BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

→ଉପକ୍ରମ (Introduction) :
(i) କାଠିକୁଟା ଜାଳି ନିଆଁ ପାଇବା, କୋଇଲା ଓ ଘସି ଜାଳି ଆଲୋକ -ପାଇବା – ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସାଧାରଣ ଭାବେ ଦହନ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଘରେ ଆଲୋକ ପାଇବାପାଇଁ ଆମେ ବେଳେବେଳେ ମହମବତି, ଦୀପ, ଲଣ୍ଡନ, ଡିବିରି ଆଦି ଜାଳୁ । ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଚଳାଇବାବେଳେ ଆମେ ଇନ୍ଧନର ଦହନରୁ ଶକ୍ତି ପାଇଥାଉ । ଏସବୁ ଦହନର।

→ଦହନ କ’ଣ ? (What is combustion ?) :
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରରେ କୌଣସି ପଦାର୍ଥର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି, ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ଦହନ କହନ୍ତି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

→ଉଦାହରଣ:
କାଠ ଜଳିଲେ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ମିଳେ । କିଛି ପରିମାଣର ଧୁଆଁ ଓ ହୁଏ । ଏହି ପାଉଁଶ ଓ ଅଙ୍ଗାରକୁ ଆଉ ପୁନର୍ବାର କାଠ କରିହୁଏ ନାହିଁ । କାଠ ଚକିବା ଏକା ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟ

→ତୁମପାଇଁ କାମ :
(i) ଖଣ୍ଡେ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତାକୁ ଚିମୁଟାରେ ଧରି ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତଟିକୁ ସ୍ପିରିଟ୍ ଲ୍ୟାମ୍ପ ବା ଗ୍ୟାସ୍ ଶିଖାରେ ଦେଖାଇଲେ ଫିତାଟି ଉଜ୍ବଳ ଆଲୋକ ଧଳାରଙ୍ଗ ପାଉଁଶଟିର ନାମ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ । ଦହନ ସମୟରେ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ବାୟୁର ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ମାଗ୍ନେସିୟମ + ଅକ୍ସିଜେନ → ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 1

(ii) ଖଣ୍ଡେ ଛୋଟ କୋଇଲାକୁ ଚିମୁଟାରେ ଧରି ସ୍ପିରିଟ୍ ଲ୍ୟାମ୍ପ ଶିଖାକୁ ଦେଖାଇଲେ କୋଇଲା ଧୀରେ ଧୀରେ ଲାଲ ପଡ଼ିଯିବ ଓ କିଛି ଧୂଆଁ ବାହାରିବ । କାର୍ବନ + ଅକ୍ସିଜେନ → କାର୍ବନ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ ।
ଉଭୟ ପରୀକ୍ଷାରେ ସୃଷ୍ଟ ପଦାର୍ଥକୁ ଆଉ ପୂର୍ବ ଅବସ୍ଥାକୁ ଫେରାଇ ହେବନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୂତନ ପଦାର୍ଥ ସୃଷ୍ଟିହେଲା । ତେଣୁ ଉଭୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ଉଭୟରୁ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟିହେଲା । ଉଭୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅମଜାନ ବିନିଯୋଗ ହେଲା । ଉଭୟ ପରୀକ୍ଷା ଦହନର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଉଦାହରଣ । ଦହନ ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯେଉଁଥ‌ିରେ ଏକ ପଦାର୍ଥ ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ କରି ତାପ ଓ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନ କରେ ।

→ମନେରଖ :
(i) ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରିକ୍‌ ବଲ୍‌ବ ଜଳିଲେ ଏହା ତାପ ଓ ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନ କରେ; ମାତ୍ର ଫିଲାମେଣ୍ଟର କିଛି ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ ।
(ii) ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆମକୁ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ଦିଏ; ମାତ୍ର ଏହା ଦହନ ନୁହେଁ କାରଣ ଏହା ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ନୁହେଁ ।
(iii) ଖାଦ୍ୟ ହଜମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏକ ଦହନ । ଆମେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିବା ଅମ୍ଳଜାନ ଖାଦ୍ୟକୁ ଦହନ କରିଥାଏ ।

ଦହନ ପାଇଁ କ’ଣ ଆବଶ୍ୟକ ? (Requirements for combustion) :
ତୁମପାଇଁ କାମ :
ନିମ୍ନ ସାରଣୀରେ ଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ଜଳାଅ । ସାରଣୀଟି ପୂରଣ କର । (ପ୍ରଶ୍ନ ସହ ଉତ୍ତର)
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 2
(a) ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜଳିପାରେ ତାକୁ ଦହନଶୀଳ ପଦାର୍ଥ (Combustible Substance) ବା ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ କହନ୍ତି । ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜଳେ ନାହିଁ ତାକୁ ଅଦହନଶୀଳ ପଦାର୍ଥ (Non-combustible Substance) ବା ଅଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ କହନ୍ତି ।
(b) ଘଷି, କାଉଁରିଆ, ଶୁଖୁପତ୍ର, କୁଣ୍ଡା, ଅଗାଡ଼ି, ଶୁଖୁଲା ନଡ଼ିଆ ବାହୁଙ୍ଗା, ଶୁଖୁଲା ଡାଳ, ବତା, ଶୁଖୁଲା ବାଉଁଶ, ଗନ୍ଧକ ଆଦି ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

ଦହନ ପାଇଁ ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ।
→ତୁମପାଇଁ କାମ :
(i) ଜଳନ୍ତା ମହମବତିଟିଏ ଏକ ଟେବୁଲରେ ରଖ୍ ତାହାର ଉଭୟପାର୍ଶ୍ଵରେ ଦୁଇଟି କାଠଖଣ୍ଡ ରଖ୍ ଗୋଟିଏ ଲଣ୍ଠନକାଚ ତା’ଉପରେ ଘୋଡ଼ାଇଦିଅ । ଦେଖ ମହମବତିର ଶିଖା କିପରି ଦିଶୁଛି ।
(ii) କାଠଖଣ୍ଡ ଦୁଇଟିକୁ କାଢ଼ିନେଇ ଲଣ୍ଠନ କାଚକ ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଖୁଦିଅ । ତା’ ମଧ୍ୟରେ ଜଳନ୍ତା ମହମବତିର ଶିଖାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
(iii) ଏହିପରି ଅବସ୍ଥାରେ ମହମବତି ଜଳୁଥିବାବେଳେ ଲଣ୍ଠନକାଚ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ଥାଳିଆ ଘୋଡ଼ାଇ ଦିଅ ଏବଂ ମହବବତି ଶିଖାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 3

→ପର୍ଯ୍ୟବେଷଣ –
(i) ପ୍ରଥମ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାଚର ତଳପଟ ଫାଙ୍କା ଥିଲା । ତେଣୁ ତଳପଟୁ ବାୟୁପ୍ରବାହ ହେଉଥିଲା; ଫଳରେ ମହମବତି ସ୍ଥିର ଶିଖା ପ୍ରଦାନ କରି ଜଳିଲା ।
(ii) ଦ୍ଵିତୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ବାୟୁର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଦହନକ୍ରିୟା ହେଲା । ତେଣୁ ମହମବତିର ଶିଖାଟି ଅସ୍ଥିର
(iii) ତୃତୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାୟୁ ଆଦୌ ପ୍ରବେଶ କଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ମହମବତିଟି ଅଳ୍ପ ସମୟପାଇଁ ଜଳି ଲିଭିଗଲା । ଦହନ ପାଇଁ ବାୟୁ ବା ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ।
ଦହନ ପାଇଁ ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ।
କେତେକ ଦହନ ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବପର । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଆବଦ୍ଧ ପାତ୍ରରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ପୂଣ୍ଣକରି ଜଳନ୍ତା ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତାଟିଏ ତା’ ମଧ୍ୟକୁ ପକାଇଲେ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତାଟି

→ତୁମପାଇଁ କାମ :
ଗୋଟିଏ ନୂଆ ଦିଆସିଲି ଆଣି ସେଥୁରୁ ଗୋଟିଏ କାଠି ବାହାର କରି ଦିଆସିଲିର ବାରୁଦ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଛୁଆଁଇଦେଲେ କାଠିଟି ନିଆଁ ଧରିବ ନାହିଁ ?
ବର୍ତ୍ତମାନ କାଠିଟିକୁ ବାରୁଦ ପୃଷ୍ଠରେ ଟିକିଏ ଜୋର୍‌ରେ ଘଷିଦେଲେ ଦିଆସିଲି କାଠିଟି ଜଳିଉଠିବ ।
(d) ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁର ଘର୍ଷଣରେ ତାପ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ପ୍ରଥମେ କାଠିଟିକୁ ବାରୁଦ ପୃଷ୍ଠରେ ଛୁଆଁଇଦେଲେ କମ୍ ତାପରେ କାଠିଟି ଜଳେ ନାହିଁ । ଘର୍ଷଣ ଫଳରେ ତାପଶକ୍ତି ଅଧ୍ବକ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ କାଠିଟି ଜଳିଲା ।
(e) ତାପ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାପମାତ୍ରାରେ ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥଟି ପହଞ୍ଚିଲେ ତାହା ଜଳିବା ଆରମ୍ଭ କରେ, ଏହି ତାପମାତ୍ରାକୁ ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରା (Ignition temperature) କହନ୍ତି ।

→ତୁମପାଇଁ କାମ – 5 :
କାଗଜ ଭାଙ୍ଗି ଦୁଇଟି କପ୍ ତିଆରି କର । ପ୍ରଥମ କପ୍‌ରେ କିଛି ଜଳନେଇ ଉତ୍ତପ୍ତ କର । କାଗଜରେ ନିଆଁ ଧରୁଛି କି ? ଜଳକୁ ଦେଖ । କାଗଜ ପୋଡ଼ି ନଯାଇ ଜଳ ଉତ୍ତପ୍ତ ହେଲାଣି । ଦ୍ୱିତୀୟ କପ୍‌ଟିକୁ ଖାଲି ଉତ୍ତପ୍ତ କର । କ’ଣ ଦେଖ‌ିଲ ? ଏଥ‌ିରେ କିଆଁ ଲାଗିଲା କାହିଁକି ?
ପ୍ରଥମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିହେତୁ କାଗଜଟି ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରାରେ ପହଞ୍ଚି ନପାରିବାରୁ ଜଳିଲା ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦ୍ୱିତୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାଗଜ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତାପ ଗ୍ରହଣ କରି ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ ତାପମାତ୍ରାରେ ପହଞ୍ଚି ଜଳିଉଠିଲା ।

→ଦହନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ କାରକ :
ଦହନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ କାରକଗୁଡିକ ହେଲା –
(i) ଜାଳେଣୀ ପଦାର୍ଥ (Combustible substance)
(ii) ଜାଳେଣୀର ସମର୍ଥକ(Supporter of combustion)
(iii) ଇଗ୍ନିସନ ତାପମାତ୍ରା (Ignition temperature)

(a) ଦାହ୍ୟ ଏବଂ ଅଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ :
ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜଳେ, ତାକୁ ଦହନଶୀଳ ବା ଦାହ୍ୟ (Combustible) ପଦାର୍ଥ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ : କାଠ, କାଗଜ, କିରୋସିନି, ନଡ଼ା, ଦିଆସିଲି କାଠି, ଅଙ୍ଗାର, LPG, ପେଟ୍ରୋଲ ।
ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜଳେ ନାହିଁ, ତାକୁ ଅଦହନଶୀଳ ବା ଅଦାହ୍ୟ (Non-combustible) ପଦାର୍ଥ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ : ଲୁହାକଣ୍ଟା, ପଥର, ମାଟି, ଗୋଡ଼ି ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

(b) ଦହନର ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ :
ଦହନ ପାଇଁ ବାୟୁ (ଅମ୍ଳଜାନ) ବା ବାୟୁଭଳି ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ।

ଉଦାହରଣ :
ଅଧିକାଂଶ ଦାନ୍ଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଜଳିଥାଏ । ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଥ‌ିବା ଆବଦ୍ଧ ପାତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଖଣ୍ଡିଏ ଜଳନ୍ତା ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତା ରଖୁଲେ ତାହା ଜଳି ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ନାଇଟ୍ରାଇଡ଼ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏଠାରେ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଅମ୍ଳଜାନ ଭଳି ଦହନର ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ ଅଟେ । ମାଗ୍ସିୟମ୍ + ନାଇଟ୍ରୋକେନ → ମାଗ୍ସିୟମ୍ ନାଇଟ୍ରୋକେନ

(c) ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ତାପମାତ୍ରା :
ତାପ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ପଦାର୍ଥ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାପମାତ୍ରାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ତାହା ଜଳିବା ଆରମ୍ଭ କରିଥାଏ । ଏହି ତାପମାତ୍ରାକୁ ଉକ୍ତ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରା କୁହାଯାଏ । ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରା ସମାନ ନୁହେଁ ।

ଉଦାହରଣ :
ଧଳା ଫସ୍‌ଫରସ୍ ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବାମାତ୍ରେ ଜଳିଯାଏ । କାରଣ ଏହାର ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ ତାପମାତ୍ରା ଅତି କମ୍ । ଦିଆସିଲି କାଠି, କାଠ, କୋଇଲା, କାଗଜ ଆଦି ପଦାର୍ଥ ଆପେ ଆପେ ଜଳନ୍ତି ନାହିଁ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ତାପମାତ୍ରା ବାୟୁର ତାପମାତ୍ରାଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ।

→ଜ୍ୱଳନ୍ତ ପଦାର୍ଥ । (Inflammable Substance):
(i) ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ତାପମାତ୍ରା ଅତି ନିମ୍ନ, ଖୁବ୍ ସହଜରେ ସେଥ‌ିରେ ନିଆଁ ଧରିପାରେ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଜ୍ବଳନଶୀଳ ପଦାର୍ଥ କୁହାଯାଏ ।

→ଉଦାହରଣ :
ପେଟ୍ରୋଲ, ସ୍ପିରିଟ୍, LPG, CNG, ମୋବିଲ୍, ଆଲକହଲ୍, ଧଳା ଫସ୍‌ଫରସ୍ ଆଦି ପ୍ରଜ୍ବଳନଶୀଳ ପଦାର୍ଥ । LPG କମ୍ପାନୀମାନେ ଗ୍ୟାସ୍ ସିଲିଣ୍ଡରରୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଲିକ୍ ଜାଣିବାପାଇଁ ଇଥାଇଲ୍ ମେଲ୍‌କାପ୍‌ଟାନ ନାମକ
ଉତ୍କଟ ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ଗ୍ୟାସ୍‌ରେ ମିଶାଇଥା’ନ୍ତି ।

ନିଆଁଲାଗିଲେ କିପରି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବ (How to control Fire) :
(i) ଦହନପାଇଁ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରା ଓ ସହାୟ ହେଉଥ‌ିବା ବାହ୍ୟ ପରିବେଶ ଆବଶ୍ୟକ । ତେଣୁ ବାହ୍ୟ ପରିବେଶ ଦହନର ସହାୟକ ନ ହେଲେ ଓ ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ମାତ୍ରା କମାଇଦେଲେ ଦହନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କର।ଯାଇପାରିବ

→ଚ୍ଚଳଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ:
(a) ନିଆଁଲାଗିବାକ୍ଷଣି ପ୍ରଥମେ ଦମ୍କଳ କେନ୍ଦ୍ରକୁ ଫୋନ କରାଯାଏ ।
(i) ନଆଁଲିଭାଳି ଦଳ ପାଣିଟାଙ୍କିରୁ ନିଆଁ ଉପରକୁ ପାଇପ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାଣି ପକାନ୍ତି ।
(ii) ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର ତାପମାତ୍ରା ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ ତାପମାତ୍ରାଠାରୁ କମିଯାଏ; ଫଳରେ ନିଆଁ ବ୍ୟାପିପାରେ ନାହିଁ ।
(iii) ପାଣିରୁ ସୃଷ୍ଟ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଅମ୍ଳଜାନଠାରୁ ଭାରୀହେତୁ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଚାରିପଟେ ଏକ ଆସ୍ତରଣ ଆକାରରେ ଘେରିଯାଏ; ଫଳରେ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ନିଆଁ ପାଖରେ ପହଁଞ୍ଚିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ନିଆଁ ଲିଭିଯାଏ ।
(iv) ଦହନ ପାଇଁ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ, ଦହନ ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ ଓ ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରା ଆବଶ୍ୟକ । ନିଆଁଲିଭାଳିମାନେ ଦହନରେ ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ ଓ ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ତାପମାତ୍ରା ଉଭୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତି ।
(v) ନିଆଁ ଲିଭାଇବାରେ ଜଳ ଏକ ଭଲ ସହାୟକ ପଦାର୍ଥ; ମାତ୍ର ଜଳ ସବୁ ନିଆଁକୁ ଲିଭାଇପାରେ ନାହିଁ ।
(viii) ପେଟ୍ରୋଲ, ଡିଜେଲ୍ ଆଦି ତୈଳଜନିତ ଅଗ୍ନିକାଣ୍ଡରେ ଜଳ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଜଳ ତୈଳଠାରୁ ଭାରୀ ହେତୁ ଜଳ ଉପରେ ତୈଳ ଜଳିଥାଏ । ଏଣୁ ଜଳ ଏପରି ନିଆଁ ଲିଭାଇପାରେ ନାହିଁ ।

→ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଦ୍ୱି।ରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ:
(i) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଲିକେଜ୍ଜନିତ ଅଗ୍ନିକାଣ୍ଡରେ ଜଳ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲିଭାଇଲେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଆଘାତର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ । କାରଣ ସାଧାରଣ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସୁପରିବାହୀ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ (କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍) ଦ୍ଵାରା ନିଆଁ ଲିଭାଯାଇଥାଏ ।

ଅଗ୍ନି ନିର୍ବାପକ ଯନ୍ତ୍ର :
ଉଚ୍ଚଚାପରେ ତରଳୀକୃତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସିଲିଣ୍ଡରାକୃତି ବା କୋନାକୃତି ଅଗ୍ନି ନିର୍ବାପକ ଯନ୍ତ୍ର (Fire Extinguisher) ରେ ରଖାଯାଇଥାଏ । ନିଆଁଲିଭାଇବାବେଳେ ସିଲ୍‌କୁ ଭାଙ୍ଗିଦେଲେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ବାହାରି ନିଆଁକୁ ଲିଭାଇ ଦିଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 4

ସୋଡ଼ିୟମ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍ କିମ୍ବା ପୋଟାସିୟମ୍ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍ :
ବାଇସୋଡ଼ା (ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍) କିମ୍ବା ପୋଟାସିୟମ୍ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍‌କୁ ନିଆଁ ଉପରେ ବିଞ୍ଚିଦେଲେ ମଧ୍ୟ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟିହୋଇ ନିଆଁ ଲିଭିଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

→ବାଲିଦ୍ଵାରା :
ନିଆଁ ଲାଗିଥିବା ସ୍ଥାନରେ ବାଲି ପକାଇ ମଧ୍ୟ ନିଆଁ ଲିଭାଯାଇପାରିବ ।
ଯାନବାହାନରେ ନିଆଁ ନ ଲାଗିବା ପାଇଁ ସାବଧାନତା ଓ ଉପାୟ

1. ନିରାପଦରେ ଗାଡ଼ି ଚକକଟା
2. ଅଗ୍ନି ନିର୍ବାପକ ଯନ୍ତ୍ରକୁ ପାଖରେ ରଖୁବା
3. ଗାଡ଼ି ଯାନବାହନକୁ ଶ୍ରୁତିକଟୂ ଧ୍ୱନିରୁ ମୁକ୍ତ କରିବା
4. ପ୍ରଜ୍ବଳନଶୀଳ ପଦାର୍ଥକ ପରିବହନ ନ କରିବା
5. ପେଟ୍ରୋଲ ଟାଙ୍କି ଓ ତେଲ ପାଇପକୁ ଯାଞ୍ଚକରିବା
6. ଗଢିର ଚ୍ୟାରେ ତାକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବା
7. ନିରାପଦ ସ୍ଥାନରେ ଗାଡ଼ି ପାକିଂ କରିବା

→ଦହନର-ପ୍ରକାରଭେଦ (Types of Combustion) :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 5
(i) ଦ୍ରୁତ ଜାଳେଣି (Rapid Combustion) :
(a) ଗୋଟିଏ ପେଟ୍ରୋଲ କିମ୍ବା ଡିଜେଲଭିଜା କନାରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ପକାଇଦେଲେ କପଡ଼ାଟି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଜଳିଉଠେ । ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲାରେ ଲାଇଟର୍‌ ଲଗାଇଦେଲେ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗ୍ୟାସ୍ ଜଳିଉଠେ । ଏପରି ଦହନକୁ ଦ୍ରୁତଦହନ କହନ୍ତି ।
(b) ଏହି ପ୍ରକାର ଦହନରେ ନିଆଁ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ବ୍ୟାପେ ଓ ପ୍ରଚୁର ତାପ ଓ ଆଲୋକ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
(c) ଏପରି ଦହନ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଜ୍ଜଳନ ତାପମାତ୍ରା ବହୁତ କମ୍ ।
ଯେଉଁ ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚୁର ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ରୁତ ଦହନ କୁହାଯାଏ ଉଦାହରଣ –
ଉଦାହରଣ – (a) ଗ୍ୟାସ ଚୁଲା ଖୋଲି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ଦେଖାଇବା ।

(ii) ତ8 ଦହନ (Spontaneous Combustion) :
(a) ଧଳା ଫସ୍‌ଫରସ୍‌ ବାୟୁରେ ରଖିଦେଲେ ଆପଣାଛାଏଁ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ ତାପମାତ୍ରାରେ ପହଞ୍ଚି ଜଳେ । ପ୍ରଚଣ୍ଡ ସୌରତାପରେ ଆପେ ଆପେ କୋଇଲା ଗଦାରେ ନିଆଁ ଲାଗିଯାଏ ।
(b) ପେଟ୍ରୋଲଭିଜା କପଡ଼ା ଉପରକୁ ଜଳନ୍ତା କାଠି ପକାଇବା ।
(c) ଖରାଦିନେ କୋଇଲା ଖଣିରେ ଆପେ ଆପେ ନିଆଁ ଲାଗିଯାଏ । କୋଇଲା ତାପକୁ ସହଜରେ ଗ୍ରହଣ କରି ପ୍ରଜ୍ବଳନ ତାପମାତ୍ରାରେ ପହଞ୍ଚିଯାଏ । ତେଣୁ କୋଇଲାଖଣିରେ ଅଗ୍ନି ନିର୍ବାପକ ସିଲିଣ୍ଡରମାନ ଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ସ୍ବତଃ ଦହନର ଉଦାହରଣ ।

ଉଦାହରଣ – (a) ଧଳା ଫସ୍‌ଫରସ୍ ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ।
(b) ଖରାଦିନେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ତାତିରେ କୋଇଲା ଗଦାରେ ବେଳେବେଳେ ନିଆଁ ଲାଗିବା ।

(iii) ବିସ୍ଫୋରଣ (Explosion) :
ତାଳଫୋଟକା ଫୁଟାଇଲାବେଳେ ବାରୁଦର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଅତି ଅଳ୍ପ ସମୟରେ ଅତିମାତ୍ରାରେ ତାପ, ଆଲୋକ ଓ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏପରି ଦହନକୁ ବିସ୍ଫୋରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ – ବିସ୍ଫୋରଣ

(iv) ମୃଦୁ ଦହନ (Slow Combustion) :
(a) ଖାଦ୍ୟ ହଜମ ହେବା, ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା, ରୁପା କାନଫୁଲ କଳା ପଡ଼ିଯିବା ଆଦିରେ ଆଦୃଶିଆ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ; ମାତ୍ର ବହୁ ସମୟପରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଜାଣି ହୁଏ ।
(b) ଦହନ ଧୀରଗତିରେ ଚାଲୁଥିବାରୁ ଏପରି ଦହନକୁ ମୁଦ୍ର ଦହନ କହନ୍ତି । ଯେଉଁ ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଆଖୁଦୃଷ୍ଟିଆ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ ଓ ଅତି ମନ୍ଥର ଗତିରେ ଚାଲିଥାଏ, ତାହାକୁ ମୃଦୁ ଦହନ କୁହାଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

ଉଦାହରଣ –
(a) ଖାଦ୍ୟ ଦହନ ହେବା
(b) ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା

→ଶିଖା (Flame) :
(i) ଶିଖା କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଅଗ୍ନିର ପ୍ରବାହ ବହନକରୁଥିବା ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଆଲୋକକୁ ବୁଝାଯାଏ ।
(ii) ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲାର ଶିଖା, ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଦହନବେଳେ ମିଳୁଥିବା ଶିଖା ଏକାଭଳି ନୁହେଁ । ସବୁପ୍ରକାର ଦହନରେ ଶିଖା ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିଖାର ଆକୃତି ଓ ବର୍ଣ୍ଣ ଏକାଭଳି ନୁହେଁ ।

ତୁମ ପାଇଁ କାମ :
ବର୍ତ୍ତମାନ କିଛି ପଦାର୍ଥର ଦହନରେ ଶିଖା କିପରି ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି ଦେଖୁବା ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 6

ଶିଖା କାହିଁକି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ?
→ତୁମପାଇଁ କାମ :
ଗୋଟିଏ ମହମବତି ଜଳାଅ । ଗୋଟିଏ କାଚନଳୀକୁ ଚିମୁଟାରେ ଧରି ତାହାର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାନ୍ତକୁ ମହମବତି ଶିଖାର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ଦୀପ୍ତିହୀନ ଅଞ୍ଚଳରେ ରଖ । ତୁମ ସାଙ୍ଗ ଗୋଟିଏ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ଗ୍ଲାସନଳୀର ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଦେଖାଉ । ଦିଆସିଲି କାଠି ଦେଖାଇଥବା ପାର୍ଶ୍ବରେ ଏକ ଶିଖା ଦେଖାଯିବ । ଏହା କେଉଁଠୁ ଆସିଲା ? ଲକ୍ଷ୍ୟକର ଯେ ମହମବତିର ଭିତରେ ଥିବା ସଳିତା ନିକଟରେ ମହମ ଆପେ ଆପେ ତରଳିଯାଉଛି । ଏପରି କାହିଁକି ହେଉଛି ?
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 7
ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥର ଦହନ ସମୟରେ ସେଥିରୁ କିଛି ତରଳି ବାଷ୍ପୀଭୂତ ହୁଏ, ସେହି ପଦାର୍ଥ ଜଳି ଶିଖା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ମହମବତି ଜଳିବାବେଳେ କିଛି ମହମ ସଳିତା ନିକଟରେ ତରଳିଯାଏ । (କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିଛି ମହମ ତରଳି ମହମବତି ଧାରଦେଇ ତଳକୁ ବୋହିଯାଏ ଓ ତଳେ ବସିଯାଏ) । ତରଳ ମହମରୁ କିଛି ଅଂଶ ସଳିତାଦ୍ୱାରା ଉପରକୁ ଉଠି ବାଷ୍ପୀଭୂତ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ବାଷ୍ପର ଦହନରୁ ଶିଖା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । କାଚନଳୀକୁ ଶିଖାର ଦୀପ୍ତିହୀନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖାଇଲେ ଦହନ ହୋଇ ନଥିବା ମହମ ବାଷ୍ପ କାଚନଳୀ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅପର ପ୍ରାନ୍ତକୁ ଯାଏ ଏବଂ ସେଠାରେ ଦହନ ଦ୍ୱାରା ଶିଖା ଦେଖାଯାଏ ।

→ଏକ ନିଆଁର ଗଠନ (Structure of a flame) :
ମହମବତି ଶିଖାର ତିନୋଟି ମଣ୍ଡଳ ଅଛି; ଯଥା- ଅତିଦୀପ୍ତ ମଣ୍ଡଳ, ଦୀପ୍ତିମାନ ମଣ୍ଡଳ ଓ ଦୀପ୍ତିହୀନ ମଣ୍ଡଳ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 8
(i) ଅତିଦୀପ୍ତ ମଣ୍ଡଳ । (Non-Luminous Zone) :
(a) ଏଠାକାର ତାପମାତ୍ର ସର୍ବାଧିକା
(b) ଏହି ମଣ୍ଡଳଟି ଶିଖାର ବାହ୍ୟତମ ସ୍ତର ।
(c) ଏହି ମଣ୍ଡଳଟି ପ୍ରାୟ ଅଦୃଶ୍ୟ ବା ଈଷତ୍ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣର ।
(d) ଏଠାକାର କଣିକାମାନଙ୍କର ସଂପୂର୍ଣ ଦହନ ହୁଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

(ii) ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଜୋନ୍ । (Luminous Zone) :
(a) ଏହା ଶିଖାର ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନକାରୀ ମଣ୍ଡଳ ।
(b) ଏହି ମଣ୍ଡଳଟି ଶିଖାର ମଧ୍ୟମସ୍ତର ।
(c) ଏହି ମଣ୍ଡଳଟି ଶିଖାର ସବୁଠୁଁ ବେଶୀ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧିକାର କରିଥାଏ ।
(d) ଏଠାକାର କଣିକାମାନଙ୍କର ଅଦୃଶ୍ୟ ଦହନ କରିଥାଏ ।

(iii) ଅନ୍ଧାର ଅଞ୍ଚଳ । (Dark Zone):
(a) ଶିଖାର କେନ୍ଦ୍ରାଞ୍ଚଳରେ ଥ‌ିବା ଦୀପ୍ତିହୀନ ମଣ୍ଡଳ ଅଞ୍ଚଳଟି ସାମାନ୍ୟ ଅନ୍ଧାରୁଆ ଦିଶେ ।
(b) ଏଠାରେ ତାପମାତ୍ରା କମ୍ ହେତୁ କଣିକାମାନଙ୍କର ଦହନ ଏଠାରେ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(c) ଏହା ଶିଖାର ଅନ୍ତଃସ୍ତର ।

→ତୁମପାଇଁ କାମ :
(a) ଏକ ମହମବତି ଜଳାଅ । ଶିଖା ସ୍ଥିର ଥ‌ିବାବେଳେ ତାହାର ଦୀପ୍ତମାନ ମଣ୍ଡଳରେ ଚିମୁଟାଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ଷ୍ଟିଲ୍‌ଥାଳି କିଛି ସମୟ ଦେଖାଅ । ଥାଳିଟିକୁ କିଛି ସମୟପରେ ବାହାର କରି ଆଣିଲେ ଥାଳି ଉପରେ ବୃତ୍ତାକାରର କଳା ଲାଗିଥିବାର ଦେଖୁ । ଏପରି କାହିଁକି ହେଲା ?
ଉ-
ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଦୀପ୍ତିମାନ ମଣ୍ଡଳରେ ମହମ କଣିକାମାନଙ୍କର ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଦହନ ହେତୁ ଏହା ସମ୍ଭବ ହେଲା ।

(b) ଏକ ଫୁଟ ଲମ୍ବା ଏକ ସରୁ ତମ୍ବାତାର ନେଇ ଚିମୁଟାରେ ତାହାର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାନ୍ତ ଧରି ତାରଟିକୁ 30 ସେକେଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିଖାର ଧାତବ ତାର ଉତ୍ତପ୍ତ ହୋଇ ଲାଲ୍ ପଡ଼ିଗଲା; କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ମଣ୍ଡଳରେ ତାର ଲାଲ୍ ହେଲା ନାହିଁ । ଏପରି ହେବାର କାରଣ।
ଉ-
ଅତିଦୀପ୍ତ ଶିଖାରେ କଣିକାମାନଙ୍କର ସଂପୂଣ୍ଣ ଦହନ ଫଳରେ ତାପମାତ୍ରା ସର୍ବାଧିକ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ତମ୍ବା ତାରର ହେଲା ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 9

→ଇନ୍ଧନ (Fuel):
ଯେଉଁ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଦହନ ସମୟରେ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଇନ୍ଧନ କୁହାଯାଏ । ଇନ୍ଧନ ତିନି ପ୍ରକାର ।
(a) କଠିନ ଇନ୍ଧନ
(b) ତରଳ ଇନ୍ଧନ ଓ
(c) ଗ୍ୟାସୀୟ ଇନ୍ଧନ ।
(i) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଇନ୍ଧନ ଏକ ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ।
(ii) କାଠ, କୋଇଲା, ଘଷି, ଆଦି କଠିନ ଇନ୍ଧନ ।
(iii) କିରାସିନି, ପେଟ୍ରୋଲ, ଡିଜେଲ ଆଦି ତରଳ ଇନ୍ଧନ ।
(iv) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍, ମିଥେନ୍ ଆଦି ଗ୍ୟାସୀୟ ଇନ୍ଧନ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଇନ୍ଧନ ଗୋଟିଏ ବାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥ, ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ରନ୍ଧନ ନୁହନ୍ତି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

→ଆଦର୍ଶ ଇନ୍ଧନର ଲକ୍ଷଣ:
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତମ ଇନ୍ଧନ ଜାଣିବା ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଗୁଣ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ –
(i) ଏହାକୁ ଜାଳିଲେ ବେଶି ପାଉଁଶ, ବିଷାକ୍ତ ଗ୍ୟାସ୍ ବା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ମିଳୁ ନଥ‌ିବ ।
(ii) ଏହା ଶସ୍ତା ଓ ସୁବିଧାରେ ସବୁଠାରେ ମିଳୁଥିବ ।
(iii) ଏହାକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରି ବେଶିଦିନ ସୁବିଧାରେ ରଖାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
(iv) ଏହାକୁ ସହଜରେ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରି ହେଉଥ‌ିବ ।
(v) ଏହାର ଉଚ୍ଚ କ୍ୟାଲୋରୀ ମୂଲ୍ୟ ଥ‌ିବ; ଅର୍ଥାତ୍ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଳ୍ପ ଇନ୍ଧନରୁ ବେଶୀ ତାପଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥ‌ିବ ।
(vi) ଏହାର ଦହନକୁ ସହଜରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
କୌଣସି ଇନ୍ଧନ ଶହେ ପ୍ରତିଶତ ଆଦର୍ଶ ଇନ୍ଧନ ନୁହେଁ ।

→ଇନ୍ଧନ ଦକ୍ଷତା (Fuel Efficiency) :
(i) ଏକ କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ଇନ୍ଧନର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଦହନରୁ ଯେତିକି ପରିମାଣର ତାପ ମିଳେ ତାକୁ ଇନ୍ଧନର କ୍ୟାଲୋରୀ ମୂଲ୍ୟ (Calorific Value of Fuel) କହନ୍ତି ।
(ii) ଏହ।ର ଏକକମାନ kJ/gram, Joule/gram, Joule/kg, Calorie/gm, kJ/kg. ଇତ୍ୟାଦି।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା 10

→ଇନ୍ଧନର କ୍ଷତିକାରୀ ପ୍ରଭାବ (Harmful Effects of Fuels) :
(i) କାଠ, କୋଇଲା, ଗୋବର ଘଷି ଆଦି ଇନ୍ଧନମାନଙ୍କର ଦହନରୁ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ବନ୍ କଣିକାର ପରିମାଣ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅଧିକ ହେଲେ ଏହା ଶ୍ଵାସଜନିତ ରୋଗ; ଯଥା- ଆଜ୍‌ମା, ବ୍ରୋଙ୍କାଇଟିସ୍, ଯକ୍ଷ୍ମା ଆଦି ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(ii) କାଠ, କୋଇଲା, ଗୋବର ଘଷି ଆଦି ଇନ୍ଧନମାନଙ୍କର img ବିଷାକ୍ତ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏକ ରୁଦ୍ଧ କୋଠରିରେ ବେଶି ସମୟଧରି କୋଇଲା ଜାଳି ଶୋଇଲେ ପ୍ରାଣହାନୀର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ ।
(iii) ଅଧିକାଂଶ ଇନ୍ଧନର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଦହନରୁ କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହାର ପ୍ରତିଶତ ମାତ୍ରା ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ବୃଦ୍ଧିଯୋଗୁଁ ପୃଥ‌ିବୀର ଉତ୍ତାପ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ପୃଥ‌ିବୀର ଏହି ଉତ୍ତାପ ବୃଦ୍ଧିକୁ ଗ୍ଲୋବାଲ୍ ୱାମିଂ (Global Warming) କହନ୍ତି । ଗ୍ଲୋବାଲ ୱାମିଂ ପୃଥ‌ିବୀର ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ହାରାହାରି ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧିକୁ ସୂଚାଏ । ଏହା ଯୋଗୁଁ ମେରୁ ଅଞ୍ଚଳର ବରଫ ତରଳି ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନ ବୃଦ୍ଧିର ଆଶଙ୍କା କରାଯାଉଛି । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଅକାଳବର୍ଷା ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନପାରେ । ଗ୍ଲୋବାଲ ୱାମିଂ ପୃଥ‌ିବୀର ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ହାରାହାରି ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧିକୁ ସୂଚାଏ ।
(iv) ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନର ଦହନରୁ ସଲ୍‌ଫର୍‌ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏସବୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତିର ଏବଂ ଏମାନେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ରହି ବର୍ଷାଜଳ ସହ ମିଶି ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠକୁ ଆସିଥା’ନ୍ତି । ଏପ୍ରକାର ବୃଷ୍ଟିକୁ ଅମ୍ଳ ବୃଷ୍ଟି (Acid Rain) କୁହାଯାଏ । ଏହା ଆମର କୋଠାବାଡ଼ି, ଫସଲ ଓ ମୃତ୍ତିକା ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(v) ବର୍ତମାନ ପେଟ୍ରୋଲ୍ ଓ ଡିଜେଲ୍ ପରିବର୍ତ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ ଯାନବାହନରେ CNG ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି । CNG ଖୁବ୍ କମ୍ ପରିମାଣରେ କ୍ଷତିକାରକ ପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 6 ଦହନ ଓ ଶିଖା

→ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :

ଜାଳ – Combustion
ଇନ୍ଧନ – Fuel
ଜାଳେଣୀ ପଦାର୍ଥ – Combustible material
ଜ୍ୱଳନ୍ତ ପଦାର୍ଥ – Inflammable substance
ଇଗ୍ନିସନ ତାପମାତ୍ରା ସ୍ ont ତ aneous ସ୍ପୃତ ଜାଳେଣି – Ignition temperature Spontaneous Combustion
ଏକ୍ସପୋଜିସନ୍ – Expiosion
ଅଗ୍ନି – Flame
ଇନ୍ଧନର ମୂଲ୍ୟବାନ ମୂଲ୍ୟ – Calorific value of fuel
ଇନ୍ଧନ ଦକ୍ଷତା – Fuel Efficiency
ପାର୍ଥିବ ଉଷ୍ମତା – Global Warming
ଅମ୍ଳ ବର୍ଷା – Acid Rain
ଅଗ୍ନି – Flame

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

→ଉପକ୍ରମ :
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବର ଶରୀର କେତେକ ଜୀବକୋଷର ସମାହାରରେ ଗଠିତ ଜୀବକୋଷ ଜୀବମାନଙ୍କର ଶରୀରରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ ।

→କୋଷର ଆବିଷ୍କାର (Discovery of Cell) :

  • ରବର୍ଟ ହୁକ୍ ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ବୈଜ୍ଞାନିକ 1665 ମସିହାରେ ସରଳ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ କର୍କ ଖଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା କୋଷ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।
  • ସରଳ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ କର୍କ ଖଣ୍ଡରେ ଥିବା କୋଷ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।
  • ଏବେ ଉନ୍ନତ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଓ ଏଥ‌ିରେ ଥିବା ଉଚ୍ଚ ବର୍ଜନ କ୍ଷମତା ହେତୁ କୋଷର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଜଣାପଡ଼ିଲାଣି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

→କୋଷ (Cell) :

  • ରବର୍ଟ ହୁକ୍ ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ବୈଜ୍ଞାନିକ 1665 ମସିହାରେ ସରଳ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ କର୍କ ଖଣ୍ଡରେ ଥିବା କୋଷ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।
  • କୁକୁଡ଼ା ଅଣ୍ଡା ଗୋଟିଏ କୋଷରେ ଗଠିତ ଏବଂ ବୃହତ୍ ଆକାର ବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ଖାଲିଆସ୍‌ରେ ଦେଖୁହୁଏ ।

→ଜୀବମାନଙ୍କ କୋଷ ସଂଖ୍ୟା, ଆକୃତି ଓ ଆୟତନରେ ଭିନ୍ନତା :

  • ମଣିଷ ଶରୀରରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକୃତି ଓ ଆୟତନର ଏକଲକ୍ଷ କୋଟିରୁ ଅଧ୍ବକ ଜୀବକୋଷ ରହିଛି ।
  • ଏକକୋଷୀ ଜୀବ ଗୋଟିଏ କୋଷ ମଧ୍ଯରେ ବହୁକୋଷୀ ଜୀବଭଳି ତା’ର ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଜୀବନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ ।
  • ଏକାଧ୍ଵକ କୋଷରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ଜୀବକୁ ବହୁକୋଷୀ ଜୀବ କୁହାଯାଏ ।
  • ବହୁକୋଷୀ ଜୀବ ଏକାଧିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଧରଣର କୋଷରେ ତିଆରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଟିସୁଦ୍ବାରା ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଜୀବନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରେ ।
  • ଏମିବା ଏବଂ ଶ୍ଵେତ ରକ୍ତକଣିକା ଗୋଟିଏ କୋଷରେ ଗଠିତ ଓ ଏମାନେ ଆକୃତି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ପାରନ୍ତି ।

→କୋଷର ଆକୃତି :

  • ସାଧାରଣତଃ କୋଷଗୁଡ଼ିକ ଗୋଲାକାର କିମ୍ବା ଚକ୍ରାକାର କିମ୍ବା ସୁଦୀର୍ଘ ।
  • କୋଷର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ଏକ ଝିଲ୍ଲୀଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଝିଲ୍ଲୀ, ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷକୁ ଆକୃତି ଦିଏ ।
  • କ୍ଷୁଦ୍ରତମ କୋଷର ଆୟତନ 0.1 ଠାରୁ 0.5 ମାଇକ୍ରୋମିଟର ହୋଇଥିବାବେଳେ ବୃହତ୍ତମ କୋଷର ଆୟତନ 170 × 130 ମିଲିମିଟର ଅଟେ
  • ଗୋଟିଏ ଜୀବର ଶରୀର ବହୁସଂଖ୍ୟକ କୋଷରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଜୀବନ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ କୋଷରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ; ଅର୍ଥାତ୍ ନିଷିକ୍ତ ଡିମ୍ବାଣୁ ବା ଯୁଗ୍ମଜରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବର ବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯୁଗ୍ମଜ କୋଷ ବିଭାଜିତ ହୁଏ ଓ କୋଷ ସଂଖ୍ୟା ଯଥେଷ୍ଟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
  • ଏମିବା, ପାରାମେସିୟମ୍, ଇଷ୍ଟ ଓ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଦି ଜୀବଙ୍କ ଶରୀର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ କୋଷରେ ଗଠିତ ।
  • ଏକକୋଷୀ ଜୀବ ଗୋଟିଏ କୋଷ ମଧ୍ୟରେ ବହୁକୋଷୀ ଜୀବଭଳି ସମସ୍ତ ଜୀବନ ପ୍ରକ୍ରିୟା; ଯଥା – ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ, ପରିପାକ, ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା, ରେଚନ, ବୃଦ୍ଧି, ପ୍ରଜନନ ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବହୁକୋଷୀ ଜୀବ ଏକାଧ୍ଵ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରଧରଣର କୋଷରେ ତିଆରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଟିସୁ ଦ୍ଵାରା ଏ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପାଦନ କରେ ।
  • ଟିସୁଗୁଡ଼ିକର ସମଷ୍ଟିରେ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । କେତେକ କୋଷର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକୃତି ନାହିଁ । ଏମିବା ଓ ଶ୍ଵେତ ରକ୍ତକଣିକା କୋଷ ଏହାର ଉଦାହରଣ ।

→ଏମିବା :

  • ଏମିବାର ଅନ୍ୟ ଜୀବଭଳି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକୃତି ନାହିଁ । ଏହା ତା’ର ଆକୃତି ସର୍ବଦା ବଦଳାଇଥାଏ ।
  • ଏହାର ଶରୀରରୁ ଭିନ୍ନ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରବନ୍ଧ ବାହାରୁଥାଏ । ଏହାକୁ କୂଟପାଦ କୁହାଯାଏ ।
  • ଏମିବା ଗତିକଲାବେଳେ କିମ୍ବା ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲାବେଳେ ଏହି କୂଟପାଦଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଓ ପରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯାଏ ।
  • ଏମିବାର କୂଟପାଦ ଗଠନଯୋଗୁଁ ତା’ର ଆକୃତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ; ଯାହାକି ତାକୁ ଗତି କରିବାରେ ଓ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

→ଶ୍ଵେତ ରକ୍ତକଣିକା :

  • ମନୁଷ୍ୟ ରକ୍ତରେ ଥିବା ଶ୍ୱେତ ରକ୍ତକଣିକା ଗୋଟିଏ କୋଷରେ ଗଠିତ, ଶ୍ଵେତ ରକ୍ତକଣିକା ମଧ୍ୟ ଏହାର ଆକୃତି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ ।
  • ଏମିବା ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ଜୀବ ଭାବରେ ସ୍ଵାଧୀନ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବାବେଳେ ଶ୍ଵେତ ରକ୍ତକଣିକା ଗୋଟିଏ କୋଷ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।

କେତେକ କୋଷର ଆକାର ଭିନ୍ନ ଆକୃତି ବିଶିଷ୍ଟ । କାରଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକୃତି ସେଗୁଡ଼ିକର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ସାଧାରଣତଃ କୋଷଗୁଡ଼ିକ ଗୋଲାକାର କିମ୍ବା ଚକ୍ରାକାର କିମ୍ବା ସୁଦୀର୍ଘ ହୋଇଥାଏ । ପେଶୀ କୋଷ ଦୀର୍ଘ ଓ ପ୍ରାନ୍ତଦ୍ଵୟ ଗୋଜିଆ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ତାକୁଡ଼ିପରି ।

ଦୀର୍ଘ ଓ ଶାଖାପ୍ରଶାଖା ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍ନାୟୁକୋଷ ବାର୍ତ୍ତା ଗ୍ରହଣ ଓ ପ୍ରେରଣ କରିବା ଫଳରେ ଏହା ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷାକରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
କୋଷର ଉପାଦାନ ଏକ ଝିଲ୍ଲୀ ଦ୍ବାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଝିଲ୍ଲୀ ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷକୁ ଆକୃତି ଦିଏ । କୋଷଭିଭି ହେଉଛି ଉଭିଦ କୋଷର ଏକ ଅତିରିକ୍ତ କୋଷ ଆବରଣ । ଏହା କୋଷକୁ ଆକୃତି ଓ ଦୃଢ଼ତା ଦିଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

→କୋଷର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ :

  • ଜୀବ ଶରୀରର ମୌଳିକ ଓ ଗାଠନିକ ଏକକ ହେଉଛି କୋଷ ।
  • ଟିସୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସମରୂପୀ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଅସଂଖ୍ୟ କୋଷର ସମାହାର ।
  • ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ ଟିସୁକୁ ନେଇ ଗଠିତ ।
  • ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗକୁ ନେଇ ଅଙ୍ଗ ସଂସ୍ଥାନ ଗଠିତ ।
  • ଜୀବ ଶରୀର ଅଙ୍ଗ ସଂସ୍ଥାନକୁ ନେଇ ଗଠିତ ।

→ଉଭିଦ କୋଷ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷ ଏବଂ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗିକା ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ 1

→କୌଷ ଆୟତନ :

  • ଜୀବ ଶରୀରରେ କୋଷର କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଆୟତନ ହେଉଛି 1 ମାଇକ୍ରନ୍ (1 ମିଟରର l ନିୟୁତ ଭାଗରୁ l ଭାଗ) ଓ
  • ଅଧିକାଂଶ କୋଷ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଣୁ ସଦୃଶ ଏବଂ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବର୍ଦ୍ଧିତ କରି ଦେଖହୁଏ ।
  • କ୍ଷୁଦ୍ରତମ କୋଷର ଆୟତନ 0.1 ଠାରୁ 0.5 ମାଇକନ୍ । ଉଦାହରଣ – ବୀଜାଣୁ କୋଷ । ବୃହତ୍ତମ କୋଷର ଆୟତନ 170 × 130 ମି.ମି. । ଉଦାହରଣ କୋଷର ଆକାରକୁ ମାଇକ୍ରୋମିଟର ଦ୍ୱାରା ମାଇକ୍ରନ୍ ଏକକ ଦ୍ବାରା ମପାଯାଏ ।BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ 2

(A) ସେଲ୍ ମେମ୍ବ୍ରେନ୍ (Cell membrane):

  • ଏହା କୋଷର ମୌଳିକ ଅଂଶ ଅଟେ ।
  • ଏହାଦ୍ଵାରା କୋଷଜୀବକ ଆବୃତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
  • ଏହାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଷ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଓ ବାହ୍ୟ ମାଧ୍ୟମଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି ।
  • ଏହା ଛିଦ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ କୋଷ ଭିତରକୁ ଓ ବାହାରକୁ ବିଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଆଦାନପ୍ରଦାନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
  • ଏହା କୋଷକୁ ଏକ ଆକୃତି ପ୍ରଦାନ କରେ ।
  • ଉଭିଦ କୋଷରେ କୋଷଭିଭି, କୋଷ ଝିଲ୍ଲୀକୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରେ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

(B) img (Cytoplasm):

  • ଏହା ଜେଲିଭଳି ପଦାର୍ଥ ଅଟେ ।
  • ଏହା କୋଷ ଝିଲ୍ଲୀ ଓ ନ୍ୟଷ୍ଟି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ ।
  • ଏଥିରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କୋଷ ଅଙ୍ଗିକା ଦେଖାଯା’ନ୍ତି ।
  • କୋଷଜୀବକରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବା କୋଷ ଅଙ୍ଗିକାଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଅନ୍, ଗଲଜିବଡ଼ି ଓ ରାଇବୋଜୋମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

(C) ନ୍ୟଷ୍ଟି (Nucleus):

  • ଜୀବକୋଷର ଏହା ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶ ଅଟେ ।
  • ଏହାର ଆକୃତି ଗୋଲାକାର ଓ ଏହା କୋଷର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
  • ଏହା କୋଷଜୀବକଠାରୁ ନ୍ୟଷ୍ଟି ଝିଲ୍ଲୀଦ୍ୱାରା ପୃଥକ ହୋଇଥାଏ ।
  • ନ୍ୟଷ୍ଟି ଝିଲ୍ଲୀ ଛିଦ୍ରଯୁକ୍ତ ଅଟେ । ଏହା କୋଷଜୀବକ ଓ ନ୍ୟଷ୍ଟି ମଧ୍ୟକୁ ବିଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଆଦାନପ୍ରଦାନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
  • ନ୍ୟଷ୍ଟି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଗୋଲାକାର ଅଙ୍ଗିକାକୁ ନିନ୍ୟଷ୍ଟି କୁହାଯାଏ ।
  • ନ୍ୟଷ୍ଟି ମଧ୍ୟରେ ସୂତାଭଳି ଅଂଶକୁ ଗୁଣସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
  • ଗୁଣସୂତ୍ର ଗୁଣପିଣ୍ଡ (Gene) ବହନ କରନ୍ତି ।
  • ଜିନ୍ ବଂଶଗତିର ଏକକ ଅଟେ ।
  • ନ୍ୟଷ୍ଟି କୋଷର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର କେନ୍ଦ୍ର ଅଟେ ।
  • କୋଷଜୀବକ ଓ ନ୍ୟଷ୍ଟିକୁ ନେଇ ଗଠିତ ପଦାର୍ଥକୁ ଆଦିପୁରସ (protoplasm) କୁହାଯାଏ ।
  • ଯେଉଁ କୋଷର ନ୍ୟଷ୍ଟି ଝିଲ୍ଲୀଦ୍ୱାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସୁନ୍ୟଷ୍ଟୀୟ (eukaryotic) ଓ ଯେଉଁ କୋଷର ନ୍ୟଷ୍ଟି ଝିଲ୍ଲୀଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହୋଇ ନଥାଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରାକ୍ ନ୍ୟଷ୍ଟୀୟ କୋଷ (prokaryotic)

(D) କୁହାଯାଏ । ରସାଧାନୀ (Vacuole):

  • ଜୀବକୋଷରେ ଥ‌ିବା ଫାଙ୍କା ସ୍ଥାନଗୁଡ଼ିକୁ ରସଧାନୀ (vacuole) କୁହାଯାଏ ।
  • ପିଆଜ କୋଷରେ ବଡ଼ ରସାଧାନୀ ଓ ଗାଲମୁଣା କୋଷରେ କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ରସଧାନୀ ଦେଖାଯାଏ ।
  • ସାଧାରଣତଃ ଉଭିଦ କୋଷରେ ରସଧାନୀ ବୃହତ୍ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ।

(E) ଲବକ (Plastids):

  • ଉଭିଦ ଜୀବକୋଷର କୋଷଜୀବକରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥିବା ରଙ୍ଗିନ୍ ଅଙ୍ଗିକାଗୁଡ଼ିକୁ ଲବକ କୁହାଯାଏ ।
  • ଯେଉଁ ଲବକଗୁଡ଼ିକ ସବୁଜକଣା ଧାରଣ କରିଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ହରିତ୍‌ବକ (chloroplast)କୁହାଯାଏ ।
  • ହରିତ୍‌ଲବକରେ ଥିବା ସବୁଜକଣା ବା ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତିପାଇଁ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ।

→ଉଭିଦ କୋଷ ଓ ପ୍ରାଣୀ କୋଷ ମଧ୍ଯରେ ଅଙ୍ଗିକାର ତୁଳନା :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ 3

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ

ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ 4
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 8 କୋଷ – ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ 5

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର

→ଯୁବାବସ୍ଥା ଏବଂଯବନାବସ୍ଥା (Adolescence and Puberty):
(i) ଜନ୍ମ ପରେ ମଣିଷ ଶରୀରର ତିନୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ଯଥା –
(a) ଶୈଶବକାଳୀନ ଅଭବୃଦ୍ଧି
(b) ମଧ୍ୟକଳୀନ ଅଭବୃଦ୍ଧି
(c) କିଶୋରକାଳୀନ ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି

→କୈଶୋର :
ପ୍ରାୟ 10 ଓ 11 ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳକୁ କିଶୋରକାଳୀନ ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଶରୀରରେ ବହୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ । ଏପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ଉପନୀତ ହେବାର ସଙ୍କେତ ଦିଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର

→ଯୁବକ୍ରାନ୍ତ୍ର :

1. 10-11 ବର୍ଷ ବୟସରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ 18-19 ବର୍ଷ ବୟସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟକୁ କୈଶୋର ବା କିଶୋରାବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ କିଶୋର, କିଶୋରୀମାନଙ୍କ ଆଚରଣରେ ପୂର୍ବ ତୁଳନାରେ କିଛି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ବୟସ ବୃଦ୍ଧି ସହ ପୁଅ ଓ ଝିଅମାନଙ୍କ ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।
2. ବୟସ ବୃଦ୍ଧି ସହ ପୁଅ ଓ ଝିଅମାନଙ୍କ ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । 11 ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳକୁ ପୁଅଟିଏ ତା’ର ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉଚ୍ଚତାର 81 ପ୍ରତିଶତ ଓ ଝିଅଟିଏ 88 ପ୍ରତିଶତ ଉଚ୍ଚ ହୋଇ ସାରିଥାଏ ।
3. ଉଦାହରଣ : ଗୋଟିଏ ପୁଅର ବୟସ = ୨ ବର୍ଷ ଓ ଉଚ୍ଚତା = 120 ସେ.ମି. ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର 1
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର 2

→ଯୁବକ୍ରାନ୍ତି ସମୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes during puberty) :
(A) ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି (Increase in height):

  • ପ୍ରାଥମିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଝିଅମାନଙ୍କ ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ପୁଅଙ୍କଠାରୁ ଅଧ‌ିକ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରାୟ 18 ବର୍ଷ ବୟସ ବେଳକୁ ଉଭୟେ ଯେତିକି ଉଚ୍ଚ ହେବାକଥା ସେତିକି ହୋଇ ସାରିଥା’ନ୍ତି ।
  • ଶରୀରର ଉଚ୍ଚତା ପିତାମାତାଙ୍କଠାରୁ ଆସିଥିବା ଜିନ୍ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
  • ବଢୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଉପଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ଉଚିତ କାରଣ ଏହା ପେଶୀ, ଅସ୍ଥି, ଆଦିର ବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ।

(B) ଶରୀରର ଆକୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in Body shape):

  • କିଶୋରାବସ୍ଥାରେ ଶରୀର ଆକୃତିରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ପୁଅ ଓ ଝିଅମାନଙ୍କଠାରେ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଝିଅମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଣ୍ଟା ଓ ଶ୍ରୋଣୀ ଅଞ୍ଚଳ ଚଉଡ଼ା ହୁଏ ଏବଂ ଅଣ୍ଟା ଚାରିପଟେ ମେଦବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ।
  • ପୁଅମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାନ୍ଧ ପ୍ରଶସ୍ତ ହୁଏ ଓ ମାଂସପେଶୀର ଅଧ‌ିକ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ।
  • ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଉଭୟ ପୁଅଝିଅଙ୍କର ଜନନ ଅଙ୍ଗର ବିକାଶ ଘଟେ ଏବଂ ଯୁଗ୍ମଜ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ପରିପକ୍ବନ ଆଦି ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ।

→ସ୍ଵର ପରବର୍ତ୍ତନ (Change in voice):

  • ଯୁବକ୍ରାନ୍ତିରେ ପୁଅଙ୍କ ସ୍ଵର ପେଟିକା ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ କଣ୍ଠ ସାମାନ୍ୟ ଫୁଲି, ଆଗକୁ ବାହାରି ଆସିଥ‌ିବା ପରି ଦେଖାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଝିଅମାନଙ୍କ ସ୍ୱର ପେଟିକା ଛୋଟ ରହିଥାଏ ଏବଂ ବାହାରକୁ ପ୍ରାୟ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହି କାରଣରୁ ପୁଅ ଓ ଝିଅଙ୍କ ସ୍ବରରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
  • ସାଧାରଣତଃ ପୁଅଙ୍କ ସ୍ବର କିଛିଟା କର୍କଶ ଓ ଝିଅଙ୍କ ସ୍ବର ସୁମଧୁର ହୋଇଥାଏ ।

(C) ସେବାସିୟସ୍ ଗ୍ଲୋର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ବୃଦ୍ଧି (Increased activity of sweat and sebaceous glow):

  • ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଉଭୟ ସ୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥି ଓ ତୈଳ ସ୍ନେହଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରଣ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ, ଫଳରେ ଅନେକଙ୍କ ମୁହରେ ବ୍ରଣ ବାହାରେ ।
  • ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହର୍‌ମୋନ୍ ସିଧା ରକ୍ତରେ ମିଶୁଥ‌ିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଅନାଳଗ୍ରନ୍ଥି (Endocrine gland) କୁହାଯାଏ ।

(D) ମାନସିକ, ବୌଦ୍ଧିକ ଓ ଆବେଗିକ ପରିପକ୍ବତା (Mental Intellectual and emotional is Maturity):

  • ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ କିଶୋର କିଶୋରୀମାନଙ୍କ ଚିନ୍ତନ ଶୈଳୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯିବା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ
  • ବେଳେବେଳେ ଶରୀରର ଓ ମନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହ ନିଜକୁ ଠିକ୍ ଭାବେ ଖାପ ଖୁଆଇ ନ ପାରି ସେମାନେ ନିଜକୁ
  • ଏହିସବୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ବାଭାବିକ ଓ ବୃଦ୍ଧିର ଏକ ଅଂଶବିଶେଷ ଅଟେ

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର

→ହରମୋନର କାର୍ଯ୍ୟ (Function of Hormones):

  • ଯୁବକ୍ରାନ୍ତି ଅବସ୍ଥାରେ ଜନନ ଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକରୁ ଲିଙ୍ଗୀୟ ହର୍‌ମୋନ କ୍ଷରିତ ହେବା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ।
  • ଶୁକ୍ରାଶୟ ଓ ଡିମ୍ବାଶୟରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଟେଷ୍ଟୋଷ୍ଟିରନ୍ ଓ ଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ହରମୋନ୍ କ୍ଷରିତ ହୁଏ ।
  • ଏହି ହରମୋନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ଲିଙ୍ଗୀୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।
  • ହରମୋନ୍ କ୍ଷରଣ ପୋଷକ ଗ୍ରନ୍ଥି ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।

ହରମୋନ୍ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ ଯାହାକି ଶରୀରରେ ଥ‌ିବା ଅନାଳ ଗ୍ରନ୍ଥିମାନଙ୍କରୁ କ୍ଷରିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ପୁଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକତା (Needs of Nutritional Food) :

  • ଦେହ ଓ ମନ ସୁସ୍ଥ ରହିଲେ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ଭଲ ରୁହେ । ସୁସ୍ଥ ଶରୀର ପାଇଁ ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ।
  • ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ସହ ବ୍ୟାୟାମ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ତରରେ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷାର ନୀତିନିୟମ ପାଳନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
  • କ୍ଷୀର ଏକ ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ । ମା’ କ୍ଷୀରରେ ଶିଶୁ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ସମସ୍ତ ପୁଷ୍ଟିକର ଉପାଦାନ ରହିଥାଏ । ଜନ୍ମ ପରେ କଷକ୍ଷୀର ଶିଶୁ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପାଦେୟ ଅଟେ ।
  • ଶରୀରର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ପନିପରିବା, ଶାଗ ଓ ଫଳମୂଳ ଇତ୍ୟାଦି ଖାଇବା ଉଚିତ । ପ୍ୟାକେଟ୍ ବା ଟିଣରେ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟରେ ପୁଷ୍ଟିକର ଉପାଦାନ ନଥାଏ । ଏହା ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟପାଇଁ ହାନିକାରକ ଅଟେ ।

→ପୁଅ କିମ୍ବା ଅ ହୁଅନ୍ତୁ (Whether Son or Daughter):

(i) ମଣିଷର ଗୁଣସୂତ୍ର ହେଉଛି ସଂଖ୍ୟା 23 ଯୋଡ଼ା । ଏଥିରୁ ଗୋଟିଏ ଯୋଡ଼ା ଗୁଣସୂତ୍ର ଅଟେ । ନାରୀଠାରେ ଏହି ଯୋଡ଼ା ଦୁଇଟି ‘x’ ଗୁଣସୂତ୍ରକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ ପୁରୁଷଠାରେ ଏହା ଗୋଟିଏ x ଓ ଗୋଟିଏ
(ii) ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିପକ୍ବ ଡିମ୍ବାଣୁରେ ‘x’ ଗୁଣସୂତ୍ର ଥ‌ିବା ବେଳେ କେତେକ ଶୁକ୍ରାଣୁରେ ‘x” ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ଶୁକ୍ରାଣୁରେ ‘y’ ଗୁଣସୂତ୍ର ରହିଥାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର 3
(iii) ସୁତରାଂ ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ଜାତ ହେବାକୁ ହେଲେ y ଗୁଣସୂତ୍ର ଥିବା ଶୁକ୍ରାଣୁ ଆବଶ୍ୟକ ଥିବାରୁ ସନ୍ତାନର ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣରେ ମା’ର ଭୂମିକା ନଥାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 10 କୈଶୋର

→ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ଓ ବ୍ୟାୟାମ (Personal Hygine & Exercise) :

  • ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୈନିକ ଅନ୍ତତଃ ଥରେ ସ୍ନାନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
  • କିଶୋର କିଶୋରୀମାନେ ଅଧ‌ିକ ପରିଶ୍ରମ କରୁଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥି ବେଶ୍ ସକ୍ରିୟ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଝାଳ ବହିବା ଓ ଜମିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେହରୁ ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ବାହାରେ ।
  • ଦୈନିକ ନ ଗାଧୋଇଲେ ଜୀବାଣୁ ସଂକ୍ରମଣର ଆଶଙ୍କା ରହିଥାଏ ।
  • ଶରୀରକୁ ସୁସ୍ଥ, ସବଳ ରଖିବାପାଇଁ ଚାଲିବା ଓ ଖୋଲା ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳିବା ଆବଶ୍ୟକ । ସବୁ କିଶୋର କିଶୋରୀ ବ୍ୟାୟାମ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

→ନିଶା ଔଷଧ ବର୍ଜନ କର :

  • ଡାକ୍ତରଙ୍କ ବିନା ପରାମର୍ଶରେ ଔଷଧ ସେବନ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
  • ନିଶା ଔଷଧ ସେବନ କଲେ ନିଶାସକ୍ତ ହେବାର ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ କାରଣ ଏହି ଔଷଧ ଥରେ ଖାଇଲେ ବାରମ୍ବାର ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହୋଇଥାଏ ।
  • ନିଶା ଔଷଧ ସେବନ ଶରୀରର କ୍ଷତି କରାଏ । ଫଳରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟହାନି ଘଟେ ଓ ସୁଖ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଦୁଃଖ ଭୋଗିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

→ ଉପକ୍ରମ : (Introduction):
କେତେକ ଧାତୁର ନାମ ଓ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 7

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

କେତେକ ଅଧାତୁର ନାମ ଓ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 8
(i) ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନରେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଏହା ବ୍ୟତୀତ କେତେକ ମୌଳିକ ମଧ୍ୟ ଉପଧାତୁ ଶ୍ରେଣୀର ଅଟନ୍ତି ।
(ii) ଯେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଧାତବ ପ୍ରକୃତି ଅଧ‌ିକ ମାତ୍ରାରେ ଦେଖାଯାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଧାତୁ (Metal) କୁହାଯାଏ । ଲୁହା, ତମ୍ବା, ଏଲୁମିନିୟମ୍, ଟିଣ ଆଦି ଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ଯେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଧାତବ ପ୍ରକୃତି ଅତି କମ୍ ମାତ୍ରାରେ ଦେଖାଯାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧାତୁ (Non-metal) କୁହାଯାଏ । କାର୍ବନ, ସଲ୍‌ଫର୍, ଫସ୍‌ଫରସ୍, ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଆଦି ଅଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।
(iv) ଯେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ଉଭୟ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁର ଧର୍ମ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଧାତୁ (Metalloid) କୁହାଯାଏ । ବୋରନ୍, ସିଲିକନ୍, ଜର୍ମାନିୟମ୍, ଆର୍ସେନିକ୍, ଏଣ୍ଟ୍ରିମନି ଆଦି ଉପଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ଏବଂ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ଅଶ୍ମମଣ୍ଡଳରେ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ପ୍ରକୃତିରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ମୌଳିକ (Natural Elemenis) କୁହାଯାଏ ।

1. ଗୋଟିଏ ତରଳ ଧାତୁ ଓ ଗୋଟିଏ ତରଳ ଅଧାତୁର ନାମ ଲେଖ ।
ଊ-
ତରଳ ଧାତୁ – ପାରଦ, ତରଳ ଅଧାତୁ – କ୍ରୋମିନ୍

2. ଗ୍ୟାସୀୟ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍, ଅକ୍‌ସିଜେନ୍, ଫ୍ଲୋରିନ୍, କ୍ଲୋରିନ୍, ହିଲିୟମ୍, ନିୟନ୍, ଆରଗନ୍, କ୍ରିପଟନ୍, ଜେନନ୍ ଓ ରେଡ଼ନ୍ ଆଦି ଗ୍ୟାସୀୟ ଅଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।

3. ଗ୍ୟାସୀୟ ଧାତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କର ।
ଉ-
କୌଣସି ଧାତୁ ଗ୍ୟାସୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ନଥାନ୍ତି ।

4. କୃତ୍ରିମ ମୌଳିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କର ।5.
ଉ-
ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ କୃତ୍ରିମ ମୌଳିକ କୁହାଯାଏ । ବର୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଏଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା 20 ରୁ 25 ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ I କୃତ୍ରିମ ମୌଳିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପୃଥ‌ିବୀର ବିଭିନ୍ନ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଛି ।

5. ମିଶ୍ରଧାତୁ ବା ଏଲୟ କ’ଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କର ।
ଉ-
(i) ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ କିମ୍ବା ଧାତୁ ଓ ଧାତୁ କିମ୍ବା ଧାତୁ ଓ ଉପଧାତୁର ମିଶ୍ରଣକୁ ମିଶ୍ରଧାତୁ ବା ଏଲୟ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଉଚ୍ଚ ତାପମାତ୍ରାରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ଏଗୁଡ଼ିକୁ ତରଳାବସ୍ଥାକୁ ଅଣାଯାଏ ଓ ତା’ପରେ ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁପାତରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମିଶାଯାଏ । ଶୀତଳ ହୋଇ ମିଶ୍ରଣଟି କଠିନାବସ୍ଥାକୁ ଆସେ । ଏହି କଠିନ ପଦାର୍ଥକୁ ଏଲୟ କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଦୁଇ କିମ୍ବା ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ମୌଳିକକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁପାତରେ ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଏଲୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣ : ଲୁହା + କାର୍ବନ = ଇସ୍ପାତ; ତମ୍ବା + ଦସ୍ତା = ପିତ୍ତଳ ।
ପଦାର୍ଥର ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା – ଭୌତିକ ଧର୍ମ (Physical Properties), ରାସାୟନିକ ଗୁଣ (Chemical Properties) ।

→ ଧାତୁର ଶାରୀରିକ ଗୁଣ (Physical Properties of Metals) :
(i) ଅଧିକାଂଶ ଧାତୁ ନୂତନ ଅବସ୍ଥାରେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତିବେଳେ ଚକ୍ରଚକ୍ ଦେଖାଯା’ନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ପୁରୁଣା ହୋଇଗଲେ ଫିକା ବା ମଳିନ ଦେଖାଯା’ନ୍ତି । ଧାତୁର ଚକ୍‌କ୍ ରୂପ ବା ଧର୍ମକୁ ଧାତବ ଦୀପ୍ତି ବା ଔଜଲ୍ୟ (Metallic lustre) କୁହାଯାଏ ।

ପ୍ର. ବାଲିକାଗଜ ଘସିବା ପୂର୍ବରୁ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ମଳିନ ଦେଖାଯାଉଥିଲା ଓ ବାଲି କାଗଜ ଘଷିଲା ପରେ ତାହା ଚକ୍‌ଚକ୍ ଦେଖାଗଲା, କାରଣ କ’ଣ ?
ଉ-
ଗୋଟିଏ ଧାତବ ବସ୍ତୁ କିଛିଦିନ ରହିଗଲେ ବାୟୁର ଅମ୍ଳଜାନ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ସେଥୁରେ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ; ଫଳରେ ତାହା ମଳିନ ଦେଖାଯାଏ । ବାଲିକାଗଜରେ ଘଷିବା ପରେ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଯୌଗିକ ପରିଷ୍କାର ହୋଇଯିବାରୁ ତାହା ପୁନର୍ବାର ଚକ୍ ଚକ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

(ii) ଅଧିକାଂଶ ଧାତୁ ପ୍ରସାରଣଶୀଳ ବା ନମନୀୟ (Malleability) । ଏହି ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ବିଭିନ୍ନ ଧାତୁର ଚଦର
(iii) ଧାତୁ ତାପ ପରିବହନ କରେ, ଅର୍ଥାତ୍ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତାପ ପରିବାହୀ (Conductors of heat) ।
(iv) ଧାତୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରେ; ଅର୍ଥାତ୍ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବାହୀ (Conductors of electricity) ଅଟନ୍ତ ।
(v) ଲୁହା, ତମ୍ବା, ଏଲୁମିନିୟମ୍, ସୁନା, ରୁପା ଆଦି ଧାତୁକୁ ତରଳାଇ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ବାରା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମୋଟେଇର ତାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି । ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ତାରରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ହେବା ଗୁଣ ବା ପ୍ରକୃତିକୁ ତନ୍ୟତା (Ductility) ଧର୍ମ କୁହାଯାଏ ।
(vi) ଧାତୁଗୁଡ଼ିକରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଧ୍ଵନି ବା ଶବ୍ଦକୁ ଧାତବ ଧ୍ବନି କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅଧିକାଂଶ ଧାତୁରୁ ଏଭଳି ଶବ୍ଦ ବା ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଧର୍ମ ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।
(vii) ଅଧିକାଂଶ ଧାତୁ ଶକ୍ତ ବା ଟାଣ ଅଟେ !

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ପାରଦ ( ଧାତୁ) ସାଧାରଣ ତାପମାତ୍ରାରେ ତରଳ ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ ।

କେତେକ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଧର୍ମରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ –
ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଓ ପୋଟାସିୟମ୍ ପରି ଧାତୁ ନରମ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଛୁରୀ ସାହାଯ୍ୟରେ କାଟି ହୁଏ । ପାରଦ ଏକମାତ୍ର ଧାତୁ-
ଯାହା ସାଧାରଣ ତାପମାତ୍ରାରେ ତରଳ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥାଏ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷଣ ନିମିତ୍ତ ନିମ୍ନ ସୋପାନଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

(i) ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଉପକରଣର ଆବଶ୍ୟକତା (Apparatus required)
(i) ଆବଶ୍ୟକୀୟ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ (Chemicals required)
(iii) ସଜ୍ଜିକରଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି (Procedure)
(iv) ସୂଚନା (Inference)

ଉକ୍ତ କ୍ରମିକ ସୋପାନ ଭିତ୍ତିକ ପଦ୍ଧତିକୁ ‘ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତି’ (Scientific Method) କୁହାଯାଏ !

ଅଣ ଧାତୁର ଶାରୀରିକ ଗୁଣ (Physical Properties of Non-metals):
(i) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଚକ୍ ଚକ୍ ଦେଖାଯା’ନ୍ତି ନାହିଁ (Non-lustrous) । ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଗ୍ରାଫାଇଟ୍‌, ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ।
(ii) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ନମନୀୟ ନୁହଁନ୍ତି (Non-malleable) । ଏଗୁଡ଼ିକ ଭଙ୍ଗୁର (Brittle) ।
(iii) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତାପ ଓ ବିଦ୍ୟୁତର କୁପରିବାହୀ ଅଟନ୍ତି । ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଗ୍ରା ଫାଇଟ୍
(iv) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତଥ୍ୟ ନୁହଁନ୍ତି (Non-ductile) ।
(v) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକରୁ ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ (Non-sonorous) i
(vi) ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ନରମ (Soft) । ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ହୀରା ।
(vi) ସାଧାରଣ ତାପମାତ୍ରାରେ ଏଗୁଡ଼ିକ କଠିନ କିମ୍ବା ଗ୍ୟାସୀୟ । ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ବ୍ରୋମିନ୍ (ତରଳ) ।
(viii) ଏଗୁଡ଼ିକର ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ କମ୍ । ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ।
(ix) ଏଗୁଡ଼ିକର ସାନ୍ଦ୍ରତା କମ୍ (Low density) ।

1. କାର୍ବନ – କୋଇଲାର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ କାର୍ବନ୍ ହୋଇଥିବାରୁ କୋଇଲାକୁ କାର୍ବନର ନମୁନା ରୂପେ ନିଆଯାଇପାରେ । କୋଇଲା ନ ମିଳିଲେ କାଠ ଅଙ୍ଗାରକୁ ନମୂନା ରୂପେ ନିଆଯାଇପାରେ ।
2. ସଲ୍‌ଫର୍‌ – ଏହା ସାଧାରଣତଃ ହଳଦିଆ ଚୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଉପଲବ୍‌ଧି ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ କାଚ କିମ୍ବା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ବୋତଲରେ ରଖାଯାଇଥାଏ ।
3. ଫସ୍‌ଫରସ୍ – ଏହା ଏକ ନରମ ପଦାର୍ଥ ହୋଇଥିବାରୁ ଛୁରୀରେ କାଟି ଛୋଟ ଛୋଟ ଖଣ୍ଡ ବାହାର କରାଯାଏ । ଚଉଡ଼ା ମୁହଁଥ‌ିବା କାଚ ବୋତଲରେ ପରିଷ୍କାର ଜଳ ଭର୍ତ୍ତିକରି ସେଥିରେ ଫସ୍‌ଫରସ୍‌ ବଡ଼ ବଡ଼ ଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଡ଼ାଇ ରଖାଯାଏ ।
4. ଆୟୋଡ଼ିନ୍ – ବାଇଗଣୀ ରଙ୍ଗର ଛୋଟ ଛୋଟ ଖଣ୍ଡ ରୂପେ ଏହା ମିଳେ । କାଠ ବୋତଲରେ ଏହା ରଖାଯାଏ ।

ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ (Chemical Properties of Metals and Non-metals) :
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦାର୍ଥର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ କହିଲେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ସହ ସେହି ପଦାର୍ଥଟିର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଏ । ଅକ୍‌ସିଜେନ, ଜଳ, ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାର ଓ ଲବଣ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହ ଧାତୁର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହ ଅଧାତୁର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କିପରି
(a) ଧାତୁର ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା –
(i) ଲୁହା ଏବଂ ବାୟୁର ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇ ଆଇରନ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ; ଯାହାକୁ ରଷ୍ଟ୍ (Rust) ବା କଳଙ୍କି କୁହାଯାଏ ।
Fe + O2 + H2O → Fe2O3 (କଳଙ୍କି)
ଆଇରନ୍ + ଅକ୍ସିଜେନ୍ + ଜଳ → ଆଇରନ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ବା ଫେରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍

1. ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଧର୍ମ ସହ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଧର୍ମର ଏକ ତୁଳନାତ୍ମକ ବିବରଣୀ ଲେଖ ।
ଉ-
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 9

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

2. ଉଭୟଧର୍ମୀ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟିର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
(i) ବୋରନ୍
(ii) ସିଲିକନ୍

3. ଧାତବ ଔଜଲ୍ୟ ଓ ଧାତବ ଧ୍ଵନି ନଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଧାତୁର ନାମ ଲେଖ ।
ଊ –
(i) ଧାତବ ଔଜ୍ଜଲ୍ୟ ନ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଧାତୁ ହେଲା – ସୋଡ଼ିୟମ୍, ପଟାସିୟମ୍ ।
(ii) ଧାତବ ଧ୍ଵନି ନ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଧାତୁ ହେଲା – ପାରଦ, ସୁନା !

4. ତନ୍ୟତା ଓ ନମନୀୟତା ନଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଧାତୁର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
(i) ପାରଦ,
(ii) ସୋଡ଼ିୟମ୍

5. ଔକ୍ସଲ୍ୟ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ଅଧାତୁର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ।

6. ଗୋଟିଏ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବାହୀ ଅଧାତୁର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ।

7. ଲୁହାରେ ତିଆରି ଜିନିଷ ଉପରେ କଳଙ୍କି ନ ହେବା ପାଇଁ କି କି ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯାଏ ?
ଉ-
(i) ରଙ୍ଗ କିମ୍ବା ତେଲ ଲେପନ କରାଯାଏ ।
(ii) ଦସ୍ତା କିମ୍ବା ଟିଣ ଧାତୁର ଲେପନ କରାଯାଏ ।

8. ପୁରୁଣା କିମ୍ବା ଅବ୍ୟବହୃତ ତମ୍ବା ଓ ପିତ୍ତଳ ବାସନ ବା ସାମଗ୍ରୀ ଉପରେ ସବୁଜ ରଙ୍ଗର ଦାଗ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
ଉ-
ତମ୍ବା ଓ ପିତ୍ତଳ ସାମଗ୍ରୀ ଆର୍ଦ୍ର ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ପାଇଁ ରହିଲେ ସବୁଜ ରଙ୍ଗର କପର କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଆବରଣ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

9. ତମ୍ବା + ଜଳ + ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ + ଅମ୍ଳଜାନ → କପର କାର୍ବୋନେଟ୍ + କପର ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼
ଉ-
ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକର ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ଦ୍ଵାରା ସେଗୁଡ଼ିକର ଆବରଣରେ ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଔଜ୍ଜଲ୍ୟ ମଳିନ ଦେଖାଯାଏ ।

10. ଖଣ୍ଡିଏ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତା ବାୟୁରେ ଜଳିଲେ କ’ଣ ହୁଏ ?
ଉ-
ଉ- ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତା ବାୟୁରେ ଜଳିଲେ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନ କରେ ଓ ଜଳିସାରିବା ପରେ ଧଳାରଙ୍ଗର ପାଉଁଶ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ସେହି ପାଉଁଶ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ ଅଟେ

ରଷ୍ଟ୍ ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇ ଫେରିକ୍ ହାଇଡ୍ରିକ୍‌ସାଇଡ୍ ନାମକ ଏକ କ୍ଷାର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାଦ୍ବାରା ଲାଲ ଲିଟ୍ମସ୍ ନୀଳ ହୁଏ । Fe22 + H2O → Fe(OH)3
ଆଇରନ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ + ଜଳ → ଫେରିକ୍ ହାଇଡ୍ରିକ୍‌ସାଇଡ୍

1. ଯଦି କୌଣସି ଜଳୀୟ ମିଶ୍ରଣରେ ଲାଲ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜ ବୁଡ଼ାଇଲେ ନୀଳ ହୋଇଯାଏ; ତେବେ ମିଶ୍ରଣ କ୍ଷାରୀୟ (Basic) ଅଟେ ।

(ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଫିତାଟିଏ ବାୟୁରେ ଜଳିଲେ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
Mg + O2 → MgO (ମାଗ୍ନେସିୟମ୍‌ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍)
MgO ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇ ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ନାମକ ଏକ କ୍ଷାର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଲାଲ ଲିଟମସ୍ ନୀଳ ହୁଏ ।
MgO + H2O → Mg(OH), ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ସାଧାରଣତଃ ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷାରୀୟ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

2. ଯଦି କୌଣସି ଜଳୀୟ ମିଶ୍ରଣରେ ନୀଳ ଲିଟ୍‌ମସ୍ ବୁଡ଼ାଇଲେ ଲାଲ ହୋଇଯାଏ; ତେବେ ମିଶ୍ରଣଟି ଅମ୍ଳୀୟ (Acidic) ଅଟେ ।
3. ଯଦି କୌଣସି ଜଳୀୟ ମିଶ୍ରଣରେ ଉଭୟ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜର ରଙ୍ଗରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ, ତେବେ ମିଶ୍ରଣଟି ନିଉଟ୍ରାଲ୍ (Neutral) ଅଟେ ।

→ ଅଧାତୁର ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା –
(i) ସଲଫର ବାୟୁରେ ଥିବା ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌କୁ ଉପଯୋଗ କରି ସଲ୍ଫର୍‌ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହି ଗ୍ୟାସ୍ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ସଫ୍ୟୁରସ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହି ଅମ୍ଳ ଯୋଗୁଁ ନୀଳ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜ ଲାଲ ହୁଏ ।
S+O2 → S + O2
SO2 + HO2 → H2SO3 (ସଲ୍‌ଫର୍‌ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ + ଜଳ → ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରସ୍ ଅମ୍ଳ)

(ii) କୋଇଲା କିମ୍ବା ଅଙ୍ଗାର ଜାଳିଲେ ତାପଶକ୍ତି ସହ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ (CO2) (ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ଗ୍ୟାସ୍ ) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଜଳରେ କମ୍ ମାତ୍ରାରେ ଦ୍ରବଣୀୟ; କିନ୍ତୁ ଉଚ୍ଚ ତାପ ପ୍ରୟୋଗକଲେ ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଗ୍ୟାସ୍ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ କାର୍ବୋନିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
C + O2 → CO
CO2 + HO2 → H2CO2. (କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ + ଜଳ → କାର୍ବୋନିକ୍ ଅମ୍ଳ)

(iii) ଫସ୍‌ଫରସ୍‌ର ଛୋଟ ଖଣ୍ଡ ଚିନାମାଟି ପ୍ଲେଟ୍‌ରେ ଖୋଲାରେ ରଖିଲେ ବାୟୁର ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଫସ୍‌ଫରସ୍ ପେଣ୍ଟାକ୍‌ସାଇଡ୍ ନାମକ ଧଳା ରଙ୍ଗର ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାକି ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଧଳା ଚୂର୍ଣ୍ଣରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
P + O2 → P2O5 (ଫସ୍‌ଫରସ୍ ପେଣ୍ଟାକ୍‌ସାଇଡ୍)
P2O5 ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ତିନି ପ୍ରକାରର ଫସ୍‌ଫରିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
P2O5 + H2O → ଫସ୍‌ଫରିକ୍ ଅମ୍ଳ

ସାଧାରଣତଃ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଅକ୍‌ସାଇଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳୀୟ ଅଟନ୍ତି ।

(b) ଧାତୁର ଜଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା –
ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଜଳସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଧାତବ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
ଉଦାହରଣ :
(i) ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଜଳ ସହ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ନାମକ କ୍ଷାର ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହା ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍‌କୁ ନୀଳ କରିଥାଏ । ଏହାକୁ କିରୋସିନରେ ବୁଡ଼ାଇ ରଖାଯାଏ । Na+ H2O→→ NaOH
(ii) ପୋଟାସିୟମ୍ ମଧ୍ୟ ଜଳ ସହ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ପୋଟାସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (କ୍ଷାର) ଓ ତାପ ଶକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହା ଏକ କ୍ଷାର ଅଟେ ଏବଂ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ କିରୋସିନିରେ ବୁଡ଼ାଇ ରଖାଯାଏ । K + H2O → KOH
(iii) କାସିୟମ୍ ଓ ଲିଥ୍ୟମ୍ ଥଣ୍ଡା ଜଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି କ୍ଷାର ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । Ca + H2O → CaOH2
(iv) ମାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଓ ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଫୁଟନ୍ତା ଜଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି କ୍ଷାର ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । Mg + H2O → Mg(OH)2 ମାଗ୍ନେସିୟମ + ଜଳ → ମାଗ୍ନେସିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍
(v) ଲୁହାର ଜଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବହୁତ ଧୀର ଗତିରେ ଘଟିଥାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ ଜଳ ଓ ଅଧାତୁ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହୁଏ ନାହିଁ ।

(c) ଧାତୁର ଅମ୍ଳସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :
ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ ଦହନ ହୁଏ ।
(i) କେତେକ ଧାତୁ ଓ ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ କେତେକ ଧାତୁ ଓ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ ଦହନୀୟ ଗ୍ୟାସ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ଅଗ୍ନି ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା କ୍ଷଣି ଦ୍ରୁତ ଦହନ ଯୋଗୁଁ ପପ୍ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

Na + HCI → NaC/ + H2

ସୋଡ଼ିୟମ୍ ସଲ୍ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍

(ii) କପର (ତମ୍ବା) ସହିତ ଲଘୁ ଲବଣାସ୍କର କୌଣସି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏପରିକି ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ପପ୍’ ଶବ୍ଦ ଶୁଭେ ନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ କପର୍ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରିଥାଏ, ଫଳରେ ‘ପପ୍’ ଶବ୍ଦ ଶୁଭେ ।
Cu + H2SO4 → CuSO4 + H2
କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ
ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳ ସହିତ ପ୍ରାୟତଃ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 1

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ବି.ଦ୍ର. : ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟେ ନାହିଁ ।
(d) ଧାତୁର କ୍ଷାରସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା –
(i) କେତେକ ଧାତୁ ଓ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (କ୍ଷାର) ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଉକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ଦହନ ଯୋଗୁଁ ‘ପପ୍’ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(ii) ଆଲୁମିନିୟମ୍, ଜିଙ୍କ୍, ସୀସା କ୍ଷାରସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଧାତୁର ଲବଣ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
(iii) ଅଧାତୁ ଓ କ୍ଷାର ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅତି ଜଟିଳ ।

(e) ଧାତୁର ଲବଣ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା।-
କେତେକ ଧାତୁ ଲବଣ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସେଥୁରୁ ଧାତୁକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ । ଅଧିକ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁର ଲାବଣର ଦ୍ରବଣରୁ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରି ନିଜେ ସେହି ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରେ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ଥାପିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

(i) CuSO4 + Zn → ZnSO4 + Cu (କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + ଦସ୍ତା → ଦସ୍ତା ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + କପର)
ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ Zn ଖଣ୍ଡର କିଛି ଅଂଶ CuSO4 ଯୌଗିକର Cuକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରି ତାହାର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରେ, ଯଦ୍ବାରା CuSO4 ଓ Cu ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Displacement Reaction) କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବଣର ନୀଳରଙ୍ଗ ଈଷତ୍ ସବୁଜ ରଙ୍ଗ ହୋଇଯାଏ ।

(ii) ଲୁହା ଧାତୁ କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରୁ ତମ୍ବା ଧାତୁକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରେ ।
CuSO4 + Fe → FeSO4 + Cu (କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + ଲୁହା → ଲୌହ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + କପର)
ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ Fe, CuSO4 ଯୌଗିକର Cuକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରି ତାହାର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରେ, ଯଦ୍ବାରା 4 ଓ Cu ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

(iii) FeSO + Zn → ZnSO4 + Fe
ଈଷତ୍ ସବୁଜ ରଙ୍ଗର ଦ୍ରବଣ

ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ Zn, FeSO4 ଯୌଗିକର Fe କୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରି ତାହାର ସ୍ଥାନ ଅଧୁକାର କରେ, ଯଦ୍ବାରା ZnSO4 ଓ Fe ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ‘ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା’ର ଆଉ ଏକ ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବଣର ଈଷତ୍ ସବୁଜ ରଙ୍ଗ ବଣ୍ଟିହୀନ ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ଏଥିରେ ପକାଯାଇଥିବା Zn ଖଣ୍ଡ ଉପରେ ଧଳା ରଙ୍ଗର ଆବରଣ ଦେଖାଯାଏ । ଅଧିକ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁର ଲବଣର ଦ୍ରବଣରୁ ସେହି ଧାତୁକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରି ନିଜେ, ସେହି ସ୍ଥାନ ଅଧୁକାର କରେ; ଯାହାଫଳରେ ନୂତନ ଲବଣ ଓ ନୂତନ ଧାତୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଅଧାତୁ ଓ ଲବଣ ମଧ୍ଯରେ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

→ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଉପଯୋଗିତା (Uses of Metals and Non-metals) :
(i) ଉଭୟ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀର ଓ ଉଭିଦ ଶରୀର ଅନେକ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁର ଯୌଗିକରେ ଗଢ଼ା ହୋଇଛି ।
(ii) ବଞ୍ଚିରହିବାପାଇଁ ସୋଡ଼ିୟମ୍, ପୋଟାସିୟମ୍, କାଲସିୟମ୍, ଆଇରନ୍, କପର, ଜିଙ୍କ୍ ଆଦି ଧାତୁ ଏବଂ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍, ଅକ୍‌ସିଜେନ୍, କାର୍ବନ, ଫସ୍‌ଫରସ୍, ସଲ୍‌ଫର୍, ଆୟୋଡିନ୍ ଆଦି ଅଧାତୁ
(iii) ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ଓ ଦହନ ପାଇଁ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ଆବଶ୍ୟକ ।
(iv) ଜଳ, ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଓ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର ଯୌଗିକ ଅଟେ ।
(v) ସବୁଜ ଉଭିଦ ବାୟୁରୁ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ) ଓ ମୃତ୍ତିକାରୁ ଜଳ ଅବଶୋଷଣ କରି ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵେତସାର ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ । ଏହା କେତେକ ଜୀବଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଖାଦ୍ୟ ଅଟେ ଏବଂ ଅବଶିଷ୍ଟ ଜୀବଙ୍କର ପରୋକ୍ଷ ଖାଦ୍ୟ ଅଟେ ।
(vi) ଆମର ସମସ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର, ଭିଟାମିନ୍ ଓ ଜଳ – ଏସବୁ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁରେ ତିଆରି ପଦାର୍ଥ ।
(vii) ପ୍ରକୃତିରୁ ଉପଲବ୍‌ଧ ଔଷଧ, ତନ୍ତୁ, ରବର, ଅଠା, ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ଆଦି ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ । ମନୁଷ୍ୟକୃତ ଔଷଧ, କୀଟନାଶକ ଔଷଧ, ରାସାୟନିକ ସାର, କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁ, ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ ଆଦି ମଧ୍ଯ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁରୁ , ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
(viii) କଳକାରଖାନା, ଇଞ୍ଜିନ୍ ଇତ୍ୟାଦିରେ ବ୍ୟବହୃତ ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ଅଟୋମୋବାଇଲ୍, ଉଡ଼ାଜାହାଜ, ଟ୍ରେନ୍, କୃତ୍ରିମ ଉପଗ୍ରହ ଇତ୍ୟାଦିର ଅଂଶ ତିଆରି କରିବାରେ ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଘରକରଣା ଜିନିଷ ରନ୍ଧନ ପାତ୍ର, ବାସନକୁସନ,

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 2
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 3
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 4
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 5

ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 4 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ 6

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍

→ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ସମ୍ବଳ (Natural Energy Resources) :

(i) ଆମେ ଯେଉଁ ଉତ୍ସ(ଭଣ୍ଡାର)ରୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଶକ୍ତି ପାଇଥାଉ ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ। ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଜଳ, ବାୟୁ, କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍, ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଆଦି ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ଅଟେ । ଏହି ଶକ୍ତିଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକୃତିରୁ ମିଳୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ପ୍ରକୃତିଦତ୍ତ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ବା ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ସମ୍ପଦ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଶକ୍ତିର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଫଳରେ କେତେକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସର ପରିମାଣ ଦ୍ରୁତ ହାରରେ କମିଯାଉଛି ଓ କେତେକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ଅସରନ୍ତି ଅଟେ ।
(iii) ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଜଳ, ବାୟୁ ଇତ୍ୟାଦି ଅସରନ୍ତି ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍, କୋଇଲା ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସରନ୍ତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ।
(iv) ଯେଉଁ ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକ ସରନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ପୁନଃ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ବହୁତ ବର୍ଷ ଆବଶ୍ୟକ । ଅସରନ୍ତି ସଂକଟ’ (Energy crisis) କୁହାଯାଏ ।
(v) ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ସରନ୍ତି ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ଓ ଅସରନ୍ତି ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ।

ସରନ୍ତି ଶକ୍ତିଉତ୍ସ : କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲ୍, ପରମାଣୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଅସରନ୍ତି ଶକ୍ତିଉତ୍ସ : ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଜଳ, ପବନ, ସମୁଦ୍ର, ଜଙ୍ଗଲ ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ନିମ୍ନ ସାରଣୀର ବାମ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କେତେକ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ ଦିଆଯାଇଛି । ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଏହା କ’ଣ ପୂରଣ କର ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ 1

କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ – ଏଗୁଡ଼ିକ ସରିଯାଉଥବା ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କାହିଁକି ?
ଉ-
‘ଭୂ-ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଆଦିର ପରିମାଣ ସୀମିତ ଏବଂ ଆଉ କିଛି ବର୍ଷ ପରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ସରିଯିବ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସରିଯାଉଥବା ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ ରୂପେ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(v) ବହୁ କାଳରୁ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇ ଆସୁଥିବାରୁ କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ ‘ପାରମ୍ପରିକ ଶକ୍ତିଉତ୍ସ’ (Conventional Sources of Energy) କୁହାଯାଏ ।
(vi) ଥରେ ବ୍ୟବହାର କଲେ ପୁନର୍ବାର ବ୍ୟବହାର ଉପଯୋଗୀ ହେଉ ନଥ‌ିବା ଯୋଗୁଁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ନବୀକରଣ ଅଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତିଉସ (Non-Renewable Sources of Energy) କୁହାଯାଏ ।
(vii) କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଆଦି ଜୀବ ଅବଶେଷରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବାରୁ ଜୀବାଶ୍ମ (Fossil) ଅଟେ ଏବଂ ବହୁଳ ମାତ୍ରାରେ ଇନ୍ଧନ (Fuel) ରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ’ (Fossil Fuel) କୁହାଯାଏ ।
କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ।

→କୋଇଲା (Coal) :
କୋଇଲାର ଉପଯୋଗିତା (Uses of Coal) :
(i) ବହୁକାଳରୁ କୋଇଲାକୁ ଜାଳେଣୀରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।
(ii) କୋଇଲା ଗୁଣ୍ଡରେ ଗୋବର ମିଶାଇ ଗୋଲ କୋଇଲା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଜାଳେଣୀ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।
(iii) ପୂର୍ବରୁ କୋଇଲାଦ୍ଵାରା ଜଳକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ନିର୍ଗତ ବାମ୍ଫ (Steam) ଦ୍ବାରା ରେଳ ଇଞ୍ଜିନ୍ ଓ ଜଳଜାହାଜ (Steam Ship) ଚଳାଚଳ କରୁଥିଲା ।
(iv) ତାପଜ ବିଦ୍ୟୁତ୍ କେନ୍ଦ୍ର (Thermal Power Station) ରେ ଜଳକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରିବାପାଇଁ କୋଇଲା ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି । କୋଇଲାଦ୍ୱାରା ଜଳକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ନର୍ଗତ ବାମ୍ଫଦ୍ଵାରା ଟର୍‌ବାଇନ୍ ଘୂରାଇ ବିଦ୍ୟୁତଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଉଛି ।
(v) ଇସ୍ପାତ୍ କାରଖାନା ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଧାତୁ ନିଷ୍କାସନ କାରଖାନାରେ କୋଇଲା ଇନ୍ଧନ ଓ ବିଜାରକ ରୂପେ ମଧ୍ଯ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

→କୋଇଲା ଉତ୍ପତ୍ତି :
1. ଭୂତତ୍ତ୍ବବିତ୍ରମାନଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାୟ 300 ନିୟୁତ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଅନେକ ବିରାଟକାୟ ବୃକ୍ଷଥୁବା ଘଞ୍ଚ ଜଙ୍ଗଲ, ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ସନ୍ତସନ୍ତିଆ ଅଞ୍ଚଳ ଓ ବଡ଼ ବଡ଼ ନଦୀ ଥିଲା । ଭୂଚଳନ, ଭୂମିକମ୍ପ ଓ ବନ୍ୟା ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ
2. ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଫଳରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ମାଟିତଳେ ପୋତିହୋଇଗଲା । ବର୍ଷାନୁକ୍ରମେ ମାଟିର ସ୍ତର ବୃଦ୍ଧିହେତୁ ଚାପି – ହୋଇଥ‌ିବା ମୃତ ଉଭିଦ ଉପରେ ଚାପର ମାତ୍ରା କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧିପାଇଲା ।
3. ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ସଂଘଟିତ ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କାର୍ବୋନାଇଜେସନ୍ (Carbonization) ବା ଶକ୍ତ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅଙ୍ଗାରକ (Carbon) ରେ ପରିଣତ ହେଲା । ଏହି ଅଙ୍ଗାରକୁ କୋଇଲା କୁହାଯାଏ ।
4. ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ସଂଘଟିତ ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କାର୍ବୋନାଇଜେସନ୍ (Carbonization) ବା ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ (Natural Destructive Distillation) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
5. କୋଇଲାରେ ମୃତ ଉଭିଦର ଜୀବାଶ୍ମ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ କହନ୍ତି ।

(vi) ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ କୋଇଲା ଗଚ୍ଛିତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ‘କୋଇଲା ଖଣି’ (Coal mines) ଭୂପୃଷ୍ଠରୁ 1200 ମିଟର ଗଭୀରତାରେ କୋଇଲା ସ୍ତର ରହିଥାଏ ।
(vii) ଖଣିଅଞ୍ଚଳରେ ଭୂପୃଷ୍ଠରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଗର୍ଭ ବା ସୁଡ଼ଙ୍ଗ କରି ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ କୋଇଲା ସ୍ତରଗୁଡ଼ିକୁ ଭାଙ୍ଗିଦିଆଯାଏ ଏବଂ ଉତ୍ତୋଳନ ଯନ୍ତ୍ର (Lift) ସାହାଯ୍ୟରେ କୋଇଲା ଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ଭୂପୃଷ୍ଠକୁ ଅଣାଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ଆମ ଦେଶରେ କୋଇଲା ଖଣିର ସନ୍ଧାନ, ଖନନ, ଯୋଗାଣ ଓ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ ‘କୋଲ୍ ଇଣ୍ଡିଆ’ (Coal India) ନାମକ ଏକ ସଂସ୍ଥା ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦନ କରାଯାଉଛି ।

→କୋଇଲାର ପ୍ରକାରଭେଦ :
କୋଇଲାକୁ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ଚାରିଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ 2
(viii) ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ କାର୍ବୋନାଇଜେସନ୍‌ର ମାତ୍ରା ଅଧ‌ିକ ସେଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କୋଇଲା ମିଳୁଛି । ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ କାର୍ବୋନାଇଜେସନ୍‌ର ମାତ୍ରା କମ୍ ସେ ସ୍ଥାନରେ ନିକୃଷ୍ଟ ମାନର କୋଇଲା ମିଳୁଛି ।

କୋଇଲାର ବିନାଶକାରୀ ଡିଷ୍ଟିଲେସନ୍ (Destructive Distillation of Coal):
ଏକ ଆବଦ୍ଧ ପାତ୍ରରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକୁ ଅଲଗା ଅଲଗା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ କୁହାଯାଏ ।

କାରଖାନାରେ ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରି କୋଇଲାରୁ କୋଡ୍, କୋଗ୍ୟାସ୍, କୋଲ୍‌ଟାର ଓ ଏମୋନିଆ ଗ୍ୟାସ୍ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।

(a) କୋକ୍ (Coke) :
(i) କୋକ୍ ବିଶୁଦ୍ଧ କାର୍ବନ୍ । ଏହା କଳା, ଟାଣ ଓ ଛିଦ୍ରଯୁକ୍ତ (Porows) ଅଟେ ।
(ii) ଏହାକୁ ଜାଳିଲେ ପ୍ରଚୁର ତାପଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ; ମାତ୍ର ଏଥୁରୁ ଧୂଆଁ ବାହାରେ ନାହିଁ ।
(iii) ଆଷ୍ଟ୍ରାସାଇଟ୍ କୋଇଲାରୁ ଖୁବ୍ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ କୋକ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।

(i) ଲୁହା ନିଷ୍କାସନରେ କୋକ୍‌କୁ ବ୍ଲାଷ୍ଟଫର୍ମେସ୍‌ରେ ଇନ୍ଧନ ଓ ବିଜାରକରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(ii) ବିଶୁଦ୍ଧ ଲୁହାସହ ବିଭିନ୍ନ ଅନୁପାତରେ କୋକ୍ ମିଶାଇ ଇସ୍ପାତ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
(iii) ତମ୍ବା, ଦସ୍ତା, ସୀସା, ଟିଣ ଆଦିର ଓର୍‌ରୁ ଧାତୁ ନିଷ୍କାସନ ପାଇଁ କୋକ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(b) କୋଇଲା ଗ୍ୟାସ (Coal gas) :
(i) କୋଲ ଗ୍ୟାସ୍ ମୁଖ୍ୟତଃ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍, ମିଥେନ୍ ଓ କାର୍ବନ୍ ମନୋକ୍‌ସାଇଡ଼ର ମିଶ୍ରଣ ।
(ii) କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ବଡ଼ ବଡ଼ ଇସ୍ପାତ୍ ନିର୍ମିତ ଆବଦ୍ଧ ଟାଙ୍କିରେ ରଖ୍ ଭୂତଳ ନଳଦ୍ୱାରା କଳକାରଖାନା ତଥା ଘରମାନଙ୍କୁ ଇନ୍ଧନପାଇଁ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଏ ।

1. 1810 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମଥର ପାଇଁ ଲଣ୍ଡନ ମହାନଗରରେ ରାସ୍ତାକଡ଼ର ଆଲୋକବତିଗୁଡ଼ିକ ଜାଳିବା ପାଇଁ କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍ -ବ୍ୟବହୃତ ହେଲା ।
2. ଏହାପରେ 1820 ମସିହାରେ ନିଉୟର୍କ ମହାନଗରୀରେ ଚାମଳହର ଆଲୋକବତିଗୁଡିକ ଜାଳିବାପାଇଁ କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲା ।
3. 1950 ମସିହାରେ ବମ୍ବେ ମହାନଗରୀର ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ ଆଲେକବତି ଜାଳିବା ପାଇଁ ଏବଂ ଘରଗୁଡ଼ିକୁ ରୋଷେଇ ପାଇଁ କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଭୂତଳ ନଳଦ୍ଵାରା ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ବ୍ୟବହାର :
(i) ଅତୀତରେ କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌ ଆଲୋକର ଉତ୍ସ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା ।
(ii) ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହା କେବଳ ତାପଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଛି ।

(c) କୋଇଲା (Coaltar) :
(i) କୋଲ୍‌ଟାର ବା ଆଲକାତରା ଦେଖିବାକୁ କଳା, ଚିକିଟା, ଅର୍ବତରଳ ଓ ତୀବ୍ର ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ।
(ii) ଏହା ପ୍ରାୟ 200)ଟି କାର୍ବନ୍ ଯୌଗିକର ମିଶ୍ରଣ । କାରଖାନାରେ ଆଂଶିକ ପାତନ (Fractional Distillation) ପଦ୍ଧତିରେ ସେହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ଏବଂ ପିଚୁ (Pitch) ଅବଶେଷ ରୂପେ ମୂଳ ପାତ୍ରରେ ରହିଥାଏ ।
(iii) ଶିକ ପାତନରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରଙ୍ଗ, ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍, କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁ, ବିସ୍ଫୋରକ, ଔଷଧ, କୀଟନାଶକ ଔଷଧ, ଫଟୋଫିଲ୍ମ ଓ ସୁଗନ୍ଧଦ୍ରବ୍ୟ ଆଦି ପଦାର୍ଥମାନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ବ୍ୟବହାର :
(i) ପିଚୁ ପକ୍‌କା ରାସ୍ତା ତିଆରିରେ ଏବଂ କଂକ୍ରିଟ ଛାତରୁ ପାଣି ଗଳୁଥିଲେ ତାହା ବନ୍ଦ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(ii) ବର୍ତ୍ତମାନ ପିଚୁ ବଦଳରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ଭରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ବିଟୁମେକୁ ରାସ୍ତାକାମରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।

(d) ଏମୋନିଆ ଗ୍ୟାସ୍ (Ammonia Gas) :
ଏମୋନିଆ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଏଥୁରୁ ୟୁରିଆ, ଏମୋନିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍, ଏମୋନିୟମ୍ ଫସ୍ଫେଟ୍ ଆଦି ରାସାୟନିକ ସାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।

ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ କୋଇଲାର ଭୂମିକା ଅତି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ହେତୁ କୋଇଲାକୁ କଳା ହୀରା (Black Diamond) କୁହାଯାଏ ।

→ପେଟ୍ରୋଲିୟମ (Petroleum):
(i) ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଦୁଇଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ petra (ଶିଳା) ଓ oleum (ତୈଳ) ରୁ ସୃଷ୍ଟି; ଅର୍ଥାତ୍ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ହେଉଛି ଶିଳା ଦେହରେ ସଞ୍ଚିତ ତୈଳ ।
(ii) ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ କେତେକ ପଦାର୍ଥର ଏକ ମିଶ୍ରଣ । ପେଟ୍ରୋଲ୍ ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲ ହେଉଛି ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ର ଏକ ଉପାଦାନ ।

→ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍‌ର ଉତ୍ପର୍ତ୍ତି :
(i) ଭୂତତ୍ତ୍ବବିତ୍ରମାନଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାୟ 400 ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଗୁଡ଼ିକର ମୃତଦେହ ସମୁଦ୍ରଶଯ୍ୟାରେ ପଡ଼ିରହି କାଳକ୍ରମେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ବାଲି, ମାଟି ଓ ପଟୁର ସ୍ତର ଜମା ହେଲା । ଏହିଭଳି ସ୍ତର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।
(ii) ସମୁଦ୍ରର ନିମ୍ନ ଭାଗରେ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ତାପମାତ୍ରା ଓ ହଜାର ହଜାର ମିଟର ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ମାଟି ସ୍ତର ଓ ଜଳରାଶିର ଅତ୍ୟଧିକ ଚାପରେ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଅଭାବରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ଚାପିହୋଇ ସ୍ତରୀୟ ଶିଳା (Sedimentary rock)ରେ ପରିଣତ ହେଲା ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ 3
(iii) ମୃତ ଜୀବଗୁଡ଼ିକର ଦେହାବଶେଷରୁ କେତେକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ (Natural gas) ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ସ୍ତରୀୟ ଶିଳାର ଛିଦ୍ରରେ ସଂଚିତ ହୋଇ ରହିଲା ।
(iv) ଭୂଚଳନ ଓ ଭୂକମ୍ପ ଫଳରେ ପୃଥ‌ିବୀର କେତେକ ଅଞ୍ଚଳର ଜଳଭାଗ ସ୍ଥଳଭାଗରେ ଓ ସ୍ଥଳଭାଗ ଜଳଭାଗରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିବା ହେତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ସ୍ଥଳଭାଗରୁ ମଧ୍ୟ ମିଳିପାରୁଛି ।

→ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍‌ର ଉତ୍ତୋଳନ :
ଭୂପୃଷ୍ଠରୁ ପ୍ରାୟ 1600 ବା 1700 ମିଟର ଗଭୀରତାରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଭଣ୍ଡାରମାନ ଥାଏ ।
(i) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଧରଣର ଖନନଯନ୍ତ୍ର (Drilling machines) ଦ୍ବାରା ଭୂତ୍ଵକ୍‌ରେ ରନ୍ଧ୍ରକରି ନଳସହ ନଳ ଯୋଡ଼ି ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଗଚ୍ଛିତ ଭଣ୍ଡାର ଯାଏ ପ୍ରବେଶ କରାଯାଏ । ଭଣ୍ଡାରରେ ନଳ ପ୍ରବେଶ ହେବା ମାତ୍ରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ଉଭୟ ତୈଳ ଓ ଗ୍ୟାସ୍ ଉପରକୁ ଉଠିଆସେ ।
(ii) ଭୂପୃଷ୍ଠରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ବିରାଟକାୟ ଆବଦ୍ଧ ଭଣ୍ଡାରମାନଙ୍କରେ ରଖାଯାଏ । ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ନୂଆପେ ଆପେ ଉପରକୁ ନ ଉଠିଲେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପଦ୍ଵାରା ଉତ୍ତୋଳନ କରାଯାଏ ।
(iii) ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଭଣ୍ଡାରକୁ ଖଣିରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଉଥିବାରୁ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍‌ ଖଣିଜତୈଳ (Mineral oil) କହନ୍ତି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

ଆମ ଦେଶର ଖଣିଜତୈଳ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସର ସନ୍ଧାନ, ଉତ୍ତୋଳନ, ଶୋଧନ ଓ ଯୋଗାଣ ଆଦି ONGC (Oil and Natural Gas Commission) ସଂସ୍ଥାଦ୍ଵାରା କରାଯାଉଛି ।

→ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ର ଶୋଧନ (Refining of Petroleum) :
1. ତୈଳକୂପ (oil well)ରୁ ସଂଗୃହିତ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍‌କୁ ଅଶୋଧ ତୈଳ (Crude oil) କୁହାଯାଏ ।
2. ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଈଷତ୍ କଳାରଙ୍ଗର ତୈଳାକ୍ତ ଘନ ତରଳ ପଦାର୍ଥ ଓ ତୀବ୍ର ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ।
3. ଏହାର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଉତ୍ତୋଳନ ପରେ ଏହାକୁ ପରିଷ୍କାର କରିବା ପାଇଁ ଏବଂ ଏହାର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ନିମିତ୍ତ ତୈଳ ବିଶୋଧନାଗାର (oil refinery)କୁ ପଠାଯାଏ ।
4. ସେଠାରେ ଆଂଶିକ ପାତନ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ଭୁରୁ କେତେକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଯୋଗୀ ପଦାର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଗ୍ୟାସ୍ (Petroleum gas), ପେଟ୍ରୋଲ (Petrol), ଡିଜେଲ୍ (Diesel), କିରୋସିନି (Kerosene), ତେଲ ଲଗାଇବା (Lubricating),ପାରାଫିନ୍ (Paraffin), ମହମ (Wax), ବିଟୁମେନ୍ (Bitumen) ଇତ୍ୟାଦି ।

→ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଗ୍ୟାସ୍ (Petroleum Gas) :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ 4
1. 1859 ମସିହାରେ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ପେନ୍‌ସିଲ୍‌ଭାନିଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଥମେ ତୈଳକୂପ ଖନନ କରାଯାଇଥିଲା ।
2. 1867 ମସିହାରେ ଆମ ଦେଶର ଆସାମର ମାକୁମ୍ ଅଞ୍ଚଳରେ ତୈଳଭଣ୍ଡାର ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିଲା ।
ବମ୍ବେ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ସମୁଦ୍ରଶଯ୍ୟାର ପ୍ରାୟ 1000 ମିଟର ତଳେ ତୈଳଖଣି ଅଛି ଏବଂ ସେଠାରୁ ତୈଳ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉଛି । ଏହାକୁ ବମ୍ବେ ହାଇ (Bombay High) କୁହାଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

→ପେଟ୍ରୋକେମିକାଲ୍‌ (Petrochemicals) :
ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ରୁ ମିଳୁଥିବା ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ ପେଟ୍ରୋକେମିକାଲ୍ସ କହନ୍ତି । ଡିଟରଜେଣ୍ଟ; ପଲିଷ୍ଟର, ନାଇଲନ୍, ଏକ୍ରିଲିକ୍ ଆଦି କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁ; ପଲିଥ୍ ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ମଧ୍ୟ ପେଟ୍ରୋକେମିକାଲ୍ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଛି । ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ୟୁରିଆ ଆଦି ରାସାୟନିକ ସାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍‌ର ବିବିଧ ଉପଯୋଗିତା ଏବଂ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଚାହିଦା ଯୋଗୁଁ ଏହାକୁ କଳା ସୁନା (Black gold) ବା ତରଳ ସୁନା (Liquid Gold) କୁହାଯାଏ ।

→ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ (Natural Gas) :
(i) ତୈଳକୂପଗୁଡ଼ିକରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ସହ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଶ୍ରିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ । କେତେକ କୂପରୁ କେବଳ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ ମିଳେ । ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ମିଥେନ୍, ଯାହା ଏକ ଉତ୍ତମ ଇନ୍ଧନ ।
(ii) LPG ପରି ଏହା ସହଜରେ ତରଳୀକୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହି ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଭୂତଳ ନଳଦ୍ୱାରା ଘର ଓ କକାକIରଖାନା।ମାନଙ୍କୁ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।
(iii) ଗୁଜରାଟର ବରୋଦା (ଭାଦୋଦାରା) ଓ ଦିଲ୍ଲୀର କେତେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ପାଇପ୍‌ଦ୍ଵାରା ଏହି ଗ୍ୟାସ୍ ବିତରଣ କରାଯାଉଛି
(iv) ପ୍ରଦୂଷଣକୁ ରୋକିବାପାଇଁ ଏହି ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଅତ୍ୟୁଜ ଚାପରେ ଲୌହ ସିଲିଣ୍ଡରରେ ଭର୍ତ୍ତିକରି ବସ୍, ଟ୍ରକ୍, କାର ଆଦିରେ ଇନ୍ଧନରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି । ସିଲିଣ୍ଡରରେ ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଥ‌ିବା ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ ସଂପୀଡ଼ିତ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ବା CNG (Compressed Natural Gas) କହନ୍ତି ।
(v) ଅତ୍ୟଧିକ ଚାପରେ ଗ୍ୟାସ୍ ରଖାଯାଇଥିବା ହେତୁ CNG ସିଲିଣ୍ଡର ଫାଟିଯିବାର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ । ତେଣୁ ରୋଷେଇ କାର୍ଯ୍ୟପ।ଇଁ ଏହାକୁ ନିଷିଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି
(vi) ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଅନେକ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ ଓ ରାସାୟନିକ ସାର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

ମୃତ ପ୍ରାଣୀ ଓ ଉଭିଦର ଦେହାବଶେଷରୁ ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରିବ କି ?
ଉ-
ନା । ପ୍ରଥମତଃ, ଏଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହେବାପାଇଁ ଯେଉଁସବୁ ପରିସ୍ଥିତି ଆବଶ୍ୟକ, ତାହା ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟତଃ ଏଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହେବାପାଇଁ ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷ ଲାଗିଛି; ଅର୍ଥାତ୍ ସଂଘଟିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର
ବେଗ ଅତି ମନ୍ଥର, ଯାହାକି କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାରରେ ସଂଯମତା ଓ ମିତବ୍ୟୟିତା ଆବଶ୍ୟକ :
(i) ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ତ୍ରୟ ( କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ) ଓ ଏଥିରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅସଂଖ୍ୟ ନିତ୍ୟବ୍ୟବହାର୍ଯ୍ୟ
ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାର ପୃଥ‌ିବୀର ସବୁସ୍ଥାନରେ ବୃଦ୍ଧିପାଇବାରେ ଲାଗିଛି ।
(ii) ଏହି ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ ।
(iii) ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେବାପାଇଁ ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷ ଲାଗିବ ।
(iv) ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସୀମିତ । ତେଣୁ ଆଉ କିଛିବର୍ଷ ପରେ ଏହା ସରିଯିବା ଫଳରେ ମାନବସମାଜ ଘୋର ସଂକଟର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବ ।
(v) ଏଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟବହାର ଦ୍ବାରା ଏଥିରୁ ନିର୍ଗତ ବିଷାକ୍ତ ପଦାର୍ଥଦ୍ବାରା ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ପ୍ରଦୂଷିତ ହୁଏ । ଫଳରେ ସବୁଜ 6106 gal (Green House Effect), 9 (Acid Rain), q16 lang
ଗ୍ଲୋବାଲ୍ ୱାର୍ମିଙ୍ଗ୍ (Global Warming) ଆଦି ଘଟିବ ଏବଂ ଲୋକମାନେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ଜନିତ ରୋଗରେ ପୀଡ଼ିତ ହେବେ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

→ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ବଞ୍ଚାଇବାପାଇଁ ଆମେ କ’ଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ? (What should we do to Save Fossil Fuels) :
ଭାରତରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ କଞ୍ଜରଭେସନ୍ ରିସର୍ଚ୍ଚ ଆସୋସିଏସନ୍ (Petroleum Conservation Research Association ବା PCRA) ନାମକ ସଂସ୍ଥା ପେଟ୍ରୋଲ, ଡିଜେଲ ଆଦିର ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ କରିବାପାଇଁ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସଚେତନ କରାଇଥାଏ ।
ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସାବଧାନତାମାନ ଅବଲମ୍ବନ କଲେ ଆମେ ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ବଞ୍ଚାଇପାରିବା ।
(i) ପମ୍ପ୍ ଦେଲେ ଅଯଥା ଅଧିକ କିରୋସିନି ଖର୍ଚ୍ଚ ହୁଏ ପମ୍ପ୍ ଦେଲେ ଅଯଥା ଅଧ୍ବକ କିରୋସିନି ଖର୍ଚ୍ଚ ହୁଏ ।
(ii) ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲ୍ଲା ଜାଳିବାବେଳେ ଯେତିକି ଉତ୍ତାପ ଆବଶ୍ୟକ ସେହି ଅନୁସାରେ ରେଗୁଲେଟରଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଗ୍ୟାସ୍ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ ।
(iii) କୋଇଲା ଚୁଲିକୁ ଲିଭାଇବା ବା ପୁନର୍ବାର ଜାଳିବା କଷ୍ଟକର ଓ ସମୟ ସାପେକ୍ଷ । ତେଣୁ ରୋଷେଇ ଜିନିଷ ସବୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିସାରିବାପରେ କୋଇଲା ଚୁଲି ଜାଳିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
(iv) ଲଣ୍ଠନ ବ୍ୟବହାର କରିବାବେଳେ ଯଦି କିଛି ସମୟପାଇଁ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ; ତେବେ ବତିର ଶିଖାକୁ କମାଇଦେବା ଦରକାରା
(v) କିରୋସିନି ରଖୁଥ‌ିବା ଜାର୍, ବୋତଲ ଆଦିର ମୁହଁକୁ ଭଲରୂପେ ବନ୍ଦ କରିଦେବା ଉଚିତ୍; ନଚେତ୍ ବାଷ୍ପୀଭୂତ ହୋଇ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅଯଥାରେ ନଷ୍ଟହେବ । କିରୋସିନି ବାଷ୍ପ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟପ୍ରତି ଅହିତକର ।
(vi) ଷ୍ଟୋଭ୍ ଓ ଗ୍ୟାସ୍ଟ୍ରୋଲା ନୀଳଶିଖାରେ ଜଳିବା ଆବଶ୍ୟକ; ଫଳରେ ଇନ୍ଧନ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଜଳେ ଓ ଅଧିକ ଉତ୍ତାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଲାଲ ଶିଖାରେ ଜଳିଲେ ତାପମାତ୍ରା କମ୍ ହୁଏ । ତେଣୁ ଅଧିକ ସମୟ ଜାଳିବାରେ ଅଧ୍ଵ ଇନ୍ଧନ ଖର୍ଜ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ନିୟମିତ ସଫାକରିବା ଓ ମରାମତି କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
(vii) ମଟର ସାଇକେଲ୍, ମୋପେଡ଼, ସ୍କୁଟର, ଅଟୋରିକ୍ସା, କାର, ବସ୍, ଟ୍ରକ୍ ଆଦି ଯାନକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବେଗରେ ଚଳାଇବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏପରି କଲେ କମ୍ ଇନ୍ଧନ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୁଏ ।
(viii) ମୋଟରଯାନର ଚକାଗୁଡ଼ିକରେ ବାୟୁଚାପ (Air Pressure) ଉପଯୁକ୍ତ ମାତ୍ରାରେ ରଖିବା ଦରକାର; ନଚେତ୍ ଅଧିକ ଘର୍ଷଣପାଇଁ ଅଧୂକ ଇନ୍ଧନ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୁଏ ।
(ix) ମୋଟର ଯାନ ଇଞ୍ଜିକୁ ନିୟମିତ ସଫା କରିବା ଆବଶ୍ୟକ; ନଚେତ୍ ଇନ୍ଧନ ଖର୍ଚ୍ଚ ଅଧ‌ିକ ହେବ ।
(x) ଟ୍ରାଫିକ୍ ଛକରେ ଅଟକିବା ବେଳେ କିମ୍ବା କାହାର ଅପେକ୍ଷାରେ ଥ‌ିବାବେଳେ କିମ୍ବା ବାଟରେ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେବାବେଳେ ମଟରଯାନର ଇଞ୍ଜିକୁ ବନ୍ଦ କରିଦେବା ଉଚିତ ।
(xi) ଯେଉଁ କାମ ଚାଲିକରି ହୋଇପାରିବ କିମ୍ବା ସାଇକେଲ୍‌ଦ୍ୱାରା ହୋଇପାରିବ ସେ କାମକୁ ମୋଟରଯାନ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଅନୁଚିତ । ଏହା ଫଳରେ ଇନ୍ଧନ ବଞ୍ଚ ଓ ନିଜର ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ମଧ୍ଯ ଭଲ ରହିବ ।

ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 5 କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ 5

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

→ ଉପକ୍ରମ:

  • ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବ ବଞ୍ଚିବାପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ।
  • ଉଭିଦମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ପାରନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଖାଦ୍ୟପାଇଁ | ପ୍ରାଣୀମାନେ ଉଭିଦଙ୍କ ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟନ୍ତ ।
  • ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ମିଳେ ଓ ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ଶାରୀରିକ କ୍ରିୟାପାଇଁ ଜୀବ ଉପଯୋଗ କରିଥାଏ ।
  • ସମଗ୍ର ଜନସମାଜକୁ ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଇବାପାଇଁ ନିୟମିତ ଉତ୍ପାଦନ, ସଠିକ୍ ପରିଚାଳନା ଓ ସୁଷମ ବଣ୍ଟନର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

→ କୃଷି ପ୍ରଶାଳୀ

  • ଆଦିମାନବ ଖାଦ୍ୟ ଅନ୍ଵେଷଣ ପାଇଁ ଏଣେତେଣେ ଘୂରିବୁଲୁଥିଲା । ପରେ ସେମାନେ ଜମି ଚାଷକଲେ ଓ ଶସ୍ୟଜାତୀୟ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନ କଲେ ।
  • କୌଣସି ପ୍ରକାର ଗୋଟିଏ ଉଭିଦ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ଚାଷ କରିବାକୁ ଫସଲ (Crop) କୁହାଯାଏ ।

→ ଉଦାହରଣ:
ଗହମ ଫସଲ ଅର୍ଥ ଗୋଟିଏ ଜମିରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଗହମର ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

  • ଫସଲଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟଜାତୀୟ, ପନିପରିବାଜାତୀୟ, ଫଳଜାତୀୟ ଇତ୍ୟାଦି ।
  • ଉତ୍ପାଦନ ଯେଉଁ ଋତୁରେ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ଅନୁସାରେ ଫସଲଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ।
  • ଭାରତ ଏକ ବୃହତ୍ କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶ । ଏହାର ଜଳବାୟୁର ଅବସ୍ଥା; ଯଥା – ତାପମାତ୍ରା, ଆର୍ଦ୍ରତା ଓ ବୃଷ୍ଟିପାତ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭିତ୍ତିରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ ।
  • ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବିବିଧତା ସତ୍ତ୍ଵେ ଦୁଇଟି ଉନ୍ନତ କିସମର କୃଷି ପ୍ରଣାଳୀ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇଛି;

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

ଯଥା – (କ) ଖରିଫ୍ ଫସଲ
(ଖ) ରବି ଫସଲ ।

(କ) ଖରିଫ୍ ଫସଲ (Kharif)
(a)ବର୍ଷା ଦିନେ ଚାଷ କରାଯାଉଥିବା ଫସଲକୁ ଖରିଫ୍ ଫସଲ କୁହାଯାଏ ।
(b) ଜୁନ୍ ମାସରୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସରେ ଏହି ପ୍ରକାର ଫସଲ ଚାଷ କରାଯାଏ ।
(c) ଧାନ, ମକା, ସୋୟାବିନ୍, ଚିନାବାଦାମ ଓ କପା ଇତ୍ୟାଦି ଏ ପ୍ରକାର ଫସଲର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।

(ଖ) ରବି ଫସଲ (Rabi)
(a) ଶୀତଦିନେ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଇଥିବା ଫସଲକୁ ରବି ଫସଲ କୁହାଯାଏ ।
(b) ଅକ୍ଟୋବର ମାସରୁ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏପ୍ରକାର ଫସଲ ଚାଷ କରାଯାଏ ।
(c) ଗହମ, ବୁଟ, ମଟର, ସୋରିଷ ଓ ରାଶି ଇତ୍ୟାଦି ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।

ପ୍ର. ସାଧାରଣତଃ ଶୀତଦିନେ କାହିଁକି ଧାନ ଉତ୍ପାଦନ ହୁଏ ନାହିଁ ?
ଉ : ଧାନଫସଲ ପାଇଁ ପ୍ରଚୁର ଜଳ ଆବଶ୍ୟକ । ଶୀତଦିନେ ଜଳ ଅଭାବ ହେତୁ ଏହି ଫସଲ କେବଳ ବର୍ଷାଦିନେ କରାଯାଏ ।

→ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନର ମୌଳିକ ପ୍ରଣାଳୀ (Basic Agricultural Practices) :
କୃଷି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ । ଏପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ କୃଷି ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ !
ମୁଖ୍ୟ କୃଷି ପ୍ରଣାଳୀଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି –

  • ମୃଭିକା ପ୍ରସ୍ତୁତି
  • ମଞ୍ଜି ବୁଣା
  • ଖତ ଏବଂ ସାର ପ୍ରୟୋଗ
  • ଜଳସେଚନ
  • ଅନାବନା ଗଛ ଦମନ
  • ଅମଳ
  • ସଂରକ୍ଷଣ

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

→ ମୃତ୍ତିକା ପ୍ରସ୍ତୁତି (Preparation of Soil) :

  • ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ପୂର୍ବରୁ ମୃଭିକା ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରାଥମିକ ସୋପାନ ଅଟେ । ହଳଦ୍ଵାରା ମାଟିକୁ ଫସଫସିଆ ଓ ହାଲୁକା କରାଯାଏ ।
  • ମୃତ୍ତିକା ତଳ ଉପର ଏବଂ ହାଲୁକା ହେବାଦ୍ଵାରା ପୋଷକ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ମୃତ୍ତିକା ଉପରକୁ ଆସେ ଓ ଉଭିଦ ଏହାକୁ ସହଜରେ ଗ୍ରହଣକରୁଥିବାରୁ ଏହା କୃଷି ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।
  • ହାଲୁକା ମୃତ୍ତିକା ଜିଆ ଏବଂ ଅଣୁଜୀବ ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ଜୀବଗୁଡ଼ିକ ‘କୃଷକର ବନ୍ଧୁ’ ଅଟନ୍ତି ।
  • ମୃତ୍ତିକାକୁ ତଳ ଉପର କରିବା ଏବଂ ହାଲୁକା କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ଚାଷ କରିବା ବା ହଳ କରିବା କୁହାଯାଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ଲଙ୍ଗଳଦ୍ଵାରା କରାଯାଏ । ଏହା କାଠ କିମ୍ବା ଲୁହାରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।
  • ମାଟି ଓଦାଳିଆ ଥ‌ିବାବେଳେ ହଳ କରାଯାଏ । ହଳ ସମୟରେ ବାହାରୁଥିବା ମାଟିଟେଳାକୁ ମଇଦ୍ବାରା ଗୁଣ୍ଡ କରାଯାଏ ।
  • ଜମି ସମତଳ ହେବାଦ୍ଵାରା ମଞ୍ଜିବୁଣା ଓ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାରେ ହୁଏ । ମଞ୍ଜିବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ଶସ୍ୟର ଆକାର ଓ ଆୟତନ ଅନୁଯାୟୀ ଗୁଣ୍ଡକଲେ ଅଧିକ ଅମଳ ମିଳିଥାଏ ।
  • ମାଟିକୁ ଗୁଣ୍ଡ କରିବାର ବିଭିନ୍ନ ଉପକରଣ ହେଲା – ଲଙ୍ଗଳ, କୋଦାଳ ଓ କଲ୍ଟିଭେଟର ।

ଲଙ୍ଗଳ : ଜମି କର୍ଷଣ, ସାର ବୁଣିବା ଏବଂ ଅନାବନା ଘାସ ଦମନ ପାଇଁ ହଳଲଙ୍ଗଳ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା କାଠରେ ତିଆରି ଏବଂ ଦୁଇଟି ବଳଦ, ଘୋଡ଼ା, ଓଟ କିମ୍ବା ମଇଁଷି ଏହାକୁ ଟାଣନ୍ତି । ଏଥ‌ିରେ ତ୍ରିଭୁଜାକୃତି ଏକ ଲୁହା ପ୍ଲେଟ ଥାଏ, ଯାହାକୁ ଲଙ୍ଗଳମୁଣ୍ଡା କୁହାଯାଏ । ଲଙ୍ଗଳର ଲମ୍ବା ଅଂଶଟିକୁ ଈଷ କୁହାଯାଏ ଓ ହାତରେ ଧରିଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ କଣ୍ଟି କୁହାଯାଏ । ଈଷର ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତଟି ଜୁଆଳି ସହିତ ଦଉଡ଼ି ଦ୍ବାରା ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଜଣେ ଲୋକ ହଳେ ବଳଦ ସାହାଯ୍ୟରେ ଚଳାଇଥାଏ । ଆଜିକାଲି କାଠ ଲଙ୍ଗଳ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଲୁହାଲଙ୍ଗଳର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ।

କଲ୍ଟିଭେଟର : ଆଜିକାଲି ଜମି ହଳ କରିବା ପାଇଁ ଟ୍ରାକ୍ଟର ଦ୍ବାରା ଟଣାଯାଉଥିବା ଲଙ୍ଗଳ ବା କଲ୍‌ଭେଟର ବା ପାୱାର ଟିଲର, ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି । କଲ୍‌ଭେଟର ବ୍ୟବହାର ଦ୍ବାରା ମଜୁରି ଓ ସମୟ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚ ହେଉଛି ।
କୋଦାଳ : ଏହି ଯନ୍ତ୍ର ଦ୍ବାରା ମାଟିକୁ ହାଣି ହାଲୁକା କରିବା ସହ ଅନାବନା ଗଛ ସଫା କରାଯାଏ । ଏଥିରେ ଏକ ଲମ୍ବା କାଠ, ବାଉଁଶ ବା ଲୁହାର ବେଣ୍ଟ ଲାଗିଥାଏ । ଏହି ବେଣ୍ଟରେ ଗୋଟିଏ ଚଉଡ଼ା ଓ ଆଂଶିକ ଲୁହା ପ୍ଲେଟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 1

→ ବୁଣିବା (Sowing):

  • ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନରେ ମଞ୍ଜିବୁଣା ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ।
  • ମଞ୍ଜି ବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ଉନ୍ନତ ମାନର ବିହନ ବାଛିବା ଦରକାର । ଉନ୍ନତ ମାନର ବିହନ ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ, ପରିଷ୍କାର, ସୁସ୍ଥ ଓ ଭଲ କିସମର ହୋଇଥିବା ଦରକାର ।
  • ଭଲ ବିହନ ମନୋନୟନ ପାଇଁ ପାଣିରେ ଭସା ପଦ୍ଧତି ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପାୟ ଅଟେ; କାରଣ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ବିହନଗୁଡ଼ିକ ଫମ୍ପା ଓ ହାଲୁକା ହୋଇଥିବାରୁ ପାଣିରେ ଭାସନ୍ତି ।

ତୁମ ପାଇଁ କାମ :
1. ଗୋଟିଏ ବିକରରେ ଅଧା ପାଣି ନେଇ ଏଥରେ ମୁଠାଏ ଗହମ ମଞ୍ଜି ରଖ୍ ଘାଣ୍ଟ । କିଛି ସମୟ ଅପେକ୍ଷା କଲେ ଦେଖ‌ିବା, ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ପାଣି ଉପରେ ଭାସୁଛନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ଫମ୍ପା ମଞ୍ଜି ହାଲୁକା ଫଳରେ ପାଣିରେ ଭାସନ୍ତି । ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ି ରହନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକ ଓଜନିଆ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ମଞ୍ଜି । ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ବିହନଠାରୁ ଭଲ ବିହନ ଅଲଗା କରିବାପାଇଁ ପାଣିରେ ଭସା ପଦ୍ଧତିଟି ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପାୟ

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

→ ପାରମ୍ପାରିକ ବୁଣିବା ଯନ୍ତ୍ର (Traditional Sowing Machine) :

  • ମଞ୍ଜିବୁଣା ଯନ୍ତ୍ର ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – ପାରମ୍ପରିକ ମଞ୍ଜିବୁଣା ଯନ୍ତ୍ର ଓ ମଞ୍ଜିବୁଣା ଡ୍ରିଲିଙ୍ଗ୍ ଯନ୍ତ୍ର ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 2
ପାରମ୍ପରିକ ପଦ୍ଧତିରେ ମଞ୍ଜି ବୁଣିବା ପାଇଁ କାହାଳୀ ସଦୃଶ ଏକ ଯନ୍ତ୍ରରେ ଢଳାଯାଉଥ‌ିବା ମଞ୍ଜିଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇ ବା ତିନୋଟି ସବୁ ପାଇପ୍‌ଦ୍ୱାରା ମାଟି ଭିତରେ ପଡ଼ିଥାଏ।

→ ମଞ୍ଜିବୁଣା ଡ୍ରିଲିଙ୍ଗ ଯନ୍ତ୍ର (Sowing Drilling Machine) :
ଟ୍ରାକ୍ଟରରେ ଖଞ୍ଜାଯାଇଥ୍‌ ଡ୍ରିଲିଙ୍ଗ୍ ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥରେ ମଞ୍ଜି ବୁଣିଲେ ମଞ୍ଜିଗୁଡ଼ିକ ସମାନଭାବେ, ଠିକ୍ ଦୂରତାରେ ଓ ସମାନ ଗଭୀରତାରେ ପଡ଼ିଥାଏ । ମଞ୍ଜିଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ମାଟି ଘୋଡ଼ାଇ ହୋଇଯିବା ଫଳରେ ପକ୍ଷୀମାନେ ଏଗୁଡ଼ିକ ଖାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ଏକ ନର୍ସରୀରେ ଛୋଟ ମୁଣିରେ ଛୋଟ ଛୋଟ ଉଭିଦ ସବୁ ରଖାଯାଇଥାଏ । ତେବେ କାହିଁକି ଛୋଟ ମୁଣି ଭିତରେ ଛୋଟ ଚାରା ରଖାଯାଏ ?
ଉ-
ଛୋଟ ମୁଣ୍ଡି ଭିତରେ ଚାଶାଗୁଡ଼ିକ ଶିଖିବାଦ୍ୱାରା ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିରାପଦରେ ଗୋଟିଏ ଜାଗାରୁ ଅନ୍ୟ ଜାଗାକୁ ସୁବିଧାରେ ନିଆଯାଇ ପାରେ।

→ ସାର, ଖତ (Fertilizers, Manuring):

  • ମୃତ୍ତିକାରେ ଗଛ ହୃଷ୍ଟପୃଷ୍ଟ ହୋଇ ବଢ଼ିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପୋଷକ ଅତିରିକ୍ତଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଖତ ଓ ସାର କୁହାଯାଏ ।
  • ମୃତ୍ତିକା ଉଭିଦକୁ ଖଣିଜ ପୋଷକ ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହି ଖଣିଜ ପୋଷକଗୁଡ଼ିକ ଉଭିଦର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଏକାନ୍ତ
  • ବାରମ୍ବାର ଜମିରେ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କଲେ ମୃତ୍ତିକାରେ କେତେକ ପୋଷକର ମାତ୍ରା କମିଯାଏ, ଏହାକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ।
  • ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁର ଅପଘଟନରୁ ଯେଉଁ ଜୈବିକ ପଦାର୍ଥ ମିଳିଥାଏ, ତାହାକୁ ଖତ କୁହାଯାଏ ।
  • ସାର ଏକ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ, ଯେଉଁଥରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୋଷକ ବହୁ ପରିମାଣରେ ରହିଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକ କଳକାରଖାନାରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ୟୁରିଆ, ଆମୋନିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍, ସୁପର ଫସ୍‌ଫେଟ୍, ପଟାସ୍ ଓ NPK ରାସାୟନିକ ସାରର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।
  • ରାସାୟନିକ ସାର ମୃତ୍ତିକା ପ୍ରଦୂଷଣର ଏକ ଉତ୍ସ ଅଟେ । ଏହାଦ୍ବାରା ମୃତ୍ତିକାର ଉର୍ବରତା ହ୍ରାସପାଏ ।
  • ମୃତ୍ତିକାର ଉର୍ବରତା ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ରାସାୟନିକ ସାର ସହ ଜୈବିକ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ; କାରଣ ଖତ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ମୃତ୍ତିକା ଉନ୍ନତ ହୁଏ ଓ ତାହାର ଜଳ ଧାରଣ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

ଫସଲ ପର୍ଯ୍ୟାୟ :
ଫସଲ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଦ୍ବାରା ମଧ୍ୟ ମୃତ୍ତିକାରେ ପୋଷକ ପଦାର୍ଥ ପରିପୂର୍ଣ ହୁଏ । ଏହା ଗୋଟିଏ ଜମିରେ ଫସଲ ବଦଳାଇ ଚାଷ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଋତୁରେ ଗହମ ଚାଷ କରୁଥିଲେ । ଏହା ଜମିରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଅଭାବକୁ ଭରଣା କରିଥାଏ ।

ରାସାୟନିକ ସାର ଓ ଖତ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 3
ଖତର ଉପକାରିତା :

  • ଏହା ମୃତ୍ତିକାର ଜଳଧାରଣ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧିକରେ ।
  • ଏହା ମୃତ୍ତିକାକୁ ଛିଦ୍ରଯୁକ୍ତ କରେ; ଫଳରେ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ସହଜ ହୁଏ ।
  • ଏହା ଉପକାରୀ ଅଣୁଜୀବିଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକରେ ।
  • ଏହା ମୃତ୍ତିକାର ଗଠନ ଉନ୍ନତ କରେ ।

→ ଜଳସେଚନ (Irrigation):

  • ବଞ୍ଚିବାପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବ ଜଳ ଆବଶ୍ୟକ କରେ; କାରଣ ଫୁଲ, ଫଳ ଓ ମଞ୍ଜିର ବୃଦ୍ଧି ତଥା ବିକାଶ ପାଇଁ ଏହା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ।
  • ଉଭିଦର ଚେରଦ୍ୱାରା ଜଳ, ଖଣିଜ ଲବଣ ଓ ରାସାୟନିକ ସାର ପୋଷକ ଭାବେ ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଜଳ ଫସଲକୁ ଉଭୟ ହିମପାତ ଓ ଉତ୍ତପ୍ତ ବାୟୁ ପ୍ରବାହରୁ ରକ୍ଷା କରେ ।
  • ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ବ୍ୟବଧାନରେ ଫସଲକୁ ଆବଶ୍ୟକ ଜଳ ଯୋଗାଇ ଦେବାକୁ ଜଳସେଚନ କୁହାଯାଏ । ନିୟମିତ ଜଳସେଚନଦ୍ୱାରା ଜମିର ଆର୍ଦ୍ରତା ରକ୍ଷା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ଜଳସେଚନର ଉତ୍ସ :

  • ଫସଲ, ମୃତ୍ତିକା ଓ ଋତୁ ଅନୁଯାୟୀ ଜଳସେଚନର ସମୟ ଓ ମାତ୍ରା ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • କୂପ, ନଳକୂପ, ପୋଖରୀ, ହ୍ରଦ, ନଦୀ, ଜଳଭଣ୍ଡାର ଓ କେନାଲ ଇତ୍ୟାଦି ଜଳସେଚନର ଉତ୍ସ ଅଟନ୍ତି ।
  • ପୁରାତନ ପଦ୍ଧତିରେ ବିଭିନ୍ନ ଉପାୟରେ ଗୃହପାଳିତ ପଶୁମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶସ୍ତାରେ ଜଳସେଚନ କରାଯାଉଥିଲା ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

ଉଦାହରଣ :
(କ) ମୋଟ (ପୁଲି ପଦ୍ଧତି)
(ଖ) ଚେନ୍‌ ମ୍‌ମ୍ପ
(ଗ) ତେଣ୍ଡା
(ଘ) ଲିଭର ପଦ୍ଧତି

ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗରେ ଡିଜେଲ, ଜୈବଗ୍ୟାସ୍, ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଓ ସୌରଶକ୍ତି ଚାଳିତ ପମ୍ପ୍ ସେଟ୍‌ଦ୍ୱାରା ଜଳ ଉଠାଇବା କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଉଛି ।
ଆଧୁନିକ ଜଳସେଚନ ପଦ୍ଧତିରେ କମ୍ ଜଳ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଛି । ଆଧୁନିକ ଜଳସେଚନ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି –
(a) ଛିଞ୍ଚା ପଦ୍ଧତି ବା ସ୍ପ୍ରିଙ୍କଲର ପଦ୍ଧତି
(b) ବୁନ୍ଦା ପଦ୍ଧତି

→ (a) ଛିଞ୍ଚା ପଦ୍ଧତି ବା ସ୍ପ୍ରିଙ୍କଲର ପଦ୍ଧତି (Sprinkler Irrigation) :
(i) ଅସମତଳ ସ୍ଥାନରେ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଜଳସେଚନ କରାଯାଏ ।
(ii) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଜଳକୁ ପମ୍ପ, ମୁଖ୍ୟନାଳ (Main), ଉପମୁଖ୍ୟନାଳ (Sub-main), ଶାଖାନାଳ (Lateral), ଖାଡ଼ି (Riser) ଓ ସେଚକ (Sprinkler) ମାଧ୍ୟମରେ ଫସଲକୁ କୃତ୍ରିମ ବର୍ଷାରୂପେ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଏ ।
(iii) ମାଟି ବାଲିଆ ହୋଇଥିଲେ, ମୃତ୍ତିକା ସ୍ତର ଅତି ଅଗଭୀର ଥିଲେ, ଜମିକୁ ସମତୁଲ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେଉ ନଥିଲେ, ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣର ସେଚଜଳ ମିଳୁ ନଥୁଲେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଜଳସେଚନ କରାଯାଇଥାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 4
(iv) ଶୁଷ୍ପାଞ୍ଚଳରେ ମରୁଡ଼ି ସମୟରେ ଫସଲକୁ ‘ଜୀବନ ରକ୍ଷାକାରୀ ଜଳସେଚନ’ (Live saving irrigation) ଦେବାପାଇଁ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଉପଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।
(iv) ବିଶେଷକରି ଫଳ ବଗିଚା, ଚା’, କଫି, ଅଳେଇଚ ଆଦି ଅର୍ଥକରୀ ଫସଲ ପାଇଁ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଟେ ।

→ (b) ଜଳସେଚନ (Drip irrigation):
(i) ଏହା ଏକ ଆଧୁନିକ ଜଳସେଚନ ପଦ୍ଧତି ।
(ii) ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଜଳକୁ ପମ୍ପ, ଚାପ ନିୟନ୍ତ୍ରକ (Pressure regulator), ଫିଲ୍ଟର୍ (Filter), ମୁଖ୍ୟନାଳ (Main pipe), ଉପମୁଖ୍ୟ ନଳ (Sub-main), ଲାଟେରାଲ୍ (Lateral), ଏମିଟର
(Emitter) ଭଲଭ୍ (Valve) ଦେଇ ଗଛ ମୂଳକୁ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 5
(iii) ଜଳ ଅଭାବ ଏବଂ ଲବଣତା ସମସ୍ୟା ଥ‌ି ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଜଳ ବୁନ୍ଦା ବୁନ୍ଦା ହୋଇମୂଳରେ ସରୁ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ପାଇପ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ପଡ଼ିଥାଏ ।
(iv) ଏହି ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ଜଳ ଖର୍ଚ୍ଚ ବହୁତ କମ୍ ହୁଏ; କାରଣ କରାଯାଏ ଏବଂ ଗଛ ଗଛ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଫାଙ୍କା ଜାଗାକୁ ଓଦା କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 6

→ ତୃଣକ ଦମନ (Weeding):

  • ଜମିରେ ଫସଲ ସହିତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଅନାବଶ୍ୟକ ଉଭିଦ ଆପେ ଆପେ ବଢ଼ିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଅନାବନା ଗଛକୁ ତୃଣକ କୁହାଯାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଜମିରୁ ନିର୍ମୂଳ କରିବାକୁ ତୃଣକ ଦମନ କୁହାଯାଏ ।
  • ଫୁଲ ଓ ମଞ୍ଜି ଧରିବା ପୂର୍ବରୁ ତୃଣକ ଦମନ କରିବା ଦରକାର । ମଞ୍ଜି ବୁଣିବା ପୂର୍ବରୁ ହଳ କରି କିମ୍ବା ତୃଣକ
  • ତୃଣକ ବଢ଼ୁଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଏବଂ ଫୁଲ ଓ ମଞ୍ଜି ଧରିବା ପୂର୍ବରୁ ତୃଣକମାରୀ (weedicide) ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ।
  • ତୃଣକ ସିଞ୍ଚନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ କପଡ଼ାଦ୍ବାରା ନାକ ଓ ପାଟିକୁ ଘୋଡ଼ାଇ ରଖୁବା ଆବଶ୍ୟକ କାରଣ ଏହା ଶରୀର ପାଇଁ କ୍ଷତିକାରକ ଅଟେ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

ସିଞ୍ଚନ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ତୃଣକମାରୀ କି ପ୍ରଭାବ ପକାଏ ?
ଉ –

  • ତୃଣକମାରୀ କୃଷକର ଶରୀରରେ ପଡ଼ିଲେ କ୍ଷତ ହୋଇଥାଏ, ତେଣୁ ଏହାକୁ ଯନ୍ତ୍ରର ସହ ବ୍ୟବହାର କରିବା
  • ଏହାକୁ ସିଞ୍ଚନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ କପଡ଼ାଦ୍ବାରା ଆଖୁ, ନାକ ଓ ପାଟିକୁ ଘୋଡ଼ାଇବା ଉଚିତ ।

→ ଅମଳ (Harvesting):

  • ପାକଳ ଫସଲକୁ କାଟି ଖଳାକୁ ଆଣିବାକୁ ଅମଳ କୁହାଯାଏ ।
  • ଫସଲ କଟା ମେସିନ୍‌ଦ୍ୱାରା ମୂଳଠାରୁ 3-4 ସେ.ମି. ଉପରକୁ ଫସଲ କଟାଯାଏ ।
  • ଶସ୍ୟଜାତୀୟ ଫସଲକୁ ପବନରେ ଉଡ଼ାଇ ଅଗାଡ଼ି ଓ ଧୂଷ ଅଲଗା କରାଯାଏ ।
  • କପ୍ଟାଇନ୍ (Combine) ନାମକ ମେସିନ୍ ଦ୍ୱାରା ଆଜିକାଲି ଉଭୟ ଧାନକାଟିବା ଓ ଉଡ଼ାଇବା କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଉଛି ।
  • ଅମଳ ହୋଇଥ‌ିବା ଦାନାକୁ କୁଲା ବା ମେସିନ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଉଡ଼ାଇ ଅଗାଡ଼ି ଅଲଗା କରି ମଞ୍ଜି ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ‘ଉଇନୋଇଙ୍ଗ’ (Winnowing) କୁହାଯାଏ

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 7

ଅମଳ ଉତ୍ସବ :
ଅମଳ ସମୟ ସାରା ଭାରତରେ ଆନନ୍ଦ ଉଲ୍ଲାସର ସମୟ । ଏହି ସମୟରେ ପୋଙ୍ଗଲ, ବୈଶାଖୀ, ହୋଲି, ଦିଓ୍ବାଲି, ନୂଆଖାଇ ଓ ବିହୁ ଆଦି ପର୍ବ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା

→ ସଂରକ୍ଷଣ (Storage) :

  • ଅମଳ ପରେ ଶସ୍ୟକୁ ସାଇତି ରଖୁବା ଆବଶ୍ୟକ । କୃଷକମାନେ ଶସ୍ୟକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅଖାରେ, ଦସ୍ତା ପାତ୍ରରେ ସାଇତି ରଖନ୍ତି ।
  • ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ଶସ୍ୟ କୀଟ ଓ ମୂଷା ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଖଣି ବା ଗୋଲାକାର ଉଚ୍ଚ କୋଠାଘର (Silos) ଏବଂ ଶସ୍ୟଭଣ୍ଡାର (Granaries) ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
  • ଶୁଖୁଲା ନିମପତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରି ଘରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ସାଇତି ରଖାଯାଏ ।

ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରୁ ମିଳୁଥିବା ଖାଦ୍ୟ (Food from Animals) :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 8

  • ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନେ ମାଛକୁ ଖାଦ୍ୟଭାବେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଆନ୍ତି ।
  • ଗାଈ, ମଇଁଷି, ଛେଳିର କ୍ଷୀରକୁ ଲୋକମାନେ ଖାଦ୍ୟଭାବେ ଗ୍ରହଣକରନ୍ତି ।
  • କୁକୁଡ଼ା, ବତକ ଆଦିଙ୍କ ଅଣ୍ଡା ଓ ମାଂସ ଖାଦ୍ୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ମାଛ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟପାଇଁ ଭଲ । ଏଥରୁ କଡ଼ ଲିଭର ତେଲ ମିଳିଥାଏ । ଏହା ଭିଟାମିନ୍ ଡି’ ରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

→ ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 1 ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିଚାଳନା - 10

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍

→ ଉପକ୍ରମ :
1. କପାସୂତା, ମଠା, ପାଟ, ଟସର, ଉଲ୍ ଇତ୍ୟାଦି ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଉଭିଦଜାତ ସୂତାରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ତନ୍ତୁ କୁହାଯାଏ ।
2. ପଲିଷ୍ଟର, ନାଇଲନ୍, ରେୟନ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକୁ କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁ କୁହାଯାଏ ।
3. ବେକେଲାଇଟ୍, ପିଭିସି, ସନ୍‌ମାଇକା ଇତ୍ୟାଦି ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।

ପ୍ର. ତୁମେ ଜାଣିଥୁବା ପ୍ରାକୃତିକ ଓ କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ବସ୍ତ୍ର ତଥା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କେତେକ ଜିନିଷର ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କର ।
ଉ-
ପ୍ରାକୃତିକ ଓ କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ବସ୍ତ୍ର –
ଶାଢ଼ି, ପ୍ୟାଣ୍ଟ୍, ସାର୍ଟ, ଧୋତି, ସୁଇଟର, କୋର୍ଟ, ପାଟବସ୍ତ୍ର, ଉଲ୍‌ଟୋପି ।
ପଲିଥୁନ୍ ମୁଣି, ବୋତଲ, ଜାର, ମଗ, ଦଉଡ଼ି, ଗାଲିଚା, ଫୋନ୍, ତାୱା ।

→ ପଲିମର ଓ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ (Polymer and Synthetic Fibres) :

  • କପା, ଝୋଟ, ଉଲ୍, ଟସର ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାକୃତିକ ତନ୍ତୁ ଉଭିଦ ତଥା ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କଠାରୁ ମିଳିଥାଏ; କିନ୍ତୁ କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
  • ପଲିଥନ୍ ଏକ କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଏହା ଏଥୁଲିନ୍ ବା ଏଥୁନ୍ ନାମକ ଏକ ପ୍ରକାର ଗ୍ୟାସୀୟ ଯୌଗିକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଉଚ୍ଚ ତାପ ଓ ଅତ୍ୟଧିକ ଚାପରେ ଏହି ଯୌଗିକର ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ଏକତ୍ର ଯୁକ୍ତହୋଇ ବୃହତ୍ ଅଣୁରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହାକୁ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଏକକ କୁହାଯାଏ । ଏହି ବୃହତ୍ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ସଂଯୋଜିତ ବା ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇ ଆହୁରି ବୃହତ୍ତର ଅଣୁ ଗଠନ କରନ୍ତି । ଏହାର ନାମ ପଲିଏଥୁଲିନ୍ ବା ପଲିଥୁନ୍ ।
  • ପଲିଥୁନ୍ ଏକ ପ୍ରକାର ପଲିମର ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଏହି ପଲିମର ଲମ୍ବା ଶିକୁଳି ଆକୃତି ବିଶିଷ୍ଟ ଓ ଏଥ‌ିରେ ଏକକଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ହାରରେ ଥ‌ିବା ମାଳି ପରି ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି ।
  • ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା ପଲିଷ୍ଟର (ପଲି + ଇଷ୍ଟର) ବସ୍ତୁର ତନ୍ତୁ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଷ୍ଟର ଏକକରୁ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ କହନ୍ତି । ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ ପ୍ରକାର ପଲିମର ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 1

  • ପଲିମର (polymer) ଦୁଇଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘poly’ ଏବଂ ‘mer’ ରୁ ଗଠିତ । ‘ପଲି’(poly) 2 600 ଅନେକ (many) ଏବଂ ‘ମର’ (mer)ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏକା ପ୍ରକାରର ଏକକ (ଅଣୁ)ର ବାରମ୍ବାରତା ।
  • ଉଦ୍ଭିଦ ଜୀବକୋଷର ପ୍ରାଚୀର (ବାହ୍ୟ ଆବରଣ)ରେ ସେଲ୍ୟୁଲୋଜ୍ ନାମକ ଏକ ପ୍ରକାର ପଲିମର ଅଛି । ବହୁ- ସଂଖ୍ୟକ ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଏକକର ସମାହାରରୁ ସେଲ୍ୟୁଲୋଜ୍ ପଲିମର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । କପାର ତନ୍ତୁ ସେଲ୍ୟୁଲୋଜ ପଲିମର୍‌ରେ ଗଠିତ । ଏହା ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପଲିମର । ଶାଳଗଛରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଝୁଣା ଏବଂ ରବର ଗଛର କ୍ଷୀରରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଥିବା ରବର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ପ୍ରାକୃତିକ ପଲିମର ।
  • ସେଲ୍ୟୁଲୋଜ୍ ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପଲିମର ଅଟେ । ଶାଳଗଛରୁ ସଂଗୃହିତ ଝୁଣା ଏବଂ ରବର ଗଛର କ୍ଷୀରରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତକରାଯାଉଥ‌ିବା ରବର ପ୍ରାକୃତିକ ପଲିମରର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।
  • ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଜାତିର ମେଣ୍ଢା, ଛେଳି, ଓଟ, ଚମରୀଗାଈ, ଆଦି ପଶୁମାନଙ୍କର ଲୋମ ବା ତନ୍ତୁକୁ ଉଲ୍ କୁହାଯାଏ । ଉଲ୍‌ରେ ବୁଣାଯାଇଥିବା କପଡ଼ାକୁ ରେଶମ ବସ୍ତ୍ର କହନ୍ତି । ଉଭୟ ରେଶମ ଓ ପଶମ ବସ୍ତ୍ର ପ୍ରାଣୀଜ ପ୍ରାକୃତିକ ତନ୍ତୁ ।
  • ଝୋଟ ନଳିତାଗଛର ବକ୍କଳରୁ ତିଆରି ତନ୍ତୁ ତଥା ଉଭିଦଜ ପ୍ରାକୃତିକ ତନ୍ତୁ ଅଟେ ।
  • ସେହିପରି ରେୟନ, ନାଇଲନ୍, ପଲିଷ୍ଟର, ଏକ୍ରିଲିକ୍ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଅଟନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ଯୌଗିକ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ଏହି ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହି ତନ୍ତୁରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କପଡ଼ାକୁ ପଲିମର ବସ୍ତ୍ର କିମ୍ବା ସଂକ୍ଷେପରେ ପଲିବସ୍ତ୍ର କହନ୍ତି ।

→ ରେୟନ୍ :
(i) ରେଶମ ବା ପ୍ରାକୃତିକ ସିଲ୍‌କ ଦେଖିବାକୁ ସୁନ୍ଦର, ଚକ୍‌କ୍, ପତଳା ଓ ହାଲୁକା ଏବଂ ଏହା ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ଉପଲବ୍‌ଧି ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ନରମ କାଠର ଛୋଟ ଛୋଟ ଖଣ୍ଡକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦ୍ଧତିରେ ପେଷ୍ଟରେ ପରିଣତକଲେ କାଠମଣ୍ଡ ମିଳେ । କାଠମଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା ଅଶୁଦ୍ଧ ସେଲ୍ୟୁଲୋକୁ କେତେକ ରାସାୟନିକ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ୱାରା ବିଶୁଦ୍ଧ ସେଲ୍ୟୁଲୋଜ୍‌ରେ ପରିଣତ କରି ଆଉ କେତେକ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ ଦ୍ଵାରା ସୂକ୍ଷ୍ମ ରେୟନ ତନ୍ତୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ରେୟନ ତନ୍ତୁ, ରେଶମ ବା ପ୍ରାକୃତିକ ସିଲ୍‌ ତନ୍ତୁ ଭଳି ଚକ୍ରଚକ୍ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ କୃତ୍ରିମ ରେଶମ ତନ୍ତୁ ଏବଂ ଏଥିରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ବସ୍ତ୍ରକୁ କୃତ୍ରିମ ରେଶମ ବସ୍ତ୍ର କହନ୍ତି ।

→ ରେୟନ୍ ବସ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗିତା :

  • ରେୟନ୍ ସୂତା ଓ କପାସୂତା ମିଶ୍ରିତ କପଡ଼ାର ଧୋତି, ଶାଢ଼ୀ, ସୁଟ୍, ପ୍ୟାଣ୍ଟ, ସାର୍ଟ, ଫ୍ରକ୍ ଆଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉଛି ।
  • ଏହି କପଡ଼ାରୁ ମଧ୍ୟ ବିଛଣା ଚାଦର, କବାଟ ଓ ଝରକାର ପରଦା, ଶେଯ ଓ ତକିଆ ଖୋଳ ଆଦି ତିଆରି
  • ରେୟନ ସୂତା ଓ ଭଲ ମିଶ୍ରିତ କପଡ଼ାରୁ ଗାଲିଚା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରାଯାଉଛି ।
  • ରେୟନ ସୂତାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଗଜ୍ କନା, କପାସୂତା ଗଜ୍ କନାଠାରୁ ଭଲ, କାରଣ ରେୟନ୍ ଗଜ୍ କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ସହଜରେ ବାହାରିଯାଏ ।
  • ମୋଟର ଟାୟାର, ହୋସ୍ ପାଇପ୍, କନ୍‌ଭେୟର ବେଲଟ୍ ଆଦିର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ରେୟନ୍ ତନ୍ତୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

→ ନାଇଲନ୍ ତନ୍ତୁର ଧର୍ମ ଓ ଉପଯୋଗିତା :
ନାଇଲନ୍ ଅନ୍ୟ ଏକ ମନୁଷ୍ୟକୃତ ତନ୍ତୁ । 1931 ମସିହାରେ ଆମେରିକାର ନ୍ୟୁୟର୍କ ସହରରେ ଏବଂ ଇଂଲଣ୍ଡର ଲଣ୍ଡନ ସହରରେ ଏକା ସମୟରେ ନାଇଲନ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା । ନ୍ୟୁୟର୍କର N ଓ Y ଅକ୍ଷର ଦ୍ଵୟକୁ ଏବଂ ଲଣ୍ଡନର L, O, N ଅକ୍ଷର ତ୍ରୟକୁ ନେଇ ନାଇଲନ୍‌ ଶବ୍ଦର ସୃଷ୍ଟି ।

→ ନାଇଲନ୍ ତନ୍ତୁର ଧର୍ମ :

  • ଶକ୍ତ, ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଓ ହାଲୁକା ଅଟେ ।
  • ଅତି କମ୍ ଜଳ ଶୋଷଣ କରୁଥିବାରୁ ଶୀଘ୍ର ଶୁଖ୍ଯାଏ ।
  • ପତଳା ଓ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ।
  • ଚକ୍‌କ୍ କରେ ଓ ସହଜରେ ସଫାକରି ହୁଏ ।
  • ଲୋଚାକଚା ହୁଏ ନାହିଁ ଓ ଏଥରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାଙ୍ଗପଡ଼େ ।
  • ଏଥିରେ କୀଟ ବା ଫିମ୍ପି ଲାଗନ୍ତି ନାହିଁ ।

→ ନାଇଲନ୍ ତନ୍ତୁର ଉପଯୋଗିତା :

  • ନାଇଲନ୍ ତନ୍ତୁରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଦଉଡି଼ ଷ୍ଟିଲ୍ ଦଉଡ଼ିଠାରୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଥିରୁ ଘରୋଇ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ, ପର୍ବତ ଆରୋହଣ ପାଇଁ ଓ ଆକାଶ ଛତା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦଉଡ଼ି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
  • ଏହାର ଉଚ୍ଚମାନର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଗୁଣ ଯୋଗୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଇଲାଷ୍ଟିକ୍ ଦଉଡ଼ି, କାର୍‌ର ସିଟ୍ ବେଲ୍ସ, ତମ୍ବୁର କପଡ଼ା, ଟୁଥ୍ ବ୍ରସ୍, ବ୍ୟାଗ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଏଥିରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
  • ନାଇଲନ୍ ଖୁବ୍ ଶକ୍ତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରାଂଶ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
  • ଏଥିରେ ବୁଣାଯାଇଥିବା ମୋଜା, ଗଞ୍ଜି, ମଶାରି କନା, ଛତା ଆଦି ଦେଖିବାକୁ ସୁନ୍ଦର ଓ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ । ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ସହଜରେ ସଫା କରିହୁଏ ।
  • ନାଇଲନ୍‌ରୁ ମାଛ ଧରା ଜାଲ ଓ ବନ୍ସୀ ସୂତା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ।
  • ମଟର ଟାୟାର୍ ଓ କନ୍‌ଭେୟର ବେଲ୍‌ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏହି ତନ୍ତୁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
  • ନାଇଲନ୍ ଓ ଉଲ୍ ମିଶ୍ରିତ କପଡ଼ାରୁ ସ୍ଟେଟର୍, ପୋଷାକ କନା, କମ୍ବଳ, ଗାଲିଚା ଆଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ।
  • ଏହାର ଜଳ ଅବଶୋଷଣ ଶକ୍ତି ଖୁବ୍ କମ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଥୁରେ ତିଆରି ଜାଲ, ମଶାରି, ତମ୍ବୁକନା, ବ୍ୟାଗ୍ ଆଦି ଓଦାହେଲେ ଶୀଘ୍ର ଶୁଖୁଏ ।
  • ଧୋଇବା ସମୟରେ ଘର୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଏବଂ ଫିମ୍ପି, ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ, ଅସରପା ଆଦି ଦ୍ବାରା ଏହି ତନ୍ତୁର କ୍ଷୟ ଘଟେ ନାହିଁ ।BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 2

→ ପଲିଷ୍ଟର (Polyster):

  • ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଫୁଲ ଓ ପାଚିଲା ଫଳର ବାସ୍ନା ସେଗୁଡ଼ିକରେ ଥ‌ିବା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଇଷ୍ଟର୍‌ ନାମକ ରାସାୟନିକ ଯୌଗିକ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ ।
  • ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କୃତ୍ରିମ ଅତର, ଥଣ୍ଡା ପାନୀୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥରେ ମିଶାଯାଇଥିବା ମନୁଷ୍ୟକୃତ ସୁଗନ୍ଧ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଇଷ୍ଟର ଅଟେ !
  • ପ୍ରକୃତିରୁ ଏହିପରି ଅନେକ ଇଷ୍ଟର ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ଯୌଗିକ ମିଳିଥାଏ ।
  • ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ଅନେକ ଇଷ୍ଟର୍ (ester) ଯୌଗିକ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରେ ।
  • ଇଷ୍ଟର ଏକକକୁ ନେଇ ଗଠିତ ପଲିମର୍‌କୁ ପଲିଷ୍ଟର୍ (Polyster / Polyester) କୁହାଯାଏ ।

→ ଟେରିଲିନ୍ ବସ୍ତ୍ରର ବିଶେଷତ୍ଵ ଓ ଉପଯୋଗିତା :

  • ଟେରିଲିନ୍ ବା ଡେକ୍ସନ୍ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଲିଷ୍ଟର୍‌ର ଯୌଗିକ ଅଟେ ଓ ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପଲିମର ।
  • ଏଥିରୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ସୂତା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ସୂତାରୁ ଟେରିଲିନ୍ ବସ୍ତ୍ର ବୁଣାଯାଏ ।

→ ବିଶେଷତ୍ଵ :

  • ଏଗୁଡ଼ିକ ଶକ୍ତ ଓ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ।
  • ଏଗୁଡ଼ିକ ଲୋଚାକଚା ହୁଏ ନାହିଁ ଓ ଏଥରେ ଭାଙ୍ଗ ଦୀର୍ଘଦିନ ରହେ ।
  • ଏଥରେ କୀଟ ଓ ଫିମ୍ପି ଲାଗନ୍ତି ନାହିଁ ।
  • ଏହା ଜଳ ଅବଶୋଷଣ କ୍ଷମତା କମ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ଶୀଘ୍ର ଶୁଖୁଏ ।
  • ଏହା ବସ୍ତ୍ର ଶୀଘ୍ର ସଫା ହୁଏ ।
  • ଉକ୍ତ ବସ୍ତ୍ର ଧୋଇବାବେଳେ ଘର୍ଷଣ ଜନିତ କ୍ଷୟ ହୁଏ

→ ପଲିଷ୍ଟରର ଉପଯୋଗିତା (Uses) :

  • ଏହି ତନ୍ତୁ ସୁଟ୍, ଜ୍ୟାକେଟ୍, ସାର୍ଟ, ଟ୍ରାଉଜର୍ ଓ ଶାଢ଼ି ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ରାସାୟନିକ ଶିଳ୍ପରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସୁରକ୍ଷା ବସ୍ତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
  • ରାସାୟନିକ ଶିଳ୍ପରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସୁରକ୍ଷା ବସ୍ତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
  • କନ୍‌ଭେୟର୍ ବେଲ୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ବିଭିନ୍ନ ଜିନିଷ ରଖୁବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ବୋତଲ, ଜାର୍, ବାସନକୁସନ, ଫଟୋଉଠାଇବା ଫିଲ୍ମ, ଅଡ଼ିଓ କ୍ୟାସେଟ୍‌ର ଟେପ୍, ପାଲବନ୍ଧା ଡଙ୍ଗାର ପାଲ ଆଦି ‘ପେଟ୍ ପଲିଷ୍ଟର’ ରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।

→ ଏପ୍ରିଲିକ୍ (Acrylic) :

  • ଏକ୍ରିଲିକ୍ ଏକ ମନୁଷ୍ୟକୃତ ପଲିମର୍ । ଏହି ସୂତା ଦେଖୁବାକୁ ଉଲ୍ ଭଳି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ କୃତ୍ରିମ ଉଲ୍ କୁହାଯାଏ ।
  • କେତେକ ଜଣାଶୁଣା ଏକ୍ରିଲିକ୍ ତନ୍ତୁ ହେଲା – ଅରଲନ୍ (Orlon), ଏକ୍ରିଲନ୍ (acrilon) ଓ କାଶ୍‌ମିଲନ୍ (Cashmilon) ।

ସାରଶା
କେଉଁଟିକୁ କିପରି ଚିହ୍ନିବ (ଦୀପ କିମ୍ବା ମହମବତୀ ଶିଖାରେ ଖଣ୍ଡେ ସୂତା ଜାଳ)
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 3

→ ପଲିମର (କୃତ୍ରିମ ବା ସଂଶ୍ଳେଷିତ) ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସୁବିଧା ଓ ଅସୁବିଧା :
ସୁବିଧା :

  • କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଶସ୍ତା ଓ ସହଜରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ।
  • କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ମଜବୁତ୍ ଓ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ । ଏହା ଲୋଚାକଚା ହୁଏ ନାହିଁ ।
  • କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଧୋଇବାସ ହଜ ଓ ଶୀର୍ଘ ଶୁଝାଏ ।
  • ଫିମ୍ପି, ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ, ଅସରପା, ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରଦ୍ୱାରା ଏହାର କ୍ଷୟ ଘଟେ ନାହିଁ ।
  • କୃତ୍ରିମ ତନ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଦେଖୁବାକୁ ଚକ୍ରଚକ୍ ଓ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ମିଳିଥାଏ ।

→ ଅସୁବିଧା :

  • ଏହା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ବାୟୁ ଚଳାଚଳ ହୋଇପାରୁ ନ ଥିବାରୁ ଏହା ଝାଳ ଅବଶୋଷଣ କରେ ନାହିଁ ।
  • ଇସ୍ତ୍ରୀ କଲାବେଳେ ଉଚ୍ଚ ତାପମାତ୍ରାରେ ଏହା ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇପାରେ ।
  • ଏହି ତନ୍ତୁ ନିର୍ମିତ ବସ୍ତ୍ର ପିନ୍ଧି ବିଜ୍ଞାନାଗାର କିମ୍ବା ରୋଷେଇଘରେ କାର୍ଯ୍ୟକରିବା ବିପଦଜନକ । କାରଣ ଏହା ଶୀଘ୍ର ନିଆଁ ଧରିପାରେ ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ (Plastics) :
Plastic ଶବ୍ଦଟି ଦୁଇଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – Plastikos ଏବଂ Plastos ଯାହାର ଅର୍ଥ ଯଥାକ୍ରମେ ଯେକୌଣସି ଆକାର ଓ ଆକୃତି ଧାରଣ କରିବା ପ୍ରକୃତି ଓ ଢାଞ୍ଚାରେ ଢାଳି ତିଆରି କରିବା ।

1. ଯେଉଁ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ପଦାର୍ଥକୁ ତାପ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଇଚ୍ଛାମୁତାବକ ଆକୃତି ଦେଇ ହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ କୁହାଯାଏ ।
2. ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ଏକ ପଲିମର୍ । କେତେକ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସରେ ଏକକଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଧାଡ଼ିରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରହୁଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଲିନିଅର୍ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ (Linear Plastics) କୁହାଯାଏ ।
3. ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ରେ ଏକକଗୁଡ଼ିକ ଜାଲଭଳି ଛନ୍ଦାଛନ୍ଦା ହୋଇ ରହିଥ‌ିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ରସ୍‌ଲିଂକ୍‌ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ Cross-linded plastics) କୁହାଯାଏ ।

ଇଂଲଣ୍ଡର Alexander Parkes (1855) ନାମକ ଜଣେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଥମେ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌କୁ ପାର୍କେସାଇନ୍ (Parkesine) କୁହାଯାଏ ।

4. ଉତ୍ତପ୍ତ ତରଳ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌କୁ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ଛାଞ୍ଚରେ ଢଳାଯାଏ ଏବଂ ଏହା ଥଣ୍ଡା ହେଲେ କଠିନ ଜିନିଷଟିକୁ ଛାଞ୍ଚରୁ ବାହାର କରାଯାଏ । ଏ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅବଲମ୍ବନରେ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ଚଦର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
5. ଉତ୍ତପ୍ତ ତରଳ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ ସୂକ୍ଷ୍ମ ରନ୍ଧ୍ରବିଶିଷ୍ଟ ଯନ୍ତ୍ରରେ ଢାଳି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମୋଟେଇର ସୂତା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାରର ସୂତାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ କୁହାଯାଏ ।
6. ତରଳ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରଙ୍ଗ ମିଶାଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗର ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକର ପ୍ରକାରଭେଦ :
(i) ଭୌତିକ ପ୍ରକୃତିକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(a) ଥର୍ମୋପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ (Thermoplastics)
(b) ଥର୍ମୋସେଟିଙ୍ଗ୍ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ (Thermo-setting plastics) ବା ଥର୍ମୋସେଟ୍ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍
(ii) କେତେକ କଠିନ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌କୁ ଉତ୍ତପ୍ରକଲେ ନରମ ହୋଇ ତରଳ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆସେ ଏବଂ ଥଣ୍ଡାକଲେ କଠିନ ହୋଇଯାଏ । ଏହି ଗୁଣଥ‌ିବା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ ଥର୍ମୋପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ କୁହାଯାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ବୈଖ୍ୟକ ଏକକ ସଜ୍ଜା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 4
(iii) ଅନ୍ୟ କେତେକ କଠିନ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌କୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ତାହା ନରମ ହୁଏନାହିଁ କିମ୍ବା ତରଳ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆସେ ନାହିଁ । ଏହି ଗୁଣଥ‌ିବା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌କୁ ଥର୍ମୋସେଟିଙ୍ଗ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ କୁହାଯାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରସ୍‌ଲିଙ୍କଡ଼ ଏକକ ସଜ୍ଜା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 5
(iv) ପଲିଥନ୍, PVC, ଥର୍ମୋକୋଲ୍, ଏକ୍ରିଲିକ୍ ଓ ଟେପ୍‌ଲନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଥର୍ମୋପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ ଉଦାହରଣ ହୋଇଥିବାବେଳେ ବେକେଲାଇଟ୍‌, ମେଲାମାଇନ୍, ଫର୍ମିକା ଇତ୍ୟାଦି ଥର୍ମୋସେଟିଙ୍ଗ୍‌ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସର ପ୍ରଭୃତି (Nature of Plastics):

  • ନମନୀୟତା ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ଏଥୁରୁ ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
  • ତାପ କୁପରିବାହୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
  • ଏହା ଅଭଙ୍ଗୁର, ହାଲୁକା, ଶକ୍ତ ଏବଂ ଦୀର୍ଘକାଳ ସ୍ଥାୟୀ ଅଟେ ।
  • ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାର ଆଦି ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥଦ୍ବାରା ଏହା କ୍ଷୟ ହୁଏନାହିଁ ।
  • ପ୍ରସ୍ତୁତିବେଳେ ଯେକୌଣସି ରଙ୍ଗ ମିଶାଇ ଏହାକୁ ରଙ୍ଗିନ୍ କରାଯାଇପାରେ ।
  • ମେଲାମାଇନ୍ ପରି ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ଅଗ୍ନିନିରୋଧକ ଅଟେ ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ର ଉପଯୋଗିତା (Uses of Plastics):
(i) ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ ତିଆରି ଜିନିଷର ମୂଲ୍ୟ କାଚ, ଚୀନାମାଟି ଓ ଧାତୁତିଆରି ଜିନିଷ ଅପେକ୍ଷା ଶସ୍ତା, ସୁନ୍ଦର, ହାଲୁକା, ଦୀର୍ଘକାଳ ସ୍ଥାୟୀ ଓ
(ii) ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାର ରହିଛି; ଯଥା –

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 6

(a) ପଲିଥନ୍ – ମୁଣି, ବିଭିନ୍ନ ପାଉଚ୍ ବୋତଲ ଓ ମଗ୍ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
(b) ପିଭିସି – ଶିଶି, ବୋତଲ, ଜାର୍, ଜଗ୍, ମଗ୍ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
(c) ପଲିପ୍ରପିନ୍ – ଦଉଡ଼ି, ଗାଲିଚା, ମାଛଧରା ଜାଲ ସୂତା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
(d) ପଲିଷ୍ଟିରିନ୍ – କାଚ ଦ୍ରବ୍ୟ, କ୍ୟାମେରା, ଫୋନ୍, ଟିଭି ପ୍ୟାକିଙ୍ଗରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
(e) ଟେଫ୍‌ଲନ୍ – ନନ୍‌ଷ୍ଟିକ୍ କଡ଼େଇ, ତାୱା, ପ୍ରେସର କୁକର୍ ଆଦି ଭିତରପଟେ ଏହାର ଆବରଣ ଦିଆଯାଏ ।
(f) ଏପ୍ରିଲିକ୍ – ବସ୍, କାର ଇତ୍ୟାଦିର ଝରକା କାଚ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
(g) ବେକେଲାଇଟ୍ – ବିଦ୍ୟୁତ୍‌ ଉପକରଣ, ରେଡ଼ିଓ ଓ TV ବାକ୍ସ ଇତ୍ୟାଦି ଏଥୁରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
(h) ଫର୍ମିକା – କାଠ ଜିନିଷ ଉପରେ ଏହାକୁ ଆବରଣ ଭାବେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(i) ମେଲାମାଇନ୍ – ଟାଇଲ୍ ଓ ଅଗ୍ନିନିରୋଧକ କପଡ଼ା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ଓ ପରିବେଶ (Plastics and Environment):

  • ଅଧିକାଂଶ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ପଦାର୍ଥକୁ ମାଟିରେ ଥିବା ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନଷ୍ଟ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଜୈବ ଅବକ୍ଷୟ ଅଯୋଗ୍ୟ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍’ କୁହାଯାଏ ।
  • ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ନିତ ସମସ୍ୟାର ଭୟାବହତାକୁ ଉପଲବ୍ଧି କରି 2009 ମସିହାରେ ଭାରତ ସରକାର ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ସମ୍ପର୍କିତ ଏକ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଛନ୍ତି ।
  • ଏହି ଆଇନ ଅନୁଯାୟୀ ଏଣିକି କୌଣସି ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିବା କାରଖାନା ପୁନଃଚକ୍ରଣ ଅଯୋଗ୍ୟ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ପାରିବେ ନାହିଁ । ପରିବେଶ ତଥା ଜୀବଜଗତର ସୁରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଆଇନ ସ୍ଵାଗତଯୋଗ୍ୟ ପଦକ୍ଷେପ ଅଟେ ।

→ ପ୍ଲାଷ୍ଟିସ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ବ୍ୟବହାର କମାଇବା ପାଇଁ ଆମେ କ’ଣ କରିପାରିବା ?
(i) ଲିଥନ୍ ମୁଣି ବଦଳରେ କାଗଜ ଠୁଙ୍ଗା ବ୍ୟବହାର କରିବା ।
(ii) ପଲିଥନ୍ ବ୍ୟାଗକୁ ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହାର କରିବା ।
(iii) ଅବ୍ୟବହୃତ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ ପୁନଃଚକ୍ରଣ କରାଇବା ।
(iv) ହୋଟେଲରୁ ଖାଦ୍ୟପଦାର୍ଥ ପତ୍ରପୁଡ଼ିଆ କିମ୍ବା କାଗଜ ଡବାରେ ଆଣିବା ।
(v) ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍‌ର ବ୍ୟବହାର କମାଇବା ଦିଗରେ ସଚେତନ ହେବା ଓ ଏହାର ବ୍ୟବହାରକୁ ସୀମିତ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦାବଳୀ :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 3 ସଂଶ୍ଳେଷିତ ତନ୍ତୁ ଓ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍‌ସ୍ 7

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ: ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 8 Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

→ ଉପକ୍ରମ:
ଅନେକ ଜୀବ ଅଛନ୍ତି, ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଖାଲି ଆସ୍‌ରେ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନେ ହେଲେ ଅଣୁଜୀବ ବା ଜୀବାଣୁ । ଏମାନଙ୍କୁ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାହୁଏ ।

→ ତୁମ ପାଇଁ କାମ :

  • ଗୋଟିଏ ବିକରରେ କିଛି ଓଦା ମାଟି ସଂଗ୍ରହ କରି ସେଥିରେ ପାଣି ମିଶାଇ ତାକୁ ଘାଣ୍ଟି କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ରଖୁଲେ ସେଥିରେ ଛୋଟ ଛୋଟ ମାଟି ପିଣ୍ଡୁଳା ସବୁ ତଳ ଭାଗରେ ବସିଯାଇଛି । କିଛି ସମୟ ପରେ ଗୋଳିଆପାଣିରୁ ଏକ ବୁନ୍ଦା ନେଇ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣରେ ଦେଖୁରେ ଏକାଧିକ ଛୋଟ ଛୋଟ ଜୀବ ଦେଖାଯିବ ।
  • ପୋଖରା କିମ୍ବା ଗଡ଼ିଆରୁ ଗୋଟିଏ ଟୋପା ପାଣି ଆଣି ଏକ ସ୍ଲାଇଡ୍ ଉପରେ ରଖ୍ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣରେ ଦେଖିଲେ, ଅନେକ ଛୋଟ ଛୋଟ ଜୀବ ଘୂରି ବୁଲୁଥିବାର ଦେଖିପାରିବ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

→ ଅଣୁଜୀବ। (Micro organisms):
(1) ଯେଉଁ ଛୋଟ ଛୋଟ ଜୀବମାନଙ୍କୁ କେବଳ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣରେ ଦେଖୁହୁଏ, ସେମାନଙ୍କୁ ଅଣୁଜୀବ କୁହାଯାଏ ଏଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ନାରି ପ୍ରକାରର; ଯଥା –

  • ବୀଜାଣୁ,
  • ଆଦିପ୍ରାଣୀ,
  • କବକ,
  • ଶୈବାଳ ।

(2) ଅଣୁଜୀବ ଜଗତରେ ଭୂତାଣୁ ଏକ ବିଚିତ୍ର ସତ୍ତା, ଯାହାକୁ ଏକ ପ୍ରହେଳିକା ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି।
କାରଣ- (କ) ଏହାର ଆକାର ଏତେ ଛୋଟ ଯେ କେବଳ ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନିକ୍‌ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣରେ ଏକ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଏହି ଛବି ଭୂତାଣୁର ପ୍ରକୃତ ମାପର 5 ପ୍ରାୟ 20,000 ଗୁଣ । ଏହାକୁ ମିଲି ମାଇକ୍ରନ୍‌ରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
(1 ମିଲି ମାଇକ୍ରନ୍ = \(\frac {1}{1000}\) ମାଇକ୍ରନ୍)
(ଖ) ଉଦ୍ଭଦ, ପ୍ରାଣୀ ଓ ବୀଜାଣୁମାନଙ୍କରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା କେତେକ ଲକ୍ଷଣକୁ ହିଁ ଭିଭି କରି ଆମେ ଭୂତାଣୁର ଉପସ୍ଥିତି ଅନୁମାନ କରିଥାଉ ।
(ଟ) ଭୂତାଣୁ କେବଳ ପୋଷକ ଜୀବର କୋଷ ଭିତରେ ରହି ନିଜର ବଂଶବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।
(ଘ) ବୀଜାଣୁ ଉଭିଦ କିମ୍ବା ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ କୋଷ ହିଁ ଭୂତାଣୁର ପୋଷକ ।
(ଙ) ପୋଷକ କୋଷ ବାହାରେ ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ବା ଜଡ଼ – ଜୀବନର ଲେଶମାତ୍ର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଇନଥାଏ ।

(3) ଭୂତାଣୁ ଦ୍ଵାରା ହେଉଥ‌ିବା ରୋଗ – ସର୍ଦ୍ଦି, ଇନଫ ଏଞ୍ଜା ( ଫ ), ପୋଲିଓ, ହାଡ଼ଫୁଟି ଇତ୍ୟାଦି । ଆଦିପ୍ରାଣୀଦ୍ଵାରା ହେଉଥ‌ିବା ରୋଗ – ତରଳ ଝାଡ଼ା, ଆମାଶୟ, ମ୍ୟାଲେରିଆ ଜ୍ଵର ଇତ୍ୟାଦି । ବୀଜାଣୁଦ୍ବାରା ହେଉଥ‌ିବା ରୋଗ – ଟାଇଫଏଡ୍, ଯକ୍ଷ୍ମା ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ 1

→ଅଣୁକବମାନଙ୍କର ପ୍ର।ପ୍ତି ସ୍ଥାନ।:

  • ଅଣୁଜୀବମାନେ ସବୁଠାରୁ ସରଳ ଏବଂ କ୍ଷୁଦ୍ର । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଏକକୋଷୀ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବହୁକୋଷୀ ଅଟନ୍ତି ।
  • ଏମାନେ ସାଧାରଣତଃ ମାଟି, ପାଣି, ପବନ, ମେରୁ ଅଞ୍ଚଳ, ଉଷ୍ଣପ୍ରସ୍ରବଣର ଉତ୍ତପ୍ତ ଜଳ, ସମୁଦ୍ର, ମରୁଭୂମି ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଦେହର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରେ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି।
  • କେତେକ ଅଣୁଜୀବ (ଏମିବା) ଏକକୋଷୀ ଏବଂ ଏକାକୀ ବାସକରୁଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ କବକ ଏବଂ ବୀଜାଣୁ ସଂଘ ବା ମଣ୍ଡଳ ଗଠନ କରି ବାସକରନ୍ତି ।

→ଅଣୁଜୀବମାନଙ୍କ ସହ ଆମର ସମ୍ପର୍କ :

  • ଅଣୁଜୀବମାନେ ଆମର ଅନେକ ଉପକାର ଓ ଅପକାର କରିଥା’ନ୍ତି । ଦହି, ପାଉଁରୁଟି, ଚକୁଳି, ଇଡ଼ିଲି ଓ କେକ୍ ଆଦି ଖାଦ୍ୟପଦାର୍ଥ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏମାନେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି।
  • ଏକ ସୁସ୍ଥ ପରିବେଶ ଗଠନ କରିବାରେ ଏମାନେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି ।
  • ଜୀବାଣୁମାନେ ଔଷଧ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଓ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

→ଦହି ଓ ପାଉଁରୁଟି ପ୍ରସ୍ତୁତି :
ବୀଜାଣୁମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କ୍ଷୀରରୁ ଦହି ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ । କ୍ଷୀରରେ ଅଳ୍ପ ଦହି ମିଶାଇ ରଖୁଦେଲେ ପରଦିନ ଏହା ଦହିରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ । ଦହିରେ ବିଭିନ୍ନ ଅଣୁଜୀବ ଥାଆନ୍ତି । କ୍ଷୀରକୁ ଦହିରେ ପରିଣତ କରିବାରେ ଲାକ୍ଟୋବାସିଲସ୍ ନାମକ ଏକ ବୀଜାଣୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଛେନା, ଆଚାର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ମଧ୍ୟ ବୀଜାଣୁମାନେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।

→ଶିଚ୍ଛଭିତ୍ତିକ ବ୍ୟବହାର:
ସୁରାସାର, ମଦ ଏବଂ ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ (ଭିନେଗାର) ଉତ୍ପାଦନରେ ଅଣୁଜୀବ ଦରକାର ହୋଇଥାଏ । ଇଷ୍ଟ ବ୍ୟବହାର କରି ସୁରାସାର ଓ ମଦ ତିଆରି କରାଯାଇଥାଏ । ବାର୍ଲି, ଗହମ, ଚାଉଳ, ଫଳରସ ଭଳି ଶର୍କରା ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟରେ ଇଷ୍ଟ ମିଶାଇଲେ ଏହାର ବଂଶବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ଇଷ୍ଟଦ୍ୱାରା ଶର୍କରାରୁ ସୁରାସାର ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିକୁ କିଣ୍ବନ କୁହାଯାଏ ।

→ଔଷଧୀୟ ବ୍ୟବହାର:
1. ରୋଗ ହେଲେ ଡାକ୍ତର ଆମକୁ ଜୀବଘ୍ନ ବଟିକା ଖାଇବାକୁ କିମ୍ବା ପେନିସିଲିନ୍ ଇଞ୍ଜେକସନ୍ ନେବାକୁ କହିଥାଆନ୍ତି । ଏହା ଅଣୁଜୀବରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଜୀବଘ୍ନଗୁଡ଼ିକର କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ରୋଗକାରକ ଅଣୁଜୀବମାନଙ୍କୁ ମାରିଦେବା କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କର ବଂଶବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା । ବୀଜାଣୁ ଏବଂ କବକ ବ୍ୟବହାର କରି ଆଜିକାଲି ଅନେକ ଔଷଧ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲାଣି । ଅଣୁଜୀବରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଷ୍ଟୁପ୍ଟୋମାଇସିନ୍, ଟେଟ୍ରାସାଇକ୍ଲିନ୍, ଏରିଥ୍ରୋମାଇସିନ୍ ଭଳି କେତେକ ଜୀବଘ୍ନ ଅନେକ ରୋଗର ଉପଶମ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

2. ସର୍ଭି ଓ ଫ୍ ଭଳି ଭୂତାଣୁଜନିତ ରୋଗର ନିରାକରଣ ଜୀବଘ୍ନ ବ୍ୟବହାର ଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ ।

ଶିଶୁ ତଥା ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଟିକା ଦିଆଯାଏ କାହିଁକି ?

  • ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ରୋଗକାରକ ଅଣୁଜୀବ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ଶରୀର ଭିତରେ ପ୍ରତିପିଣ୍ଡ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ପୁନର୍ବାର ରୋଗକାରୀ ଅଣୁଜୀବ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତି, ଏଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିରୋଧ କିପରି ହୋଇପାରିବ ଶରୀର ତାହା ଜାଣିପାରିଥାଏ ।
  • ଯଦି ମୃତ କିମ୍ବା ଦୁର୍ବଳ ଅଣୁଜୀବକୁ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ଦିଆଯାଏ; ତେବେ ଏହାଦ୍ଵାରା ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିପିଣ୍ଡ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଅଣୁଜୀବକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରେ ଏବଂ ମାରିଦେଇଥାଏ ।
  • ଏହି ପ୍ରତିପିଣ୍ଡ ଆମ ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଆମକୁ ରୋଗକାରୀ ଅଣୁଜୀବର ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ । ଟିକା ଆମ ଶରୀରରେ ଏହି କାମ ହିଁ କରିଥାଏ ।
  • ଟିକା ନେବା ଫଳରେ ହଇଜା, ଯକ୍ଷ୍ମା, ବସନ୍ତ ଏବଂ ହିପାଟାଇଟିସ୍ ଭଳି ଅନେକ ମାରାତ୍ମକ ରୋଗରୁ ନିରାକରଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ବିଭିନ୍ନ ରୋଗର ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷାପାଇବା ପାଇଁ ପିଲାବେଳେ ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଟିକା ନେଇଥାଉ । ସବୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଟିକା ଦେବା ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ । ପୋଲିଓ ରୋଗରୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଆମେ ଦୂରଦର୍ଶନ ଏବଂ ପ୍ରକୃତରେ ଏହି ରୋଗର ନିରାକରଣ ପାଇଁ ଏକ ଟିକା !
  • ମଣିଷ ତଥା ପଶୁପକ୍ଷୀମାନଙ୍କୁ ରୋଗର ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଆଜିକାଲି ବହୁ ପରିମାଣରେ ଟିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଗଲାଣି !

→ମୃତ୍ତିକାର ଉର୍ବରତା ବୃଦ୍ଧି :

  • ମାଟିରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନର ପରିମାଣ ଅଧ୍ବକ କରାଇ ଏହାର ଉର୍ବରତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ପାଇଁ କେତେକ ବୀଜାଣୁ ଓ ନୀଳହରିତ୍‌ ଶୈବାଳ ଭଳି ଅଣୁଜୀବ ନିୟୋଜିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।
  • ଏଗୁଡ଼ିକ ବାୟୁମଣ୍ଡନରୁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସଂଗ୍ରହ ଓ ବିବନ୍ଧନ କରି ମୂର୍ତ୍ତିକାର ଉର୍ବରତା ବଢ଼ାଇଥାଆନ୍ତି । ଏହି ଅଣୁଜୀବଗୁଡିକୁ ‘‘ଜୈବିକ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧକ’’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

→ପରିବେଶ ସୁରକ୍ଷା :
(1) ଅଣୁଜୀବମାନେ ପ୍ରାଣୀ ଏବଂ ଉଭିଦମାନଙ୍କର ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ, ଅଳିଆ ଆବର୍ଜନା, ପଚାସଢ଼ା ପଦାର୍ଥ ଅପଘଟନ କରାଇ ସରଳ ପଦାର୍ଥ ସବୁକୁ ମୃତ୍ତିକାରେ ମିଶାଇ ଦିଅନ୍ତି । ଏହା ଉଭିଦମାନଙ୍କର ବୃଦ୍ଧିରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ବହୁ ପରିମାଣରେ ମୃତ ଉଭିଦ ଓ ପଶୁପକ୍ଷୀ ତଥା ଏମାନଙ୍କର ମଳ, ମୂତ୍ର ଏବଂ ମାଟିରେ ଜମିରହିଥିବା ସମସ୍ତ ଜୈବିକ ଅଳିଆର ଅପଘଟନ ଅଣଜୀବମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ହେବା ଫଳରେ ପରିବେଶ ପ୍ରଦୂଷଣମୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

  • ଲୁଇ ପାଶ୍ଚର (Louis Pasteur) 1857. ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ କିଣ୍ବନ ପଦ୍ଧତି ଉଦ୍ଭାବନ କରିଥିଲେ ।
  • ଆଲେକ୍‌ଜାଣ୍ଡର ଫ୍ଲେମିଂ (Alexander Fleming) 1929 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପେନିସିଲିନ୍ ନାମକ ଆଣ୍ଟିବାଇଓଟିକ୍ ଉଦ୍ଭାବନ କରିଥିଲେ ।
  • ଏଡ୍ଡ୍ ଜେନର (Edward Jenner) 1798 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବସନ୍ତ ରୋଗର ନିରାକରଣ ପାଇଁ ଟିକା ଉଦ୍ଭାବନ କରିଥିଲେ ।

→କ୍ଷତିକାରକ ମାଇକ୍ରୋ ଅଣୁଜୀବ । (Harmful Micro-organisms):
(i) କେତେକ ଅଣୁଜୀବ ମଣିଷ, ଉଭିଦ ତଥା ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଦେହରେ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରାନ୍ତି । ଏହି ରୋଗକାରକ ଅଣୁଜୀବମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟାଧ୍ଵଜାତକ କୁହାଯାଏ ।

→ମଣିଷ ଶରୀରରେ ରେ। ଗକାରକ ଅଣୁକାବ।:
1. ଆମ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ବ୍ୟାଧ୍ଵଜାତକଗୁଡ଼ିକ ପିଇବାପାଣି, ଖାଦ୍ୟ କିମ୍ବା ଆମ ପ୍ରଶ୍ବାସରେ ନେଉଥିବା ଅମ୍ଳଜାନଦ୍ୱାରା ପ୍ରବେଶ କରିଥାଆନ୍ତି । କରିଥାଆନ୍ତି । ଜଣେ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସହ ମିଳାମିଶା କଲେ ଏମାନେ ସିଧାସଳଖ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ କେତେକ କୀଟ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀ ଅଣୁଜୀବଜନିତ ରୋଗର ବାହକ ରୂପେ କାମ କରିଥାଆନ୍ତି ।

କେତେକ କୀଟ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀ ଅଣୁଜୀବଜନିତ ରୋଗର ବାହକ ରୂପେ କାମ କରିଥାଆନ୍ତଏମାନେ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ କିମ୍ବା ଆବର୍ଜନା ଉପରେ ବସନ୍ତି । ବ୍ୟାଧ୍ଵଜାତକଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ଶରୀରରେ ଲାଗିଯାଆନ୍ତି । ଘୋଡ଼ାଯାଇ ନଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟ ଉପରେ ଯେତେବେଳେ ଏହି ମାଛିମାନେ ବସନ୍ତି, ସେଥ‌ିରେ ବ୍ୟାଧ୍ଵଜାତକଗୁଡ଼ିକୁ ଛାଡ଼ିଦିଅନ୍ତି । ଏହି ସଂକ୍ରମିତ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇଲେ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ତେଣୁ ସବୁବେଳେ ଖାଦ୍ୟପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ ଘୋଡ଼େଇ ରଖୁବା ଉଚିତ । ମାଈ ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶା ରୋଗବାହକର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ । ଏହା ମ୍ୟାଲେରିଆ ପରଜୀବୀର ବାହକ । ମାଈ ଏଡ଼ିସ୍ ମଶା ଡେଙ୍ଗୁ ଜ୍ଵର ଭୂତାଣୁର ବାହକ । ଆମେ କିପରି ମ୍ୟାଲେରିଆ ଓ ଡେଙ୍ଗୁ ଜ୍ଵରର ବିସ୍ତାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ?”

ଯେଉଁ ଅଣୁଜୀବଜନିତ ରୋଗଗୁଡ଼ିକ ଜଣେ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ବାୟୁ, କଳ, ଖାଦ୍ୟ କିମ୍ବା ଶାରୀରିକ ସଂସ୍ପର୍ଶଦ୍ବାରା ସୁସ୍ଥ ମଣିଷ ଦେହକୁ ସଞ୍ଚରିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗ କୁହାଯାଏ । ହଇଜା, ସର୍ଦ୍ଦି, ହାଡ଼ଫୁଟି, ଯକ୍ଷ୍ମା ଇତ୍ୟାଦି ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

2. ମଣିଷଠାରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଆଣ୍ଠୁକୀଚଚ୍ଚନିତ କେତେକ ସାଧାରଶ ରୋଗ:
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ 2

ରବର୍ଟ କକ୍ (Robert Koch) 1876 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବାସିଲସ୍ ବୀଜାଣୁ ଜନିତ ଆର୍ଥ୍ରାକ୍‌ସ ରୋଗ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।

3. ଉଦମାନଙ୍କର ଅଣୁଜୀବଜନିତ ରୋଗ:
ଗହମ, ଧାନ, ଆଳୁ, ଲେମ୍ବୁ, ସେଓ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଭିଦମାନଙ୍କରେ ଅଣୁଜୀବମାନେ ରୋଗ କରାଇଥା’ନ୍ତି । ରୋଗଦ୍ଵାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହେବା ଫଳରେ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ 3

→ଖାଦ୍ୟ ବିଷାକ୍ତ ହେବା :
କେତେକ ଅଣୁଜୀବ ଦ୍ଵାରା ଖାଦ୍ୟ ବିଷାକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଖାଦ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଏହି ଅଣୁଜୀବ ନିଜର ବଂଶବୃଦ୍ଧି କରି ବିଷ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଆନ୍ତି । ଏହା ଖାଦ୍ୟକୁ ବିଷାକ୍ତ କରିଦିଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଅନେକ ସାଙ୍ଘାତିକ ରୋଗ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଖାଦ୍ୟ କିପରି ନଷ୍ଟ ନହେବ ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହାର ସଂରକ୍ଷଣ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

→ଖାଦ୍ୟ ପରିରକ୍ଷଣ (Food Preservation):
(i) ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ନଥ‌ିବା ପାଉଁରୁଟିକୁ ଓଦା ଅବସ୍ଥାରେ ରଦେଲେ ଏହା କବକ ଦ୍ବାରା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଅଣୁଜୀବ ଖାଦ୍ୟକୁ ନଷ୍ଟ କରିଦିଅନ୍ତି । ଏଥିରୁ ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ବାହାରେ । ଏହାର ସ୍ବାଦ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ଏବଂ ଏହାର ରଙ୍ଗ ମଧ୍ୟ ବଦଳିଯାଏ । ଖାଦ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେବା ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଖାଦ୍ୟ ପରିରକ୍ଷଣର କେତେକ ପଦ୍ଧତି ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା ।

ରାସାୟନିକ ପଦ୍ଧତି :
(ii) ଆଚାରକୁ ଅଣୁଜୀବ ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଏଥ‌ିରେ ଲୁଣ କିମ୍ବା ଅମ୍ଳ ମିଶାଯାଇଥାଏ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ବେନ୍‌ଏଟ୍ ଏବଂ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ମେଟାବାଇସଲ୍‌ଫାଇଟ୍‌ ଆଦି ସାଧାରଣ ପରିରକ୍ଷକ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଜାମ୍ ଓ ସ୍ଟାସ୍ ନଷ୍ଟ ନ ହେବା ପାଇଁ ସେଥ‌ିରେ ଏହି ପରିରକ୍ଷକଗୁଡ଼ିକ ମିଶାଯାଇଥାଏ ।

ଲୁଣ ଦ୍ବାରା ପରିରକ୍ଷଣ :
(iii) ବୀଜାଣୁ ବୃଦ୍ଧିରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ମାଂସ ଓ ମାଛକୁ ଶୁଖୁଲା ଲୁଣ ଦ୍ବାରା ଆବୃତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଁଳା, କଞ୍ଚା ଆମ୍ବ ଓ ତେନ୍ତୁଳି ଇତ୍ୟାଦିରେ ଲୁଣ ମିଶାଇବା ଦ୍ଵାରା ଏଗୁଡ଼ିକର ପରିରକ୍ଷଣ ହୋଇଥାଏ ।

ଚିନି ଦ୍ବାରା ପରିରକ୍ଷଣ :
(iv) ଜାମ୍, ଜେଲି ଏବଂ ସ୍ଟ୍ରାସର ପରିରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଚିନି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଚିନି ଏଗୁଡ଼ିକର ଜଳୀୟ ଅଂଶକୁ କମାଇଦେଇ ବୀଜାଣୁ ବୃଦ୍ଧି ରୋକିଥାଏ ।

ତୈଳ ଏବଂ ଭିନେଗାର୍ ଦ୍ୱାରା ପରିରକ୍ଷଣ :
(v) ଆଚାରରେ ମିଶୁଥ‌ିବା ତୈଳ ଏବଂ ଭିନେଗାର ଏଗୁଡ଼ିକୁ ନଷ୍ଟ ହେବାକୁ ଦେଇ ନଥାଏ । କାରଣ ଏହି ପରିବେଶରେ ବୀଜାଣୁମାନେ ବଞ୍ଝାପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ବେଳେବେଳେ ପନିପରିବା, ଫଳ, ମାଛ ଓ ମାଂସ ଆଦିର ପରିରକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ : ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ

ଗରମ ଏବଂ ଥଣ୍ଡା କରିବା ଦ୍ୱାରା ପରିରକ୍ଷଣ :
ପ୍ୟାକେଟରେ ଆସୁଥ‌ିବା କ୍ଷାରକୁ ପାଶ୍ଚରୀକରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ନଷ୍ଟ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।
(vi) ଅନିଷ୍ଟକାରୀ ଅଣୁଜୀବମୁକ୍ତ ପାଣ୍ଟ ରୀକକୃତ କ୍ଷୀରକୁ ଗରମ ନକରି ଖୁଯାଇଥାଏ । 70° ସେଲ୍‌ସିୟସ୍ ତାପମାତ୍ରାରେ କ୍ଷୀରକୁ 15 – 30 ସେକେଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗରମ କରି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଥଣ୍ଡା କରାଯାଇ ସାଇତି ରଖାହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଅଣୁଜୀବ ବୃଦ୍ଧି ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଲୁଇପାଶ୍ଚର ଏହି ପଦ୍ଧତି ଉଦ୍ଭାବନ କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ ପାଶ୍ଚରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ସାଇତି ରଖ୍ ଏବଂ ପ୍ୟାକିଂ ପଦ୍ଧତି :
(vii) ଏବେ ଶୁଖୁଲା ଫଳ ଏବଂ ପନିପରିବା ମଧ୍ୟ ଅଣୁଜୀବମାନଙ୍କ ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ବାୟୁରୁଦ୍ଧ ମୁଦା ପପାକେଟରେ ଚିକ୍ରି କରାହେଲ। ଶି।

→ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନ (Nitrogen firation) :
(i) ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଯବକ୍ଷାରଜାନକୁ ବିବନ୍ଧିତ କରି ଉଭିଦକୁ ଯୋଗାଇଥା’ନ୍ତି । ସୋୟାବିନ୍ ଏବଂ ମଟର ଭଳି ଡାଲିଜାତୀୟ ଉଭିଦର ଚେରରେ ଥିବା ମୂଳ ଗ୍ରନ୍ଥିକା ବା ଗଣ୍ଠି ମଧ୍ୟରେ ରାଇଜୋବିଅମ୍ ବାସକରନ୍ତି ।
(ii) ବିଜୁଳି ମାରିବା ସମୟରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧିତ ହୋଇ ବର୍ଷାଜଳ ସହିତ ମିଶି ଭୂପୃଷ୍ଠକୁ ଆସେ ଓ ଏହାକୁ ଉଭିଦ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ଚକ୍ର । (Nitrogen cycle) :
BSE Odisha 8th Class Science Notes Chapter 2 ଅଣୁଜୀବ ଉପକାରୀ ଓ ଅପକାରୀ 4

(i) ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଶତକଡ଼ା 78 ଭାଗ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ରହିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଉପାୟମାନ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଏହା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଉଭିଦମାନଙ୍କ ଶରୀରକୁ ଆସିବା ସହ ପୁନଶ୍ଚ ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ଫେରିଯାଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଯବକ୍ଷାରଜାନର ପରିମାଣ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ଏହାକୁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଚକ୍ର କୁହାଯାଏ ।

(ii) ମାଟିରେ ଥ‌ିବା କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀଳହରିତ୍ ଶୈବାଳ ଏବଂ ବୀଜାଣୁ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରୁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନ କରି ଯୌଗିକ ପଦାର୍ଥରେ ପରିଣତ କରନ୍ତି ଏବଂ ମୃତ ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କୁ ମାଟିରେ ଥ‌ିବା ବୀଜାଣୁ ଓ କବକ ଅପଘଟନ କରି ଯୌଗିକ ପଦାର୍ଥରେ ପରିଣତ କରନ୍ତି ।

ବିଷୟଭିତ୍ତିକ ଶବ୍ଦୀ ବଳୀ:
ଶୈବାଳୀ – Algae
ଆଣ୍ଟିବାୟୋଟିକ୍ । – Antibiotic
ଆଣ୍ଟିବଡିଗୁଡିକ । – Antibodies
ବୀଜାଣୁ – Bacteria
ବାହକ – Carrier
ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗ – Comunicable disease
ଫେମେଣ୍ଟେସନ୍ । – Fermentation
କବକ – Fungi
ଲାକ୍ଟୋବ୍ୟାସିଲିସ୍ । – Lactobacillus
ମାଇକ୍ରୋବ ବା ମାଇକ୍ରୋଅର୍ଗାନଜିମ୍ । – Microbe or Microorganism
ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଚକ୍ର । – Nitrogen cycle
ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନ। – Nitrogen Fixation
ପେଷ୍ଟ୍ୟୁରିଜେସନ୍। – Pasteurisation
ପାଥୋଜେନ । – Pathogen
ସଂରକ୍ଷଣ – Preservation
ପ୍ରୋଟୋଜୋଆ । – Protozoa
ରାଇଜୋବିୟମ୍ । – Rhizobium
ଟିକା – Vaccine
ଭୂତାଣୁ – Virus
ଖମୀର । – Yeast
ସଂରକ୍ଷଣକାରୀ – Preservative
ଭିଟାମିନ୍ । – Vitamin

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 8 Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

अनुशीलनी

1. इन प्रश्नों के उत्तर दीजिए

(क) भारी वर्षा हुई तो क्या हुआ ?
उत्तर:
नानी के गाँव में एक बहुत बड़ा कुआँ था । उसमें चार-छह मेंढ़क रहते थे । भारी वर्षा हुई तो कुएँ में पानी भर गया । पानी उस कुएँ से बाहर आने लगा । पानी की उस बाढ़ में कुएँ में रहनेवाले मे ढ़क बाहर निकल आए ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

(ख) बाहर निकले मेंढ़कों की क्या हालत हुई ?
उत्तर:
बाहर निकले मेंढ़कों खुशी से इधर-उधर उछलने लगे । एक शरारती मेंढ़क गर्व से सड़क पर उछलने लगा । एक गाड़ी के पहिए के नीचे वह आ गया, पर बच गया । अपने को बलशाली मानवाला एक मेंढक कूदते सम साँप के मुँह से बच गया । तीसरे मेंढ़क की पिछली टाँग साइकिल से टूट गई ।

(ग) आदमी घर से निकले तो पहले क्या करें ?
उत्तर:
घर से निकले तो पहले अपने को काबू में रखे। अपने को बड़ा न माने । विनयी बने । गुस्सा न करे । दूसरों के साथ अच्छा बर्ताव करे । दूसरों के साथ मिलजुलकर रहना सीखे । उसका व्यवहार दूसरों को बुरा न लगे, किसी को

(घ) कैसा व्यवहार अशिष्ट समझा जाता है ?
उत्तर:
दूसरों से झगड़ना, नाराज होना, गाली-गलौज करना, चिल्लाना, जिद करके अकड़ना, बिना पूछे दूसरों की चीज छूना, दूसरों के काम में दखल देना जैसे व्यवहारों को अशिष्ट समझा जाता है । हमारा व्यवहार दूसरों को बुरा लगना, हमारे कारण को असुबिधा होना या दिल को दुख होना भी अशिष्ट व्यवहार हैं।

(ङ) शिष्टता किन-किन कामों में है ?
उत्तर:
अपनी बुरी आदतों को रोकने, अपने मन और भावों hi काबू में रखने, जोर-जोर से न बोलने, बड़ों और गुरुजनों का सम्मान करने, सहपाठियों से मित्र भाव रखने, छोटों को स्नेह करने, अपनी बारी का इंतज़ार करने, लाईन में आने, स्कूल तथा ट्राफिक के नियम मानने में शिष्टता है ।

(च) आदमी के दोस्त या दुश्मन कैसे बनते हैं ?
उत्तर:
आदमी के व्यवहार से दोस्त या दुश्मन बनते हैं । हम ऐसा व्यवहार करें कि वह दूसरों को बुरा न लगे, उनकी असुविधा न हो, उनके दिल को कोई दुःख न पहुँचे । इससे लोग दोस्त वन जाएँगे । हम झगड़ा करेंगे, गाली देंगे, दूसरों के काम में दखल देंगे तो लोग हमारे दुश्मन बन जाएँगे ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

2. निम्न प्रश्नों के उत्तर एक-दो वाक्यों में दीजिए :

(क) अनुपम कहाँ रहता है ?
उत्तर:
अपुनम भुवनेश्वर में रहता है ।

(ख) एक दिन क्या हुआ ?
उत्तर:
एक दिन भारी वर्षा हुई ।

(ग) कुएँ में कौन थे ?
उत्तर:
कुएँ में चार-छह मेंढ़क रहते थे ।

(घ) बाढ़ आने पर मेंढ़कों की क्या दशा हुई ?
उत्तर:
पानी की उस बाढ़ में मेंढ़क कुएँ से बाहर आ गए।

(ङ) पहले मेंढ़क की क्या हालत हुई ?
उत्तर:
पहला मेंढ़क ऐंठकर सड़क पर उछलते समय एक गाड़ी के पहिए के नीचे आ गया, पर बच गया ।

(च) तीसरे मेंढ़क का स्वभाव कैसा था ?
उत्तर:
तीसरा मेंढ़क बड़ा घमंडी था ।

(छ) मेंढ़की ने अपने बच्चों से क्या कहा ?
उत्तर:
मेंढ़की ने अपने बच्चों से कहा कि खबरदार, बाहर निकलो तो अपने को बचाना सीखो, संभलकर चलो, आफत से बचो !

(ज) विनयी होने का क्या मतलब है ?
उत्तर:
विनयी होने का मतलब है घमंड न करना, अपने को बड़ा न मानना ।

(झ) आदमी के बच्चों को क्या करना चाहिए ?
उत्तर:
आदमी के बच्चों को दूसरों के साथ मिलजुलकर रहना चाहिए ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

3. निम्न प्रश्नों के उत्तर दीजिए :

(क) किसने कहानी सुनाई ?
उत्तर:
नानी ने कहानी सुनाई ।

(ख) मेंढ़क सड़क पर क्या करने लगे ?
उत्तर:
मेंढ़क सड़क पर फुदकने लगे ।

(ग) मेंढ़क की कौन-सी टाँग टूट गई ?
उत्तर:
मेंढ़क की पिछली टाँग टूट गई ।

(घ) अपने अच्छे बर्ताव से लोग क्या बनेंगे ?
उत्तर:
अपने अच्छे बर्ताव से लोग दोस्त बनेंगे।

4. निम्नलिखित विकल्पों में से सही उत्तर चुनिए :

(क) आदमी जानवर से अच्छा है, क्यों कि उसमें ज्यादा:
(i) बल है
(ii) बुद्धि है
(iii) सुंदरता है
(iv) नम्रता है
उत्तर:
(ii) बुद्धि है

(ख) विनय का भाव क्या है ? सही विकल्प चुनिए –
(i) अपने को बड़ा मानना
(ii) अपने को बड़ा न मानना,
(iii) दूसरे को पीटना
(iv) दूसरे के साथ नाचना
उत्तर:
(ii) अपने को बड़ा न मानना

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

(ग) बड़ों और गुरुजनों का क्या करना चाहिए ?
(i) सम्मान करना
(ii) स्नेह करना
(iii) आदर करना
(iv) इंतजार करना
उत्तर:
(i) सम्मान करना

भाषाकार्य

5. इन शब्दों को देखिए इनके दो रूप होते हैं।
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 9
गया, आया, हुआ आदि रूप सही हैं ।
आ, आआ, हुया नहीं होता ।

6. सही वर्तनी लिखिए:
पहिआ, विस्व, सौहाद्र, बजरगं, छाति, एंठ, काबु, नानि, पुछा, भाइ, र्बताव, असिस्ट, भर्द, दुसरा
उत्तर:

  • पंहिआ — पहिया
  • सौहाद्र —  सौहार्द
  • छाति — छाती
  • विस्व — विश्व
  • बजरगं — बजरंग
  • एंठ — ऐंठ
  • काबउ — काबू
  • पुछा — पूछा
  • बताव — बर्ताव
  • भर्द — भद्र
  • नानि — नानी
  • भाइ — भाई
  • असिस्ट — अशिष्ट
  • दुसरा — दूसरा

7. निम्नलिखित वाक्यों को सुधार कर लिखिए:

(i) एक बार भारी वर्षा हुआ ।
(ii) दूसरों के झगड़ना अच्छी बात नहीं ।
(iii) आदमी के आचरण सभ्य होता है ।
(iv) उसका पिछला टाँग टूट गया ।
(v) वह मेरा ओर देखने लगा ।
शुद्ध वाक्य
(i) एक बार भारी वर्षा हुई ।
(ii) दूसरों से झगड़ना अच्छी बात नहीं है ।
(iii) आदमी का आचरण सभ्य हाता है।
(iv) उसकी पिछली टाँग टूट गई ।
(v) वह मेरी ओर देखने लगा ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

जानिए :
निम्नलिखित शब्दों को देखिए इन्हें ‘संज्ञा ” शब्द कहते हैं ।
संज्ञा शब्द कर्त्ता या कर्म हो सकते हैं ।
कुआँ, मेंढक, वर्षा, बाढ़, पानी, रात, कहानी, अनुपम, ‘भुवनेश्वर, मालिक, साँप, बच्चा, खुशी, टोली, आदत, सौहार्द, मित्रता, कक्षा

इन संज्ञा शब्दों को निम्नलिखित वर्गों में सजाइए –
(क) व्यक्तिवाचक
(ख) द्रव्यवाचक
(ग) जातिवाचक
(घ) समूहवाचक
(ङ) भाववाचक
उत्तर:
(क) व्यक्तिवाचक- अनुपम, भुवनेश्वर
(ख) द्रव्यवाचक- पानी
(ग) जातिवाचक – कुआँ, मेंढक, वर्षा, बाढ़, रात, कहानी, मालिक, साँप, बच्चा
(घ) समूहवाचक टोली,कक्षा
(ङ) भाववाचक खुशी, आदत, सौहार्द, मित्रता

8. उचित संज्ञा और विशेषण शब्दों को जोड़िए :

क — ख
अच्छी — दुनिया
भद्र — आदत
भारी — साँप
बड़ा — वर्षा
बुरी — आदत
खुली — दुनिया
उत्तर:
क — ख
अच्छी — कहानी
भद्र — व्यवहार
भारी — वर्षा
बड़ा — साँप
बुरी — आदत
खुली — दुनिया

9. उदाहरण के अनुसार वचन बदलिए :

(i) घर – घर
मेंढ़क – मेंढ़क
पाँव — पाँव
साँप — साँप

(ii) रात — टाँगे
सड़क — सड़कें
साइकिल — साइकिलें
टाँग — टाँगो
ढूह — दूहें
आदत — आदतें

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

(iii) कुआँ — कुऐ
पहिया — पहियाँ
बेटा — बेटे
बच्चा — बच्चे
कीड़ा — कीड़े
लड़का — लड़के

(iv) कहानी — कहानियाँ
गाड़ी — गाड़ियाँ
डाली — डालियाँ
नदी — नदियाँ
लड़की — लड़कियाँ

10. समानार्थी शब्द लिखिए:

  • दुश्मन — शत्रु
  • सौहार्द — मित्रता
  • अशिष्ट — असभ्य
  • ढूह — टीला
  • ऊधमी — शरारती

11. निम्नलिखित शब्दों के लिंग बदलिए :

  • नानी — नाना
  • मेंढ़की — मेंढ़क
  • बहन — बहनोई
  • माँ — बाप

12. विशेषण छाँटिए :
(क) बाहर – ……………..
अचानक – ……………..
दुःखी – ……………..
उत्तर: दु:खी

(ख) मतलब – ……………..
अशिष्ट – ……………..
व्यवहार – ……………..
उत्तर: अशिष्ट

(ग) जरूरी – ……………..
बात – ……………..
उसने – ……………..
उत्तर: जरूरी

(घ) शरारती – ……………..
खुशी – ……………..
के साथ – ……………..
उत्तर: शरारती

(ङ) सम्मान – ……………..
गुरुजन – ……………..
होशियार – ……………..
उत्तर: होशियार

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

(च) अच्छा – ……………..
जानवर – ……………..
चाहिए – ……………..
उत्तर: अच्छा

(छ) कुआँ – ……………..
बड़ा – ……………..
चिल्लाना – ……………..
उत्तर:
(छ) बड़ा

परीक्षोपयोगी अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

एक-एक वाक्य में उत्तर दीजिए :

प्रश्न 1.
अनुपम कहाँ रहता था ?
उत्तर:
अनुपम भुवनेश्वर में रहता था।

प्रश्न 2.
अनुपम के घर कौन आई ?
उत्तर:
अनुपम के घर उसकी नानी आई ।

प्रश्न 3.
नानी ने रात को किसे कहानी सुनाई ?
उत्तर:
नानी ने रात को अनुपम को कहानी सुनाई ।

प्रश्न 4.
नानी ने कब कहानी सुनाई ?
उत्तर:
नानी ने रात को कहनी सुनाई ।

प्रश्न 5.
कुआँ किसके गाँव में था ?
उत्तर:
कुआँ नानी के गाँव में था ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 6.
कुएँ में कितने मेंढ़क रहते थे ?
उत्तर:
कुएँ में चार-छह मेंढ़क रहते थे ।

प्रश्न 7.
मेंढ़क कुएँ में दिन-रात क्या करते थे ?
उत्तर:
मेंढ़क कुएँ में दिन-रात उछलते-कूदते और टर्र-टर्र करते थे

प्रश्न 8.
मेंढ़क किसके मालिक बने हुए थे ?
उत्तर:
में ढ़क मानो कुएँ के मालिक बने हुए थे ।

प्रश्न 9.
मेंढ़क कुएँ में रहते समय किस स्वभाव के हो गए थे ?
उत्तर:
मेंढक कुएँ में रहते समय उधमी और शरारती हो गए थे ।

प्रश्न 10.
कुएँ में पानी कैसे भर गया ?
उत्तर:
एक बार भारी वर्षा हुई तो कुएँ में पानी भर गया ।

प्रश्न 11.
मेंढ़क कैसे बाहर निकल आए ?
उत्तर:
कुएँ में पानी भरकर बाहर आने लगा तो पानी की उस बहाव में में ढ़क बाहर निकल आए ।

प्रश्न 12.
मेंढ़क क्यों खुशी से फूल उठे ?
उत्तर:
बाहर की खुली दुनिया सामने देखकर में ढ़क खुशी से फूल उठे ।

प्रश्न 13.
कौन-सा मेंढ़क किसीका सुनता न था ?
उत्तर:
मेंढकों में से जो सबसे शरारती था, वह किसीका सुनता न था ।

प्रश्न 14.
शरारती मेंढ़क ने गाड़ी देखकर क्या किया ?
उत्तर:
शरारती मेंढ़क गाड़ी देखकर ऐंठकर उछलने लगा और पहिए के नीचे जा गिरा, पर बच गया ।

प्रश्न 15.
दूसरा मेंढ़क अपने को क्या मानता था ?
उत्तर:
दूसरा मेंढक अपने को बड़ा बजरंगबली मानता था ।

प्रश्न 16.
दूसरा मेंढ़क किससे बच गया ?
उत्तर:
एक साँप मुँह बाये आया तो दूसरा में ढ़क छिपकर बच गया ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 17.
तीसरे मेंढ़क का स्वभाव कैसा था ?
उत्तर:
तीसरा में ढ़क बड़ा घमंडी था ।

प्रश्न 18.
तीसरा मेंढ़क छाती फुलाकर क्या कहता था ?
उत्तर:
तीसरा में ढ़क छाती फुलाकर कहता था कि मेरी बराबरी करने वाला अभी पैदा नहीं हुआ ।

प्रश्न 19
तीसरे मेंढ़क की क्या दुर्दशा हुई ?
उत्तर:
तीसरे में ढ़क की पिछली टाँग पर एक साइकिल सर्र से निकल गई और उसकी टाँग टूट गई ।

प्रश्न 20.
मेंढ़की पास की ढूह पर क्या कर रही थी ?
उत्तर:
मेंढ़की पास की ढूह पर में ढ़कों की यह दुर्दशा देख रही थी ।

प्रश्न 21.
मेंढ़की ने अपने बच्चों से क्या कहा ?
उत्तर:
मेंढ़की ने अपने बच्चों से कहा “देखो बच्चो ! खबरदार बाहर निकलो तो अपने को बचाना सीखो; संभलकर चलो आफत से बचो ।

प्रश्न 22.
अनुपम ने अपनी नानी से क्या पूछा ?
उत्तर:
अनुपम ने अपनी नानी से पूछा, “नानीजी ! हम घर से बाहर निकलें तो क्या करे ?”

प्रश्न 23.
नानी ने किस प्रकार के व्यवहार को पहली बात कही ?
उत्तर:
नानी ने अपने को काबू में रखने को पहली बात कही।

प्रश्न 24.
अपने को काबू में रखने का मतलब क्या है ?
उत्तर:
अपने को काबू में रखने का मतलब है कि अपने को “बड़ा न मानना ।

प्रश्न 25.
विनय का भाव क्या है ?
उत्तर:
अपने को बड़ा न मानना विनय का भाव है।

प्रश्न 26.
कौन – सा बर्ताव सबको अच्छा लगता है
उत्तर:
गुस्सा न करना, घमंड न करना यह बर्ताव सबको अच्छा लगता है

प्रश्न 27.
अनुपम विनयी होगा तो क्या होगा ?
उत्तर:
अनुपम विनयी होगा तो दूसरे उससे प्यार करेंगे ।

प्रश्न 28.
नानी के अनुसार कौन अपने को बचाते हैं ?
उत्तर:
नानी के अनुसार कीड़े-मकोड़े और जानवर अपने को बचाते हैं ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 29.
घर में रहते समय बच्चों को क्या सीखना चाहिए ।
उत्तर:
घर में रहते समय बच्चों को माता-पिता की बात मानना, भाई-बहनों के साथ रहना सीखना चाहिए ।

प्रश्न 30.
स्कूल में रहते समय बच्चों को क्या सीखना चाहिए ?
उत्तर:
स्कूल में रहते समय बच्चों को मित्रों के साथ अच्छा बर्ताव करना सीखना चाहिए ।

प्रश्न 31.
घर हो या बाहर, बच्चों को किस ओर सावधान रहना चाहिए ?
उत्तर:
घर हो या बाहर, बच्चों को इस ओर सावधान रहना चाहिए कि उनका व्यवहार दूसरों को बुरा न लगे, किसी को असुविधा न हो, किसी का दिल न दुखे ।

प्रश्न 32.
किस-किस आचरण को अशिष्ट माना जाता है ?
उत्तर:
दूसरों से झगड़ना, नाराज होना, गाली-गलौज करना, चिल्लाना, जिद करके अकड़ना, बिना पूछे दूसरे की चीज छूना, दूसरे के काम में दखल देना आदि आचरणों को अशिष्ट माना जाता है ।

प्रश्न 33.
क्या भद्र व्यवहार कहलाता है ?
उत्तर:
अपनी बुरी आदतों को रोकना, अपने मन और भावों को काबू में रखना भद्र व्यवहार कहलाता है ।

प्रश्न 34.
बड़ों और छोटों को कैसा व्यवहार करने को स्कूल में सिखाया जाता है ?
उत्तर:
बड़ों और गुरुजनों का सम्मान करने और छोटों को स्नेह करने को स्कूल में सिखाया जाता है ?

प्रश्न 35.
सहपाठियों से कैसा व्यवहार करना चाहिए ?
उत्तर:
सहपाठियों से सौहार्द भाव रखना चाहिए ।

प्रश्न 36.
स्कूल में किसका इंतजार करने को सिखाया जाता है?
उत्तर:
स्कूल में अपनी बारी का इंतजार करने को सिखाया जाता है।

प्रश्न 37.
बच्चों को कैसे चलने की सिखाया जाता है ?
उत्तर:
बच्चों को अनुशासन मानकर लाईन बनाकर चलने को सिखाया जाता है ।

प्रश्न 38.
बच्चों को कौन-कौन से नियम और कानून नहीं तोड़ने चाहिए ?
उत्तर:
बच्चों को स्कूल के नियम और ट्रैफिक वे कानून नहीं तोड़ने चाहिए ।

प्रश्न 39.
अच्छे बर्ताव का परिणाम क्या होता है ?
उत्तर:
अच्छे बर्ताव से लोग दोस्त बनते हैं ।

प्रश्न 40.
बुरे आचरण का परिणाम क्या होता है ?
उत्तर:
बुरे आचरण से लोग दुश्मन बन जाते हैं ।

प्रश्न 41.
आदमी जानवर से क्यों अच्छी है ?
उत्तर:
आदमी जानवर से अच्छा है क्योंकि उसका आचरण सभ्य होता है ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 42.
सारा विश्व कैसे मित्र हो सकता है ?
उत्तर:
जो अच्छा आचरण करेगा, सारा विश्व उसका मित्र हो सकता है।

एक या दो शब्द में उत्तर दीजिए:

1. अनुपम कहाँ रहता है?
उत्तर: भुवनेश्वर में

2. अनुपम के घर कौन आई ?
उत्तर: उसकी नानी

3. रातको नानी ने क्या सुनाई ?
उत्तर: कहानी

4. कुआँ कहाँ था ?
उत्तर: नानी के गाँव में

5. कुएँ में कितने मेंढ़क रहते थे ?
उत्तर: चार-छह

6. मेंढक कुएँ में अपने को क्या मानते थे ?
उत्तर: मालिक

7. मेंढ़क कैसे बाहर निकले ?
उत्तर: पानी की बाढ़ में

8. कौन-सा मेंढ़क सड़क पर कूदक रहा था ?
उत्तर: शरारती मेंढ़क

9.शरारती मेंढ़क कहाँ जा गिरा ?
उत्तर: पहिए के नीचे

10. दूसरा में ढ़क अपने को क्या मानता था ?
उत्तर: बजरंगबली

11. दूसरा में ढ़क किससे छिपकर बच गया ?
उत्तर: साँप से

12. तीसरे में ढ़क का स्वभाव कैसा था ?
उत्तर: घमंडी था

13. किससे मेंढ़क की पिछली टाँग टूट गई ?
उत्तर: साइकिल से

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

14. अपने बच्चों से संभलकर चलने को किसने कहा ?
उत्तर: मेंढ़की

15. अपने को बड़ा न मानना कैसा भाव है ?
उत्तर: विनय का

16. किसे दूसरे लोग प्यार करते हैं ?
उत्तर: विनयी को

17. हम घर पर किसकी बात मानें ।
उत्तर: माता-पिता की

18. दूसरों से झगड़ना कैसा आचरण हैं ?
उत्तर: अशिष्ट

19. हमें सड़क पर जाते समय किसके कानून नहीं तोड़ने चाहिए ?
उत्तर: ट्रैफिक के

20. हम यदि बुरा आचरण करेंगे लोग क्या बन जाएँगे ?
उत्तर: दुश्मन

मातृभाषा में अनुवाद कीजिए :

प्रश्न 1.
अनुपम भुवनेश्वर में रहता है
उत्तर:
ଅନୁପମ ଭୁବନେଶ୍ଵରରେ ରହେ।

प्रश्न 2.
एक दिन उसकी नानी उनके घर आई ।
उत्तर:
ଦିନେ ତା’ ଆଈ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଆସିଲେ।

प्रश्न 3.
उसने नानी के पाँव छुए ।
उत्तर:
ସେ ଆଈଙ୍କ ପାଦ ଛୁଇଁ ପ୍ରଣାମ କଲା ।

प्रश्न 4.
रात को नानी ने एक अच्छी कहानी सुनाई ।
उत्तर:
ରାତିରେ ଆଈ ଗୋଟିଏ ଭଲ ଗପ ଶୁଣେଇଲେ ।

प्रश्न 5.
मेंढक दिन-रात उछलते-कूदते और टर्र-टर्र करते थे ।
उत्तर:
ବେଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକ ଦିନରାତି ଡିଆଁଡ଼େଇଁ କରୁଥିଲେ ଓ କେଁ- କଟର ଶବ୍ଦ କରୁଥିଲେ ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 6.
वे मानों कुएँ के मालिक बने हुए थे ।
उत्तर:
ସତେଯେପରି ସେମାନେ କୂଅର ମାଲିକ ହୋଇଯାଇଥିଲେ।

प्रश्न 7.
वे उधमी और शरारती हो गए थे ।
उत्तर:
ସେମାନେ ଉପଦ୍ରବୀ ଓ ଦୁଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଥିଲେ।

प्रश्न 8.
एक बार भारी बर्षा हुई।
उत्तर:
‘ଥରେ ଭୀଷଣ ବର୍ଷା ହେଲା।

प्रश्न 9.
उनमें जो सबसे ज्यादा शरारती था, किसी का सुनता
उत्तर:
ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯିଏ ସବୁଠାରୁ ଦୁଷ୍ଟ ଥିଲା, ସେ କାହାରି କଥା ଶୁଣୁ ନଥିଲା ।

प्रश्न 10.
वह ऐंठकर उछलने लगा ।
उत्तर:
ସେ ଗର୍ବରେ ଡେଇଁବାକୁ ଲାଗିଲା।

प्रश्न 11.
वह लम्बा कूदता था ।
उत्तर:
ସେ ବହୁତ ଦୂର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଡେଉଁଥିଲା।

प्रश्न 12.
इतने में एक साँप मुँह बायें आ पहुँचा ।
उत्तर:
ଏତିକିବେଳେ ଗୋଟିଏ ସାପ ଆଁ କରି ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା ।

प्रश्न 13.
मेंढ़क छिपकर बच गया ।
उत्तर:
ବେଙ୍ଗଟି ଲୁଚିଯାଇ ବଞ୍ଚଗଲା ।

प्रश्न 14.
तीसरा भी बड़ा घमंडी था ।
उत्तर:
ତୃତୀୟଟି ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଗର୍ବୀ ଥିଲା ।

प्रश्न 15.
मेरी बराबरी करनेवाला अभी पैदा नहीं हुआ ।
उत्तर:
ମୋ ସାଙ୍ଗରେ ମୁକାବିଲା କରିବାକୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା କେହି ଜନ୍ମ ହୋଇ ନାହିଁ ।

प्रश्न 16.
मेंढ़क की पिछली टाँग टूट गई ।
उत्तर:
ବେଙ୍ଗଟିର ପଛଗୋଡ଼ ଭାଙ୍ଗିଗଲା ।

प्रश्न 17.
पास की ढूह पर एक में ढ़की अपने बच्चों के साथ यह सब देख रही थी ।
उत्तर:
ପାଖ ମାଟିକୁଦ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ତା’ ପିଲାମାନଙ୍କ ସହିତ ଏସବୁ ଦେଖୁଥିଲା।

प्रश्न 18.
तुम बाहर निकलो तो अपने को बचाना सीखो ।
उत्तर:
ତୁମେମାନେ ବାହାରକୁ ବାହାରିବାବେଳେ ନିଜକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖୁବା ଶିଖ ।

प्रश्न 19.
लेकिन अनुपम डरा नहीं ।
उत्तर:
କିନ୍ତୁ ଅନୁପମ ଡରିଗଲା ନାହିଁ।

प्रश्न 20.
पहली बात है कि अपने को काबू में रखना ।
उत्तर:
ପ୍ରଥମ କଥା ହେଉଛି ଯେ ନିଜକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 21.
तुम गुस्सा न करना, घमंड न करना ।
उत्तर:
ତୁମେ କ୍ରୋଧ କରିବ ନାହିଁ, ଗର୍ବ କରିବ ନାହିଁ ।

प्रश्न 22.
ऐसा बर्ताव सबको अच्छा लगता है ।
उत्तर:
ଏଭଳି ବ୍ୟବହାର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗେ।

प्रश्न 23.
दूसरी बात, कीड़े-मकोड़े और जानवर अपने को बचाते हैं।
उत्तर:
ଦ୍ଵିତୀୟ କଥା, ପୋକ-ଜୋକ ଓ ପଶୁମାନେ ନିଜକୁ, ରକ୍ଷାକରନ୍ତି ।

प्रश्न 24.
लेकिन आदमी के बच्चे दूसरों के साथ मिलजुलकर रहना सीखते हैं ।
उत्तर:
କିନ୍ତୁ ମଣିଷ ପିଲା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଳିମିଶି ରହିବାକୁ ଶିଖୁଥାଏ ।

प्रश्न 25.
स्कूल में मित्रों के साथ अच्छा बर्ताव करना |
उत्तर:
ତୁମେ ସ୍କୁଲରେ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହିତ ଭଲ ବ୍ୟବହାର କରିବ ।

प्रश्न 26.
किसी का दिल न दुखे, इस ओर सावधान रहना ।
उत्तर:
କାହାରି ମନରେ ଆଘାତ ନ ଲାଗୁ, ଏଥିପ୍ରତି ସାବଧାନ ରହିବ ।

प्रश्न 27.
दूसरों से झगड़ना, नाराज होना, गाली-गलौज करना, चिल्लाना, जिद करके अकड़ना आदि अशिष्ट आचरण हैं।
उत्तर:
ଅନ୍ୟ ସହିତ କଳିକରିବା, ରାଗିବା, ଗାଳିଗୁଲଜ କରିବା, ପାଟିତୁଣ୍ଡ କରିବା, ଜିଦ କରି ଅଟଳ ରହିବା ଆଦି ଅଶିଷ୍ଟ ଆଚରଣ ।

प्रश्न 28.
इसका मतलब है अपनी बुरी आदतों को रोकना, अपने मन और भावों को काबू में रखना जरूरी है ।
उत्तर:
ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, ନିଜର ଖରାପ ଅଭ୍ୟାସକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରତ କରିବା, ନିଜ ମନ ଓ ଭାବଗୁଡ଼ିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖୁବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 29.
सहपाठियों से सौहार्द भाव रखना चाहिए।
उत्तर:
ସହପାଠୀମାନଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରଭାବ ରଖୁବା ଉଚିତ।

प्रश्न 30.
अपनी बारी का इंतजार करना चाहिए ।
उत्तर:
ନିଜ ପାଳି ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

प्रश्न 31.
अपने अच्छे बर्ताव से लोग दोस्त बनेंगे, बुरे आचरण से दुश्मन बन जाएँगे ।
उत्तर:
ନିଜ ଭଲ ବ୍ୟବହାର ଦ୍ବାରା ଲୋକେ ମିତ୍ର ହୋଇଯିବେ, ଖରାପ ଆଚରଣ ଯୋଗୁଁ ଶତ୍ରୁ ପାଲଟିଯିବେ ।

सही उत्तर चूनिए :

प्रश्न 1.
कुएँ और मेंढ़क की बात अनुपम को कैसे मालूम हुई ?
(A) माँ से सुनकर
(B) किताब से पढ़कर
(C) आँखों से देखकर
(D) नानी से सुनकर
उत्तर:
(D) नानी से सुनकर

प्रश्न 2.
कुआँ कहाँ था ?
(A) भुवनेश्वर में
(B) अनुपम के गाँव में
(C) जंगल में
(D) नानी के गाँव में
उत्तर:
(D) नानी के गाँव में

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 3.
कुएँ में कितने मेंढ़क थे ?
(A) बहुत-से
(B) दो-चार
(C) पाँच-दस
(D) चार-छह
उत्तर:
(D) चार-छह

प्रश्न 4.
मेंढ़क रात-दिन क्या करते थे ?
(A) उछलते-दौड़ते थे
(B) उछलते-कूदते थे
(C) कूदते-भागते थें
(D) खुशियाँ मनाते थे
उत्तर:
(B) उछलते-कूदते थे

प्रश्न 5.
मेंढ़क कुएँ में अपने को क्या मानते थे ?
(A) शरारती
(B) राजा
(C) अंहकारी
(D) मालिक
उत्तर:
(D) मालिक

प्रश्न 6.
मेंढ़क कुएँ में रहकर क्या हो गए थे ?
(A) शरारती
(B) सहनशील
(C) सद्भावरखने वाले
(D) फुदकने में कुशल
उत्तर:
(A) शरारती

प्रश्न 7.
कुएँ में पानी क्यों भर गया ?
(A) आँधी आने से
(B) पानी डाले जाने से
(C) भारी वर्षा होने से
(D) हल्की वर्षा होने से
उत्तर:
(C) भारी वर्षा होने से

प्रश्न 8.
मेंढ़कों ने कुएँ से निकलकर क्या देखा ?
(A) कुएँ का आकार
(B) नीला आसमान
(C) बाहर की प्रकृति
(D) खुली दुनिया
उत्तर:
(D) खुली दुनिया

प्रश्न 9.
सड़क पर कौन फुदकता था ?
(A) सबसे अधिक शरारती मेंढ़क
(B) वह में ढ़क, जिसकी टाँग टूट गई थी
(C) अपने को बजरंगबली माननेवाला
(D) सबसे बड़ा मेंढ़क
उत्तर:
(A) सबसे अधिक शरारती मेंढ़क

प्रश्न 10.
कौन-सा मेंढ़क पहिए के नीचे जा गिरा ?
(A) चौथा
(B) पहला
(C) तीसरा
(D) दूसरा
उत्तर:
(B) पहला

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 11.
कौन-सा मेंढ़क वड़ा घमंड्डी था ?
(A) पहला
(B) दूसरा
(C) तीसरा
(D) सभी
उत्तर:
(C) तीसरा

प्रश्न 12.
कौन-सा मेंढ़क साँप के मुँह से बच गया ?
(A) अपने को बजरंगबली माननेवाला
(B) सबसे शरारती
(C) सबसे बड़ा घमंडी
(D) कुएँ में छिपजानेवाला मेंढ़क
उत्तर:
(A) अपने को बजरंगबली माननेवाला

प्रश्न 13.
तीसरे में ढ़क की पिछली टाँग कैसे टूट गई ?
(A) सड़क पर फुदकते समय
(B) साँप के सामने से भागते समयं
(C) कुएँ में गिरकर
(D) साइकिल की चोट से
उत्तर:
(A) सड़क पर फुदकते समय

प्रश्न 14.
मेरी बराबरी करने वाला अभी पैदा नहीं हुआ – यह किसने कहा ?
(A) घमप्डी मेंढ़क ने
(B) नानी ने
(C) बजरंगी बली मेंढ़क ने
(D) शरारती मेंढ़क ने
उत्तर:
(A) घमप्डी मेंढ़क ने

प्रश्न 15.
बाहर निकलों तो अपने को बचाना सीखो – किसने कहा?
(A) पहले मेंढ़क ने
(B) मेंढ़की ने
(C) नानी ने
(D) अनुपम की माँ ने
उत्तर:
(C) नानी ने

प्रश्न 16.
मेंढ़की ने बच्चों से किससे बचने को कहा ?
(A) शरारती मेंढ़क से
(B) आफत से
(C) ऊधमियों से
(D) साँप से
उत्तर:
(B) आफत से

प्रश्न 17.
नानी ने अपने को काबू में रहने का अर्थ क्या समझाया?
(A) अपनी बात धीरे से कहना
(B) अपना क्रोध दबाना
(C) अपने को बड़ा न मानना
(D) अपने स्वास्थ्य का ख्याल रखना ।
उत्तर:
(B) आफत से

प्रश्न 18.
क्या होने से दूसरों का प्यार मिलता है ?
(A) विनयी
(B) गुसैल
(C) दुखी
(D) सुखी
उत्तर:
(A) विनयी

प्रश्न 19.
बच्चे कैसे रहना सीखते हैं ?
(A) दूसरों को हराकर
(B) दूसरों से मिलजुलकर
(C) खुद बड़ी खुशी से
(D) कीड़े-मकोड़ो से प्यार करके
उत्तर:
(B) दूसरों से मिलजुलकर

प्रश्न 20.
बच्चे को क्या सीखना चाहिए ?
(A) माँ-बाप की बात मानना
(B) गुरु को प्रणाम करना
(C) भाई-बहनों को खिलाना
(D) किताब गंदी न करना
उत्तर:
(A) माँ-बाप की बात मानना

प्रश्न 21.
हमारा व्यवहार कैसा होना चाहिए ?
(A) कोमल और सरल
(B) यह दूसरों को बुरा न लगे
(C) सच पर आधारित
(D) यह दूसरों को सुनाई पड़े
उत्तर:
(B) यह दूसरों को बुरा न लगे

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 22.
दूसरों के काम में दखल देना-कैसा आचरण है ?
(A) अशिष्ट
(B) शिष्ट
(C) डरपोक
(D) साहसपूर्ण
उत्तर:
(A) अशिष्ट

प्रश्न 23.
कौन-सा भद्र व्यवहार है ?
(A) झगड़ना
(B) अकड़ना
(C) बुरी आदतों से दूर रहना
(D) नाराज होना
उत्तर:
(C) बुरी आदतों से दूर रहना

प्रश्न 24.
हमें सहपाठियों से कैसा संबंध रखना चाहिए ?
(A) प्रतिद्वन्द्विता का भाव
(B) उनसे मुलाकात करें
(C) दूरी बनाए रखें
(D) सौहार्द भाव रखें
उत्तर:
(D) सौहार्द भाव रखें

प्रश्न 25.
हमें किसका इंतजार करना चाहिए ?
(A) छोटों सेस्नेह का
(B) अपनी लाइन का
(C) अनुशासन का
(D) अपनी बारी का
उत्तर:
(D) अपनी बारी का

प्रश्न 26.
होमें क्या नहीं तोड़ना चाहिए ?
(A) बुरे आचरण
(B) ट्रैफिक के कानून
(C) अपनी होशियारी
(D) ट्रैफिक की लाइन
उत्तर:
(B) ट्रैफिक के कानून

प्रश्न 27.
सारा विश्व हमारा कैसे मित्र बन सकता है ?
(A) अनुशासन में रहने से
(B) माँ-बाप की बात मानने से
(C) सभ्य आचरण से
(D) होशियार बनने से
उत्तर:
(C) सभ्य आचरण से

प्रश्न 28.
हम क्या करने से लोग हमारे दुश्मन बन जाएँगे ?
(A) बुरा आचरण करने से
(B) अच्छा बर्ताव करने से
(C) छोटों को स्नेह न करने से
(D) जानवरों को प्यार करने से
उत्तर:
(A) बुरा आचरण करने से

प्रश्न 29.
कौन-सा काम ठीक नहीं है ?
(A) अच्छा बर्ताव करना
(B) स्कूल के नियम मानना
(C) बुरा आचरण करना
(D) गुरुजनों का सम्मान करना
उत्तर:
(C) बुरा आचरण करना

प्रश्न 30.
शिष्ट आचरण क्या है ?
(A) दूसरों से झगड़ना
(B) दूसरों के दिल को दुखाना
(C) भावों को काबू में रखना
(D) दूसरों को गाली देना
उत्तर:
(C) भावों को काबू में रखना

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 31.
अनुपम बहुत खुश हुआ, क्योंकि –
(A) उसकी नानी उनके घर आई
(B) नानी ने उसे कहानी सुनाई
(C) अनुपम होशियार लड़का था
(D) वह भुवंनेश्वर में रहता था
उत्तर:
(A) उसकी नानी उनके घर आई

प्रश्न 32.
मेंढ़क कुएँ से बाहर निकल आए, क्योंकि –
(A) बाहर की खुली दुनिया वे देखना चाहते थे
(B) कुएँ में पानी भर गया और बाहर आने लगा
(C) वे लम्बा कूदते थे और शरारती थे
(D) वे बड़े हो गए थे
उत्तर:
(B) कुएँ में पानी भर गया और बाहर आने लगा

प्रश्न 33.
मेंढ़क साँप के मुँह से बच गया, क्योंकि –
(A) वह कूद गया
(B) वह बड़ा बजरंगबली था
(C) वह छ्छिप गया
(D) साँप उसे पकड़ना चाहता था
उत्तर:
(C) वह छ्छिप गया

प्रश्न 34.
यह विनय का भाव है –
(A) अपने को बड़ा मानना
(B) अपने को बड़ा न मानना
(C) दूसरों के साथ नाचना
(D) दूसरों का गुण-गान करना
उत्तर:
(B) अपने को बड़ा न मानना

प्रश्न 35.
ऐसा बर्ताव सबको अच्छा लगता है –
(A) गुस्सा करना
(B) गुस्सा न करना
(C) दूसरों के काम में दखल देना
(D) दूसरों से कुछ न माँगना
उत्तर:
(B) गुस्सा न करना

प्रश्न 36.
यह एक अशिष्ट आचरण है –
(A) भाई-बहनों के साथ रहना
(B) सहपाठियों से सौहार्द रखना
(C) जिद करके अकड़ना
(D) शाम-सवेरे प्रार्थना करना
उत्तर:
(C) जिद करके अकड़ना

प्रश्न 37.
लोग हमारे दोस्त बन जाएँगे –
(A) हमारे बुरे आचरण से
(B) हमारे अच्छे बर्ताव से
(C) छोटों को स्नेह करने से
(D) किसी से न कुछ लेने से न देने से
उत्तर:
(B) हमारे अच्छे बर्ताव से

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 38.
आदमी जानवर से अच्छा है, क्योंकि :
(A) वह अधिक सुंदर है
(B) वह बुद्धिमान है
(C) उसका आचरण सभ्य होता है
(D) उसके पास बोलने के लिए भाषा है
उत्तर:
(B) वह बुद्धिमान है

शून्यस्थानों की पूर्ति कीजिए :

1. अनुपम ………… में रहता है । (पुरी, कटक, भुवनेश्वर)
उत्तर: भुवनेश्वर

2. अनुपम के घर उसकी ………… आई। (दादी, नानी, मौसी
उत्तर: नानी

3. कुएँ में ………… में ढ़क रहते थे । (दो-चार, चार-छह, पाँच-छह)
उत्तर: चार-छह

4. सबसे ज्यादा ………… मेंढक सड़क पर कूद रहा था। (बजरंगबली, शरारती)
उत्तर: शरारती

5. ………… मेंढ़क साँप के मुँह से बच गया । (पहला, दूसरा, तीसरा)
उत्तर: दूसरा

6. ………… में ढ़क की पिछछली टाँग टूट गई । (पहले, दूसरे, तीसरे)
उत्तर: तीसरे

7. एक में ढ़क की पिछली टाँग ………… से धक्का होने से टूट गई । (गाड़ी, साइकिल, पत्थर )
उत्तर: साइकिल

8. अपने को बड़ा न मानना ………… का भाव है । (गुस्से, विनय, हीनता)
उत्तर: विनय

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

9. दूसरों के काम में दखल देने जैसे आंचरण को ………… माना जाता है । (शिष्ट, अशिष्ट, सहायता)
उत्तर: अशिष्ट

10. अपने मन और ………… को काबूं में रखना जरूरी है । (हृदय, भावों, गुस्से)
उत्तर: भावों

11. छात्रों को सहपाठियों से ………… भाव रखऩा चाहिए । (विनयं, सम्मान, सौहार्द)
उत्तर: सौहार्द

12. छात्रों को अपनी बारी का ………… करना चाहिए । (इंतजार, इंतजाम, आग्रह)
उत्तर: इंतजार

13. स्कूल के नियम, ………… के कानून नहीं तोड़ना चाहिए। (स्कूंल, सड़क, ट्रैफिक)
उत्तर: ट्रैफिक

14. लोग बुरे आचरण से ………… बन जाएँगे । (दोस्त, दुश्मन, शिष्ट)
उत्तर: दुश्मन

उपयुक्त शब्द ले कर खाली जगह भरिए :

1. अनुपम भुवनेश्वर ………… रहता है। (पर, से, में)
उत्तर: में

2. उसने नानी ………… पाँव छुए। (का, के, की)
उत्तर: के

3. रात को नानी ………… कहानी सुनाई। (से,ने, में)
उत्तर: ने

4. कुएँ ………… पानी भंर गया। (पर, में, से)
उत्तर: में

5. वे मानो कुएँ ………… मालिक बने हुएथे। (का, को, के)
उत्तर: के

6. पानी ………… बाढ़ में मेंढ़क बाहर निकल आए। (का, के, की)
उत्तर: के

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

7. वह सड़क ………… फूदक रहा था। (में, को, पर)
उत्तर: पर

8. में ढ़क ………… पीछली टाँग टूटगई। (का, के, की)
उत्तर: की

9. उसने अपने बच्चों ………… कहा। (को, से, पर)
उत्तर: से

10. तुम आफत ………… बचो। (से, में, पर)
उत्तर: से

11. उसने नानी ………… पूछा। (को, से, में)
उत्तर: से

12. यह विनय ………… भाव है। (का, के, की)
उत्तर: का

13. ऐसा बर्ताव सब ………… अच्छा लगता है। (का, को, ने)
उत्तर: को

14. अपने ………… काबू में रखना। (को, से, पर)
उत्तर: को

15. दूसरों ………… झगड़ना बुरी बात है। (से, में, पर)
उत्तर: से

16. सहपाठियों ………… सौहार्द भाव रखना। (को, से, का)
उत्तर: से

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

17. अपनी बारी ………… इंतजार करना चाहिए। (का, के, की
उत्तर: का

18. जानवर ………… आदमी अच्छा है। (में, का, से)
उत्तर: से

वर्तनी शुद्ध कीजिए :

1. पहिआ
2. विस्व
3. सोहाद्र
4. बजरगं
5. छाति
6. एंठ
7. काबु
8. नानि
9. पुछा
10. भाइ
11. बताव
12. असिस्ट
13. भर्द
14. दुसरा
15. होसियार
16. जानबर
17. अनुसासन
18. चिलाना
17. स्कुल
17. ब्वबहार
18. शरारति
19. लाइन
उत्तर:
1. पहिया
2. विश्व
3. सौहार्द
4. बजरंगं
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)
5. छाती
6. ऐंठ
7. काबू
8. नानी
9. पूछा
10. भाई
11. बर्ताव
12. अशिष्ट
13. भद्र
14. दूसरा
15. होशियार
16. जानवर
17. अनुशासन
18. चिल्लाना
19. स्कूल
20. व्यवहार
21. शरारती
22. लाईन

वाक्यों को शुद्ध कीजिए :

1. एक बार भारी वर्षा हुआ।
उत्तर:
एक बार भारी वर्षा हुआ।

2. दूसरों के झगड़ना अच्छी बात नहीं ।
उत्तर:
दूसरों के झगड़ना अच्छी बात नहीं ।

3. आदमी के आचरण सभ्य होता है ।
उत्तर:
आदमी के आचरण सभ्य होता है ।

4. उसका पिछला टाँग टूट गया।
उत्तर:
उसका पिछला टाँग टूट गया।

5. वह मेरा ओर देखने लगा।
उत्तर:
वह मेरा ओर देखने लगा।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

6. तुमं तो होशियार है ।
उत्तर:
तुमं तो होशियार है ।

7. यह तुम्हारे काम है ।
उत्तर:
ह तुम्हारे काम है ।

8. वह अपने बच्चों से कहा।
उत्तर:
वह अपने बच्चों से कहा।

9. नानी समझाई।
उत्तर:
नानी समझाई।

10. किसका दिल न दुखे, इस ओर सावधान रहना ।
उत्तर:
किसका दिल न दुखे, इस ओर सावधान रहना।

वचन बदलिए :

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 10

अव्ययों से रिक्त स्थान भरिए :

1. वे ……………….. कुएँ कें मालिक बने हुए थे ।
उत्तर: माना

2. कुएँ में पानी भर गया ……………….. वे बाहर आने लगा।
उत्तर: और

3. बांहर की खुली दुनिया उन ……………….. थी।
उत्तर: के सामनें

4. वे ……………….. उछलने लगे।
उत्तर: इधर-उधर

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

5. ……………….. एक गाड़ी आ गई ।
उत्तर: अचानक

6. वह पहिए ……………….. जा गिरा।
उत्तर: के नीचे

7. तीसरा ……………….. बड़ा घमंडी था।
उत्तर: भी

8. ……………….. एक साइकिल सर्र से निकल गई।
उत्तर: तभी उधर से

9. मेंढ़की अपने बच्चों ……………….. यह सब देख रही थी।
उत्तर: के साथ

10. हम घर से ……………….. निकलें तो क्या करें।
उत्तर: बाहर

11. ……………….. हमें स्कूल में कई बातें सिखाई जाती हैं।
उत्तर: इसीलिए

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

12. तुम ……………….. होशियार हो।
उत्तर: तो

13. ……………….. आचरण आचरण सभ्य होता है ।
उत्तर: क्योंकि

३० शब्दों / दो-तीन वाक्यों में उत्तर दीजिए:

प्रश्न 1.
भारी बर्षा हुई तो क्या हुआ ?
उत्तर:
भारी वर्षा हुई तो कुएँ में पानी भर गया और बाहर आने लगा । पानी की उस बाढ़ में वे सभी मेंढक बाहर निकल आंए। बाहर की खुली दुनिया देखकर मेंढक खुशी से फूल उठे ।

प्रश्न 2.
बाहर निकले मेंठकों की क्या हालत हुई ?
उत्तर:
बाहर निकले मेंढकों में से पहला शरारती मेंढक ऐंठकर सड़क पर उछलते समय पहिए के नीचे आ गया पर बच गया । लम्बा कूदने वाला दूसरा मेंढक छिप कर साँप के मुँह से बच गया । तीसरा घमंडी मेंढक एक साइकिल के नीचे आ गया तो उसकी पिछ्छली टाँग टूट गई ।

प्रश्न 3.
आदमी घर से निकले तो पहले क्या करें ?
उत्तर:
आदमी घर से निकले तो पहली बात है कि हम अपने को काबू में रखे। अपने को बड़ा न मानें; विनयी हों; गुस्सा न करें । घमंड न करें ।

प्रश्न 4.
कैसा व्यवहार अशिष्ट समझा जाता है ?
उत्तर:
हमारा जो व्यवहार दूसरों को बुरा लगे, उनकी असुविधा हो, जिससे उनका दिल दुंखे, वह अशिष्ट व्यवहार समझा जाता है । दूसरों से झगड़ना, नाराज होना, गाली करना, चिल्लाना, जिद करना, बिना पूछ दूसरों की चीज छूना और दूसरों के काम में दखल देना आदि अशिष्ट व्यवहर समझा जाता है ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 5.
शिष्टता किन-किन कामों में होती है ?
उत्तर:
जोर से न बोलना, गुरुजनों का सम्मान करना,सहपाठियों से मित्रभाव रखना, छोटों को स्नेह करना, अपनी बारी का इंतजार करना, अनुशासन मानना, लाइन में चलना, स्कूल के नियम मानना, ट्रैफिक के कानून न तोड़ना आदि कामों में शिष्टता होती है।

प्रश्न 6.
आदमी के दोस्त या दुश्मन कैसे बनते हैं ?
उत्तर:
एक आदमी अच्छा बर्ताव करता है तो लोग उसका दोस्त बनते है। एक आदमी बुऱा आवर्रण करता है तो लोग उसका दुश्मन बनते हैं । हम अपंने सभ्य आचरण द्वारा सारे विश्व को मित्र बना सकते हैं।

प्रश्न 7.
अनुपम नानी के साथ कैसा व्यवहार करता है ?
उत्तर:
अनुपम के घर पर जब उसकी नानी आती हैं, तब अनुपम बहुत खुश होता है । वह नानी के पाँव छूता है । उसके व्यवहार से नानी बहुत खुश होती हैं।

प्रश्न 8.
मेंढकों का स्वभाव कैसा था ?
उत्तर:
मेंढक कुएँ में दिन-रात उछलते कूदते थे और टर्र-टर्र करते थे । वे अपने को कुएँ के मालिक समझते थे और बहुत शरारती हो गए थे ।

प्रश्न 9.
मेंबकी ने अपने बच्चों से सम्भलकर चलने को क्यों कहा ?
उत्तर:
मेंढकी ने अपने बच्चों को सीख दी कि बाहर निकलते समय अपने को बचाना सीखना चाहिए। संभलकर चलना चाहिए । आफत से बचना चाहिए ।

प्रश्न 10.
आदमी के बच्चे को क्या सीखना चाहिए ?
उत्तर:
आदमी के बच्चे को दूसरे से मिलजुलकर रहना चाहिए । उसे घर में माँ – बाँप की बात मानना, भाई – बहनों के साथ मिलकर रहना, स्कूल में मित्रों के साथ अच्छा बतार्व करना आदि व्यवहार सीखना चाहिए ।

प्रश्न 11.
अनुपम की नानी क्यों खुश हुई?
उत्तर:
अनुपम की नानी उनके घर भुवनेश्वर आई। अनुपम बहुत खुश हुआ और नानी के पाँव छुए। इससे नानी बहुत खुश हुए।

प्रश्न 12.
कौन बहुत शरारती हो गए थे ?
उत्तर:
अनुपम की नानी के गाँव में एक बहुत बड़ा कुआँ था। उसमें चार-छह मेंढ़क उछलते-कुदते थे और अपने को कुएँ के मालिक समझते थे। वे बहुत शरारती हो गए थे।

प्रश्न 13.
अनुपम को स्कूल में क्या सिखाया जाता है ?
उत्तर:
अनुपम को स्कूल में कई बातें सिखाई जाती हैं। बड़ों और गुरुजनों का सम्मान करना, सहपाठियों से सौहार्द भाव रखना, छोटों को स्नेह करना, स्कूल के नियम मानना आदि बातें सि खाई जाती हैं।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

प्रश्न 14.
सारा विश्व कैसे मित्र बन सकता है ?
उत्तर:
आदमी का आचरण सभ्य होता है। सभ्य आचरण से सारा विश्व आदमी का मित्र बन सकता है।

विचार-बिन्दु

हम समाज में रहते हैं। घर से बाहर निकलते हैं तो दूसरों के साथ मिलना पड़ता है । उनके पास काम भी रहता है । इसलिए हम मिलजुल कर रहना सीखें । दूसरों से अच्छा वर्ताब करें । भाईचारा बढ़ाएँ । हम कभी गर्व न करें । समाज का नियम मानें । तब हम समाज में शांति से रह सकेंगे ।

शब्दार्थ

नानी- माँ की माँ (ମାଆଙ୍କ ମାଆ,‍ ଆଈ) ।
पाँव छूना -पैर छूना (ପାଦ ଛୁଇଁବା) ।
उछलना-बेग सहित  ऊपदु उठना-(ଜୋର୍‌ରେ ଉପରକୁ ଉଠିବା) ।
उधमी – उत्पाती – (ଉତ୍ପାତିଆ, ଉପଦ୍ରବୀ) ।
शरारती-दुष्ट
फुदकना-उछलकर कूदना (ଉପରକୁ ଡେଇଁବା) ।
खुशी से फूल उठना- बहुत खुश होना- (ବହୁତ ଖୁସି ହେବା)
ऐंठना-गर्व करना (ଆଁ କରିବା) ।
बजरंगबली-हनुमान जैसा दृढ़ शरीर वाला
मुँह बाना-ले – (ହନୁମାନଙ୍କ ଭଳି ଦୃଢ଼ ଶରୀର)
जाने की इच्छा करना – (ନେଇ ନେବାକୁ ଚାହିଁବା)
मुँह फैलाना – (ଆଁ କରିବା) ।
बराबरी – मुकाबला – (ମୁକାବିଲା କରିବା) ।
ढूह-मिट्टी का टीला – (ମାଟି କୁଦ) ।
आफत-विपत्ति (ବିପଦ) ।
काबू-वश (ନିୟନ୍ତ୍ରଣ) ।
बर्ताव-व्यवहार (ବ୍ୟବହାର) ।
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)
घमंड-गर्व (ଗର୍ବ)
नाराज-रुष्ट (ରାଗିବା)
अशिष्ट-अभद्र (ଅଭଦ୍ର)।
आदत-अभ्यास (ଅଭ୍ୟାସ) ।
सौहार्द-मित्रता (ମିତ୍ରତା) ।
इंतजार-प्रतीक्षा (ଅପେକ୍ଷା) ।
अनुशासन-नियम पालन (ନିୟମ ମାନିବା) ।
कानून-नियम (ନିୟମ) ।
होशियार-बुद्धिमान (ବୁଦ୍ଧିମାନ) ।
दोस्त-मित्र (ସାଙ୍ଗ)
दुश्मन-शत्रु (ଶତ୍ରୁ)
जानवंर-पश – (ପଶୁ) ।

सारांश

अनुपम भुवनेश्थर में रहता है । एक बार उसकी नानी उनके घर आई ।अनुपम उनके पाँव हुए। नानी खुश हुई । रात को नानी ने एक कहानी सुनाई । नानी के गाँव के एक बड़े कुएँ में चार-छह मेंढ़क रहते थें। वे अपने को कुएँ के मालिक मानते थे । इसलिए शरारती करते थे ।

एक बार बहुत वर्षा हुई तो कुएँ में पानी भरकर बाहर आने लगा । पानी के साथ मेंढ़क भी कुएँ से बाहर आ गए। बाहरी दुनिया देखकर वे खुश हुए।
उनमें से सबसे शरारती मेंढ़क सड़क पर फुदकते समय एक गाड़ी के पहिए के नीचे आ गया, पर बच गया। अपने को सबसे ताकतवर समझने वाले दूसरे मेंढ़क की ओर एक साँप पुँह खोले आ गया, परछिपकर वह भी बच गया। गर्व करने वाले तीसरे मेंढ़क की साइकिल के धक्के से पिछली टाँगटूट गई ।

पास की एक दूह पर से एक मेंढ़की ने यह सब देखकर अपने बच्चों को चेतावनी दी की बाहर निकलते समय अपने को बचाना चाहिए।
अनुपम ने नानी से पूछ्ठा कि बाहर निकलते समय हम क्या करें ?

नानी नें कहा-पहले अपने को काबू में रखो। गर्व न करो । विनयी बनो । किसी पर गुस्सा न करो ।
समाज में सबसे मिलजुलकर रहो। माँ-बापकी बात मानो । घर में भाई-बहनों के साथ, स्कूल में मित्रों के साथ अच्छा बर्ताव करो । किसी के दिल को दु:ख न पहुँचाओ । झगड़ा करना, गाली देना, जिद करना, बिना पूछ्ठे दूसरों की चीज छूना, दूसरों के काम में दखल देना आदि बुरी आदतों से बचना चाहिए।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 4 कुएँ के मेढ़क (ललित निबंध)

अनुपम ने बताया कि हमारे स्कूल में जोर से न बोलना, बडों का आदर करना, सहपाठियों से मित्रता का भाव रखना, छोटों को स्सेह करना, अपनी बारी तक प्रतीक्षा करना, लाईन में जाना, स्कूल के नियम मानना, ट्रैफिक के कानून मानना आदि बातें सिखाई जाती हैं ।
नानी बोली कि अच्छे बर्ताव से लोग मित्र बनते हैं और बुरे बर्ताव से दुश्मन बनते हैं । जिसका आचरण अच्छा होता है, सारा विश्च उसका मित्र बन जाता है ।

ସାରାଂଶ

ଅନୁପମ ଭୁବନେଶ୍ଵରରେ ରହେ । ଥରେ ତା’ ଆଈ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଆସିଲେ । ଅନୁପମ ତାଙ୍କ ପାଦ ଛୁଇଁ ପ୍ରଣାମ କଲା । ଆଈ ଖୁସି ହୋଇଗଲେ । ରାତିରେ ଆଈ ଗପଟିଏ କହିଲେ ।
ଆଈଙ୍କ ଗାଁରେ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କୂଅରେ ଚାରି-ଛଅଟି ବେଙ୍ଗ ରହୁଥିଲେ । ସେମାନେ ନିଜକୁ କୂଅର ମାଲିକ ଭାବୁଥିଲେ । ସେଥିପାଇଁ ବଡ଼ ଦୁଷ୍ଟାମି କରୁଥିଲେ ।
ଥରେ ବହୁତ ବର୍ଷା ହେବାରୁ କୂଅରେ ପାଣି ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇ ବାହାରକୁ ବାହାରି ଆସିଲା । ପାଣି ସହିତ ବେଙ୍ଗମାନେ ମଧ୍ୟ କୂଅ ବାହାରକୁ ଚାଲି ଆସିଲେ । ବାହାର ଦୁନିଆ ଦେଖି ସେମାନେ ଖୁସି
ହୋଇଗଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ଦୁଷ୍ଟ ବେଙ୍ଗ ସଡ଼କ ଉପରେ ଡେଉଁଥିବା ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଗାଡ଼ିର ଚକ ତଳେ ପଡ଼ିଗଲା । କିନ୍ତୁ ସୌଭାଗ୍ୟବଶତଃ ବଞ୍ଚିଗଲା । ନିଜକୁ ସବୁଠାରୁ ବଳୁଆ ଭାବୁଥୁବା ଆଉ ଗୋଟିଏ ବେଙ୍ଗ ଆଡ଼କୁ ସାପଟିଏ ଆଁ କରି ମାଡ଼ି ଆସିଲା । ସେ କିନ୍ତୁ ଲୁଚି ଯାଇ ବଞ୍ଚିଗଲା । ବହୁତ ଗର୍ବ କରୁଥିବା ତୃତୀୟ ବେଙ୍ଗଟିର ସାଇକେଲ ଧକ୍‌କାରେ ଗୋଡ଼ ଭାଙ୍ଗିଗଲା ।
ପାଖରେ ମାଟିକୁଦ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବେଙ୍ଗୁଲୀ ଏ ସବୁ ଦେଖି ତା’ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଚେତେଇ ଦେଲା ଯେ ବାହାରକୁ ବାହାରିବା ସମୟରେ ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ଅନୁପମ ଆଈଙ୍କୁ ପଚାରିଲା ଯେ ଆମେ ବାହାରକୁ ବାହାରିବା ସମୟରେ କ’ଣ କରିବୁ ?
ଆଈ ବୁଝାଇଦେଲେ – ଆଗ ନିଜକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖିବ, ଗର୍ବ କରିବନି । ବିନୟୀ ହେବ । କାହାରି ଉପରେ ରାଗିବ ନାହିଁ ।
ସମାଜରେ ସମସ୍ତେ ମିଳିମିଶି ଚଳିବ । ବାପା ମାଆଙ୍କ କଥା ମାନିବ । ଘରେ ଭାଇ-ଭଉଣୀଙ୍କ ସହିତ ଓ ସ୍କୁଲରେ ସହପାଠୀମାନଙ୍କ ସହିତ ଭଲ ବ୍ୟବହାର କରିବ । କାହାରି ମନରେ କଷ୍ଟ ଦେବ ନାହିଁ । ଝଗଡ଼ା କରିବା, ଗାଳି ଦେବା, ଜିଦ୍ କରିବା, ନ ପଚାରି କାହା ଜିନିଷରେ ହାତ ଦେବା, ଅନ୍ୟର କାମରେ ଅଯଥାରେ ମୁଣ୍ଡ ପୂରେଇବା ଭଳି ଖରାପ ଅଭ୍ୟାସଠାରୁ ଦୂରେଇ ରହିବ ।
ଅନୁପମ କହିଲା ଯେ ଆମ ସ୍କୁଲରେ ଜୋର୍‌ରେ ନ କହିବା, ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେବା, ସହପାଠୀମାନଙ୍କ ସହ ମିତ୍ରତା ରକ୍ଷା କରିବା, ସାନମାନଙ୍କୁ ସ୍ନେହ କରିବା, ନିଜ ପାଳି ନ ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରିବା, ଲାଇନରେ ଯିବା, ସ୍କୁଲ୍‌ର ନିୟମ ମାନିବା, ଟ୍ରାଫିକ୍ ନିୟମ ମାନିବା ଆଦି ଅନେକ କଥା ଶିଖାଯାଉଛି ।
ଆଈ କହିଲେ ଭଲ ବ୍ୟବହାର କଲେ ଲୋକ ମିତ୍ର ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି ଓ ଖରାପ ବ୍ୟବହାର କଲେ ଲୋକ ଶତ୍ରୁ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ଯାହାର ବ୍ୟବହାର ଭଲ ହୁଏ, ସାରା ବିଶ୍ୱ ତା’ର ମିତ୍ର ହୋଇଯାଏ ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 8 Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं

Question 1.
हम बिन्दी ( . ) और चन्द्रबिन्दु (BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 8) लगाना जानते हैं । नीचे लिखे शब्दों में यथास्थान ( . ) या (BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 8) लगाइए। जैसे कद – कंद, हस _हँस ।
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 1
उत्तर:
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 2

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं

Question 2.
हम ऐसे संयुक्त वर्ण जानते हैं-
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 3
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 5
उत्तर:
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 4

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं

Question 3.
ऐसे आप शब्द सूची बनाइए, जिसमें संयुक्त व्यंजन हों ।
उत्तर:
हिक्का, ख्याति, गुग्गुल, बग्धी, सच्चा, अच्छा, जगज्जीवन, पञ्च, अञ्जन, चिट्ठी, लड्डू, गड्ढा, मुण्डन, कण्टक, कुण्ठा, अन्त, कन्था, द्वन्द्व, अन्ध, अन्न, पिप्पल, हफ्ता, तिब्बत, जब्त, शब्द, गम्भीर, सम्मान, उद्योग, उद्देश्य, उद्धार, द्वारा, त्रास, उल्लास, श्वास, षष्ठ, सस्ता, आह्लाद, आह्वान, चिह्न, ब्रह्म, छद्म|

Question 4.
शिक्षकों से निवेदन है कि इस कार्य में विद्यार्थीयों की सहायता करें ।
हम ऐसे ऐसे लिखना जानते हैं।
1. कङ्गन कंगन, शङ्ख शंख, गङ्गा गंगा,
2. चञ्चल चंचल, मञ्जिल मंजिल, झञ्जा झंजा
3. टण्डन टंडन, घण्टा घंटा, ठण्डा ठंडा
4. सन्त संत, दन्त दंत, तन्तउ तंतु ।
5. चम्पा चंपा, बिम्ब बिंब, सम्भव संभव ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं

6. लिखिए:
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 3 हम क्या-क्या जानते हैं 7
7. देखिए: संयम, संशय, संलाप, संहार

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Odisha State Board BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 8 Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

अनुशीलनी

1. नीचे लिखे प्रश्नों के उत्तर पचास शब्दों में दीजिए-

(क) पुष्प की क्या अभिलाषा नहीं है ?
उत्तर:
देव- कन्याओं के गहनों में गूंथा जाना, प्रेमिक की माला में बिंध प्यारी को प्रलोभित करना, सम्राटों के शव पर डाला जाना, देवताओं के सिर पर चढ़कर अपने भाग्य पर गर्व करना इनमें से एक भी पुष्प की अभिलाषा नहीं है। अर्थात् पुष्प सौदंर्य, प्रेम, सत्ता या अमरता कुछ भी नहीं चाहता ।

(ख) पुष्प वनमाली से क्या कहता है ?
उत्तर:
पुष्प वनमाली से कहता है – है बाग के माली, मुझे तोड़ लेना और मातृभूमि की रक्षा करने के लिए अपने जीवन को न्योछावर करने जिस पथ पर अनेक वीर जाएँ, उसी पथ पर फेंक देना, या भगवान मुझे वहीं फेंके जिससे मुझे वीरों के पद-रज मिले और मैं उनका पथ कोमल बना दूँ ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

2. नीचे के प्रश्नों के उत्तर एक-दो वाक्यों में दीजिए ।

(क) क्या पुष्प देवकन्या के गहने में गूँथा जाना चाहता है ?
उत्तर:
नहीं, पुष्प देवकन्या के गहनों में गूंथा जाना नहीं चाहता ।

(ख) फूल का देवताओं के सिर पर चढ़ना कैसी बात है ?
उत्तर:
फूल का देवताओं के सिर पर चढ़ना गर्व की बात है । लेकिन यहाँ यह फूल इसे गर्व की बात नहीं मानता ।

(ग) सैनिक सीस चढ़ाते हैं का क्या मतलब है ?
उत्तर:
इसका मतलब है- सैनिक देश के लिए अपने प्राण न्योछावर करते हैं ।

3. सही विकल्प चुनकर उत्तर दीजिए ।

(क) पुष्प सुरबाला के क्या बनना नहीं चाहता?
(i) काजल
(ii) गहनों में गूँथा जाना-
(iii) गहनों में गूँथा जाना
(iv) शीशफूल
उत्तर:
(iii) गहनों में गूँथा जाना

(ख) देवताओं के सिर पर चढ़कर फूल किस पर इठलाना नहीं चाहता ?
(i) जीवन
(ii) भाग्य
(iii) उम्र
(iv) रूप
उत्तर:
(ii) भाग्य

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

(ग) किनके शवों पर फूल चढ़न नहीं चाहता?
(i) पशुओं के
(ii) पक्षियों के
(iii) सम्राटों के
(iv) नेताओं के
उत्तर:
(iii) सम्राटों के

(घ) वीर अपने पथ पर क्यों जाते हैं ?
(i) फूल पर पैर रखने
(ii) फूल तोड़ने
(iii) मातृभूमि पर सीस चढ़ाने
(iv) युद्ध क्षेत्र में लड़ने
उत्तर:
(iii) मातृभूमि पर सीस चढ़ाने

4. खाली स्थान भरिए –

(i) सुरबाला के गहनों _____ गूँथा जाऊँ ।
(ii) प्रेमी माला में बिंध प्यारी _____ ललचाऊँ ।
(iii) देवों के सिर ________ चहूँ
(iv) उस पथ ________ तुम देना फेंक ।
उत्तर:
(i) में
(ii) को
(iii) पर
(iv) पर

5. ‘क’ स्तंभ के साथ ‘ख’ स्तंभ का मिलान कीजिए-

‘क’ स्तंभ — ‘व्ख’ स्तंभ
सुरबाला — शव
सम्राट — प्यारी
मातृभूमि — वीर
प्रेमीमाला — गहने

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

(भाषाकार्य)

Question 1.
इन शब्दों के अर्थ लिखिए:
सीस, सुरबाला, चाह, वनमाली
उत्तर:
सीस – मस्तक,
सुरबाला – देवकन्या
चाह – अभिलाषा
वनमाली – बाग का माली

आप के लिए काम :

(क) इस कविता को कंठस्थ कीजिए ।
(ख) आप मातृभूमि के लिए क्या-क्या करना चाहते हैं ?
उत्तर:
मैं मातृभूमि के लिए आवश्यकता पड़ने पर शत्रु से लड़ना चाहता हूँ । अपने जीवन को न्योछावर करना चाहता हूँ । देश की सीमा और संपत्ति की सुरक्षा करना चाहता हूँ । देश का झंडा सदा ऊँचा रखना चाहता हूँ । देश के विकास तथा सम्मान के लिए अपना श्रम और साधन देना चाहता हूँ ।

(ग) आपने भी कई तरह के फूल देखे होंगे। सफेद, लाल, पीले । ये सुन्दर फूल मुलायम और सुगन्धित होते हैं। अपने आस पास दिखने वाले कुछ फूलों के नाम लिखिए ।
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा 1
उत्तर:
BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा 2

(घ) इन शब्दों के लिंग बदलिए प्रेमी, माली, कवि
उत्तर:
प्रेमी प्रेमिका, माली मालिन कवि कवयित्री

(ङ) इन शब्दों के वचन बदलिए:
गहने, फूल, माली, काँटा, माला, इच्छा
उत्तर:
गहने – गहना, फूल – फूल, काँटा – काँटे,
माला – माली, इच्छा – इच्छाएँ, चाह – चाहें

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

परीक्षोपयोगी अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

एक-एक वाक्य में उत्तर दीजिए :

प्रश्न 1.
क्या पुष्प देवकन्याओं के गहनों में गूँथा जाना चाहता है ?
उत्तर:
पुष्प देवकन्याओं के गहनों में गूंथा जाना नहीं चाहता।

प्रश्न 2.
फूल किसमें बींधा जाना नहीं चाहता ?
उत्तर:
फूल प्रेममीला में बींधा जाना नहीं चाहता ।

प्रश्न 3.
फूल प्रेमीमाला में बिंधकर क्या करना नहीं चाहता ?
उत्तर:
फूल प्रेमीमाला में बिंधकर प्यारी को ललचाना नहीं चाहता।

प्रश्न 4.
फूल कहाँ डाला जाना नहीं चाहता ?
उत्तर:
फूल सम्राटों के शव पर डाला जाना नहीं चाहता।

प्रश्न 5.
फूल का देवताओं के सिर पर चढ़ना कैसी बात नहीं है ?
उत्तर:
फूल का देवताओं के सिर पर चढ़ना भाग्य पर गर्व करने की बात नहीं हैं ।

प्रश्न 6.
फूल उसे तोड़ लेने को किससे अनुरोध करता है ?
उत्तर:
फूल उसे तोड़ लेने को वनमाली से अनुरोध करता है ।

प्रश्न 7.
फूल वनमाली से क्या अनुरोध करता है ?
उत्तर:
फूल वनमाली से उसे तोड़ लेने का अनुरोध करता है ।

प्रश्न 8.
वनमाली शब्द का प्रयोग किन-किन अर्थों में हुआ है ?
उत्तर:
वनमाली शब्द का प्रयोग दो अर्थों में हुआ है.

  • बाग का माली
  • भगवान

प्रश्न 9.
‘सैनिक सीस चढ़ाते हैं’ का मतलब है ?
उत्तर:
‘सैनिक सीस चढ़ाते हैं’ का मतलब है सैनिक देश के लिए अपने प्राणों की बलि चढ़ाते हैं ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

प्रश्न 10.
फूल वनमाली से क्या अनुरोध करता है ?
उत्तर:
फूल वनमाली से अनुरोध करता है कि वह उसे तोड़ ले और जिस रास्ते पर सैनिक मातृभूमि की रक्षा करने जाते हैं, उसी रास्ते पर डाल दें ।

प्रश्न 11.
फूल क्या चाहता है ?
उत्तर:
फूल चाहता है कि वह मातृभूमि के लिए अपने प्राण देने वाले सैनिकों के पैरों के नीचे पड़ा रहे ।

एक या दो शब्द में उत्तर दीजिए :

प्रश्न 1.
फूल किसके गहनों में गूँथा जाना नहीं चाहता ?
उत्तर:
सुरबाला के

प्रश्न 2.
फूल किसमें बिंधना नहीं चाहता ?
उत्तर:
प्रेमीमाला में

प्रश्न 3.
फूल प्यारी को क्या करना नहीं चाहता ?
उत्तर:
ललचाना

प्रश्न 4.
फूल कहाँ डाला जाना नहीं चाहता ?
उत्तर:
सम्राटों के शव पर

प्रश्न 5.
फूल कहाँ चढ़ना नहीं चाहता ?
उत्तर:
देवों के सिर पर

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

प्रश्न 6.
फूल किस पर इठलाना नहीं चाहता ?
उत्तर:
भाग्य पर

प्रश्न 7.
फूल किससे प्रार्थना करता है कि उसे तोड़ लें ?
उत्तर:
वनमाली से

प्रश्न 8.
फूल कहाँ फेंका जाना चाहता है ?
उत्तर:
शहीदों के पथ पर

प्रश्न 9.
मातृभूमि पर सीस चढ़ाने कौन जाते हैं ?
उत्तर:
वीर

प्रश्न 10.
वीर किस पर सीस चढ़ाने जाते हैं ?
उत्तर:
मातृभूमि पर

प्रश्न 11.
‘पुष्प की अभिलाषा’ कविता किसने लिखी है ?
उत्तर:
माखनलाल चतुर्वेदी ।

शून्यस्थान की पूर्ति कीजिए :

1. चाह नहीं मैं ______ के गहनों में गूँथा जाऊँ
2. चाह नहीं प्रेमी माला में बिंध ______  को ललचाऊँ ।
3. चाह नहीं सम्राटों के शव पर है ______  डाला जाऊँ ।
4. चाह नहीं देवों के सिर पर चढूँ भाग्य पर ______
5. मुझे तोड़ लेना ______
6. ______  पर सीस चढ़ाने जिस पथ जाएँ वीर अनेक ।
Answer:
1. सुरबाला
2. प्यारी
3. हरि
4. इठलाऊँ
5. वनमाली
6. मातृभूमि

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

शून्यस्थान पर सही परसर्ग भरिए :

1. मैं गहनों ____ न गून्था जाऊँ। (पर, से, में)
2. मैं प्यारी ____ न ललचाऊँ। (को, से, ने)
3. मुझे उस ____ फेंक देना। (में, पर, को)
4. वीर मातृभूमि ____ सीस चढ़ाने जाएँ। (को, में, पर )
5. मैं भाग्य. ____ न इठलाऊँ। (पर, को, से)
उत्तर:
1. में 2 को 3 पर 4 पर 5 पर

सही विकल्प चुनिए :

Question 1.
सुरबाला के गहनों में गूँथा जाने का तात्पर्य क्या है ?
(A) समृद्धि के शिखर पर पहुँचना
(B) सत्ता के शिखर पर पहुँचना
(C) सौंदर्य के शिखर पर पहुँचना
(D) सेवा के शिखर पर पहुँचना
Answer:
(C) सौंदर्य के शिखर पर पहुँचना

Question 2.
प्रेम – माला का फूल क्या करता है ?
(A) सुंदर दिखाई पड़ता है
(B) सुगंध बिखेरता है
(C) ताजा दिखाई पड़ता है
(D) प्यारी को ललचाता है
Answer:
(D) प्यारी को ललचाता है

Question 3.
फूल कहाँ डाला जाना उचित समझता है ?
(A) देवों के सिर पर
(B) प्रेमी माला में
(C) देशप्रेमी वीरों के पथ पर
(D) सम्राट के शव पर
Answer:
(C) देशप्रेमी वीरों के पथ पर

Question 4.
देवों के सिर पर चढ़ने वाले सामान्यत: क्या करते हैं?
(A) भाग्य पर गर्व करते हैं
(B) भाग्य की निंदा करते हैं
(C) फिर से गिर पड़ते हैं
(D) वनवासी और बाग का माली
Answer:
(A) भाग्य पर गर्व करते हैं

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 5.
वनमाली के दो अर्थ क्या-क्या हैं ?
(A) भगवान, बाग का माली
(B) भगवान और जंगली माली
(C) श्रीकृष्ण और सुदामा माली
(D) वहीं चिपके रहते हैं
Answer:
(C) श्रीकृष्ण और सुदामा माली

Question 6.
मातृभूमि पर सीस चढ़ाने का अर्थ क्या है ?
(A) लड़ाई करना
(B) नमन करना
(C) प्राणवलि देना
(D) प्राण की बाजी लगाना
Answer:
(C) प्राणवलि देना

Question 7.
फूल क्या नहीं चाहता ?
(A) माली उसे तोड़ ले
(B) वीर उस पर पैर रखें
(C) वीरों के पथ पर रहना
(D) देवों के सिर पर चढ़ना
Answer:
(D) देवों के सिर पर चढ़ना

Question 8.
वीरों के मार्ग पर बिछाए जाने से फूल का कौन-सा उद्देश्य पूरा होगा ?
(A) वह अधिक सुंदर हो सकेगा
(B) वीरों का मार्ग कोमल कर सकेगा
(C) उसका भाग्य चमकेगा
(D) पौधे से मुरझाकर गिरना न पड़ेगा
Answer:
(B) वीरों का मार्ग कोमल कर सकेगा

Question 9.
फूल के मन में कौन-सा भाव जाग्रत हुआ है ?
(A) देशप्रेम
(B) देशद्रोह
(C) सौंदर्य-प्रेम
(D) उच्च आसन की लालसा
Answer:
(A) देशप्रेम

Question 10.
फूल किस पथ पर पड़े रहना चाहता है ?
(A) जिस पथ से देशप्रेमी वीर जा चुके हैं।
(B) जिस पथ पर देशप्रेमी वीर आनेवाले हैं।
(C) जो पथ कंकरीला है
(D) जो पथ मिट्टी से भरा है
Answer:
(B) जिस पथ पर देशप्रेमी वीर आनेवाले हैं।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 11.
‘उस पथ पर फेंक देना’ में फेंकना का अर्थ क्या है ?
(A) ऊपर उछालता
(B) श्रद्धापूर्वक बिछाना
(C) बाहर निकाल देना
(D) तितर-बितर कर देना
Answer:
(B) श्रद्धापूर्वक बिछाना

Question 12.
फूल सबसे अधिक किसे चाहता है ?
(A) देश-भक्ति
(B) भारत का सम्मान
(C) काँटे से लड़ना
(D) दुश्मन से लड़ना
Answer:
(A) देश-भक्ति

Question  13.
अभिलाषा का अर्थ क्या है ?
(A) प्रार्थना
(B) विश्वास
(C) चाह
(D) निराशा
Answer:
(C) चाह

Question 14.
‘इठलाना’ का अर्थ क्या है ?
(A) कोसना
(B) डर जाना
(C) खुश होना
(D) गर्व करना
Answer:
(D) गर्व करना

Question 15.
पुष्प को कहाँ रहना पसंद नहीं है ?
(A) सम्राटों के सिर पर
(B) देवों के सिर पर
(C) सम्राटों की माला में
(D) रानियों के गहनों में
Answer:
(B) देवों के सिर पर

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 16.
पुष्प किससे अनुरोध करता है कि वह उसे तोड़ ले ?
(A) माली से
(B) बगीचे के मालिक से
(C) अपने भाग्य से
(D) वीर जवानों से
Answer:
(A) माली से

Question 17.
वीर कहाँ शीश चढ़ाते हैं ?
(A) बगीचे में
(B) रण-भूमि में
(C) विदेश में
(D) अपने देश में
Answer:
(B) रण-भूमि में

Question 18.
मातृभूमि पर शीश चढ़ाने वाले कैसे होते हैं?
(A) सज्जन
(B) दुर्जन
(C) देशप्रेमी
(D) देशद्रोही.
Answer:
(C) देशप्रेमी

Question 19.
पुष्प को कहाँ रहना पसंद है ?
(A) वनमाली के हाथ में
(B) वीरों के गले में
(C) मातृभूमि के पथ पर
(D) वीरों के चरणों के नीचे
Answer:
(D) वीरों के चरणों के नीचे

Question 20.
‘मैं सिर पर चहूँ।’ यह वाक्य किस काल में है ?
(A) भविष्यत् में
(B) भूत में
(C) वर्तमान में
(D) अतीत में
Answer:
(A) भविष्यत् में

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 21.
पुष्पं चाहता है
(A) शव पर डाला जाना
(B) माला में बिंधना
(C) गहनों में गूंथा जाना
(D) वीरों के पच पर डाला जाना
Answer:
(D) वीरों के पच पर डाला जाना

‘क’ स्तम्भ के पदों के साथ ‘ख’ स्तम्भ के पदों का मिलान

‘क’ स्तम्भ ‘ख’ स्तम्भ
1. चाह नहीं मैं सुरबाला के देना उस पथ पर फेंक
2. मुझे तोड़ लेना वनमाली हे हरि डाला जाऊँ
3. चाह नहीं देवों के सिरपर बिंध प्यारी को ललचाऊँ
4. चाह नहीं प्रेमीमाला में चहूँ भाग्य पर इठलाऊँ
5. चाह नहीं सम्राटों के शव पर गहनों में गूंथा जाऊँ

Answer:

‘क’ स्तम्भ ‘ख’ स्तम्भ
1. चाह नहीं मैं सुरबाला के देना उस पथ पर फेंक
2. मुझे तोड़ लेना वनमाली हे हरि डाला जाऊँ
3. चाह नहीं देवों के सिरपर बिंध प्यारी को ललचाऊँ
4. चाह नहीं प्रेमीमाला में चहूँ भाग्य पर इठलाऊँ
5. चाह नहीं सम्राटों के शव पर गहनों में गूंथा जाऊँ


३० शब्दों / दो-तीन वाक्यों में उत्तर दीजिए :

Question 1.
पुष्प की अभिलाषा क्या नहीं है ?
Answer:
पुष्प कहता है कि मैं सुरबाला के गहनों में गूँथा जाना नहीं चाहता या प्रेमीमाला में बिंध प्रेयसी को ललचाना नहीं चाहता । पुष्प सम्राटों के शव पर डाला जाना और देवों के सिर पर चढ़कर अपने भाग्य पर गर्व करना नहीं चाहता ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 2.
पुष्प की अभिलाषा क्या है ?
or, पुष्प वनमाली से क्या कहता है ?
Answer:
पुष्प की अभिलाषा है देश की सेवा में शामिल होना । वह वनमाली (भगवान या बगीचे के माली) से अनुरोध करता है कि वह उसे तोड़कर उस पथ पर फेंक दे, जिस पथ पर वीर मातृभूमि की रक्षा करने जाते हों। वह वीरों का पथ कोमल बनाकर उनकी सहायता करना चाहता है ।

पंक्तियों के अर्थ एक-दो वाक्यों में समझाइए:

Question 1.
चाह नहीं मैं सुरबाला के गहनों में गूँथा जाऊँ ।
Answer:
फूल कहता है कि देवकन्याओं के गहनों में गूँथा जाना मेरी चाह नहीं है।

Question 2.
चाह नहीं प्रेमीमाला में बिंध प्यारी को ललचाऊँ ।
Answer:
फूल प्रेमी की माला में बींधा जाना और प्रेमिका के मन में लालच उत्पन्न करना नहीं चाहता।

Question 3.
चाह नहीं सम्राटों के शव पर हे हरि डाला जाऊँ ।
Answer:
फूल भगवान से प्रार्थना करता है कि मैं सम्राटों के शव पर डाला जाना नहीं चाहता ।

Question 4.
चाह नहीं देवों के सिर पर चहूँ, भाग्य पर इठलाऊँ
Answer:
फूल देवताओं के मस्तक पर चढ़कर अपने भाग्य पर गर्व करना नहीं चाहता।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

Question 5.
मूझे तोड़ लेना वनमाली
देना उस पथ पर फेंक,
मातृभूमि पर शीश चढ़ाने
जिस पथ जाएँ वीर अनेक ।
Answer:
फूल बाग के माली से अनुरोध करता है, हे माली ! मुझे तुम तोड़ लेना और मातृभूमि की रक्षा करने के लिए अपने प्रोणों की बलि चढ़ाने जिस पथ से अनेक वीर सैनिक जाएँगे, उसी पथ पर मुझे डाल देना।

कवि परिचय :

पंडित माखनलाल चतुर्वेदी का जन्म बाबई नामक गाँव में सन् १८८८ ई. में हुआ था और मृत्यु सन् १९६८ ई में हुई थी । पहले एक मिडिल स्कूल में अध्यापक हुए, बाद में ‘कर्मवीर’ के संपादक हुए। वे राजनीति में सक्रिय रूप से भाग लेते रहे । जेल भी गए।

हिमतरंगिणी, हिमकिरीटिनी, माता, समर्पण, युगचरण आदि इनके काव्य-संग्रह हैं|

काव्य – जगत में लोग इन्हें एक भारतीय आत्मा मानते हैं । “पुष्प की अभिलाषा’ कविता ने इन्हें सर्वाधिक प्रसिद्धि दिलाई । इसमें उद्बोधन है, राष्ट्रप्रेम है, बलिदान की भावना है।

कविता के भावबोधं

फूल संसार में सबसे सुंदर और प्रिय वस्तु है । उसे देवकन्याएँ अपने को सजाने के लिए व्यवहार करती हैं। प्रेमी अपनी प्यारी को फूलमाला पहनाता है । लोग सम्राटों के शव पर फूल डालते हैं और देवताओं के सिर पर फूल चढ़ाते हैं । लेकिन फूल की इच्छा है कि वह मातृभूमि के लिए अपने प्राण देने वाले सैनिकों के पैरों के नीचे पड़ा रहे । अर्थात् वह मातृभूमि के भक्तों को सबसे अधिक चाहता है ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

सप्रसंग व्याख्या

चाह नहीं मैं सुरबाला के गहनों में गूँथा जाऊँ,
चाह नहीं प्रेमीमाला में बिंध प्यारी को ललचाऊँ,
चाह नहीं सम्राटों के शव पर हे हरि डाला जाऊँ,
चाह नहीं देवों के सिर पर चहूँ भाग्य पर इठलाऊँ ।।

शब्दार्थ (सार्थ)

  • चाह – इच्छा (ଇଚ୍ଛା, ଅଭିଳାଷ)
  • सुरबाला – देव कन्या (ଦେବ କନ୍ୟା)
  • गहने – आभूषण (ଆଭୂଷଣ, ଗହଣା)
  • गूँथा जाना – पिरोया जाना (ଗୁନ୍ଥା ଯିବା)
  • प्रेमी – प्रेमिक (ପ୍ରେମିକ)प्यारी प्रेमिका, प्रिय पात्र – (ବିଦ୍ଧ । କଣା ହେବା) ।
  • ललचाना मन में लालच उत्पन्न करना
  • शव लाश – (ପ୍ରେମିକା) । ललचाना – मन में लालच उत्पन्न करना
  • हरि भगवान – (ଭଗବାନ) ।
  • देव देवता – (ଦେବତା) ।
  • सिर माथा, मस्तक – (ମସ୍ତକ) ।
  • इठलाना गर्व करना – (ଗର୍ବ କରିବା) ।

प्रसंग

यहाँ फूल को एक व्यक्ति के रूप में लिया गया है। इस पद में वह अपनी अंतिम अभिलाषा व्यक्त करता है । पहले वह बताता है कि क्या-क्या उसकी अभिलाषाएँ नहीं हैं ।

व्याख्या

फूल कहता है कि मैं देवकन्याओं के आभूषणों में गूँथा जाना नहीं चाहता । फूल प्रेमी की माला में बिंधकर प्रेमिका के मन में प्रेमिक को पाने का लोभ उत्पन्न करना नहीं चाहता। फूल भगवान से निवेदन करता है कि वह सम्राटों के शव पर डाला जाना नहीं चाहता। फूल देवताओं के मस्तक पर चढ़कर अपने भाग्य पर गर्व करना भी नहीं चाहता ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

विशेष

देवकन्याएँ सुंदर होती हैं । इनके साथ रहने से सौंदर्य मिलेगा। प्रेमी-प्रेयसी के साथ रहने से प्रेम मिलेगा । सम्राटों के साथ रहने से सामाजिक प्रतिष्ठा मिलेगी । देवता अमर हैं । उनके साथ रहने से मुक्ति मिलेगी। परतंत्र देश में रहकर स्वार्थ की ये सुविधाएँ हासिल करना फूल की अभिलाषा नहीं है ।

सप्रसंग व्याख्या

मुझे तोड़ लेना वनमाली
देना उस पथ पर फेंक ।
मातृभूमि पर सीस चढ़ाने
जिस पथ जायें वीर अनेक ।

शब्दार्थ (ଶବ୍ଦାର୍ଥ)

  • तोड़ लेना-अलग कर लेना (पौधे से)
    (ଗଛରୁ ଅଲଗା କରିବା, ତୋଳିବା) ।
  • वनमाली – भगवान, बाग का माली
    (ଭଗବାନ, ବଗିଚାର ମାଳୀ) ।
  • पथ – मार्ग (ମାର୍ଗ, ରାସ୍ତା) ।
  • सीस- सिर, माथा (ମସ୍ତକ) ।
  • सीस चढ़ाना – प्राण उत्सर्ग करना (ପ୍ରାଣ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବା) ।
  • फेंकना – एक स्थान से दूसरे स्थान पर ले जाकर डालना
    (ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନରେ ନେଇ ପକାଇବା) ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

प्रसंग

यहाँ फूल अपनी अभिलाषा व्यक्त कर रहा है ।

व्याख्या

फूल भगवान या माली से अनुरोध करता है कि तुम मुझे पेड़ से तोड़ लो और उस रास्ते पर फेंक दो, जिस रास्ते पर अनेक वीर मातृभूमि के लिए अपने प्राणों को उत्सर्ग करने जाएँ ।

विशेष

वीर मातृभूमि की रक्षा करने के लिए दुश्मन से लड़ने जाते हैं। आवश्यकता पड़ने पर वे अपने प्राणों की बलि चढ़ा देते हैं । इसलिए उनका मार्ग काँटों से भरा रहता है । फूल वीरों के पैरों के नीचे आकर उनके मार्ग को कोमल बनाना चाहता है । यह उसकी सर्वश्रेष्ठ राष्ट्रसेवा है । फूल भी मातृभूमि के ऐसे सपूत-वीरों की पैरों की धूल माप्त करके अपने जीवन को सफल और धन्य करना चाहता है । यही उसकी अभिलाषा है ।

कविता का सारांश

‘पुष्प की अभिलाषा’ माखनलाल चतुर्वेदी की एक देशश्रेममूलक कविता है । इसमें परतंत्र भारत के वीरों को देश की स्वतंत्रता के लिए अपने प्राण तक नौछ्छावर करने को तैयार होने की प्रेरणा दी गई है । पुष्प को वीर के प्रतीक के रूप में यहाँ लिया गया है । यहाँ सुन्दरता, प्रेम, सत्ता-सुख और अमरता की तुलना में देश-सेवा को अधिक महत्व दिया गया है ।

फूल देवकन्याओं के गहनों में गूँथा जाना, या मेमिक की माला में बिंधकर प्रे यसी को ललचाना या समाटों के शव पर डाला जाना या देवताओं के सिर पर चढ़कर अपने भाग्य पर गर्व करना नहीं चाहता । इनमें फूल को अपने जीवन की सफलता नहीं दीखती । फूल बगीचे के माली या भगवान से अनुरोध करता है कि वह उसे डाली से तीड़कर ले जाए और मातृभूमि की रक्षा करने अपने सिर तक न्योछावर करने के लिए जिस पथ पर अनेक वीर जा रहे हों, उसी पथ पर फेंक दे ।

इससे फूल अपनी सीमित शक्ति के अनुसार देश-सेवा में शामिल हो सकेगा । वह वीरों के कंटकित मार्ग को कोमल बनाकर वीरों की सहायता करेगा और वीरों के पद-रज के स्पर्श से धन्य हो जाएगा। उसके बलिदान से वीरों को देश-प्रेम में अधिक उद्बुद्ध होने की प्रेरणा मिलेगी । देश-सेवा करने का अवसर मिल सकने से फूल का जीवन सार्थक हो जाएगा ।

BSE Odisha 8th Class Hindi Solutions Chapter 2 पुष्प की अभिलाषा

ସାରାଂଶ

‘ପୁଷ୍ପ କୀ ଅଭିଳାଷା’ ଶୀର୍ଷକ କବିତା ମାଖନଲାଲ ଚତୁର୍ବେଦୀଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଦେଶପ୍ରେମମୂଳକ କବିତା। ପରାଧୀନ ଭାରତର ବୀରମାନଙ୍କୁ ଦେଶର ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇଁ ନିଜର ପ୍ରାଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଳିଦାନ ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେବାର ପ୍ରେରଣା ଏହି କବିତାରେ ଦିଆଯାଇଛି । ଏଠାରେ ଫୁଲକୁ ବୀରର ପ୍ରତୀକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଏଠାରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ପ୍ରେମ, ପ୍ରଭୁତା, ଅମରତା ଆଦି ତୁଳନାରେ ଦେଶସେବାକୁ ଅଧିକ ମହତ୍ତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ‘

ଫୁଲ ଦେବକନ୍ୟାଙ୍କ ଗହଣାରେ ଗୁନ୍ଥା ଯିବା ବା ପ୍ରେମିକର ମାଳାରେ ଗୁନ୍ଥି ହୋଇ ପ୍ରେମିକାକୁ ଆକର୍ଷିତ କରିବା ବା ସମ୍ରାଟଙ୍କ ଶବାଧାରରେ ସଜ୍ଜିତ ହେବା କିମ୍ବା ଦେବତାଙ୍କ ମସ୍ତକ ମଣ୍ଡନ କରି ନିଜର ଏହି ସୌଭାଗ୍ୟ ପାଇଁ ଗର୍ବ କରିବା ଚାହୁଁ ନାହିଁ । ଏଥୁରେ ଫୁଲକୁ ତା’ ଜୀବନର ସାର୍ଥକତା ଦେଖାଯାଉନାହିଁ ।

ଫୁଲ ବଗିଚାର ମାଳୀ ବା ଭଗବାନଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରୁଛି ଯେ ସେ ତାକୁ ଡାଳରୁ ତୋଳି ନିଅନ୍ତୁ ଏବଂ ମାତୃଭୂମିର ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ. ନିଜର ଜୀବନକୁ ବଳିଦାନ କରିଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବୀରମାନେ ଯେଉଁ ପଥରେ ଯାଉଥୁବେ, ସେହି ପଥ ଉପରେ ଫିଙ୍ଗିଦିଅନ୍ତୁ ।

ଏହାଦ୍ଵାରା ଫୁଲ ନିଜର ସୀମିତ ଶକ୍ତି ଅନୁସାରେ ଦେଶ ସେବାରେ ସାମିଲ ହୋଇପାରିବ । ସେ ବୀରମାନଙ୍କ କଣ୍ଟକିତ ମାର୍ଗକୁ କୋମଳ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବ ଓ ବୀରଙ୍କ ପଦରଜ ସ୍ପର୍ଶରେ ଧନ୍ୟ ହୋଇଯିବ । ତା’ର ବଳିଦାନଦ୍ଵାରା ବୀରମାନଙ୍କୁ ଦେଶପ୍ରେମରେ ଅଧିକ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ମିଳିପାରିବ । ଦେଶ-ସେବା କରିପାରିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିଥିବା ଯୋଗୁଁ ଫୁଲର ଜୀବନ ମଧ୍ୟ ସାର୍ଥକ ହୋଇପାରିବ ।