Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति? Textbook Exercise Questions and Answers.
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति? Question Answer
GROUP – A
(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत –
1. __________ किंवा अस्ति ?
(साहित्ये, शास्त्रे, संस्कृते)
Answer:
संस्कृते
2. यद्यपि एषः प्रश्नः __________ तथापि एतस्य उत्तरं वक्तुम् अशक्नुवन् संस्कृतच्छात्रः नतमस्तकः सन् तिष्ठति ।
(अज्ञानमूल:, विज्ञानमूलः, संज्ञानमूलः)
Answer:
अज्ञानमूलः
3. यद्यपि एषः प्रश्नः अज्ञानमूलः तथापि एतस्य उत्तरं वक्तुम् अशक्नुवन् संस्कृतच्छात्रः __________ सन् तिष्ठति ।
(नतजानुः, नतमस्तकः, नतस्कन्धः)
Answer:
नतमस्तकः
4. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः __________ सिंहशिशुः इव अस्ति ।
(सिंहपालितः, व्याघ्रपालितः, अजपालितः)
Answer:
अजपालितः
5. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः अजपालितः __________ इब अस्ति ।
( व्याघ्रशिशुः सिंहशिशुः, हस्तिशिशुः )
Answer:
सिंहशिशुः
6. __________ तस्मिन् न जागर्ति ।
(स्वाभिमानः, आत्माभिमानः, अभिमानः )
Answer:
स्वाभिमानः
7. संस्कृतवाङ्मयं __________ विभक्तुं शक्यम् ।
(द्विधा, त्रिधा, चतुर्धा)
Answer:
द्विधा
8. __________ परिणामघट्टं निरूपयति ।
(रामावतारकया, बुद्धावतारकथा, दशावतारकथा)
Answer:
दशावतारकथा
9. __________ मनुष्यहययो: मस्तिष्कसाम्यं प्रतिपादयति ।
(हयग्रीवकथा, वक्रग्रीवकथा, पीनग्रीवकथा)
Answer:
हयग्रीवकथा
10. हयग्रीवकथा मनुष्यहययो: __________ प्रतिपादपति ।
(रूपसाम्यं, नेत्रसाम्यं, मस्तिष्कसाम्यं)
Answer:
मस्तिष्कसाम्यं
11. __________ विज्ञानं, सामाजिक, साहित्यं चेति त्रय: भागा:।
(आध्यात्मिकविषयेषु, भौतिकविषयेषु, दैविकविषयेषु)
Answer:
मस्तिष्कसाम्यं
12. __________ तु गणिंतं, भौतशाख््बम, रसायनशास्तम, जीवशाख्म् इत्यादयः गण्यन्ते ।
(विज्ञाने, सामाजिके, साहित्ये)
Answer:
विज्ञाने
13. __________ इतिहास:, अर्थशास्बम, राज्यशास्त्रम, जीवशाख्बम् इत्यादय: अन्तर्भवन्ति ।
(विज्ञाने, सामाजिके, साहित्ये)
Answer:
सामाजिके
14. __________ दृश्यश्रव्यमिश्रभेदा: परिगण्यन्ते ।
(साहित्ये, दर्शने, व्याकरणे)
Answer:
साहित्ये
15. इतिहासपाठनस्य उेद्दश्यं किम् इति आदौ __________ ।
(परिकल्पनीयम, परिचिन्तनीयमे, विचारणीयम्)
Answer:
परिचिन्तनीयम्
16. सुन्दरस्य भविष्यस्य __________ एव इतिहासस्य लक्ष्यम् ।
(कल्पनम्, चिन्तनम्, निर्माणम्)
Answer:
निर्माणम्
17. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणम् एव __________ लक्ष्यम् ।
(साहित्यस्य, इतिहासस्य, गणितस्य)
Answer:
इतिहासस्य
18. तत् तु सर्वथा __________ ।
(असमज्जसम, अयौक्तिकम, अग्राहयम्)
Answer:
असमक्जसम्
19. राजतरक्निण्यादय: __________ ग्रन्था: अत्र सन्ति बहव: ।
(वैज्ञानिका:, ऐतिहासिका:, भौगोलिका:)
Answer:
ऐतिहासिका:
20. भूमे: गोलाकृतिम् ऐदम्प्राथम्येन __________ नामक: प्रतिपादितवान् ।
(पागल, मागल्, छागल्)
Answer:
मागल्
21. भूकेन्द्रं प्रति सर्वम् __________ भवति ।
(विकृष्ट, आकृष्टं, संलग्न)
Answer:
आकृष्ट
22. अन्यत् किमपि अनाश्रित्य __________ निरालम्बा भूमि: ण्योम्नि तिष्ठति ।
(आकर्षणशक्त्या, विकर्षणशक्त्या, अनुकर्षणशक्त्या)
Answer:
आकर्षणशक्त्या
23. __________ भूव्यासम् अधिकृत्य बदति ‘ज्जिला भू:’ इति ।
(आर्कमेड़स, आर्यभट्ट: गालिलिओ)
Answer:
आर्यभट्ट:
24. भूमि: एव __________ इति ।
(चलति, गच्छति, भ्रमति)
Answer:
भ्रमति
25. कालिदासस्य काले __________ कथम् आसीत् इति मेघदूतस्य पठनात् स्फुटीभवति ।
(भूगोलविज्ञानं, भूशासविज्ञान, भूकम्पविज्ञान)
Answer:
भूशाख्वविज्ञानं
26. भूभृत इति __________ पर्यायपदम् ।
(सूर्यस्य, जलस्य, पर्वतस्य)
Answer:
पर्वतस्य
27. भूगुरूत्वाकर्षणविषये __________ विशदतया प्रतिपादितम् ।
(सायणाचार्येण, भाष्कराचार्येण, माधवाचार्येण)
Answer:
भाष्कराचार्येण
28. आधुनिकगणक्यन्त्रम् अपि अतिशेते भारतीया __________ गणितपद्धति ।
(वेद, शर्ब, ज्ञान)
Answer:
वेद
29. __________ वायौ प्रचयम् अपचयं च निर्माण सश्चरति ।
(शाख:, विद्या, शब्द:)
Answer:
शब्द:
30. क्वाण्टम्सिद्धान्तम् अधिकृत्य अपि __________ चर्ता कृता दृश्यते ।
(वेदेषु, पुराणेषु, उपनिषत्सु)
Answer:
उपनिषत्स्त
31. विमानस्य अब्ररहणकाले भूस्पर्शसमये चैव __________ सम्भावना अधिका इति भारद्वाजमहर्षि: क्रथयति ।
(अपघातस्य, संघातस्य, विघातस्य)
Answer:
अपघातस्य
32. __________ अपि अस्य रसतन्त्रशास्ब्य उपयोग: आसीत् ।
(क्रीड़ायाम्, चिकित्सायाम, कलायाम्)
Answer:
चिकित्सायाम्
33. चिकित्सायामपि अस्य रसतन्त्रशास्बस्य __________ आसीत् ।
(संयोग:, वियोगः, उपयोगः)
Answer:
उपयोग:
34. भोजराजस्य मस्तिष्कशस्षक्रियां __________ नाम वैद्य: कृतवान् ।
(भावुक:, जीवक:, जानुक:)
Answer:
जीवक:
35. चिकित्सार्थ __________ उपयोग: भारते एव ऐदमप्राथम्येन कृतः ।
(मोहनिद्राया:, अतिनिद्राया: सुखनिद्राया:)
Answer:
मोहनिद्राया:
36. मृगवैद्यकस्य पिता __________ ।
(अग्निहोत्र:, शालिहोत्र:, वीतिहोत्र:)
Answer:
शालिहोत्र:
37. असंख्या: __________ सन्ति ।
(नक्षत्रा: ग्रहा:, उल्का:)
Answer:
ग्रहा:
38. सूर्यादीनां __________ भ्रममूल: ।
(प्रचार:, विचार:, सञ्चार:)
Answer:
सज्चार:
39. __________ स्वप्रकाशता नास्ति ।
(नक्षत्राणां, ग्रहाणां, मण्डलानां)
Answer:
ग्रहाणां
40. चिकित्सार्थमपि __________ उपयुज्यते अस्मदाचार्यै: ।
(सड्जीतम्, वाद्यम्, नृत्यम्)
Answer:
सड्गीतम्
41. तेन भारतमाता पुनरपि __________ अधिकरिष्यति ।
(सद्गुरुस्थानम्, परमगुरुस्थानम्, जगद्गुरुस्थानम्)
Answer:
जगद्गुरुस्थानम्
(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत-
1. कः अजपालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ?
Answer:
ଅଦ୍ୟତନସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରଃ
2. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः कीदृश इव अस्ति ?
Answer:
ଅଜପାଳତଃ ସିଂହଶିଶୁଃ
3. कस्य आत्मविस्मृतिः सञ्जाता अस्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରସ୍ୟ
4. संस्कृतछात्रे किं न जागर्ति ?
Answer:
ସ୍ଵାଭିମାନଃ
5. आध्यात्मिकशास्त्रे के अन्तर्भवन्ति ?
Answer:
ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟାଃ
6. के विविधशास्त्रतत्वानि प्रतीकात्मकतया निरूपयन्ति ?
Answer:
ପୁରାଣାଦୟଃ
7. का कथा परिणामघट्टं निरूपयति ?
Answer:
ଦଶାବତାରକଥା
8. दशावतारकथा किं निरूपयति ?
Answer:
ପରିଣାମଘଟ୍ଟମ୍
9. का कथा मनुष्यहययोः मस्तिष्कसाम्यं प्रतिपादयति ?
Answer:
ହୟଗ୍ରୀବକଥା
10. कुत्र विज्ञानं, सामाजिकं, साहित्यं चेति त्रयः भागाः सन्ति ?
Answer:
ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ
11. केषां इतिहासप्रज्ञा नास्ति इति पाश्चात्यैः उक्तम् ?
Answer:
ଭାରତୀୟାନାମ୍
12. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणमेव कस्य लक्ष्यम् ?
Answer:
ଇତିହାସସ୍ୟ
13. भूमेः गोलाकृतिम् ऐदम्प्राथम्येन कः प्रतिपादितवान् ?
Answer:
ମାଗନାମକଃ
14. भूमि : कति भूतात्मिका ?
Answer:
ପଞ୍ଚ
15. किं प्रति सर्वम् आकृष्टं भवति ?
Answer:
ଭୂକେନ୍ଦ୍ରମ୍
16. भूव्यासम् अधिकृत्प ‘ञिला भू:’ इति कः वदति ?
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟାଃ
17. भूव्यासः कतियोजनमित: भवति ?
Answer:
୧୦୫୦
18. मेघदूतस्य पठनात् कालिदासस्य काले किं स्कृटीभवति ?
Answer:
ଭୂଶାସ୍ତବିଜ୍ଞାନମ୍
19. भूभृत् इति कस्य पर्यायपदम् ?
Answer:
ପର୍ବତସ୍ୟ
20. के भूतोलनं साधयन्ति ?
Answer:
ପର୍ବତାଃ
21. पर्वताः किं साधयन्ति ?
Answer:
ଭୂତୋଳନମ୍
22. कस्मिन् विषये भाष्काराचार्येण विशदतया प्रतिपादितम् ?
Answer:
ଭୂଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟେ
23. भारतीया वेदगणितपद्धति: किम् अतिशेते ?
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକୟନ୍ତମ୍
24. “पैथागोरियन् सिद्धान्तः” कुत्र निरूपितः आसीत् ?
Answer:
ଶୁଲ୍ଵସୂତ୍ରେ
25. लीलावतीग्रन्थस्य रचयिता क: ?
Answer:
ଭ।ଷ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଃ
26. क्वाण्टम् सिद्धान्तमधिकृत्य कुत्र चर्चा कृता दृश्यते ?
Answer:
ଉପନିଷଦ୍ସୁ
27. विमानस्य अवरोहणकाले भूस्पर्शसमये चैव कस्य सम्भावना अधिका इति भरद्वाजमहर्षिः कथयति ?
Answer:
ଅପଙ୍ଘାତସ୍ୟ
28. चिकियां कस्य शास्त्रस्य उपेयागः आसीत् ?
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତସ୍ୟ
29. देहलीस्थ: विष्णुस्तम्भः अजन्ताचित्राणि च कस्य ज्ञानस्य प्रत्यक्षोदाहरणानि सन्ति ?
Answer:
ଉ।ରତୀୟରସତନ୍ତଜ୍ଞ।ନସ୍ୟ
30. जीवकः नाम वैद्यः भोजराजस्य किं कृतवान् ?
Answer:
ମସ୍ତିଷ୍କଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟାମ୍
31. चिकित्सार्थं कस्याः उपयोग: भारते एव ऐदम्प्राथम्येन कृत: ?
Answer:
ମେ।ହିନିଦ୍ରାସ୍ଟଃ
32. मृगवैद्यकस्य पिता क: ?
Answer:
ଶ।ଳିହୋ।ତ୍ରଃ
33. बृहत्संहितायाः रचयिता क: ?
Answer:
ବରାହମିହିରଃ
34. कस्य उपरि अग्रतुषारावरणम् अस्ति ?
Answer:
କୂଜସ୍ୟ
35. केषां सञ्चारः भ्रममूलः ?
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାମ୍
36. केषां स्वप्रकाशता नास्ति ?
Answer:
ଗ୍ରହାଣ।ମ୍
37. संगीतं कथम् उपयुज्यते स्म अस्मदाचार्यै: ?
Answer:
ଚିକିତ୍ସ।ର୍ଥମ୍
38. का पुनरपिं जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ?
Answer:
ଭ।ରତମାତା
GROUP – B
(ग) संक्षेपेण (षडूभिः वाक्यैः / पञ्चविंशत्यापदैः ) उत्तरं लिखत-
1. अद्यतन: संस्कृतच्छात्रः कथम् अजपालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ବା ଅସ୍ତି ? ଇତି ଏତସ୍ୟ ଉତ୍ତରଂ ବକ୍ତ୍ରମ୍ ଅଶୁକ୍ଳବନ୍ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରୀ ନତମସ୍ତକଃ ସନ୍ ତିଷ୍ଠତି । ପରନ୍ତୁ କିଂ ନାସ୍ତି ? ଇତି ଆଧ୍ୟାକାରିକତଯା ପ୍ରତିପ୍ରଶଂ କର୍ଡିଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ନ ଭବତି ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରସ୍ୟ । ଅତଃ ଅଦ୍ୟତନ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରୀ
ଅଜପାଳିତଃ ସିଂହଶିଶୁ ଇବ ଅସ୍ଥି । ତସ୍ୟ ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତିଃ ସଞ୍ଜାତା ଅସ୍ଥି । ସ୍ବାଭିମାନଃ ତସ୍ମିନ୍ ନ ଜାଗର୍ତି ।
2. संस्कृतवाङ्मयस्य आध्यात्मिके भाने के शास्त्रीयविषयाः अन्तर्भवन्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତବାମୟସ୍ୟ ଆଧ୍ୟାମିକେ ଭାଗେ ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟା ଅନ୍ତର୍ଭବନ୍ତି । ତଦ୍ ଯଥା – ବେଦଃ, ବେଦାଙ୍ଗାନି, ଉପବେଦା, ପୁରାଣାନି, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଦର୍ଶନାନି ଇତ୍ୟାଦୟ । ଏତେ ସର୍ବେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ୍ୟନ୍ତେ ।
3. भौतिकविषयेषु के तावत् परिगण्यन्ते ?
Answer:
ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ ବିଜ୍ଞାନଂ, ସାମାଜିକଂ ସାହିତ୍ୟ ଚେତି ତ୍ରୟଂ ସନ୍ତା । ବିଜ୍ଞାନେ ତୁ ଗଣିତମ୍, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ସାମାଜିକେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନ୍ତର୍ଭଦନ୍ତି । ସାହିତ୍ୟ ଚ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରାବ୍ୟ-ମିଶ୍ରଭେଦା ପରିଗଣ୍ୟନ୍ତେ ।
4. क: इतिहास: ? किं तावदस्य पठनस्य उदेश्यम् ?
Answer:
ଇତିହାସ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷା, କାନିଚିତ୍ ନାମାନି, କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ବିଦ୍ୟାଳୟ ଯତ୍ ଇଦାନୀ ପାଠ୍ୟତେ ତାବନ୍ନାତ୍ରକଃ ଏକ କିଂ ଭବତି ଇତିହାସ ? ଇତିହାସପାଠନସ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭବତି ଯତ୍ – ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଉତ୍ତମଂ ସାଧନଂ ଖଳୁ । ଅନେନ ଜୀବନସ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଚ ପୂର୍ଣ୍ଣଂ ଭବଷ୍ୟତି।
5. इतिहासविषये पाश्चात्यानाम् आक्षेप: समीचीनः न वा ?
Answer:
ପାଶ୍ଚାତ୍ୟା କଥୟନ୍ତ ଯତ୍ ଭାରତୀୟନାମ୍ ଇତିହାସପ୍ରଜ୍ଞା ନାସ୍ତି ଇତି । କିମ୍ ଇତିହାଡଃ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷ, କାନିଚିତ୍ ନାମାନି, କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ବିଦ୍ୟାଳୟେ ଯ ଦେବ ପାଠ୍ୟତେ ତତ୍ କିମ୍ ଇତିହାରଃ ଭବତି ? ଇତ୍ଯେବ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନାଂ ଯଦେବ ଆକ୍ଷେପଃ ତତ୍ ତୁ ନ ସମୀଚୀନଃ । ଯତୋ ହି ଭାରତୀୟା ଜାନନ୍ତି ଯତ୍ ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମେବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ଏତଦର୍ଥୀ ଭାରତୀୟା ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନଂ ସ୍ତୁଶ୍ରୁତୟା କୁର୍ବନ୍ତବ ।
6. संस्कृतभाषायां प्राचीनकालात् व्यवहारे भूगोलमस्ति इत्यत्र किं प्रमाणम् ?
Answer:
ଭୂମେ ଗୋଲାକୃତିମ୍ ଏଦମ୍ପ୍ରାଥମୋନ ମାଗନାମକଃ ପ୍ରତିପାଦିତବାନ୍ ଇତି ବୟଂ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ ପଠାମଃ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ ବ୍ୟବହାରେ ଭୂଗୋଳମ୍ ଅର୍ଦ୍ଧେବ । ଏଷ ବ୍ୟବହାରଃ ଏବଂ ଖଳୁ ସମର୍ଥୟତି ଭୂମେ ଗୋଲୋକାରତାମ୍ । ଭୂମିପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କିପିତ୍ଥଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।
7. गोलपरिभाषायां किम् उक्तम् ?
अथवा, निरलम्बा भूमिः व्योम्नि तिष्ठतीति कथं ज्ञायते ?
Answer:
ଗୋଲପରିଭାଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ ଯତ୍ ଭୂମି ମଦମ୍ବଗୁ ନିଳୀକାଶପିଣ୍ଡଭୂତା ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କପିତ୍ଥଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ତି । କପିତ୍ଥଫଳକାରକତଂ ନାମ ଦୈର୍ଘ୍ୟଧକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଳକତ୍ଵମ୍ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସର୍ବମ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ଭବତି । ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ ଆକର୍ଷଣଶଲ୍ୟା ପରେଶଶଲ୍ୟା ବା ନିରାଲମ୍ବା ଭୂମି ବ୍ୟାପ୍ତି ତିଷ୍ଠତି ଇତି ଜ୍ଞାୟତେ ।
8. आर्यभट्टादिभि: भूशास्त्रविज्ञानविषये किं प्रतिपादितम् ?
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସମ୍ ଅଧ୍ଯକୃତ୍ୟ ବଦତି ‘ଖିଲା ଭୂ’ ଇତି । ତନ୍ନାମ ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନମିତଃ ଭବତି । (୧୦୫୦ x ୧୨ = ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର୍) ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବ ପରିମାଣଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ଭୂମି ଏବ ଭ୍ରମତି ଇତି, ସୌରମଣ୍ଡଳମ୍ ଅପି ପରାଂ ଶକ୍ତି କେନ୍ଦ୍ରୀକୃତ୍ୟ ଭ୍ରମତି ଇତି ଚ ଅସ୍ମତପୂର୍ବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତତମ୍ । ମେଘଦୂତେ କାଳିଦାସ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।
9. श्रीकृष्णविलासकाव्ये के विषयाः प्रतिपादिता: ?
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସକାବ୍ୟ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସମ୍ବାଦେ ଭୂସ୍ଥିତିଃ, ଭୂକମ୍ପନମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମିମହିମା ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବିଷୟା କାବ୍ୟଶୈଲ୍ୟା ପ୍ରତିପାଦିତ ସନ୍ତି । ଦିନଚଳନଂ, ବାର୍ଷିକଚଳନମ୍, ଅୟନଂ, ଗ୍ରହଣଂ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ବିଷୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନକାଳେ ଏବ ଭାରତ ଚର୍ଚ୍ଚିତା ଆସନ୍ ।
10. भारतीयानां कारणांत् गणितक्षेत्रे के अंशा: प्रविष्टा: ?
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ରମ୍ ଅପି ଅତିଶେତେ ଭାରତୀୟା ବେଦଗଣିତପଦ୍ଧତିଃ । ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ, ସଂଖ୍ୟା, ପୈମୂଲ୍ୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବହନଃ ଅଂଶୋ ଭାରତୀୟାନାଂ କାରଣତଃ ଏବଂ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରବିଷ୍ଟବତଃ ।
11. शब्दस्य विषये प्राचीनशास्त्रे कीदृशी चर्या दृश्यते ?
Answer:
ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଗତିଃ ସ୍ଵଭାବାଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶବ୍ଦ ବାୟୋ ପ୍ରଚୟମ୍ ଅପଚୟଂ ଚ ନିର୍ମାୟ ସଞ୍ଚରତି । ତରଙ୍ଗରୂପସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ ଅପି ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।
12. आलोकविषये किं तत्वं प्रतिपादितम् अस्ति ?
Answer:
ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ଗତିଃ ସ୍ବଭାବଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍, ଅପଭ୍ରଂଶଃ, ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଏତେ ବିଷୟା ବାତ୍ସାୟନଭାଷ୍ୟ’ ‘ରଶ୍ମିପରାବର୍ତ୍ତନ’ ବାଚସ୍ପତିମିଶ୍ରଣ ବିରଚିତାୟାଂ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାୟାଂ ପ୍ରତିପାଦିତା । ଆଚାର୍ଯ୍ୟସାୟଣମତେ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗ ଏକସ୍ମିନ୍ ସେକେଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ୨୯୬୨୯୧.୩୩ କି.ମି. ଭବତି । ଆଧୁନିକା ପ୍ରାୟଶଃ ୩୦୦୦୦୦ କି.ମି. ଇତି ବଦନ୍ତି ।
13. रसतन्त्रप्रतिपादका: गन्या: के ?
Answer:
ରସତନ୍ତବିଷୟ ସଂସ୍କୃତଗ୍ରନ୍ଥା ବହଡଃ ସନ୍ତି । ତେଣୁ ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ ବାଗଭଟ୍ଟସ୍ୟ ‘ରସସମୁଚ୍ଚୟ’ ପ୍ରାଧାନ୍ୟମ୍ ଆବହତି । ଏତତ୍ ବିହାୟ ଅନ୍ୟ ଯେ ଗ୍ରନ୍ଥା ସନ୍ତୋ ତଦ୍ ଯଥା – ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତରଂ, ମାନସସାରଃ, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା, ରସରତ୍ନାକରଃ, ରସାଣ୍ତବମ୍ ଇତ୍ୟାଦ୍ୟ ।
14. रसरत्नाकरग्रन्थ: केन रचितः ? तत्र के विषया: वर्णिता: ?
Answer:
ଖ୍ରୀ.ପୂ. ଦ୍ଵିତୀୟ ଶତକେ ଜାତସ୍ୟ ନାଗାର୍ଜୁନସ୍ୟ ରଚନା ଭବତି ରସରତ୍ନାକରଗ୍ରନ୍ଥ । ଅସ୍ଥିଗ୍ରନ୍ଥ ସ ଲୋହାଳୟନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ସାଙ୍କେତିକବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପିୟତି । ପରୀକ୍ଷଣଶାଳାୟା ରଚନଂ, ତତ୍ରତ୍ୟାନି ଉପକରଣାନି, ଏକୈକସ୍ୟା ଅପି ପ୍ରକ୍ରିୟାୟଃ କୃତେ ଆବଶ୍ୟକା ତାପବିଶେଷ, ରସତଃ ଔଷଧନିର୍ମାଣରୀତିଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ତିତଃ ସନ୍ତି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦୟଂ ନବଦ୍ଦଶପ୍ରକ୍ରିୟା ଅପି ଅଜୈବ ବସ୍ତ୍ୟନ୍ତେ ।
15. वृक्षगजाशायुर्वेदग्रन्थेषु के विषयाः प्रतिपादिता: ?
Answer:
ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦଃ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦଃ, ଅଶ୍ୱୟୁର୍ବେଦଃ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ନିରବଧୂଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍ବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧୂ ତ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତା । ବରାହମିହିରସ୍ୟ ବୃହସଂହିତା ବୃକ୍ଷ – ଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି । ପାଳକାବ୍ୟସ୍ୟ ହସ୍ତାୟୁର୍ବେଦଃ ଲୋକେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଅଶ୍ୱିନାଂ ସ୍ଵଭାବାଃ ଗୁଣା ଚ ଉପବର୍ଣ୍ଣିତା । ତେଷା ରୋଗୀ, ତର୍ଚ୍ଚିକିତ୍ସା, ତେଷାମ୍ ଆହାରଃ ଇତ୍ୟାଦିୟଃ ଅପି ତତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୃଗବୈଦ୍ୟକସ୍ୟ ପିତା ଇତି ବିଖ୍ୟାତେନ ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ଗ୍ରନ୍ଥାଃ ରଚିତାଃ ।
16. मङ्गलग्रहस्य स्वरूपविषये किम् उक्तं दृश्यते ?
Answer:
ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହଃ କୂଜଃ (ଭୂମିପୂନଃ) ଇତି ରୂପେଣ ଅଭିହିତଃ । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପଂ ‘ଚପନଃ ସରକ୍ତଗୌରଃ ମଜ୍ଜାସାରଶ୍ଚ ମାହେୟଃ’’- ଇତି ଭକ୍ତ ବରାହମିହିରେଣ । ପୁନଶ୍ଚ ଆଧୁନିକଶାସ୍ତ୍ରକାର ବଦନ୍ତି – କୂଜସ୍ୟ ଉପରି ଅଗ୍ରତୁଷାରାବରଣମ୍ ଅସ୍ତି ଇତ୍ୟତଃ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ତତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି । କୂଜଃ (ଭୂମିପୁନଃ) ଇତି ଶବ୍ଦ ଏବ ତଦ୍ଗ୍ରହେ ଜୀବସମ୍ଭାବ୍ୟତାଂ ପ୍ରକାଶୟତି ।
17. आर्यभट: किम् उक्तवन्तः ?
Answer:
ଅସଂଖ୍ୟା ଗ୍ରହ ସନ୍ତୋ, ଅନ୍ୟସୌରମଣ୍ଡଳାନି ଅପି ଭବିତୁମ୍ ଅର୍ହନ୍ତ ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଚାରା ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଶ୍ଶାସ୍ତ୍ର ରୂଢ଼ମୂଳା ସନ୍ତି । ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣଂ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଂ ଅତ୍ର ବିସ୍ତରଣ ଉକ୍ତାଃ । ଅତଃ ଅସ୍ୟ।ଧାରେଣ ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାଂ ଭ୍ରମମୂଳଃ’, ‘ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଵପ୍ରକାଶକତା ନାସ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହତଃ ବୈଜ୍ଞାନିକାଃ ଅଂଶଃ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ ।
18. का वास्तुविद्या ? वास्तुशास्त्रनिरूपका: ग्रन्था: के ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି, କର୍ଣ୍ଣାଟକେ ବେଲୁରେ ବିଦ୍ୟମାନଃ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତଃ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟଃ, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀସ୍ଥା ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବାଃମଣ୍ଡପାଧାରାଃ ସ୍ତମ୍ଭ୍ରା, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରାଗୁହା, ଦେହଲୀସ୍ଥ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତୟଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକ ଅଂଶଃ ଭାରତୀୟବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାୟ ନମୂନଃ ଭବନ୍ତି । ମୟମତମ୍, ମୟସାରଃ, ମନୁଷ୍ୟାଳୟଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମଃ, ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମଃ, ବୃହଦ୍ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଅନେକେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥଷୁ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତଂ ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ତି ।
19. अतिप्राचीना उत्कृष्टा वास्तुविद्या कुत्र प्रयुक्ता ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି ପ୍ରାୟ ସର୍ବାନ୍ ଅପି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତାନ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ଏବ । ତତ୍ରତ୍ୟା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନଃ ଅତ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଠା ଚ ଭବତି।
GROUP – C
(घ) प्रायश: चत्वारिंशता पदैः अथवा अष्टाभिः वाक्यैः उत्तरं लिखत –
1. संस्कृतवाङ्मयस्य स्वरूपं भेदं च वर्णयत ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତବାମୟଂ ଦ୍ଵିଧା ବିଭ୍ୟଜ୍ୟତେ ଯଥା – (୧) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍, (୨) ଭୌତିକଂ ଚେତି । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମିତି ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉଚ୍ଚାରଣେନ ବୟଂ କେବଳଂ ଦେବତାନାଂ ସ୍ତୁତିଃ ଇତି ବୋଧୟାମଃ ପରନ୍ତୁ ଏତତ୍ ନ । ତତ୍ର ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧାରିକେ ସାହିତ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି । ବେଦା, ବେଦାଙ୍ଗାନି, ଉପବେଦା, ପୁରାଣାନି, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାନି ଇତ୍ୟାଦୟଃ ସର୍ବେବିଷୟଃ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦେଶ୍ୟନ୍ତେ । ପୁରାଣାଦୟଃ ବିବିଧଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ଵାନି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକତୟା ଏତାଦୃଶାନି ବହୁନି ଉଦାହରଣାନି ପ୍ରଦର୍ଶୟିତାଂ ଶକ୍ୟାନି ।
ସଂସ୍କୃତବାଙ୍ମୟତଃ ଦ୍ବିତୀୟବିଭାଗ ଭବତି ଭୌତିକମ୍ । ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ ବିଜ୍ଞାନଂ, ସାମୂହିକଂ, ସାହିତ୍ୟ ଚେତି ତ୍ରୟ ଭାଗା ସନ୍ତି । ବିଜ୍ଞାନେ ତୁ ଗଣିତଂ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ସାମୂହିକେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସାହିତ୍ୟ ଚ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରବ୍ୟ-ମିଶ୍ର ଭେଦା ପରିଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ବିବିଧାନ ବିଷୟାନି ବଣ୍ଡିତଂ ଭବନ୍ତି ।
2. संस्कृतवाङमये सामूहिकं विषयम् आलोचयत ।
Answer:
ସାମୂହିକବିଷୟମ୍ ଅଧୂକୃତ୍ୟ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନଂ ପୌନଃପୁଣ୍ୟନ କଥନଂ ଶୁୟତେ ଯତ୍ ଭାରତୀୟାନାମ୍ ଇତିହାସ ପ୍ରଜ୍ଞା ନାସ୍ତି, କାଳଗଣନାନୈପୁଣ୍ୟ ନାସ୍ତି ଇତି । କିମ୍ଵା ଇତିହାସ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷ କାନିଚିତ୍ନାମାନି କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ଅତଃ ଏବଂ ଖଳୁ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦଃ ଉକ୍ତବାନ୍ ଯତ୍ ଯେଷାମ୍ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଭୂତକାଳୀ ଅସ୍ଥି ତେଷାମ୍ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ୍କାଳ ଉତ୍ତମଃ ସମ୍ଭବିଷ୍ୟତି ଇତି । ଏତଃ ବର୍ଷ-ନାମ- ପରାଜୟଗାଥା ପଠାମଃ ଚେତ୍ କିଂ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ଭବେତ୍ ? ତାଦୃଶଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧୟିତଂ ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନମ୍ ଏବଂ ଉତ୍ତମଂ ସାଧନଂ ଖଳୁ । ପୁନଶ୍ଚ ‘କାଳଗଣନାନୁସାରୀ ଇତିହାସ ଭାରତେ ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟତଃ ଏଷା ଯୁକ୍ତି ଖଳୁ ଉପସ୍ଥାପ୍ୟତେ’, ଇତି କେଚିତ୍ ବଦେୟୁ । ତତ୍ ସର୍ବଥା ଅସମଞ୍ଜସମ୍ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣ୍ୟାଦୟ ଐତିହାସିକା ଗ୍ରନ୍ଥା ଅତ୍ର ସନ୍ତୋ ଏବ ବହବ । ଅପିତୁ ‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକଂ କାଳଂ ଯେ ଲଘୁତମଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ, ଯେ ଚ ବର୍ଷମ୍ ଏବଂ ବୃହତ୍ତମଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ, ତେ ଲବସ୍ୟ ପରାର୍ଧସ୍ୟ ଚ ଉପଯୋକ୍ତଣାମ୍ ଅସ୍ମାକମ୍ ଉପହାସଂ ଯତ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ତତ୍ ପଙ୍ଗୁନା ଖଞ୍ଜେନ ବା କୃତଃ ପାଦବତଃ ଉପହାରଃ ଇବ ଭବତି । ଏତାଦୃଶରୂପେଣ ସାମୂହିକଂ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।
3. संस्कृते भूगर्भशास्त्रम् इति उक्तेः याथार्थ्यं प्रतिपादयत ।
Answer:
ବୟଂ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ ପଠାମଃ ଯତ୍ ଭୂମେ ଗୋଲାକୃତିମ୍ ଏଦମ୍ ପ୍ରାଥମୋନ ମାଗଲ୍ ନାମକଃ ପ୍ରତିପାଦିତବାନ୍ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ ବ୍ୟବହାରେ ଭୂଗୋଳମ୍ ଏବଂ ଅସ୍ଥି । ଏଷ ବ୍ୟବହାରଃ ଏବ ଖକୁ ସମର୍ଥୟତି ଭୂମେ ଗୋଲାକାରତାମ୍ । ଅପିଚ ଗୋଲପରିଭାଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ –
ମୃଦମ୍ବଗ୍ୟନିଳାକାଶପିଣ୍ଡୋଫ୍ଲ ପାଞ୍ଚଭୌତିକଃ ।
କପିତ୍ଥ ଫଳବଦ୍ବୃରଃ ସର୍ବକେନ୍ଦ୍ର ଖିଳାଶ୍ରୟଃ ॥
ସ୍ଥିରଃ ପରେଶ ଶତ୍ୟେବ ସର୍ବଗୋଳାଦଧଃ ସ୍ଥିତଃ ।
ମଧ୍ୟେ ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଭୂଗୋଳୋ ବ୍ୟୋମ୍ନି ତିଷ୍ଠତି ॥
ଅର୍ଥାତ୍ ଭୂମି ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କପିତ୍ଥ ଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି । କପିତ୍ଥ ଫଳାକାରକଙ ନାମ ଦୈର୍ଘ୍ୟଧ୍ୟାକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସର୍ବମ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ଭବତି । ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ ଆକର୍ଷଣଶକ୍ତ ନିରାଲମ୍ବା ଭୂମି ବ୍ୟାପ୍ତି ତିଷ୍ଠତି ଇତି ଏତସ୍ତାତ୍ ଶ୍ଳୋକାତ୍ ଜ୍ଞାୟତେ ।
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି ‘ଜିଲା ଭୂ’ ଇତି । ତନ୍ନାମ ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନମିତଃ ଭବତି । (୧୦୫୦ × ୧୨ = ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର) ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବ ପରିମାଣଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ଭ୍ରମତି ଇତି ଭୂମି, ସୌରମଣ୍ଡଳମ୍ ଅପି ପରାଂ ଶକ୍ତି କେନ୍ଦ୍ରୀକୃତ୍ୟ ଭ୍ରମତି ଇତି ଅସ୍ପତ୍ ପୂର୍ବଜଃ ସିଦ୍ଧାନ୍ତତମ୍ । କାଳିଦାସସ୍ୟ କାଳେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନଂ କଥମ୍ ଆସୀତ୍ ଇତି ମେଘଦୂତସ୍ୟ ପଠନାତ୍ମ ସ୍ଫୁଟୀଭବତି । ପୁନଶ୍ଚ ଭୂଭୃତ୍ ଇତି ପର୍ବତସ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟପଦମ୍ । ପର୍ବତଃ ଭୂତୋଳନଂ ସାଧୟନ୍ତ ଇତି ଆଧୁନିକା ଅପି ଅଙ୍ଗୀକୁର୍ବନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସକାବ୍ୟ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସଂବାଦେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନଂ, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମିମହିମା ଇତ୍ୟାଦ ବିଷୟା କାବ୍ୟଶୈଲ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତା ସନ୍ତି । ଦିନଚଳନଂ, ବାର୍ଷିକଚଳନମ୍, ଅୟନଂ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବହନଃ ବିଷୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନକାଳେ ଏବ ଭାରତେ ଚର୍ଚ୍ଚିତା ଆସନ୍ । ଭୃଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ ବିଶଦତୟା ପ୍ରତିପାଦିତମ୍ ।
4. संस्कृते गणितस्य स्थानं निरूपयत ।
अथवा, गणितक्षेत्रं प्रति भारतीयानाम् अवदानं लिखत ।
Answer:
ଭାରତୀୟା ବେଦଗଣିତପଦ୍ଧତିଃ ଆଧୁନିକ ଗଣକ୍ରନ୍ତ୍ରମପି ଅତିଶେତେ । ଶୂନ୍ୟଂ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇ (1) ମୂଲ୍ୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ଅଂଶାଃ, ଭାରତୀୟାନାଂ କାରଣତଃ ଏବ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରବିଷ୍ଟବନ୍ତଃ । ‘ପେଥାଗୋରିୟନ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ’’ ଇତି ଯତ୍ ଇଦାନୀ ପାଠ୍ୟତେ (କଣ୍ଠବର୍ଗ = ପାଦବର୍ଗ + ଲମ୍ବବର୍ଗ) ସ ଚ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ ପୈଥାଗୋରସସ୍ୟ ଜନନାତ୍ ତ୍ରିଂଶତବର୍ଷେଭିଂ ପୂର୍ବମ୍ ଏବ ଭାରତେ ଶୁଲ୍ବସୂତ୍ରେ ନିରୂପିତଃ ଆସୀତ୍ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ ଯତ୍ –
“ତତ୍କୃତ୍ୟୋର୍ପୋଗପଦଂ କର୍ଣ୍ଣଃ
ଦୋଷଣ୍ଡବର୍ଗୟୋବିବରାତ୍ ।
ମୂଳଂ କୋଚିଂ କୋଟିଶ୍ରୁତିକୃତ୍ୟା
ଅନ୍ତରାତ୍ ପଦଂ ବାହୁ ॥’’
ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତେ ଗଣିତବିଷୟଂ ବଣ୍ଡିତଃ ଭବତି ।
5. संस्कृते भौतशास्त्रस्य परिचयं प्रदेयम् ।
अथवा, पदार्थविज्ञानक्षेत्रे भारतीयाशास्त्रे कीदृशी आलेचना दृश्यते ?
Answer:
ଊର୍ଜସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟା ବୈଦିକକାଳାଦାରଭ୍ୟ ଭାରତେ ପ୍ରସୂତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ଚ ଗତିଃ ସ୍ଵଭାବାଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ – ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତାଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶତଃ ବାୟୌ ପ୍ରଚୟମ୍ (Contensation) ଅପଚୟଂ (Rarefaction) ଚ ନିର୍ମାୟ ସଞ୍ଚରତି । ତରଙ୍ଗରୂପସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ (Reflection) ଅପି ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ ଅସ୍ଥି । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ ଅପଭ୍ରଂଶ (Refraction) ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଏତେ ବିଷୟା ବାସ୍ୟାୟନଭାଷେ ‘ରଶ୍ମି ପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦିଷ୍ଟା । ପ୍ରକାଶ ବେଶଃ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାତଃ ଇତ୍ୟାଦୟ କ୍ରିସ୍ତାୟନବମଶତଳେ ଜାତେନ ଆଚାର୍ଯ୍ୟବାଚସ୍ପତିମିଶ୍ରଣ ବିରଚିତାୟାଂ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାୟାଂ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ । ଏତେ ଚ ବିଷୟା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟପଣ୍ଡିତିଃ ସପ୍ତଦଶ ଶତକେ ଜ୍ଞାତା । କ୍ଵାଣ୍ଟମ୍ସିଦ୍ଧାନ୍ତମ୍ ଅଧୃତ୍ୟ ଅପି ଉପନିଷତ୍ ଚର୍ଚ୍ଚା କୃତା ଦୃଶ୍ୟତେ । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ସାୟତଃ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗମ୍ ଏବଂ ପ୍ରତିପାଦୟତି –
ଯୋଜନାନାଂ ସହସ୍ତେ ସ୍ଵେ ସ୍ଵେ ଶତେ ଦ୍ବେ ଚ ଯୋଜନେ ।
ଏକେନ ନିମିଷାର୍ଧନ କ୍ରମମାଣ ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ॥ ଇତି ॥
ଅସ୍ୟା ବ୍ୟାଖ୍ୟାନେ ପ୍ରକାଶକ ବେଗ ୭୪୦୦୦ କ୍ରୋଶମିତଃ (୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ୍ ପରିମିତଃ) ଇତି ଭକ୍ତମ୍ ଅସ୍ଥି । ଆଧୁନିକା ଚ ପ୍ରକାଶବେରଂ ୧୮୬୨୦୨.୩୯୬୦ ମାଇଲ ପରିମିତଂ ବଦନ୍ତି ।
6. संस्कृते विमानयानविषयं विवृजुत ।
अथवा, विमानशास्त्रसम्बन्धा: ग्रन्था: के ?
Answer:
ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ ଉତ୍ପନ୍ନମ୍ ଊର୍ଜ, ସୌରୋର୍ଜମ୍, ଇତରେନ୍ଧନୋର୍ବଂ ଚ ଉପଯୁଜ୍ୟ ସର୍ଯ୍ୟମାଣାନି ବିମାନାନ ଅତ୍ର ଆସନ୍ । ଭରଦ୍ଵାଜମହର୍ଷେ ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବସ୍ଵମ୍, ଅଗସ୍ତ୍ୟସ୍ୟ ଶକ୍ତିସୂତ୍ରମ୍, ଈଶ୍ବରସ୍ୟ ସୌଦାମିନୀକଳା, ଭାରଦ୍ଵାଜସୈବ ଅଂସୁମତ୍ତନଂ, ଶାକଟାୟନସ୍ୟ ବାୟୁତତ୍ତ୍ଵପ୍ରକରଣଂ ବୈଶ୍ରମାରୁତତତନ୍ତ୍ର ଚ, ନାରଦସ୍ୟ ଧୂମପ୍ରକରଣମ୍ ଇତ୍ୟାଦୀନାଂ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧାନାଂ ଗ୍ରନ୍ଥାନାମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ ଦୃଶ୍ୟତେ । ଭୋଜସ୍ୟ ସମରାଙ୍ଗଶସୂତ୍ରଧାରଂ, ଶୌନକମହର୍ଷୀ ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗସ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପଃ, ନାରାୟଣସ୍ୟ ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନିମୁନଃ କେତୁଯାନପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକେ ଗ୍ରନ୍ଥି ଅପି ବିମାନଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧା ଏବ । ବିମାନସ୍ୟ ଅବରୋହଣକାଳେ, ଭୂସ୍ପର୍ଶସମୟେ ଚୈବ ଅପଘାତସ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଇତି ଭାରଦ୍ଵାଜମହର୍ଷି କଥୟତି । ଅଦ୍ୟାପି ସମସ୍ତ ଖଳୁ ସା ଏବ ସ୍ଥିତିଃ ।
7. संस्कृतं प्रति रसतन्द्रस्य दानं वर्णयत ।
अथवा, रसतन्त्रप्रतिपादकग्रन्थेषु के विषयाः निरूपतिा: सन्ति ?
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ରବିଷୟ ସଂସ୍କୃତଗ୍ରନ୍ଥା ବହଡଃ ସନ୍ତି । ବାଗଭଟ୍ଟସ୍ୟ ରସସମୁଚ୍ଚୟଃ ଏତେଷୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟମ୍ ଆବହତି । ଶିଳ୍ପରତଂ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତରଂ, ମାନସସାରଃ, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦୟ ରସତନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବିବିଧବିଷୟାନ୍ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ସ୍ଫଟିକ, କାନଃ (ଲେନ୍ସ), ବର୍ଣ୍ଣ, ସୁଧା (ସିମେଣ୍ଟ), ନିର୍ଯ୍ୟାସ, ସୁଗନ୍ଧବସ୍ତୁନି, କାଗଦଂ, ଲୋହଃ ବିଶିଷ୍ଟମୃତ୍ତ୍ରାଣି ଇତ୍ୟାଦୀନାଂ ପଦାର୍ଥାନାଂ ନିର୍ମାଣଂ, ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଚ ଏତେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥଷୁ ନିରୂପିତା ସନ୍ତି । ଅତ୍ର ଅନେକବିଧା ଆପ୍ଳା (Acids), କ୍ଷାରାଣି ଚ ଉଲ୍ଲେଖୁନି । ଏତେଷାମ୍ ଉପଯୋଗେନ କୃତ୍ରିମପଦାର୍ଥନା ନିର୍ମାଣାୟ ଅପେକ୍ଷିତା ସାଙ୍କେତିବିଦ୍ୟା ଅପି ତେଷୁ ପ୍ରତିପାଦିତା ।
ଚିକିତ୍ସାୟାମ୍ ଅପି ଅସ୍ୟ ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଉପଯୋଗୀ ଆସୀତ୍ । ପ।ତଞ୍ଜଳିମହର୍ଷେଃ ଲୋହଶାଫ୍ର ଲୋହସଂସ୍କରଣେନ ଲବଣନିର୍ମାଣରୀତଂ ବର୍ଣ୍ଣୟତି । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ଦ୍ବିତୀୟ ଶତକେ ଜାତସ୍ୟ ନାଗାର୍ଜୁନସ୍ୟ ରସରତ୍ନାକରଗ୍ରନ୍ଥ ଲୋହାଳୟନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ସାଙ୍କେତିକବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପୟତି । ପରୀକ୍ଷଣଶାଳାୟା ରଚନଂ, ତତ୍ରତ୍ୟାନି ଉପକରଣାନି, ଏକୈକସ୍ୟା ଅପି ପ୍ରକ୍ରିୟାୟଃ କୃତେ ଆବଶ୍ୟକା ତାପବିଶେଷ, ରସତଃ ଔଷଧନିର୍ମାଣରୀତିଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥ ସନ୍ତି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦୟ ନବଦଶପ୍ରକ୍ରିୟାଃ ଅପି ଅଜୈବ ବସ୍ତ୍ୟନ୍ତେ । ଏକାଦଶଶତକାୟଃ ରସାଣ୍ଡବଗ୍ରନ୍ଥ ଲୋହସ୍ୟ ଜ୍ଵାଳାପରୀକ୍ଷଣବ୍ୟବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣୟତି । ଦେହଲୀସ୍ଥଃ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭଃ ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ରାଣି ଚ ଭାରତୀୟରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋଦାହରଣାନି ସନ୍ତି ।
8. संस्कृते जीवशास्त्रस्य प्रसङ्गं वर्णयत ।
अथवा, आयुर्वेदग्रन्थेषु किं किम् उल्लिखितमस्ति ?
Answer:
ଚରକସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟଂ, ଭାବପ୍ରକାଶଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧା ଆୟୁର୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା, ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ଚ ପ୍ରାଚୀନକାଳାତ୍ ଏବଂ ଅତ୍ର ଆସୀତ୍ । ୧୨୮ ତମେ କ୍ରିସ୍ତାରେ ଭୋଜରାଜସ୍ୟ ମସ୍ତିଷ୍କଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଜୀବକ ନାମ ବୈଦ୍ୟ କୃତବାନ୍ ଇତି ଶୁୟତେ । ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତାୟାଂ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟୋପକରଣାନି ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରାଦାନି ବହୁନି ଉଲ୍ଲେଖୁନି । ଭାବ- ମିଶ୍ରସ୍ୟ ଭାବପ୍ରକାଶେ ରକ୍ତସଞ୍ଚାରବିଷୟ ଅପି ଉଚ୍ୟତେ । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥୀ ମୋହନିଦ୍ରାୟା (ହିଷ୍ଟୋଟିଜିମ୍) ଉପଯୋଗ ଭାରତେ ଏବ ଏଦମ୍ପ୍ରାଥମୋନ କୃତଃ । ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦଃ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦଃ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦଃ, ଇତ୍ୟାଦୟଃ ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧ୍ବକୃତା ପ୍ରବୃତ୍ତା । ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଅଶ୍ୱିନାଂ ସ୍ବଭାବାଃ ଗୁଣା ଚ ଉପବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ତେରାଂ ରୋଗୀ, ତଳିକିତ୍ସା, ତେଷାମ୍ ଆହାରଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ତତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୃଗବୈଦ୍ୟକସ୍ୟ ପିତା ଇତି ବିଖ୍ୟାତେନ ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚିତାଃ । ଗୌତମସ୍ୟ ନବାୟୁର୍ବେଦଃ, ପାଳକାବ୍ୟସ୍ୟ ହସ୍ତୟୁର୍ବେଦଃ ଚ ଲୋକେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି । ବରାହମିହିରସ୍ୟ ବୃହସଂହିତା ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତେ ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବିବିଧାନି ବିଷୟାନି ବର୍ଷିତାନି ଭବନ୍ତି ।
9. संस्कृते ज्योतिश्शास्त्रस्य भूमिकाम् आलोचयत ।
अथवा, के के विचाराः भारतीयज्योतिःशास्त्रे दृश्यन्ते ?
Answer:
ଅସଂଖ୍ୟା ଗ୍ରହଃ ସନ୍ତୋ, ଅନ୍ୟସୌରମଣ୍ଡଳାନି ଅପି ଭବିତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଚାରା ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଶ୍ଶାସ୍ତ୍ର ରୂଢ଼ମୂଳା ସନ୍ତି । ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣଂ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଂ ଅତ୍ର ବିସ୍ତରେଣ ଉକ୍ତା । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ ସ୍ଵରୂପିଂ ‘ଚର୍ମନଃ ସରକ୍ତଗୌରଃ ମଜ୍ଜାସାରଶ୍ଚ ମାହେୟ’’ ଇତ୍ଯବମ୍ ଉକ୍ତବାନ୍ ଅସ୍ତ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରାହମିହିରଃ । ଆଧୁନିକ ଶାସ୍ତ୍ରକାରଃ ବଦନ୍ତି – କୂଜସ୍ୟ ଉପରି ଅଗ୍ରତୁଷାରାବରଣମ୍ ଅସ୍ଥି ଇତ୍ୟତଃ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ତତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି । କୂଜଃ (ଭୂମିପୁନଃ) ଇତି ଶବ୍ଦ ଏବ ତଦ୍ଗ୍ରହେ ଜୀବସମ୍ଭାବ୍ୟତାଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବଂ ବଦନ୍ତି ଖଳୁ ? ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାଂ ସଞ୍ଚାରଃ ଭ୍ରମମୂଳ’, ‘ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାସ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ବୈଜ୍ଞାନିକାଂ ଅଂଶା ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ ।
10. संस्कृते वास्तुविद्या प्रसड़ं वर्णयत ।
अथवा, के भारतीयावास्तुविद्यायाः गौरवं प्रमाणीकुर्वन्ति ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି ପ୍ରାୟଃ ସର୍ବାନ୍ ଅପି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତାନ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ଏବ । ତତ୍ରତ୍ୟା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନା ଅଚ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଣା ଚ । କର୍ଣ୍ଣାଟକେ ବେଲୁରେ ବିଦ୍ୟମାନଃ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତଃ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟ, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀସ୍ଥା ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବା ମଣ୍ଡପାଧାରା ସ୍ତମ୍ଭ୍ରା, ଅଜନ୍ତା-ଏକ୍ଲୋରାଗୁହା, ଦେହଲୀସ୍ଥ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକେ ଅଂଶ ଭାରତୀୟବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାୟା ଗରିମାଣଂ ପ୍ରମାଣୀ କୁର୍ବନ୍ତି । ମୟମତମ୍, ମୟସାରଃ, ମନୁଷ୍ୟାଳୟଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମଃ, ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମଃ, ବୃହଦ୍ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଅନେକେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।
11. संस्कृते संगीतस्य प्रयोगम् उल्लिखत ।
Answer:
ସଙ୍ଗୀତବିଷୟେ ତୁ ସର୍ବେ ଜାନନ୍ତି ଏବ । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥମ୍ ଅପି ସଙ୍ଗୀତମ୍ ଉପଯୁଜ୍ୟତେ ସ୍ଵ ଅମ୍ଳଦାୟୌଃ । ସଙ୍ଗୀତଚିକିତ୍ସାରତ୍ନାକରଃ ନାମକଃ ଗ୍ରନ୍ଥ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟାକାନାଂ ରୋଗାମାଂ ବିଷୟ ବିସ୍ତାରେଣ ବଦତି । ତେରାଂ ଚିକିସୋପଯୋଗିତାମ୍ ଅପି ପ୍ରତିପାଦୟତି ଡଃ । ପୁନଶ୍ଚ ସାମବେଦ ଅପି ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଗାନପଦ୍ଧତି ବିଷୟେ ସବିସ୍ତୃତୟୋ ବକ୍ସିତମ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବହୁବିଧ ଚର୍ଚ୍ଚା ବିଦ୍ୟତେ ।
(ङ) उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत –
1. अतः एव संस्कृतस्य एतादृशी स्थितिः ।
Answer:
ଏଣୁକରି ସଂସ୍କୃତର ଏପରି ଅବସ୍ଥା ।
2. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः अजापालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ।
Answer:
ଆଜିର ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ଛେଳି ପାଳିଥ୍ଥିବା ସିଂହ ଶିଶୁପରି ଅଟେ ।
3. स्साभिमान: तस्मिन् न जागर्ति ।
Answer:
ତା’ଠାରେ ସ୍ବାଭିମାନ ଜାଗରିତ ହେଉନାହିଁ ।
4. आध्यात्मिकं नाम केवलं देवस्तुतिपरं न ।
Answer:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅର୍ଥ କେବଳ ଦେବତାଙ୍କ ସ୍ତୁତି ନୁହେଁ ।
5. पुराणादयः विविधशास्त्रतत्वानि प्रतीकात्मकतया निरूपयन्ति ।
Answer:
ପୁରାଣାଦିରେ ବିଭିନ୍ନଶାସ୍ତ୍ରର ତତ୍ତ୍ୱମାନ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଭାବରେ ଦିଆଯାଇଛି ।
6. दशावतारकथा परिणामघट्टं निरूपयति ।
Answer:
ଦଶାବତାରକଥା ପରିଣାମବାଦ (ବିବର୍ତ୍ତନବାଦ) କଥା ସୂଚିତ କରେ ।
7. साहित्ये च दृश्य-श्रव्य – मिश्रभेदाः परिगण्यन्ते ।
Answer:
ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରବ୍ୟ ଏବଂ ମିଶ୍ର-ଏପରି ଭେଦ ପରିଗଣିତ ।
8. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणम् एव इतिहासस्य लक्ष्यम् ।
Answer:
ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହିଁ ଇତିହାସର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।
9. एषः व्यवहारः एव खलु समर्थयति भूमेः गोलाकारम् ।
Answer:
ଏହି ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାରରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଭୂମି (ପୃଥ୍ବୀ) ଗୋଲାକାର ଅଟେ ।
10. भूकेन्द्रं प्रति सर्वम् आकृष्टं भवति ।
Answer:
ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସମସ୍ତବସ୍ତୁ ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି ।
11. भूभृत् इति पर्वतस्य पर्यायपदम् ।
Answer:
‘ଭୂଭୃତ୍’ ପର୍ବତର ଏକ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ପଦ ।
12. भूगुरुत्वाकर्षणविषये भास्कराचार्येण विषदतया प्रतिपादितम् ।
Answer:
ଭୂଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣ ବା ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।
13. आधुनिकगणकयन्त्रम् अपि अतिशेते भारतीया वेदगणितपद्धतिः ।
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ର (କାଲ୍କୁଲେଟର୍)କୁ ମଧ୍ୟ ପରାହତ କରେ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକ ଗଣିତ ପଦ୍ଧତି ।
14. शब्द: वायौ प्रचयम् अपचयं च निर्माय सक्चरति ।
Answer:
ଶବ୍ଦ ବାୟୁରେ ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟ ସୃଷ୍ଟିକରି ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ ।
15. अद्यापि समस्ति खलु सा एव स्थिति: ।
Answer:
ଏବେ ମଧ୍ୟ ସେହି ସ୍ଥିତି ସମାନ ରହିଛି ।
16. रसतन्त्रविषये संस्कृतग्रन्था: वहबः सन्ति ।
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ର ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅଛି ।
17. चिकित्सायाम् अपि अस्य रसतन्त्रशास्त्रस्य उपयोगः आसीत् ।
Answer:
ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗ ଥିଲା ।
18. रसस्तम्भनादय: नवदशप्रक्रिया अपि अत्रैव वर्ण्यन्ते ।
Answer:
ରସସ୍ତମ୍ଭନ ଇତ୍ୟାଦି ଊଣେଇଶଗୋଟି ଉପାୟ ମଧ୍ଯ ଏଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ।
19. चिकित्सार्थं मोहनिद्रया: उपयोग: भारते एव एदम्प्राथम्येन कृंत: ।
Answer:
ଚିକିତ୍ସାନିମନ୍ତେ ମୋହନିଦ୍ରା (ହିପ୍ଟିଜମ୍)ର ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ ହିଁ ସର୍ବପ୍ରଥମେ କରାଯାଇଥିଲା ।
20. हयलीलावत्याम् अश्वानां स्वभावा: गुणा: च उपवर्णिता: ।
Answer:
ହୟଲୀଳାବତୀ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଏବଂ ଗୁଣମାନ ବର୍ଣ୍ଣିତ ।
21. वराहमिहिरस्य वृहत्संहिता वृक्षशुश्रूषाम् अधिकृत्य वदति ।
Answer:
ବରାହମିହିରଙ୍କର ‘ବୃହତ୍ସଂହିତା’ ବୃକ୍ଷ ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ଚିକିତ୍ସା ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟେ ।
22. सूर्यादीनां सज्चारः भ्रममूलः ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟାଦିଙ୍କ ଭ୍ରମଣ ଅମୂଳକ ।
23. ग्रहाणों स्वप्रकाशता नास्ति ।
Answer:
ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ ଆଲୋକ ନାହିଁ ।
24. तत्रत्या वास्तुविद्या अतिप्राचीना अत्युत्कृष्टा च ।
Answer:
ସେଠିକାର ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ।
25. सड्गीतविषये तु सर्वे जानान्ति एव ।
Answer:
ସଙ୍ଗୀତବିଷୟରେ କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ ହିଁ ଜାଣନ୍ତି ।
26. तेन भारतमाता पुनरपि जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ।
Answer:
ଏହାଦ୍ବାରା ହିଁ ଭାରତଜନନୀ ପୁନର୍ବାର ଜଗତରେ ଗୁରୁଭାବରେ ସ୍ବୀକୃତ ହୋଇପାରିବ ।
ଲେଖକ ପରିଚୟ:
ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧର ରଚୟିତା ଇ. ଏନ୍. ଈଶ୍ବରନ୍, ଯେ କି କେରଳ ରାଜ୍ୟର କନ୍ତୁରମଣ୍ଡଳର ନିବାସୀ । ତାଙ୍କର ଜନ୍ମତିଥ୍ୟ ୨୮-୦୮-୧୯୭୧ । ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କ ନାମ ଶ୍ରୀ କେଶବନ୍ ନାମ୍ବୁଦ୍ରି ଏବଂ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଶ୍ରୀମତୀ ଦେବକୀ । ୨୦ଟି ପୁସ୍ତକର ପ୍ରଣେତା ହେଉଛନ୍ତି ଈଶ୍ବରନ୍ । ‘ଭାରତର ବିଜ୍ଞାନ ପରମ୍ପରା’ ନାମକ ପୁସ୍ତକର ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧ ହେଉଛି ‘ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ନାସ୍ତି’ ?
ବିଷୟ ପ୍ରବେଶ:
ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗରେ ସଂସ୍କୃତ ବିଷୟର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତାକୁ ଆଧାର କରି ଏଥରେ ସର୍ବଶାସ୍ତ୍ରର ସମାବେଶ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଲେଖକ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧରେ ସନ୍ନିବେଶ କରିଅଛନ୍ତି । ମୁଖ୍ୟତଃ ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନ, ବିଜ୍ଞାନ, ଗଣିତ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର, ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ର, ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା, ସଙ୍ଗୀତ ଇତ୍ୟାଦିର ବିଷୟ ସଂସ୍କୃତରେ ହିଁ ରହିଛି । ଏଣୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରବନ୍ଧର ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ଯେ ‘ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ନାସ୍ତି ?’
ସାରକଥା:
ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ବା ଅଛି ? ଅନେକ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଏକଥା ପଚାରନ୍ତି । ଯଦିବା ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଅଜ୍ଞତାମୂଳକ ତଥାପି ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ର ଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେଇନପାରି ନତମସ୍ତକ ହୋଇଥାଏ । ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ଅବା ନାହିଁ ? ଏଭଳି ପ୍ରଶ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ରର ସାହସ ନାହିଁ । ଏଣୁ ସଂସ୍କୃତର ଏପରି ଅବସ୍ଥା । ଆଜି ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ର ଛେଳିପାଳିତ ସିଂହ-ଶିଶୁ ପରି ଆଉ ତା’ର ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତି ହୋଇଛି । ତା’ର ସ୍ୱାଭିମାନ ଜାଗୃତ ହେଉନାହିଁ । ଏହିଠାରେ କିଛି ଦିଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇଛି ।
ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କୃତ ବାଡ୍ମୟ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଭୌତିକ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ କେବଳ ଦେବତାସ୍ତୁତି ନୁହେଁ ବରଂ ଏଥିରେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଷୟର ସମାବେଶ କରାଯାଇଛି । ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାଦି ସମସ୍ତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟ ଭାବେ ପରିଚିତ । ପୁରାଣାଦି ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ୱକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଛି । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ଦଶାବତାରକଥା, ହୟଗ୍ରୀବକଥା ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ୟତମ । ସେହିପରି ଭୌତିକ ବିଷୟରେ ବିଜ୍ଞାନ, ସାମୂହିକ, ସାହିତ୍ୟ ଏ ତିନୋଟି ବିଭାଗ ରହିଛି । ବିଜ୍ଞାନରେ କିନ୍ତୁ ଗଣିତ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ପରିଗଣିତ । ସାମୂହିକରେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ, ଶ୍ରବ୍ୟ, ମିଶ୍ରଭେଦ ପରିଗଣିତ ।
ସାମୂହିକ:
ଏ ବିଷୟରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟବାସୀଙ୍କ ମତ ଯେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଇତିହାସ ଜ୍ଞାନ ଓ କାଳଗଣନାରେ ନିପୁଣତା ନାହିଁ । ଇତିହାସ କ’ଣ ? କେତେକ ବର୍ଷ, ନାମ ଓ ପରାଜୟ ଗାଥା । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯାହା ପଢ଼ାଯାଉଛି ତାହା କ’ଣ ଇତିହାସ ? ତେଣୁ ଇତିହାସର ବିଷୟ ପ୍ରଥମେ ଚିନ୍ତନୀୟ । ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହେଉଛି ଇତିହାସର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏଣୁ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ କହିଥିଲେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଅତୀତ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସେମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ଉତ୍ତମ । ଏସବୁ ବର୍ଷ, ନାମ ଓ ପରାଜୟ ଗାଥାକୁ ଯଦି ପଢ଼ିବା ତେବେ କ’ଣ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରିବ ? ଏ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ରାମାୟଣ ଓ ମହାଭାରତାଦି ପଠନ ହିଁ ଉତ୍ତମ ସାଧନ । ଜନଗଣନାନୁସାରେ ଇତିହାସର ପ୍ରମାଣ ‘ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ’ ଆଦି ଐତିହାସକ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ଜଣାଯାଏ । ‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକ କାଳକୁ ଲଘୁତମ ଓ ବର୍ଷକୁ ବୃହତ୍ତମ ବୋଲି ମନେକରୁଥିବା ପରାର୍ଥ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟତାକୁ ପଙ୍ଗୁ ଓ ଖଞ୍ଜର ପାଦ ପରି ଉପହସନୀୟ ହୋଇଥାଏ ।
ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର:
ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତି ମାଗଲ୍ ନାମରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପୂର୍ବେ ଭୂଗୋଳମ୍ ହିଁ ରହିଛି । ଏହା ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ । ଭୂମି ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କଇଁଥଫଳ ପରି ଅଟେ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସବୁକିଛି ଆକର୍ଷିତ ହେଉଛି । ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସକୁ ଆଧାରକରି କହିଛନ୍ତି ‘ଔଳା ଭୂ’ । ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନ ବା ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର । ଭ୍ରମଣ କରେ ବୋଲି ତାକୁ ଭୂମି କହନ୍ତି । ସୌରମଣ୍ଡଳକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ସବୁକିଛି ଭ୍ରମଣ କରିଥାଏ । କାଳିଦାସଙ୍କର ମେଘଦୂତରେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ୟକ୍ ଆଲୋଚିତ । ପର୍ବତର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଶବ୍ଦ ଭୂଭୃତ୍ । ‘ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବିଳାସ’ କାବ୍ୟରେ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମ ସଂବାଦରେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନ, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମି ମହିମା ଆଦି ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଭାରତରେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଦିନ ଚଳନ, ବାର୍ଷିକ ଚଳନ, ଅୟନ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଜିତ ହେଉଥିଲା । ଭୃଗୁରୁତ୍ଵ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବିଶଦଭାବେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।
ଗଣିତ:
ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକ ଗଣିତ ସର୍ବାଦୃତ । ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତି, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇଁ (π) ମୂଲ୍ଯାଦି ଗଣିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଏ । ‘ପିଥାଗୋରସ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ’ ଯଥା – (କର୍ପୂର ବର୍ଗ ପାଦର ବର୍ଗ + ଲମ୍ବର ବର୍ଗ) ଏସବୁ ଗାଣିତିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ବୈଦିକ ଶବ୍ଦରେ ଶୂଲ୍ବସୂତ୍ରରେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର:
ଶକ୍ତିସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣାଦି ବିଷୟ ବୈଦିକକାଳରୁ ଭାରତରେ ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ଓ ପ୍ରକାଶର ଗତି ସ୍ଵଭାବାଦି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ମୀମାଂସାଦି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ବାୟୁର ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟକୁ ନିର୍ମାଣକରି ସଞ୍ଚରିତ ହୁଏ । ଶବ୍ଦର ତରଙ୍ଗ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ । ପ୍ରକାଶର ପ୍ରତିଫଳନ ଅପଭ୍ରଂଶାଦି ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଏ । ଏସବୁ ବାସ୍ୟାୟନ ଭାଷ୍ୟରେ ‘ରଶ୍ମି ପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ପ୍ରକାଶବେଗ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ନବମ ଶତକରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଚସ୍ପତି ମିଶ୍ରଙ୍କଦ୍ଵାରା ବିରଚିତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଟୀକାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ । ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ପ୍ରକାଶର ବେଗ ୭୪୦୦୦ କୋଶ ବା ୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଆଧୁନିକ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପ୍ରକାଶ ବା ଆଲୋକର ବେଗ ୧୮୬୨୦୨, ୩୯୬୦ ମାଇଲ୍ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।
ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର:
ବାୟୁପ୍ରବାହରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି, ସୌରଶକ୍ତି, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଇନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ବିମାନ ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଭରଦ୍ୱାଜ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବଗ୍ଧ, ଅଗସ୍ତିଙ୍କର ଶକ୍ତିସୂତ୍ର, ଈଶ୍ଵରଙ୍କର ସୌଦାମିନୀକଳା, ଭରଦ୍ଵାଜଙ୍କର ଅଂସୁମତ୍ତନ୍ତ୍ର, ଶାକଟାଯୁନଙ୍କର ବାସ୍କୁତତ୍ତ୍ଵି ପ୍ରକରଣ ଓ ବୈଶ୍ଵମାରୁତତନ୍ତ, ନାରଦଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତକଳ୍ପ ନାର।ଯୁଣଙ୍କର ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ଭୋଜଙ୍କର ସମରାଙ୍ଗଣ ସୂତ୍ରଧାର, ଶୌନକ ମହର୍ଷିଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପ, ନାରାୟଣଙ୍କର ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନି ମୁନିଙ୍କର କେତୁଯାନ ପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ଯ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧିତ । ବିମାନାବତରଣ କାଳରେ ଭୂସ୍ପର୍ଶ ସମୟରେ ଅପଘାତର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ବୋଲି ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷି କହିଛନ୍ତି ।
ରସତନ୍ତ୍ର:
ଏ ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଉପଲବ୍ଧ । ବାଗ୍ଭଟ୍ଟଙ୍କର ରସସମୁଚ୍ଚୟ ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସର୍ବପ୍ରଧାନ ଅଟେ । ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତର, ମାନସସାର, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦି ରସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ପ୍ରତିପାଦିତ । ସ୍ଫଟିକ, କାଚ, ରଙ୍ଗ, ସିମେଣ୍ଟ, ନିର୍ଯ୍ୟାସ (ଅତର), ଲୌହ, ବିଶିଷ୍ଟ ମାଟିପାତ୍ରାଦି ପଦାର୍ଥର ନିର୍ମାଣ ଓ ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଏସବୁ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନିରୂପିତ । ଏଥରେ ଅନେକବିଧ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଚିକିତ୍ସା କ୍ଷେତ୍ରରେ ରସତନ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗିତା ରହିଛି । ମହର୍ଷି ପାତଞ୍ଜଳିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ୍ରରେ ଲୌହସଂସ୍କରଣଦ୍ୱାରା ଲବଣର ନିର୍ମାଣ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଖ୍ରୀ. ପୂ. ୨ୟ ଶତକରେ ନାଗାର୍ଜୁନଙ୍କର ରସରତ୍ନାକର ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହଗୃହର ନିର୍ମାଣ କଥା କହିଛି । ପରୀକ୍ଷାଗାର, ତତ୍ରସ୍ଥ ଉପକରଣ, ଏହାର ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଔଷଧ ନିର୍ମାଣାଦି ବିଷୟ ଏଥୁରେ ରହିଛି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦି ୧୯ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏଥୁରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ୧୧ଶ ଶତକରେ ରସାଣ୍ଡବ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲୌହର ନାନା ପରୀକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ର-ଭାରତୀୟ ରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ।
ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର:
ଚରକ ସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତ ସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟ, ଭାବପ୍ରକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆୟୁର୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥ । ଶାସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଥିଲା । ୧୨୮ ତମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଭୋଜରାଜଙ୍କର ମସ୍ତିଷ୍କ-ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଜୀବକ ନାମକ ବୈଦ୍ୟ କରିଥିଲେ । ସୁଶ୍ରୁତ ସଂହିତାରେ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା-ଉପକରଣ ଓ ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରମାନର ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ଭାବ ମିଶ୍ରଙ୍କର ‘ଭାବ ପ୍ରକାଶ’ରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାର ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମୋହନିଦ୍ରାର ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ କରାଯାଇଛି । ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦ ଇତ୍ୟାଦି ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍ ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଅଧ୍ବକୃତ କରି ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି । ହୟଲୀଳାବତୀରେ ଅଶ୍ଵମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଓ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ସେମାନଙ୍କର ରୋଗ, ତା’ର ଚିକିତ୍ସା, ଆହାର ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଶାଳିହୋତ୍ରଦ୍ଵାରା ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣ, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦି ବିରଚିତ । ଗୌତମଙ୍କର ନବ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ପାଲକାବ୍ୟଙ୍କର ହସ୍ତାୟୁର୍ବେଦ ଲୋକରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବରାହମିହିରଙ୍କ ବୃହତ୍ ସଂହିତା ବୃକ୍ଷର ସେବା ବିଷୟ କହିଛି ।
ଜ୍ୟୋତିଷଣ।ସ୍ତ୍ର – ଅସଂଖ୍ୟ ଗ୍ରହ, ଅନ୍ୟ ସୌରମଣ୍ଡଳର ସ୍ଥିତି, ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟ । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପର ଆକର୍ଷଣ, ଗ୍ରହଣସ୍ଵରୂପାଦି ବିସ୍ତୃତଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ବରାହମିହିର କୂଜଗ୍ରହର ସ୍ବରୂପ କହିଛନ୍ତି । କୂଜ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଭୂମିପୁତ୍ର ଜୀବସତ୍ତାକୁ ସମ୍ଭାବିତ କରେ । ସୂର୍ଯ୍ୟାଦିର ସଞ୍ଚାର ଭ୍ରମାତ୍ମକ । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାହିଁ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।
ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା – ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଚିତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ । ସେଥିରେ ଥିବା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଓ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ । କର୍ଣ୍ଣାଟକର ବେଲୁର୍ର ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀର ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭାବା ମଣ୍ଡପାଧାରାସ୍ତମ୍ଭ, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା, ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବିଷୟ ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାର ଗରିମାକୁ ପ୍ରମାଣିତ କରେ। ମୟମତି, ମୟସାର, ମନୁଷ୍ୟାଳୟ ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମ, ବାୟୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମ, ବୃହତ୍ବବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
ସଙ୍ଗୀତ – ସଙ୍ଗୀତ ବିଷୟରେ ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି । ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ଯ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ‘ସଙ୍ଗୀତ ଚିକିତ୍ସା ରତ୍ନାକର’ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ରୋଗ ବିଷୟରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ସେସବୁର ଚିକିତ୍ସା ଉପଯୋଗିତା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।
ଏସବୁ ବିଷୟକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ଏକ ଏକ ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇ ସେସବୁ ଶାସ୍ତ୍ରର ପରିରକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରସାର କରନ୍ତୁ । ତଦ୍ୱାରା ଭାରତମାତା ପୁନଶ୍ଚ ଜଗଦ୍ଗୁରୁ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିବ ।
Text – 1.
संस्कृते किं वा ………………… किञ्चिदत्र प्रयत्यते ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ:
ଅସ୍ତି = ଅଛି । ବହବ = ଅନେକ । ପୃଚ୍ଛନ୍ତି = ପଚାରନ୍ତି । ବସ୍ତୁମ୍ = କହିବାକୁ । ଅଶକୁ ବନ୍ = ଅସମର୍ଥ । ସନ୍ = ହୋଇ । ପ୍ରତିପ୍ରଶ୍ନମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଶ୍ନ । ଅତଃ = ଏଣୁ ।
ଏବ = ହିଁ । ଅଦ୍ୟତନ = ଆଜିର । ଅଜପାଳିତଃ = ଛେଳିଦ୍ୱାରା ପାଳିତ । ଜାଗର୍ତି = ଜାଗୃତ ହେବା । ପ୍ରଯତ୍ୟତେ = ପ୍ରଯତ୍ୟଢେ ପ୍ରଯତ୍ନ କରାଯାଇଚ୍ଛା
ଅନୁବାଦ – ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ଅବା ନାହିଁ ? ଅନେକ ସଂସ୍କୃତବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଏକଥା ପଚାରନ୍ତି । ଯଦିଚ ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଅଜ୍ଞତାମୂଳକ, ତଥାପି ଏହାର ଉତ୍ତର କହିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ନତମସ୍ତକ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ନାହିଁ ? ଏପରି ଅଧିକାରୀରୂପେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରର ନଥାଏ । ଏଣୁ ସଂସ୍କୃତର ହିଁ ଏପରି ଅବସ୍ଥା । ଆଜିର ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ଛାଗଦ୍ଵାରା ପରିପାଳିତ ସିଂହଶିଶୁ ପରି ଅଟେ । ତା’ର ଆତ୍ମବିସ୍ମରଣ ହୋଇଅଛି । ତା’ଠାରେ ସ୍ବାଭିମାନ ଜାଗୃତ ହେଉନାହିଁ । ଏଣୁ ଦିଗ୍ଦର୍ଶନପାଇଁ ଏଠାରେ କିଛି ପ୍ରଯତ୍ନ କରାଯାଉଅଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଯଦ୍ୟପି = ଯଦି + ଅପି । ତଥାପି = ତଥା + ଅପି । କିଞ୍ଚିତ୍ର = କିଞ୍ଚ୍ + ଅତ୍ର ।
ସମାସ:
ବିଦ୍ୟାର୍ଥନଃ = ବିଦ୍ୟାୟା ଅର୍ଥୀ, ତେ (୬୩ ତତ୍) । ଅଜ୍ଞାନମୂଳ = ନ ଜ୍ଞାନମୂଳ (ନୡ ତତ୍) । ଅଶକୁ ବନ୍ = ନ ଶକୁ,ବନ୍ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ପ୍ରତିପ୍ରଶ୍ନମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନ ପ୍ରତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) । ସିଂହଶିଶୁ = ସିଂହସ୍ୟ ଶିଶୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । = ଆତ୍ମନଃ ବିଘ୍ନ ତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି:
ସଂସ୍କୃତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଏଷ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ । ସିଂହଶିଶୁ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ତସ୍ମିନ୍ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ:
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବସ୍ତୁମ୍ = ବଚ୍ + ତୁମୁନ୍ । କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ସ୍ଥିତି = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିସ୍ପତି = ବି + ସ୍ମ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ସଞ୍ଜାତା = ସମ୍ + ଜନ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।
Text – 2
संस्कृतवाङगमयं …………….. प्रदर्शयितुं शक्यानि ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବିଭଲ୍ଲୁ = ବିଭାଜନ କରିବାକୁ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକତୟା = ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପରେ । ହୟ = ଘୋଡ଼ା । ଶକ୍ୟାନି = ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ପରିଣାମଘଟ୍ଟଂ = ବିବର୍ଭନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ।
ଅନୁବାଦ – ସଂସ୍କୃତବାମୟକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଭୌତିକ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ କେବଳ ଦେବତାସ୍ତୁତିପରକ ନୁହେଁ । ସେଥିରେ ସମସ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଷୟ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାଦି ସମସ୍ତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦରୂପେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ପୁରାଣାଦି ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ଵମାନ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଦଶାବତାରକଥା ବିବର୍ତ୍ତନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ନିରୂପଣ କରେ । ହୟଗ୍ରୀବକଥା ମନୁଷ୍ୟ ଓ ଘୋଡ଼ାର ମସ୍ତିଷ୍କ ସମାନତାକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହିପରି ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଦେଖାଇବାକୁ ସମର୍ଥ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚେତି = ଚ + ଇତି । ଅନ୍ତର୍ଭବନ୍ତ = ଅନ୍ତଃ + ଭବନ୍ତି । ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟଃ । ପ୍ରତୀକ।ମକୟୋ = ପ୍ରତୀକ + ଆତ୍ମକୟୋ ।
ସମାସ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମକମ୍ = ଅଧ୍ୟାତ୍ମସ୍ୟ ଭାବ ତମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଦେବସ୍ତୁତିପରମ୍ = ଦେବେଭ୍ୟ ସ୍ତୁତିପରମ୍ ଚ ହୟଂ ଚ ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିଭକ୍ତମ୍ = ବି + ଭଜ୍ + ତୁମୁନ୍ । ପ୍ରଦର୍ଶିତୁମ୍ = ପ୍ର + ଦୃଶ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ ।
Text – 3.
भौतिकविषयेषु …………….. न परामृश्यते ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍ = ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ । ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍ = ଶାସନ ବା ରାଜନୀତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଦୃଶ୍ୟ = ଦର୍ଶନୀୟ ଶ୍ରବଣଯୋଗ୍ୟ କାବ୍ୟାଦି । ଜ୍ଞାତଚରମ୍ = ଜ୍ଞାନର ବିଷୟ ।
ଅନୁବାଦ – ଭୌତିକ ବିଷୟମାନଙ୍କଠାରେ ବିଜ୍ଞାନ, ସାମୂହିକ ଓ ସାହିତ୍ୟ ବୋଲି ତିନୋଟି ବିଭାଗ ରହିଛି । ବିଜ୍ଞାନରେ କିନ୍ତୁ ଗଣିତ, ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର (ପ୍ରାଣୀବିଜ୍ଞାନ) ଇତ୍ୟାଦି ଗଣନା କରାଯାଏ । ସାମୂହିକରେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜନୀତିଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରାବ୍ୟ-ଦୃଶ୍ୟ ଓ ଶ୍ରାବ୍ୟ ମିଶ୍ରିତଭାବେ ଭେଦ ପରିଗଣିତ ।
ସଂସ୍କୃତର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କର ଜ୍ଞାନର ଗୋଚର । ଏଣୁ ଏଠାରେ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଇ ନାହିଁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚେତି = ଚ + ଇତି । ଇତ୍ୟାଦୟ ଇତି + ଆଦୟ । ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି = ଅନ୍ତଃ + ଭବନ୍ତି । ଇତ୍ୟତଃ = ଇତି + ଅତଃ । ତଦନ୍ତ ‘= ତତ୍ + ଅତ୍ର ।
ସମାସ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍ = ଅଧ୍ୟାତ୍ମସ୍ୟ ଭାବଂ ତମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୌତିକବିଷୟୟେଷୁ = ଅଧୀକରଣେ ୭ମୀ । ବିଜ୍ଞାନେ, ସାମୂହିକେ, ସାହିତ୍ୟ = ଅଧ୍ଯକୃରଣେ ୭ମୀ । ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ = ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାତ = ଜ୍ଞା + କ୍ତ ।
Text – 4.
सामुहिक विषयम् ……………….. उत्तमं साधनं खलु।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଧିକାର କରି । ପୌନପୁନ୍ୟୁନ = ବାରମ୍ବାର । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ । ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ = ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଖଳୁ = ନିଶ୍ଚୟ । ଚେତ୍ = ଯଦି ।
ଅନୁବାଦ – ସାମୂହିକ – ସାମୂହିକ ବିଷୟକୁ ଅଧୂକୃତ କରି ପାଶ୍ଚାତ୍ୟବାସୀଙ୍କର ପୁନଃପୁନଃ କଥନ ଶୁଣାଯାଏ ଯେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଇତିହାସ ଜ୍ଞାନ ନାହିଁ, ସମୟଗଣନାରେ ନିପୁଣତା ନାହିଁ । କ’ଣ ଇତିହାସ କେତେକ ବର୍ଷବିଶେଷ, କେତେକ ନାମ ଓ କିଛି ପରାଜୟ ଗାଥା ? ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପଢ଼ାଯାଉଛି ତାହାହିଁ କ’ଣ ହେଉଛି ଇତିହାସ ? ଇତିହାସ ପଠନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ବୋଲି ଏହା ପ୍ରଥମେ ଚିନ୍ତନୀୟ । ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହିଁ ଇତିହାସର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏଣୁ ହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ କହିଲେ ଯେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଅତୀତକାଳ ଅଛି ସେମାନଙ୍କର ହିଁ ଭବିଷ୍ୟତକାଳ ଉତ୍ତମ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ ବର୍ଷ-ନାମ-ପରାଜୟ ଗାଥା ପଢ଼ିବା ଯଦି କ’ଣ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ ? ସେହି ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ସାଧନ କରିବାକୁ ରାମାୟଣ ମହାଭାରତାଦିର ପଠନ ହିଁ ଉତ୍ତମ ସାଧନ ନିଶ୍ଚୟ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାସ୍ତି = ନ + ଅସ୍ତି । କାଶ୍ଚିତ୍ = କା + ଚିତ୍ । ତାବନ୍ମାତ୍ରକଃ = ତାବତ୍ + ମାତ୍ରକଃ । ପୂର୍ବୋକ୍ତମ୍ = ପୂର୍ବ + ଉକ୍ତମ୍ ।
ସମାସ – ପରାଜୟଗାଥାଃ = ପରାଜୟସ୍ୟ ଗାଥାଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନାଂ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଇତିହାସ୍ଯଃ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ବିଦ୍ୟାଳୟେ = ସ୍ଥାନଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ, ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ, ଇତିହାସସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପରିଚିନ୍ତନୀୟମ୍ = ପରି + ଚିନ୍ତ୍ + ଅନୀୟ । ନିର୍ମାଣମ୍ = ନିଃ + ମା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଉକ୍ତର୍ବାନ୍ ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟ = ଉତ୍ + କୃଷ୍ + କ୍ତ । ସିଦ୍ଧ = ସିଧ୍ + କ୍ତ । ସାଧୟିତୁମ୍ = ସାଧ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ । ସାଧନମ୍ = ସାଧ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍।
Text – 5.
कालगणनानुसारी ……………… उपहासः इव भवति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କାଳଗଣନାନୁସାରୀ = ସମୟଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ । ବଦେୟୁଃ = କହିବା ଉଚିତା ଲଘୁତମମ୍ କ୍ଷୁଦ୍ରତମା
ଅନୁବାଦ – ‘ସମୟଗଣନାନୁଯାୟୀ ଇତିହାସ ଭାରତରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଏଣୁ ଏପରି ଯୁକ୍ତି ନିଶ୍ଚୟ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି’ କେହି କେହି କହିବା ଉଚିତ । ତାହା କିନ୍ତୁ ସର୍ବଦା ଅସମଞ୍ଜସ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ ଆଦି ଐତିହାସିକ ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ଏଠାରେ ଅନେକ ରହିଛନ୍ତି ।
‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକ ସମୟକୁ ଯେଉଁମାନେ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ମନେକରନ୍ତି ଓ ଯେଉଁମାନେ ବର୍ଷକୁ ହିଁ ବୃହତ୍ତମ ମନେକରନ୍ତି, ସେମାନେ ସ୍ଵଳ୍ପର ଓ ପରାର୍ଜର ଉପଯୋକ୍ତା ଆମର ଉପହାସ ଯାହା କରନ୍ତି ତାହା ପଙ୍ଗୁ ବା ଖଞ୍ଜଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥିବା ପାଦପରି ଉପହାସ ଭଳି ଅଟେ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଇତ୍ୟତଃ = ଇତି + ଅତଃ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣ୍ୟାଦୟ = ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ + ଆଦୟଃ ।
ସମାସ – ଅସମଞ୍ଜସମ୍ : = ନ ସମଞ୍ଜସମ୍ (ନଞ୍ଜ ତତ୍ତ୍ଵ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉ।ରତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । କାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଲବସ୍ୟ, ପରାର୍ବସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପଙ୍ଗୁନା, ଖଞ୍ଜେନ ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ଉପହାସ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଯୁକ୍ତି = ୟୁଜ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । କୃତଃ = କୃ + କ୍ତ ।
Text – 6.
भूमेः गोलाकृतिम् …………….. श्लोकात् ज्ञायते ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୂମେଃ = ଭୂମିର, ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ = ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ।
ଅନୁବାଦ – ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତି ଏହି ପ୍ରାଥମିକତାର ଭାବ ମାଗଲ୍ ନାମରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଆମ୍ଭେମାନେ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକମାନଙ୍କରେ ପଢୁଛୁ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାରେ କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ବ୍ୟବହାରରେ ଭୂଗୋଳ ହିଁ ଅଛି । ଏହି ବ୍ୟବହାର ହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ଭୂମିର ଗୋଲାକାରତାକୁ ସମର୍ଥନ କରେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଗୋଲ୍ ପରିଭାଷାରେ କୁହାଯାଇଛି ।
ଶ୍ଳୋକ – ମୃଦମ୍ବଗ୍ନ୍ୟ ନିଳାକାଣ ପିଣ୍ଡେଽୟଂ ପାଞ୍ଚାଭୌତିକଃ ।
କପିତ୍ଥଫଳବତ୍ବୃତଃ ସର୍ବକେନ୍ଦ୍ରେ ଖିଲାଶ୍ରୟଃ ॥
ସ୍ଥିରଃ ପରେଶଶସ୍ତ୍ୟବ ସର୍ବଗୋଲାଦଧଃ ସ୍ଥିତଃ ।
ମଧ୍ୟ ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଭୂଗୋଲୋ ବ୍ୟୋମ୍ନି ତିଷ୍ଠତି ॥
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମୃତ = ମାଟି । ଅମ୍ବ = ଜଳ । ଅନିଳ = ବାୟୁ । କପିତ୍ଥ = କଇଁଥ । ପରେଶଶଲ୍ୟା = ଆକର୍ଷଣ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା । ନିକଟରେ । ବ୍ୟୋମ୍ମି = ଆକାଶରେ ।
ଅନୁବାଦ – ଭୂମି (ପୃଥବୀ) ପଞ୍ଚଭୂତାମ୍ବିକା ଓ କଇଁଥ ଫଳ ପରି ବୋଲି ଏଠାରେ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି । କଇଁଥ ଫଳର ଆକାର ଅର୍ଥ ଅଧ୍ୱ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଲାକାର । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସବୁକିଛି ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟକିଛି ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ରୟ ନ କରି ଆକର୍ଷଣ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ନିରାଲମ୍ବଭୂମି ଆକାଶରେ ରହିଛି ବୋଲି ଏହି ଶ୍ଳୋକରୁ ଜଣାଯାଏ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଐଦମପ୍ରାଥମେ = ଇଦମ୍ + ପ୍ରାଥମେନ । ଅସ୍ତ୍ୟବ = ଅସ୍ଥି + ଏବ । ଶୂଳାଶ୍ରୟ = ଶୂଳ + ଆଶ୍ରୟ । ପରେଶଶସ୍ତ୍ୟବ = ପରେଶଶଲ୍ୟା + ଏବ । ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ = ସମନ୍ତାତ୍ + ଅଣ୍ଡସ୍ୟ । କପିପ୍ପଫଳାକାରକତ୍ଵମ୍ = କପିପ୍ପଫଳ + ଆକାରକତ୍ଵମ୍ । ଦୈର୍ଘ୍ୟଧକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ = ଦୈର୍ଘ୍ୟ + ଆଧ୍ୟାକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ ।
ସମାସ – ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାମ୍ = ସଂସ୍କୃତାଭାଷା, ତସ୍ୟାମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । କପିଫଳମ୍ = କପିକ୍ସ ନାମା ଫଳମ୍ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ = ନ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ (ନଞ୍ଜ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉ।ରତେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସର୍ବଲାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଅଣ୍ଡସ୍ୟ = ଅଧଃ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ବ୍ୟୋମ୍ମି = ଅଧୂରଣେ ୭ମୀ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ରମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥିତଃ = ସ୍ଥା + କ୍ତ ।
Text – 7.
आर्यभदृः भूव्यासम् ……………. विशदतया प्रतिपादितम् ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭ୍ରମତି = ବୁଲିବା । ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନମ୍ = ଭୂଗର୍ଭସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନ । ଭୃଭୃତ୍ = ପର୍ବତ । ବିଶଦୟୋ = ବଶଦଭାବରୋ
ଅନୁବାଦ – ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ପୃଥିବୀର ବ୍ୟାସାର୍କ ବିଷୟରେ କହିଛନ୍ତି ‘ଔଳା ଭୁ’ ବୋଲି । ସେହି ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନ ଅଟେ (୧୦୫୦ x ୧୨ = ୧୨୬୦୦
କିଲୋମିଟର) । ଆଧୁନିକ ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଏହି ପରିମାଣକୁ ହିଁ ପ୍ରତିପାଦନ କରନ୍ତି ।
ଭ୍ରମଣ କରେ ବୋଲି ହିଁ ଭୂମି, ସୌରମଣ୍ଡଳ ମଧ୍ୟ ପରାଶକ୍ତିକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ବୁଲେ ବୋଲି ଆମର ପୂର୍ବଜ ସିଦ୍ଧି କରିଛନ୍ତି । କାଳିଦାସଙ୍କ ସମୟରେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନ କିପରି ଥିଲା ଏହା ମେଘଦୂତର ପଠନରୁ ପରିସ୍ଫୁଟିତ ହୁଏ ।
ଭୂଭୃତ୍ ହେଉଛି ପର୍ବତର ପର୍ଯ୍ୟାୟପଦ । ପର୍ବତମାନେ ପୃଥିବୀକୁ ଉତ୍ତୋଳିତ କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଆଧୁନିକମାନେ ମଧ୍ୟ ଅଙ୍ଗୀକାର କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସ କାବ୍ୟରେ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସମ୍ବାଦରେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନ, ସୂର୍ଯ୍ୟ-ରଶ୍ମି ମହିମା ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟମାନ ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟଶୈଳୀରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ଦିବସଚଳନ, ବାର୍ଷିକଚଳନ, ଅୟନ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବିଷୟ ଅତିପୁରାତନ କାଳରେ ହିଁ ଭାରତରେ ଚର୍ଚ୍ଚିତ ହେଉଥିଲା । ଭୂଗୁରୁତ୍ଵ ଆକର୍ଷଣ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବିଶଦଭାବେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସ୍କପୂର୍ବ = ଅସ୍ମତ୍ + ପୂର୍ବଜଃ । ଇତ୍ୟାଦୟ = ଇତି + ଆଦାୟ । ଭୃଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟ ଭୂଗୁରୁତ୍ଵ + ଆକର୍ଷଣବିଷୟେ ।
ସମାସ – ଭୂବ୍ୟାସମ୍ = ଭୂବ ବ୍ୟାସମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନମ୍ = ଭୂତଃ ଶାସ୍ତ୍ରୀ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତତ୍ ବିଜ୍ଞାନମ୍ (କର୍ମଧାରୟ ) । ଦିନଚଳନମ୍ = ଦିନସ୍ୟ ଚଳନମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୂବ୍ୟାସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭୂମି = ଏବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ପୂର୍ବଜୈ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କାଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭୩ ପଠନାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଭାରତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧ୍ବକୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଶକ୍ତିମ୍ = ଶକ୍ + ଭିନ୍ନ । ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଚଳନମ୍ = । ଚଳ୍ + ଲୁଟ୍ ।
Text – 8.
आधुनिकगणकयन्त्रम् ………………. इति उच्यते ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ରମ୍ = କମ୍ପ୍ୟୁଟର ବା କାଲ୍କୁଲେଟର । ପାଦଃ = ଭୂମି । କୋଟିଂ = ଉଚ୍ଚତା । କଣ୍ଠୀ = ଶ୍ରୁତିଃ ।
ଅନୁବାଦ – ଗଣିତମ୍ – ଆଧୁନିକ ଗଣକଯନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକଗଣିତ ପଦ୍ଧତି ଅନୁଯାୟୀ ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶ ପଦ୍ଧତି, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇ (π) ର ମୂଲ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଅଂଶ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର କାରଣରୁ ହିଁ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ‘ପିଥାଗୋରସ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ’ ବୋଲି ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପଢ଼ାଯାଉଛି (କର୍ପୂର ବର୍ଗ = ପାଦର ବର୍ଗ + ଲମ୍ବର ବର୍ଗ) ସେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଲୀଳାବତୀରେ –
ଶ୍ଳୋକ – ତତ୍ତ୍ଵର୍ଯୋଗପଦଂ କଣ୍ଠୀ
ଦୋଷର୍ଣବର୍ଗୟୋବିବରାତ୍ ।
ମୂଳଂ କୋଚିଂ କୋଟିଶୁତିକୃତ୍ୟା
ଅନ୍ତରାତ୍ ପଦଂ ବାହୁ ॥ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ।
ଅନ୍ବୟ – ତତ୍କୃତଃ ଯୋଗପଦଂ କର୍ଡିଂ ଦୋ କର୍ଣବର୍ଗୟୋ ବିବରାତ୍ ମୂଳଂ କୋଟିଂ କୋଟି ଶ୍ରୁତିକୃତୋ ଅନ୍ତରାତ୍ ପଦଂ ବାହୁ ।
ଅନୁବାଦ – ବାହୁ ଓ ଲମ୍ବର ଯୋଗପଦ କର୍ଣ୍ଣ, ବାହୁ କର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ବିବର ହେଉଛି ଉଚ୍ଚତା, ଉଚ୍ଚତା କର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର ହେଉଛି ବାହୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ = ଦଶ + ଅଂଶପଦ୍ଧତିଃ । ଇତ୍ୟାଦୟ = ଇତି + ଆଦୟ । ଦୋଷଣ୍ଡବର୍ଗୟୋର୍ବିବରାତ୍ = ଦଃ + କଣ୍ଠବର୍ଗୟୋ + ବିବରାତ୍ର ।
ସମାସ – ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ରମ୍ = ଗଣିତସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଜାନନାତ୍ = ପୂର୍ବଂ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ତ୍ରିଶତବର୍ଷେଭ୍ୟ = ପୂର୍ବ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ଶୁଲ୍ବସୂତ୍ରେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅନ୍ତରାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ = ପ୍ରବିଷ୍ଟ = ପ୍ର + ବିଶ୍ + କ୍ତ । କୃତ୍ୟ = କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଶ୍ରୁତି = ଶୁ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।
Text – 9.
ऊर्जसंरक्षणनियमः …………….. प्रतिपादिताः ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଊର୍ଜ = ଶକ୍ତି । ପ୍ରସୂତା = ଜାତ ହେବା; ସୃଷ୍ଟି ହେବା । ସଞ୍ଚରିତ = ସଞ୍ଚରଣ ହୁଏ । ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ = ଆଲୋଚିତ ।
ଅନୁବାଦ – ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍ – ଶକ୍ତିସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ବୈଦିକକାଳରୁ ଆରମ୍ଭକରି ଭାରତରେ ପ୍ରକଟିତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ଓ ପ୍ରକାଶର ଗତି ଏବଂ ସ୍ବଭାବାଦି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିରେ ଆଲୋଚିତ ବିଷୟ ହୋଇଛି । ଶବ୍ଦ ବାୟୁର ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟକୁ ନିର୍ମାଣକରି ସଞ୍ଚରିତ ହୋଇଥାଏ । ତରଙ୍ଗରୂପ ଏହି ଶବ୍ଦର ବିଷୟ ବାସ୍ୟାୟନ ଭାଷ୍ୟରେ ‘ରଶ୍ମିପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ପ୍ରକାଶବେଗ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ନବମ ଶତକରେ ଜାତ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଚସ୍ପତି ମିଶ୍ରଙ୍କ ବିରଚିତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବୈଦିକକାଳାତ୍ +ଆରଭ୍ୟ । ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟଂ
ସମାସ – ଊର୍ଜସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ = ଊର୍ଜସ୍ୱ ସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ପ୍ରକାଶବେଶଃ = ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗଃ । (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୈଦିକକାଳାତ୍ = ଆରଭ୍ୟ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ଭାରତେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଶବ୍ଦସ୍ୟ, ପ୍ରକାଶସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଶବ୍ଦନ = କରଣେ ୩ୟା । ଜାତେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗତିଃ = ଗମ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିରଚିତଃ = ବି + ରଚ୍ + କ୍ତ ।
Text – 10.
एते च विषया: …………………… वदन्ति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନିମିଷ = କ୍ଷଣ, ମିନିଟ୍ । କ୍ରୋଶ = ମାଇଲ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଏସବୁ ବିଷୟ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସପ୍ତଦଶ ଶତକରେ ଜଣାଯାଇଛି । କ୍ୱାଣ୍ଟମ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଅଧ୍ୟାତ କରି ଉପନିଷଦ୍ମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ।
ସାୟଣାଚାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶର ବେଗକୁ ଏହିପରି ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି –
ଶ୍ଳୋକ – ଯୋଜନାନାଂ ସହସ୍ରେ ଦ୍ବେ ସ୍ଵେ ଶତେ ଦ୍ବେ ଚ ଯୋଜନେ ।
ଏକେନ ନିମିଷାର୍ଥେନ କ୍ରମମାଣ ନମୋସ୍ତୁ ତେ ।।
ଅନୁବାଦ – ଯୋଜନ ସହସ୍ରରେ ଦୁଇ ଦୁଇ ଓ ଶତଯୋଜନରେ ଦୁଇ, ନିମିଷାର୍ଦ୍ଧରେ ଏକ ଏହିପରି କ୍ରମାନୁସାରୀ ବେଗ ହୋଇଥାଏ, ତୁମକୁ ନମସ୍କାର ।
ଏହାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ପ୍ରକାଶ ବେଗ ୭୪୦୦୦ କୋଶ ବା ୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ ପରମିତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଅଛି । ଆଧୁନିକ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପ୍ରକାଶ ବେଗକୁ ୧୮୬୭୦୨.୩୯୬୦ ମାଇଲ୍ ପରିମିତ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନିମିଷାଦ୍ଧୋନ = ନିମିଷ + ଅର୍ଡେନ । ନମୋଽସ୍ତୁ = ନମଃ + ଅସ୍ତୁ ।
ସମାସ – ନିମିଷାର୍ଡେନ = ନିମିଷସ୍ୟ ଅର୍ଶମ୍ ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ପ୍ରକାଶବେଗମ୍ = ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପଣ୍ଡିତିଃ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତେ = ନମଃ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାତଃ + କ୍ତ । କୃତା = କୃ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଉକ୍ତମ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତ ।
Text – 11.
वायुप्रवाहतः ………………. सा एव स्थितिः ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଊ = ଶକ୍ତି । ଅଂସୁ = କିରଣ । ଅବରୋହରଣ = ଓହ୍ଲାଇବା । ଅପଘାତସ୍ୟ = ଆଘାତର ।
ଅନୁବାଦ – ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର – ବାୟୁପ୍ରବାହରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି, ସୌରଶକ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଧନଶକ୍ତି ସଂଯୋଜନ କରି ବିମାନ ସଞ୍ଚଳନ ଏଠାରେ ହେଉଥିଲା । ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବସ୍ବ, ଅଗସ୍ତିଙ୍କର ଶକ୍ତିସୂତ୍ର, ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସୌଦାମିନୀକଳା, ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖାଯାଏ । ଭୋଜଙ୍କର ସମରାଙ୍ଗଣସୂତ୍ରଧାର, ଶୌନକ ମହର୍ଷିଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପ, ନାରାୟଣଙ୍କର ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନି ମୁନିଙ୍କର କେତୁଯାନ ପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ଯ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ।
ବିମାନର ଅବତରଣ ସମୟରେ ଓ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶ କାଳରେ ହିଁ ଅପଘାତ ବା ବ୍ୟାଘାତ ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ବୋଲି ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷି କହିଛନ୍ତି । ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେଭଳି ସ୍ଥିତି ନିଶ୍ଚୟ ରହିଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସୌରୋର୍ଜମ୍ = ସୌର + ଊର୍ଜମ୍ । ଇତରେନ୍ଦ୍ରନୋର୍ଜମ୍ = ଇତର + ଇନ୍ଧନ + ଊର୍ଜମ୍ । ଅଗସ୍ତ୍ୟସ୍ୟ = ଅଗସ୍ତି + ଅସ୍ୟ । ଭାରଦ୍ଵାଜସୈବ୍ୟ = ଭାରଦ୍ଵାଜସ୍ୟ + ଏବ । ଇତ୍ୟାଦୀନାମ୍ = ଇତି + ଆଦୀନାମ୍ । ଜୈବ = ଚ+ ଏବ । ଅଦ୍ୟାପି। = ଅଦ୍ୟ + ଅପି ।
ସମାସ – ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ = ବାୟୁନାଂ ପ୍ରବାହ ତସ୍ମାତ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଭୂସ୍ପର୍ଶ ସମୟେ = ଭୂବ ସ୍ପର୍ଶମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ତସ୍ୟ ସମୟେ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଅବରୋହଣକାଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭୂସ୍ପର୍ଶସମୟେ = ଅଧୂରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉପଯୁଜ୍ୟ = ଉପ + ଯୁଜ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।
Text – 12.
रसतन्त्रविषये …………………. तेषु प्रतिपादिता ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ = ରସାୟନ ପଦ୍ଧତି । ଆବହତି = ଧାରଣ କରେ । ସ୍ଫଟିକ = ପଥର । କାତଃ = ଲେନ୍ସ । ସିମେଣ୍ଟ ।
ଅନୁବାଦ – ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସଚନ୍ତ ଶାସ୍ତର ଉପଯୋଗ ଥିଲା ପଢଞ୍ଚଳ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ ରସସମୁଚ୍ଚୟ ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ ବା ପ୍ରମୁଖ ଅଟେ । ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତର, ମାନସସାର, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦି ରସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟମାନ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ସ୍ଫଟିକ, କାଚ, ରଙ୍ଗ, ସିମେଣ୍ଟ, ନିର୍ଯ୍ୟାସ, ସୁଗନ୍ଧବସ୍ତୁ (ଅତର) କାଗଦଂ, ଲୌହ, ବିଶିଷ୍ଟମାଟିପାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ନିର୍ମାଣ ଓ ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଏସବୁ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି । ଏଠାରେ ଅନେକପ୍ରକାର ଅମ୍ଳ (ଏସିଡ୍) ଓ କ୍ଷାରମାନ ଉଲ୍ଲିଖ୍ ହୋଇଛି । ଏମାନଙ୍କର ଉପଯୋଗଦ୍ଵାରା କୃତ୍ରିମ ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅପେକ୍ଷିତ ସାଙ୍କେତବିଦ୍ୟା ମଧ୍ୟ ସେଥିରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମାନସୋଲ୍ଲାସ = ମାନସ + ଉଲ୍ଲାସ । ଇତ୍ୟାଦୟଃ ଇତି + ଆଦୟ ।
ସମାସ – ରସତନ୍ତ୍ରମ୍ = ରସାନାଂ ତନ୍ତ୍ରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍)
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଏତେଷୁ = ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ୭ମୀ । ଉପଯୋଗେନ = ହେତୌ ୩ୟା । ନିର୍ମାଣାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରତିପାଦିତା = ପ୍ରତି + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।
Text – 13.
चिकित्सायाम् अंपि ……………….. प्रत्यक्षोदाहरणानि सन्ति
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉପଯୋଗୀ = ବ୍ୟବହାର, ଆବଶ୍ୟକ । ରସତଃ = ରସରୁ ।
ଅନୁବାଦ – ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସତନ୍ତ୍ର ଶାସ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗ ଥିଲା । ପତଞ୍ଜଳି ମହର୍ଷିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ୍ର ଲୌହସଂସ୍କରଣଦ୍ବାରା ଲବଣ ନିର୍ମାଣ ରୀତିକୁ ବର୍ଣ୍ଣନ କରେ । ଖ୍ରୀ. ପୂ. ଦ୍ଵିତୀୟ ଶତକରେ,ଜାତ ନାଗାର୍ଜୁନଙ୍କର ରସରତ୍ନାକର ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହାଳୟ ନିର୍ମାଣନିମନ୍ତେ ସାଂକେତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପଣ କରିଛନ୍ତି । ପରୀକ୍ଷାଗାରର ଆବଶ୍ୟକ ତାପବିଶେଷ, ରସରୁ ଔଷଧନିର୍ମାଣ ରୀତି ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଅଛି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦି ୧୯ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଖ୍ରୀ.ଅ. ୧୧ଶ ବା ଏକାଦଶ ଶତକରେ ରସାଏଁନ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହର ଜ୍ବାଳାପରୀକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ର ଭାରତୀୟ ରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଏକୈକସ୍ୟା = ଏକ + ଏକସ୍ୟା । ଅଜୈବ = ଅତ୍ର + ଏବ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋଦାହରଣାନି = ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ + ଉଦାହରଣାନି ।
ସମାସ – ଲୋହାଳୟ = ଲୋହସ୍ୟ ଆଳୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ତାପବିଶେଷ = ତାପଃ ବିଶେଷ (କର୍ମଧାରୟ) । ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ରାଣି = ଅଜନ୍ତାୟା ଚିତ୍ରାଣି (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚିକିତ୍ସାୟାମ୍ = ଅଧୀକରଣେ ୭ମୀ । ମହର୍ଷେଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରକ୍ରିୟାୟା = କୃତ୍ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗ୍ରନ୍ଥ = ଅଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରଚନମ୍ = ରଚ୍ + ଲୁଟ୍ ।
Text – 14.
चरकसंहिता …………….. एदम्प्राथम्येन कृतः ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଜୀବକଃ = ବୈଦ୍ୟଙ୍କ ନାମ । ମୋହନିଦ୍ରାୟା = ମୋହିତ ନିଦ୍ରା ବା ହିଷ୍ଟୋଟିଜମ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର – ଚରକସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟ, ଭାବପ୍ରକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆୟୁର୍ବେଦ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ହିଁ ଏଠାରେ ଥିଲା । ୧୨୮ ତମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଭୋଜରାଜଙ୍କ ମସ୍ତିଷ୍କ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜୀବକ ନାମକ ବୈଦ୍ୟ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଶୁଣାଯାଏ । ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତାରେ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଉପକରଣମାନ, ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରମାନ ଅନେକ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ଭାବ ମିଶ୍ରଙ୍କର ଭାବପ୍ରକାଶରେ ରକ୍ତସଞ୍ଚାର ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ମୋହନିଦ୍ରାର (ହିଷ୍ଟୋଟିଜମ୍) ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ ହିଁ ଏହା ପ୍ରଥମେ କରାଯାଇଅଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟୋପକରଣାନି = ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା + ଉପକରଣାନି ।
ସମାସ – ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା = ଶସ୍ତ୍ରସ୍ୟ କ୍ରିୟା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରକ୍ତସଞ୍ଚାର = ରକ୍ତସ୍ୟ ସଞ୍ଚାର (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥମ୍ = ଚିକିତ୍ସାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ମୋହନିଦ୍ରାୟା = ମୋହସ୍ୟ ନିଦ୍ରା ତସ୍ୟା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ର।ଚୀନକାଳାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଜୀବକଃ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଭାରତେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରସିଦ୍ଧା = ପ୍ର + ସିଧ୍ + କ୍ତ (ବହୁବଚନେ) । କୃତିବାନ୍ = କୃ + କ୍ତବତୁ । କୃତଃ = କୃ + କ୍ତ ।
Text 15.
वृक्षायुर्वेदः ……………….. अधिकृत्य वदति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଗଜ = ହସ୍ତୀ । ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ = ବୃକ୍ଷର ସେବା ।
ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦ ଇତ୍ୟାଦି ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗୁଜୀବଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଅଧିତ କରି ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି । ହୟଲୀଳାବତୀରେ ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କର ସ୍ଵଭାବ ଓ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସେମାନଙ୍କର ରୋଗ, ଚିକିତ୍ସା, ଆହାର ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ମୃଗବୈଦ୍ୟଙ୍କର ପିତାଭାବେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶାଳିହୋତ୍ର ଅଶ୍ବଲକ୍ଷଣ, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦି ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ଗୌତମଙ୍କର ନୂତନ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ପାଲକାବ୍ୟଙ୍କର ହସ୍ତୀ ଆୟୁର୍ବେଦ ଲୋକରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବରାହମିହିରଙ୍କର ବୃହତ୍ଵସଂହିତା ବୃକ୍ଷର ସେବାକୁ ଅଧ୍ବକୃତ କରି କହିଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଚ୍ଚିକିତ୍ସା ତତ୍ + ଚିକିତ୍ସା । ନବାୟୁର୍ବେଦଃ = ନବ + ଆୟୁର୍ବେଦଃ । ହସ୍ତୟୁର୍ବେଦଃ ଆୟୁର୍ବେଦଃ ।
ସମାସ – ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ = ବୃକ୍ଷାମାଂ ଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଅଶ୍ଵାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିଖ୍ୟାତେନ, ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ମା । ଲୋକେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧ୍ବକୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପ୍ରବୃତ୍ତା = ପ୍ର + ବୃତ୍ + କ୍ତ ।
Text – 16.
असंख्या: ग्रहा: ……………. प्रतिपादिताः ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅହନ୍ତି = ସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି । ରୂଢ଼ମୂଳା = ପ୍ରସିଦ୍ଧିମୂଳା । ବିସ୍ତରେଣ = ବିସ୍ତୃତଭାବରେ । ମାହେୟଃ = ମହୀପୁତ୍ର (ମଙ୍ଗଳ) । ମଜ୍ଜାସାରଃ = ଜାଇଫଳ । କୂଜଗ୍ରହ = ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ।
ଅନୁବାଦ – ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ର – ଅସଂଖ୍ୟ ଗ୍ରହମାନ ଅଛନ୍ତି, ଅନ୍ୟ ସୌରମଣ୍ଡଳ ମଧ୍ୟ ହେବାକୁ ସମର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ବିଚାର ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରହିଛି । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପର ଆକର୍ଷଣ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପ ଇତ୍ୟାଦି ଏଠାରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ କୁହାଯାଇଛି । ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହର ସ୍ବରୂପ – ‘ଚପଳ ଲାଲ ଏବଂ ଧବଳ ଓ ଜାଇଫଳ ସଦୃଶ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ’’ ବୋଲି ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରାହମିହିର କହିଥିଲେ । ଆଧୁନିକ ଶାସ୍ତ୍ରକାରମାନେ କହନ୍ତି – ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ଉପର ଭାଗରେ ବରଫାବୃତ ହୋଇଛି ବୋଲି ଏଣୁ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତ ଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ସେଠାରେ ଦେଖାଯାଏ । ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ବୋଲି ଶବ୍ଦହିଁ ସେହି ଗ୍ରହରେ ଜୀବସମ୍ଭାବନାକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ । ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହାହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ?
ଭ୍ରମମୂଳକ’, ‘ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାହିଁ’ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅଂଶମାନ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମଜ୍ଜାସ।ରଣ୍ଠ = ମଜ୍ଜାସାରଃ + ଚ । ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣମ୍ = ପରସ୍ପର + ଆକର୍ଷଣମ୍ । ଇତ୍ୟବମ୍ = ଇତି +ଅତଃ ।
ସମାସ – ଅସଂଖ୍ୟା = ନ ସଂଖ୍ୟା (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ = କୂଜ ନାମ ଗ୍ରହଃ, ତଥ୍ୟ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା = ସ୍ଵସ୍ୟ ପ୍ରକାଶତା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଜୀବସମ୍ଭାବନା = ଜୀବସ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କଉଁରି ୧ ମା । ଭାରତୀୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ବିସ୍ତରେଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କୂଜସ୍ୟ = ଉପରି ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । କୂଜଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା !
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭବିତୁମ୍ = ଭୂ + ତୁମୁନ୍ । ସ୍ଥିତି ସ୍ଥା +କ୍ସିନ୍ । ଉକ୍ତା = ବଚ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଉକ୍ତବାନ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ ।
Text – 17.
सिन्धुसंभ्यताचित्राणि …………………. निरूपितम् अस्ति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦେବାଳୟ = ମନ୍ଦିର । ଗୁହା = ଗୁମ୍ଫା । ପରିଣାମମ୍ = ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ।
ଅନୁବାଦ – ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାର ଚିତ୍ର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ହିଁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ କରିଥାଏ । ସେଠାରେ ଥିବା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଓ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ । କର୍ଣ୍ଣାଟକର ବେଲୁର୍ରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଭୂମିସ୍କର୍ଶରହିତସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରର ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀର ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବ ମଣ୍ଡପାଧାରାସ୍ତମ୍ଭ, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା, ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମ, ବୃହଦ୍ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅତ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଟା = ଅତି + ଉତ୍କୃଷ୍ଟା । ବୃହଦ୍ବାସ୍ତୁମାଳା = ବୃହତ୍ + ବାସ୍ତୁମାଳା । ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ = ଇତି + ଆଦିଷୁ ।
ସମାସ – ସ୍ପର୍ଶରହିତଃ (୫ମୀ ତତ୍ତ୍ଵ) । କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ = କୋଣାର୍କସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ର, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟ = ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବସ୍ୟ ଆଳୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ସପ୍ତସ୍ଵରଃ = ସପ୍ତାନାଂ ସ୍ଵରାଂ (ଦ୍ବିଗୁ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କର୍ଣାଟକେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉତ୍କୃଷ୍ଟା = ଉତ୍ + କୃଷ୍ + କ୍ତ’ + ଟାପ୍ ।
Text – 18.
सङ्गीतविषये …………………. जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉପଯୁଜ୍ୟତେ = ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ । ବିସ୍ତରେଣ = ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ । ସନ୍ = ହୋଇ ।
ଅନୁବାଦ – ସଙ୍ଗୀତ – ସଙ୍ଗୀତ ବିଷୟରେ କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ ହିଁ ଜାଣନ୍ତି । ଆମର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ଯ ସଙ୍ଗୀତକୁ ଉପଯୁକ୍ତ କରୁଥିଲେ । ସଙ୍ଗୀତ ଚିକିତ୍ସାରତ୍ନାକର ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ରୋଗମାନଙ୍କର ବିଷୟରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ କହିଛି । ସେମାନଙ୍କର ଚିକିତ୍ସା ଉପଯୋଗିତା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା ।
ଏସବୁ ବିଷୟମାନଙ୍କରେ ପଠନାଦି କରି – ଜଣେ ଜଣେ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇ ସେହି ସେହି ଶାସ୍ତ୍ରର ପରିରକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରସାର କରନ୍ତୁ । ତଦ୍ବାରା ଭାରତମାତା ପୁନଶ୍ଚ ଜଗତ୍ଗୁରୁସ୍ଥାନ ଅଧିକୃତ କରିବ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅସ୍ମଦାଚାର୍ଯୋ = ଅସ୍ଥିତ୍ + ଆଚାର୍ଥେ । ଚିକିତ୍ସାପଯୋଗିତାମ୍ = ଚିକିତ୍ସା + ଉପଯୋଗିତାମ୍ । = ଏକ + ଏକଃ । ତଉଲ୍ଲାସ୍ତସ୍ୟ ତତ୍ + ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ।
ସମାସ – ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ = ସଂସ୍କୃତଂ ଜାନାତି ଯଃ ହାଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଜଗଦ୍ଗୁରୁ = ଜଗତଃ ଗୁରୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଙ୍ଗୀତବିଷୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଆଚାର୍ଯୋ = ଅନୁକ୍ତ କଉଁରି ୩ୟା । ରୋଗାଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିଷୟେଷୁ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତେନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ୍ମା = କୃ + କ୍ଵାଚ୍ ।