Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 7 ଉଭିଦ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସଂରକ୍ଷଣ will enable students to study smartly.
BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 7 ଉଭିଦ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସଂରକ୍ଷଣ
→ଉପକ୍ରମ (Introduction):
(i) ଜୀବଜଗତ ଓ ପରିବେଶ ପରସ୍ପରଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(ii) ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ ରହିଛି ।
(iii) ଆମ ରାଜ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରେ ଗୋଟିଏ ସାମୁଦ୍ରିକ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ସମେତ 17ଟି ଅଭୟାରଣ୍ୟ, ଗୋଟିଏ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ଓ ଗୋଟିଏ ଜୈବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ରହିଛି ।
(iv) 1999 ମସିହାର ଜଙ୍ଗଲ ବିଭାଗର ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଇଛି ଯେ, ଓଡ଼ିଶାରେ ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲର ଆୟତନ 26,000 ବର୍ଗ କି.ମି.ରୁ ସାମାନ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ।
(v) ଓଡ଼ିଶାର ଏକମାତ୍ର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ହେଉଛି ଭିତରକନିକା ଅଭୟାରଣ୍ୟର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳରେ ଅବସ୍ଥିତ ପ୍ରାୟ 145 ବର୍ଗ କି.ମି. ପରିମିତ ଅଞ୍ଚଳ ।
→ଜଙ୍ଗଲ କ୍ଷୟ ଓ ଏହାର କାରଣ (Reasons of Deforestation):
(i) ଚାଷ ଉପଯୋଗୀ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତି ।
(ii) ସଡ଼କ ଓ ରେଳପଥ ନିର୍ମାଣ ।
(iii) ବାସ ଉପଯୋଗୀ ଗୃହ ଓ କଳକାରଖାନା ନିର୍ମାଣ ।
(iv) ସଡ଼କ ଓ ରେଳପଥ ନିର୍ମାଣ । ପୋତାଶ୍ରୟ ନିର୍ମାଣ ।
(v) ଜଙ୍ଗଲରେ ନିଆଁ ଲାଗିବା ।
(vi) ଗୋମହିଷାଦି ଚାରଣ ।
(vii) ଘୋର ମରୁଡ଼ି ।
(viii) ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି ଚାଷ ।
(ix) ଆସବାବପତ୍ର ନିର୍ମାଣ ଓ ଜାଳେଣି ରୂପେ କାଠର ବ୍ୟବହାର ।
(x) ଅନିୟମିତ ବୃଷ୍ଟିପାତ ।
→ଜଙ୍ଗଲ ସମ୍ପଦ ନଷ୍ଟର ପରିଣାମ (Consequences of Deforestation) :
(i) ମାଟିତଳେ ଥିବା ଜଳସ୍ତର ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
(ii) ମାଟିର ଉର୍ବରତା ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
(iii) ପ୍ରକୃତିର ଭାରସାମ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେଉଛି ।
(iv) ପୃଥିବୀର ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧି ।
(v) ବୃଷ୍ଟିପାତ ଏବଂ ମାଟିର ଉର୍ବରତା ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
(vi) ମୃତ୍ତିକା କ୍ଷୟ ହେଉଛି ।
(vii) ବନ୍ୟା ଓ ମରୁଡ଼ିର ସମ୍ଭାବନା ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି
(viii) ମୃଭିକାରେ ପୋଷକର ମାତ୍ରା ବଦଳି ଯାଉଛି ।
(ix) ଜଳଚକ୍ର ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଛି ।
(xi) ମାଟିର ଜଳଧାରଣ ସାମର୍ଥ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
(x) ମୃତ୍ତିକା ଗଠନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଉଛି ।
(xii) ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ (CO)ର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
(xiii) ତାପମାତ୍ରା ଓ ପ୍ରଦୂଷଣ ବିପଜ୍ଜନକ ଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
→ବିଶ୍ୱ ତାପନ (Global Warming) :
(i) ଜଙ୍ଗଲ କ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ପୃଥିବୀରୁ ବିକିରିତ ତାପ ଶୋଷଣ କରିବା ଦ୍ବାରା ପୃଥିବୀର ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ଏହାକୁ ବିଶ୍ୱ ତାପନ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ବିଶ୍ୱ ତାପନ ଯୋଗୁଁ ଜଳଚକ୍ର ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଛି ଏବଂ ବୃଷ୍ଟିପାତ ହ୍ରାସପାଉଛି; ଫଳରେ ମରୁଡ଼ି ଦେଖାଦେଉଛି । ପୁନଶ୍ଚ ପୃଥିବୀର ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ମେରୁ ଅଞ୍ଚଳର ବରଫ କ୍ରମଶଃ ତରଳିବାରେ ଲାଗୁଛି । ତେଣୁ ସମୁଦ୍ର
ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳ ଜଳ ପାବିତ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।
→ମରୁଭୂମିକରଣ (Desertification) :
ଜଙ୍ଗଲ କ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ତିକାର ଉପର ସ୍ତରର କ୍ଷୟ ଘଟୁଛି । ତଳେ ଥିବା କଠିନ, ପଥୁରିଆ ସ୍ତରରେ ଖତି (ହ୍ୟୁମ୍ସ୍) ର ପରିମାଣ କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ଉର୍ବରତା ମଧ୍ୟ କମ୍; ଫଳରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଉର୍ବର ମୃତ୍ତିକା ମରୁଭୂମିରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ମରୁଭୂମିକରଣ କୁହାଯାଏ । ପୃଥିବୀପୃଷ୍ଠରେ ବାସକରୁଥିବା ବିଭିନ୍ନ ରକମର ଉଦ୍ଭଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ଓ ପରିବେଶ ସହ ସେମାନଙ୍କ ସଂପର୍କକୁ ଜୈବ ବିବିଧତା କୁହାଯାଏ ।
→ଜଙ୍ଗଲ ଏବଂ ବନ୍ୟଜନ୍ତୁ ସଂରକ୍ଷଣ (Forest and Wild life Conservation) :
ତୁମ ଜିଲ୍ଲା, ରାଜ୍ୟ ଓ ଦେଶରେ ଥିବା ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ, ଅଭୟାରଣ୍ୟ ଏବଂ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନର ନାମ ନିମ୍ନ ପ୍ରଦତ୍ତ ସାରଣୀରେ ଲେଖ ଏବଂ ତୁମ ରାଜ୍ୟ ଓ ଦେଶର ମାନଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଅ ।
(i) ଅଭୟାରଣ୍ୟ, ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ଓ ଜୈବ ମଣ୍ଡଳ ସ୍ଥାପନ ଜରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
(ii) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ, ସାମାଜିକ ଓ ସରକାରୀ ସଂପୃକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ ।
(iii) ସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ନୀତି, ନିୟମ, ଉପାୟ ଏବଂ ପରିଚାଳନା ଆଇନ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
→ତୁମପାଇଁ କାମ :
ତୁମ ଜିଲ୍ଲା, ରାଜ୍ୟ ଓ ଦେଶରେ ଥିବା ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ, ଅଭୟାରଣ୍ୟ ଓ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନର ନାମ ଲେଖ ।
(i) ଅଭୟାରଣ୍ୟ – ଏହା ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ତଥା ତାଙ୍କ ପରିବେଶ ଉପରେ କୌଣସି ଅନିଷ୍ଟକାରୀ ପ୍ରଭାବ ନ ପକାଉଥିବା ଅଞ୍ଚଳ ।
(ii) ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ – ଏହି ସଂରକ୍ଷଣ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜୀବଜନ୍ତୁ ଏବଂ ବୃକ୍ଷରାଜି ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ତଥା ସମ୍ପଦକୁ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦରେ ବ୍ୟବହାର କରି ପାରିବେ ।
(iii) ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ଏହା ବନ୍ୟଜୀବ, ଉଭିଦ ତଥା ପ୍ରାଣୀସମ୍ପଦର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ପାରମ୍ପରିକ ଜୀବନଶୈଳୀର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଶାଳ ସଂରକ୍ଷିତ ଅଞ୍ଚଳ ।
→ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ (Biosphere Reserves) :
ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ଵଂସର ଫଳାଫଳ ଜାଣିବା ପରେ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ବନ୍ୟଜନ୍ତୁ କିପରି ଧ୍ୱଂସମୁଖରୁ ରକ୍ଷାପାଇବେ ସେଥିପାଇଁ ଦେଶର କେତେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି । ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ଓଡ଼ିଶାର ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଜିଲ୍ଲାର ଶିମିଳିପାଳଠାରେ ଥିବା ଜୈବମଣ୍ଡଳ ଅନ୍ୟତମ । ଜୈବମଣ୍ଡଳ ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ, ଯେଉଁଥରେ କି ପଶୁପକ୍ଷୀ ବା ଜୀବଜନ୍ତୁ ବସବାସ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(i) ଜୀବମଣ୍ଡଳର ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଜୈବ ବିବିଧତା ଓ ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଏଥିରେ ଥିବା ବନ୍ୟଜନ୍ତୁ ଓ ଉଭିଦମାନଙ୍କର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ସଂପୃକ୍ତ ।
(iii) ଏହାର ସୁରକ୍ଷା ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ନୀତିନିୟମ, ଉପାୟ ଓ ପରିଚାଳନା ଆଇନ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଛି ।
(iv) ଉକ୍ତ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନରେ ଥିବା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଅଭୟାରଣ୍ୟ, ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ, ବ୍ୟାଘ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ ରହିଛି ।
(v) ଏହା ବନ୍ୟଜୀବ, ଉଭିଦ ତଥା ପ୍ରାଣୀ ସଂପଦର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ
(i) ନୀଳଗିରି ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
(iii) ଉତ୍ତରାଖଣ୍ଡ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
(iii) ଉତ୍ତରାଖଣ୍ଡ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
(iv) ନୋକ୍ରୋକ୍ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
(v) ସୁନ୍ଦରବନ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
(vi) ଶିମିଳିପାଳ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ
ଆମ ଦେଶରେ 508 ଟି ଅଭୟାରଣ୍ୟ, 97 ଟି ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ଓ 14 ଟି ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ରହିଛି ।
→ଭାରତର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ | ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ :
ନୀଳଗିରି – କେରଳ, ତାମିଲନାଡୁ ଓ କର୍ଣାଟକ ରାଜ୍ୟ ମାନଙ୍କରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ନନ୍ଦାଦେବୀ – ଉଭରାଞ୍ଚଳ
ନୋକରେକ୍ – ମେଘାଳୟ
ଗ୍ରେଟ୍ ନିକୋବର – ନିକେ।ବର ଦ୍ଵୀପପୁଞ୍ଜ
ମାନ୍ନାର ଉପସାଗର – ତାମିଲନାଡୁ
ଖାଙ୍ଗଚେଣ୍ଡଜଙ୍ଗ – ସିକିମ୍
ମାନସ – ଆସାମ
ସୁନ୍ଦରବନ – ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ
ଶିମିଳିପାଳ – ଓଡ଼ିଶା ।
ଦିବୁ ଶୈଖୋଓ୍ବା – ଅରୁଣାଚଳପ୍ରଦେଶ
ଦିହାଙ୍ଗ-ଦିବାଙ୍ଗ – ଅରୁଣାଚଳପ୍ରଦେଶ
ପଞ୍ଚମାରୀ – ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ
ଅଟନକମର- ଅମରକଣ୍ଟକ – ଛିତିଶଗଡ଼
ଅଗସ୍ତ୍ୟମଲାର – କେରଳ
→ଜୀବମଣ୍ଡଳ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ( Biosphere Reserve):
(i) ଏହାଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳର ଜୈବ ବିବିଧତା ଓ ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଓଡ଼ିଶାର ଶିମିଳିପାଳ ଭାରତର ଅଷ୍ଟମ ଜୀବମଣ୍ଡଳର ମାନ୍ୟତା ପାଇଛି ।
→ଉଦ୍ଭିଦ ସମୂହ ଓ ପ୍ରାଣୀକୁଳ (Flora and Fauna):
(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ରହୁଥିବା ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଉଭିଦ ସମୂହ ଓ ପ୍ରାଣୀକୁଳ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ପଚମାରୀ ଜୀବମଣ୍ଡଳର ଉଭିଦସମୂହ – ଶାଳ, ସାଗୁଆନ, ଆମ୍ବ, ଜାମୁ, ଅର୍ଜୁନ, ଫର୍ଣଜାତୀୟ ଉଦ୍ଭଦ ଇତ୍ୟାଦି ।
ପଚମାରୀ ଜୀବମଣ୍ଡଳର ପ୍ରାଣୀକୁଳ – ହରିଣ, ନୀଳଗାଈ, ଚିତାବାଘ, ଜଙ୍ଗଲୀ କୁକୁର, ଗ ଇତ୍ୟାଦି ।
(iii) ଶିମିଳିପାଳ ଅରଣ୍ୟର ଉଭିଦସମୂହ – ଶିମିଳି, ଅର୍ଜୁନ, ଅଶୋକ, ଜାମୁ, ଚମ୍ପା, ମହୁଲ, ପିଆଶାଳ, ଚିତ୍ରା (ଅର୍କିଡ୍) ଇତ୍ଯାଦି ।
ଶିମିଳିପାଳ ଅରଣ୍ୟର ପ୍ରାଣୀକୁଳ – ମହାବଳ ବାଘ, ହାତୀ, ଚିତାବାଘ, ହେଟା, ବାର୍ହା, ଗୟଳ, ସମ୍ବର, ହନୁମାଙ୍କଡ଼, ପାତିମାଙ୍କଡ଼, ବଜ୍ରକାପ୍ତା, ଅଜଗର ଓ ଅହିରାଜ, ନାଗ, ମୟୂର ଇତ୍ୟାଦି ।
→ଏଣ୍ଡେମିକ୍ ପ୍ରଜାତିଗୁଡିକ (Endemic Species):
(i) ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଯେଉଁ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଜାଗାରେ ବାସକରନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସେଠାକାର ସ୍ଥାନିକ ଜାତି (Endemic Species) କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରର ପ୍ରାଣୀ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଭଦ ଏକ ଅଞ୍ଚଳ, ରାଜ୍ୟ ବା ଦେଶପାଇଁ ସ୍ଥାନିକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(iii) ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଜନନ କରି ପାରୁଥିବା ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀର ସବୁ ଉଭିଦ କିମ୍ବା
(iv) ପରିସ୍ଥାନର ଅବକ୍ଷୟ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଓ ନୂତନ ଜାତିର ପ୍ରବେଶ ଯୋଗୁଁ ସ୍ଥାନିକ ଜାତିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରାକୃତିକ ବାସସ୍ଥଳୀ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
→ଅଭୟାରଣ୍ୟ (Sanctuary):
(i) ବନ୍ୟଜନ୍ତୁମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଓ ଉପଯୁକ୍ତ ବାସସ୍ଥଳୀ ଯୋଗାଇଦେବା ପାଇଁ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
(ii) ଅଭୟାରଣ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରାଣୀକୁ ଶିକାର କରିବା, ସେମାନଙ୍କୁ ଗୁଳିକରି ବା ଫାଶ ବସାଇ ଧରିବା ନିଷିଦ୍ଧ ଅଟେ ।
(iii) ଏହାର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରିଚାଳନା ସମ୍ପୃକ୍ତ ଜଙ୍ଗଲ ବିଭାଗର କର୍ତ୍ତୃତ୍ବାଧୀନ ଅଟେ ।
→ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ (National Park):
(i) ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ବେଶ୍ ବିଶାଳ ଏବଂ ଏହା ଅନେକ ପରିସଂସ୍ଥାକୁ ସୁରକ୍ଷା ଯୋଗାଇଥାଏ ।
(ii) ଭିତରକନିକା ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ପୃଥିବୀରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା 72 ଜାତିର ଲୁଣା ଉଭିଦ ମଧ୍ୟରୁ 63 ଜାତିର ଲୁଣା ଉଭିଦ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
(iii) ସାତପୁରା ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ହେଉଛି ଭାରତର ପ୍ରଥମ ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲ । ଏଠାରେ ସବୁଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଶାଗୁଆନ ଗଛ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
→ବ୍ୟାଘ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ :
(i) ଭାରତରେ ବାଘମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ଯୋଗାଇବା ପାଇଁ ସରକାର ‘ବ୍ୟାଘ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ’ ହାତକୁ ନେଇଛନ୍ତି । ବାଘମାନଙ୍କୁ ବଞ୍ଚାଇରଖ୍ ତାଙ୍କର ବଂଶବୃଦ୍ଧି କରିବା ଏହି ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।
(ii) ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା କ୍ରମଶଃ କମି ସେମାନେ ବିଲୋପ ହେବାକୁ ବସିଲେଣି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ କୁହାଯାଏ ।
(iii) ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶର ଅବକ୍ଷୟ ହେତୁ ପୃଥିବୀପୃଷ୍ଠରେ କେତେକ ଜୀବଜନ୍ତୁ ଆଉ ଦେଖାଯାଉ ନାହାନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ବିଲୁପ୍ତ ଜାତି କୁହାଯାଏ ।
→ରେଡ୍ ଡାଟା ବୁକ୍ (Red Data Book) :
(i) ସମସ୍ତ ସଂକଟାପନ୍ନ ବା ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଓ ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କର ଅଭିଲେଖ ରେଡ୍ ଡାଟା ବୁକ୍ରେ ଲୋଖାଯାଉଛି ।
(ii) ଉଭିଦ, ପ୍ରାଣୀ ଓ ଅନ୍ୟ ଜାତିମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅଲଗା ଅଲଗା ରେଡ୍ ଡାଟା ବ୍ଲକ୍ ରହିଅଛି ।
→ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବଜନ୍ତୁ (Endangered Animals):
ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଇ ସେମାନେ ବିଲୋପ ହେବାକୁ ବସିଲେଣି ସେମାନଙ୍କୁ ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ : ଭାରତୀୟ ଏକଶିଙ୍ଗିଆ ପ୍ରାଣୀ, ଏସୀୟ ସିଂହ, ବୃହତ୍ ଭାରତୀୟ ବଷ୍ଟାର୍ଡ଼ ।
→ବିଲୁପ୍ତ ପ୍ରଜାତିଗୁଡିକ (Extinct Species):
ଯେଉଁ ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ ପୃଥିବୀପୃଷ୍ଠରୁ ଲୋପପାଇ ଯାଇଛନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବିଲୁପ୍ତ ଜାତି କୁହାଯାଏ ।
→ଜୀବ ବିଲୁପ୍ତିର କାରଣ :
ଜୀବର ଉପକାରିତା ଉପଲବଧୂ ନ କରି ଆମେ ଅନାୟାସରେ ସାପ, ବେଙ୍ଗ, ଝିଟିପିଟି, ବାଦୁଡ଼ି ଓ ପେଚାମାନଙ୍କୁ ମାରିଦେଉଛୁ । ସେମାନଙ୍କୁ ମାରି ଆମେ ବହୁ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଛୁ । କାରଣ ପରିସଂସ୍ଥାର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣରେ ସେମାନଙ୍କ ଭୂମିକା ଅଧ୍ବକ । ଖାଦ୍ୟ ଶୃଙ୍ଖଳ ଓ ଖାଦ୍ୟଜାଲିର ସେମାନେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ।
→ପରିବ୍ରଜନ (Migration ) :
(i) ବସବାସକରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳର ପାଗ ପ୍ରତିକୂଳ ହେଲେ ଅଣ୍ଡା ଦେବାପାଇଁ କେତେକ ପକ୍ଷୀ ଅନ୍ୟତ୍ର ଉଡ଼ିଯାଆନ୍ତି । ଏହାକୁ ପରିବ୍ରଜନ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିବାପାଇଁ ବହୁଦୂର ଅତିକ୍ରମ କରୁଥିବା ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କୁ ପରିବ୍ରାଜକ ପକ୍ଷୀ (Migratory Birds) କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଶୀତଦିନେ ସୁଦୂର ସାଇବେରିଆରୁ ଚିଲିକା ହ୍ରଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିବ୍ରଜନରେ ପରିବ୍ରାଜକ ପକ୍ଷୀମାନେ ବହୁସଂଖ୍ୟାରେ ଆସିଥା’ନ୍ତି ।
→କାଗଜର ପୁନଶ୍ଚକ୍ରଣ (Recycling of Paper) :
(i) କାଗଜର ଅତ୍ୟଧିକ ବ୍ୟବହାର ଜଙ୍ଗଲ ଲୋପର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ ଅଟେ ।
(ii) ଥରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥିବା କାଗଜର ପୁନଶ୍ଚକ୍ରଣ (Recycling)ଦ୍ୱାରା ଏହାକୁ 5 ରୁ 6 ଥର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରିବ ।
(iii) କାଗଜ ବ୍ୟବହାର କମ୍ କରି, ଏହାକୁ ସଞ୍ଚୟ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାର ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ପୁନଶ୍ଚକ୍ରଣ କରିବା ଆବ୍ୟକ ।
→ବୃକ୍ଷରୋପଣ (Reforestation):
(i) ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ଵଂସରୁ ରକ୍ଷାପାଇବା ପାଇଁ ପୁନଃବନୀକରଣ (Reforestation) ଆବଶ୍ୟକ ।
(ii) ଏବେ ବହୁ ପରିମାଣରେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ୱଂସ ହେଉଅଛି । ଭବିଷ୍ୟତର ସବୁଜ ଅରଣ୍ୟପାଇଁ ବୃକ୍ଷରୋପଣ ଏକମାତ୍ର ବିକଳ୍ପ ଅଟେ ।
(iii) ଜଙ୍ଗଲ ସଂରକ୍ଷଣ ଆଇନଦ୍ୱାରା ପ୍ରାକୃତିକ ଜଙ୍ଗଲର ସୁରକ୍ଷା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ
→ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :
