜତ୍ଵରେ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ବିକାଶ :
- ପଲ୍ଲବ ରାଜତ୍ଵରେ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ପ୍ରଭୂତ ବିକାଶ ହୋଇଥିଲା ।
- ଉଭୟ ଶିବ ଓ ବିଷ୍ଣୁ ମନ୍ଦିରମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ବିରାଟ ପଥର କାଟି ମହାବଳୀପୁରମ୍ଭରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା ଯାହାକୁ ରଥ କୁହାଯାଉଥିଲା ।
- ମହାବଳୀପୁରମ୍ବର ପାଣ୍ଡବ ରଥ, ସମୁଦ୍ରତଟ ମନ୍ଦିର ଓ କାଞ୍ଚିପୁରମ୍ଭରେ ନିର୍ମିତ କୈଳାସନାଥ ମନ୍ଦିର ପଲ୍ଲବମାନଙ୍କର ବିଖ୍ୟାତ କୃତି ।
→ ଚାଲୁକ୍ୟ ବଂଶ :
- ବିନ୍ଧ୍ୟ ପର୍ବତମାଳାରୁ ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା ନଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୃତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
- ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟରେ ସାତବାହନମାନଙ୍କ ପତନ ପରେ ବାକାତକମାନେ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବେଶୀଦିନ ଶାସନ କରିବା ପାଇଁ ସଫଳ ହେଲେ ନାହିଁ ।
- ବାକାତକମାନଙ୍କ ପରେ ଚାଲୁକ୍ୟମାନେ ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟରେ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ନିର୍ମାଣ କରିବାରେ ସଫଳତା ଲାଭକଲେ ଓ ମୁଖ୍ୟତଃ କୃଷ୍ଣା ଓ ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା ନଦୀ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ରାଇଚୁରର ଉର୍ବର ଅଞ୍ଚଳରେ ଚାଲୁକ୍ୟମାନେ ନିଜର ଆଧୂପତ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଆସୁଥିଲେ ।
→ ଦ୍ବିତୀୟ ପୁଲକେଶୀନ୍ (ଖ୍ରୀ.ଅ. ୬୦୮- ୬୪୨)
- ଜୈନ କବି ରବିକୀର୍ତିଙ୍କଦ୍ବାରା ରଚିତ ଅହିହୋଇ ଶିଳାଲେଖରୁ ପୁଲକେଶୀଙ୍କ ରାଜତ୍ଵ ସମ୍ପର୍କରେ ଅନେକ କଥା ଜଣାପଡ଼େ ।
- ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ପୁଲକେଶୀନ୍ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାଜା ଥିଲେ ଓ ସେ ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଥିଲେ ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ତାଙ୍କ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତ ଅଭିଯାନରେ ନର୍ମଦା ନଦୀକୂଳରେ ପୁଲକେଶୀନ୍ଙ୍କ ସହ ଯୁଦ୍ଧ କରିଥିଲେ ଓ ପରାସ୍ତ ହୋଇ ନିଜ ରାଜ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରି ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜା ପୁଲକେଶୀନ୍ ଦକ୍ଷିଣାପଥ ସ୍ଵାମୀ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ ।
- ସେ ପଲ୍ଲବ ରାଜା ମହେନ୍ଦ୍ର ବର୍ମନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ କରିଥିଲେ ।
- ତାଙ୍କ ସମୟରେ ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜ୍ୟର ସୀମା ପଶ୍ଚିମରେ ଆରବ ସାଗର ଓ ଦକ୍ଷିଣରେ ବର୍ତ୍ତମାନର କର୍ଣାଟକ ରାଜ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୃତ ଥିଲା ।
- ପୁଲକେଶୀନ୍ ପଲ୍ଲବ ରାଜା ପ୍ରଥମ ନରସିଂହ ବମନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାଜିତ ହୋଇଥିଲେ । ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜଧାନୀ ବାତାପିକୁ ପଲ୍ଲବମାନେ ଅଧିକାର କରିନେଲେ ।
- ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗ ବେଳକୁ ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜ୍ୟର ପତନ ଘଟିଥିଲା ।
→ ଚାଲୁକ୍ୟମାନଙ୍କ ସମୟରେ ସଂସ୍କୃତିର ବିକାଶ :
- ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ‘ବାତାପି’ ବା ‘ବାଦାମି’ ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ କର୍ଣ୍ଣାଟକ ରାଜ୍ୟରେ ଅବସ୍ଥିତ, ସେ ସମୟରେ ଏକ ସମୃଦ୍ଧଶାଳୀ ସହର ଥିଲା ।
- ବାଣିଜ୍ୟଗତ ସମ୍ପର୍କ ଯୋଗୁ ଚାଲୁକ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନତି ଘଟିଥିଲା ।
- ଇରାନ୍, ଆରବ ଦେଶ ଏବଂ ଲୋହିତ ସାଗରସ୍ଥିତ ବିଭିନ୍ନ ବନ୍ଦର ସହିତ ଚାଲୁକ୍ୟ ବଣିକମାନେ ବ୍ୟବସାୟ କରିବା ପାଇଁ ଯାଉଥିଲେ ।
- ଦ୍ଵିତୀୟ ପୁଲକେଶୀନ୍ ପାରସ୍ୟ ରାଜା ଦ୍ଵିତୀୟ ଖୁସୁଙ୍କ ନିକଟକୁ ଦୂତ ପଠାଇଥିଲେ ।
- ଜୁଆଙ୍ଗ-ଜାଙ୍ଗଙ୍କ ବିବରଣୀରୁ ସେ ଜଣେ ପରାକ୍ରମୀ ରାଜା ଥିଲେ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ ।
→ ଚାଲୁକ୍ୟମାନଙ୍କ କୀର୍ତ୍ତି :
- ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜ୍ୟରେ ପାହାଡ଼ ଖୋଳି ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଉଥିଲା ।
- ବାତାପି ବା ବାଦାମିରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିରରେ ବିଷ୍ଣୁ, ବ୍ରହ୍ମା ଓ ଶିବଙ୍କର ଅତି କମନୀୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
- ଏହି ସମୟରେ ଅଜନ୍ତାର ଚୈତଗୃହଗୁଡ଼ିକ ପାହାଡ଼ରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା ।
- ଏଲୋରା, ମେଗୁଡି, ଅହିହୋଲ ଓ ପଟ୍ଟଦକଠାରେ ମନ୍ଦିର ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜତ୍ଵ କାଳରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।
→ ବର୍ଷନ ବଂଶ :
- ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଗୁପ୍ତ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ପତନ ପରେ ଭାରତ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଛୋଟ ଛୋଟ ରାଜ୍ୟରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଗଲା । ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ଦୁଇଟି ପ୍ରମୁଖ ରାଜବଂଶର ଉତ୍ଥାନ ହୋଇଥିଲା ଯଥା- ଥାନେଶ୍ବରର ବର୍ଷନ ବଂଶ ଏବଂ କନୌଜର ମୌଖରୀ ବଂଶ ।
- ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀର ଆରମ୍ଭରେ ପ୍ରଭାକର ବଦ୍ଧନ ‘ମହାରାଜାଧୁରାଜ’ ଉପାଧ୍ରେ ଭୂଷିତ ହୋଇ ଥାନେଶ୍ବରରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କଲେ ।
- ରାଜ୍ୟବର୍ଦ୍ଧନ ଓ ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ତାଙ୍କର ଦୁଇପୁତ୍ର ଏବଂ ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟା ରାଜ୍ୟଶ୍ରୀ ମୌଖାରୀ ରାଜକୁମାର ଗ୍ରହବର୍ମନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।
- ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ରାଜ୍ୟବର୍ଦ୍ଧନ ଥାନେଶ୍ଵରର ରାଜା ହୋଇଥିଲେ ।
- ମାଳବର ରାଜା ଦେବଗୁପ୍ତ ରାଜଶ୍ରୀଙ୍କ ସ୍ୱାମୀ ଗ୍ରହବର୍ମନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ ।
- ରାଜ୍ୟବର୍ଦ୍ଧନ ଭଗ୍ନୀପତିର ହତ୍ୟାକାରୀକୁ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ କରି ଫେରିଲାବେଳେ ଗୌଡ଼ର ଶାସକ ଶଶାଙ୍କଙ୍କ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥିଲା ।
→ ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ :
- ଏହି ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ବଡ଼ଭାଇ ରାଜ୍ୟବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଖ୍ରୀ.ଅ. ୬୦୬ରେ ଷୋଳବର୍ଷ ବୟସରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିଥିଲେ ।
→ ରାଜ୍ୟଜୟ :
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ମୌଖରୀ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ହେବା ଫଳରେ ଥାନେଶ୍ବର ଓ କନୌଜ ରାଜ୍ୟର ମିଶ୍ରଣ ହେଲା ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀ ଥାନେଶ୍ବରରୁ କନୌଜକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତର କରିଥିଲେ ।
- ହର୍ଷ ବଦ୍ଧନ ବଂଶର ପ୍ରଧାନ ଶତ୍ରୁ ଗୌଡ଼ରାଜା ଶଶାଙ୍କଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ପାଇଁ ଯୁଦ୍ଧ ଅଭିଯାନରେ ବାହାରିଥିଲେ ।
- ଶଶାଙ୍କ ହର୍ଷିଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରାସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ କି ନାହିଁ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ ମିଳି ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶଶାଙ୍କଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ହର୍ଷ ଗୌଡ଼ (ବଙ୍ଗଳା) ଅଧିକାର କରି ନେଇଥିଲେ ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ନିଜର ଜାମାତା ଧ୍ରୁବସେନଙ୍କୁ ବଲ୍ଲବୀ ରାଜ୍ୟ ସିଂହାସନରେ ବସାଇ ତାଙ୍କର ଆଧ୍ଵପତ୍ୟକୁ ବଲ୍ଲବୀରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରାଇଥିଲେ ।
- ଚାଲୁକ୍ୟ ରାଜା ଦ୍ଵିତୀୟ ପୁଲକେଶୀନ୍ଙ୍କଦ୍ବାରା ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟ ଅଭିଯାନରେ ପରାଜିତ ହୋଇ ହର୍ଷବଦ୍ଧନ ନିଜ ରାଜ୍ୟକୁ ଫେରି ଆସିଥିଲେ ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ଉତ୍ତର ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଅଞ୍ଚଳ ନିଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟଭୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ‘ସକଳୋତ୍ତର ପଥନାଥ’ କହାଯାଉଥିଲା ।
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ଚାଳିଶବର୍ଷ ରାଜତ୍ବ କରି ୬୪୭ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ।
→ ହର୍ଷଙ୍କ ସମୟରେ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା :
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ଗୁପ୍ତ ଶାସନର ବିଧି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ନିଜ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ ।
- ଶାସନକାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା ପାଇଁ ସେ ବହୁ କର୍ମଚାରୀ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ ।
- ଅଶୋକଙ୍କ ଭଳି ରାଜ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳ ଗସ୍ତକରି ସେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରୁଥିଲେ ।
- ତାଙ୍କ ସମୟରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶସ୍ୟର ଏକ ଷତାଂ ଶ କରରୂପେ ଆଦାୟ କରାଯାଉଥିଲା ।
- ଶାନ୍ତି ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା ପାଇଁ ହର୍ଷ କଠୋର ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ ଓ ଗୁରୁତର ଅପରାଧ ପାଇଁ ଅଙ୍ଗଚ୍ଛେଦନ କରାଯାଉଥିଲା ।
→ ଧର୍ମ :
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନ ଉଭୟ ହିନ୍ଦୁ ଓ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ବିଶ୍ଵାସୀ ଥିଲେ; ମାତ୍ର ଜୀବନର ଶେଷବେଳକୁ ସେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ ।
- ସେ ନିଜେ ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଶିବ ଓ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଉପାସନା କରୁଥିଲେ ।
- ଚୀନ୍ ପରିବ୍ରାଜକ ଜୁଆଙ୍ଗ୍-ଜାଙ୍ଗ୍ଙ୍କୁ ସମ୍ମାନିତ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ରାଜଧାନୀ କନୌଜରେ ସେ ଏକ ବିରାଟ ଧର୍ମସଭା ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ । .
- ହର୍ଷ ପାଞ୍ଚବର୍ଷରେ ଥରେ ପ୍ରୟାଗ (ଆହ୍ଲାବାଦ)ଠାରେ ଏକ ଧର୍ମ ଉତ୍ସବର ଆୟୋଜନ କରୁଥିଲେ ।
- ସେହି ଉତ୍ସବରେ ସେ ରାଜ୍ୟର ସମସ୍ତ ସଞ୍ଚା ଧନକୁ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଦାନ କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଦାନବୀର ହର୍ଷ କୁହାଯାଉଥିଲା ।
- ତାଙ୍କ ସମୟରେ ମହାଯାନ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ବିଶେଷ ପ୍ରସାର ହୋଇଥିଲା ।
→ ସାହିତ୍ୟ :
- ହର୍ଷବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କର ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ରୁଚି ଥୁଲା I
- ନାଗାନନ୍ଦ, ରତ୍ନାବଳୀ ଏବଂ ପ୍ରିୟଦର୍ଶିକା ଆଦି ନାଟକ ତାଙ୍କଦ୍ବାରା ରଚିତ ହୋଇଥିବା ଲୋକମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ।
- ହର୍ଷିଙ୍କ ରଜସଭା ମଣ୍ଡନ କରୁଥିବା କବି ବାଣଭଟ୍ଟ ହର୍ଷଚରିତଂ ଓ କାଦମ୍ବରୀ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
→ ଜୁଆଙ୍ଗ୍-ଜାଲ୍ (ହୁଏନ୍ସାଂ)ଙ୍କ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ :
- ଭାରତରୁ ବୌଦ୍ଧଗ୍ରନ୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଏବଂ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଚୀନ୍ ପରିବ୍ରାଜକ ଜୁଆଙ୍ଗ୍-ଜାଙ୍ଗ୍ (ହୁଏନ୍ସାଂ) ୬୨୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସ୍ଥଳପଥରେ ଭାରତ ଆସିଥିଲେ ।
- ହର୍ଷଙ୍କ ସମୟର ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥା, ଧର୍ମ ଏବଂ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ପର୍କରେ ଅନେକ କଥା ତାଙ୍କ ଭ୍ରମଣ ବିବରଣୀ ସି-ୟୁ-କି ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।
- ତାଙ୍କ ବିବରଣୀରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସେତେବେଳେ କନୌଜ ଏକ ସମୃଦ୍ଧିଶାଳୀ ନଗର ଥିଲା ଏବଂ ପାଟଳୀପୁତ୍ର ଓ ବୈଶାଳୀ ନଗରମାନଙ୍କର ଗୌରବ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା ।
- ଲୋକମାନେ ସରଳ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିଲେ ଓ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ନିରାମିଷ ଖାଦ୍ୟ ଖାଉଥିଲେ ।
- ଜାତିପ୍ରଥା କଠୋର ଥିଲା ଓ ଶୂଦ୍ରମାନଙ୍କୁ କୃଷକ ଜାତିର ଲୋକ କୁହାଯାଉଥିଲା ।
- ତାଙ୍କ ବିବରଣୀରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମର ଅଠରଗୋଟି ଶାଖା ଥିଲା । ସେହି ଶାଖାମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟରୁ ମହାଯାନ ଓ ହୀନଯାନ ଶାଖା ପ୍ରଧାନ ଥିଲା I
- ହର୍ଷିଙ୍କ ସମୟରେ ନାଳନ୍ଦା ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଓ ସମ୍ମାନଜନକ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ଥିଲା । ସେଠାରେ ୧୦, ୦୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ଦେଶ-ବିଦେଶର ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ । ନାଳନ୍ଦା ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟରେ ମହାଯାନ ଶାଖାର ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଉଥିଲା ।
- ଜୁଆଙ୍ଗ୍-ଜାଙ୍ଗ୍ ତାଙ୍କ ବିବରଣୀରେ ହର୍ଷଙ୍କଦ୍ବାରା ଆୟୋଜିତ କନୌଜ ସଭା ଏବଂ ପ୍ରୟାଗ ଧର୍ମସଭାର ବିଶଦ ବିବରଣୀ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
- ଜୁଆଙ୍ଗ୍-ଜାଇଁ ୬୪୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସ୍ଵଦେଶକୁ ଫେରି ଯାଇଥିଲେ ।
→ ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଏବଂ ଆରବମାନଙ୍କର ସିନ୍ଧୁ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିକାର :
- ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଦୂରୀକରଣ ପାଇଁ ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ଧର୍ମ ମାର୍ଗ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମ ସବୁଠୁ ସରଳ ଓ ବୋଧଗମ୍ୟ ।
- ଐକ୍ୟଭାବ, ଉଦାରତା, ଭ୍ରାତୃପ୍ରେମ, ପବିତ୍ରତା ଓ ସତ୍ୟ ଏହି ଧର୍ମର ମୂଳମନ୍ତ୍ର ।
- ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ସୁଦୂର ଆରବ ମରୁଭୂମିରେ ମହାପୁରୁଷ ମହମ୍ମଦ ଏହି ଧର୍ମ ପ୍ରବର୍ତନ କରିଥିଲେ ।
- ମହମ୍ମଦ ୫୭୦ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ମକ୍କାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
- ତାଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ନୂତନ ଧର୍ମର ସାରାଂଶ ହେଲା ‘ଭଗବାନ ଏକ ଏବଂ ଅଦ୍ବିତୀୟ । ଆଲ୍ଲା ହେଉଛନ୍ତି ଭଗବାନ ଓ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ ହେଉଛନ୍ତି ମହମ୍ମଦ ।’
- ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ଧର୍ମକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ମୁସଲମାନ କୁହାଗଲା ।
- ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମର ପବିତ୍ର ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ କୋରାନ ଏବଂ ଏହା ଆଲ୍ଲାଙ୍କର ମୁଖନିଃସୃତ ବାଣୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
→ ଆରବ ବଣିକମାନଙ୍କ ସହିତ ଭାରତର ସମ୍ପକ :
- ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୨୦୦ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୨୦୦ ମଧ୍ଯରେ ଭାରତ ଏସିଆର ପଶ୍ଚିମ ଓ କେନ୍ଦ୍ରାଞ୍ଚଳର ବିଭିନ୍ନ ଦେଶମାନଙ୍କ ସହ ବାଣିଜ୍ୟ କରୁଥିଲା ।
- ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମର ଆବିର୍ଭାବ ପୂର୍ବରୁ ଆରବ ଦେଶର ବଣିକମାନେ ରୋମ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କ ସହ ବାଣିଜ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।
- ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ କେରଳର ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳ ସହ ବାଣିଜ୍ୟ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ସେଠାରୁ ଭାରତୀୟ ମସଲା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ସାମଗ୍ରୀ କିଣି ବାହାର ଦେଶର ବଜାରରେ ବିକ୍ରୟ କରୁଥିଲେ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଇସ୍ଲାମ ଧର୍ମର ଆବିର୍ଭାବ ପୂର୍ବରୁ ଆରବ ସହିତ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।
- ଇସ୍ଲାମ୍ ଧର୍ମର ଆବିର୍ଭାବ ପରେ ଆରବ ବଣିକମାନେ ମୁସଲମାନ ଧର୍ମରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇ ଭାରତରେ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର କଲେ ଓ କିଛି ଭାରତୀୟ ମଧ୍ଯ ମୁସଲମାନ ଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କଲେ ।
- କାଳକ୍ରମେ କେରଳରେ ଏକ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟର ଆବିର୍ଭାବ ହେଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ମୋପ୍ଲା ମୁସଲମାନ କୁହାଯାଏ ।
- ଆରବ ବଣିକମାନେ ତାଙ୍କ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ବାଣିଜ୍ୟ ମେଳା ଆୟୋଜନ କରି ଭାରତ ଓ ଭାରତ ବାହାରର ଅନେକ ସାମଗ୍ରୀ ବିକ୍ରି କରୁଥିଲେ ।
→ ଆରବୀୟମାନଙ୍କର ସିନ୍ଧୁ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିକାର :
- ମହମ୍ମଦଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧ୍ୟାକାରୀ ବା ଖଲିଫାମାନେ ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କଲେ ।
- ଆରବ ସୈନ୍ୟମାନେ ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସିରିୟା, ମେସୋପଟାମିଆ, ପାଲେଷ୍ଟାଇନ୍, ଇଜିପ୍ଟ, ଆଫ୍ରିକାର ପୂର୍ବାଞ୍ଚଳ ଓ ୟୁରୋପର ସ୍ପେନ୍ ଆଦି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର ସହିତ ଉପନିବେଶମାନ ସ୍ଥାପନ କଲେ ।
- ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଖଲିଫାମାନେ ଭାରତର ଧନରତ୍ନ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହେଲେ ଏବଂ ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଭାରତ ଆକ୍ରମଣ କରିଥିଲେ । ମାତ୍ର ଦୁଇଥର ଆକ୍ରମଣ କରି ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ସଫଳ ହୋଇନଥିଲେ ।
- ମହମ୍ମଦ-ବିନ୍-କାଶିମ୍ ନାମକ ଜଣେ ଆକ୍ରମଣକାରୀ ଖଲିଫାଙ୍କ ଆଦେଶରେ ସିନ୍ଧୁ ଓ ପଞ୍ଜାବ ଆକ୍ରମଣ କରି କେତେକ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଖଲିଫାଙ୍କ ଆଦେଶରେ ତାଙ୍କୁ ମୃତ୍ୟୁଦଣ୍ଡ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
- ଫଳରେ ଆରବୀୟମାନେ ଭାରତରେ ଇସ୍ଲାମ ରାଷ୍ଟ୍ର ନିର୍ମାଣ କରିପାରି ନଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭାରତରୁ ଗଣିତ, ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନ, ବିଜ୍ଞାନ, ଆୟୁର୍ବେଦ, ଦର୍ଶନ ଆଦି ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିଥିଲେ ।