Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Foundation of Education Solutions Chapter 6 ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ Questions and Answers.
CHSE Odisha 12th Class Education Solutions Chapter 6 ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ
ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତି ପ୍ରଶ୍ନତଳେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଚାରିଗୋଟି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।
1. ‘‘ବୟସର ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିଶୁର ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ବିକାଶ ଘଟିଥାଏ ।’’ ଏହା କାହାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ?
(i) ଶିକ୍ଷଣ (Learning)
(ii) ଅଭିବୃଦ୍ଧି (Growth)
(iii) ପରିପକ୍ବତା (Maturation)
(iv) ଅଭିପ୍ରେରଣା (Motivation)
Answer:
(iii) ପରିପକ୍ବତା (Maturation)
2. ପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା କେଉଁ ଅଭିପ୍ରେରଣାଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବ ?
(i) ବାହ୍ୟ ଅଭିପ୍ରେରଣା (Extrinsic motivation)
(ii) ଆନ୍ତଃ ଅଭିପ୍ରେରଣା (Intrinsic motivation)
(iii) ପ୍ରାକୃତିକ ଅଭିପ୍ରେରଣା (Natural motivation)
(iv) ଅପ୍ରାକୃତିକ ଅଭିପ୍ରେରଣା (Artificial motivation)
Answer:
(i) ବାହ୍ୟ ଅଭିପ୍ରେରଣା (Extrinsic motivation)
3. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ (Trial Error Theory)ର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କିଏ ?
(i) ପାଭ୍ଲଭ୍ (Pavlov)
(iii) ଫ୍ରଏଡ୍ (Freud)
(ii) ମାକ୍ ଡୁଗାଲ୍ (Mc Dougal)
(iv) ଇ.ଏଲ୍.ଥର୍ଶ୍ଵଡାଇକ୍ (E.L. Thorndike)
Answer:
(iv) ଇ.ଏଲ୍.ଥର୍ଶ୍ଵଡାଇକ୍ (E.L. Thorndike)
4. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣରେ କାହା ଉପରେ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲା ?
(i) ଠେକୁଆ (Rabbit)
(ii) ସିମ୍ପାଞ୍ଜି (Chimpanzee)
(iii) ବିରାଡ଼ି (Cat)
(iv) କୁକୁର (Dog)
Answer:
(ii) ସିମ୍ପାଞ୍ଜି (Chimpanzee)
5. ଶିଶୁର ଶାରୀରିକ ଏବଂ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଦରକାର ?
(i) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise)
(ii) ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of Effects)
(iii) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness)
(iv) ସାମ୍ପ୍ରତ୍ୟ ନିୟମ (Law of Recency)
Answer:
(iii) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness)
6. ଗେଷ୍ଟାଲ୍ (Gestalt) ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଆନୀତ ?
(i) ଜର୍ମାନ୍ (German)
(ii) ଲାଟିନ୍ (Latin)
(iii) ଇଂରାଜୀ (English)
(iv) ରୁଷିଆନ୍ (Russian)
Answer:
(i) ଜର୍ମାନ୍ (German)
7. ମାକ୍ ଡୁଗାଲ୍ (Me Dougal) କାହାକୁ ନେଇ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବର ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ?
(i) କୁକୁର (Dog)
(ii) ବିରାଡ଼ି (Cat)
(iii) ମୂଷା (Rat)
(iv) ଠେକୁଆ (Rabbit)
Answer:
(iii) ମୂଷା (Rat)
8. ‘ପଶୁବୁଦ୍ଧି’ (Animal Intelligence) ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା କିଏ ?
(i) ପାଭଲଭ୍ (Pavlov)
(ii) ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ (Thorndike)
(iii) କୋହଲର (Kohler)
(iv) ସ୍କ୍ରିନର୍ (Skinner)
Answer:
(ii) ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ (Thorndike)
9. ପାଭଲଭ୍ କାହା ଉପରେ ନିଜର ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ?
(i) କୁକୁର
(ii) ବିରାଡ଼ି
(iii) ମୂଷା
(iv) ମାଙ୍କଡ଼
Answer:
(i) କୁକୁର
10. କେଉଁଟି ଥଣ୍ଡଡାଇକ୍ଙ୍କ ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନୁହେଁ ?
(i) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ
(ii) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ
(iii) ମନନ ନିୟମ
(iv) ଫଳାଫଳ ନିୟମ
Answer:
(iii) ମନନ ନିୟମ
11. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କିଏ କୋହଲର୍ଙ୍କର ଜଣେ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ ?
(i) ପାଭଲଭ
(ii) ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍
(iii) ସ୍ପିନର୍
(iv) କୋଫ୍
Answer:
(iv) କୋଫ୍
12. ଶିକ୍ଷଣ ଅନୁଭୂତି ମାଧ୍ୟମରେ ଆଚରଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୋଲି କିଏ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥିଲେ ?
(i) ପାଭଲଭ୍
(ii) ବି.ଏଫ୍.ସ୍ପିନର୍
(iii) ଗେଟ୍ସ
(iv) ମୁନ୍
Answer:
(iii) ଗେଟ୍ସ
13. ‘ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ’ କିଏ ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ?
(i) ପାଭଲଭ୍
(ii) ୱାଟସନ୍
(iii) ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍
(iv) କୋହଲର
Answer:
(iv) କୋହଲର
B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
1. ଉଦ୍ଦୀପକ-ଅନୁକ୍ରିୟା (ପ୍ରତିକ୍ରିୟା) ସଂଯୋଗରେ ___________ ଶିକ୍ଷଣ ରୂପରେଖ ପାଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ
2. ଏଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ଲିଇ ଥଣ୍ଡଡାଇକ୍ ___________ ଦେଶର ନାଗରିକ ।
Answer:
ଆମେରିକା
3. ଋଷୀୟ ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଇଭାନ୍ ପେଟ୍ରୋଭିଚ୍ ପାଭଲଭ୍ ___________ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵର ଆବିଷ୍କାରକ ।
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନକିୟା
4. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ___________ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଉଲ୍ଫାଗାଁ କୋହଲର୍
5. ଜନ୍ମଗତ, ପ୍ରକୃତିଗତ ବା ସହଜାତ ଆଚରଣକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରତିବର୍ଉ (Reflexive)
6. ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ଫଳରେ ସହଜାତ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଶିକ୍ଷଣ-ପ୍ରତିବର୍ଷରେ ପରିଣତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିବର୍ଷ (Conditional reflexive)
7. ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିବର୍ଉର ଅନ୍ୟନାମ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରାଚୀନ ଅନୁବନ୍ଧନ (Classical Conditioning)
8. ପ୍ରାଚୀନ ଅନୁବନ୍ଧନକୁ ମଧ୍ୟ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଙ୍କେତ ଶିକ୍ଷଣ (Signal learning)
9. ଖାଦ୍ୟ ଦେଖୁଲେ ଲାଳ ବୋହିବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା (Conditioned Response)
10. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକଦ୍ଵାରା ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହୁଏ । ଯଦି ସଂପର୍କ ନ ରୁହେ ତେବେ ତାହା ଧୀରେ ଧୀରେ ହ୍ରାସପାଏ ଏବଂ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଲୁପ୍ତ ହୁଏ । ଏହି ବିଲୁପ୍ତ ହେବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲୁପ୍ତକ୍ରିୟା (Extinction)
11. ଲୁପ୍ତକ୍ରିୟା (Extinction) ପରେ କିଛି ସମୟ ବ୍ୟବଧାନ ଦେଇ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ପୁନଃ ଉଦ୍ରେକ କଲେ ତାହା ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ସ୍ୱତଃସ୍ଫୁର୍ଭ ପୁନଃପ୍ରାପ୍ତି (Spontaneous recovery)
12. ନୂଆ ଉଦ୍ଦୀପକଟି ମୂଳ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହ ଯେତେ ସାଦୃଶ୍ଯ ରକ୍ଷା କରିବ ସେତେ ମୂଳ ଉଦ୍ଦୀପକର ପ୍ରତିବଦଳରେ ଅନୁକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାଟି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତିକରଣ (Generalisation)
13. ସମଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ସାଦୃଶ୍ୟ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ସମ-ଅନୁକ୍ରିୟାକୁ ବ୍ୟାପ୍ତିକରଣ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର ପ୍ରଭେଦ ଥିଲେ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ପ୍ରାଣୀର ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଅନୁକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବିବେଚନ (Discrimination)
14. ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ (Gestalt) ଏକ ଜର୍ମାନ୍ ଶବ୍ଦ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମଗ୍ରାକୃତି (Configuration)
15. କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତି ବା ସମସ୍ୟାର ବିଶ୍ଳେଷିତ ଅଂଶମାନଙ୍କ ସହ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସମଗ୍ର ଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହିବା ହିଁ ___________ ।
Answer:
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି (Insight)
C. ରେଖାଙ୍କିତ ପଦକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।
1. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣରେ ବିରାଡ଼ି ଉପରେ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣରେ ସିମ୍ପାଞ୍ଜି ଉପରେ ପରୀକ୍ଷା ହୋଇଥିଲା ।
2. ଇ.ଏଲ୍. ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ କୁକୁରକୁ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
Answer:
ଇ.ଏଲ୍. ଥର୍ଣ୍ଣଡାଇକ୍ ବିରାଡ଼ିକୁ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
3. ୱାଟସନ୍ ବିରାଡ଼ି ଉପରେ ଅନୁବନ୍ଧନ କ୍ରିୟା ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
Answer:
ୱାଟସନ୍ ମାନବ ଶିଶୁ ଉପରେ ଅନୁବନ୍ଧନ କ୍ରିୟା ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
4. ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ମୂଷାକୁ ନେଇ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
Answer:
ମାକ୍ ଡୁଗାଲ ମୂଷାକୁ ନେଇ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
5. ‘ପଶୁ ବୁଦ୍ଧି’ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା ଥିଲେ ମାକ୍ ଡୁଗାଲ ।
Answer:
‘ପଶୁବୁଦ୍ଧି’ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା ଥିଲେ ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ।
6. କୋହଲର୍ଙ୍କ ନାମ ଅନୁବନ୍ଧନ-ଅନକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ।
Answer:
କୋହଲର୍ଙ୍କ ନାମ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ।
7. ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ବଶବର୍ତୀ ହେବା ବ୍ୟବହାରବାଦ ତତ୍ତ୍ବ ଶିକ୍ଷଣର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ।
Answer:
ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ବଶବର୍ତୀ ହେବା ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଅନୁବନ୍ଧନ ତତ୍ତ୍ବ ଶିକ୍ଷଣର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ।
8. ପାଭଲଭ୍ କୋହଲର୍ଙ୍କର ଜଣେ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ ।
Answer:
କୋଫ୍ରିକା କୋହଲର୍ଙ୍କର ଜଣେ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ ।
D. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ / ପଦରେ ଲେଖ ।
1. ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନୁଭୂତି ଓ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଶିକ୍ଷଣ (Learning) କୁହାଯାଏ ।
2. ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ଲେଖ ।
Answer:
ଶାରୀରିକ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ (Physical health) ଶିକ୍ଷଣ କ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
3. ଶିକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ନିୟମ ଲେଖ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଶାରୀରିକ ଏବଂ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଯାହା ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness) କୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
4. ଶିକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Characteristic) ଲେଖ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନ ଥାଇ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
5. ଶିକ୍ଷଣର ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise) ଟି ଲେଖ ।
କିମ୍ବା, ଶିକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ନିୟମ ଲେଖ ।
Answer:
ଯେକୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସ ନକଲେ, ତାହା ଶିକ୍ଷା କରିବା ସହଜସାଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସଦ୍ବାରା ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର; ଯାହା ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
6. ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness) କ’ଣ ?
Answer:
ଫଳପ୍ରଦ ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଶିଶୁ ନିଜେ ମାନସିକ ସ୍ତର ଏବଂ ଶାରୀରିକ ସ୍ତରରେ ଯେଉଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଆଣିଥାଏ ତାହା ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness) ଅଟେ ।
7. ଶିକ୍ଷଣର ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of Effect) କ’ଣ ?
Answer:
ସନ୍ତୋଷ ବା ଆନନ୍ଦ ଜାତ ହେଲେ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଘନୀଭୂତ ହୁଏ, ବିରକ୍ତି ଜାତ ହେଲେ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଥାଏ; ଏହା ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କ ମତରେ, ଶିକ୍ଷଣର ଫଳାଫଳ ନିୟମ ଅଟେ ।
8. ଶିକ୍ଷଣର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ତତ୍ତ୍ବ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ (Trial and Error Theory) ଶିକ୍ଷଣର ଏକ ତତ୍ତ୍ବ ଯାହା E. L. Thorndikeଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇଥିଲା ।
9. ଶିକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ସଂଜ୍ଞା ଲେଖ ।
Answer:
କ୍ରୋ ଏବଂ କ୍ରୋଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅଭ୍ୟାସ, ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିର ସମାହାରକୁ ଶିକ୍ଷଣ କହନ୍ତି ।’’
10. ସ୍ପିନର (Skinner) ଙ୍କ ମତରେ ‘ଶିକ୍ଷଣ’ କ’ଣ ?
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଉଭୟ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ଏବଂ ଧାରଣ ।
11. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କିଏ ?
Answer:
ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ E.L. Throndike ଅଟନ୍ତି ।
12. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କିଏ ?
Answer:
ଇଭାନ୍ ପି. ପାଭଲଭ (Ivan P. Pavlov) ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ।
13. ଶିକ୍ଷଣରେ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଯଦି ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
14. S – R Bond କ’ଣ ?
Answer:
ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ବାରମ୍ବାର ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ ହୁଏ,ସେହି ସଂଯୋଗବାଦ (Connectionism) କୁ S – R Bond କୁହାଯାଏ ।
15. କୋହ୍ଲର (Kohler) ଙ୍କର ଜଣେ ସହଯୋଗୀଙ୍କର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
କୋଫ୍ରିକା (Koffka) କୋହ୍ଲରଙ୍କର ଜଣେ ସହଯୋଗୀ ଅଟନ୍ତି ।
16. ‘Gestalt’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
‘Gestalt’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ସମଗ୍ର (Whole) ଯାହା ପ୍ରାଣୀକୁ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।
17. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବରେ ଉପଯୋଗ ବିଧ୍ (Law of use) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ତାହାର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସଂଯୋଗ ଯେତେଥର ହେବ, ସେହି ସଂଯୋଗ ସେତେ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହେବ । ଏହା ଶିକ୍ଷଣର ଉପଯୋଗ ବିଧ୍ (Law of use) ଅଟେ ।
18. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵର ଅନୁପଯୋଗ ବିଧ୍ (Law of disuse) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ତାହାର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ ପୁନଃ ପୁନଃ ନ ହେଲେ ସେହି ସଂଯୋଗ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼େ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନଥାଏ । ଏହା ଶିକ୍ଷଣର ଅନୁପଯୋଗ ବିଧ୍ (Law of disuse) ଅଟେ ।
19. କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଧୀର ଏବଂ ମନ୍ଥର ଅଟେ ?
Answer:
ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵ ଧୀର ଏବଂ ମନ୍ଥର ଅଟେ ।
20. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟାରେ ପାଭଲଭ୍ କାହାକୁ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟାରେ ପାଭଲଭ୍ କୁକୁର (Dog)କୁ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ ।
21. ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ (Un-conditioned stimulus) କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକଦ୍ୱାରା ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଖାଦ୍ୟ ଦେଖୁଲେ ପ୍ରାଣୀର ଜିଭରୁ ଲାଳ ବୋହିଥାଏ । ଖାଦ୍ୟ – ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ହେଲେ, ଲାଳ ବୋହିବା – ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।
22. ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର କାହା ସହ ସଂପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହ ସଂପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
23. ଉତ୍ତମ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ ଏବଂ ଖରାପ ଅଭ୍ୟାସ ପରିତ୍ୟାଗ କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ଉତ୍ତମ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ ଏବଂ ଖରାପ ଅଭ୍ୟାସ ପରିତ୍ୟାଗ ଶିକ୍ଷଣର ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।
24. ପରିପକ୍ଵତା (Maturation) ଏବଂ ଶିକ୍ଷଣ (Learning) କିପରି ସମ୍ପର୍କିତ ଅଟେ ?
Answer:
ପରିପକ୍ବତା ଆସିଲେ ଶିକ୍ଷଣ ସହଜ ହୁଏ ଏବଂ ଆପେ ଆପେ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏକ ବର୍ଷ ବା ଦୁଇବର୍ଷର ଶିଶୁକୁ ଯୌନ ଶିକ୍ଷା ଦେଲେ ଶିଶୁଟି ଗ୍ରହଣ କରିନଥାଏ । ପରିପକ୍ବତା ଏବଂ ଶିକ୍ଷଣର ସମ୍ପର୍କ ଅତୁଟ ଅଟେ ।
25. ଅନୁକରଣ (Imitation) କ’ଣ ?
Answer:
ଅନୁକରଣ ଏକ କଳା ଯାହାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ନିଜ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
26. ଅନୁକରଣ (Imitation) ଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ କିପରି ହୁଏ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
କିମ୍ବା, ଶିକ୍ଷଣରେ ଅନୁକରଣର ଭୂମିକା କ’ଣ ?
Answer:
ଅନୁକରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଶିଶୁ ସମବୟସ୍କ ଏବଂ ଅଧିକ ବୟସ୍କ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରିଥାଏ । ପସନ୍ଦଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟବହାରକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶିଶୁ ଅନୁକରଣ କରିଥାଏ ।
27. ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରେରଣାତ୍ମକ କରିବାର ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରେରଣାତ୍ମକ କରିବାପାଇଁ ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷାଦାନ ସହାୟକ ଉପକରଣ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
28. ଶିକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରିପକ୍ବତା ମଧ୍ଯରେ ଗୋଟିଏ ତଫାତ୍ ଲେଖ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଅଭିଜ୍ଞତା ଏବଂ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପରିପକ୍ବତା ଆସିଲେ ଶିଶୁ କେତେକ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଆପେ ଆପେ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ ।
29. ‘‘ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ସମଗ୍ର ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ” – ଏହା କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସ୍ଵୀକାର କରେ ?
Answer:
“ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ସମଗ୍ର ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ” – ଏହା ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ (Theory of Insightful Learning) ସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ ।
30. ପାଭ୍ଲଭଙ୍କଦ୍ବାରା କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
ପାଭଲଭ୍ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ୱ (Conditioned-Response Theory) ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲା ।
31. ଶିକ୍ଷଣର କେଉଁ ତତ୍ତ୍ଵ ପରିପକ୍ବତା ସହ ସମ୍ପର୍କିତ ?
Answer:
ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ (Theory of Trial and Error) ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ପରିପକ୍ବତା (Maturation) ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।
32. ଶିକ୍ଷଣରେ ପୁନର୍ବଳନରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଭଳି ଶ୍ରେଣୀକକ୍ଷରେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଏକ କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ଫଳପ୍ରଦ ଉତ୍ତର ଦେଉଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଯଦି ପ୍ରଶଂସା କରନ୍ତି ବା ପୁରସ୍କାର ଦିଅନ୍ତି, ତେବେ ତାହା ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ପୁନର୍ବଳନ ରୂପେ କାମ କରିବ ।
33. ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନୀତି କ’ଣ ?
Answer:
ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ମାନସିକ ଅବସ୍ଥା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ମାନସିକ କ୍ଳାନ୍ତି, ଦୁଃଖ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀକୁ ଶିକ୍ଷାର୍ଜନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିନଥାଏ ।
34. ସାଦୃଶ୍ୟ ନୀତି (Principle of Analogy) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ନୂତନ ଉଦ୍ଦୀପକ ପାଇଁ ଯଦି ପୂର୍ବ ଅଭିଜ୍ଞତାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହୋଇଯାଏ ତେବେ ଏହା ଶିକ୍ଷଣର ସାଦୃଶ୍ୟ ନୀତି ଅଟେ । ହାରମୋନିୟମ ଶିକ୍ଷା, କ୍ୟାସିଓ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଏହି ନୀତି ଦରକାର ।
35. ସାଂପ୍ରତ୍ୟ ନିୟମ (Law of Recency) କ’ଣ ?
Answer:
ସମୟର ବ୍ୟବଧାନ ଯେତେ ଅଧିକ ହେବ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେତେ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିବ; ତେଣୁ ସଂପ୍ରତି ଘଟଣା ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସଂପର୍କକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିଥାଏ ।
36. ତୀବ୍ରତା ନୀତି (Principle of Intensity) କ’ଣ ?
Answer:
ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ, ତାହା ଅନେକ ପରିମାଣରେ ତୀବ୍ରତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ଓ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମନରେ ତାହା ଅଧ୍ବ ଦିନ ରହିଥାଏ; ଯଥା — Picnic କରିବା ସମୟରେ ବାଳକ ଏବଂ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଅନେକଦିନ ଧରି ମନେରହିଥାଏ ।
37. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ଏକ ସମାଲୋଚନା ଲେଖ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟା କରିବାଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ହୋଇପାରିବ ବୋଲି ଭାବିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ, କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଶିଶୁର ଅନେକ ସମୟ, ଶକ୍ତି ଏବଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବିନିଯୋଗ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟାଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷଣ ଆକସ୍ମିକ ହୋଇଥାଏ ।
38. ଓୟେର୍ଦିମର୍ (Wertheimer) ଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘Gestalt’ ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ଓୟେର୍ଦିମର୍ (Wertheimer) ଭାଷାରେ, ‘ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ ଏକ ସାମଗ୍ରିକ ତତ୍ତ୍ଵ ଯାହାର ଗୁଣାବଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଗୁଣବତ୍ତାଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ଏହା ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ପ୍ରକୃତିର ସମଗ୍ରତାରୁ ଜଣାପଡ଼େ’’(A gestalt is a whole whose characteristics are determined not by the characteristics of its individual elements, but by the internal nature of the whole.) ।
39. ଅତୀତର ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ନୂତନ ବିଷୟ ଅଥବା ନୂତନ ଆଚରଣ ଆୟତ୍ତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅତୀତର ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ନୂତନ ବିଷୟ ଅଥବା ନୂତନ ଆଚରଣ ଆୟତ୍ତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
40. ବୟସର ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିଶୁର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ବିକାଶ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୟସର ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିଶୁର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ବିକାଶ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପରିପକ୍ବତା (Maturation) କୁହାଯାଏ ।
41. ଗୋଟିଏ ସିମ୍ପାଞ୍ଜି ସହ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇ କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସିମ୍ପାଞ୍ଜି ସହ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ (Theory of Insightful Learning) ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲା ।
42. ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ତୁମେ କୁ-ଅଭ୍ୟାସ କିପରି ଦୂର କରିପାରିବ ?
Answer:
ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଉପଯୁକ୍ତ ପରାମର୍ଶ ଏବଂ ନିଜ ନିଜର ଆଦର୍ଶଦ୍ଵାରା ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଆମେ କୁ-ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ଦୂର କରିପାରିବ ।
43. ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରୁଥିବା ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସହାୟକ ଉପାଦାନ ଲେଖ ।
Answer:
ପରିପକ୍ବତା (Maturation) ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ ।
44. ମୁଖସ୍ଥ ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ନବୁଝି ମନେରଖ୍କୁ ମୁଖସ୍ଥ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
45. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ ?
Answer:
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ Gestalt ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ବା ବୌଦ୍ଧିକ ତତ୍ତ୍ବ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ ।
46. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ପାଇଁ ପାଭ୍ଲଭ୍ କାହା ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ପାଇଁ ପାଭଲଭ୍ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ଵର ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ଅନୁକ୍ରିୟାର ସହ-ବନ୍ଧନ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଆରୋପ କରିଥିଲେ ।
47. ଦକ୍ଷତାଭିଭିକ ଶିକ୍ଷଣର ସ୍ତରଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
B. S. Bloom ଦକ୍ଷତାଭିଭିକ ଶିକ୍ଷଣ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଥିଲେ । ଦକ୍ଷତାଭିଭିକ ଶିକ୍ଷଣର ସ୍ତରଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ଦକ୍ଷତା ହାସଲ ପାଇଁ ଯୋଜନା,
(ii) ଦକ୍ଷତାର ଦିଗ ସହ ପରିଚିତି
(iii) ଦକ୍ଷତା ହାସଲ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷଣ,
(iv) ଦକ୍ଷତା ପରୀକ୍ଷଣ ଓ
(v) ଦକ୍ଷତା ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣ ।
48. ଅନ୍ତର୍ବୃଷ୍ଟି କ’ଣ ?
Answer:
ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ସମୟରେ ନିଜର ଚିନ୍ତା, କଳ୍ପନା ଏବଂ ବିଚାରଶକ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ କୌଣସି ଏକ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରି ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ କରିବା ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ବା ଶିକ୍ଷଣର ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ।
49. ପାଭଲଭଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି କ’ଣ ଅବଦାନ ଅଛି ଲେଖ ।
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ପାଢ଼ଲଭ୍ ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର ପ୍ରଭାବ ଶିକ୍ଷଣରେ କିପରି ଅଛି ତାହା ପ୍ରମାଣ କରିଛନ୍ତି ।
50. ପରିପକ୍ଵତା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଣୀର ଶାରୀରିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଓ ପରିପୁଷ୍ଟିର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗକରଣ ଧାରାକୁ ପରିପକ୍ବତା କୁହାଯାଏ ।
51. କେଉଁ ପିଲାଙ୍କୁ ବହିଃମୁଖୀ କୁହାଯିବ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପିଲାମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହ ଭଲଭାବରେ ମିଶିପାରନ୍ତି, ଖେଳିପାରନ୍ତି ଏବଂ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ସେମାନେ ବହିଃମୁଖୀ ପିଲା ଅଟନ୍ତି ।
52. ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରେରଣାତ୍ମକ ଉପାଦାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମୟରେ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା ମନୋଭାବ ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଥାଏ ।
53. ଅନୁକରଣଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ କୌଣସି ବିଷୟ ପଢ଼ିବା ସମୟରେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ମୁଖନିଃସୃତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଶୁଣି ଏବଂ ବହି ପଢ଼ି ନିଜେ ସେହିପରି ପଢ଼ିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାକୁ ଅନୁକରଣଦ୍ବାରା ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
54. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କିଏ ?
Answer:
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କୁର୍ଟ କୋଫ୍ (Kurt Koffka) ଅଟନ୍ତି ।
55. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ବା ଅଭ୍ୟନୁକୂଳନ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କିଏ ?
Answer:
ରୁଷ୍ ଦେଶର ଶରୀରବିଜ୍ଞାନୀ ଇଭାନ୍ ପି. ପାଉଲଭ୍ ଅଭ୍ୟନୁକୂଳନ ବା ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ।
56. ଦଣ୍ଡର କୁପରିଣାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଦଣ୍ଡ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମନରେ ଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶରେ ବ୍ୟାଘାତ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
57. ସୃଜନଶୀଳତାର ସଂଜ୍ଞା କ’’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିର ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ନୂତନତା ଏବଂ ନୈତିକତାକୁ ସୃଜନଶୀଳତା କୁହାଯାଏ ।
58. କୋହ୍ଲରଙ୍କର ନାମ କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ?
Answer:
କୋହ୍ଲରଙ୍କର ନାମ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ (Theory of Insightful Learning) ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ଅଟେ ।
ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।
1. ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ପିନର (Skinner) ଙ୍କ ମତରେ, ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥ କେବଳ ଯନ୍ତ୍ରବତ୍ ପୁନରାବୃତ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ବା କୌଶଳ ଶିକ୍ଷା କରିବା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏଥରେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ସଙ୍ଗଠିତ କରେ ଓ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ତାହାକୁ ବିନିଯୋଗ କରେ ।
2. ‘ଶିକ୍ଷଣ’ର ଦୁଇଟି ସଂଜ୍ଞା ଲେଖ ।
Answer:
(i) କ୍ରୋ ଏବଂ କ୍ରୋଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅଭ୍ୟାସ, ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିର ସମାହାରକୁ ଶିକ୍ଷଣ କହନ୍ତି ।’
(ii) କନ୍ଭିନ୍ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ।’’
3. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ମନୋବିଜ୍ଞାନୀମାନେ କିଛି ନୂଆ ସୂତ୍ର, ନୂଆ ତତ୍ତ୍ବ, ନୂଆ ଉପାଦାନ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିକ୍ଷାରେ ବ୍ୟବହାର କରିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥାନ୍ତି । ଏହାକୁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ୱ କୁହାଯାଏ । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ତତ୍ତ୍ଵ ହେଲା-
(i) ପ୍ରଯନ୍ – ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ
(ii) ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ବ
(iii) ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ
4. ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ।
(ii) ହିଲ୍ଗାର୍ଡଙ୍କ ମତରେ, ଶିକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ମାନବ ନୂତନ ପ୍ରକାର କ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷା କରେ ଓ ବ୍ୟବହାରକୁ ପରିମାର୍ଜିତ କରେ ।
(iii) ଅଭ୍ୟାସ ଓ ତା’ର ଫଳାଫଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ ।
5. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବର ଦୁଇଟି ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରୟୋଗ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ନିୟମିତ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ବାରା ବିଜ୍ଞାନର ଅନେକ ପରୀକ୍ଷଣ ସଫଳ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଗଣିତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ୟାର ବାରମ୍ବାର ସମାଧାନଦ୍ୱାରା ଗଣିତ ଶିକ୍ଷାରେ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
6. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ ଏବଂ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ ଶିକ୍ଷଣର ଅଭ୍ୟାସ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦେଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ ଶିକ୍ଷଣର ସମସ୍ୟା ଅନୁଧ୍ୟାନ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ ।
7. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତର ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ତିନୋଟି ପ୍ରୟୋଗ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ହସ୍ତାକ୍ଷର ଲିଖନ, ଟାଇପ୍ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ଶିକ୍ଷାଲାଭରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
(ii) ନିୟମିତ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ବିଜ୍ଞାନର ଅନେକ ପରୀକ୍ଷଣ ସଫଳ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଗଣିତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ୟାର ବାରମ୍ବାର ସମାଧାନ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷାରେ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।
8. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି-ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣତତ୍ତ୍ଵ ହେଉଛି ହଠାତ୍ ଶିକ୍ଷଣ ବା ହଠାତ୍ ଏକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନର ସୂତ୍ର ଖୋଜିପାଇବା । ତିନିଜଣ ଜଣାଶୁଣା ଜର୍ମାନୀ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀ ଯଥା : ଉଲ୍ପଗ୍ୟାଙ୍ଗ କୋହଲଋ, କୁର୍ଟ କୋଫ୍ ଓ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଏକ୍ସ୍ ୱାରଦାଇମ୍ବର ଥିଲେ ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁକ୍ରିୟା କୌଣସି ଉଦ୍ଦୀପକର ଏକ ଅଂଶବିଶେଷ ପ୍ରତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ସେହି ଉଦ୍ଦୀପକର ସମଗ୍ର ସଭାପ୍ରତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।
9. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି କ’ଣ ଏବଂ ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ କିପରି ଶିକ୍ଷଣ ସଂଘଟିତ ହୁଏ ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ଶିଶୁ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ ।
(ii) ସବୁ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷଣ ଅଭିଜ୍ଞତା ଦରକାର ।
(iii) ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ କ୍ରିୟା ସମସ୍ୟାଟିକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ଉପଯୁକ୍ତ ଅନୁକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟିଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ତାହା ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ।
10. ଉଦ୍ଦୀପକ-ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉଦ୍ଦୀପକ ମନରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ (Bond) କୁ ଉଦ୍ଦୀପକ-ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ କୁହାଯାଏ ।
11. ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଯେକୌଣସି ତିନୋଟି ମାନସିକ ଉପାଦାନ ଲେଖ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ମାନସିକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା :
(i) ଅଭିପ୍ରେରଣା – ଅଭିପ୍ରେରଣା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ସାମଗ୍ରୀ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ବ୍ୟବହାର କଲେ ଶିଶୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିବ ।
(ii) ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷ – ଶିଶୁ ନିଜର ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷ ନିଜର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ରଖୁବା ଉଚିତ, ଯାହା ନିଜର କର୍ମ ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବ ।
(iii) ଆଗ୍ରହ ଏବଂ ମନୋବୃତ୍ତି – ଆଗ୍ରହ ନଥୁଲେ ଆମେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟରେ ମନୋଯୋଗ ଦେଇନଥାଉ ।
12. S-R ଅନୁବନ୍ଧନ କ’ଣ ? ଏହା କିପରି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୁଏ ?
Answer:
(i) ପରିବେଶର ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ତତ୍ସଂପର୍କୀୟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ନାୟବିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(ii) ଏହି ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନକୁ ଉଦ୍ଦୀପକ-ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ ବା S-R ଅନୁବନ୍ଧନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷକ (S) ଓ ଛାତ୍ର (R) ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ଛି ।
13. ଶିକ୍ଷଣରେ ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
(i) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମାନୁସାରେ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ବାରମ୍ବାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ, ତାହା ସହଜରେ ଆୟତ୍ତ କରିହୁଏ ଏବଂ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ସହଜରେ ଶିକ୍ଷାକରି ହୁଏ ନାହିଁ ।
(ii) କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ତା’ର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସଂଯୋଗ ଯେତେ ଅଧ୍ଵଥର ସ୍ଥାପିତ ହେବ ସେହି ସଂଯୋଗଟି ସେତିକି ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଥଏଁଡ଼ାଇକ୍ଙ୍କ ଗବେଷଣାରେ ବିରାଡ଼ିଟି କୌଣସିମତେ ଥରେ ଦ୍ଵାର ଖୋଲି ପଦାକୁ ଚାଲିଗଲେ ତାହାର ଏହି ଅଭ୍ୟାସଟି ଦୃଢ଼ ଓ ସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।
(iii) ସେଥିପାଇଁ ବିରାଡ଼ିକୁ ବାରମ୍ବାର ଦ୍ଵାର ଖୋଲି ପଦାକୁ ଯିବାପାଇଁ ସୁବିଧା ଦେବାକୁ ହେବ ।
(iv) ପାଠଦାନ ସମୟରେ ଏହି ନୀତିର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।
14. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅଧ୍ଵ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ଭାବୁଛ ଓ କାହିଁକି ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରୁ ସାପେକ୍ଷ ପ୍ରତିବର୍ଜ୍ୟ କ୍ରିୟାବାଦ ତତ୍ତ୍ଵଟି ଅଧିକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ । କାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ସମୟରେ କେତେକ ପ୍ରତିବର୍ଗ୍ୟ କ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । କ୍ରମଶଃ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପନା ପ୍ରତି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
(ii) ମୌଳିକ ଉଦ୍ଦୀପନା ନିମିତ୍ତ ବିକଳ୍ପ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ବିକଳ୍ପ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହ ମୌଳିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉପରେ ସାପେକ୍ଷ ପ୍ରତିବର୍ଜ୍ୟ କ୍ରିୟାବାଦ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଥାଏ ।
(iii) କେହି କେହି ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ ଓ କେହି କେହି ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ମନେକରି ଥାଆନ୍ତି; ମାତ୍ର ସାପେକ୍ଷ ପ୍ରତିବର୍ଜ୍ୟ କ୍ରିୟାବାଦ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଓ ସହଜ ଭାବରେ ଉପଲବ୍ଧ ।
15. ସଂକ୍ଷେପରେ ଶିକ୍ଷଣର ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାବିତ୍ ଥଣ୍ଣ ଡାଇକ୍ଙ୍କ ମତରେ, ଶିକ୍ଷଣର ତିନୋଟି ନିୟମ ସଂପର୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(i) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ – ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସ କରିବାଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଫଳିତ ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ ଶିକ୍ଷାକୁ ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଶିକ୍ଷା କୁହାଯାଏ ।
(ii) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ – ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭରୁ ଶିଶୁର ମାନସିକ ଅବସ୍ଥା ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ।
(iii) ଫଳାଫଳ ନିୟମ – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷଣ ଫଳାଫଳ ଉପରେ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଏ । ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତସ୍ଵରୂପ, କ୍ଷୁଧାଇଁ ବିରାଡ଼ିଟି ଦୁଗ୍ଧପାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବାକ୍ସ ବାହାରକୁ ଚାଲିଆସିବା ପରେ ସେ ସଫଳ ହୋଇ ବାହାରକୁ ଆସି ଦୁଗ୍ଧପାନ କଲା । ମାତ୍ର ଦୁଗ୍ଧ ନଥିଲେ ସେ ଚେଷ୍ଟା କରି ନଥା’ନ୍ତା ।
16. ଶିକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରିପକ୍ବତା ମଧ୍ଯରେ କି ପ୍ରଭେଦ ଅଛି ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ମାତ୍ର ପରିପକ୍ବତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ଅଟେ ।
(ii) ପରିପକ୍ବତା ଜୀବନରେ ଥରେ ଆସେ, ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷଣ ଅନେକବାର ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ପରିପକ୍ବତା ଶରୀର ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ, ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
(iv) ପରିପକ୍ବତା ପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିକ୍ଷଣ ଅବ୍ୟାହତ ରହେ । ପରିପକ୍ବତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଶିକ୍ଷଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ।
17. ଅନୁବନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ କିପରି ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ଉଦାହରଣଦ୍ବାରା ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ଅନୁବନ୍ଧନ ଏକ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
(ii) ଶିକ୍ଷଣରେ ଭିତ୍ତିହୀନ ଭୟ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଏହି ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(iii) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରିୟା ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ, ତାହା ମଧ୍ୟ ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
(iv) ଇଂରାଜୀ ଓ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଅହେତୁକ ଭୟ, ଉତ୍ତମ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ; ଯଥା – ପରିଷ୍କାର-ପରିଚ୍ଛନ୍ନତା, ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ଭକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ଏବଂ ଭାଷାଜ୍ଞାନ ପାଇଁ ଅନୁବନ୍ଧନ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ।
18. ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
(i) E.L.Thorndike ପ୍ରଥମେ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ ସମ୍ପର୍କରେ ଗବେଷଣା କରିଥିଲେ ।
(ii) ସେ କହିଥିଲେ ଯେ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ଯରେ ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଦ୍ଵାରା ହେଉଥିବା ସଂଯୋଗ ଶିକ୍ଷଣ ଅଟେ । ଏହାକୁ ସଂଯୋଗବାଦ (Connectionism) କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲପାଇଁ ବାରମ୍ବାର ବିଫଳ ଚେଷ୍ଟାକରି ଶେଷରେ ସଫଳ ଚେଷ୍ଟା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
(iv) ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଗଣିତ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ବହୁଳ ଅଟେ ।
19. ଥର୍ୟଡାଇକ୍ଙ୍କର ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ଲେଖ ।
Answer:
ଥର୍ୟଡାଇକ୍ଙ୍କର ପ୍ରଣୀତ ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness)- ଶାରୀରିକ ଏବଂ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ।
(ii) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise)- ଏହି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ କୌଣସି ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ବାରମ୍ବାର ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of Effect)- ଏହା ଶିଶୁକୁ ଶିକ୍ଷଣ ପରେ ଫଳାଫଳ ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚନା ଦିଏ । ତୃପ୍ତିଦାୟକ ଶିକ୍ଷଣ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ହୋଇଥାଏ ।
20. ପରିପକ୍ଵତା ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ବୃଦ୍ଧି ଓ ବିକାଶ ଜୀବନର ଏକ ଚରମ ସତ୍ୟ, ଏହା ପରିପକ୍ବତା ଆଣିଥାଏ ।
(ii) ବାଲ୍ୟ, କୈଶୋର, ଯୌବନ ଆଦି ଅବସ୍ଥାକୁ ଶିଶୁ ବୃଦ୍ଧି ଓ ବିକାଶ ମାଧ୍ୟମରେ ଉନ୍ନୀତ ହୁଏ ହୋଇ ପରିପକ୍ବତା ପାଏ ।
(iii) ଗୋଟିଏ ଅବସ୍ଥାରୁ ଅନ୍ୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ଉନ୍ନୀତ ହେଲାବେଳେ ପରିପକ୍ବତା ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରେ ।
(iv) ଚାଲିବା, ଦୌଡ଼ିବା, ଖେଳିବା, ପାଠପଢ଼ିବା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପରିପକ୍ବତାହିଁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।
21. ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
(i) ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବାରମ୍ବାର କରିବାଦ୍ୱାରା ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଫଳିତ ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ ଶିକ୍ଷାକୁ ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଶିକ୍ଷା କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଶିଶୁର ଭୁଲ୍, ଠିକ୍, ସଫଳତା, ବିଫଳତା ମଧ୍ଯରେ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଏହି ଶିକ୍ଷା ଉପରେ ନିଜର ଦକ୍ଷତା ହାସଲ କରେ ।
(iii) ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ଏକ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସ କରିବାଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପନାଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଦୃଢ଼ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ ।
(iv) ଏହା ଅଭ୍ୟାସରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
22. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବରେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ (Gestalt) ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି ସମଗ୍ରାକୃତି (Gestalt) କୁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଇଥାଏ । । ଜର୍ମାନ୍ ଭାଷାରେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମଗ୍ର ବା ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ।
(ii) ଏହି ତତ୍ତ୍ବବାଦୀମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି, ଯେକୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ବା ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ବସ୍ତୁର ସମଗ୍ରତା ଉପରେ ବେଶି ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯିବା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ଶିକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ସମଗ୍ର ବସ୍ତୁ ବା ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(iii) ସବୁପ୍ରକାର ଆବିଷ୍କାର ଓ ଉଦ୍ଭାବନ ଏହି ଅନ୍ତର୍ବୃଷ୍ଟି ଫଳରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ।
(iv) ଅବଶ୍ୟ ଆବିଷ୍କାରକମାନେ ସମଗ୍ର ପରିସ୍ଥିତିର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମ୍ୟକ୍ ଧାରଣା ରଖୁ’ନ୍ତି ।
B. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଞ୍ଚଟି ବା ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।
1. ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷାଦାନ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହଣରେ ଶିକ୍ଷା- ମନୋବିଜ୍ଞାନ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷା -ମନୋବିଜ୍ଞାନ ପରିବର୍ତନ।
(ii) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଶିଶୁ ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜ୍ଞାନ ଓ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷକ ଶିଶୁର ଆଚରଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଜ୍ଞାନ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
(iii) ଜଙ୍ଗଲର ବାଘକୁ ସର୍କସ -ଶିକ୍ଷକ ସର୍କସକୁ ଆଣି ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥାଏ । ବାଘଟି ଏହି ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ ।
(iv) ତେଣୁ ଶିକ୍ଷଣ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବହାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ । ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରରେ ପରିବର୍ତନ ଆଣିଥା’ନ୍ତି ।
(v) ଶିକ୍ଷକ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ଉପଯୁକ୍ତ ତାଲିମ ଦେଇ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିଥା’ନ୍ତି ।
2. ‘ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ – ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷାଦ୍ବାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ଆଚରଣ ମାର୍ଜିତ ଏବଂ ଉନ୍ନତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ ।
(ii) ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନଦ୍ବାରା ଆଚରଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଣାଯାଇପାରେ । ଏହା କେବଳ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶିଶୁ ନିଜର ବୟସ ଏବଂ ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ନେଇ ଜ୍ଞନା ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରିଥାଏ । ଏହି ଜ୍ଞାନ ବ୍ୟବହାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ।
(iv) ଶ୍ରେଣୀଗୃହରେ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ପାଇଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଅନେକ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରିଥାଏ । ନିଜର ଜୀବନର ପ୍ରତିଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାକୁ ବିନିଯୋଗ କଲେ ତାହାର ଆଚରଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ।
(v) ଶିଶୁର ଆଗ୍ରହ, ଅଭ୍ୟାସ, ମନୋବୃତ୍ତି, ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଜନ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଦାୟୀ ।
3. ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ- ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ସମସ୍ୟାପୂର୍ଣ୍ଣ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିବାପାଇଁ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ବ୍ୟକ୍ତିର ନାହିଁ ।
(ii) ଉପଯୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସମୟରେ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବ୍ୟବହାର କଲେ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହୋଇପାରେ ।
(iii) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରାଯାଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ଜ୍ଞାନ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନୂତନ ଦିଗ୍ଦର୍ଶନ ଦିଏ ।
(iv) ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବୟସରେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ମୁଣ୍ଡ ଟେକିଥାଏ; ତେଣୁ ସମସ୍ତ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷଣ ଲୋଡା
(v) ସବୁ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଶିକ୍ଷଣଦ୍ବାରା କରିଥାଏ ।
4. ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
ନିମ୍ନଲିଖତ ଉପାଦାନମାନ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
(i) ଶାରୀରିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ : କଥାରେ ଅଛି, ‘ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ହିଁ ସମ୍ପଦ’ । ଶାରୀରିକ ସୁସ୍ଥତା ଉପରେ ମାନସିକ ସୁସ୍ଥତା ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କ ଉପରେ ଶିକ୍ଷଣ ନିର୍ଭର କରେ ।
(ii) ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ : ଶିଶୁର ମାନସିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ତା’ର ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଯେଉଁ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ପ୍ରୟୋଜନ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ, ସେମାନଙ୍କର ମାନସିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଅବ୍ୟାହତ ରହିଥାଏ ।
(iii) ବଂଶାନୁଗୁଣ : ଶିକ୍ଷଣରେ ବଂଶାନୁଗୁଣର ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି । ପିତାମାତା ଓ ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣରାଜି ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସିଥାଏ ।
(iv) ପରିବେଷ୍ଟନୀ : ପିଲାମାନଙ୍କର ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କଠାରୁ ସେମାନଙ୍କଠାକୁ ଆସିଥିବା ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣମାନ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିବେଷ୍ଟନୀ ପାଇଲେ ବିକଶିତ ହୁଏ ।
(v) ପରିପକ୍ବତା : ଶିଶୁର ପରିପକ୍ବତା ଆସିଲେ ଶିକ୍ଷଣ ସହଜ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୟସର ଶିଶୁମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପରିପକ୍ତତା ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତି ।
(vi) ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି : ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ । ଶିଶୁର ଆଗ୍ରହ, ଅଭିରୁଚି ଓ ଦକ୍ଷତା ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷଣରେ ସଫଳତା ମିଳିଥାଏ ।
(vii) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଶ୍ରବ : ଶ୍ରେଣୀଗୃହର ସୁସ୍ଥ ଓ ମନୋଜ୍ଞ ବାତାବରଣ, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରଭାବ ଓ ଆଚରଣଶୈଳୀ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷଣକୁ ସଜୀବ ଓ ବେଗବତୀ କରି ଗଢ଼ିତୋଳେ ।
5. ଶିକ୍ଷଣର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ନିୟମ ଉଲ୍ଲେଖ କର ଏବଂ ତା’ର ଶୈକ୍ଷିକ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ଥଣ୍ଡ ଡ଼ାଇକ୍ ତି ନୋଟି ଶି କ୍ଷଣ ନିୟମ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରି ଥିଲେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(i) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (ii) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (iii) ଫଳାଫଳ ନିୟମ ।
(ii) କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବାରମ୍ବାର କରିବାଦ୍ୱାରା ତାହା ଅଭ୍ୟାସରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଏବଂ ଉକ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପୁନଃ କରିବା ସମୟରେ ସେ କମ୍ ସମୟ ନେଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ନିୟମକୁ ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ କୁହନ୍ତି ।
(iii) ଉକ୍ତ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଖେଳ, ସଙ୍ଗୀତ, ଧନ୍ଦା, ଟାଇପ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଶିକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ ।
(iv) ବିଦ୍ୟାଳୟରେ କବିତା ଆବୃତ୍ତି, ଗାଣିତିକ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ, ଉଚ୍ଚ ପଠନ ଇତ୍ୟାଦି ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ବିଜ୍ଞାନ ଶିକ୍ଷା ସମୟରେ ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ କୌଣସି ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ହିଁ ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
6. ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଆଚରଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।
(ii) ବିଭିନ୍ନ ପରିସ୍ଥିତି ସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାର ଧାରାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ବୟଂ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାରା ।
(iv) ଶିକ୍ଷଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟାଭିମୁଖୀ ।
(v) ଜିଜ୍ଞାସାରେ ଅନ୍ଵେଷଣମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
7. ଶିକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ତତ୍ତ୍ବଟି କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟିସମ୍ପନ୍ନ ଶିକ୍ଷା ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵ ଅଟେ ।
(ii) ୟେରଦିମର୍, କୋଫ୍କା, କୋହଲର୍ ଉକ୍ତ ମତବାଦର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ।
(iii) କୌଣସି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ନିଜର ଚିନ୍ତା ଏବଂ କଳ୍ପନା ଶକ୍ତିର ଉପଯୁକ୍ତ ବିନିଯୋଗ କରି ହଠାତ୍ ଏକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଧାରଣାରେ ଯଦି ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହୋଇଯାଏ ତେବେ ତାହା ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଅଟେ ।
(iv) ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହିଁ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵର ମୂଳମନ୍ତ୍ର ।
(v) ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ପୁର୍ନବଳନର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ବୁଝାଅ ।
8. ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ସମୟରେ କେତେକ ପ୍ରତିବର୍ଜ୍ୟ କ୍ରିୟା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ । କ୍ରମଶଃ ବଂଶଗୁଣ ଏବଂ ପରିବେଶଦ୍ୱାରା ସେ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
(ii) ବଂଶଗୁଣ ଏବଂ ପରିବେଶର ପ୍ରଭାବରେ ସେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ, କାରଣ ତା’ର ପରିବେଷ୍ଟନୀରେ ସମଯୋଜନର ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ।
(iii) ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପରିବେଶରେ ପୁରାତନ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀକୁ ସମଯୋଜନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରି ନଥାଏ । ତେଣୁ ସେ ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରେ, ଯାହା କେବଳ ଶିକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବପର।
(iv) ଜୀବନସାରା ଜ୍ଞାନର ଅଭାବ ଥାଏ । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷଣ ଜୀବନସାରା ସଂଘଟିତ ହୁଏ ।
(v) ବାସ୍ତବରେ ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
9. ଶିକ୍ଷାଦାନକୁ ଫଳପ୍ରଦ କରିବାପାଇଁ ତିନୋଟି ଅଭିପ୍ରେରଣା କୌଶଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷାଦାନକୁ ସରଳ, ସୁନ୍ଦର ଏବଂ ବୋଧଗମ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖିତ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କଲେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହୋଇପାରିବ ।
(i) ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରାବ୍ୟ ଉପକରଣ ବ୍ୟବହାର : ଏହା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ମନୋଯୋଗ ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର, ଦୂରଦର୍ଶନ ଶିକ୍ଷାଦାନକୁ ସରଳ କରିଦିଏ ।
(ii) ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପ୍ରଣାଳୀ : ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଷୟ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
(iii) ଛବି : ମାନଚିତ୍ର, ମଡ଼େଲ, ଛବିଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
10. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ଭାବୁଛ ଏବଂ କାହିଁକି ?
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ, ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଏବଂ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ । ଏହି ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ ସବୁଠାରୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ । କାରଣ-
(i) ଏହି ତତ୍ତ୍ଵ ସାମଗ୍ରିକ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଏ ।
(ii) ଏହା ବୁଦ୍ଧିର ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ ।
(iii) ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ଚିନ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।
11. ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵରେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ (Gestalt) ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମଗ୍ରାକୃତି (Gestalt) ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ ତତ୍ତ୍ବ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । । ଜର୍ମାନ୍ ଭାଷାରେ ଗେଷ୍ଟାଲ୍ଟର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମଗ୍ର ବା ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ।
(ii) ଏହି ତତ୍ତ୍ବବାଦୀମାନେ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି, ଯେକୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ବା ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ବସ୍ତୁର ସମଗ୍ରତା ଉପରେ ବେଶି ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯିବା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ଶିକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ସମଗ୍ର ବସ୍ତୁ ବା ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(iii) ସବୁପ୍ରକାର ଆବିଷ୍କାର ଓ ଉଦ୍ଭାବନ ଏହି ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଫଳରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ।
(iv) ଅବଶ୍ୟ ଆବିଷ୍କାରକମାନେ ସମଗ୍ର ପରିସ୍ଥିତିର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମ୍ୟକ୍ ଧାରଣା ରଖୁ’ନ୍ତି ।
12. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କ’ଣ ?
Answer:
(i) ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯଥା- ଆଚାର ଦେଖୁଲେ ପାଟିରୁ ଲାଳ ବୋହିଥାଏ ।
(ii) ଆଚାର ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ଲାଳ ବୋହିବା ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।
(iii) ମାତ୍ର ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇସାରିବା ପରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
(iv) ଏହି ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣକୁ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା (Classical conditioning) କୁହାଯାଏ ।
13. ଶିକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରିପକ୍ବତା ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରଭେଦ ଅଛି ?
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ମାତ୍ର ଶିଶୁର ପରିପକ୍ବତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୟସ ପରେ ଆସିଥାଏ ।
(ii) ପରିପକ୍ବତା ଜୀବନରେ ଥରେ ଆସେ, ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷଣ ଅନେକବାର ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ପରିପକ୍ବତା ଶରୀର ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ, ମାତ୍ର ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
(iv) ପରିପକ୍ବତା ପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିକ୍ଷଣ ଅବ୍ୟାହତ ରହେ । ପରିପକ୍ବତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଶିକ୍ଷଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ।
(v) ପରିପକ୍ବତା ନ ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନେକ ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ ।
14. ପରିପକ୍ବତା ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ବିକାଶରେ କିପରି ସାହାଯ୍ୟ କରେ ?
Answer:
(i) ବୃଦ୍ଧି, ବିକାଶ ଓ ପରିପକ୍ବତା ଉଭୟ ପରିପୂରକ ।
(ii) ପରିପକ୍ବତା ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଶିଶୁଠାରେ ନିହିତ ଥିବା ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣ ଓ ବ୍ୟବହାରର କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୟସ ବୃଦ୍ଧି ସହ ଘଟିଥାଏ ।
(iii) ଶାରୀରିକ ପରିପକ୍ବତା ଶିଶୁକୁ ଶାରୀରିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ; ଯଥା- ଖେଳିବା, ଦୌଡ଼ିବା, ଚାଲିବା, ବସିବା ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଜଣାପଡ଼ିଥାଏ ।
(iv) ଏହାଛଡ଼ା ଶିଶୁର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ବେଶ, ପୋଷାକ, ଖେଳପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ, ରୁଚି ଇତ୍ୟାଦି ମାନସିକ ପରିପକ୍ବତାର ଘଟିଥାଏ ।
(v) ବୟସ ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶିଶୁର ଦାୟିତ୍ବବୋଧ ଜ୍ଞାନ ବଢ଼ିଯାଇଥାଏ ଏବଂ ତାହାର ଚିନ୍ତା ଏବଂ କଳ୍ପନା ଶକ୍ତିରେ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରିପକ୍ବତା ଅଧିକ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ ।
15. ଥର୍ୟଡାଇକ୍ଙ୍କର ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ଲେଖ ।
Answer:
ଥର୍ୟଡାଇକ୍ଙ୍କର ପ୍ରଣୀତ ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ୱ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness) – ଶାରୀରିକ ଏବଂ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ଉପଯୁକ୍ତ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ବିନା ଶିକ୍ଷଣ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇନଥାଏ ।
(ii) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise) – ଏହି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ କୌଣସି ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ବାରମ୍ବାର ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ପୁନଃ ପୁନଃ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ସହଜ ହୁଏ ।
(iii) ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of Effect)- ଏହା ଶିଶୁକୁ ଶିକ୍ଷଣ ପରେ ଫଳାଫଳ ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚନା ଦିଏ । ତୃପ୍ତିଦାୟକ ଶିକ୍ଷଣ ଚିରସ୍ଥାୟୀ ହୋଇଥାଏ ।
16. ଶିକ୍ଷଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକୃତି ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ଶିକ୍ଷଣ ହିଁ ସମଯୋଜନ : ମଣିଷକୁ ପରିବେଶଜନିତ ବହୁ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼େ । ଏହି ପରିବେଶରେ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାପାଇଁ ସମଯୋଜନର ଶିକ୍ଷଣ ହିଁ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସମଯୋଜନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ପଦବାଚ୍ୟ ।
(ii) ଶିକ୍ଷଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ : କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ଶିକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରାଯାଏ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଶିକ୍ଷଣୀୟ କି ନୁହେଁ ତାହା ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷକ ଓ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରନ୍ତି ।
(iii) ସ୍ଵେଚ୍ଛାପ୍ରଣୋଦିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସ୍ଵେଚ୍ଛାପ୍ରଣୋଦିତ ହୋଇ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରେ, ବାଧ୍ୟବାଧକତାଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(iv) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସକ୍ରିୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ଶିକ୍ଷଣରେ ଶିକ୍ଷାଦାତା ଓ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହୀତା ଉଭୟେ ସକ୍ରିୟ ଓ ସଜାଗ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଶିକ୍ଷାଦାତା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରନ୍ତି ଏବଂ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ବିକଶିତ ହେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହଣ କରେ ।
(v) ଶିକ୍ଷଣ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ସାମାଜିକ : ଶିକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଉନ୍ନତି ଓ ସାମାଜିକ କଲ୍ୟାଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।
(vi) ଶିକ୍ଷଣ ସଂକ୍ରମଣାମକ : ଗୋଟିଏ ପରିବେଶରେ ଅର୍ଜିତ ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ମଣିଷର ପୁରାତନ ଅଭିଜ୍ଞତାରାଜିର କୋଠଭଣ୍ଡାର କ୍ରମଶଃ ପରିବର୍ଜିତ ହୁଏ ।
(vii) ଚରିତ୍ର ଗଠନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ : ଶିକ୍ଷଣ ମାଧ୍ଯମରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମସଂଯମ, ସାଧନା, ଏକାଗ୍ରତା ଇତ୍ୟାଦିର ଦକ୍ଷତା ହାସଲ କରି ନିଜର ଚରିତ୍ର ଗଠନ କରିଥାଏ ।
ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
1. ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ? ଶିକ୍ଷଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଜୀବ । ଶିକ୍ଷା ଅର୍ଜନ କରି ସେ ତା’ର ବ୍ୟବହାରକୁ ପରିମାର୍ଜିତ କରିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟର ଏହି ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଶିକ୍ଷା-ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଶିକ୍ଷଣ (Learning) ଏବଂ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵ (Theories of learning) ପ୍ରଧାନ ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଶିକ୍ଷା ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଜୀବନସାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ । ସେ ବୟସ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ନିଜ ପରିବେଶରୁ ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ । ପରିବେଶ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ।
ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ମନୋଭାବ ନେଇ ସେ ବିଭିନ୍ନ ଉପାୟରେ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ପରିବେଶରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଆଚରଣ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ । ଏହାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ଶିକ୍ଷଣ (Learning) – ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଅତୀତର ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ନୂତନ ବିଷୟ ଅଥବା ନୂତନ ଆଚରଣ ଆୟତ୍ତ କରିବା । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶିଶୁର ବ୍ୟବହାର ପରିମାର୍ଜିତ ହୁଏ । ସେ ପରିବେଶର ପରି ବର୍ତିତ ସମସ୍ୟାକୁ ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷଣ ମୂଳରେ କିଛି ନା କିଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ।
ଶିକ୍ଷଣର ସଂଜ୍ଞା (Definitions) – ମନସ୍ତତ୍ତ୍ବବିତ୍ମାନେ ଶିକ୍ଷଣର ଅନେକ ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା- କିମ୍ବଲ ଏବଂ ଗାର୍ମେଜୀଙ୍କ ମତରେ, ‘ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ସାଧନ ଯୋଗୁଁ ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଭ୍ୟାସ ଓ ତା’ର ଫଳାଫଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଶିକ୍ଷା କରେ । ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟବହାରର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଶିକ୍ଷଣ ଘଟିଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।’’
ହିଲ୍ଗାର୍ଡ (Hilgard)ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଏକ ବା ସମାନ ବୋଲି ଧରିନେଉ ସେତେବେଳେ ଅର୍ଥଗତ କ୍ଳିଷ୍ଟତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।’’
କଲ୍ଭିନ (Colvin)- ‘ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ।’’
ଗେଟ୍ସ (Gates)- ‘ଅନୁଭୂତି ଏବଂ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ୍ରିୟାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।’’
ସ୍ପିନର (Skinner)- ‘ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥ କେବଳ ଯନ୍ତ୍ରବତ୍ ପୁନରାବୃତ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ବା କୌଶଳ ଶିକ୍ଷା କରିବା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏଥରେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ସଙ୍ଗଠିତ କରେ ଓ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ତାହା ବିନିଯୋଗ କରେ ।’’
କ୍ରନ୍ବ୍ୟାକ୍ (Cronbach)- ‘‘ଅନୁଭୂତିର ଫଳସ୍ବରୂପ ବ୍ୟବହାରରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ, ତାହା ଶିକ୍ଷଣ ଅଟେ ।’’
କ୍ରୋ ଏବଂ କ୍ରୋ (Crow and Crow)- ‘ଅଭ୍ୟାସ, ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିର ସମାହାରକୁ ଶିକ୍ଷଣ କହନ୍ତି।’’ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଫଳରେ ଶିଶୁ ନାନାବିଧ ଜ୍ଞାନ, କର୍ମକୌଶଳ, ବିଭିନ୍ନ ମନୋବୃତ୍ତି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।
ଶିକ୍ଷଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Characteristics of Learnings) – ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଶିକ୍ଷଣର ନିମ୍ନଲିଖିତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ୱୟଂକ୍ରିୟଶୀଳ ଧାରା (Learning is self-activity process) – ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ବିକାଶଦ୍ୱାରା ତା’ର ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ, ଆବେଗାତ୍ମକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ଶିଶୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ୱୟଂ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ଆଚରଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ତା’ର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ବିକାଶ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।
(ii) ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଆଚରଣଗତ ପରିବ ର୍ଜନ (Learning is the modification of behaviour) – ଶିକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ଉକ୍ତ ଜ୍ଞାନ ପୂର୍ବଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ । ପରିବର୍ତ୍ତିତ ବ୍ୟବହାର ସମୟକ୍ରମେ ସ୍ଥାୟୀ ହୁଏ ।
(iii) ଶିକ୍ଷଣ ଧାରା ପରିସ୍ଥିତି ସହ ଖାପ ଖୁଆଇ ଚଳାଇଥାଏ (Learning is adjustment to environment) – ବିଭିନ୍ନ ପରିସ୍ଥିତି ସହ ନିଜକୁ ଖାପ ଖୁଆଇବାପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ସେଥିପାଇଁ ସେ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ଉକ୍ତ ଧାରାରେ ସେ ପରିସ୍ଥିତି ସହ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳାଇଥାଏ ।
(iv) ଶିକ୍ଷଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ଅଟେ (Learning is purposeful) – କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଚେଷ୍ଟା କରି ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରିଥାଏ । ପରୋକ୍ଷଭାବେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଶିକ୍ଷଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ।
(v) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସକ୍ରିୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Learning is an active process) – ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜେ ସକ୍ରିୟ ନହେଲେ ଶିକ୍ଷା ଅର୍ଜନ କରିପାରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ନିଜେ ସକ୍ରିୟ ହୋଇ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଲେ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିପାରିବ ।
(vi) ଶିକ୍ଷଣ ପରିବେଷ୍ଟନୀଗତ (Learning is environmental) – ପରିସ୍ଥିତି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ । ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ସମଯୋଜିତ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ତେଣୁ ସେ ପରିସ୍ଥିତି ବା ପରିବେଷ୍ଟନୀର ପ୍ରଭାବରେ ଜ୍ଞାନ ବା ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ ।
(vii) ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଅଭିଜ୍ଞତାର ପୁନର୍ଗଠନ (Learning is organising experience) – ଶିକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ ଅଭିଜ୍ଞତା ସହ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ସାମିଲ କରାଯାଏ । ଏହା ପୁରୁଣା ଅଭିଜ୍ଞତା ସହ ନୂତନ ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ପୁନର୍ଗଠନ କରି ଏକ ନୂତନ ଅଭିଜ୍ଞତା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
(viii) ଶିକ୍ଷଣ ବୁଦ୍ଧି ଏବଂ ସୃଜନଶୀଳତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ (Learning is intelligent and creative) – ଶିକ୍ଷଣ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ସୃଜନଶୀଳ ଶକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହେବାମାତ୍ରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବୁଦ୍ଧି ଏବଂ ସୃଜନଶୀଳ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଲାଭ କରିଥାଏ ।
(ix) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Learning is an individual process) – ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜେ ଚେଷ୍ଟା ନ କଲେ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସକ୍ରିୟ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।
(x) ଶିକ୍ଷଣ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ପେଶୀ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ (Learning is coordination of sensation and motor skills) – ଶିକ୍ଷଣ ଫଳରେ ବିଭିନ୍ନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ପେଶୀ ମଧ୍ଯରେ ନୂତନ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ, ପୁରାତନ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ଶିଶୁର ବିବିଧ ସ୍ନାୟୁକୋଷର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ।
ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜଟିଳ ଓ ଉଚ୍ଚତର ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶିକ୍ଷକ ଜାଣି ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅତି ସହଜ ଉପାୟରେ ଅର୍ଜନ କରିପାରିବେ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ଉନ୍ନତି ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମାନବଜାତିର ଉନ୍ନତି ହେବ ।
2. ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ? ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ସାଧନ ବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶିଶୁର ବ୍ୟବହାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏବଂ ଉନ୍ନତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ସମାଜ ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ । ପରିସ୍ଥିତି ସହ ମୁକାବିଲା କରିବାପାଇଁ ଶିଶୁ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାସଲ କରି ସେ ନିଜକୁ ବିଭିନ୍ନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳାଇ ନେଇଥାଏ ।
ସ୍ପିନର (Skinner) କୁହନ୍ତି, ‘ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥ କେବଳ ଯନ୍ତ୍ରଗତ ପୁନରାବୃତ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ ବା କୌଶଳ ଶିକ୍ଷା କରିବା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏଥରେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ସଂଗଠିତ କରେ ଓ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ତାହା ବିନିଯୋଗ କରେ ।’’
ଜି.ଡି. ବୋଜ୍ (G.D. Booz)ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତି ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆବଶ୍ୟକତା ପରିପୂରଣ ପାଇଁ ଯେଉଁ ଅଭ୍ୟାସ, ଜ୍ଞାନ, ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ – ତାହାହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ।’
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନସମୂହ (Factors affecting learning) – ଶିକ୍ଷଣକୁ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ :
(i) ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଅବସ୍ଥା ବା ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅବସ୍ଥା (Psychological factors)- ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ନିଜର ଦକ୍ଷତା, ପୂର୍ବଜ୍ଞାନ, ବୁଦ୍ଧି, ସୃଜନଶୀଳତା ଏବଂ ସମଯୋଜନ କ୍ଷମତା ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଶିଶୁର ଯେତିକି ଆଗ୍ରହ ବଢ଼ିବ ସେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ସେତିକି ମନୋଯୋଗ ଦେବ । ସେ ନିଜର ବୁଦ୍ଧି, ଜ୍ଞାନ ଓ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ ଦ୍ଵାରା ଦକ୍ଷତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।
(ii) ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ଶାରୀରିକ ଅବସ୍ଥା (Physiological factors) – ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ହିଁ ସମ୍ପଦ । ଉତ୍ତମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ, ଉତ୍ତମ ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯାହାର ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଯେତେ ଉନ୍ନତ ତାହାର ମାନସିକ ଶକ୍ତି ସେତେ ସୁଦୃଢ଼ । କ୍ଳାନ୍ତି, ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ରୋଗ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
(iii) ପରିବେଶ କାରକ (Environmental factors) – ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଏକ ପରିବେଷ୍ଟନୀରେ ବଢ଼ିଥାଏ । ତାହାର ପରିବେଷ୍ଟନୀ ତା’ର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ବିକାଶ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇବା ସହ ଶିକ୍ଷଣ ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ନିଜର ପିତାମାତା, ସାଙ୍ଗସାଥୀ, ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କର ଚାଲିଚଳନ, ଢଙ୍ଗରଙ୍ଗ ଇତ୍ୟାଦିଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଏହା ଶିକ୍ଷଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।
(iv) ବିଷୟ (Subject) – ଯେଉଁ ବିଷୟ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବ ତାହା ସରଳ ହୋଇଥିଲେ ଶିକ୍ଷଣ ଶୀଘ୍ର ହୋଇଥାଏ, କ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ ସମୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ବିଷୟବସ୍ତୁର ବୋଧଗମ୍ୟତା ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
(v) ପଦ୍ଧତି (Methodology)- ଶିକ୍ଷାଦାନର ଏକ ପଦ୍ଧତି ଅଛି, ଯାହାକୁ ଶିକ୍ଷକ ଅନୁକରଣ କରିଥାଏ । ଏହା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ସ୍ମରଣ ପାଇଁ ସହାୟକ ହୁଏ । ନିଜର ଅଭ୍ୟାସ, ଆବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମୟରେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଠ୍ୟପକରଣ ମଧ୍ଯ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ବୟଂକ୍ରିୟଶୀଳ ଧାରା ଯାହା ଉପରୋକ୍ତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
3. ପ୍ରଯନ୍ତ୍ର-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ କ’ଣ ? ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ଆଧାର କରି ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ପ୍ରଯନ୍-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ବିଭିନ୍ନ ନୀତିଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ନାୟବିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ ହେଲେ ଶିକ୍ଷଣ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ପୁନଃ ସଂଶୋଧନଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହାରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତି ବା ପ୍ରାଣୀକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଥଳରେ ପହଞ୍ଚାଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ଅନେକ ଭୁଲ୍ ବା ଭ୍ରମ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । କାଳକ୍ରମେ ଭ୍ରମଚେଷ୍ଟାଗୁଡ଼ିକ ସଂଶୋଧନ ହୋଇ, ଏପରି ଏକ ଚେଷ୍ଟା ଆସେ ଯାହା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ପୁନଃ ପୁନଃ ଚେଷ୍ଟା ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ, ଏକ ଅଭ୍ୟାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ସେହିପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟରେ ସମାଧାନ କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
ଏହି ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଇ.ଏଲ୍. ଥର୍ଣ୍ଣଡାଇକ୍, ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ସୃଷ୍ଟି କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଉକ୍ତ ତିନୋଟି ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା :
ଶିକ୍ଷଣ ନିୟମ :
(a) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (b) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (c) ଫଳାଫଳ ନିୟମ
(a) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ – ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ, ସେହି ସମୟରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ, ତା’ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ସେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ, ତାହା ତା’ମନରେ ବିରକ୍ତି ଜାତ କରାଏ । ପ୍ରସ୍ତୁତି ଦୁଇ ପ୍ରକାରର – ଶାରୀରିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି । ଉପଯୁକ୍ତ ପରିପକ୍ବତା ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ଶିକ୍ଷା ଶିଶୁ ଉପରେ ଲଦିଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ସେପରି ଚେଷ୍ଟା ସଫଳ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦୁଇ ବା ତିନି ବର୍ଷର ଶିଶୁକୁ ଲେଖାପଢ଼ା ଶିଖାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ନିରର୍ଥକ ।
(b) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ – ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମାନୁସାରେ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ବାରମ୍ବାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ, ତାହା ସହଜରେ ଆୟତ୍ତ କରିହୁଏ ଏବଂ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ, ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ସହଜରେ ଶିକ୍ଷା କରିହୁଏ ନାହିଁ । କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ତା’ର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସଂଯୋଗ ଯେତେ ଅଧ୍ୱକଥର ସ୍ଥାପିତ ହେବ ସେହି ସଂଯୋଗଟି ସେତିକି ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଥଣ୍ଡଡାଇକ୍ଙ୍କ ଗବେଷଣାରେ ବିରାଡ଼ିଟି କୌଣସିମତେ ଥରେ ଦ୍ଵାର ଖୋଲି ପଦାକୁ ଚାଲିଗଲେ ତାହାର ଏହି ଅଭ୍ୟାସଟି ଦୃଢ଼ ଏବଂ ସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ବିରାଡ଼ିକୁ ବାରମ୍ବାର ଦ୍ଵାର ଖୋଲି ପଦାକୁ ଯିବାପାଇଁ ସୁବିଧା ଦେବାକୁ ହେବ । ପାଠଦାନ ସମୟରେ ଏହି ନୀତିର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଏହି ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଉପନିୟମ ଅଛି; ଯଥା –
(i) ପୌନଃପୁନ୍ୟ ନିୟମ – ଏହି ନିୟମାନୁସାରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟା କଲେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତକୁ ଆଣିପାରେ କିମ୍ବା ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିପାରେ ।
(ii) ସାମ୍ପ୍ରତ୍ୟ ନିୟମ – ଏହି ନିୟମାନୁସାରେ ସମୟର ବ୍ୟବଧାନ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ଅନେକ ଦିନ ପୂର୍ବରୁ କରିଥିବା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଦୁର୍ବଳ ହୁଏ ।
(iii) ତୀବ୍ରତା ନିୟମ – ଏହି ନିୟମାନୁସାରେ ଉଦ୍ଦୀପକ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ, ତାହା ଅନେକ ପରିମାଣରେ ତୀବ୍ରତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(c) ଫଳାଫଳ ନିୟମ – ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ବିଧିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ପ୍ରାଣୀ ଶିକ୍ଷା କରୁଥିବା କାର୍ଯ୍ୟର ଫଳାଫଳ ଉପରେ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖ୍ତ ଗବେଷଣାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ବିରାଡ଼ିଟି କ୍ଷୁଧାଜ୍ଵାଳାରେ ଛଟପଟ ହୋଇ ଦୁଗ୍ଧପାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପିଞ୍ଜରା ବାହାରକୁ ଚାଲିଆସିବାକୁ ନାନାପ୍ରକାରର ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲା । ଯେଉଁ ପ୍ରୟାସଗୁଡ଼ିକ ଫଳପ୍ରଦ ନୁହେଁ, ସେଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମେ ପରିହାର କରି ଯେଉଁ ଚେଷ୍ଟାଟି ଫଳପ୍ରଦ ତାକୁ ମନେ ରଖ୍ଯାପାରିଲା ।
ଏଥୁରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେଉଁ ବିଶେଷ ପ୍ରୟାସଟି ଫଳପ୍ରଦଭାବରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ଏବଂ ଯେଉଁ କାରଣଟି ତ୍ରୁଟିରହିତ ହୁଏ ତାହା ସହିତ ସେହି ଫଳାଫଳର ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ସାଫଲ୍ୟ ଲାଭ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏନାହିଁ ସେଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମେ ଅପସାରିତ ହୁଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଥଳରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ଖାଇବାକୁ ଦେବାସ୍ଥଳେ ଭୋକିଲା ବିରାଡ଼ିଟିକୁ ଯଦି ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ପର୍ଶ ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ସେ ବାକ୍ସ ଭିତରେ ପଶିବାକୁ ବେଶି ଭୁଲ୍ କରିବ ।
ଏହାର ଅର୍ଥ ପ୍ରାଣୀ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଭୁଲ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେତୁ ପୁରସ୍କାର ପାଇଲେ ଶିକ୍ଷଣ କ୍ରିୟା ଦୃଢ଼ତର ହୁଏ । ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାକୁ ଦଣ୍ଡ ଦିଆଯାଏ, ତା’ର ଶିକ୍ଷଣ କ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟାଘାତ ହୁଏ । ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାସମୂହ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀକୁ ଆନନ୍ଦ, ସନ୍ତୋଷ ଓ ପ୍ରଶଂସା ଦେଇଥାଏ ସେସବୁ ପ୍ରତି ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଆଗ୍ରହ ଅନାସକ୍ତ ଭାବ ଦେଖାଇଥାଏ ।
4. ଅନୁ ବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ବ କ’ଣ ? ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ବ (Conditioned Response Theory)- ରୁଷ୍ ଦେଶର ଶରୀରବିଜ୍ଞାନୀ ଇଭାନ୍ ପାଟ୍ରୋଭିଚ୍ ପାର୍ଲଭ୍ (I. P. Pavlov) ଗବେଷଣା କରି ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ବ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆଣିଥିଲେ । ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର ପ୍ରଭାବରେ ସ୍ଵାଭାବିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଅନୁବନ୍ଧନ କୁହାଯାଏ ।
ଅର୍ଥ- ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ । ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦୀପକର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଏକ ଅପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ।
ଦୈନଦିନ କାବନରେ ଉଦାହରଣ – ଗୃହ ଏବଂ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅନୁବନ୍ଧନର ଯଥେଷ୍ଟ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ରହିଛି । ଅନେକ ସମୟରେ ଶିଶୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଛୁଇଁବା ପାଇଁ ସାହସ କରେନାହିଁ । ତାରଟିଏ ଦେଖିଲେ ଡରିଯାଏ, ଉକ୍ତ ତାରରେ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ଶକ୍ତିର ପ୍ରବାହ ଥାଉ ବା ନ ଥାଉ । ପୋଡ଼ି ହୋଇଯାଇଥିବା ଶିଶୁ ନିଆଁକୁ ଦେଖିଲେ ଭୟ କରିଥାଏ । ଯାହାର ପୁଅକୁ ସାପ ଚୋଟ ମାରିଥାଏ ସେ ରାସ୍ତା କଡ଼ରେ ଏକ ଦଉଡି଼ ଦେଖିଲେ ଡରେ । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଶିକ୍ଷକ ଶିଶୁର ହାତଲେଖାକୁ ପସନ୍ଦ କରି ଯଦି ଖାତାରେ ବା ମୁହଁରେ ପ୍ରଶଂସା କରିଦେଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଉତ୍ତମ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।
ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟ :
(i) ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ (Natural Stimulus or Unconditional Stimulus) – ଯେଉଁ ଆଚରଣ ବା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଆମର ଶିକ୍ଷାଲବ୍ଧ ନୁହେଁ, ମୂଳରୁ ଯେପରି ଥିଲା ସେପରି ରହିଛି, ତାହାକୁ ଉଦ୍ରେକ କରୁଥିବା ଉଦ୍ଦୀପକକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଖଟା, ନିଆଁ, ଖାଦ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଉଦ୍ଦୀପକର ଉଦାହରଣ । .
(ii) ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Unconditional Response) – ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ଆମ ଭିତରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଆଚାର ଦେଖ୍ ପାଟିରୁ ଲାଳ ନିର୍ଗତ ହେବା ।
(iii) ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକ (Conditional Stimulus) – ଯେଉଁ ଉଦ୍ଦୀପକ ଆମ ଭିତରେ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଦୃଶ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ପାଭ୍ଲଭ୍ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଣ୍ଟା ଧ୍ୱନି ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକ ।
(iv) ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Conditional Response) – ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକ ଆମ ଭିତରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ସେହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମାଂସ ସହିତ ଘଣ୍ଟାଧ୍ବନି ।
(v) ଅର୍ଜନ ବା ଲୁପ୍ତ କ୍ରିୟା (Acquisition and Extinction) – ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ C.S. ଏବଂ U.C.S. ଯୁଗ୍ମଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ । C.S. ଏବଂ U.C.S. ବାରମ୍ବାର ଯୁଗ୍ମ ହେବା ଫଳରେ ପ୍ରାଣୀ C.S. ଏବଂ U.C.S. ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିପାରେ ।
(vi) ଲୁପ୍ତ କ୍ରିୟା (Extinction) – ଯଦି C.S. ପରେ U.C.S. ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଯଦି ଏହା ବାରମ୍ବାର ଘଟେ ତେବେ C.R. ମାତ୍ରା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିବାକୁ ଲାଗିବ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସମୟରେ କୁକୁରର ଲାଳ ନିର୍ଗତ ହେବନାହିଁ । ଏହାକୁ ଲୁପ୍ତ କ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
(vii) ବ୍ୟାପ୍ତିକରଣ (Generalisation) – ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅର୍ଜନ କରିସାରିବା ପରେ ସେହି ମୂଳ ଉଦ୍ଦୀପକ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ନୂଆ ଉଦ୍ଦୀପକ ସେହି ସମାନ ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
(viii) ବିବେଚନା (Discrimination)- ବ୍ୟାସ୍ତୀକରଣର ବିପରୀତ କ୍ରିୟା ହେଉଛି ବିବେଚନା । ସମଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ପ୍ରାଣୀର ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବିବେଚନା କୁହାଯାଏ ।
ପରୀକ୍ଷା (Experiment) – ରୁଷିଆର ଶରୀରତତ୍ତ୍ୱବିଦ୍ ତଥା ବିଶିଷ୍ଟ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀ ଇଭାନ୍ ପାଭଲଭ୍ ଗୋଟିଏ କୁକୁରକୁ ନେଇ ଏକ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ଗୋଟିଏ କୋଠରିରେ କୁକୁରକୁ ରଖାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ତାକୁ ଦେଖୁବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଝରକା ଥିଲା । ପ୍ରଥମେ ପାଭଲଭ୍ କୁକୁରକୁ ମାଂସଦେଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଥିଲେ ।
ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟି କିଛିଦିନ ପାଇଁ ବାରମ୍ବାର କରାଗଲା ।
କେତେଦିନ ପରେ କୁକୁରକୁ ମାଂସ ଖାଇବାକୁ ଦେବାପୂର୍ବରୁ ଏକ କୃତ୍ରିମ ଉଦ୍ଦୀପକ ଦେବାର (ଘଣ୍ଟି ବଜାଇବାର ) ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା କିଛି ଦିନ ଚାଲୁ ରଖୁ ପରେ ପାଭ୍ଲଭ୍ ଦେଖିଲେ ଘଣ୍ଟର ଶବ୍ଦ ଶୁଣି କୁକୁରର ଲାଳ ନିର୍ଗତ ହେଉଛି । ଏଠାରେ ଘଣ୍ଟିର ଶବ୍ଦ ଓ ମାଂସ ଉଭୟ ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରାଗଲା । ପରେ କେବଳ ଘଣ୍ଟି ଦିଆଗଲା, କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କୃତ୍ରିମ ଉଦ୍ଦୀପକଦ୍ବାରା
ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକଜନିତ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ। ମାଂସ ଦିଆଗଲା ନାହିଁ । ପାଭଲଭ୍ ଦେଖିଲେ ଯେ କେବଳ ଘଣ୍ଟିର ଶବ୍ଦ ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ କୁକୁର ପାଟିରୁ ଲାଳ ନିର୍ଗତ ହେଉଛି । ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକ (ମାଂସ) ପରିବର୍ତ୍ତେ କୃତ୍ରିମ ଉଦ୍ଦୀପକ (ଘଣ୍ଟା) ଲାଳ ନିର୍ଗତ କରିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥିଲା । ଯେତେବେଳେ ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଅନୁବନ୍ଧିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
5. ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷଣ କିପରି ସଂଘଟିତ ହୁଏ ବୁଝାଅ ।
କିମ୍ବା, ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟାର ଉପଯୋଜନା ବିଷୟରେ ବୁଝାଅ ।
କିମ୍ବା, କେଉଁ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବଟି ଅଧିକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ଭାବୁଛ ତାହାକୁ କାରଣ ସହ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଅର୍ଥ- ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ । ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦୀପକର ବ୍ୟବହାର କରାନଯାଇ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ।
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ଵର ଉପଯୋଗିତା :
(a) ଏହା ଉତ୍ତମ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
(b) ଏହା କୁଅଭ୍ୟାସ ଦୂର କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
(c) ଏହା ଭୟର ଦୂରୀକରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
(d) ଏହା ସୁସ୍ଥ ମନୋଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
(e) ଏଥପାଇଁ ଅଭ୍ୟାସ ଆବଶ୍ୟକ ।
(f) ଏହାଦ୍ଵାରା ପୁନର୍ବଳନ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।
ଶୈକ୍ଷିକ ଉପଯୋଗିତା (Educational Implication) – ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ଵର ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।
(i) ପ୍ରଶଂସା ଓ ଦଣ୍ଡ – ଦଣ୍ଡ ଓ ପ୍ରଶଂସା ସହିତ ଏହି ନୀତିର ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵ ପ୍ରଶଂସାଦ୍ଵାରା ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଦଣ୍ଡଦ୍ବାରା ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସମୟରେ ଶିଶୁକୁ ପ୍ରଶଂସା ବା ଦଣ୍ଡ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।
(ii) ସ୍ନେହ ଓ ଘୃଣା – ସ୍ନେହ ଓ ଘୃଣା ମଧ୍ୟ ଦଣ୍ଡ ଓ ପ୍ରଶଂସା ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଶିଶୁକୁ ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ସ୍ନେହ କଲେ ସେ ଅଧ୍ବକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରେ । ଅସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଘୃଣା କଲେ ସେ ନିଜକୁ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଦୂରେଇ ରଖେ ।
(iii) ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଦୂରକରିବା – ଶିଶୁ ମନରେ ଥିବା ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସକୁ ଦୂର କରାଯାଇଥାଏ । ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରିବା ସମୟରେ ବିରାଡ଼ିଟିଏ ଆଗରେ ଚାଲିଗଲେ ସେମାନେ ଭାବନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ଯାତ୍ରା ଶୁଭ ହେବନାହିଁ । ଏଭଳି ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସକୁ ବୁଝାଇ ଦୂରକଲେ ଶିକ୍ଷା ଫଳପ୍ରଦ ହୁଏ ।
(iv) ପୁନରାବୃତ୍ତି ଓ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ – ପୁନରାବୃତ୍ତି ଓ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନଦ୍ୱାରା ଏହି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନର ମାର୍ଗ ସୁଗମ ହୋଇଥାଏ । ଘରକୁ କେହି ବନ୍ଧୁ ଆସିଲେ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରିବାପାଇଁ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହା ପିଲାଙ୍କୁ ଅଭ୍ୟାସ କରାଇବାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ ଯେ ଘରକୁ କୌଣସି ଭଦ୍ରଲୋକ ଆସିଲେ ପିଲାମାନେ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛନ୍ତି ।
(v) ମନୋବୃତ୍ତି ଗଠନ – ମନୋବୃତ୍ତିଦ୍ୱାରା ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଇଥାଏ; ଯଥା – କେତେକ ହିନ୍ଦୁ ପିଲାମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ପୂଜାସ୍ଥଳୀ ପ୍ରତି ପ୍ରତିକୂଳ ମନୋଭାବ ରହିଥାଏ ।
(vi) ଭାଷା ଶିକ୍ଷା – ଅନୁବନ୍ଧନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭାଷା ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରଥମେ ଚିତ୍ରଟିଏ ଦେଖାଇ ସେହି ବସ୍ତୁର ନାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରିବାପରେ ଶିଶୁମାନେ ସେହି ବସ୍ତୁର ନାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ମାଧ୍ଯମଦ୍ଵାରା ଶିଶୁର ଭାଷା ଶିକ୍ଷା ହୋଇଥାଏ ।
(vii) ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଚିକିତ୍ସା – ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ଅନୁବନ୍ଧନର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ । କେତେକ ପିଲା ଶୋଇବା ସମୟରେ ବିଛଣାରେ ପରିସ୍ରା କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ସେଥୁରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବାପାଇଁ ଏକ ଭୟଙ୍କର ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଥାଏ ।
6. ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଶିକ୍ଷଣ କ’ଣ ? ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଓ ଶିକ୍ଷାଗତ ସୂଚନା ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
ଜନ୍ମ ସମୟରେ ଶିଶୁ ଅସହାୟ ଥାଏ । ସବୁବେଳେ ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଧୀରେ ଧୀରେ ସେ ବସିବା, ଗୁରୁଣ୍ଡିବା, ଠିଆହେବା, ଚାଲିବା, ଦୌଡ଼ିବା, ଖେଳିବା ଇତ୍ୟାଦି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମନୁଷ୍ୟର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲାଗିରହେ । ଶିକ୍ଷଣ ମଧ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଶିଶୁର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସେ ବିଭିନ୍ନ କୌଶଳ, ଦକ୍ଷତା ଏବଂ ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ତତ୍ତ୍ବ ମାଧ୍ୟମରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵ ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ।
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ (Theory of Insight) – ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ୱ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ଅନ୍ୟନାମ (Gestalt) ବା ସମଗ୍ରାକୃତି । ଜର୍ମାନ୍ ଭାଷାରେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମଗ୍ର (Whole) ବା ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ।
ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ – ଉକ୍ତ ମତବାଦର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଜର୍ମାନ୍ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ବବିତ୍ କୋହ୍ଲର, କୋଫ୍ ଏବଂ ୱାରଦିମର୍ । ଏହି ତତ୍ତ୍ବବାଦୀମାନେ ଯେକୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ବା ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ବସ୍ତୁର ସମଗ୍ରତା ଉପରେ ବେଶି ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।
ଅର୍ଥ – ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଅର୍ଥ ହେଉଛି କୌଣସି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆକସ୍ମିକଭାବରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା । ସବୁ ଆବିଷ୍କାର ଏବଂ ଉଦ୍ଭାବନ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
ସମଗ୍ର ମାନସିକ କ୍ରିୟା ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵରେ ଜଡ଼ିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ସମଗ୍ର ପରିସ୍ଥିତିକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ନୂତନ ଭାବରେ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଅଭିଜ୍ଞତା – ପୋଖରୀରେ ହଂସଟିଏ ଦେଖିଲା ବେଳକୁ ହଂସର ପୃଷ୍ଠଭୂମି; ଯଥା – ପୋଖରୀରେ ଥୁବା ପାଣି, ଫୁଲ, ପୋଖରୀ ହୁଡ଼ା, ବିଭିନ୍ନ ଲତା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟକୁ ବାଦ୍ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ । ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ବିଷୟ ଶିକ୍ଷା କଲାବେଳେ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଥାଏ ।
ପରୀକ୍ଷା – ମନୋବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ମନୋବିଜ୍ଞାନୀ କୋହ୍ଲର ଏଥିପାଇଁ ଏକ ପରୀକ୍ଷଣ କରିଥିଲେ । ସେ ‘ସୁଲତାନ’ ନାମକ ଏକ ସିମ୍ପାଞ୍ଜିକୁ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ପିଞ୍ଜରା ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧକରି ରଖୁଥିଲେ । ସିମ୍ପାଞ୍ଜିଟିକୁ ଭୋକିଲା କରି ରଖାଯାଇଥିଲା । ପିଞ୍ଜରା ବାହାରେ କଦଳୀ ରଖାଯାଇଥିଲା । ପିଞ୍ଜରା ଭିତରେ ଦୁଇଟି କାଠବାଡ଼ି ରଖାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ବାଡ଼ି ଦୁଇଟିର ଗଠନ ଏପରି ହୋଇଥିଲା, ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଅନ୍ୟଟିର ଏକ ପାଖରେ ଯୋଡ଼ିହୋଇ ପାରିବ ।
କଦଳୀଟି ଏପରି ସ୍ଥାନରେ ଥିଲା ଗୋଟିଏ ବାଡ଼ି ବ୍ୟବହାର କଲେ ପାଇବ ନାହିଁ । ଯଦି ଦୁଇଟି ବାଡ଼ିକୁ ଖଞ୍ଜି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ତେବେ କଦଳୀ ଆଣିହେବ । ସୁଲତାନ କଦଳୀଟି ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କଲା । ପ୍ରଥମେ ସେ ତା’ର ନିଜ ହାତକୁ ବଢ଼ାଇଲା ତାହା ପାଇଲା ନାହିଁ । ପରେ ଉଭୟ ବାଡ଼ିକୁ ଥର ଥର କରି ବଢ଼ାଇଲା ତାହା ମଧ୍ଯ ପାଇଲା ନାହିଁ, ନିରାଶ ହୋଇ ପିଞ୍ଜରାର ଗୋଟିଏ କୋଣରେ ବସିଲା ଓ ବାଡ଼ି ଦୁଇଟି ସହ ଖେଳିଲା ।
ଖେଳୁଖେଳୁ ଦେଖୁଲା ଯେ ବାଡ଼ି ଦୁଇଟି ଯୋଡ଼ି ହୋଇପାରୁଛି । ତେଣୁ କଦଳୀ ପାଇବାପାଇଁ ତା’ର ମନରେ ହଠାତ୍ ବୁଦ୍ଧି ଆସିଗଲା । ସେ ବାଡ଼ି ଦୁଇଟିକୁ ଯୋଡ଼ି କଦଳୀ ଆଣି ଖାଇଲା । କୋହ୍ଲର ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ ସିମ୍ପାଞ୍ଜି ଭୋକିଲା ଥିବାରୁ ସେ ଖାଦ୍ୟ ପାଇଁ ଉପାୟ ଚିନ୍ତାକଲା ।
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵର ଶିକ୍ଷାଗତ ସୂଚନା :
(i) ସମଗ୍ରରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଅଂଶବିଶେଷକୁ ଅଗ୍ରସର ହେବା (Proceeding from whole to part)- ଏହି ମତ ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷଣ ସବୁବେଳେ ସମଗ୍ର ପରିସ୍ଥିତିରୁ ତା’ର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ଅଗ୍ରସର ହୁଏ । ଏହା ଫଳରେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ସମଗ୍ର ବସ୍ତୁ ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣା ଦିଆଯାଇପାରିବ । ଭୂଗୋଳ ଶିକ୍ଷାଦାନରେ ପ୍ରଥମେ ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ତା’ର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ; ଯଥା ମହାଦେଶ, ରାଷ୍ଟ୍ର, ଦେଶ, ସହର ସମ୍ପର୍କରେ ଶିକ୍ଷା ଦିଆଯାଇଥାଏ । ବିଜ୍ଞାନରେ ଫୁଲ ବିଷୟରେ ଶିକ୍ଷାଦେଲାବେଳେ ପ୍ରଥମେ ସମସ୍ତ ଫୁଲ ଓ ପରେ ତା’ର ଅଂଶକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଏ ।
(ii) ପ୍ରବର୍ତ୍ତନା ବା ପ୍ରରୋଚନାର ସୃଷ୍ଟି (Creation of motivation) – କୋହ୍ଲରଙ୍କ ପରୀକ୍ଷାରେ ସୁଲତାନକୁ ଭୋକିଲା ରଖାଯାଇଥିଲା । ଫଳରେ ଖାଦ୍ୟ ପାଇବାପାଇଁ ତା’ମନରେ ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟିହେଲା । ସେ ଖୁବ୍ ଭୋକିଲା ଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେ ଖାଦ୍ୟ ପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ରତା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲା । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ମନରେ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଉଚିତ ।
(iii) ବୋଧଶକ୍ତିରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିବା (Emphasis on understanding) – ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଉଚ୍ଚତର ଶିକ୍ଷାପାଇଁ ଯାନ୍ତ୍ରିକଭାବରେ ପୁନରାବୃତ୍ତି କରିବା ବା ନବୁଝି ମୁଖସ୍ଥ କରିବା କିମ୍ବା ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ୱ ପରୀକ୍ଷା ଓ ଭ୍ରାନ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା କରିବା ପଦ୍ଧତି ଅନାବଶ୍ୟକ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ୟା ସମ୍ପର୍କରେ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ଜାଗ୍ରତ କରାଇବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ସମସ୍ୟା ହେଉ ବା ବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପରୀକ୍ଷା ହେଉ ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା ଦେଲେ ସମୟ ଓ ଶକ୍ତିର ଅପଚୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଏହି ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷାର ଯଥେଷ୍ଟ ମୂଲ୍ୟ ରହିଛି । ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନର ପନ୍ଥା ଆବିଷ୍କାର କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯଥେଷ୍ଟ ଚେଷ୍ଟାକରିବା ଉଚିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜ୍ୟାମିତି ଶିକ୍ଷାଦାନ ସମୟରେ ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ଆଗରେ ଏକ ସମସ୍ୟା ଉପସ୍ଥାପିତ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ତତ୍ ସମ୍ପର୍କରେ ଚିନ୍ତାକରି ସମାଧନ ପନ୍ଥା ଖୋଜିବାପାଇଁ କହିବା ଉଚିତ । ଶିକ୍ଷକ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସେମାନଙ୍କୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପନ୍ଥା ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚନା ଦେବା ବିଧେୟ । ସେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କୁ କେବଳ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଅନୁଚିତ । ସେମାନେ କିପରି ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବେ ସେଥପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କ ଆବିଷ୍କାର ମନୋବୃତ୍ତିର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଶିକ୍ଷକ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ଉଚିତ ।
7. ପ୍ରଯନ୍ତ୍ର -ପ୍ରମାଦ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବକୁ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ଭାବେ ବର୍ଣନା କରି ଏହାର ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରଭାବ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ମାର୍କିନ୍ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ବବିତ୍ ଇ.ଏଲ୍. ଥର୍ଣଡାଇକ୍ ପ୍ରଥମ କରି ତାଙ୍କ ତତ୍ତ୍ବ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ଯମରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବା ସଂଯୋଗ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତରେ ମନୁଷ୍ୟ ତଥା ଇତର ପ୍ରାଣୀମାନେ ପ୍ରଯନୂ- ପ୍ରମାଦ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରଥମେ ସେ ବିରାଡ଼ି, ମୂଷାମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ଗବେଷଣା କରି ପରେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିଶୁମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଗବେଷଣା କରିଥିଲେ । କଲମ୍ବିଆ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅଧ୍ୟାପନା ସମୟରେ ଗବେଷଣାରୁ ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।
ତାଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାଣୀ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ନାନା ପ୍ରକାର ଅଭ୍ୟାସ କରିଥାଏ । ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ଓ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହେତୁ କେତେକକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ ଅନ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଯଦି ହଠାତ୍ କୌଣସି ଅଭ୍ୟାସ ସଫଳକାମୀ ହେଲା ପ୍ରାଣୀ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାର ଅଭ୍ୟାସ ଓ ପୁନରାବୃତ୍ତି କରିଥାଏ ।
କ୍ରମଶଃ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାଣୀ ମନରୁ ଦୂରୀଭୂତ ହୁଏ ଓ ଫଳପ୍ରଦ ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ଜାତ ହୋଇ ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ସହ ଉଦ୍ଦୀପକର ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ । କ୍ରମାଗତ ଅଭ୍ୟାସ ଫଳରେ କମ୍ ସମୟରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନରେ ସଫଳ ହୁଏ ଓ ଶିକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ- ଏକ ନୂତନ ବିଷୟ ବାରମ୍ବାର ପଠନ କଲେ ମନେରଖୁ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।
ଥଣ୍ଡଡାଇକ୍ଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା : E.L. Throndike ନିଜର ଶିକ୍ଷଣତତ୍ତ୍ଵ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଯନ୍ତା ଓ ଅଙ୍କାବଙ୍କା ରାସ୍ତା ମଧ୍ୟଦେଇ ନିର୍ମିତ ଗୋଲକଧନ୍ଦା ବାକ୍ସ (Puzzle box) ର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥିଲେ । ଗୋଲକଧନ୍ଦା ବାକ୍ସ ଓ ବିରାଡ଼ିକୁ ନେଇ ତାଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇଥିଲା । ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ପ୍ରଥମେ ଏକ କ୍ଷୁଧାଇଁ ବିରାଡ଼ିକୁ ଗୋଲକଧନ୍ଦା ବାକ୍ସ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଥିଲେ । ଏହି ବାକ୍ସଟିରେ ଗୋଟିଏ ଦ୍ଵାର ଥିଲା । ଏହି ଦ୍ଵାରଟିକୁ ଏଭଳି ବନ୍ଦ କରାଯାଇଥିଲା ଯେ ଏହି ସଂଯୋଗଦ୍ଵାର କିଳିଣୀ ମାଡ଼ି ଦେଲେ ଦ୍ଵାରଟି ଖୋଲିଯିବ । ବାକ୍ସର ବାହାରେ ଅନତି ଦୂରରେ ଦୁଗ୍ଧପାତ୍ରଟି ରଖାଯାଇଥିଲା ।
କ୍ଷୁଧାଇଁ ବିରାଡ଼ିଟିର ପାଦ ସମୟେ ସମୟେ କିଳିଣୀଟି ଉପରେ ପଡ଼ିଯାଏ ଓ ଦ୍ଵାରଟି ଖୋଲିଯାଏ । ତା’ପରେ ପୁନର୍ବାର ବିରାଡ଼ିଟିକୁ ଧରିଆଣି ବାକ୍ସ ମଧ୍ୟରେ ରଖାଗଲେ ସେ ପୂର୍ବଭଳି ବାହାରକୁ ଯିବାଲାଗି ଗୁଡ଼ିଏ ବିଫଳ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରେ । ପୂର୍ବପରି ତା’ର ପାଦ କିଳିଣୀଟିରେ ପଡ଼ିଯାଏ ଓ ବିରାଡ଼ିଟି ସହଜରେ ବାହାରକୁ ଆସିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବାରମ୍ବାର କରିବା ଫଳରେ ଥର୍ଲଡାଇକ୍ ଦେଖୁଲେ ଯେ ବିରାଡ଼ିଟି ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ଭୁଲ୍ ଅଭ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ବାକ୍ସଟିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ପାଦଦ୍ଵାରା ଚାପ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଫଳରେ ଦ୍ଵାରଟି ଉନ୍ମକ୍ତ ହେଉଅଛି ।
ଉକ୍ତ ପରୀକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା, ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବାଧା, ନିରୁଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଗତି ଆଦି ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଏପରି ଏକ ସମୟ ଆସେ, ଯେତେବେଳେ ବିରାଡ଼ିଟି ଦ୍ଵାର ଖୋଲିବା ଲାଗି କାଳ କ୍ଷେପଣ ନ କରି ଦ୍ବାର ପାଖରେ ଥିବା କିଳିଣୀଟିକୁ ପାଦରେ ଚାପଦେଇ ବାହାରକୁ ଆସିବାର ପ୍ରକୃତ କୌଶଳ ହାସଲ କରେ । ଏଥିପାଇଁ ତାକୁ ଆଉ ନିରୁଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଗତି କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ନାହିଁ । ଅତଏବ, ବିରାଡ଼ିଟି ଦ୍ବାର ଖୋଲିବାପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଶିକ୍ଷଣ ବା ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ହାସଲ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହେଲା ।
ପ୍ରଯନୂ – ପ୍ରମାଦ ଶିକ୍ଷଣର ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରଭାବ :
(୧) ଏହି ଶିକ୍ଷଣ ଅଭିପ୍ରେରଣଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ । କାରଣ, ପ୍ରାଣୀ କ୍ଷୁଧାଉଁ ଥିଲେ ଖାଦ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ପ୍ରୟାସ କରି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ ।
(୨) ପ୍ରାଣୀ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଉଦ୍ଦୀପନା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ; କାରଣ ବିରାଡିଟି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୁଲିବା, ରାମ୍ପୁଡ଼ିବା, ଟଣା ଓଟରା ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ ହିଁ ଗୋଲକଧନ୍ଦା ବାକ୍ସ ମଧ୍ଯରେ କରିଥାଏ ।
(୩) କେତେକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲର ସହାୟକ । ସେଗୁଡ଼ିକ ସନ୍ତୋଷଜନକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ରୂପେ ଅଭିହିତ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଏ ଦିଗରେ ସାହଯ୍ୟ କରିନଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ବିରକ୍ତିକର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ରୂପେ ଅଭିହିତ
କରାଯାଏ ।
(୪) ସନ୍ତୋଷଜନକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ଶିକ୍ଷା କରାଯାଇପାରେ । କାରଣ ଏଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିରେ ସହାୟକ ।
(୫) ବିରକ୍ତିକର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ପରିହାର କରାଯାଇପାରେ । କାରଣ ଏଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରି ଦିଗରେ ସହାୟକ ହୋଇନଥା’ନ୍ତି ।
(୬) ଉଦ୍ଦୀପକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ଉଦ୍ଦୀପନା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(୭) ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ଉପାୟଗୁଡ଼ିକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ।
(୮) ଫଳପ୍ରଦ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣ କରି ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ କରାଯାଏ ।
(୯) ଶିକ୍ଷଣ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଦଣ୍ଡନୀତିକୁ ପରିହାର କରାଗଲେ ଶିକ୍ଷଣ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।
(୧୦) ପୁରସ୍କାର ପ୍ରଦାନଦ୍ୱାରା ଦ୍ରୁତ ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଶିକ୍ଷା-କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପକରଣ ବ୍ୟବହାର, ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରେ ।
(୧୧) ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଏହାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।
(୧୨) ବାରମ୍ବାର ପୁନରାବୃତ୍ତି, ପଠନଦ୍ୱାରା କୌଣସି ବିଷୟକୁ ଭଲ ଭାବେ ପଠନ କରାଯାଏ । ଅଭ୍ୟାସ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଆଣିଦିଏ (Practice makes a man perfect.) ।
(୧୩) ଶିକ୍ଷଣର ଅଭିଜ୍ଞତାଗୁଡ଼ିକ ଛାତ୍ର ଉପରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣେ ।
୨ୟ ପରୀକ୍ଷା :
ଲଏଡ୍ ମୋରଗାନ୍ ଓ ମ୍ୟାକ୍ ହ୍ୟୁଗାଲଙ୍କ ପରୀକ୍ଷା : ଲଏଡ୍ ମୋରଗାନ ଓ ମ୍ୟାକ୍ଗାଲ କୁକୁର ଓ ମୂଷା ଉପରେ ଉକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କରି ପ୍ରଯନ୍ -ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ ର ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-
ପରିବେଶର ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ତତ୍ ସମ୍ପର୍କିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉଦ୍ଦୀପକ ବ୍ୟକ୍ତିର ମନରେ ଉଦ୍ଦୀପନା ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ନାୟବିକ ସମ୍ବନ୍ଧ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ଉଦ୍ଦୀପକ ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନକୁ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଯୋଗ (Stimulus Response Bond) ବା S.R. Bond କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ସଂଯୋଜକ ତତ୍ତ୍ବ ବା Theory of Association ବୋଲି କୁହାଯାଏ । .
ମୋଟର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ (Motor Activity), ଧାରଣା (Perception), ଧାରଣା (Conception) ବା| ଆବେଗାତ୍ମକ (Emotional) ଭାବନା ଆଦିକୁ ସୂଚାଏ । ଉଦ୍ଦୀପକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ଉଦ୍ଦୀପନା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
BSE Odisha Class 12 Education Notes
ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ସୂଚନା
ଶିକ୍ଷାର ଅର୍ଥ :
ମନୁଷ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଅର୍ଜନ କରେ । ଶିକ୍ଷାଦ୍ବାରା ସେ ତା’ର ଆଚରଣକୁ ମାର୍ଜିତ କରିଥାଏ । ଶିକ୍ଷାଦ୍ବାରା ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ଶିକ୍ଷଣ କହନ୍ତି । ଶିକ୍ଷା-ମନୋବିଜ୍ଞାନରେ ଶିକ୍ଷଣ କ୍ରିୟା ବା ଶିକ୍ଷଣତତ୍ତ୍ଵ ଏକ ପ୍ରଧାନ ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଶିକ୍ଷା ଏକ ଜୀବନବ୍ୟାପୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଶିଶୁ ବୟଃକ୍ରମେ ନିଜ ଚାରିପଟେ ଥିବା ପରିବେଶରୁ ଅନେକ କଥା ଶିକ୍ଷା କରେ । ବ୍ୟକ୍ତିର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ତା’ର ପରିବେଶ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ।
ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପରିବେଶ ଉପରେ ନୂଆ ନୂଆ ଆଚରଣ ଶିଖି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିଜର ପରିବେଶରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ଅତୀତ ଅଭିଜ୍ଞତା ପରିବେଶ ଅନୁଯାୟୀ ନୂତନ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅର୍ଥ ‘ଅତୀତର ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ନୂତନ ବିଷୟ ଅଥବା ନୂତନ ଆଚରଣ ଆୟତ୍ତ କରିବା ।’’
ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶିଶୁର ବ୍ୟବହାର ପରିମାର୍ଜିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ତା’ର ଆଚରଣରେ ଅନେକ ଉନ୍ନତ ବାଞ୍ଛନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ସେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିବେଶର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷଣ ମୂଳରେ କିଛି ନା କିଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ଏବଂ ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିର କୌଣସି ନା କୌଣସି ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତି ସହିତ ଜଡ଼ିତ । ମନସ୍ତତ୍ତ୍ବବିତ୍ମାନେ ଶିକ୍ଷଣର ଅନେକ ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କରିଛନ୍ତି ।
କିମ୍ବଲ ଓ ଗାର୍ମେଜୀଙ୍କ ମତରେ, ‘ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ସାଧନ ଯୋଗୁଁ ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।’’ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଭ୍ୟାସ ଓ ତା’ର ଫଳାଫଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଶିକ୍ଷା କରେ । ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟବହାରର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଶିକ୍ଷଣ ଘଟିଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।
ଅନ୍ୟ କେତେକ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ଵବିଦ୍ଙ୍କ ମତରେ, “ଶିକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଆଚରଣଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।’’ ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ପରିବେଶାନୁଯାୟୀ ଆଚରଣ ବା ବ୍ୟବହାରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ । ଦୈହିକ ବିକାଶ ଓ ଶାରୀରିକ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ବିକାଶ ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ଶିଶୁର ଆଚରଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଓ ବିକାଶରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
ତେଣୁ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ, ପ୍ରତି ପଦକ୍ଷେପରେ ଶିକ୍ଷଣ ମଣିଷ ଜୀବନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ଓ ମଣିଷର ଉଭୟ ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ଗୁଣ ଗଠନରେ ଏହା ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଫଳରେ ଶିଶୁ ନାନାବିଧ ଜ୍ଞାନ, କର୍ମକୌଶଳ, ବିଭିନ୍ନ ମନୋବୃତ୍ତି ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ । ଜନ୍ମଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନଭାବରେ ଗତି କରିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଶୁର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ, ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ, ଆଚରଣ ତଥା ବିଭିନ୍ନ କର୍ମଦକ୍ଷତା ଓ ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଜନ କ୍ଷମତା ଏହି ଶିକ୍ଷଣର ଫଳ ।
ଶିକ୍ଷଣର ପ୍ରକୃତି :
(i) ଶିକ୍ଷଣ ହିଁ ସମଯୋଜନ : ମଣିଷକୁ ପରିବେଶଜନିତ ବହୁ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼େ । ଏହି ପରିବେଶରେ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାପାଇଁ ସମଯୋଜନର ଶିକ୍ଷଣ ହିଁ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସମଯୋଜନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ ପଦବାଚ୍ୟ ।
(ii) ଶିକ୍ଷଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ : କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ଶିକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରାଯାଏ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଶିକ୍ଷଣୀୟ କି ନୁହେଁ ତାହା ଶିକ୍ଷା, ଶିକ୍ଷକ ଓ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରନ୍ତି ।
(iii) ସ୍ଵେଚ୍ଛାପ୍ରଣୋଦିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସ୍ଵେଚ୍ଛାପ୍ରଣୋଦିତ ହୋଇ ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରେ, ବାଧ୍ୟବାଧକତାଦ୍ବାରା ଶିକ୍ଷଣ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(iv) ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ସକ୍ରିୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା : ଶିକ୍ଷଣରେ ଶିକ୍ଷାଦାତା ଓ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହୀତା ଉଭୟେ ସକ୍ରିୟ ଓ ସଜାଗ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଶିକ୍ଷାଦାତା ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରନ୍ତି ଏବଂ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ବିକଶିତ ହେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହଣ କରେ ।
(v) ଶିକ୍ଷଣ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ସାମାଜିକ : ଶିକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଉନ୍ନତି ଓ ସାମାଜିକ କଲ୍ୟାଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।
(vi) ଶିକ୍ଷଣ ସଂକ୍ରମଣାତ୍ମକ : ଗୋଟିଏ ପରିବେଶରେ ଅର୍ଜିତ ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ମଣିଷର ପୁରାତନ ଅଭିଜ୍ଞତାରାଜିରେ କୋଠଭଣ୍ଡାର କ୍ରମଶଃ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହୁଏ ।
(vii) ଚରିତ୍ର ଗଠନ ହିଁ ଶିକ୍ଷଣ : ଶିକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଆତ୍ମସଂଯମ, ସାଧନା, ଏକାଗ୍ରତା ଇତ୍ୟାଦିର ଦକ୍ଷତା ହାସଲ କରି ନିଜର ଚରିତ୍ର ଗଠନ କରିଥାଏ ।
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନ :
(i) ଶାରୀରିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ : କଥାରେ ଅଛି, ‘ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ହିଁ ସମ୍ପଦ’ । ଶାରୀରିକ ସୁସ୍ଥତା ଉପରେ ମାନସିକ ସୁସ୍ଥତା ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କ ଉପରେ ଶିକ୍ଷଣ ନିର୍ଭର କରେ ।
(ii) ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ : ଶିଶୁର ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ତା’ର ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଯେଉଁ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ପ୍ରୟୋଜନ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ, ସେମାନଙ୍କର ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଅବ୍ୟାହତ ରହିଥାଏ ।
(iii) ବଂଶାନୁଗୁଣ : ଶିକ୍ଷଣରେ ବଂଶାନୁଗୁଣର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି । ପିତାମାତା ଓ ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣରାଜି ଶିଶୁମାନଙ୍କଠାକୁ ଆସିଥାଏ ।
(iv) ପରିବେଷ୍ଟନୀ : ପିଲାମାନଙ୍କର ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କଠାରୁ ସେମାନଙ୍କଠାକୁ ଆସିଥିବା ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣମାନ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିବେଷ୍ଟନୀ ପାଇଲେ ବିକଶିତ ହୁଏ ।
(v) ପରିପକ୍ଵତା : ଶିଶୁର ପରିପକ୍ବତା ଆସିଲେ ଶିକ୍ଷଣ ସହଜ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୟସର ଶିଶୁମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପରିପକ୍ବତା ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତି ।
(vi) ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି : ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତି ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ । ଶିଶୁର ଆଗ୍ରହ, ଅଭିରୁଚି ଓ ଦକ୍ଷତା ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷଣର ସଫଳତା ମିଳିଥାଏ ।
(vii) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଶ୍ରବ : ଶ୍ରେଣୀଗୃହର ସୁସ୍ଥ ଓ ମନୋଜ୍ଞ ବାତାବରଣ, ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରଭାବ ଓ ଆଚରଣଶୈଳୀ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷଣକୁ ସଜୀବ ଓ ବେଗବତୀ କରି ଗଢ଼ିତୋଳେ ।
ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ (Theories of Learning) :
ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜଟିଳ ଏବଂ ଉଚ୍ଚତର ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶିକ୍ଷକ ଜାଣି ଉପଯୁକ୍ତଭାବରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନେ ଅଧ୍ଵ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିପାରିବେ । ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ନୀତି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଜାଣିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇଛି । ବିଭିନ୍ନ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ପରୀକ୍ଷା କରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ଆବିଷ୍କାର କରିଛନ୍ତି, ଯାହାକୁ ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(a) ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ (Trial and Error Theory )
(b) ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା (Conditioned and Response Theory)
ଏବଂ (c) ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ୱ (Theory of Insightful Learning)
(a) ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ବ (Trial and Error Theory) :
ବିଖ୍ୟାତ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ମାର୍କିନ୍ ମନୋବୈଜ୍ଞାନିକ ଇ.ଏଲ୍.ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵରେ ସେ ଉଦ୍ଦୀପନା ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାପିତ ହେଉଥିବା ସଂଯୋଗ ଉପରେ ବିଶେଷଭାବରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ ଉଦ୍ଦୀପନା ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଯେଉଁ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ, ତାହା ହେଉଛି ବିଭିନ୍ନ ଅଭ୍ୟାସ ଓ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନର ଫଳ । ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟର ବା ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଲେ, ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବାପାଇଁ ନାନାଭାବରେ ନାନାପ୍ରକାର ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବିଫଳ ହେଲେ ତାହାକୁ ବର୍ଜନ କରି ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଣାଳୀ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରି ଅବଶେଷରେ ସେ ନିର୍ଭୁଲ୍ ସମାଧାନ ଆବିଷ୍କାର କରି ନିଜର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚେ ଓ ସଫଳ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ । ଏହାକୁ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵ କହନ୍ତି ।
ଏହି ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵଟିକୁ ଇ.ଏଲ୍. ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ବିରାଡ଼ି ଉପରେ ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ଏହି ପରୀକ୍ଷାରେ ଏକ ଭୋକିଲା ବିରାଡ଼ିକୁ ଏକ ଗୋଲକଧନ୍ଦାମୂଳକ ବାକ୍ସରେ ରଖ୍ ବାହାରେ ମାଛ ରଖାଗଲା । ମାଛ ପାଇବାପାଇଁ ଇତସ୍ତତଃ ହୋଇ ଅସଫଳ ପ୍ରୟାସରୁ ସେ ହଠାତ୍ ରାସ୍ତା ପାଇ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇପାରିଲା । ବାରମ୍ବାର ଏହି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବାରୁ ଦେଖାଗଲା ଯେ ବିରାଡ଼ିଟିର ତ୍ରୁଟି କମି କମି ସଫଳତାର ସମୟ ଶୀଘ୍ର ହୋଇପାରୁଛି । ଏହା ଏକ ନୂତନ ଶିକ୍ଷଣର ନମୁନା ଯାହାକୁ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ୱ କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ :
(1) ଆବଶ୍ୟକତା
(2) ପ୍ରଣୋଦନା, ଚେଷ୍ଟା, ଇଚ୍ଛାଶକ୍ତି
(3) ପ୍ରତିବନ୍ଧକ, ସମସ୍ୟା
(4) ଇତସ୍ତତଃ ଗତି, ବିଫଳ ଚେଷ୍ଟା ବା ପ୍ରୟାସ
(5) ଆକସ୍ମିକ ସଫଳତା
(6) ନୂତନ ଶିକ୍ଷଣ ଓ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ
(b) ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା (Conditioned and Response Theory) :
କୌଣସି ବାହ୍ୟ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରୟୋଗ ହେଲାମାତ୍ରକେ ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ଵତଃକ୍ରିୟଭାବେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ; ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଇଚ୍ଛାଧୀନ ହୋଇନଥାଏ ସେତେବେଳେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ଜ୍ୟ କ୍ରିୟା ବା ଅନୁବନ୍ଧିତ କ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ । ରୁଷିଆର ବିଶିଷ୍ଟ ମନୋବୈଜ୍ଞାନିକ ପାଭଲଭ୍ ଏବଂ ଆମେରିକାର ବିଶିଷ୍ଟ ମନୋବୈଜ୍ଞାନିକ ୱାଟ୍ସନ୍ ଏହି ପଦ୍ଧତିର ସମର୍ଥକ । ଏହି କ୍ରିୟାରେ ପୁନରାବୃତ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ଥାଏ । ଅନୁବନ୍ଧିତ କ୍ରିୟା ସହିତ ଦଣ୍ଡ ଓ ପ୍ରଶଂସା ଘନିଷ୍ଠଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟା ତତ୍ତ୍ଵର ବିଶେଷ ଉପାଦାନ :
(1) ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା
(2) ଅର୍ଜିତ ଜ୍ଞାନ
(3) ନିର୍ବାପନ
(4) ସ୍ଵତଃ ପୁନଃପ୍ରାପ୍ତି
(5) ଉଦ୍ଦୀପକ ପୃଥକୀକରଣ
(6) ଉଚ୍ଚ ସ୍ତରର ଶିକ୍ଷଣ
ଅନୁବନ୍ଧିତ ଅନୁକ୍ରିୟାର ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରୟୋଗ : ଶିକ୍ଷାକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ତତ୍ତ୍ଵର ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।
(i) ଦଣ୍ଡ ଓ ପ୍ରଶଂସା : ପ୍ରଶଂସା ଅନୁବନ୍ଧିତ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି କରି ଶିକ୍ଷଣକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରେ ।
(ii) ସ୍ନେହ ଓ ଘୃଣା : ସ୍ନେହ ଏବଂ ଘୃଣା ଏକ ଆବେଗାତ୍ମକ ମାନସିକ କ୍ରିୟା । ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(iii) ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ : ହଠାତ୍ ବିରାଡ଼ିଟିଏ ରାସ୍ତ ପାରିହେଲା । ଏହା ତା’ର ସ୍ଵାଭାବିକ କ୍ରିୟା ଅଟେ । ମନରେ ଧାରଣା ନିଶ୍ଚୟ ହେବ, କିଛି ଅନିଷ୍ଟ ହେବ ।
(iv) ପୁନରାବୃତ୍ତି ଓ ଅଭ୍ୟାସ ଗଠନ : ପୁନରାବୃତ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଇତିହାସ, ଭୂଗୋଳ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ବିଷୟ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ ଏହାକୁ ଅଭ୍ୟାସରେ ପରିଣତ କରନ୍ତି ।
(v) ମନୋବୃତ୍ତି ଗଠନ : ପରିବାରରେ ପିତାମାତାଙ୍କ ପ୍ରତି ପିଲାମାନଙ୍କର ମନୋବୃତ୍ତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଟେ ।
(vi) ଭାଷା ଶିକ୍ଷା : ନୂତନ ଶବ୍ଦ, ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ପ୍ରାକୃତିକ ଉଦ୍ଦୀପକର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।
(C) ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ବ :
ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ସମଗ୍ରାକୃତି (Gestalt) ତତ୍ତ୍ବ କୁହାଯାଏ । ଉକ୍ତ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଜର୍ମାନ୍ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଉଲ୍ ଗ୍ୟାଙ୍ଗ୍ କୋହଲ୍ର (W.G. Kohler), କୁର୍ଟ କୋଫ୍କା (Kurt Kofka) ଏବଂ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏକ୍ସ. ୱାର୍ଦାଇମର (W.X. Wertheimer) ଅଟନ୍ତି । ଏମାନେ ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଜର୍ମାନୀ ଭାଷାରେ ଗେଷ୍ଟାଲ୍ଟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମଗ୍ର (Whole) ବା ସଂଗଠନ ଦକ୍ଷତା (Configuration) ।
ଏମାନେ ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ପ୍ରଯନ୍ -ପ୍ରମାଦ ତତ୍ତ୍ଵର ଘୋର ବିରୋଧୀ । ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ଯରେ ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପର୍କ ଶିକ୍ଷଣର ମୂଳମନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ । ଏମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି – କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ବା ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଅଂଶ ଅପେକ୍ଷା ବସ୍ତୁର ସମଗ୍ରତା ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ରହିଛି । ଶିକ୍ଷଣ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅନ୍ତଦୃଷ୍ଟି ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷଣର ଅର୍ଥ ହଠାତ୍ କୌଣସି ସମସ୍ୟାକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ସମାଧାନ କରିବା ।
ଅନ୍ତଷ୍ଟିର ଅର୍ଥ :
(i) ୱାର୍ଦାଇମର : ଗେଷ୍ଟାଲ୍ଟ ଏକ ସାମଗ୍ରିକ ତତ୍ତ୍ଵ ଯାହାର ଗୁଣାବଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ, ଏହା ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ପ୍ରକୃତିର ସମଗ୍ର ଅନୁଧ୍ୟାନରୁ ଜଣାପଡ଼େ ।
(ii) କୋହଲର୍ : ଗେଷ୍ଟାଲଟ୍ର ଅର୍ଥ ଏକ ସମଗ୍ର । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ସକ୍ରିୟଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନ କରାଯାଏ ଏବଂ ସେତେବେଳେ ପରିସ୍ଥିତିଗୁଡ଼ିକର ଏକତ୍ର ସମାବେଶଦ୍ଵାରା ଏହା ସ୍ବତଃ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ସେହି ପ୍ରଣାଳୀ ଗେଷ୍ଟାଲ୍ଟ୍ ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନ (Factors affecting learning)
ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ 4 ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି; ଯଥା –
(1) ଶାରୀରିକ ବିଷୟ (Physical factors)
(2) ମାନସିକ ବିଷୟ (Psychological factors)
(3) ପରିବେଷ୍ଟନୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଷୟ (Environmental factors)
(4) ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି (Methodology)
(1) ଶାରୀରିକ ବିଷୟ – ଶାରୀରିକ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ, କ୍ଳାନ୍ତି, ଶିକ୍ଷଣ ସମୟ, ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ବୟସ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଶାରୀରିକ ବିଷୟ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ବ୍ୟକ୍ତିର ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନୁଭୂତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ଉତ୍ତମ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ନିକଟରେ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଉତ୍ତମରୂପେ ବିକଶିତ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ପୁଷ୍ଟିକର ଖାଦ୍ୟ ଉପରେ ଶିଶୁର ମାନସିକ ଅବସ୍ଥା ଅନେକ ମାତ୍ରାରେ ନିର୍ଭର କରେ । ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ପରିବର୍ତ୍ତିତ କ୍ରିୟା-ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅନୁଯାୟୀ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
(2) ମାନସିକ ବିଷୟ – ଶିଶୁର ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ମାନସିକ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଶିଶୁର ମାନସିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ, ପ୍ରବର୍ତ୍ତନା ଓ ଆଗ୍ରହ, କୃତିତ୍ଵ, ପ୍ରଶଂସା ଓ ନିନ୍ଦା, ପୁରସ୍କାର ଓ ଦଣ୍ଡ ଇତ୍ୟାଦି । ଶିଶୁର ମାନସିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ତା’ର ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅତିମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ମାନସିକ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ଶିଶୁର ଚିନ୍ତାଶକ୍ତି, କଳ୍ପନାଶକ୍ତି, ସ୍ମୃତିଶକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ବିକଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶ ଉପରେ ଶିଶୁର ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅତିମାତ୍ରାରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଏହାଛଡ଼ା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଉପରେ ତୀବ୍ରଭାବେ ଆଘାତ ନ ପକାଇ ତାହାର ଆବେଗ ଓ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ମଧ୍ୟ ଏହି ମାନସିକ ବିଷୟବସ୍ତୁର ଏକ ବିଶେଷ ଦିଗ ଅଟେ ।
(3) ପରିବେଷ୍ଟନୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଷୟ – ଶିଶୁର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ସମାଜ, ପରିବେଶ ତଥା ପରିବେଷ୍ଟନୀକୁ ନେଇ ପରିବେଷ୍ଟନୀଗତ ବିଷୟ ସଙ୍ଗଠିତ । ସାଧାରଣତଃ ଗୃହ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ସାଙ୍ଗସାଥୀ ଓ ସମାଜକୁ ନେଇ ଏହା ଗଠିତ । ଶିଶୁର ଚାଲିଚଳନ, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, କଥାବାର୍ତ୍ତା ଓ କାମଦାମ ଇତ୍ୟାଦି ଏଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ପରିବାରରେ ପିତାମାତା ଶିଶୁ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟଧିକ ଯତ୍ନଶୀଳ ହେବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଅନୁଚିତ ।
ଅତ୍ୟଧିକ ଯତ୍ନଶୀଳ ହେଲେ ଶିଶୁର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଚିନ୍ତା ଓ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର କ୍ଷମତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଶିଶୁ ଦୁର୍ବଳ ଓ ଭୀରୁ ପାଲଟିଯାଏ । ଅପରପକ୍ଷେ ଅଯତ୍ନଶୀଳ ମନୋଭାବ ଯୋଗୁଁ ଶିଶୁ ମନରେ ବିରୋଧଭାବାପନ୍ନ ମନୋଭାବ; ଯଥା – ଅସାମାଜିକତା, ସନ୍ଦେହପ୍ରବଣତା, ଦୁର୍ବଳତା, ଔଦାସୀନ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖାଯାଏ । ପରିବାର ବ୍ୟତୀତ ବିଦ୍ୟାଳୟ, ଶିକ୍ଷକ ଏବଂ ଶିକ୍ଷଣ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟ ଶିଶୁକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।
ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ସ୍ନେହପୂର୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ମଧୁର ବ୍ୟବହାର ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ଶିଶୁ ମନରେ ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଫଳ ଗତିରେ ଅଗ୍ରଗତି କରିପାରେ ।
(4) ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି – ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷାଦାନ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଉନ୍ନତ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ସଫଳ ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ହିଁ ଶିକ୍ଷାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣରେ ସହାୟକ ହୋଇପାରିବ ।
ତେଣୁ ଶିଶୁର ଆଗ୍ରହ, ରୁଚି, ବୟସ ଅନୁସାରେ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା ଉଚିତ ।
ଶିକ୍ଷଣର ନିୟମ : ଶିକ୍ଷଣ ଏକ ଜଟିଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଶିକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ନିୟମ ଯଦି ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହା ସରଳ ହୁଏ । ଶିକ୍ଷଣର ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଇ.ଏଲ. ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
୧. ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness),
୨. ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise),
୩. ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of effect) ।
୧. ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ : ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ, ସେହି ସମୟରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ, ସେହି ସମୟରେ ତାକୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ତା’ ମନରେ ବିରକ୍ତି ଭାବ ଜାତି ହୁଏ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁସରଣ କରି ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦଣ୍ଡ-ପ୍ରଶଂସାର ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
୨. ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ : ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟା କଲେ, ସେ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିଜର ଆୟତ୍ତ କରିପାରେ । ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ, ତାହା ବିସ୍ମରଣ ହୁଏ ଓ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ଶିକ୍ଷା କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ ।
ଏହି ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପନିୟମ ରହିଛି; ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(a) ପୌନଃପୁନଃ ନିୟମ : ଉକ୍ତ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟାକଲେ, ସେ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତକୁ ଆଣିପାରେ କିମ୍ବା ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।
(b) ସାମ୍ପ୍ରତ୍ୟ ନିୟମ : ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଅଭ୍ୟାସର ବ୍ୟବଧାନ ଅଧ୍ଵ ରହିଲେ ତାହା ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ପରୀକ୍ଷା ଦେବା ପୂର୍ବରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ବହି ଦେଖୁବାରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଥାଆନ୍ତି । ଖେଳିବା ପୂର୍ବରୁ ଖେଳ ଅଭ୍ୟାସ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନେକ ଦିନ ପୂର୍ବରୁ କରିଥିବା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହୁଏ ।
(C) ତୀବ୍ରତା ନିୟମ : ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ତୀବ୍ରତା ରହିବା ଉଚିତ । ତୀବ୍ର ଉଦ୍ଦୀପକ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
୩. ଫଳାଫଳ ନିୟମ : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷଣର ଫଳାଫଳ ଉପରେ ତାହା ଗୁରୁତ୍ଵ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନେକ ପ୍ରୟାସ ପରେ ପ୍ରାଣୀ ଯଦି ଆନନ୍ଦ, ସନ୍ତୋଷ ବା ପ୍ରଶଂସା ପାଇପାରେ ନାହିଁ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରି ନଥାଏ । ଫଳାଫଳ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଯଦି ତୃପ୍ତିଦାୟକ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଶିକ୍ଷଣ ଫଳପ୍ରଦ ହୁଏ । ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବିରକ୍ତିକର, ଅସନ୍ତୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ତୃପ୍ତିଦାୟକ ନ ହେଲେ ପ୍ରାଣୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ଅନାସକ୍ତ ହୁଏ ।
ଶିକ୍ଷଣର ନୀତି (Laws of learning) – ଥଣ୍ଡିଡାଇକ୍ ପ୍ରଯତ୍ନ-ପ୍ରମାଦ ଶିକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ବହୁବିଧ ପରୀକ୍ଷା କରି ଶିକ୍ଷଣର ତିନୋଟି ପ୍ରଧାନ ନିୟମ ଓ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଗୌଣ ନିୟମ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରିଯାଇଅଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(1) ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ (Law of Exercise)- ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ବାରମ୍ବାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ, ତାହା ସହଜରେ ଆୟତ୍ତ କରିହୁଏ । ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ଶିକ୍ଷା କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ ।
ଏହି ଅଭ୍ୟାସ ନିୟମର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପନିୟମ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(a) ପୌନଃପୁନଃ ନିୟମ (Law of Frequency) – ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟା କଲେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତକୁ ଆଣିପାରେ କିମ୍ବା ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।
(b) ସାମ୍ପ୍ରତ୍ୟ ନିୟମ (Law of Recency) – ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ସମୟର ବ୍ୟବଧାନ ଶିକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ଅନେକ ଦିନ ପୂର୍ବରୁ କରିଥିବା ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉଦ୍ଦୀପକ ଓ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହୁଏ ।
(c) ତୀବ୍ରତା ନିୟମ (Law of Intensity) – ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଉଦ୍ଦୀପକ ତସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୁଏ ତାହା ଅନେକ ପରିମାଣରେ ତୀବ୍ରତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(2) ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ (Law of Readiness) – ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ, ସେହି ସମୟରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ, ସେହି ସମୟରେ ତାକୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ କଲେ ତା’ ମନରେ ବିରକ୍ତିଭାବ ଜାତ ହୁଏ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁସରଣ କରି ଶିକ୍ଷକ ଶିକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦଣ୍ଡ-ପ୍ରଶଂସାର ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
(3) ଫଳାଫଳ ନିୟମ (Law of Effect) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିକ୍ଷଣର ଫଳାଫଳ ଉପରେ ତାହାର ଗୁରୁତ୍ବ ଉପଲବ୍ଧ୍ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନେକ ପ୍ରୟାସ ପରେ ପ୍ରାଣୀ ଯଦି ଆନନ୍ଦ, ସନ୍ତୋଷ ବା ପ୍ରଶଂସା ପାଇପାରେ ନାହିଁ, ତେବେ ସେପ୍ରକାର ଶିକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିନଥାଏ । ଫଳାଫଳ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଉଦ୍ଦୀପକ ଏବଂ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଯଦି ତୃପ୍ତିଦାୟକ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଶିକ୍ଷଣ ଫଳପ୍ରଦ ହୁଏ । ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବିରକ୍ତିକର, ଅସନ୍ତୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ତୃପ୍ତିଦାୟକ ନହେଲେ ପ୍ରାଣୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ଅନାସକ୍ତ ହୁଏ ।
ଗୌଣ ନୀତି :
(1) ବହୁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୀତି – ଉଦ୍ଦୀପକ ଗୋଟିଏ ଓ ସମାନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସେଥ୍ୟପ୍ରତି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବିଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ ।
(2) ମାନସିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନୀତି – ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମନର ଅବସ୍ଥା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀମାନେ କ୍ଳାନ୍ତ ଅବସନ୍ନ ଥିବା ସମୟରେ ବା କୌଣସି ଦୁଃସମ୍ବାଦ ବା ଶାରୀରିକ ପୀଡ଼ାଗ୍ରସ୍ତ ଥିବା ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ ତୃପ୍ତିକର ବା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇନଥାଏ ।
(3) ଆଂଶିକ କ୍ରିୟା ନୀତି – ଏହି ନୀତି ଅନୁଯାୟୀ କୌଣସି ଉଦ୍ଦୀପକର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଜନିତ ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଜାତ ହୁଏ, ତାହା ସମଗ୍ର ଉଦ୍ଦୀପକ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନ ହୋଇ ତାହାର ଏକ ବିଶେଷ ଅଂଶ ବା ସତ୍ତା ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ମା’ ଯେକୌଣସି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବା ଯେକୌଣସି ପୋଷାକ ପିନ୍ଧିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶିଶୁ ମା’କୁ ଦେଖ୍ ଆନନ୍ଦିତ ହୁଏ ।
(4) ସାଦୃଶ୍ୟ ନୀତି – ଶିଶୁ ଯଦି କୌଣସି ନୂତନ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ, ତା’ ହେଲେ ଏ ଅବସ୍ଥାରେ ଶିଶୁ ପୂର୍ବେ ଉପଲବ୍ଧି କରିଥିବା ସେହି ଜାତୀୟ ଅନ୍ୟ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସ୍ମରଣ କରେ ଏବଂ ତାହାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପୂର୍ବ ପରିସ୍ଥିତିର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସ୍ଵରୂପ ହୋଇଥାଏ ।
(5) ପାରସ୍ପରିକ ସମୃଦ୍ଧିକରଣ ନୀତି – ଏହି ନୀତିଟି ଯଥାର୍ଥରେ ଅନୁବନ୍ଧିତ କ୍ରିୟା ନୀତିର ସ୍ଵରୂପ । ଏହି ନୀତି ଅନୁସାରେ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହିତ ଯେକୌଣସି ଉଦ୍ଦୀପକକୁ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ ।