Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः Textbook Exercise Questions and Answers.
CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Poem 1 दशावतारस्तुतिः Question Answer
୨. एकेन वाक्येन उत्तरं लिखत ।
(ଏକ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।)
(क) केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
କେଶରଃ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ମୀନଶରୀର ଧୃତ୍ଵ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ।
(ख) कच्छपस्य किंभूते पृष्ठे क्षितिः अतिष्ठत् ?
Solution:
ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ଅତି ବିପୁଳତରେ କଚ୍ଛପସ୍ୟ ପୃଷେ କ୍ଷିତିଃ ଅତିଷ୍ଠିତ୍ ।
(ग) शूकरस्य दशनशिखरे धरणी कथं वर्त्तते ?
Solution:
ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ ଧରଣୀ ଶୂକରସ୍ୟ ଦଶନଶିଖରେ ବର୍ଷତେ ।
(घ) वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ବାମନସ୍ୟ ପଦନଖନୀରଂ ଜନପାବନଂ କୃତମ୍ ।
(ङ) हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ହଲ୍ହତିଭାତି ମିଲିପ୍ସମ୍ମନାଭ କଲିଦାଭନିବ କଲଧରସ୍ୟ ବସନ ଆସାତ ।
(च) बुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ବୁଦ୍ଧ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ସଦୟହୃଦୟଂ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।
(छ) कल्की कथं करवालां कलयति ?
Solution:
କଲ୍କା ସ୍ନୋଛନିବଦିନଧନେ ଧିମକେତ୍ନନିବ କିମଣି କରାଇ କରିବାକ କାଳମତି ।
२. एकेन पदेन उत्तरं लिखत ।
( ଏକ ପଦରେ ଭରତ ଲେଖ । )
(क) प्रलयसागरजले श्रीकृष्णेन कस्य चरित्रं विहितम् ?
Solution:
ବହିତ୍ରସ୍ୟ ।
(ख) नरहरि : नखेन कस्य तनुं दलितवान् ?
Solution:
ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ।
(ग) भृगुपतिः केषां रुधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ ।
(घ) कः दिक्षु रावणमस्तकवलिं वितरेत् ।
Solution:
ଶ୍ରୀରାମ ।
(ङ) बुद्धः किम् अनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍ ।
(च) दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବୀ ।
३. बन्धनीमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
( ବନ୍ଧିନାପଧ୍ୟରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରପର୍ଣ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)
(क) कच्छपस्य पृष्ठे ______ तिष्ठति । (सागरः, मत्स्यः, क्षितिः)
Solution:
କ୍ଷିତି
(ख) नरहरेः करकमले ______ अद्भुतशृङ्गम् । (नयनं, नखं, नलिनम्)
Solution:
ନଖମ୍
(ग) वामनः ______ छलयसि स्म । (बलरामं, वलिं, परशुरामम्)
Solution:
ଜଗତ୍
(घ) भृगुपतिः क्षत्रियरुधिरेण ______ स्नपितवान् । (भारतं, जम्बूद्वीपं जगत्)
Solution:
ଜଗତ୍
(ङ) हलधरः जलदाभं ______ अवहत् । (कुसुमम्, सलिलम्, वसनम्)
Solution:
ବସନମ୍
(च) कल्की करालं ______ अकलयत् । (करतालम्, करवालम्, धनुः)
Solution:
କରବାଳମ୍
(छ) दशाकृतिकृते ______ नमः । (रामाय, कृष्णाय, शिवाय )
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ
४ . उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरुत |
(ଓଡ଼ିଆରେ କିମ୍ବା ଇଂରାଜୀରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
(क) प्रलयपयोधि ______ हरे ||୨||
Solution:
ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ ! ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ !
(ख) तव करकमलवरे …………………………………………………… हरे ।।४।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ତୁମର ହସ୍ତପଦ୍ମମାନଙ୍କରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅତ୍ୟନ୍ତ କୋମଳ ପଦ୍ମପାଖୁଡ଼ା ପ୍ରାୟ ଅଙ୍ଗୁଳି ତା’ ଉପରେ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ ଅଦ୍ଭୂତ ନଖଦ୍ଵାରା ହରିଣ୍ୟକଶିପୁର ଶରୀରକୁ ବିଦଳନ କରିଛ, ଯେପରି ଭ୍ରମର ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କୁ ବିଦଳନ କରେ । ହେ ନରହରି ରୂପଧାରି ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତୁମେ ଜଗତକୁ ଜୟଯୁକ୍ତ କର !
(ग) क्षत्रियरुधिरमये ……………………………………………………………. हरे ।।६।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ପରଶୁରାମ ଅବତାରରେ ପିତା ଜମଦଗ୍ନିଙ୍କ ଆଦେଶରେ ମାତାଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ କାଟିଲ । ସମସ୍ତ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ପରଶୁଦ୍ଵାରା ନିହତ କରି ଜଗତକୁ ରୁଧର ବା ରକ୍ତରଞ୍ଜିତ କଲ । ସେହି ରକ୍ତକୁ ଯଜ୍ଞକୁଣ୍ଡରେ ରଖ୍ ସ୍ନାନ କରି ପିତୃଲୋକକୁ ତୃପ୍ତ କରିଥିଲେ । ସେ ଜଳ ଜଗତର ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ପାପକୁ ନାଶ କଲା ଓ ସଂସାରର ଦୁଃଖକୁ ପ୍ରଶମିତ କଲା । ହେ ଜଗଦୀଶ ଏହି ପରଶୁରାମ ରୂପକୁ ଧରିଲ । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ଜୟ ହେଉ ।
(ପ) निन्दसि ……………………………………………. हरे ||९||
Solution:
ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତୁମ୍ଭେ ବେଦରୁ ଜାତ ଯଜ୍ଞ ବିଧୂର କର୍ମମାର୍ଗକୁ ଧ୍ଵକ୍କୃତ ବା ନିନ୍ଦା କରିଅଛ । ତୁମ୍ଭେ ଯେଣୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମସ୍ଵରୂପ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସଦୟ ହୃଦୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଅଛ । ହେ ଜଗଦୀଶ ବୁଦ୍ଧ ଶରୀରକୁ ଧରି ଜଗତକୁ ଅଜ୍ଞାନ ଭାବରୁ ପାରିକର । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
(ड) वेदानुद्धरते ……………………………………………….. नम: ||२||
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ବେଦୋଦ୍ଧାରକ ମତ୍ସ୍ୟ, ପୃଥ୍ବୀରକ୍ଷକ କୂର୍ମ, ଜଳମୟତାରୁ ପୃଥ୍ବୀଉଦ୍ଧାରକ ଶୂକର, ଦୈତ୍ୟ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁର ସଂହାରକ ନୃସିଂହ, ବଳିକୁ ଛଳକରି ପାତାଳକୁ ପଠାଇଥିବା ବାମନ, କ୍ଷତ୍ରିୟବିଧ୍ୱଂସକ ପରଶୁରାମ, ରାବଣନିଧନକାରୀ ଶ୍ରୀରାମ, ହଳଧାରୀ ବଳରାମ, କରୁଣାର ଅବତାର ବୁଦ୍ଧ, ମୂର୍ଖମାନଙ୍କର ବିନାଶକ କଳ୍କି ତୁମର ଦଶବିଧ ଆକୃତି ବା ସ୍ଵରୂପାବତାର ନିମନ୍ତେ ତୁମକୁ ନମସ୍କାର (କରୁଅଛୁ) ।
५. सन्धिं कुरुत –
(ସନ୍ଧି କର ।)
धृतवान् + असि, चरित्रम् + अखेदम्, कला + इव, जगत् + अपगतपापम्, किम् + अपि ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ + ଅସି = ଧିତବାନପି ।
ଚରିତ୍ରମ୍ + ଅଖେଦମ୍ = ଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ ।
କଳା + ଇବ = କଳେବ ।
କଗତ୍ + ଆପଗତପାସମ୍ଭ = ଜଗଦପଗତପାପମ୍ ।
କିମ୍ + ଅପି = କିମପି ।
६. सन्धिविच्छेदं कुरुत ।
( ସନ୍ଦି ବିଛେଦ କର ।)
क्षितिरतिविपुलतरे, बलिमद्भुतवामन, जलदाभम्, यज्ञाविधेरहह, धूमकेतुमिव, कवेरिदम्, वेदानुद्धरते ।
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ ।
ବଳିମଦ୍ଭୁତବାମନ = ବଳିମ୍ + ଅଦ୍ଭୁତବାମନ ।
ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦ୍ + ଆଭମ୍ ।
ଯକବିଥେରହହ = ଯଜ୍ଞବିଧଃ + ଅହହ ।
ଧୂମକେତୁମିବ = ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ ।
କବେରିଦମ୍ = କନଃ + ଇଦମ୍ ।
ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧଉତେ = ବେଦାନ୍ + ଉଦ୍ଧରତେ ।
७. रेखाङ्कितपदानां सकारणं विभक्तिं निरूपयत ।
(ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସକାରଣ ବିଭକ୍ତ ନିରୂପଣ କର ।)
(क) केशव ! धृतमीनशरीर !
(ख) तव पृष्ठे तिष्ठति ।
(ग) तव करकमलवरे नखम् अद्भुतशृङ्गम् ।
(घ) जलदाभं वसनं वपुषि वहसि ।
(ङ) यज्ञविधेः श्रुतिजातं निन्दसि ।
(च) दशाकृतिकृते कृष्णाय नमः ।
Solution:
କେଶବ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପୃଷ୍ଠ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ନଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ବସନଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।
ଯକବିଧେ: = ସତ୍ମଦେ ୬ଶା ।
ଦଶାକ୍କତିକ୍ତେ = ଭାବେ ୬ମା ।
८. सविग्रहं समासनाम लिखत ।
(ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସହ ସମାସ ନାମ ଲେଖ ।)
प्रलयपयोधिजले, धृतकच्छपरूप, कलङ्ककला, पदनखनीरजनितजनपावन, शमितभवतापम्, श्रीजयदेवकवेः ।
Solution:
ପ୍ତଲମପଗୋଥିଲଲେ = ପୟୋଧେ ଜଳଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍), ପ୍ରଳୟେ ପୟୋଧ୍ଵଜଳେ (୭ମୀ ତତ୍) ।
ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ = ଧୃତଃ କଚ୍ଛପରୂପଃ ଯଃ ଧଃ, ସଂବୋଧନେ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।.
କଲଜକନା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପଦ ନମଃ, ତୟୋ ନୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ତେନଜନିତ ଜନପାବନଃ (୩ୟା ତତ୍) ।
ଶମିତଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଶମ୍ରିତା ଭବତାପଂ ଯେନ ଧଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ଶ୍ମାକମ୍ଦେଦବକହେ: = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ)
९. शून्यस्थाने प्रकृतिं / प्रत्ययं वा लिखत |
(ପ୍ପାନ୍ୟସ୍ଥାନରେ ପ୍ତକ୍ତି / ପ୍ରତପଣ ଲେଖ ।)
धृतः = धृ + …… ।
निमग्ना = नि + …… + …… + टाप् ।
शमितः = शम् + …… + क्तः ।
वहते = वह + …… ।
आतन्वते = आ + तनु + …… ।
Solution:
କ୍ତ
ମକ, କ୍ତ
ଇଣ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍
୨୦. दत्तपदानि व्यवहृत्य वाक्यानि रचयत ।
(ପ୍ରଦତ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ବାକ୍ୟଗଠନ କର ।)
पयोधिः, हरे!, नखः, अद्भुतः, रुधिरम्, पयः, वसनम्, शुभदः, तुभ्यम् नमः ।
Solution:
ପୟୋଧଃ (ସମୁଦ୍ର) = ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରେ ପୟୋଧଃ ବିରାଜତେ ।
ହରେ ! ( ହେ ହରି) = ହରେ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।
ଅଦ୍ଭୁତଃ (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ) = କିଞ୍ଚିତ୍ ଅଦ୍ଭୁତଃ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅପଶ୍ୟାମ୍ ।
ରୁଧ୍ରରମ୍ (ରକ୍ତ) = ରାକ୍ଷସା ରୁଧରମ୍ ଅପିବନ୍ ।
ପମ: (ଜଳ) = ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟଃ ପବିତ୍ର ।
ବସନମ୍ (ବସ୍ତ୍ର) = ଭଗବାନ୍ ଣ୍ଡାତ୍କଯସ୍ୟ ବସନଂ ପାତମ୍ବ ।
ଣ୍ମଭଦ: ( ଶୁଭପ୍ରଦ) = ଅୟଂ ନବବର୍ଷୀ ଶୁଭଦଃ ଭବତୁ ।
ତୁଭ୍ୟମ୍ (ତୁମକୁ) = ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ଦଦାମି ।
ନାପ: ( ନମସ୍କାର) = ଣିଯକାମ ନାମ: ।
୨. अधोलिखितानां रेखाङ्कितपदानां मूलधातु – पुरुष – काल निरुपण कुरुत ।
(ନିମ୍ଲିଲିଖିତ ରେଖାଙ୍କକର ମ୍ଲଲଧାତ୍-ପୁରୁପ-କାକ ନିର୍ପଣ କର ।)
(क) विहित वहित्र चरित्रम् ।
Solution:
ବିହିତ = ବି ଉପସର୍ଗ ଧା ଧାତୁ କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଙ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।
(ख) तव तिष्ठति पृष्ठे ।
Solution:
ତିଷ୍ଠତି = ସ୍ପା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।
(ग) छलयसि विक्रमणे वलिम् ।
Solution:
ଛଳୟସି = ଛଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।
(घ) धृतवान् असि वेदम् ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ ଧାତୁ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗେ ଲଡ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।
(ङ) वहसि वपुषि विशदे वसनम् ।
Solution:
ବହସି = ବହୁ ଧାତୁ ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ଏକବଚନ ।
(च) कलयसि करवालम् ।
Solution:
କଳୟସି = କଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।
(छ) म्लेच्छान् मूर्च्छयते ।
Solution:
ମୂର୍ଦ୍ଦୟତେ = ମୂର୍ଚ୍ଛା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକ ବଚନ ।
୨२. अधोलिखित रेखाङ्कितपदानां मूलशब्द- लिङ्ग – विभक्ति – वचननिरूपणं कुरुत
(ନିମ୍ନଲିଖ ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳଶବ୍ଦ – ଲିଙ୍ଗ – ବିଭକ୍ତି – ବଚନ ନିରୂପଣ କର ।)
(क) पयोधिजले धृतवानसि वेदम् ।
Solution:
ପୟୋଧଃ = ପୟୋଧ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।
(ख) किणचक्रगरिष्ठे तव पृष्ठे तिष्ठति ।
Solution:
ଗରିଷ୍ଠ = ଗରିଷ୍ଠ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।
(ग) जलदाभं वसनं वहसि ।
Solution:
କଳାବାର = ଜଳଦାଭମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା. ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।
(घ) शुभदं सुखदं भवसारं शृणु ।
Solution:
ସୁଖଦଂ = ସୁଖଦମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।
(ङ) जगन्ति वहते तुभ्यं नमः ।
Solution:
ଜଗନ୍ତି = ଜଗତ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ !
୨३. प्रतिशब्दद्वयं लिखत ।
(ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
केशवः, क्षितिः, शशी, भृङ्गः, रुधिरम्, मौलिः, वसनम्, श्रुतिः, निवहः ।
Solution:
କେଶବ = କୃଷ୍ଣ, ଜଗଦୀଶଃ ।
କ୍ଷିତିଃ = ଧରଣୀ, ପୃଥିବୀ ।
ଶଶୀ = ଚନ୍ଦ୍ରମା, ଶଶାଙ୍କ ।
ଭୃଙ୍ଗୀ = ଭ୍ରମରଃ, ଷଟ୍ପଦଃ ।
ରୁଧରମ୍ = ରକ୍ତମ୍, ଶୋଣିତମ୍ ।
ମୌନିଃ = ଶିରଃ, ମସ୍ତକଃ ।
ବସନମ୍ = ବସ୍ତମ୍ଭ, ବାସ ।
ଶ୍ରୁତିଃ = ବେଦଃ, ଶ୍ରବଣମ୍ ।
ନିବହିଃ = ସମୂହଃ, ଯୂନଃ ।
୨४. स्त्रीप्रत्यये रुपं लिखत
(ସ୍ତା ପ୍ରତଦମ ରୂପ ଲେଖି ।)
मीन, क्षत्रिय, पति, धृत ।
Solution:
ମୀନ = ମୀନା ।
କ୍ଷତ୍ରିୟ = କ୍ଷତ୍ରିୟା ।
ପତି = ପନୀ ।
ଧୃତ = ଧୃତା ।
ପରାଶା ଇପଯୋଗୀ ଅତିରିକ୍ତି ପୃଣୋରର
୨. कोष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରୁପଣ କରି ଶୁନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)
1. प्रलयपयोधिजले धृतवानसि ______ | (वेदम्, शास्त्रम्, यज्ञम्)
Solution:
ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।
2. प्रलय ______ जले धृतवानसि वेदम् । ( संसार, वन, पयोधि )
Solution:
ପ୍ରଳୟ ପୟୋଧ ଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।
3. विहितवहित्रचरित्रम् ______ । (अक्लेशम्, अखेदम्, अपेतम्)
Solution:
ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ ଅଖେଦମ୍ ।
4. ______ धृतमीनशरीर जय जगदीश हरे । ( गोविन्द, माधव, केशव)
Solution:
କେଶବ ଧୃତମୀନଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
5. क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति ______ । (कोष्ठे, पृष्ठे, ओष्ठे)
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷେ ।
6. धरणिधरणकिणचक्र ______ । (पृष्ठे, कोष्ठे, गरिष्ठे)
Solution:
ଧରଣିଧରଣକିଣଚକ୍ର ଗରିଷ୍ଠ ।
7. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हेर । (कुर्म, कच्छप, शूक)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
8. वसति दशनशिखरे ______ तव लग्ना । ( रमणी, तरणी, घरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା ।
9. ______ कलङ्ककलेव निमग्ना ।( धरणी, शशिनि, तरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ନିମଗ୍ନା ।
10. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (किशोर, पुष्कर, शूकर)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
11. तव करकमलव ______ अद्भूतशृङ्गम् । (पदम्, मुखम्, नखम् )
Solution:
ତବ କରକମଳବରେ ନଖମ୍ ଅଦ୍ଭୁତଶୃଙ୍ଗମ୍ ।
12. दलितहिरण्यकशिपुतनु ______ । (शृङ्गम्, अङ्गम्, भृङ्गम्)
Solution:
ଦଳତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ପତନ୍ମ ଭୁଲଂମ୍ଭ ।
13. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( रामहरि, नरहरि, गौरहरि )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ନରହରି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
14. छलयसि विक्रमणे ______ अद्भुतवामन । (वलिम्, कलिम्, रिपुम्)
Solution:
ଛଳୟସି ବିକ୍ରମଣେ ବଳିମ୍ ଅଦ୍ଭୁତବାମନ ।
15. पदनखनीरंजनतिजन ______ । (वामन, पावन, जीवन)
Solution:
ପଦନଖନାରକନିଜନ ପାବନ ।
16. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( जीवन, पावन, वामन )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ବାମନ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
17. क्षत्रियरुधिरमये जगदपगत ______ । (पुण्यम्, पापम्, कोपम्)
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ଜଗଦପଗତ ପାପମ୍ ।
18. स्नपयसि ______ शमितभवतापम् । (वयसि, पयसि, वपुसि)
Solution:
ସ୍ନପୟସି ପୟସି ଶମିତଭବତାପମ୍ ।
19. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (भृगुपति, राष्ट्रप्रीतिः, अर्हपति)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ଭୃଗୁପତି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।
20. वितरसि ______ रणे दिक्पतिकमनीयम् । (दिक्षु, दुःखं, सुखम्)
Solution:
ବିତରସି ଦିକ୍ଷୁ ରଣେ ଦିକ୍ପତିକମନୀୟମ୍ ।
21. दशमुखमौलिवलिं ______ । ( कमनीयम्, गमनीयम्, रमणीयम् )
Solution:
ଦଶମୁଖମେଲିବିଲିଂ ରମଣୀପମ୍ ।
22. वहसि वपुषि विशदे ______ जलदाभम् । (कलसं, कुसुमं, वसनम्)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।
23. वहसि वपुषि ______ वसनं जलदाभम् । (विशदे, विषदे, रसदे)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।
24. हलहतिभीति ______ यमुनाभम् । (पिड़ित, मिलित, सङ्गीत)
Solution:
25. निन्दसि यज्ञविधेरहह ______ । (श्रुतिजातम्, स्मृतिवादम्, ग्रहजातम् )
Solution:
ନିନ୍ଦସି ଯଜ୍ଞବିଧେରହହ ଶ୍ରୁତିଜାତମ୍ ।
26. सदयहृदयदर्शित ______ । ( पशुघातम्, प्राणीघातम्, पक्षीघातम् )
Solution:
ସଦଯ୍ଦୃଦୟଦଣିତ ପଶ୍ଚପତମ୍ ।
27. म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि ______ । (करालम्, करवालम्, करतालम् )
Solution:
କ୍ଳେଚ୍ଛନିବହନିଧନେ କଳୟସି କରବାଳମ୍ ।
28. धूमकेतुमिव किमपि ______ । (सरलम्, करालम्, करवालम् ) )
Solution:
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।
29. श्रीजयदेवकवेरिदम् ______ । (कोमलम्, उदारम्, भवसारम् ) )
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବକବେରିଦମ୍ ଉଦାରମ୍ଭ ।
30. शृणु सुखदं ______ भवसारम् । (सुकरं, विविधं, शुभदं)
Solution:
ଶୁଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।
31. शृणु ______ शुभदं भवसारम् । (सुखदं, सकलं, समयं )
Solution:
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।
32. कृष्णाय ______ नमः । (आभ्यां, केभ्यं, तुभ्यम्)
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।
अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत ।
1. क: वेदं ध्तवान् |
Solution:
କେଶବ୍ଦ:
2. प्रलयपयोधिजले शवः किं धृतवान् ?
Solution:
ବେଦମ୍
3. क्षितिः तव कस्मिन् प्रदेशे तिष्ठति ?
Solution:
ପୃଷ୍ଠ
4. कस्य पृष्ठे क्षिति: अतिष्ठत् ?
Solution:
କଚ୍ଛପଦ୍ୟ
5. धरणी कुत्र लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଦଣନଶିଖରେ
6. का दशनशिखरे लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଧରଣୀ
7. कुत्र कलङ्ककलेव निमग्ना आसीत् ?
Solution:
ଣଣିନି
8. करकमलवरे किम् अद्भुतशृङ्गम् ?
Solution:
ନିଖମ୍
9. नरहरिरूपे केशवः कस्य तनुभृङ्गं दलितम् ?
Solution:
ଦ୍ରିରଣ୍ୟକଶିପୋ:
10. वामनः कं दलयति ?
Solution:
ଚଲିମ୍ନ
11. क्षत्रियरुधिरमये जगत् किम्भूतमासीत् ?
Solution:
ଅପରତପାପମ୍ନ
12. किम् अपगतपापमासीत् ?
Solution:
କଗତ୍
13. कः क्षत्रियाणां रूधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
ଭୃଗୁପତି
14. रामः रणे दिक्षु किं वितरति ?
Solution:
ଦଶମୁଖମୌଳିବଳିମ୍
15. हलधरः जलदाभं किं वपुषि वहति ?
Solution:
ବସନମ
16. हलधरः जलदाभं वसनं कुत्र वहति ?
Solution:
ବପୁଶି
17. कस्य वसनं यमुनाजलदाभम् आसीत् ?
Solution:
ହଳଧରମ୍ୟ
18. बुद्धः किमनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍
19. बुद्धेन कीदृशं हृदयं दर्शित: ?
Solution:
20. केशव: म्लेच्छनिवहनिधने कीदृशं रूपं वभार ?
Solution:
21. कल्की कीदृशं करवालं कलयति ?
Solution:
କରାଳମ୍
22. कस्यै नमः ?
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ
23. दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବ
संक्षेपेण उत्तरं लिखत –
1. केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
ଶଙ୍ଖାସୁରଃ ନାମ ରାକ୍ଷତଃ ସମୁଦ୍ରେ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବତା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣନ ମୀନାବତାରେ ତଂ ନିହତ୍ୟ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଭଗବାନ୍ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ସନ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି ।
2. केशवः किमर्थं कच्छपावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵକର୍ଣ୍ଣମନ୍ଦାତ୍ ଦୈତ୍ୟଦ୍ଵୟଂ ସୃଷ୍ଟା ତୌ ନିହତ୍ୟ ମେଦିନୀ ସୃଷ୍ଟବାନ୍ । ଅସ୍ଥିରାଂ ମେଦିନୀ ସ୍ଥିରାଂ କର୍ତ୍ତୃ ଭଗବାନ୍ କୂର୍ମରୂପଂ ଧୃତବାନ୍ । ଅନେନ ପୃଥିବୀ ସ୍ଥିରା ଅଭିବତ୍ ।
3. केशवः कथं वराहावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଏକଦା ଭଗବାନ୍ ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିଂ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ତତ୍ର ଅନେନ ପୃଥିବୀ ଗହନା ଅଭିବତ୍ । ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ଦିବ୍ୟ ପ୍ରଚୁରଜଳଂ ପୃଥିବୀ ଧାରୟିତୁମ୍ ଅଶକ୍ତା ଜାତା । ପୃଥିବୀ ରସାତଳଂ ଗତବତୀ । ତଦାନୀ ଭଗବାନ୍ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ବିଶାଳ ବରାହରୂପେଣ ଆବିର୍ଭୂୟ ସ୍ଵଦନ୍ତାଗ୍ରେଣ ପୃଥ୍ବୀମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।
4. वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମନ୍ତେ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ଭଗବାନ୍ ବଲିଂ ପଦତ୍ରୟ ପରିମିତାଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତତ୍ପଶ୍ଚାତ୍ ବୃହଦ୍ରୂପ ପ୍ରକଟୀକୃତ୍ୟ ସ୍ବର୍ଗାଦିଲୋକଂ ପଦତ୍ରୟେଣ ଆସୂର୍ଯ୍ୟ ଦେଶରାଧନ ତଂ ଦୈତ୍ୟ ବଧ୍ଵ ଚାଧଃ ସୁତଳଂ କ୍ଷିପ୍ତବାନ୍ । ବାମନସ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ତଲୋକାତ୍ ପଦନଖାତ୍ ସ୍ରବତ୍ୟ ଗଙ୍ଗାଜଳେନ ଜନାନାଂ ପାବିଦ୍ର୍ୟ ବିହିତମ୍ ।
5. रुधिराणां पयसि किम् अभूत् ?
Solution:
କ୍ଷାତ୍ରତେଜସଂପନଂ ଚାସୀତ୍ଵ । ବ୍ରହ୍ମତେଜଃ କ୍ଷାତ୍ରତେଜଃ ଚ ଉଭୟୋ ସମ୍ମିଶ୍ରଣଂ ତସ୍ମିନ୍ ଅଭବତ୍ । ସଂସାରଂ କ୍ଷତ୍ରିୟଶୂନ୍ୟ କୃଷ୍ଣା ପୃଥିବୀ ରୁଧମୟଂ କୃତମ୍ । କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ପୟସି ଶମିତ ସଂସାରସନ୍ତାନଂ ଦୂରୀକୃତକଳୁଷ ଚ ଜଗତ୍ ସ୍ଵପୟତି ସ୍ମ ।
6. हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବତଃ ବଳରାମାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି ହଳଧରଃ ନାମ ବଳରାମଃ । ହଳଧରସ୍ୟ ବରଂ ଧବଳଂ ଗୌରଂ ବା ଅତଃ ସ୍ୱ ବିଶଦେ ବପୁଷି ମେଘବର୍ଣ୍ଣସଦୃଶଂ କୃଷ୍ଣବର୍ଣ୍ଣ ବସନଂ ଧାରୟାମାସ ।
7. वुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧି ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସମାଜଂ ସଂସ୍କୃତଂ ଚ ଅହିଂସାୟା ମନ୍ତ୍ର ଅଭିମନ୍ତ୍ରିତମ୍ । ଯଜ୍ଞ ପଶୁମାରଣରୂପଂ ନିନ୍ଦିତଂ କର୍ମ ନ ସ୍ୱୀକୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧ ସଦୟହୃଦୟଂ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।
8. कल्की कथं करवालं कलयति ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ କଳ୍କୀ ଅବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ଫ୍ଲେଚ୍ଛସମୂହନିଧନେ ଔତ୍ପାତିକଗ୍ରହବିଶେଷ ଧୂମକେତୁମ୍ ଇବ କିମପି କରାଳଂ କରବାଳଂ ଧାରୟତି ।
9. रामावतारेण हरिः किं कृतवान् ?
ରାମାବତତେଣ ହରି: ରଣେ ବିକ୍ଷ୍ମ ଦିକ୍ପାଲେଶ୍ୟ ଦିକ୍ପତିକମନାଫ ରମଗାଙ୍ଗ ଜଣକଖରଲି ବନ୍ଦି ବିତରତି । ଦଶସୁ ଦିକ୍ଷୁ ରାବଣସ୍ୟ ଦଶାନନମ୍ ଉପହାରରୂପେଣ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ ।
10. भगवत: वराहावतारं वर्णयत ।
Solution:
ପୁରା ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ଦେବଲୋକନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ଯଦେବ ଅଣ୍ଡସ୍ୟ ରଚନଂ କୃତବାନ୍ ତସ୍ମାତ୍ ପୃଥିବ୍ୟା କାଞ୍ଚନଗିରଃ ଅଭବତ୍ । ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିମାଂ ଗୁରୁଭାରେଣ ଧରିତ୍ରୀ ପ୍ରକମ୍ପିତା ଅଭୂତ୍ । ପୁନଃ ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ତେଜୋମୟିଦିବ୍ୟ – ଜଳେନ କ୍ରମଶଃ କ୍ଷିତିଃ ଅସକ୍ତା ସନ୍ ରସାତଳଂ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ଲୋକହିତାର୍ଥେ ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ବରାହାବତାରଂ ଧୃତ୍ଵା ଜଳକ୍ରୀଡ଼ୟା ତନ୍ମଧାତ୍ ପୃଥିବୀ ସୁଦର୍ଶନାର୍ଥେ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱ ବହିଃ ଆଦେତୁଃ ପ୍ରଯତଂ କୃତବାନ୍ । ପୃଥ୍ବୀ ବରାହରୂପଧାରିଣା ଭଗବତା ନାରାୟଣେନ ସମୁଦ୍ଧତା ସୁସ୍ଥାପିତା ଚ ।
11. केशवस्य वामनावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ କେଶବସ୍ୟ ଦଶବିଧରୂପମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସ୍ୱ ବାମନରୂପେଣ ବଲିଂ ଛଳୟତି । ଅସ୍ୟ ବାମନସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପମ୍ ଅଦ୍ଭୂତମ୍ । ଭଗବାନ୍ ବାମନାବତାରେ ବଳେ ସମୀପଂ ଗତ୍ବା ପଦତ୍ରୟଂ ପରିମିତଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତ୍ରିପାଦବିକ୍ଷେପଣେ ସମଗ୍ର ପୃଥ୍ବୀ ସଚରାଚରବିଶ୍ଵ ଚ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବକିଂ ଛଳୟିତ୍ଵା ତଂ ପାତାଳପୁରୀ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ । ଅସ୍ୟ ବଳେ ପଦନଖେଭ୍ୟ ପବିତ୍ର ଜଳଂ ନିତଂ ଭବତି । ଅନେନ ଜଳେନ ସମଗ୍ର ଲୋକଂ ପାବନଂ ଭବତି । ଭଗବାନ୍ ବଳେ ନିଧନାର୍ଥୀ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥ ଚ ବାମନାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ।
12. केशवस्य बुद्धशरीरं वर्णयत ।
Solution:
ଦଶାବତାରମଧେ ଭଗବତଃ ବୁଦ୍ଧବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ବେଦପ୍ରତିପାଦିତେଷୁ କେଷୁଚିତ୍ ଯଜ୍ଞେଷୁ ହିଂସା ପ୍ରବର୍ତ୍ତମାନା ଆସୀତ୍ । ତଦା ଲୁମ୍ବିନୀଗ୍ରାମେ ଶୁଦ୍ଧୋଦନସ୍ୟ ପୁତ୍ରରୂପେଣ ବୁଦ୍ଧ ଅଜନୟତ୍ । ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧ ବେଦେଷୁ ସ୍ଥିତାନି ହିଂସାପୂର୍ଣ୍ଣଯଜ୍ଞପ୍ରତିପାଦକାନି ବଚନାନି ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ଆସୀତ୍ । ପଶୁବଳୀଜନିତ ହିଂସାଂ ବିନିନ୍ଦ୍ୟ ସଂସାରେ ଅହିଂସାୟା ପ୍ରଚାରଂ କୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧସ୍ୟ ହୃଦୟମ୍ ଅତୀବ ଦୟାପୂର୍ଣ୍ଣମାସୀତ୍ । ଅତଃ ହିଂସାୟା ନିବୃତ୍ୟର୍ଥୀ କେଶବ ବୁଦ୍ଧାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ଆସୀତ୍ ।
दीर्घप्रश्नोत्तरम्
1. भगवतः दशावतारं संक्षेपेण विवृणुत ।
Solution:
ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥୀ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ସମ୍ଭବତି । ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଙଯେପେଣ ପ୍ରଦାୟରେ ପ୍ରଥା –
(୧) ମସ୍ୟାବତାରଃ – ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବେଦାନ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।
(୨) କଚ୍ଛପାବତାରଃ – ଅସ୍ଥିରାଂ ପୃଥିବୀ ସ୍ଥିରୀକୃତବାନ୍ ।
(୩) ବରାହାବତାରଃ – ଜଳେ ନିମଜ୍ଜତଂ ପୃଥିବୀ ଧୃତବାନ୍
(୪) ନରସିଂହାବତାରଃ – ନ୍ଦେତ୍ୟହିରଣ୍ୟକଶିପୁ ହତବାନ୍ |
(୫) ବାମନାବତାରଃ – ବଳେ ଗର୍ବଂ ନଷ୍ଟବାନ୍ ।
(୭) ରାମାବତାର: – ଲଙ୍କେଶରାବରଂ ହତବାନ୍ ।
(୮) ହଳଧରାବତାରଃ – କଂସାସୁରଂ ହତବାନ୍ ।
(୯) ବୁଦ୍ଧାବତାରଃ – ହିଂସାପରଂ ଯଜ୍ଞ ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ।
(୧୦) କଳ୍କ୍ୟବତାରଃ – ମେଚ୍ଛାନାଂ ନିଧନଂ କୃତମ୍ ।
ଅସ୍ମିନ୍ କ୍ରମେ କବି ଜୟଦେବକୃତସ୍ତୁତଃ ଯଥା –
” ବେଦାନୁଦ୍ଧିରତେ ଲଗନ୍ତି ବହୁତେ ଭୁଗୋଲମ୍ନବସ୍ତତେ
ଦୈତ୍ୟାନ୍ ଦାରୟତେ ବଳଂ ଛଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୌଲସ୍ତ୍ୟ ଲଗରେ ଦୁଇ କଲପରେ କାରୁଣ୍ୟମଜନ୍ମରେ
ମେଚ୍ଛାନ୍ମ ର୍ଜ୍ଜୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।”
2. वामनावतारस्य पौराणिकमहत्त्वं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ଅସ୍ୟ ଅବତାରସ୍ୟ ପୌରାଣିକୀ କଥା ଇଦୃଶମ୍ – ବହିଃ ଅତୀବ ଧାର୍ମିକଃ ସାତ୍ତ୍ଵିକଃ ଚ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ମହତଯଜ୍ଞମ୍ ଅନୁଷ୍ଠିତମ୍ । ବଳେ ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ଶତ୍ରୁତା ଆସୀତ୍ । ଇନ୍ଦ୍ରପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତି ବଲିଂ କରିଷ୍ଯତି ଇତି ଆଶଙ୍କାୟାଂ ଭଗବାନ୍ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନାବତାରମ୍ ଅଧାରୟତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ବଳଂ ତ୍ରିପାଦଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ବଳି ଭଗବାନ୍ ବିସ୍ଫୋ ପରମଭକ୍ତା ଆସୀତ୍ । ତ୍ରିବିକ୍ରମବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଥମ ପାଦକ୍ଷେପେଣ ବିଶ୍ବମ୍, ଦ୍ୱିତୀୟପାଦକ୍ଷେପଣ ତ୍ରିଭୁବନମ୍ ଅଯାଚତ୍ । ଶେଷ ତୃତୀୟପାଦଂ ବଳେ ମସ୍ତକସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥାପିତବାନ୍ । ବହିଃ ପାତାଳପୁରଂ ଗତବାନ୍ । ଇୟଂ କଥା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି ।
3. भगवतः मत्स्यावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ ମସ୍ୟାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ପୁରା କଳ୍ପାନ୍ତେ ଯଦା ଭଗବାନ୍ ପ୍ରଜାପତିଃ ଏତଦ୍ ଦୃଷ୍ଟା ନ କେନାଽପି ଦୈତ୍ୟେନ ବେଦାନାଂ ଶୁଦ୍ଧା କାରଣଂ ତଦର୍ଥଦର୍ଶନଂ ଚ କର୍ତୁ ଶକ୍ୟମ୍ ଇତି ବିଚିନ୍ତା ଶ୍ରୁତୀନାମ୍ ଉଦ୍ଧାରାର୍ଥେ ମତ୍ସ୍ୟବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ । ମହାପ୍ରଳୟକାଳେ ମତ୍ସ୍ୟ ମନୁନା ସୁରକ୍ଷିତଃ ପୁନଶ୍ଚ ମସ୍ୟା ଅପି ମନୁ ରକ୍ଷିତବାନ୍ । ପ୍ରତ୍ୟାହରତ୍ । ଅନନେ ପ୍ରକାରେଣ ବେଦାନାଂ ରକ୍ଷା ଭଗବତା ମତ୍ସ୍ୟନ କୃତା । ତସ୍ୟ ବିଷୋ ପ୍ରସାଦାତ୍ ସୋଽୟଂ ମନୁଃ ବୈବସୁତଃ ମନୁଃ ଇତି ଖ୍ୟାତ । ଏତାଦୃଶଂ ମସ୍ୟାବତାରଂ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତମ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।
दशावतारस्तुति –
ଶ୍ଳୋକ – ୧
प्रलयपयोधिजले धृतवानसि वेदम्
विहितवहित्रचरित्रमखेदम् ।
केशव धृतमी नशरीर जयजगदीश हरे ।।१।।
ଅନ୍ନୟ – (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ) ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ଅଖେଦଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ ମୀନଶରୀରଧୃତ କେଶବ ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! (ତବ) ଜୟଃ (ଭବତୁ) ।
ଣଦାଥ – ପ୍ରଳୟକାଳୀନ ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର = ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ । ବିହିତଃ = ଧାରଣ କରି । ଅଖେଦଂ = ଅକ୍ଳେଶରେ । ବେଦଂ = ବେଦକୁ । ଧୃତବାନ୍ ଅସି = ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲେ । କେଶବ = ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମୀନଶରୀରଧୃତ = ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ । ହରେ = ହେ ହରି ! ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ପ୍ରଭୁ । ଜୟ = ବିଜୟ ହେଉ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।ଅନୁବାଦ – ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ । ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରି ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ ।
ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ‘ଦଶାବତାରସ୍ତୁତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ମୁରଲୀମନୋହରସ୍ୟ ନଟବରନାଗରସ୍ୟ ଅବତାରିପୁରୁଯାସ୍ୟ ଶ୍ଵାତ୍କପେଜରା ଗୋପିକାପରିବେଶରଣା ଣ୍ଡାରାଧାକାଣ ପ୍ମ୍ମୁନା ତଟସମେ ନିଧୁବନଲାଲାଂ ଲଲିତଲଦ୍ଦିତୈ: ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବାଃ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହ ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ସତ୍ସାହିତ୍ୟରସମକାନାଂ ପରମାଦଶୋୟମ୍ ଆନଦବୈଭବ ଚେତି ନାପ୍ତପତ୍ର ସଂଶଯେରର୍ବନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତଃ ମନୁମହର୍ଷେ ବେଦସ୍ୟ ଚ ପୁନରୁତ୍ଥାନମ୍ ଅଭବତ୍ । ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଶଙ୍ଖାସୁରନାମଙ୍କ ରାକ୍ଷସଂ ସମୁଦ୍ରେ ଅତିଷ୍ଠତ୍ । ଡଃ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ସମୁଦ୍ରେ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବାନ୍ ମତ୍ସ୍ୟବତାରେ ଶଙ୍ଖାସୁରଂ ହତ୍ମା ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ କୃତନୌକାକାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଆନାୟାସଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ କେଶବ ! ଧୃତମୀନଶରୀର ! ଜଗଦୀଶ ! ହରେ ! ତବ ବିଜୟଂ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଧୃତବାନସି = ଧୃତବାନ୍ + ଅସି । ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ = ବିହିତଃ + ବହିତ୍ର + ଚରିତ୍ରମ୍ ଜୟଜଗତ୍ + ଈଶ ।
ସମାସ = ପୟୋଧେ ଜଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = ବହିତ୍ରସ୍ୟ ଚରିତ୍ରମ୍ ( ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।.ମୀନଶରୀରମ୍ = ମୀନସ୍ୟ = ଶରୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଜଗଦୀଶଃ = ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଧୃତମୀନଶରୀର = ଧୃତଂ ମୀନଶରୀରଂ ଯସ୍ୟ ସିଂ, ସଂବୋଧନେ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) !
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନ ୧ମା। ପ୍ରଳୟପୟେଧ୍ଵଜଳେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବେଦମ୍, ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତୟ – ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ + କ୍ତବତ୍ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୨.
क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति पृष्ठे
धरणिधरणकिणचक्रगरिष्ठे ।
केशव धृतकच्छपरूप जय जगदीश हरे ।।२।।
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷ୍ଠ
କେଶବ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୨ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ତବ ଅତି ବିପୁଳତରେ ପୃଷେ କ୍ଷିତି ତିଷ୍ଠତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ (ହେ କୂର୍ମ !) ନଂ (ଜୟ) ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ଧରଣି = ପୃଥବୀ । ଧରଣ = ଧାରଣ । କିନଃ = ଶୁଷ୍କବ୍ରଣ । ଚକ୍ର = ଚକ୍ରଆକାରବିଶିଷ୍ଟ । ଗରିଷ୍ଠ = ଗୁରୁତମ | ତବ = ତୁମର । ଅତି = ଅତ୍ୟନ୍ତ (ଘଟାନ୍ତରେ ଅଗୋଚର) । ବିପୁଳତରେ = ସୁବିସ୍ତୃତ । ପୃଷେ = ପିଠିରେ । କ୍ଷିତିଃ = ହସ୍ତପଦାଦିଅବୟବଯୁକ୍ତା ପୃଥିବୀ । ତିଷ୍ଠତି – ରହିଛି । କଚ୍ଛପରୂପ = କୂର୍ମରୂପ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।
ସପାସ – ଧରଣ୍ୟ ଧରନଃ (୬୩ ତତ୍) । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ = ଚକ୍ରଣ ଗରିଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) । କଚ୍ଛପରୂପମ୍ = କଚ୍ଛପସ୍ୟ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜଗଦୀଶଃ ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ, ବିପୁଳତରେ, ପୃଷ୍ଠ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୩
वसति दशनशिखरे धरणी तव लग्ना
शशिनि कलङ्ककलेव निमग्ना ।
केशव धृतशूकररूप जय जगदीश हरे ।। ३ ।।
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା
ଶଶିନି କଳଙ୍କକଳେବ ନିମଗ୍ନା ।
କେଶବ ଧୃତଶୂକରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୩ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ, ତବ ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ଲଗ୍ନା (ସତି) ବସତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ! ଧୃତଶୂକରରୂପ ଦଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଣଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ଶଶିନି = ଚନ୍ଦ୍ରମାରେ । ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କ କଳା ଭଳି | ତବ = ତୁମର । ଦର୍ଶନ = ଦନ୍ତ । ଶିଖରେ = ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ଧରଣୀ = ପୃଥ୍ବୀ | ଲଗ୍ନା = ସଂଲଗ୍ନା ବା ସଂଯୁକ୍ତା । ବସତି = ରହିଛି । ଶୂକରରୂପ = ବରାହ ସ୍ଵରୂପ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଦିବିଛେଦ – କଲକକେବ = କଳଙ୍କକଳା + ଇବ ।
ସମାସ – ଦଶନଶିଖରେ = ଦଶନ ଶିଖରମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । କଳଙ୍କକଳା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ବରାହ = ବରାନ୍ ଆହନ୍ତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ ! = ସମ୍ବୋଧନ ୧ ମା । ଧରଣୀ = କଉଁରି ୧ ମା । ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଦଶନଶିଖରେ, ଶିଶିନି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତ = ଧୃ + କ୍ତ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୪
तव करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गम्
दलितहिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् ।
केशव धृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ||४||
ଣବ କରକମକରେ ନଖମ୍ବହରୁଭଣମ୍ନ
ଦଲିତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ନପନ୍ତଲମ୍ବ |
କେଶବ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥ ୪ ॥.
ଅନ୍ମସ – ହେ କେଶବ ! ତବ କରକମଳବରେ ନଖମଦ୍ଭୁତଶୃଙ୍ଗ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ । ହେ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜଗଦୀଶ ହରେ – ତଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର | କରକମଳେ = ହସ୍ତପଦ୍ମ-ମାନଙ୍କରେ । ବରଂ = ଶ୍ରେଷ୍ଠ |
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର । କରକମଳେ = ନଖମଦ୍ଭୁତଶୃଙ୍ଗ = ନଖମାନ ଅଦ୍ଭୂତ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ । ହରିଣ୍ୟକଶିପୁ = ଏକ ଦୈତ୍ୟ । ତନୁ = ଶରୀର । ଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ = ବିଦଳନ କଲ । ନରହରିରୂପ = ନୃସିଂହ ସ୍ଵରୂପ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।
ସମାସ – କରକମଳମ୍ = କରଃ କମଳମ୍ ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଃ = ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ତନୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ନରହରି = ନରଃ ହରି ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । କରକମଳବରେ = କରକମଳାନାଂ ବରଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ତନୁଭୃଙ୍ଗମ୍ = ତନୁନା ଭୃଙ୍ଗମ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । କରକମଳବରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୫
छलयसि विक्रमणे बलिमद्भुतवामन
पदनखनीरजनितजनपावन ।
केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ||५||
ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୫ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ବିକ୍ରମଣେ ଅଦ୍ଭୁତବାମନରୂପେଣ (ରଂ) ବଳି ଛଳୟସି । (ତବ) ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ (କୃତଃ) । ହେ ଧୃତବାମନରୂପ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ମାଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ବିକ୍ରମଣେ = ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପାଦବିକ୍ଷେପରେ । ଅଦ୍ଭୁତ = ବାମନର ଯେଉଁ ପଦନଖ ଜଳରେ ଜନିତ ଲୋକମାନଙ୍କର ପବିତ୍ରତା । ବଲିଂ = ପ୍ରହ୍ଲାଦବଂଶୀୟ ରାଜାଙ୍କୁ । ଛଳୟସି = ଛଳନା କରିଛ । ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପାଦପଦ୍ମର ନଖ ଲାଗି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭାଣ୍ଡ ଭାଜି ଯେ କାରୁଣ୍ୟଜଳ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭିତରକୁ ପଶୁଛି । ଧୃତବାମନରୂପ = ହେ ବାମନରୂପଧାରୀ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗଦ୍ପ୍ରଭୁ । ହରେ = ହେ ହରି । ବଂ ଜୟ ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସମାସ – ପଦନଖ = ପଦୟୋ ନମଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜନପାବନଃ = ଜନାନାଂ ପାବନଃ ( ୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବିକ୍ରମଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବଳିମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ଶ୍ଳୋକ – ୬
क्षत्रिय रुधिरमये जगदपगतपापं
स्नपयसि पयसि शमितभवतापम् ।
केशव धृतभृगुपतिरूप जय जगदीश हरे ||६||
ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୬ ||
ଅନ୍ନୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧୁରମୟେ ସ୍ନପୟସି, ପୟସି ଜଗତ୍ପାପମ୍ ଅପଗତଃ ଭବତାପଂ ଶମିତଃ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତଭୃଗୁପତିରୂପ । ହରେ ବଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! କ୍ଷତ୍ରିୟ = ଯୋଧା ବା ବୀର । ରୁଧୁରମୟ = ରକ୍ତମୟ । ଜଗତ୍ = ସଂସାରର । ପାପମ୍ = ପାପକୁ । ଅପଗତଃ ଭବତାପମ୍ = ସାଂସାରିକ ଦୁଃଖକୁ । ଶମିତଃ = ଦୂର କରିଥିଲ | ସ୍ନପୟସି = ସ୍ନାନ କରାଇଛ । ପୟସି = ଜଳରେ । = ପ୍ରଶମିତ । ଭୃଗୁପତିଃ = ପରଶୁରାମ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ପ୍ରଭୁ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରେ:
ସନ୍ଦିବିଚ୍ଛେଦ – ଜଗଦପଗତପାଦଂ = ଜଗତ୍ + ଅପଗତପାପମ୍ ।
ସମାସ – କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରଃ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ ରୁଧୁରଃ (୬୩ ତତ୍) । ଜଗତ୍ଵପଗତପାପଂ = (୫ମୀ ତତ୍) । ଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଭୃଗୁପତିରୂପମ୍ = ଭୃଗୁପତଃ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରୁଧୁରମୟେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ | ପାପଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପୟସି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ | ଭବତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶମିତଃ = ଶମ୍ + ଈଣ୍ + କ୍ତ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୭
वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयं
दशमुखमौलिबलिं रमणीयम् ।
केशव धृतरामशारीर जय जगदीश हरे ।।७।।
ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥୭॥
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) ରଣେ ଦିକ୍ଷୁଃ ବିତରସି ଦିକ୍ପତି କମନୀୟଂ, ଦଶମୁଖମୌଳିବଳଂ ରମଣୀୟମ୍ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତରାମଶରୀର, ହେ ହରେ, ନଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ରଣେ = ଯୁଦ୍ଧରେ । ଦିକ୍ଷୁଃ = ଦିଗବିଦିଗରେ । ବିତରସି = ବିତରଣ କଲ । ଦିକ୍ପତିଃ = ଇନ୍ଦ୍ରାଦି ଦିକ୍ପାଳ । କମନୀୟଂ = ରମଣୀୟ ବା ମନୋହର । ଦଶମୁଖୀ = ରାବଣ । ମୌଳି = ଶିର ବା ମସ୍ତକ । ବକିଂ = କାଟି । ରମଣୀୟମ୍ = ମନୋହର । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ଈଶ୍ବର । ଧୃତାରାମଶରୀର =
ଶ୍ରୀରାମରୂପଧାରୀ । = ହରେ = ହରି | ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାଜଣେ:
ସମାସ – ଦିକ୍ଯଦି: = ଦିଶାଂ ପତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଦଶମୁଖୀ = ଦଶଃ ମୁଖ୍ୟ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଦିକ୍ପତିକମନୀୟମ୍ = ଦିକ୍ତଃ କମନୀୟମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି — ଦିକ୍ଷୁଃ, ରଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଧୃତରାମଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କମନୀୟମ୍ = କମ୍ + ଅନୀୟ । ରମଣୀୟ = ରମ୍ + ଅନୀୟ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୮
वहसि वपुषि विशदे वसनं जलदाभं
हलहतिभीतिमिलितयमुनाभम् ।
केशव धृतहलधररूप जय जगदीश हरे ।।८।।
ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତହଳଧରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୮ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – କଲପାଇଁ = ଜଳଦ + ଆଭମ୍ । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା + ଆଭମ୍ ।
ସମାସ – କଲଦ: = ଜଳଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦଃ ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ସ ତମ୍ ହଳେନ ହତିଃ (୩ୟା ତତ୍) । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ଡଃ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) | ହଳଧରଃ = ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି (ଉପପଦ୍ ତତ୍) ।
ସକାରଣତିଭକ୍ତି – ବପୁଷି, ବିଶଦେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପୃକ୍ତିପୃତ୍ୟୟ – ବସନମ୍ = ବସ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୧୦
म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालं
धूमकेतुमिव किमपि करालम् ।
केशव धृतक किशरीर जय जगदीश हरे ||१०||
ମ୍ଳେଛନିବଦୃନଧନେ କଲମ୍ବରି କରତାଳ
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତକଳ୍କିଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୦ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ । କିମପି = କିମ୍ + ଅପି ।
ସମାସ – ମେଚ୍ଛନିବହନିଧବେ = କ୍ଳେଚ୍ଛାନାଂ ନିବହିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ତେରାଂ ନିଧନମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କରବାଳ, କରାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଧୂମକେତୁମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତକଳ୍କିଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଧନମ୍ = ନି + ହନ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।
ଶ୍ଳୋକ – ୧୧
श्रीजयदेवकवे रिदमुदितमुदारं
शृणु सुखदं शुभदं भवसारम् ।
केशव धृतदशविधरूप जय जगदीश हरे ।।११।।
ଣ୍ଡାକଯତେବକବେରିଦମ୍ଦିବାର
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତଦଶବିଧରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୧ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକରଃ + ଇଦମ୍ + ଉଦିତମ୍ + ଉଦାରମ୍ ।
ସମାସ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକକଃ = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଉଦିତମୁଦାରଂ ଉଦିତମ୍ ଉଦାରମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ସୁଖଦମ୍ =ସୁଙ୍ଖ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଶୁଭଦମ୍ (ଉପପଦ୍ ତତ୍) । ଭବସାରମ୍ = ଭବସ୍ୟ ସାରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଇଦଂ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉଦାରଂ, ସୁଖଦଂ, ଶୁଭଦଂ, ଭବସାରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତଦଶବିଧରୂପ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ଶ୍ଳୋକ – ୧୨
वेदानुद्धरते जगन्तिवहते भूगोलमुद्बिभ्रते
दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्रक्षयं कुर्वते ।
पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यमातन्वते
म्लेच्छान्मूर्च्छयते दशाकृतिकृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ||१२||
ବେଦାନ୍ତଉତେ କଗନ୍ତିବଦୃଢେ ରୁଗୋଲମ୍ବଦବିରରେ
ଦୈତ୍ୟ ଦାରୟତେ ବକିଂ ସ୍ଥଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୋଲଫ କମଡେ ହଲଂ କଲମରେ କାରୁଣ୍ୟମାତନୁତେ
ମେଚ୍ଛାନୁ ଚ୍ଛୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ॥ ୧୨ ||
ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।
ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।
ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।
ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧିରରେ = ବେଦାନ୍ତ + ଭଦ୍ଧରତେ | ରୁଗୋଲପଦତିତେ = ଲ୍ଗୋଲମ୍ + ଇତ୍ବିକତେ | କାରୁଣ୍ୟମାତତେ = କାରୁଣ୍ୟସ୍ + ଆଜନ୍ମରେ |
= କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ କ୍ଷୟମ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଦଶାକୃତି = ଦଶାନାମା ଆକୃତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ବେଦାନ୍, ଜପନ୍ତି, ଭୂଗୋଳମ୍, ଦୈତ୍ୟ, ହଳଂ, କାରୁଣ୍ୟ, ମେଚ୍ଛାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟ । ତ୍କଯାତ୍ମ, ତୁଣ୍ୟ = ନମଃ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ । ଦଶାକୃତିକୃତେ = ଭାବେ ୭ମୀ ।