Class 11

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Poem 1 दशावतारस्तुतिः Question Answer

୨. एकेन वाक्येन उत्तरं लिखत ।
(ଏକ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।)

(क) केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
କେଶରଃ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ମୀନଶରୀର ଧୃତ୍ଵ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ।

(ख) कच्छपस्य किंभूते पृष्ठे क्षितिः अतिष्ठत् ?
Solution:
ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ଅତି ବିପୁଳତରେ କଚ୍ଛପସ୍ୟ ପୃଷେ କ୍ଷିତିଃ ଅତିଷ୍ଠିତ୍ ।

(ग) शूकरस्य दशनशिखरे धरणी कथं वर्त्तते ?
Solution:
ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ ଧରଣୀ ଶୂକରସ୍ୟ ଦଶନଶିଖରେ ବର୍ଷତେ ।

(घ) वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ବାମନସ୍ୟ ପଦନଖନୀରଂ ଜନପାବନଂ କୃତମ୍ ।

(ङ) हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ହଲ୍ହତିଭାତି ମିଲିପ୍ସମ୍ମନାଭ କଲିଦାଭନିବ କଲଧରସ୍ୟ ବସନ ଆସାତ ।

(च) बुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ବୁଦ୍ଧ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ସଦୟହୃଦୟଂ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।

(छ) कल्की कथं करवालां कलयति ?
Solution:
କଲ୍କା ସ୍ନୋଛନିବଦିନଧନେ ଧିମକେତ୍ନନିବ କିମଣି କରାଇ କରିବାକ କାଳମତି ।

२. एकेन पदेन उत्तरं लिखत ।
( ଏକ ପଦରେ ଭରତ ଲେଖ । )

(क) प्रलयसागरजले श्रीकृष्णेन कस्य चरित्रं विहितम् ?
Solution:
ବହିତ୍ରସ୍ୟ ।

(ख) नरहरि : नखेन कस्य तनुं दलितवान् ?
Solution:
ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ।

(ग) भृगुपतिः केषां रुधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ ।

(घ) कः दिक्षु रावणमस्तकवलिं वितरेत् ।
Solution:
ଶ୍ରୀରାମ ।

(ङ) बुद्धः किम् अनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍ ।

(च) दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବୀ ।

३. बन्धनीमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
( ବନ୍ଧିନାପଧ୍ୟରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରପର୍ଣ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

(क) कच्छपस्य पृष्ठे ______ तिष्ठति । (सागरः, मत्स्यः, क्षितिः)
Solution:
କ୍ଷିତି

(ख) नरहरेः करकमले ______ अद्भुतशृङ्गम् । (नयनं, नखं, नलिनम्)
Solution:
ନଖମ୍

(ग) वामनः ______ छलयसि स्म । (बलरामं, वलिं, परशुरामम्)
Solution:
ଜଗତ୍

(घ) भृगुपतिः क्षत्रियरुधिरेण ______ स्नपितवान् । (भारतं, जम्बूद्वीपं जगत्)
Solution:
ଜଗତ୍

(ङ) हलधरः जलदाभं ______ अवहत् । (कुसुमम्, सलिलम्, वसनम्)
Solution:
ବସନମ୍

(च) कल्की करालं ______ अकलयत् । (करतालम्, करवालम्, धनुः)
Solution:
କରବାଳମ୍

(छ) दशाकृतिकृते ______ नमः । (रामाय, कृष्णाय, शिवाय )
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ

४ . उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरुत |
(ଓଡ଼ିଆରେ କିମ୍ବା ଇଂରାଜୀରେ ଅନୁବାଦ କର ।)

(क) प्रलयपयोधि ______ हरे ||୨||
Solution:
ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ ! ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ !

(ख) तव करकमलवरे …………………………………………………… हरे ।।४।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ତୁମର ହସ୍ତପଦ୍ମମାନଙ୍କରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅତ୍ୟନ୍ତ କୋମଳ ପଦ୍ମପାଖୁଡ଼ା ପ୍ରାୟ ଅଙ୍ଗୁଳି ତା’ ଉପରେ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ ଅଦ୍‌ଭୂତ ନଖଦ୍ଵାରା ହରିଣ୍ୟକଶିପୁର ଶରୀରକୁ ବିଦଳନ କରିଛ, ଯେପରି ଭ୍ରମର ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କୁ ବିଦଳନ କରେ । ହେ ନରହରି ରୂପଧାରି ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତୁମେ ଜଗତକୁ ଜୟଯୁକ୍ତ କର !

(ग) क्षत्रियरुधिरमये ……………………………………………………………. हरे ।।६।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ପରଶୁରାମ ଅବତାରରେ ପିତା ଜମଦଗ୍ନିଙ୍କ ଆଦେଶରେ ମାତାଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ କାଟିଲ । ସମସ୍ତ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ପରଶୁଦ୍ଵାରା ନିହତ କରି ଜଗତକୁ ରୁଧର ବା ରକ୍ତରଞ୍ଜିତ କଲ । ସେହି ରକ୍ତକୁ ଯଜ୍ଞକୁଣ୍ଡରେ ରଖ୍ ସ୍ନାନ କରି ପିତୃଲୋକକୁ ତୃପ୍ତ କରିଥିଲେ । ସେ ଜଳ ଜଗତର ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ପାପକୁ ନାଶ କଲା ଓ ସଂସାରର ଦୁଃଖକୁ ପ୍ରଶମିତ କଲା । ହେ ଜଗଦୀଶ ଏହି ପରଶୁରାମ ରୂପକୁ ଧରିଲ । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ଜୟ ହେଉ ।

(ପ) निन्दसि ……………………………………………. हरे ||९||
Solution:
ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତୁମ୍ଭେ ବେଦରୁ ଜାତ ଯଜ୍ଞ ବିଧୂର କର୍ମମାର୍ଗକୁ ଧ୍ଵକ୍‌କୃତ ବା ନିନ୍ଦା କରିଅଛ । ତୁମ୍ଭେ ଯେଣୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମସ୍ଵରୂପ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସଦୟ ହୃଦୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଅଛ । ହେ ଜଗଦୀଶ ବୁଦ୍ଧ ଶରୀରକୁ ଧରି ଜଗତକୁ ଅଜ୍ଞାନ ଭାବରୁ ପାରିକର । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

(ड) वेदानुद्धरते ……………………………………………….. नम: ||२||
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ବେଦୋଦ୍ଧାରକ ମତ୍ସ୍ୟ, ପୃଥ୍ବୀରକ୍ଷକ କୂର୍ମ, ଜଳମୟତାରୁ ପୃଥ୍ବୀଉଦ୍ଧାରକ ଶୂକର, ଦୈତ୍ୟ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁର ସଂହାରକ ନୃସିଂହ, ବଳିକୁ ଛଳକରି ପାତାଳକୁ ପଠାଇଥିବା ବାମନ, କ୍ଷତ୍ରିୟବିଧ୍ୱଂସକ ପରଶୁରାମ, ରାବଣନିଧନକାରୀ ଶ୍ରୀରାମ, ହଳଧାରୀ ବଳରାମ, କରୁଣାର ଅବତାର ବୁଦ୍ଧ, ମୂର୍ଖମାନଙ୍କର ବିନାଶକ କଳ୍‌କି ତୁମର ଦଶବିଧ ଆକୃତି ବା ସ୍ଵରୂପାବତାର ନିମନ୍ତେ ତୁମକୁ ନମସ୍କାର (କରୁଅଛୁ) ।

५. सन्धिं कुरुत – 
(ସନ୍ଧି କର ।)

धृतवान् + असि, चरित्रम् + अखेदम्, कला + इव, जगत् + अपगतपापम्, किम् + अपि ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ + ଅସି = ଧିତବାନପି ।
ଚରିତ୍ରମ୍ + ଅଖେଦମ୍ = ଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ ।
କଳା + ଇବ = କଳେବ ।
କଗତ୍ + ଆପଗତପାସମ୍ଭ = ଜଗଦପଗତପାପମ୍ ।
କିମ୍ + ଅପି = କିମପି ।

६. सन्धिविच्छेदं कुरुत ।
( ସନ୍ଦି ବିଛେଦ କର ।)

क्षितिरतिविपुलतरे, बलिमद्भुतवामन, जलदाभम्, यज्ञाविधेरहह, धूमकेतुमिव, कवेरिदम्, वेदानुद्धरते ।
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ ।
ବଳିମଦ୍ଭୁତବାମନ = ବଳିମ୍ + ଅଦ୍‌ଭୁତବାମନ ।
ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦ୍ + ଆଭମ୍ ।
ଯକବିଥେରହହ = ଯଜ୍ଞବିଧଃ + ଅହହ ।
ଧୂମକେତୁମିବ = ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ ।
କବେରିଦମ୍ = କନଃ + ଇଦମ୍ ।
ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧଉତେ = ବେଦାନ୍ + ଉଦ୍ଧରତେ ।

७. रेखाङ्कितपदानां सकारणं विभक्तिं निरूपयत ।
(ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସକାରଣ ବିଭକ୍ତ ନିରୂପଣ କର ।)

(क) केशव ! धृतमीनशरीर !
(ख) तव पृष्ठे तिष्ठति ।
(ग) तव करकमलवरे नखम् अद्भुतशृङ्गम् ।
(घ) जलदाभं वसनं वपुषि वहसि ।
(ङ) यज्ञविधेः श्रुतिजातं निन्दसि ।
(च) दशाकृतिकृते कृष्णाय नमः ।
Solution:
କେଶବ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପୃଷ୍ଠ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ନଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ବସନଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।
ଯକବିଧେ: = ସତ୍ମଦେ ୬ଶା ।
ଦଶାକ୍କତିକ୍ତେ = ଭାବେ ୬ମା ।

८. सविग्रहं समासनाम लिखत ।
(ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସହ ସମାସ ନାମ ଲେଖ ।)

प्रलयपयोधिजले, धृतकच्छपरूप, कलङ्ककला, पदनखनीरजनितजनपावन, शमितभवतापम्, श्रीजयदेवकवेः ।
Solution:
ପ୍ତଲମପଗୋଥିଲଲେ = ପୟୋଧେ ଜଳଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍), ପ୍ରଳୟେ ପୟୋଧ୍ଵଜଳେ (୭ମୀ ତତ୍) ।
ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ = ଧୃତଃ କଚ୍ଛପରୂପଃ ଯଃ ଧଃ, ସଂବୋଧନେ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।.
କଲଜକନା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପଦ ନମଃ, ତୟୋ ନୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ତେନଜନିତ ଜନପାବନଃ (୩ୟା ତତ୍) ।
ଶମିତଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଶମ୍ରିତା ଭବତାପଂ ଯେନ ଧଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ଶ୍ମାକମ୍ଦେଦବକହେ: = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ)

९. शून्यस्थाने प्रकृतिं / प्रत्ययं वा लिखत |
(ପ୍ପାନ୍ୟସ୍ଥାନରେ ପ୍ତକ୍ତି / ପ୍ରତପଣ ଲେଖ ।)

धृतः = धृ + …… ।
निमग्ना = नि + …… + …… + टाप् ।
शमितः = शम् + …… + क्तः ।
वहते = वह + …… ।
आतन्वते = आ + तनु + …… ।
Solution:
କ୍ତ
ମକ, କ୍ତ
ଇଣ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍

୨୦. दत्तपदानि व्यवहृत्य वाक्यानि रचयत ।
(ପ୍ରଦତ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ବାକ୍ୟଗଠନ କର ।)

पयोधिः, हरे!, नखः, अद्भुतः, रुधिरम्, पयः, वसनम्, शुभदः, तुभ्यम् नमः ।
Solution:
ପୟୋଧଃ (ସମୁଦ୍ର) = ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରେ ପୟୋଧଃ ବିରାଜତେ ।
ହରେ ! ( ହେ ହରି) = ହରେ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।
ଅଦ୍ଭୁତଃ (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ) = କିଞ୍ଚିତ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତଃ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅପଶ୍ୟାମ୍ ।
ରୁଧ୍ରରମ୍ (ରକ୍ତ) = ରାକ୍ଷସା ରୁଧରମ୍ ଅପିବନ୍ ।
ପମ: (ଜଳ) = ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟଃ ପବିତ୍ର ।
ବସନମ୍ (ବସ୍ତ୍ର) = ଭଗବାନ୍ ଣ୍ଡାତ୍କଯସ୍ୟ ବସନଂ ପାତମ୍ବ ।
ଣ୍ମଭଦ: ( ଶୁଭପ୍ରଦ) = ଅୟଂ ନବବର୍ଷୀ ଶୁଭଦଃ ଭବତୁ ।
ତୁଭ୍ୟମ୍ (ତୁମକୁ) = ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ଦଦାମି ।
ନାପ: ( ନମସ୍କାର) = ଣିଯକାମ ନାମ: ।

୨. अधोलिखितानां रेखाङ्कितपदानां मूलधातु – पुरुष – काल निरुपण कुरुत ।
(ନିମ୍ଲିଲିଖିତ ରେଖାଙ୍କକର ମ୍ଲଲଧାତ୍-ପୁରୁପ-କାକ ନିର୍ପଣ କର ।)

(क) विहित वहित्र चरित्रम् ।
Solution:
ବିହିତ = ବି ଉପସର୍ଗ ଧା ଧାତୁ କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଙ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।

(ख) तव तिष्ठति पृष्ठे ।
Solution:
ତିଷ୍ଠତି = ସ୍ପା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(ग) छलयसि विक्रमणे वलिम् ।
Solution:
ଛଳୟସି = ଛଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(घ) धृतवान् असि वेदम् ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ ଧାତୁ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗେ ଲଡ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।

(ङ) वहसि वपुषि विशदे वसनम् ।
Solution:
ବହସି = ବହୁ ଧାତୁ ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ଏକବଚନ ।

(च) कलयसि करवालम् ।
Solution:
କଳୟସି = କଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(छ) म्लेच्छान् मूर्च्छयते ।
Solution:
ମୂର୍ଦ୍ଦୟତେ = ମୂର୍ଚ୍ଛା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକ ବଚନ ।

୨२. अधोलिखित रेखाङ्कितपदानां मूलशब्द- लिङ्ग – विभक्ति – वचननिरूपणं कुरुत
(ନିମ୍ନଲିଖ ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳଶବ୍ଦ – ଲିଙ୍ଗ – ବିଭକ୍ତି – ବଚନ ନିରୂପଣ କର ।)

(क) पयोधिजले धृतवानसि वेदम् ।
Solution:
ପୟୋଧଃ = ପୟୋଧ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ख) किणचक्रगरिष्ठे तव पृष्ठे तिष्ठति ।
Solution:
ଗରିଷ୍ଠ = ଗରିଷ୍ଠ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ग) जलदाभं वसनं वहसि ।
Solution:
କଳାବାର = ଜଳଦାଭମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା. ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(घ) शुभदं सुखदं भवसारं शृणु ।
Solution:
ସୁଖଦଂ = ସୁଖଦମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ङ) जगन्ति वहते तुभ्यं नमः ।
Solution:
ଜଗନ୍ତି = ଜଗତ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ !

୨३. प्रतिशब्दद्वयं लिखत ।
(ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)

केशवः, क्षितिः, शशी, भृङ्गः, रुधिरम्, मौलिः, वसनम्, श्रुतिः, निवहः ।
Solution:
କେଶବ = କୃଷ୍ଣ, ଜଗଦୀଶଃ ।
କ୍ଷିତିଃ = ଧରଣୀ, ପୃଥ‌ିବୀ ।
ଶଶୀ = ଚନ୍ଦ୍ରମା, ଶଶାଙ୍କ ।
ଭୃଙ୍ଗୀ = ଭ୍ରମରଃ, ଷଟ୍‌ପଦଃ ।
ରୁଧରମ୍ = ରକ୍ତମ୍, ଶୋଣିତମ୍ ।
ମୌନିଃ = ଶିରଃ, ମସ୍ତକଃ ।
ବସନମ୍ = ବସ୍ତମ୍ଭ, ବାସ ।
ଶ୍ରୁତିଃ = ବେଦଃ, ଶ୍ରବଣମ୍ ।
ନିବହିଃ = ସମୂହଃ, ଯୂନଃ ।

୨४. स्त्रीप्रत्यये रुपं लिखत
(ସ୍ତା ପ୍ରତଦମ ରୂପ ଲେଖି ।)

मीन, क्षत्रिय, पति, धृत ।
Solution:
ମୀନ = ମୀନା ।
କ୍ଷତ୍ରିୟ = କ୍ଷତ୍ରିୟା ।
ପତି = ପନୀ ।
ଧୃତ = ଧୃତା ।

ପରାଶା ଇପଯୋଗୀ ଅତିରିକ୍ତି ପୃଣୋରର

୨. कोष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରୁପଣ କରି ଶୁନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

1. प्रलयपयोधिजले धृतवानसि ______ | (वेदम्, शास्त्रम्, यज्ञम्)
Solution:
ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।

2. प्रलय ______ जले धृतवानसि वेदम् । ( संसार, वन, पयोधि )
Solution:
ପ୍ରଳୟ ପୟୋଧ ଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।

3. विहितवहित्रचरित्रम् ______ । (अक्लेशम्, अखेदम्, अपेतम्)
Solution:
ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ ଅଖେଦମ୍ ।

4. ______ धृतमीनशरीर जय जगदीश हरे । ( गोविन्द, माधव, केशव)
Solution:
କେଶବ ଧୃତମୀନଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

5. क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति ______ । (कोष्ठे, पृष्ठे, ओष्ठे)
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷେ ।

6. धरणिधरणकिणचक्र ______ । (पृष्ठे, कोष्ठे, गरिष्ठे)
Solution:
ଧରଣିଧରଣକିଣଚକ୍ର ଗରିଷ୍ଠ ।

7. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हेर । (कुर्म, कच्छप, शूक)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

8. वसति दशनशिखरे ______ तव लग्ना । ( रमणी, तरणी, घरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା ।

9. ______ कलङ्ककलेव निमग्ना ।( धरणी, शशिनि, तरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ନିମଗ୍ନା ।

10. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (किशोर, पुष्कर, शूकर)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

11. तव करकमलव ______ अद्भूतशृङ्गम् । (पदम्, मुखम्, नखम् )
Solution:
ତବ କରକମଳବରେ ନଖମ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗମ୍ ।

12. दलितहिरण्यकशिपुतनु ______ । (शृङ्गम्, अङ्गम्, भृङ्गम्)
Solution:
ଦଳତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ପତନ୍ମ ଭୁଲଂମ୍ଭ ।

13. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( रामहरि, नरहरि, गौरहरि )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ନରହରି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

14. छलयसि विक्रमणे ______ अद्भुतवामन । (वलिम्, कलिम्, रिपुम्)
Solution:
ଛଳୟସି ବିକ୍ରମଣେ ବଳିମ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତବାମନ ।

15. पदनखनीरंजनतिजन ______ । (वामन, पावन, जीवन)
Solution:
ପଦନଖନାରକନିଜନ ପାବନ ।

16. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( जीवन, पावन, वामन )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ବାମନ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

17. क्षत्रियरुधिरमये जगदपगत ______ । (पुण्यम्, पापम्, कोपम्)
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ଜଗଦପଗତ ପାପମ୍ ।

18. स्नपयसि ______ शमितभवतापम् । (वयसि, पयसि, वपुसि)
Solution:
ସ୍ନପୟସି ପୟସି ଶମିତଭବତାପମ୍ ।

19. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (भृगुपति, राष्ट्रप्रीतिः, अर्हपति)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ଭୃଗୁପତି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

20. वितरसि ______ रणे दिक्पतिकमनीयम् । (दिक्षु, दुःखं, सुखम्)
Solution:
ବିତରସି ଦିକ୍ଷୁ ରଣେ ଦିକ୍ପତିକମନୀୟମ୍ ।

21. दशमुखमौलिवलिं ______ । ( कमनीयम्, गमनीयम्, रमणीयम् )
Solution:
ଦଶମୁଖମେଲିବିଲିଂ ରମଣୀପମ୍ ।

22. वहसि वपुषि विशदे ______ जलदाभम् । (कलसं, कुसुमं, वसनम्)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।

23. वहसि वपुषि ______ वसनं जलदाभम् । (विशदे, विषदे, रसदे)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।

24. हलहतिभीति ______ यमुनाभम् । (पिड़ित, मिलित, सङ्गीत)
Solution:

25. निन्दसि यज्ञविधेरहह ______ । (श्रुतिजातम्, स्मृतिवादम्, ग्रहजातम् )
Solution:
ନିନ୍ଦସି ଯଜ୍ଞବିଧେରହହ ଶ୍ରୁତିଜାତମ୍ ।

26. सदयहृदयदर्शित ______ । ( पशुघातम्, प्राणीघातम्, पक्षीघातम् )
Solution:
ସଦଯ୍ଦୃଦୟଦଣିତ ପଶ୍ଚପତମ୍ ।

27. म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि ______ । (करालम्, करवालम्, करतालम् )
Solution:
କ୍ଳେଚ୍ଛନିବହନିଧନେ କଳୟସି କରବାଳମ୍ ।

28. धूमकेतुमिव किमपि ______ । (सरलम्, करालम्, करवालम् ) )
Solution:
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।

29. श्रीजयदेवकवेरिदम् ______ । (कोमलम्, उदारम्, भवसारम् ) )
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବକବେରିଦମ୍ ଉଦାରମ୍ଭ ।

30. शृणु सुखदं ______ भवसारम् । (सुकरं, विविधं, शुभदं)
Solution:
ଶୁଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।

31. शृणु ______ शुभदं भवसारम् । (सुखदं, सकलं, समयं )
Solution:
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।

32. कृष्णाय ______ नमः । (आभ्यां, केभ्यं, तुभ्यम्)
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।

अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत ।

1. क: वेदं ध्तवान् |
Solution:
କେଶବ୍ଦ:

2. प्रलयपयोधिजले शवः किं धृतवान् ?
Solution:
ବେଦମ୍

3. क्षितिः तव कस्मिन् प्रदेशे तिष्ठति ?
Solution:
ପୃଷ୍ଠ

4. कस्य पृष्ठे क्षिति: अतिष्ठत् ?
Solution:
କଚ୍ଛପଦ୍ୟ

5. धरणी कुत्र लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଦଣନଶିଖରେ

6. का दशनशिखरे लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଧରଣୀ

7. कुत्र कलङ्ककलेव निमग्ना आसीत् ?
Solution:
ଣଣିନି

8. करकमलवरे किम् अद्भुतशृङ्गम् ?
Solution:
ନିଖମ୍

9. नरहरिरूपे केशवः कस्य तनुभृङ्गं दलितम् ?
Solution:
ଦ୍ରିରଣ୍ୟକଶିପୋ:

10. वामनः कं दलयति ?
Solution:
ଚଲିମ୍ନ

11. क्षत्रियरुधिरमये जगत् किम्भूतमासीत् ?
Solution:
ଅପରତପାପମ୍ନ

12. किम् अपगतपापमासीत् ?
Solution:
କଗତ୍

13. कः क्षत्रियाणां रूधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
ଭୃଗୁପତି

14. रामः रणे दिक्षु किं वितरति ?
Solution:
ଦଶମୁଖମୌଳିବଳିମ୍

15. हलधरः जलदाभं किं वपुषि वहति ?
Solution:
ବସନମ

16. हलधरः जलदाभं वसनं कुत्र वहति ?
Solution:
ବପୁଶି

17. कस्य वसनं यमुनाजलदाभम् आसीत् ?
Solution:
ହଳଧରମ୍ୟ

18. बुद्धः किमनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍

19. बुद्धेन कीदृशं हृदयं दर्शित: ?
Solution:

20. केशव: म्लेच्छनिवहनिधने कीदृशं रूपं वभार ?
Solution:

21. कल्की कीदृशं करवालं कलयति ?
Solution:
କରାଳମ୍

22. कस्यै नमः ?
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ

23. दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବ

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
ଶଙ୍ଖାସୁରଃ ନାମ ରାକ୍ଷତଃ ସମୁଦ୍ରେ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବତା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣନ ମୀନାବତାରେ ତଂ ନିହତ୍ୟ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଭଗବାନ୍ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ସନ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି ।

2. केशवः किमर्थं कच्छपावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵକର୍ଣ୍ଣମନ୍ଦାତ୍ ଦୈତ୍ୟଦ୍ଵୟଂ ସୃଷ୍ଟା ତୌ ନିହତ୍ୟ ମେଦିନୀ ସୃଷ୍ଟବାନ୍ । ଅସ୍ଥିରାଂ ମେଦିନୀ ସ୍ଥିରାଂ କର୍ତ୍ତୃ ଭଗବାନ୍ କୂର୍ମରୂପଂ ଧୃତବାନ୍ । ଅନେନ ପୃଥ‌ିବୀ ସ୍ଥିରା ଅଭିବତ୍ ।

3. केशवः कथं वराहावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଏକଦା ଭଗବାନ୍ ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିଂ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ତତ୍ର ଅନେନ ପୃଥ‌ିବୀ ଗହନା ଅଭିବତ୍ । ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ଦିବ୍ୟ ପ୍ରଚୁରଜଳଂ ପୃଥ‌ିବୀ ଧାରୟିତୁମ୍ ଅଶକ୍ତା ଜାତା । ପୃଥ‌ିବୀ ରସାତଳଂ ଗତବତୀ । ତଦାନୀ ଭଗବାନ୍ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ବିଶାଳ ବରାହରୂପେଣ ଆବିର୍ଭୂୟ ସ୍ଵଦନ୍ତାଗ୍ରେଣ ପୃଥ୍ବୀମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।

4. वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମନ୍ତେ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ଭଗବାନ୍ ବଲିଂ ପଦତ୍ରୟ ପରିମିତାଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତତ୍‌ପଶ୍ଚାତ୍ ବୃହଦ୍‌ରୂପ ପ୍ରକଟୀକୃତ୍ୟ ସ୍ବର୍ଗାଦିଲୋକଂ ପଦତ୍ରୟେଣ ଆସୂର୍ଯ୍ୟ ଦେଶରାଧନ ତଂ ଦୈତ୍ୟ ବଧ୍ଵ ଚାଧଃ ସୁତଳଂ କ୍ଷିପ୍ତବାନ୍ । ବାମନସ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ତଲୋକାତ୍ ପଦନଖାତ୍ ସ୍ରବତ୍ୟ ଗଙ୍ଗାଜଳେନ ଜନାନାଂ ପାବିଦ୍ର୍ୟ ବିହିତମ୍ ।

5. रुधिराणां पयसि किम् अभूत् ?
Solution:
କ୍ଷାତ୍ରତେଜସଂପନଂ ଚାସୀତ୍ଵ । ବ୍ରହ୍ମତେଜଃ କ୍ଷାତ୍ରତେଜଃ ଚ ଉଭୟୋ ସମ୍ମିଶ୍ରଣଂ ତସ୍ମିନ୍ ଅଭବତ୍ । ସଂସାରଂ କ୍ଷତ୍ରିୟଶୂନ୍ୟ କୃଷ୍ଣା ପୃଥ‌ିବୀ ରୁଧମୟଂ କୃତମ୍ । କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ପୟସି ଶମିତ ସଂସାରସନ୍ତାନଂ ଦୂରୀକୃତକଳୁଷ ଚ ଜଗତ୍ ସ୍ଵପୟତି ସ୍ମ ।

6. हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବତଃ ବଳରାମାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି ହଳଧରଃ ନାମ ବଳରାମଃ । ହଳଧରସ୍ୟ ବରଂ ଧବଳଂ ଗୌରଂ ବା ଅତଃ ସ୍ୱ ବିଶଦେ ବପୁଷି ମେଘବର୍ଣ୍ଣସଦୃଶଂ କୃଷ୍ଣବର୍ଣ୍ଣ ବସନଂ ଧାରୟାମାସ ।

7. वुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧି ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସମାଜଂ ସଂସ୍କୃତଂ ଚ ଅହିଂସାୟା ମନ୍ତ୍ର ଅଭିମନ୍ତ୍ରିତମ୍ । ଯଜ୍ଞ ପଶୁମାରଣରୂପଂ ନିନ୍ଦିତଂ କର୍ମ ନ ସ୍ୱୀକୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧ ସଦୟହୃଦୟଂ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।

8. कल्की कथं करवालं कलयति ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ କଳ୍କୀ ଅବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ଫ୍ଲେଚ୍ଛସମୂହନିଧନେ ଔତ୍ପାତିକଗ୍ରହବିଶେଷ ଧୂମକେତୁମ୍ ଇବ କିମପି କରାଳଂ କରବାଳଂ ଧାରୟତି ।

9. रामावतारेण हरिः किं कृतवान् ?
ରାମାବତତେଣ ହରି: ରଣେ ବିକ୍ଷ୍ମ ଦିକ୍ପାଲେଶ୍ୟ ଦିକ୍ପତିକମନାଫ ରମଗାଙ୍ଗ ଜଣକଖରଲି ବନ୍ଦି ବିତରତି । ଦଶସୁ ଦିକ୍ଷୁ ରାବଣସ୍ୟ ଦଶାନନମ୍ ଉପହାରରୂପେଣ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ ।

10. भगवत: वराहावतारं वर्णयत ।
Solution:
ପୁରା ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ଦେବଲୋକନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ଯଦେବ ଅଣ୍ଡସ୍ୟ ରଚନଂ କୃତବାନ୍ ତସ୍ମାତ୍ ପୃଥ‌ିବ୍ୟା କାଞ୍ଚନଗିରଃ ଅଭବତ୍ । ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିମାଂ ଗୁରୁଭାରେଣ ଧରିତ୍ରୀ ପ୍ରକମ୍ପିତା ଅଭୂତ୍ । ପୁନଃ ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ତେଜୋମୟିଦିବ୍ୟ – ଜଳେନ କ୍ରମଶଃ କ୍ଷିତିଃ ଅସକ୍ତା ସନ୍‌ ରସାତଳଂ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ଲୋକହିତାର୍ଥେ ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ବରାହାବତାରଂ ଧୃତ୍ଵା ଜଳକ୍ରୀଡ଼ୟା ତନ୍ମଧାତ୍ ପୃଥ‌ିବୀ ସୁଦର୍ଶନାର୍ଥେ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱ ବହିଃ ଆଦେତୁଃ ପ୍ରଯତଂ କୃତବାନ୍ । ପୃଥ୍ବୀ ବରାହରୂପଧାରିଣା ଭଗବତା ନାରାୟଣେନ ସମୁଦ୍ଧତା ସୁସ୍ଥାପିତା ଚ ।

11. केशवस्य वामनावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ କେଶବସ୍ୟ ଦଶବିଧରୂପମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସ୍ୱ ବାମନରୂପେଣ ବଲିଂ ଛଳୟତି । ଅସ୍ୟ ବାମନସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପମ୍ ଅଦ୍‌ଭୂତମ୍ । ଭଗବାନ୍ ବାମନାବତାରେ ବଳେ ସମୀପଂ ଗତ୍ବା ପଦତ୍ରୟଂ ପରିମିତଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତ୍ରିପାଦବିକ୍ଷେପଣେ ସମଗ୍ର ପୃଥ୍ବୀ ସଚରାଚରବିଶ୍ଵ ଚ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବକିଂ ଛଳୟିତ୍ଵା ତଂ ପାତାଳପୁରୀ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ । ଅସ୍ୟ ବଳେ ପଦନଖେଭ୍ୟ ପବିତ୍ର ଜଳଂ ନିତଂ ଭବତି । ଅନେନ ଜଳେନ ସମଗ୍ର ଲୋକଂ ପାବନଂ ଭବତି । ଭଗବାନ୍ ବଳେ ନିଧନାର୍ଥୀ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥ ଚ ବାମନାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ।

12. केशवस्य बुद्धशरीरं वर्णयत ।
Solution:
ଦଶାବତାରମଧେ ଭଗବତଃ ବୁଦ୍ଧବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ବେଦପ୍ରତିପାଦିତେଷୁ କେଷୁଚିତ୍ ଯଜ୍ଞେଷୁ ହିଂସା ପ୍ରବର୍ତ୍ତମାନା ଆସୀତ୍ । ତଦା ଲୁମ୍ବିନୀଗ୍ରାମେ ଶୁଦ୍ଧୋଦନସ୍ୟ ପୁତ୍ରରୂପେଣ ବୁଦ୍ଧ ଅଜନୟତ୍ । ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧ ବେଦେଷୁ ସ୍ଥିତାନି ହିଂସାପୂର୍ଣ୍ଣଯଜ୍ଞପ୍ରତିପାଦକାନି ବଚନାନି ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ଆସୀତ୍ । ପଶୁବଳୀଜନିତ ହିଂସାଂ ବିନିନ୍ଦ୍ୟ ସଂସାରେ ଅହିଂସାୟା ପ୍ରଚାରଂ କୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧସ୍ୟ ହୃଦୟମ୍ ଅତୀବ ଦୟାପୂର୍ଣ୍ଣମାସୀତ୍ । ଅତଃ ହିଂସାୟା ନିବୃତ୍ୟର୍ଥୀ କେଶବ ବୁଦ୍ଧାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ଆସୀତ୍ ।

दीर्घप्रश्नोत्तरम्

1. भगवतः दशावतारं संक्षेपेण विवृणुत ।
Solution:
ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥୀ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ସମ୍ଭବତି । ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଙଯେପେଣ ପ୍ରଦାୟରେ ପ୍ରଥା –

(୧) ମସ୍ୟାବତାରଃ – ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବେଦାନ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।
(୨) କଚ୍ଛପାବତାରଃ – ଅସ୍ଥିରାଂ ପୃଥ‌ିବୀ ସ୍ଥିରୀକୃତବାନ୍ ।
(୩) ବରାହାବତାରଃ – ଜଳେ ନିମଜ୍ଜତଂ ପୃଥ‌ିବୀ ଧୃତବାନ୍
(୪) ନରସିଂହାବତାରଃ – ନ୍ଦେତ୍ୟହିରଣ୍ୟକଶିପୁ ହତବାନ୍‌ |
(୫) ବାମନାବତାରଃ – ବଳେ ଗର୍ବଂ ନଷ୍ଟବାନ୍ ।
(୭) ରାମାବତାର: – ଲଙ୍କେଶରାବରଂ ହତବାନ୍ ।
(୮) ହଳଧରାବତାରଃ – କଂସାସୁରଂ ହତବାନ୍ ।
(୯) ବୁଦ୍ଧାବତାରଃ – ହିଂସାପରଂ ଯଜ୍ଞ ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ।
(୧୦) କଳ୍‌କ୍ୟବତାରଃ – ମେଚ୍ଛାନାଂ ନିଧନଂ କୃତମ୍ ।

ଅସ୍ମିନ୍ କ୍ରମେ କବି ଜୟଦେବକୃତସ୍ତୁତଃ ଯଥା –

” ବେଦାନୁଦ୍ଧିରତେ ଲଗନ୍ତି ବହୁତେ ଭୁଗୋଲମ୍ନବସ୍ତତେ
ଦୈତ୍ୟାନ୍ ଦାରୟତେ ବଳଂ ଛଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୌଲସ୍ତ୍ୟ ଲଗରେ ଦୁଇ କଲପରେ କାରୁଣ୍ୟମଜନ୍ମରେ
ମେଚ୍ଛାନ୍ମ ର୍ଜ୍ଜୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।”

2. वामनावतारस्य पौराणिकमहत्त्वं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ଅସ୍ୟ ଅବତାରସ୍ୟ ପୌରାଣିକୀ କଥା ଇଦୃଶମ୍ – ବହିଃ ଅତୀବ ଧାର୍ମିକଃ ସାତ୍ତ୍ଵିକଃ ଚ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ମହତଯଜ୍ଞମ୍ ଅନୁଷ୍ଠିତମ୍ । ବଳେ ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ଶତ୍ରୁତା ଆସୀତ୍ । ଇନ୍ଦ୍ରପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତି ବଲିଂ କରିଷ୍ଯତି ଇତି ଆଶଙ୍କାୟାଂ ଭଗବାନ୍ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନାବତାରମ୍ ଅଧାରୟତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ବଳଂ ତ୍ରିପାଦଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ବଳି ଭଗବାନ୍ ବିସ୍ଫୋ ପରମଭକ୍ତା ଆସୀତ୍ । ତ୍ରିବିକ୍ରମବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଥମ ପାଦକ୍ଷେପେଣ ବିଶ୍ବମ୍, ଦ୍ୱିତୀୟପାଦକ୍ଷେପଣ ତ୍ରିଭୁବନମ୍ ଅଯାଚତ୍ । ଶେଷ ତୃତୀୟପାଦଂ ବଳେ ମସ୍ତକସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥାପିତବାନ୍ । ବହିଃ ପାତାଳପୁରଂ ଗତବାନ୍ । ଇୟଂ କଥା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି ।

3. भगवतः मत्स्यावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ ମସ୍ୟାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ପୁରା କଳ୍ପାନ୍ତେ ଯଦା ଭଗବାନ୍ ପ୍ରଜାପତିଃ ଏତଦ୍ ଦୃଷ୍ଟା ନ କେନାଽପି ଦୈତ୍ୟେନ ବେଦାନାଂ ଶୁଦ୍ଧା କାରଣଂ ତଦର୍ଥଦର୍ଶନଂ ଚ କର୍ତୁ ଶକ୍ୟମ୍ ଇତି ବିଚିନ୍ତା ଶ୍ରୁତୀନାମ୍ ଉଦ୍ଧାରାର୍ଥେ ମତ୍ସ୍ୟବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ । ମହାପ୍ରଳୟକାଳେ ମତ୍ସ୍ୟ ମନୁନା ସୁରକ୍ଷିତଃ ପୁନଶ୍ଚ ମସ୍ୟା ଅପି ମନୁ ରକ୍ଷିତବାନ୍ । ପ୍ରତ୍ୟାହରତ୍‌ । ଅନନେ ପ୍ରକାରେଣ ବେଦାନାଂ ରକ୍ଷା ଭଗବତା ମତ୍ସ୍ୟନ କୃତା । ତସ୍ୟ ବିଷୋ ପ୍ରସାଦାତ୍ ସୋଽୟଂ ମନୁଃ ବୈବସୁତଃ ମନୁଃ ଇତି ଖ୍ୟାତ । ଏତାଦୃଶଂ ମସ୍ୟାବତାରଂ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତମ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।

दशावतारस्तुति – 

ଶ୍ଳୋକ – ୧

प्रलयपयोधिजले धृतवानसि वेदम्
विहितवहित्रचरित्रमखेदम् ।
केशव धृतमी नशरीर जयजगदीश हरे ।।१।।

ଅନ୍ନୟ – (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ) ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ଅଖେଦଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ ମୀନଶରୀରଧୃତ କେଶବ ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! (ତବ) ଜୟଃ (ଭବତୁ) ।

ଣଦାଥ – ପ୍ରଳୟକାଳୀନ ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର = ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ । ବିହିତଃ = ଧାରଣ କରି । ଅଖେଦଂ = ଅକ୍ଳେଶରେ । ବେଦଂ = ବେଦକୁ । ଧୃତବାନ୍ ଅସି = ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲେ । କେଶବ = ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମୀନଶରୀରଧୃତ = ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ । ହରେ = ହେ ହରି ! ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ପ୍ରଭୁ । ଜୟ = ବିଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।ଅନୁବାଦ – ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ । ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରି ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ‘ଦଶାବତାରସ୍ତୁତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ମୁରଲୀମନୋହରସ୍ୟ ନଟବରନାଗରସ୍ୟ ଅବତାରିପୁରୁଯାସ୍ୟ ଶ୍ଵାତ୍କପେଜରା ଗୋପିକାପରିବେଶରଣା ଣ୍ଡାରାଧାକାଣ ପ୍ମ୍ମୁନା ତଟସମେ ନିଧୁବନଲାଲାଂ ଲଲିତଲଦ୍ଦିତୈ: ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବାଃ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହ ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ସତ୍ସାହିତ୍ୟରସମକାନାଂ ପରମାଦଶୋୟମ୍ ଆନଦବୈଭବ ଚେତି ନାପ୍ତପତ୍ର ସଂଶଯେରର୍ବନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତଃ ମନୁମହର୍ଷେ ବେଦସ୍ୟ ଚ ପୁନରୁତ୍‌ଥାନମ୍ ଅଭବତ୍ । ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଶଙ୍ଖାସୁରନାମଙ୍କ ରାକ୍ଷସଂ ସମୁଦ୍ରେ ଅତିଷ୍ଠତ୍ । ଡଃ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ସମୁଦ୍ରେ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବାନ୍ ମତ୍ସ୍ୟବତାରେ ଶଙ୍ଖାସୁରଂ ହତ୍ମା ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ କୃତନୌକାକାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଆନାୟାସଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ କେଶବ ! ଧୃତମୀନଶରୀର ! ଜଗଦୀଶ ! ହରେ ! ତବ ବିଜୟଂ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଧୃତବାନସି = ଧୃତବାନ୍ + ଅସି । ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ = ବିହିତଃ + ବହିତ୍ର + ଚରିତ୍ରମ୍ ଜୟଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସମାସ = ପୟୋଧେ ଜଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = ବହିତ୍ରସ୍ୟ ଚରିତ୍ରମ୍ ( ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।.ମୀନଶରୀରମ୍ = ମୀନସ୍ୟ = ଶରୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଜଗଦୀଶଃ = ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଧୃତମୀନଶରୀର = ଧୃତଂ ମୀନଶରୀରଂ ଯସ୍ୟ ସିଂ, ସଂବୋଧନେ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) !

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନ ୧ମା। ପ୍ରଳୟପୟେଧ୍ଵଜଳେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବେଦମ୍, ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତୟ – ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ + କ୍ତବତ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨.

क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति पृष्ठे
धरणिधरणकिणचक्रगरिष्ठे ।
केशव धृतकच्छपरूप जय जगदीश हरे ।।२।।
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷ୍ଠ
କେଶବ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ତବ ଅତି ବିପୁଳତରେ ପୃଷେ କ୍ଷିତି ତିଷ୍ଠତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ (ହେ କୂର୍ମ !) ନଂ (ଜୟ) ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ଧରଣି = ପୃଥବୀ । ଧରଣ = ଧାରଣ । କିନଃ = ଶୁଷ୍କବ୍ରଣ । ଚକ୍ର = ଚକ୍ରଆକାରବିଶିଷ୍ଟ । ଗରିଷ୍ଠ = ଗୁରୁତମ | ତବ = ତୁମର । ଅତି = ଅତ୍ୟନ୍ତ (ଘଟାନ୍ତରେ ଅଗୋଚର) । ବିପୁଳତରେ = ସୁବିସ୍ତୃତ । ପୃଷେ = ପିଠିରେ । କ୍ଷିତିଃ = ହସ୍ତପଦାଦିଅବୟବଯୁକ୍ତା ପୃଥ‌ିବୀ । ତିଷ୍ଠତି – ରହିଛି । କଚ୍ଛପରୂପ = କୂର୍ମରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସପାସ – ଧରଣ୍ୟ ଧରନଃ (୬୩ ତତ୍) । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ = ଚକ୍ରଣ ଗରିଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) । କଚ୍ଛପରୂପମ୍ = କଚ୍ଛପସ୍ୟ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜଗଦୀଶଃ ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ, ବିପୁଳତରେ, ପୃଷ୍ଠ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

वसति दशनशिखरे धरणी तव लग्ना
शशिनि कलङ्ककलेव निमग्ना ।
केशव धृतशूकररूप जय जगदीश हरे ।। ३ ।।
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା
ଶଶିନି କଳଙ୍କକଳେବ ନିମଗ୍ନା ।
କେଶବ ଧୃତଶୂକରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୩ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ, ତବ ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ଲଗ୍ନା (ସତି) ବସତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ! ଧୃତଶୂକରରୂପ ଦଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଣଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ଶଶିନି = ଚନ୍ଦ୍ରମାରେ । ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କ କଳା ଭଳି | ତବ = ତୁମର । ଦର୍ଶନ = ଦନ୍ତ । ଶିଖରେ = ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ଧରଣୀ = ପୃଥ୍ବୀ | ଲଗ୍ନା = ସଂଲଗ୍ନା ବା ସଂଯୁକ୍ତା । ବସତି = ରହିଛି । ଶୂକରରୂପ = ବରାହ ସ୍ଵରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଦିବିଛେଦ – କଲକକେବ = କଳଙ୍କକଳା + ଇବ ।

ସମାସ – ଦଶନଶିଖରେ = ଦଶନ ଶିଖରମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । କଳଙ୍କକଳା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ବରାହ = ବରାନ୍ ଆହନ୍ତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ ! = ସମ୍ବୋଧନ ୧ ମା । ଧରଣୀ = କଉଁରି ୧ ମା । ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଦଶନଶିଖରେ, ଶିଶିନି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

तव करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गम्
दलितहिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् ।
केशव धृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ||४||

ଣବ କରକମକରେ ନଖମ୍ବହରୁଭଣମ୍ନ
ଦଲିତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ନପନ୍ତଲମ୍ବ |
କେଶବ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥ ୪ ॥.

ଅନ୍ମସ – ହେ କେଶବ ! ତବ କରକମଳବରେ ନଖମଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ । ହେ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜଗଦୀଶ ହରେ – ତଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର | କରକମଳେ = ହସ୍ତପଦ୍ମ-ମାନଙ୍କରେ । ବରଂ = ଶ୍ରେଷ୍ଠ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର । କରକମଳେ = ନଖମଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗ = ନଖମାନ ଅଦ୍‌ଭୂତ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ । ହରିଣ୍ୟକଶିପୁ = ଏକ ଦୈତ୍ୟ । ତନୁ = ଶରୀର । ଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ = ବିଦଳନ କଲ । ନରହରିରୂପ = ନୃସିଂହ ସ୍ଵରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସମାସ – କରକମଳମ୍ = କରଃ କମଳମ୍ ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଃ = ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ତନୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ନରହରି = ନରଃ ହରି ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । କରକମଳବରେ = କରକମଳାନାଂ ବରଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ତନୁଭୃଙ୍ଗମ୍ = ତନୁନା ଭୃଙ୍ଗମ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । କରକମଳବରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

छलयसि विक्रमणे बलिमद्भुतवामन
पदनखनीरजनितजनपावन ।
केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ||५||

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୫ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ବିକ୍ରମଣେ ଅଦ୍ଭୁତବାମନରୂପେଣ (ରଂ) ବଳି ଛଳୟସି । (ତବ) ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ (କୃତଃ) । ହେ ଧୃତବାମନରୂପ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ମାଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ବିକ୍ରମଣେ = ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପାଦବିକ୍ଷେପରେ । ଅଦ୍‌ଭୁତ = ବାମନର ଯେଉଁ ପଦନଖ ଜଳରେ ଜନିତ ଲୋକମାନଙ୍କର ପବିତ୍ରତା । ବଲିଂ = ପ୍ରହ୍ଲାଦବଂଶୀୟ ରାଜାଙ୍କୁ । ଛଳୟସି = ଛଳନା କରିଛ । ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପାଦପଦ୍ମର ନଖ ଲାଗି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭାଣ୍ଡ ଭାଜି ଯେ କାରୁଣ୍ୟଜଳ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭିତରକୁ ପଶୁଛି । ଧୃତବାମନରୂପ = ହେ ବାମନରୂପଧାରୀ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗଦ୍‌ପ୍ରଭୁ । ହରେ = ହେ ହରି । ବଂ ଜୟ ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସମାସ – ପଦନଖ = ପଦୟୋ ନମଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜନପାବନଃ = ଜନାନାଂ ପାବନଃ ( ୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବିକ୍ରମଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବଳିମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

क्षत्रिय रुधिरमये जगदपगतपापं
स्नपयसि पयसि शमितभवतापम् ।
केशव धृतभृगुपतिरूप जय जगदीश हरे ||६||

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୬ ||

ଅନ୍ନୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧୁରମୟେ ସ୍ନପୟସି, ପୟସି ଜଗତ୍‌ପାପମ୍ ଅପଗତଃ ଭବତାପଂ ଶମିତଃ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତଭୃଗୁପତିରୂପ । ହରେ ବଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! କ୍ଷତ୍ରିୟ = ଯୋଧା ବା ବୀର । ରୁଧୁରମୟ = ରକ୍ତମୟ । ଜଗତ୍ = ସଂସାରର । ପାପମ୍ = ପାପକୁ । ଅପଗତଃ ଭବତାପମ୍ = ସାଂସାରିକ ଦୁଃଖକୁ । ଶମିତଃ = ଦୂର କରିଥିଲ | ସ୍ନପୟସି = ସ୍ନାନ କରାଇଛ । ପୟସି = ଜଳରେ । = ପ୍ରଶମିତ । ଭୃଗୁପତିଃ = ପରଶୁରାମ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍‌ପ୍ରଭୁ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରେ:
ସନ୍ଦିବିଚ୍ଛେଦ – ଜଗଦପଗତପାଦଂ = ଜଗତ୍ + ଅପଗତପାପମ୍ ।

ସମାସ – କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରଃ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ ରୁଧୁରଃ (୬୩ ତତ୍) । ଜଗତ୍ଵପଗତପାପଂ = (୫ମୀ ତତ୍) । ଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଭୃଗୁପତିରୂପମ୍ = ଭୃଗୁପତଃ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରୁଧୁରମୟେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ | ପାପଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପୟସି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ | ଭବତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶମିତଃ = ଶମ୍ + ଈଣ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयं
दशमुखमौलिबलिं रमणीयम् ।
केशव धृतरामशारीर जय जगदीश हरे ।।७।।

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥୭॥

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) ରଣେ ଦିକ୍ଷୁଃ ବିତରସି ଦିକ୍ପତି କମନୀୟଂ, ଦଶମୁଖମୌଳିବଳଂ ରମଣୀୟମ୍ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତରାମଶରୀର, ହେ ହରେ, ନଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ରଣେ = ଯୁଦ୍ଧରେ । ଦିକ୍ଷୁଃ = ଦିଗବିଦିଗରେ । ବିତରସି = ବିତରଣ କଲ । ଦିକ୍ପତିଃ = ଇନ୍ଦ୍ରାଦି ଦିକ୍ପାଳ । କମନୀୟଂ = ରମଣୀୟ ବା ମନୋହର । ଦଶମୁଖୀ = ରାବଣ । ମୌଳି = ଶିର ବା ମସ୍ତକ । ବକିଂ = କାଟି । ରମଣୀୟମ୍ = ମନୋହର । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ଈଶ୍ବର । ଧୃତାରାମଶରୀର =
ଶ୍ରୀରାମରୂପଧାରୀ । = ହରେ = ହରି | ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାଜଣେ:
ସମାସ – ଦିକ୍ଯଦି: = ଦିଶାଂ ପତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଦଶମୁଖୀ = ଦଶଃ ମୁଖ୍ୟ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଦିକ୍‌ପତିକମନୀୟମ୍ = ଦିକ୍‌ତଃ କମନୀୟମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି — ଦିକ୍ଷୁଃ, ରଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଧୃତରାମଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କମନୀୟମ୍ = କମ୍ + ଅନୀୟ । ରମଣୀୟ = ରମ୍ + ଅନୀୟ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

वहसि वपुषि विशदे वसनं जलदाभं
हलहतिभीतिमिलितयमुनाभम् ।
केशव धृतहलधररूप जय जगदीश हरे ।।८।।

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତହଳଧରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୮ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – କଲପାଇଁ = ଜଳଦ + ଆଭମ୍ । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା + ଆଭମ୍ ।

ସମାସ – କଲଦ: = ଜଳଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦଃ ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ସ ତମ୍ ହଳେନ ହତିଃ (୩ୟା ତତ୍) । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ଡଃ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) | ହଳଧରଃ = ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି (ଉପପଦ୍ ତତ୍) ।

ସକାରଣତିଭକ୍ତି – ବପୁଷି, ବିଶଦେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପୃକ୍ତିପୃତ୍ୟୟ – ବସନମ୍ = ବସ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालं
धूमकेतुमिव किमपि करालम् ।
केशव धृतक किशरीर जय जगदीश हरे ||१०||
ମ୍ଳେଛନିବଦୃନଧନେ କଲମ୍ବରି କରତାଳ
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତକଳ୍‌କିଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୦ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ । କିମପି = କିମ୍ + ଅପି ।

ସମାସ – ମେଚ୍ଛନିବହନିଧବେ = କ୍ଳେଚ୍ଛାନାଂ ନିବହିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ତେରାଂ ନିଧନମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କରବାଳ, କରାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଧୂମକେତୁମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତକଳ୍‌କିଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଧନମ୍ = ନି + ହନ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

श्रीजयदेवकवे रिदमुदितमुदारं
शृणु सुखदं शुभदं भवसारम् ।
केशव धृतदशविधरूप जय जगदीश हरे ।।११।।
ଣ୍ଡାକଯତେବକବେରିଦମ୍ଦିବାର
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତଦଶବିଧରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୧ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକରଃ + ଇଦମ୍ + ଉଦିତମ୍ + ଉଦାରମ୍ ।

ସମାସ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକକଃ = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଉଦିତମୁଦାରଂ ଉଦିତମ୍ ଉଦାରମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ସୁଖଦମ୍ =ସୁଙ୍ଖ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଶୁଭଦମ୍ (ଉପପଦ୍ ତତ୍) । ଭବସାରମ୍ = ଭବସ୍ୟ ସାରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଇଦଂ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉଦାରଂ, ସୁଖଦଂ, ଶୁଭଦଂ, ଭବସାରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତଦଶବିଧରୂପ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

वेदानुद्धरते जगन्तिवहते भूगोलमुद्बिभ्रते
दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्रक्षयं कुर्वते ।
पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यमातन्वते
म्लेच्छान्मूर्च्छयते दशाकृतिकृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ||१२||
ବେଦାନ୍ତଉତେ କଗନ୍ତିବଦୃଢେ ରୁଗୋଲମ୍ବଦବିରରେ
ଦୈତ୍ୟ ଦାରୟତେ ବକିଂ ସ୍ଥଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୋଲଫ କମଡେ ହଲଂ କଲମରେ କାରୁଣ୍ୟମାତନୁତେ
ମେଚ୍ଛାନୁ ଚ୍ଛୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ॥ ୧୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧିରରେ = ବେଦାନ୍ତ + ଭଦ୍ଧରତେ | ରୁଗୋଲପଦତିତେ = ଲ୍ଗୋଲମ୍ + ଇତ୍ବିକତେ | କାରୁଣ୍ୟମାତତେ = କାରୁଣ୍ୟସ୍ + ଆଜନ୍ମରେ |

= କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ କ୍ଷୟମ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଦଶାକୃତି = ଦଶାନାମା ଆକୃତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ବେଦାନ୍, ଜପନ୍ତି, ଭୂଗୋଳମ୍, ଦୈତ୍ୟ, ହଳଂ, କାରୁଣ୍ୟ, ମେଚ୍ଛାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟ । ତ୍କଯାତ୍ମ, ତୁଣ୍ୟ = ନମଃ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ । ଦଶାକୃତିକୃତେ = ଭାବେ ୭ମୀ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 4 ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି, ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିଭି ଓ ପ୍ରକଳ୍ପ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଉପରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଆରୋହାନୁମାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ମତକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କୁହାଯାଏ ।

୨. ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ (Conjunction of causes) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେହି ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟର କାରଣକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଜଣେ ଲୋକ ଜ୍ଵରରେ ପଡ଼ି ପୀଡ଼ିତ ହେଉଛି । ଜ୍ଵର କଷ୍ଟ ସହିତ ଯଦି ସେ ଖଟ ଉପରୁ ପଡ଼ିଯାଇ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବାର କଷ୍ଟ ସହ ତାହାର ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ାଜନିତ କଷ୍ଟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୁଏ ତାହେଲେ ସେ ସମସ୍ତ ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟର ଯନ୍ତ୍ରଣା କୌଣସି ଏକ କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟ ନୁହେଁ ବୋଲି ଜଣାଯିବ ।

ସେହି ସମ୍ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟ ବା ଯନ୍ତ୍ରଣାର କାରଣ ହେଉଛି ଜ୍ଵର, ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ା ଓ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବା ଇତ୍ୟାଦି କାରଣମାନଙ୍କର ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ । ଏହିପରି ଅନେକ କାରଣର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସେପରି କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ୱୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୩. କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ସମାନ ତାହା ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବେନ୍ (Bain) କାରଣକୁ ଦୁଇଟି ଅଂଶରେ ଭାଗ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ଏବଂ (୨) ଘଟଣାର ସମାବେଶ ।
ଯେଉଁ ଶକ୍ତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଉପରେ କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ତା ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣେ ତାହାକୁ କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଯେଉଁଠି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ପକ୍ଷରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଘଟଣାର ସମାବେଶ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ନିଆଁ ଜଳି ଉଠେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ହେଉଛି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ବାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) ।

ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା (Agent) ଏବଂ କ୍ରିୟାନ (Patient) ଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟିର କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପନ୍ନ ହୁଏ ତାହାକୁ କର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟି ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୂତ ହୁଏ ତାହାକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଯଦି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କନିଅର ମଞ୍ଜି ରସ ସହ ଗୁଡ଼କୁ ଏକତ୍ର ମିଶାଇ ଖାଇ ବିଷ ପ୍ରଭାବରେ ମରିଯାଏ, ତାହେଲେ କନିଅର ମଞ୍ଜି ଓ ଗୁଡ଼ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବିଷକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଲୋକଟିର ସ୍ନାୟବୀୟ ଶରୀରକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ ।

ସେହିଭଳି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟି ଯେତେବେଳେ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇ ଅଗ୍ନି ସୃଷ୍ଟି କରେ ସେଠାରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପକୁ କ୍ରିୟାଧ୍ୟାନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୪. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏବଂ ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ? ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଚାରିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ; ଯଥା – ଉପାଦାନ କାରଣ, ଆକୃତିକ କାରଣ, ନିମିତ୍ତ କାରଣ ଏବଂ ପରିଣାମ କାରଣ ।

ଉଦାହରଣ – ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ ।
ଉପାଦାନ କାରଣ – ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍
ଆକୃତିକ କାରଣ – ପୁଷ୍ପାକାର ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– ତାହାର ନିର୍ମାଣ ନିମନ୍ତେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥିବା ଶକ୍ତି, ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ ।
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ
ଯଥା- ଘର ସଜାଇବାପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ।

ଉଦାହରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଏକ ମାର୍ବଲ ମୂର୍ତ୍ତି ।
ଉପାଦାନ କାରଣ– ମାର୍ବଲ ପଥର
ଆକୃତିକ କାରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆକୃତି ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– କାରିଗରର ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ଯଥା – ଗୋଟିଏ ପ୍ରମୋଦ ଉଦ୍ୟାନର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ସ୍ଥାପନ କରିବା ।
ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ତିନିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ ।
ଯଥା – ସମବାୟି କାରଣ, ଅସମବାୟି କାରଣ ଏବଂ ନିମିତ୍ତ କାରଣ ।

ଉଦାହରଣ -(୧) କାଠର ତକ୍ତପୋଷ
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କାଠ ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କାଠଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ବଢ଼େଇ ଓ ତାହାର ଯନ୍ତ୍ରପାତି ।

ଉଦାହରଣ – (୨) ଜାମା
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କନା ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କନାଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ସିଲାଇ କରିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ଦର୍ଜୀ ଏବଂ ତାହାର ସିଲାଇ ଉପକରଣ ।
କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।

୫. କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଯକ କାରଣ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକାସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟ- ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାଓ୍ବାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

୬.ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ – ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ବିରାଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ଆଲୋକକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୭. ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁର ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।

୮. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
(a) କାରଣ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପରାପେକ୍ଷୀ ।
(b) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(c) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(d) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ଭବିରହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(e) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ।
Answer:
କାର୍ପେଥ ରୀଙ୍କ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କାରଣରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ, କେବଳ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟରୂପେ ପ୍ରକାଶଲାଭ କରେ । କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣର ଏ ପ୍ରକାର ନୀତିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । (a) ବସ୍ତୁ ଅବିନାଶିତ୍ୱ ଓ (b) ଶକ୍ତି ଅବିନାଶିତ୍ୱ ତତ୍ତ୍ବ ।

୧୦. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ଲୋକାୟତିକ କାରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନକରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ଲୋକାୟତିକ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ନବବଧୂ ଗୃହ ପ୍ରବେଶ କଲା ପରେ ପରେ ଶ୍ଵଶୁରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ତେଣୁ କେହି କେହି ନବବଧୂର ଆଗମନକୁ ଏକ ଅଶୁଭ ସଙ୍କେତ ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ଏହା ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ ଦୋଷ ନାମରେ ଅଭିହିତ ଅଟେ ।

୧୧. ବହୁକାରଣତାବାଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ବହୁକାରଣତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏହା ସତ୍ୟ ନୁହେଁ ଯେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ହେବ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେବ; ଯଥା – ମୃତ୍ୟୁ ରୋଗଜନିତ, ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ, ବିଷପାନଜନିତରୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

୧୨. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବା ସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ତନ୍ନିହିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

୧୩. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର; ଯଥା –
(୧) କର୍ଭାବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୨) ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୩) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୪) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୫) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୬) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୭) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧନ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ– ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଷ୍ଟକ୍ ନାମକ ଜଣେ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ ଅଟେ ।’’ କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟାଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନାହିଁ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମକୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଏପ୍ରକାରର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

୧୫. ତୁମେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପରୀକ୍ଷା ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ରର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଦେଇ ସୁଦ୍ଧା ପାସ୍ କରିନାହଁ । ଏହାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କର ।
Answer:
(କ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଭୁଲ୍ ।
(ଖ) ବୋଧହୁଏ, ପରୀକ୍ଷକ କଠୋର ନୀତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ଖାତା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଯୋଡ଼ିଥିବା ଅତିରିକ୍ତ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ତରପତ୍ରଠାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି ।
(ଘ) ବୋଧହୁଏ, ମାର୍କ ମିଶାଇବାରେ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଇଛି ।

୧୬. କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ପ୍ରଣାଳୀର ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ତନିହିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସରଣ, ସମର୍ଥନ ଓ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
Answer:
ଘଟଣା – ମୁଁ କଲେଜ ବାହାରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ମୋର ପଢ଼ା ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଖାଯାଇଥିଲି, କଲେଜରୁ ଫେରି ଦେଖୁଛି ଯେ ତାହା ସେଠାରେ ନାହିଁ ।
ପ୍ରକଳ୍ପ –
(୧) ବୋଧହୁଏ, ଆମ ଘରର କେହି ଜଣେ ତାହା ପଢ଼ିବାକୁ ନେଇଛନ୍ତି । (ପ ୧)
(୨) ବୋଧହୁଏ, ମୋ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କେହି ଜଣେ ବାହାର ଲୋକ ଆସି ପତ୍ରିକାଟିକୁ ନେଇଯାଇଛି । (ପ ୨)
(୩) ବୋଧହୁଏ, ଘରର ଚାକର ପିଲା ଯେ ଛବି ଦେଖିବାକୁ ଭଲପାଏ, ପତ୍ରିକାର ଛବି ଦେଖିବାକୁ ନେଇଛି । (ପ ୩)

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
(୧) ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ଘରର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ପତ୍ରିକାଟି ମିଳିବ (ସ୧)
(୨) ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ମୋ ମା’ ସେକଥା କହିପାରିବ । (ସ ୨)
(୩) ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ତା ପାଖରେ ତାହା ରହିଥ୍ । (ସ ୩)
ସମର୍ଥନ – ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥ‌ିବା ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ପରିଶେଷରେ ମୁଁ ଚାକର ପିଲାଠାରୁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ପାଏ ।

ଯୁକ୍ତିର ଆକାର –
ଯଦି ଘ, ତେବେ ହୁଏତ ପ ୧ ବା ପ ୨ ବା ପ ୩
ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ସ ୧
∴ ପ ୧ ନୁହେଁ ।

ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ସ ୨ ।
କିନ୍ତୁ ସ ୨ ନୁହେଁ ।
ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ସ ୩ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

ଏହି ଶେଷୋକ୍ତ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ନୁହେଁ, କାରଣ ଅନୁଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରିବା ଦୋଷାବହ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପ ୧, ପ ୨, ପ ୩ ବ୍ୟତୀତ ଏଠାରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ସମ୍ଭବପର ହେଉନଥାଏ, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟିକୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ରୂପେ ବୈଧ କରାଯାଇପାରେ ।
ହୁଏତ ପ ୧, ପ ୨ ବା ପ ୩
ପ ୧ ନୁହେଁ କି ପ ୨ ନୁହେଁ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

୧୭. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ନ ଥ‌ିବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

୧୮. ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବୁଝାଇବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବେଳେ ବେଳେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିଚାଳନାପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଚରନା କରାଯାଏ । କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମର ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ତାହା ଅତି ତୁଚ୍ଛ ହୋଇଥିଲେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

୧୯. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଷୟକୁ ସୂଚିତ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ।
(ଖ) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
(ଗ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପରୀକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
Answer:
(କ) (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଭ୍ରାନ୍ତଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୩) ଅନବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ନୈତିମୂଳକ ଦୋଷ; କିନ୍ତୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ଅସ୍ତିତ୍ଵମୂଳକ ଦୋଷ ।

(ଖ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ଅଧ୍ବକ ବ୍ୟାପକ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ତଥା କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା କେବଳ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ ।
(୩) ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(ଗ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ଯଥେଚ୍ଛାକ୍ରମେ ପୁନଃପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୨) ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା କାରଣର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କୌଣସି ଏକ ଉପକାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଧୀରସ୍ଥିର ଭାବେ କରାଯାଇପାରେ ଏବଂ ସେହି ହେତୁରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ-ଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ଅଧ୍ଵ ଯଥାର୍ଥ ବିଶ୍ଵାସ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ହୁଏ ।

୨୦. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରକରଣ କର ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କିଛି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ସୃଷ୍ଟି ଘଟଣାର ନିରୀକ୍ଷଣରେହିଁ ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ । ପୁନଶ୍ଚ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି ।

୨୧. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷ ଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଇଂରାଜୀରେ ଏହାକୁ Observation କୁହାଯାଏ । ଯାହାର ଅର୍ତ ହେଲା ନିଜର ମନ ଆଗରେ କିଛି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

୨୨. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ରକରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

୨୩. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସର୍ଭାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
(କ) ବୌଦ୍ଧିକ ଅବସ୍ଥା
(ଖ) ଶାରୀରିକ ଅବସ୍ଥା
(ଗ) ନୈତିକ ସର୍ଭ
(ଘ) ଅନୁକୂଳ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତି

୨୪. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ, ‘କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ସେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ।

୨୫. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(୧) ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(୨) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ଅନବେକ୍ଷଣଦୋଷ ।

୨୬. ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସତର୍କତା ସହିତ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର କେତେକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ କେତେକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳରେ ଦୋଷ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ ।

୨୭. ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅନେକ ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ ଏହାର ବିପରୀତ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବିନା ସଂଶୟରେ କେବଳ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଏଡ଼େଇଦେଲେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କୌଣସି ଛାତ୍ରର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବାର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବୋଲି ମନେକଲେ ଛାତ୍ରର ମନୋଯୋଗିତା, ଅଧ୍ୟବସାୟ, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ସେହି ପ୍ରକାରର ଶିକ୍ଷାଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅନେକ ଛାତ୍ର କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବା ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନ ଥିବାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

୨୮. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପବୋଲି ଅଥବା ମରୀଚିକାରେ ଜଳ ଥିବା ଭ୍ରମକଲେ ଏପରି ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।

୨୯. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କେତେ ପ୍ରକାର ଅଟେ ?
Answer:
ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର, ଯଥା –
(୧) ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(୨) ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ।

୩୦. ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାରଣରୁ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିର ଚକ୍ଷୁଦୋଷ, ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ଦୋଷ ଅଥବା ସେହିପରି ଅନ୍ୟ କେତେକ କାରଣ ଥିଲେ ତାହାର ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ହଳଦିଆ କାମଳ ରୋଗୀକୁ ସମସ୍ତ ଧଳା ଜିନିଷ ହଳଦିଆ ଦିଶେ । ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ପାଳ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପ ବୋଲି ଭ୍ରମ ଜାତ ହୁଏ ।

୩୧. ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଏଭଳି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଛି ଯାହା ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ତାହାକୁ ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦୁଇଟି ସମାନ୍ତରାଳ ରେଳପଥ ଯେତେ ଦୂରକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଦୂରତ୍ବ ସେତେ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଲାପରି ପ୍ରତିଭାତ ହୁଏ । ସେହିପରି କାଚ ଗ୍ଲାସ୍‌ରେ ଥିବା ଜଳରେ ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧାକାଠି ପୁରେଇ ଧରିଲେ ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କା ଦେଖାଯାଏ ।

୩୨. ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ସହାୟକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତି ମଧ୍ୟ ସେହି ପ୍ରକାର ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପରିବେଶର ସୁଯୋଗ ନେଇ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜେଭନ୍ସ ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ଖାଲି ଆଖ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କଲେ ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହା ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥା ।

୩୩. ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
‘‘ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତ ତନିସୃତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ, ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’

୩୪. କଫେଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କଫେଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସ ହିଁ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଏହା ବୈଜ୍ଞାନିକ ରୀତିରେ କୌଣସି ଘଟଣା ବା ବ୍ୟାପାରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରଣୀତ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ମାତ୍ର ।’’

୩୫. ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିପାଦନ କର ।
Answer:
(a) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ ।
(b) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଅଜ୍ଞାତ, ସେଠାରେ ଘଟଣାଟିର ଯଥାସମ୍ଭବ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗରେ ଅଧ୍ଵତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଗୋଟିଏ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

୩୬. କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେକୌଣସି ଘଟଣାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଇବାରେ କର୍ତ୍ତା ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ, କାରଣ କୌଣସି ଏକ ସଂସ୍ଥିତି ଉପରେ କର୍ତ୍ତା ତା’ର କର୍ମ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଚୋରି ଘଟଣାରେ କିଏ ଚୋରି କରିଛି ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୭. ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଘଟିଥ‌ିବା ଘଟଣାର ପରିସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଦାୟୀ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଚୋରି ହୋଇଗଲା ଏହା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ ତାହା ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୮. ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଉପାୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲା ତାହାକୁ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ‘ନିୟମ’ ଶବ୍ଦର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ । ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମକୁ ମଧ୍ୟ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅପହୃତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲାବେଳେ ଚୋର ତାହାକୁ କିପରି ଭାବରେ ଚୋରିକଲା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଷ୍ଟେବିଙ୍କ ମତରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟର ସଂଘଟନ କାଳରେ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଆଦର୍ଶ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରିଥାନ୍ତା ତେବେ ଯେଉଁ ଘଟଣାବଳୀକୁ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମହାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଦୃଶ୍ୟ ଶକ୍ତି ବିଷୟକ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ।

୪୦. ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁନଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟର ମଡ଼େଲ ଦେଖୁ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

୪୧. ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ବା ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ୱେବିଙ୍ଗ୍ କହନ୍ତି, ‘ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କହିଲେ ଆମେ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବୁଝିଥାଉ ଯାହା ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ତତ୍‌ସମ ଅଥବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବାଖ୍ୟା କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ଯେହେତୁ ସେହି ଦୁଇ ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଅଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରନ୍ତି । ଉଭୟେ ନିଜ କକ୍ଷରେ ଘୂର୍ଶନ କରନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କର ଜଳବାୟୁ ନାତିଶୀତୋଷ୍ଣ, ଉଭୟରେ ଜଳ, ସ୍ଥଳ, ବାୟୁ ରହିଛି, ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି । ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି ।

୪୨. ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ଅଥବା ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କୀୟ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ସୁସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟକରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଏବଂ ଏକ ବ୍ୟାପକ ନିୟମରୁ ନିଃସୃତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ । ଏହି ଅତିବ୍ୟାପକ ନିୟମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମହାକର୍ଷଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

୪୩. ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜଗତରେ ଏପରି ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭୂତି ସାଧାରଣତଃ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହିପ୍ରକାର ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବାକୁ ହେଲେ କେବଳ କଳ୍ପନାର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି କଳ୍ପନା ବାସ୍ତବରେ ସେହି ନିଗୂଢ଼ ତତ୍ତ୍ଵମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରୁଥିବାରୁ ବେନ୍ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୪୪. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନର ନିରୂପଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାଉଥ‌ିବା ବେଳେ ଗୋଟିଏ ଚଉଛକି ରାସ୍ତାରେ ପଥୁକ ପଥଭ୍ରମ ହେବା ଏକ ସ୍ବାଭାବିକ ଘଟଣା । ଇତସ୍ତତଃ ଅବସ୍ଥାରେ ହଠାତ୍ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ ଯାହାକି ତାଙ୍କର ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନଟିକୁ ଆଙ୍ଗୁଳି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କଲାପରି ନିରୂପଣ କରିଥାଏ । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକଟି ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଟେ ।

୪୫. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କହନ୍ତି । କାଚପାତ୍ରରେ ଗନ୍ଧସ୍ରାବୀ ଓ ରଙ୍ଗବିହୀନ ତିନୋଟି ବାଷ୍ପ ଥିଲେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ ଏବଂ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ତାହା ସହଜରେ ବାରିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟିଏ ପ୍ରତି କାଚପାତ୍ର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହେବ ଯେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ, କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ।
Answer:
ଶକ୍ତିର ଅନେକ ଉତ୍ସ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତି ଏକ । ଅବସ୍ଥା ଭେଦରେ ଏହାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି । ଉପଳ ଖଣ୍ଡ ପଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ତନିହିତ ଶକ୍ତିକୁ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ସେହି ଉପଳ ଖଣ୍ଡକୁ ସାଗର ଗର୍ଭକୁ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ଗତିଜ ଶକ୍ତିରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ବସ୍ତୁ ସ୍ଥିତାବସ୍ଥାରେ ଥିବାବେଳେ ତନ୍ନିହିତ ଶକ୍ତିର ନାମ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଏବଂ ବସ୍ତୁର ଗତିଶୀଳ ଅବସ୍ଥାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଶକ୍ତିର ନାମ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ଅଟେ ।

୨. ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇ ଦିଏ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉନଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଲୋକଟିର ଛାତରୁ ପଡ଼ିବା, ମାଟିରୁ ଛାତର ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଉଚ୍ଚତା, ପଡ଼ିବାସ୍ଥାନ କଠିନ ହେବା, ଲୋକଟି ଅଧିକ ଆଘାତପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଲୋକଟିର ସହ୍ୟ କରିବା ଶକ୍ତିର ଅଭାବ, ଉପଯୁକ୍ତ ଆଶୁ ଚିକିତ୍ସାର ଅଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।

୩. ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ।
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ -ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କୋଠରିରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରିକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ପ୍ରକୋଷ୍ଠଟି ଆଲୋକିତ ହୋଇଅଛି । ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁ ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

୪. ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି ଓ ସଂସ୍ଥିତି ।
Answer:
ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି କହିଲେ ସେହି ଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଯାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଆଁର ସଂଯୋଗରେ ମହମ ତରଳିଯାଏ । କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ବଟିକା ସେବନ କଲେ ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ହୋଇଯାଏ । ଏଠାରେ ନିଆଁ, କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସଞ୍ଚାଳକ ଶକ୍ତି ମାତ୍ର ମହମ ତରଳିବା, ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ଭଲ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଂସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ ।

୫. ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
Answer:
ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ତଥା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଏହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ହେଲେ ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ଵା ଓ ଚର୍ମ । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆମେ ରଙ୍ଗ, ଶବ୍ଦ, ବାସ୍ନା, ରସ ଓ ସ୍ପର୍ଶର ଅନୁଭୂତି ପାଇଥାଉ । ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

୬. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବାବଧାରଣର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲାବେଳେ ବାରଣ୍ଡାରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଯିବାଆସିବା ଏବଂ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ମାତ୍ର ଛାତ୍ରଟିଏ ସେସବୁ ଘଟଣାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଅଧ୍ୟାପକଙ୍କ ଅଧ୍ୟାପନାକୁ ବାଛିକରି ଶୁଣୁଥାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

୭. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ମିଲଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ

• ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣକଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
• ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଈଷତ୍ ଆଲୋକରେ ଦଉଡ଼ି ସାପର ଭ୍ରମ ଜାତ କରାଏ ।

୮. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଥ‌ିବା ଏକ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଏକ ବିଶେଷକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତେବେ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ପରିହର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟତ୍ର ତାହାର ସଫଳ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯଦି ସେହି ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେହୁଏ ତେବେ ତାହା ସତ୍ୟ ହୋଇଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କିପରି ଏହା ତଥାକଥ୍ତ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ସମ୍ଭବପର ହେଲା, ତାହାର ଏକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ ବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ ଜ୍ଞାନ ନିତାନ୍ତ ସ୍ବଳ୍ପ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ସୂତ୍ରପାତ ଓ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ କିମ୍ବା ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ । ମନେକର, ଜଣେ ପୋଲିସ୍ ଅଫିସର ଚୋରର ଅନୁଧାବନ କରି ଏକ ରାସ୍ତାଛକରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି ।

ଛକ ସହିତ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ, ଚୋରଟି କେଉଁ ରାସ୍ତାରେ ପଳାଇ ଯାଇପାରେ ଅନୁମାନ କରିବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ କୌଣସି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କାରଣ ନଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଯେକୌଣସି ଏକ ରାସ୍ତା ବାଛିନେଇ ସେହି ଦିଗରେ ଚୋର ଯାଇଥାଇପାରେ ବୋଲି ମନେକରି ଅଗ୍ରସର ହୁଅନ୍ତି । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ତାତ୍କାଳିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।

୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସିଧାସଳଖ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ସଂଘଟିତ ଘଟଣାର ସମଗ୍ର ଚିତ୍ର ନିଜର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଚିନ୍ତାରେ ଏପରି ଭାବେ ପରିକଳ୍ପନା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯହିଁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମିତ ହେବ ଯେ ସତେଯେପରି ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନକାରୀ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜେ ଅଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣା ଘଟିବା ସ୍ଥଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିଜେ ଥିଲେ ସେ ଯେପରିଭାବେ ଘଟଣାକୁ ଦେଖୁଥାଆନ୍ତେ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ, ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁ ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟ ପର୍ବତର ମଡ଼େଲ ଦେଖ୍ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହା କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିବ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ?
Answer:
ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା । ତେଣୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନରେ କୌଣସି ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ଯୁକ୍ତି ବା ତର୍କ ଉପସ୍ଥାପନ କଲାବେଳେ ସେହି ଅନୁମାନର ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଯଥାଯଥଭାବରେ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କେବଳ ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ବୈଧତା ଓ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ, ତାହା ଉଭୟ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଓ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ତକ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଗଲାବେଳେ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଉଭୟପ୍ରକାର ସତ୍ୟତା ଲାଭପାଇଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରାଯାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାପାଇଁ ତାହାର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣ) ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ।

ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି (Formal Grounds of Induction) :
ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ଯେପରି କେତୋଟି ବିଶେଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଣିଷକୁ ମରିବାର ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ବା କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁର ଦାହ୍ୟ ଶକ୍ତିକୁ ଦେଖି ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁରେ ଦାହ କରିବ’, ସେତେବେଳେ ଏହି ସାର୍ବିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଯେ ସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ଯେ, କେଉଁ ନୀତି ଉପରେ ଭିଭିକରି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଟିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିବ ?

ଉତ୍ତରରେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରିବ ଯେ, ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ମଣିଷ ଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଂଶ । ମଣିଷର ଏସମସ୍ତ ଜ୍ଞାନ ତାହାର ବିଚାରଶକ୍ତିର ଦୁଇଟି ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତେଣୁ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବଚନର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ । ସେହି ଦୁଇଟି ନିୟମ ଉକ୍ତ ଅନୁମାନର ଭିଭିଭୂମି ଯାହା ଉପରେ ଏ ସମସ୍ତ ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନର ସୌଧ ବା ସକଳ ଯୁକ୍ତିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଟି ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ ନିୟମ ବା ନୀତି । ଏହାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରା ନ ଗଲେ କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ନୀତିଟିକୁ ନାନାପ୍ରକାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଯେପରି ‘ପ୍ରକୃତିର ଆଚରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ’ (Nature is always uniform); ‘ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଅତୀତ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷାକରିବ (The future will resemble the past); ‘ଭବିଷ୍ୟତ ଅତୀତର ସଦୃଶ ହେବ’ (Nature is governed by fixed laws); ‘ ଯାହା ଘଟୁଛି ଅନ୍ୟତ୍ର ମଧ୍ୟ ସେଇଆ ଘଟିବ’ (There are parallel cases in nature); ‘ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ’ (Nature repeats itself); ‘ସମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ’ (Nature behaves in the same way under similar circumstances); ‘ଯେପରି ଜଳ ଯଦି ଆମର ତୃଷ୍ଣା ନିବାରଣ କରେ ତାହା ସର୍ବଦା ତୃଷା ନିବାରଣ କରିବ’, ‘ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରେ’ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦାହ କଲା ସେହି ପରିସ୍ଥିତି ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରିବ ।’ ଏହି ନିୟମର ସ୍ବରୂପକୁ ଏକ ନାସ୍ତିସୂଚକ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟେ ନାହିଁ ଯାହା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ନିୟମ ନ ଥାଇ ହଠାତ୍ କୌଣସି ଘଟଣାର ଅବତାରଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକୃତି କସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ଅନିୟମିତଭାବରେ ବା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀଭାବରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରେନାହିଁ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ କଲେ ପ୍ରଥମତଃ ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ସମ୍ଭବତଃ ଏହି ନିୟମ ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରକୃତିର ଏହି ନିୟମ ସମାନ (uniform) ନୁହେଁ । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘ବର୍ଷା ପରେ ପରେ ସଦାସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯେ ସୁନ୍ଦର ସୁଖକର ପାଗ ଆସିବ ତାହା କେହି ବିଶ୍ୱାସ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଆଜି ଜଣେ ଯାହା ସ୍ବପ୍ନ ଦେଖୁଲା କାଲି ହୁଏତ ସେ ଯେ ସେହି ସ୍ବପ୍ନ ପୁନର୍ବାର ଦେଖୁବ ଏପରି କହିବାର କୌଣସି ନିୟମ ନାହିଁ ।’’ ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ସତରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ପ୍ରକୃତିର ଯେ କେବଳମାତ୍ର ଏପରି ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅଛି ତାହା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହି ନିୟମ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ବହୁଳ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ (Carveth Read) କହନ୍ତି, ‘ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୋଧହୁଏ ଯେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବତ୍ର ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ପ୍ରକାର, ବହୁ ଆକୃତିର, ବହୁ ରଙ୍ଗର ଏବଂ ବହୁ ଗୁଣର ବହୁ ବସ୍ତୁ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।’’ ଯେପରି ବାୟୁର ଗତି ଏବଂ ପରିମାଣ ସର୍ବଦା ଅନିଶ୍ଚିତ, ବାଣିଜ୍ୟର ଗତିବିଧ୍, ରାଜନୀତିର ଗତିବିଧୂ ସର୍ବଦା ଆକସ୍ମିକ।

ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ଅଘଟଣ ଘଟିଥାଏ । ଭୂମିକମ୍ପ, ବାତ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଯାହାର କୌଣସି ନିୟମ ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ପ୍ରକୃତି ଯେ ସର୍ବଦା ସମାନ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେ ବା ପ୍ରକୃତିର ଯେ ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ରହିଛି ତାହା ଆମେ ବିଶ୍ବାସ କରିବା କିପରି ? ଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଅତି ସହଜ ତଥା ସରଳଭାବରେ ଦିଆଯାଇପାରେ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରକୃତିରେ ବିଭିନ୍ନତା ନାହିଁ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରେ ନାହିଁ, ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଏଥୁରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁପ୍ରକାର ଘଟଣା ସଂଘଟିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ରହିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ତାହାର ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମକୁ ସର୍ବଦା ଅପେକ୍ଷା କରେ । ଭୂମିକମ୍ପ କୁହ ବା ବାତ୍ୟା କୁହ ତାହା ବାରମ୍ବାର ଘଟେ, ଯେତେବେଳେ ସେ ସମସ୍ତ ଘଟିବାର ନିୟମ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ ।

ପ୍ରକୃତିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ମଣିଷ ଏହି ପ୍ରକୃତିକୁ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ, ଜୀବବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି ନାନାଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଅଧୟନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତି କେବଳ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଜୀବବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ତାହା ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରକୃତିର ନିୟମ ବସ୍ତୁପ୍ରତି ବିଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାକୁ ଆମେ ନାନା- ଏକରୂପତା ନିୟମର ସମଷ୍ଟି ବୋଲି ନ କହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥାଉ; କାରଣ ପ୍ରକୃତି ଏକ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ‘ପ୍ରକୃତିର ବିଭିନ୍ନ ଏକରୂପତା ନିୟମାବଳୀ (Law of uniformities of nature) ରହିଛି ।’’ ତାର୍କିକ ବେନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ଉକ୍ତି ଆଦୌ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୨. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ (Paradox of Induction) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ଆମ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଦୁଇଟି ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ବୋଲି ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ମୂଳଭିତ୍ତି ଯାହାକି ସ୍ୱୟଂସିଦ୍ଧ ବା ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି ତାହାକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ । ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ମୌଳିକ ନିୟମ କିମ୍ବା ସାଧାରଣ ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ, ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିମନ୍ତେ ଅବଧାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କର ଏହି ମତରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ସତ୍ୟତା ବିନାପ୍ରଶ୍ନରେ ସର୍ବତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ପୁନର୍ବାର ପ୍ରମାଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନାର୍ଜନର ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ଯଦିଓ ମିଲ୍ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ବଳିଷ୍ଠ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି ଯଥେଷ୍ଟ ଅସଙ୍ଗତିଭାବରେ ସେ ପୁନଶ୍ଚ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ସେ ଏପରି କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୂର୍ବ ସାର୍ବିକୀକରଣ ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯାହା ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଅ-ବିରୁଦ୍ଧ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ମିଲ୍ ଏପରି କହିବା ଭିତରେ ଆରୋହାନୁମାନର ଏହି ବିରୋଧାଭାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । କାରଣ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (ଯାହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭିଭୂମି) କିପରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବ ? ତେବେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ମିଲ୍‌ଙ୍କର ସେହି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ? ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିଭି ପୁଣି କିଭଳି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହୋଇପାରିବ ? ଏହାହିଁ ହେଉଛି ମିଲ୍ ସୃଷ୍ଟ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ । ତାଙ୍କର ଏହି ବିରୋଧାଭାସକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।

(i) ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏତାଦୃଶ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ୱତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ମୂଲେଇବାର ଦେଖାଯାଏ (Begging the question) । ଏହା ମଧ୍ଯ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚକ୍ରକ ଦୋଷ (Fallacy of circularity in argument) ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କାରଣ ସେ କହନ୍ତି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ହିସାବରେ ସମସ୍ତ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସାର୍ବିକୀକରଣ ଯୁକ୍ତିରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ତଥାପି ଏହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଏକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବୋଲି ସେ ମଧ୍ୟ କହିଥା’ନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଯୁକ୍ତିରେ କିପରି ଏକ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ଏକସମୟରେ ସେହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେବ ? ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବ୍ୟତିରେକେ ଆମେ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସାଧାରଣ ବା ସାର୍ବିକୀକରଣରେ ଉପନୀତ ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।

(ii) ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ବହୁ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭାବନାର ପରିସରରୁ ମୁକ୍ତ ଯଦି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ତାହେଲେ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ସକଳ ସୌଧ ସମ୍ଭାବନାମୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ, ଯାହା ମଣିଷପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅନୁଶୋଚନାର ବିଷୟ । ତେଣୁ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ (ଯାହା ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଭିଭିଭୂମି) ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ବୋଲି କହି ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ । ତାହା ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ ।

୩. କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ (Law of causation) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି । ଏହି ନିୟମ କହେ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି । ଏହି ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି କହିବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି; କାରଣ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ଏହି ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମରୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତୋଟି ‘ଅପସାରଣ ମୂଳ ନିୟମ’ (Canons of Elimination) ମିଳିଥାଏ । କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ବିଷୟରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତେଣୁ ଏହି ‘ଅପସାରଣର ମୂଳ ନିୟମ’ ଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପୁନଶ୍ଚ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ସେହିହେତୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ହିସାବରେ ଗଣନା କରାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ଏହି ନିୟମଟିକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଯେକୌଣସି ଘଟଣା ଯାହାର ଆରମ୍ଭ ରହିଛି ତାହାର ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଥବ ।’’ ବେନ୍ (Bain) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ଘଟୁଛି ତାହା ପୂର୍ବର କୌଣସି ଘଟଣା ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ଯେ, ପୂର୍ବରୁ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ଘଟିବ, ତାହା ନ ହେଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ମଧ୍ଯ ଘଟିବ ନାହିଁ’’ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ନିଆଁ ଜାଳିବା ଘଟଣାଟି ସଦାସର୍ବଦା ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ସମାବେଶ ଏବଂ ତହିଁରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ ।’’ ନଞର୍ଥକଭାବରେ କୁହାଗଲେ ଏପରି କୁହାଯିବ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ନାହିଁ ଯାହାର କୌଣସି କାରଣ ନାହିଁ (Out of nothing, nothing comes or Exnihilo-nihil fit) । ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଶୂନ୍ୟରୁ କେବଳ ଶୂନ୍ୟହିଁ ଜନ୍ମ ନିଏ ।’’

୪. କାରଣର ସଂଜ୍ଞା (Definition of cause) ଲେଖ ।
Answer:
ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ‘ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାବଳୀର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ପରେ ଯଦି ଅପର ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଭାବରେ ଏବଂ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଭାବରେ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯିବ।’’ ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଆହୁରି କହିଛନ୍ତି ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର (conditions) ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣହିଁ କାର୍ଯ୍ୟଟିର କାରଣ ।’’ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରଥମ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କାରଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂଜ୍ଞାର ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ଅବ୍ୟବହିତ ସତ୍ତାନ୍ତରହୀନ, ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ, ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଏବଂ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ସହିତ ସମାନ ।’’
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ତାର୍କିକମାନେ କାରଣର ଦୁଇପ୍ରକାର ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ।

୫. କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ (Qualitative marks of cause) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
(କ) କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପର-ସାପେକ୍ଷୀ (Cause and effect are relative-terms) – କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସାପେକ୍ଷ ପଦ (Relative term) । କାରଣ ବ୍ୟତୀତ କାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ କାରଣରୁ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ତାହାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅନ୍ୟ ଏକ ଘଟଣାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରେ । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟିର କାରଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ ଏବଂ ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟି ଉକ୍ତ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ସୃଷ୍ଟିରେ କେବଳ ଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟ-ଘଟଣା (effect-events) କିମ୍ବା କାରଣ-ଘଟଣା (cause-events) ରହିଛି ବୋଲି କହିବା ଆଦୌ ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଏବଂ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟଟି ଅନ୍ୟ ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ଯଦି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଲେ, ତେବେ ଏଠାରେ ଲୋକଟିର ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ହେଉଛି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ।

ପୁନଶ୍ଚ ସେହି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଛି । ତାହା ହେଉଛି ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶାର ଦଂଶନ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ, ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ପ୍ରଥମେ ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ଏବଂ ପରେ ମଶା ଦଂଶନର କାର୍ଯ୍ୟଭାବରେ ଅଭିହିତ ହେଲା । ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ସଂପର୍କକୁ ସାପେକ୍ଷ ସଂପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଘଟଣା ହୁଏତ କାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଅଥବା କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।

(ଖ) ଦତ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ (effect) ଏକ ଘଟଣା ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଗଲେ ତାହା ସମୟ ପ୍ରବାହରେ ସର୍ବଦା ଏକ ପରିଣାମ ବା ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ (The given event is always an event in time) – ପ୍ରକୃତିରେ ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି । ଯଦି ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୁଅନ୍ତା ତାହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସଂପର୍କର ପ୍ରଶ୍ନ ଆମ ମନରେ ଉତ୍‌ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିଲେ ଆମେ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନର କାରଣ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁ । ଯେପରି ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ବା ବାତ୍ୟା ହେଲେ ଆମେ ତାହାର କାରଣ ଆବିଷ୍କାର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁ ।

(ଗ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an antecedent of the effect) – ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ହଇଜା ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଯଦି କୌଣସି ଲୋକର ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ତାହେଲେ ଏଠାରେ ହଇଜା ରୋଗ ‘କାରଣ’ ହେବ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ ହେବ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ।

(ଘ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an invariable antecedent of the effect) – କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ‘ଛେନା’ର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ‘ଗଉଡ଼’, ‘ଗଉଡ଼ର ଦୁଧ ରଖୁବା ପାତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇପାରେ । ମାତ୍ର ସେ ସମସ୍ତ ଛେନାର କାରଣ ନୁହନ୍ତି । ‘ଛେନା’ର କାରଣ ଦୁଗ୍‌ଧ ଅଟେ; କାରଣ ଦୁଧ ହେଉଛି ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା, ଯହିଁରେ ଛେନା ଲୁକ୍‌କାୟିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବଦା ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ମନେକଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ବିଚାରଣାରେ ଏକ ତର୍କଦୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି କୁଆଟିଏ ଉଡ଼ିଆସି ତାଳଗଛ ଉପରେ ବସିଲା ଏବଂ ବସିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଳଟି ପଡ଼ିଗଲା । ଏଠାରେ କାକଟିର ବସିବାକୁ ଯଦି ତାଳଟି ପଡ଼ିବାର କାରଣ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନୁମାନଟି ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ଯୁକ୍ତ ହେବ । ଯେହେତୁ କୁଆ ବସିବା ତାଳ ପଡ଼ିବାର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

(ଙ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବାନ୍ତରହୀନ ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the invariable unconditional antecedent of the effect) – ହ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ମତରେ, କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା । କିନ୍ତୁ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ମତକୁ ସମାଲୋଚନା କରି ଦେଖାଇଛନ୍ତି ଯେ, ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେଲେହେଁ ସବୁ ସମୟରେ ତାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଦିବସକୁ ରାତ୍ରିର କାରଣ ବା ରାତ୍ରିକୁ ଦିବସର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ, ଯଦିଓ ଏମାନେ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଦିନ ବା ରାତି କେହି କାହାରି କାରଣ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ଉଭୟହିଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ହେଉଛି ପୃଥ‌ିବୀର ଆହ୍ନିକ ଗତି । ତେଣୁ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ଉକ୍ତିଟିକୁ ସୁଧାରି ନେଇ ମିଲ୍ କହିଲେ ଯେ, ‘କାରଣ’ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯେଉଁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟାଇବା ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସର୍ଭ ବା ବିଧେୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଇପାରେ ।

(ଚ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the immediate antecedent of the effect) – ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ନୁହେଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ବହୁ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାହା କାରଣ ହୋଇ ନ ପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ସାପ କାମୁଡ଼ାରେ ଦୁଇବର୍ଷ ପରେ ଯଦି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ, ତାହେଲେ ସାପ କାମୁଡ଼ାକୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

କାରଣ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ – ଏହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଦୀର୍ଘ ବ୍ୟବଧାନ ସେ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିପାରେ ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟଟି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ । ମାତ୍ର ଯଦି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ସାପ କାମୁଡ଼ିବାର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି ଏବଂ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁର ବ୍ୟବଧାନ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କିଛି ଘଟିନାହିଁ ଯାହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରେ । ଅବ୍ୟବହିତ ହେବାର ଲକ୍ଷଣଟି ଲକ୍ଷଣରୁ ଲାଭ କରାଯାଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ସମୀପବର୍ତୀ କାରଣ (Proximate cause) ଏବଂ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ (Remote cause) ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର କାରଣ ଯାହା ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ କିମ୍ବା ଅବିଳମ୍ବିତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା କରିପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ‘ସାପ କାମୁଡ଼ିବା ଏବଂ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ମୃତ୍ୟୁ ହେବା’ ଏହା ହେଉଛି ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ।

ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ କାରଣ ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ କିମ୍ବା ଦୂରନ୍ତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା ଦେଇଥାଏ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଦୋହଲୁଥ‌ିବା ଦୁର୍ବଳ କାନ୍ଥ ପାଖରେ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଠିଆ ହୋଇଥିଲା । ଅନ୍ୟଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସେହି କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇଲା, ଯାହାଫଳରେ କାନ୍ଥଟି ପଡ଼ିଯିବାରୁ ଲୋକଟି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲା । ଏଠାରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା କାର୍ଯ୍ୟ, ତାହାର ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘କାନ୍ଥ ପଡ଼ିବା’ ଓ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘ଉକ୍ତ କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇବା’।

୬. କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ସଂଜ୍ଞା (Quantitative marks of causation) ଲେଖ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ । ଅର୍ଥାତ୍ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ (matter) ଓ ଶକ୍ତି (energy) ନିହିତ ଅଛି, କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ନିହିତ ରହିବା ବିଧେୟ । ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ (Law of Conservation of Matter and Energy) ନାମକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମରୁ କାରଣର ଏହି ଲକ୍ଷଣଟି ଲାଭ କରିହୁଏ ।
ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ, କେବଳ ମାତ୍ର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ ।

ଯେପରି ଦୁଇଗୁଣ ଉଦ୍‌ଜାନ (H ) ଓ ଏକଗୁଣ ଅମ୍ଳଜାନ (O) ନେଇ ଜଳ ତିଆରି କରାଗଲା । ଏଠାରେ ଉଦ୍‌ଜାନ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ସ୍ୱରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଛି; କିନ୍ତୁ ଜଳର ପରିମାଣ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣ ସହ ସମାନ ରହିଛି । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଶକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ; ମାତ୍ର ପରିମାଣର କୌଣସି ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ବିଦ୍ୟୁତ୍, ଉତ୍ତାପ ପ୍ରଭୃତି ଶକ୍ତି ଗୋଟିକରୁ ଅନ୍ୟଟିକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଉଛି; କିନ୍ତୁ ଏହି ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫଳରେ ଏମାନଙ୍କର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହେଉ ନାହିଁ ।

‘କାରଣ’ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ ଠିକ୍ ସେହି ପରିମାଣରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ଯରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ସୁତରାଂ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ ।

୭. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ (Cause and Condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
‘କାରଣ’ର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମିଲ୍ କହିଛନ୍ତି, ‘‘କାରଣ ହେଉଛି କେତେକ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଓ କେତେକ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣର ସମଷ୍ଟି ।’’ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏହି ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ, ଉପକାରଣ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଅଙ୍ଗ । ‘ଉପକାରଣ’ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ବା ଘଟଣା ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ କାରଣ ନିମନ୍ତେ ଏକାନ୍ତଭାବରେ ପ୍ରୟୋଜନ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼ଙ୍କ ମତରେ, ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଦୁଇପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଏବଂ (୨ ) ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ (Positive and Negative conditions) ।

ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବାରେ ବ୍ୟାଘାତ ଘଟେ, ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, ଗୋଟିଏ ଲୋକ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିମଲା । ଏଠାରେ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିଯିବା ଲୋକଟିର ଶାରୀରିକ ଦୁର୍ବଳତା, ଜଳର ଗଭୀରତା ପ୍ରଭୃତି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ।

ଏହି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବାରୁ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି; କିନ୍ତୁ ଲୋକଟି ଯଦି ପହଁରି ଜାଣିଥା’ନ୍ତା ବା ଲୋକଟିକୁ ରକ୍ଷାକଲାଭଳି କୌଣସି ଲୋକ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥାଆନ୍ତା ତାହେଲେ ଲୋକଟି ବଞ୍ଚିଯାଇଥା’ନ୍ତା । ସୁତରାଂ ଲୋକଟିର ପହଁରି ଜାଣି ନଥ‌ିବା ଗୁଣ, ରକ୍ଷାକାରୀ ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ହେଉଛି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଯେହେତୁ ଏମାନଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତି ମୃତ୍ୟୁରୂପକ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟତା କରିଛି । ତେଣୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

ଲୌକିକ ବା ବ୍ୟାବହାରିକ ଜୀବନରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ ଆମେ କାରଣର କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପକାରଣ ଯାହାକୁ ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ ଆମେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଧରିନେଇଥାଉ । ଯେପରି କୌଣସି ଏକ ଲୋକ ନିଶୁଣି ଚଢ଼ୁ ଚଢ଼ୁ ଅଧାରୁ ଖସି ତଳେ ପଡ଼ି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲେ ଆମେ ହଠାତ୍ କହିଥାଉ ଯେ, ନିଶୁଣିର ଅଧାରୁ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାହିଁ ତା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ । ମାତ୍ର ଏପରି କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ, ଏଠାରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଏହା ମାତ୍ର ଏକ ଉପକାରଣ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟର (ମୃତ୍ୟୁର) କାରଣ କହିଲେ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବା, ଲୋକଟି କେତେ ଉଚ୍ଚତାରୁ ପଡ଼ିଲା, ଲୋକଟିର ଓଜନ, ତାଙ୍କୁ ପଡ଼ୁ ପଡ଼ୁ ଧରି ରଖିପାଇଁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ଇତ୍ୟାଦି ହେବ।

ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମନେରଖୁ ଉଚିତ ଯେ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାରଣର ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଅସଂଖ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ଓ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନ ଦେଖାଯାଇପାରେ ଯାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଶେଷ କରି ହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଏବଂ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କେବଳ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାହିଁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ।

୮. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ : ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Cause as sufficient condition and as necessary and sufficient condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଅନେକ ତାର୍କିକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । A ଯଦି B ର କାରଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ A ଓ B ସମ୍ବନ୍ଧ ସୂଚକ ତର୍କବଚନଟି ‘If A then B’ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘If … then….’ ଯୋଜକ ସମ୍ପନ୍ନ ତର୍କବଚନକୁ → (ତୀର) ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ସଂକ୍ଷେପ କରାଯାଇଥାଏ । ତଦନୁସାରେ If A … then B ତର୍କବଚନଟିକୁ ‘A → B’ ରୂପେ ଲେଖାଯାଏ । ତାହେଲେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ସାଧାରଣ ଆକାର ‘p → q’
ହେବ ।

ଉଲ୍ଲିଖତ ଯୁକ୍ତିରେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବଗ (antecedent) ଓ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାରଣର ଅନୁଗ (consequent) ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ତେଣୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ପ୍ରକାଶକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ରୂପ ବା ଆକାର ଧାରଣ କରିଥାଏ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ନିୟମାନୁମୋଦିତ ଘଟଣା ପରସ୍ପରର ଉଦାହରଣ ଏହି ନିୟମର କାରଣିକ (causal) ନିୟମ । ଯେଉଁ ଜାତୀୟ ତର୍କବଚନରେ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ, ସେହି ତର୍କବଚନର ଆକାର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ବୋଲି ଅନେକେ ମନେକରନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନଦ୍ୱାରା ସର୍ଭାଧୀନ ସମ୍ବନ୍ଧ ମଧ୍ଯ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ; ମାତ୍ର ସର୍ଭ ବିରହିତ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କାରୁଣିକ ନିୟମାଧୀନ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଉପକାରଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ, କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର କେଉଁଭଳି ଉପକାରଣ ? ସାଧାରଣଭାବେ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଭାବେ ପରିଚିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଏହି ଦୁଇଭାଗରେ ପରିଚିତ ହେବା ଉଚିତ । ଯଦି ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ‘କ’ ଘଟିପାରେ ମଧ୍ଯ ‘ଖ’ ନ ଘଟିପାରେ, ତେବେ ‘କ’ କୁ ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ‘କ’ର ଅଘଟଣ ବା ନ ଘଟିବାକୁ ପ୍ରତୀକଦ୍ବାରା ~ କ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଆମେ ~ ଖ ପାଇପାରୁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ~ କ ଯଦି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ତର୍କବଚନର ପୂର୍ବଗ ହୁଏ ଓ ~ ଖ ଟି ତାହାର ଅନୁଗ ହୁଏ, ତାହାଲେ ~ କ → ଖ ତର୍କବଚନଟି କ ଯେ ଖ ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଏହି କଥାଟି ପ୍ରକାଶ କରୁଛି ।

ଯେପରି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ ଘଟିଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥିଲେ ଦହନ କ୍ରିୟା ଅସମ୍ଭବ ହୁଅନ୍ତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତି ଦହନ କ୍ରିୟାର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ସଂକ୍ଷେପରେ ଆମେ ‘ ∞ p → q’ ତର୍କବଚନ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ବୋଲି ମନେକରୁ । ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦୁଇଟିରୁ ଆମର ମନେରଖୁବା ଉଚିତ ଯେ, ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ପାରେ; ଯଥା – ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲାରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି କେହି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ କରେ, ତାହେଲେ ଅମ୍ଳଜାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯେ ଦହନ କ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହେବ ତାହା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ ।

ମାତ୍ର ଯଦି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥାଏ, ତାହେଲେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ମଧ୍ୟ ଦହନକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା ହେଉଛି ଉପକାରଣର ଆବଶ୍ୟକତାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏକା ଘଟଣାର ଏକାଧିକ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ । ଯେପରି ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଓ ଆର୍ଦ୍ର ଇନ୍ଧନ – ଏହି ଦୁଇ ଘଟଣା ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇପାରେ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Sufficient condition) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ । ଧରାଯାଉ ‘କ ଓ ଖ’ର ସମ୍ବନ୍ଧ ଏପରି ଯେ ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ୍’ ମଧ୍ୟ ଘଟେ, ଯଦିଓ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ମଧ୍ୟ ‘ଖ’ ଘଟିପାରେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକଭାବରେ ଉପକାରଣଟି ‘କ’ → ‘ଖ’ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଧରାଯାଉ, ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା । ଏଠାରେ ‘ବିଷପାନ’ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ; କିନ୍ତୁ କେହି ବିଷପାନ ନ କଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ତାହାର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ବିଷପାନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ମୃତ୍ୟୁ ନିମନ୍ତେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହୋଇପାରେ ।

ଯେପରି କୌଣସି ଦୁରାରୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଧ୍ ବା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ନା ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ନା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ? ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର (sufficient & necessary condition) ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇପାରେ । କ ଓ ଖ ନାମକ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଯେ, ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ଏବଂ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ । ଅନୁରୂପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ କହିବୁ ଯେ ‘କ’ ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ –
~ କ → ~ ଖ
କ → ଖ

ଏହି ଉଭୟ ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଆକାରଦ୍ୱାରା ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିହେବ । ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ କ’ଣ ବୁଝୁ । ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନ୍ୟ କୌଣସିଭାବରେ ଧୂମସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କହିବୁ ଯେ, ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଅପସାରିତ କରିବାକୁ ହେଲେ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁଣି କୌଣସି ଘଟଣାର ସଂଘଟନ କାମ୍ ହେଲେ ସେହି ଘଟଣାର କାରଣଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ବୁଝାଯାଏ । ତେଣୁ କାରଣର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ହେଲେ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଉପକାରଣର ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ; ମାତ୍ର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ ନାହିଁ । ତେଣୁ କୁହାଯାଏ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ ।

ଅଥବା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ‘- କ → ~ ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ‘କ’ → ‘ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ଏଠାରେ ‘କ’ ‘ଖ’କୁ ବିପରୀତାବର୍ତ୍ତନ (contrapositive) କଲେ ଆମେ ‘~ ଖ → ~ କ’ ପାଉ । ‘~ ଖ → ~ କ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘~ ଖ → କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ – ‘କ’ ‘ଖ’ ଏବଂ ‘~ ଖ → ~ କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘~ କ’ ‘ଖ’ ‘~ ଖ → ~ କ’ ଯୁଗ୍ମଭାବରେ ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

କାରଣକୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ କହିଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଅନୁଯାୟୀ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ଘଟିପାରେ । ଯଥା – ଯଦି ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ନ ଘଟେ, ତାହା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଘଟିପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣବାଦୀମାନେ ବିକଳ୍ପ କାରଣବାଦୀ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ସେମାନେ ଏକକାରଣବାଦୀ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଥାଇ ନ ପାରେ । ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ କାରଣର ବିଖ୍ୟାତ ସଂଜ୍ଞାଟି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ । ସେଥ‌ିରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣର ନିୟତ ଅନୁଗ ।

୯. ବହୁକାରଣବାଦ (The Doctrine of Plurality of Causes) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତାର୍କିକ ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଏହି ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିଛନ୍ତି । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ।’’ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ଏକା କାରଣ ସବୁ ସମୟରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।’’ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଏହି କଥାଟି ସତ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମଟି ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କୌଣସି ସମୟରେ ବିଷପାନ, କୌଣସି ସମୟରେ ଦୁର୍ଘଟଣା, କୌଣସି ସମୟରେ ହଇଜା ପ୍ରଭୃତି କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ ।

ବହୁକାରଣବାଦର ଅର୍ଥ ଏହା ନୁହେଁ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାରଣ ବହୁ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ବହୁକାରଣବାଦ ‘ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ’ (conjunction of causes) ଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ପୁନଶ୍ଚ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ଅନୁସାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ଏକତ୍ର ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯେପରି ଘରେ ଚାରୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବିଜୁଳି ଆଲୁଅ ଏକାସହିତ ଜଳିଲେ ଆମେ ୨୪୦ ପାୱାର ଆଲୋକ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ।

ସମାଲୋଚନା (Criticism) – ‘ବହୁକାରଣବାଦ’ ନୀତିଟି ଲୌକିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ବୋଲି ମନେହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ନୁହେଁ । ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାରଣରୁ ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମତଃ, ବହୁକାରଣବାଦ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ପର୍କରେ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପ ଏକା ନୁହେଁ । ‘କାରଣ’ ଯେପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମଷ୍ଟି । ଧରାଯାଉ, ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ । ବହୁକାରଣବାଦୀମାନଙ୍କ ମତରେ, ମୃତ୍ୟୁର ବହୁକାରଣ ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ।

କିନ୍ତୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ତଥାପି ବିଷପାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ମୃତ୍ୟୁ ହେଉଛି ତହିଁର ଉପସର୍ଗମାନ ହଇଜାଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ଉପସର୍ଗମାନ ସହ ସମାନ ନୁହେଁ, ମାତ୍ର ଭିନ୍ନ ଅଟେ ଏବଂ ଠିକ୍ କେଉଁ କାରଣରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଛି ତାହା ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଣାଯାଏ । ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଯଦି ବିଶେଷଭାବରେ (Specialising the effect) ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ମଧ୍ୟ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି, ସେତେବେଳେ ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟିରୁ ସୃଷ୍ଟ ତାହା ବିଷପାନଜନିତ ମୃତ୍ୟୁବେଳେ ଉପସ୍ଥିତ ଥ‌ିବା ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ତେଣୁ ଆମେ ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଏକ ଏବଂ ସମାନ ମୃତ୍ୟୁ ବୋଲି ତର୍କସମ୍ମତଭାବରେ କିଭଳି କହିପାରିବା ?

ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ନିଆଗଲେ ‘କାରଣ’କୁ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣଭାବରେ (Generalising the cause) ନେବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁରୂପୀ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ଟି ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ସେତେବେଳେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ସାଧାରଣଭାବରେ ଏବଂ ‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁ । ‘କାରଣ’କୁ ଯଦି ସାଧାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତେବେ ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ, ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମୃତ୍ୟୁ, ହଇଜାରେ ମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୃତ୍ୟୁର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବିଶେଷ ସାଧାରଣ ‘କାରଣ’ ମିଳିପାରିବ; ଯଥା – ‘ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା’ ଫଳରେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ । ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ (ମୃତ୍ୟୁ), ଏକା କାରଣ (ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା) ଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା ବୋଲି କହିହେବ; ମାତ୍ର ବହୁକାରଣଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ।

୧୦. ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ ଓ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Conjunction of causes and Intermixture of Effect) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକା ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯିବ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାୱାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Homogeneous intermixture of effect) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Heteropathic intermixture of effect) ।

(୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଯକ ସମକାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ସମଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ତିନୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବତିର ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଘରେ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ମାତ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ସେହି ଆଲୋକମାତ୍ରାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(୨) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ଭିନ୍ନଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମିଶି ଯେତେବେଳେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ; ସେତେବେଳେ ଜଳରୂପ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପଠାରୁ ଭିନ୍ନ ।

୧୧. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସହିତ ପରୀକ୍ଷଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିରୂପଣ କର ।
କିମ୍ବା, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିମାଣଗତ, ପ୍ରକାରଗତ ନୁହେଁ ।’- ଏହି ଉକ୍ତିର ଯଥାର୍ଥତା ପ୍ରତିପାଦନ କର।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାଧାରଣ ବା ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗ । ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରୀକ୍ଷଣ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣା ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ବେନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଖୋଜି ବାହାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ।’’ ବିଦ୍ୟୁତକୁ ଆମ୍ଭେ ବିଜୁଳି ରୂପରେ ଆକାଶରେ ଦେଖୁ । ତେଣୁ ଏହା ହେଲା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ମାତ୍ର ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ । ତାହା ହେଲା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ଆମର କୌଣସି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ଥାଏ । ଆମେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁ ।

କେତେକ ତାର୍କିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ଯରେ ଏତେ ମାତ୍ରାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି ଯେ, ଯାହା ଫଳରେ ସେମାନେ ଦୁଇଟିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ମନେକରନ୍ତି; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ଉଭୟଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଭଳି ମତ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି ଦେଖ୍ ।

କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ।’’ ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଅଟେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଯେପରି ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ପରୀକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ବେଳେ ବେଳେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାପାଇଁ ଆମେ କେତେକ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ କରୁ । କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଆମେ ସମସ୍ତପ୍ରକାର ଆୟୋଜନ କରୁ ।

ଷ୍ଟକ୍ ଇତ୍ୟାଦି ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ‘ନିଷ୍କ୍ରିୟ’ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ‘ସକ୍ରିୟ’ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟା ଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନା; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମଙ୍କୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମ୍ଭେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ, ପ୍ରକୃତରେ ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଏବଂ ‘ପରୀକ୍ଷଣ’ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରଭେଦ ନାହିଁ । ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ୍ଭେ ଜ୍ଞାନଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଘଟଣା ଅଧ୍ୟୟନ କରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକର କାରଣ ନିରୂପଣ କରୁ ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ କ’ଣ କ’ଣ ଘଟେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁ । ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଜାତି କୁହାଯାଏ, ତେବେ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତାହାର ଦୁଇଟି ଉପଜାତି । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଆମ୍ଭେ ବେନ୍‌ଙ୍କ ସହିତ ଏକମତ ହୋଇ କହିବା ଯେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାରଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ । କେବଳ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅଛି ।’’ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କମ୍ ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ବେଶି ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

୧୨. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ ନିମ୍ନଲିଖୁ ବିଶେଷ ସୁବିଧା ମିଳିଥାଏ ।
(i) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ପୁନଃ ପୁନଃ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ନ ଥାଏ । ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ପରୀକ୍ଷଣ କରିପାରିବା; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନ ହେଉ, ତେବେ ପରୀକ୍ଷଣଟିକୁ ପୁନଶ୍ଚ କରାଯାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ସେତେବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ କରିହୁଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟି ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ମନେକର, ଆମେ ଧୂମକେତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏପରିକି ଜଣକ ଜୀବଦ୍ଦଶା ମଧ୍ଯରେ ଜଣେ ଧୂମକେତୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ହୁଏତ ପାଇ ନ ପାରେ; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଚାହିଁବା ସେତେବେଳେ ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ଅମ୍ଳଜାନ କିମ୍ବା ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବା ।

(ii) ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପୃଥକ୍ କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ । ତେଣୁ ଆମେ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା, ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ରଖୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ହୋଇଯିବ । ଗୋଟିଏ ମହମବତି ମୁକ୍ତ ବାୟୁରେ ଜଳେ, ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଆବଦ୍ଧ ଜାରରେ ଯଦି ତାକୁ ରଖାଯାଏ ତେବେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ । ମନେକର, ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲୁ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଜଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି ଏବଂ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଲିଭିଯିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଅଛି ? ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କାରଣ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ବିଭିନ୍ନ ବାଷ୍ପ ଲୁଚି ରହିଥାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସଂଗ୍ରହ କରି ଏବଂ ଏହାକୁ ଏକ ବାଷ୍ପ ଜାର୍‌ରେ ରଖ୍ ଜଳନ୍ତା ମହମବତିକୁ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ; ମାତ୍ର ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ଜାରରେ ଏହାକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଅଧ୍ବକ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ହୋଇ ଜଳେ । ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ଆମ୍ଭେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲୁ ଯେ, ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ବହନ କ୍ରିୟାରେ ସହାୟକ ଏବଂ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଦହନ କ୍ରିୟାର ସହାୟକ ନୁହେଁ ।

(iii) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବେଶ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁବିଧା ଥାଏ ।
ଆମେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଭଲଭାବରେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ବା ପରିସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟରେ ଗବେଷଣା କରିବା ଦରକାର । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଅଧ‌ିକ ତଥ୍ୟ ବା ବିବରଣୀ ପାଇପାରୁ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଯାଉ ଯେ, କେଉଁ ପରିବେଶ ବା ପରିବେଷ୍ଟନୀ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପ୍ରକୃତିର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁଯୋଗ ମିଳେନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପରିବେଷ୍ଟନୀକୁ ଆମର ଇଚ୍ଛାନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ଯେ, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ରେ ଲୁହା, ତମ୍ବା, ରୁପା ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ସୁନା ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ ନାହିଁ; ମାତ୍ର ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(iv) ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରୀକ୍ଷଣରେ କରାଯାଇପାରେ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ନୁହେଁ ।
ଡାକ୍ତରୀ ବିଜ୍ଞାନରେ ଏହା ଜାଣିବା ଆବଶ୍ୟକ ଯେ, କେତେ ମାତ୍ରାରେ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପଶମ ଲାଭ ହେବ, ଏହା କେବଳ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର । ଉନ୍ନତ ବିଜ୍ଞାନମାନଙ୍କରେ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପରିମାଣାତ୍ମକ ଭଙ୍ଗୀରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ବିବରଣୀଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଥିବାରୁ ଏହା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ସ୍ପଷ୍ଟତା ଏବଂ ସଠିକତା । ପରୀକ୍ଷଣହିଁ କେବଳ ଏହି ଜ୍ଞାନ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥାଏ ।

(v) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଓ ନିର୍ଭୁଲଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ସାଧାରଣତଃ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଆମ୍ଭେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇପଡୁ । ଏହାର କାରଣ ହେଲା ଅନେକ ଘଟଣା ଖୁବ୍‌କମ୍ ସମୟପାଇଁ ସ୍ଥାୟୀ ହୁଏ ଏବଂ ଏହା ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭୂମିକମ୍ପ, ବିଜୁଳି ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ ରହେ । ତେଣୁ ଏତେ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତାହାକୁ ଭଲଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିଟି ଆମ୍ଭର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ । ତେଣୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଚିତ୍ତରେ ଓ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସାବଧାନତା ସହକାରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ଯାହା ଫଳରେ ନିର୍ଭୁଲ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।

୧୩. ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବା କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣା ଅଛି ଯାହା କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ବା ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକରୁ ଏହାର ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଇପାରେ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ, ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗ, ଭୂମିକମ୍ପ, ଅଗ୍ନି-ଉତ୍ପାତ ଇତ୍ୟାଦିକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟିକରି ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ଯୁଦ୍ଧକୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିତ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ବିପଜ୍ଜନକ ବିଷକୁ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିଭିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କାରଣ ଏହା ନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅସଙ୍ଗତ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେଲେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଉ ।

(ii) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ଓ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ କେବଳ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ।
ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପରେ ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ତାହା କେଉଁ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି, ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ କୌଣସି ପରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

ମାଈ ଏନୋଫିଲିସ ମଶା କାମୁଡ଼ାରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହୁଏ ବୋଲି ଆମ୍ଭେ ଜାଣୁ ଅର୍ଥାତ୍ ମେଲେରିଆ ରୋଗର କାରଣ ହେଲା ମାଈ ଏନୋଫିଲସ୍ ମଶା; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଗୋଟିଏ ମେଲେରିଆ ରୋଗୀକୁ ଦେଖ୍ କହିପାରିବା ନାହିଁ ଯେ, କାରଣ କ’ଣ ? ଏହା ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ କାରଣ ଅନୁମାନ କରୁ ଏବଂ ତାହା କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିକରେ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର କରୁ ।

ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଗତିକରୁ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟାଭିମୁଖୀ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣାଭିମୁଖୀ ହୋଇପାରୁ । ମେଲେରିଆ ରୋଗ (କାର୍ଯ୍ୟ)ର କ’ଣ କାରଣ ହୋଇପାରେ ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଜାଣିଲୁ ଯେ, ମଶା କାମୁଡ଼ିବା ନିୟତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାଭାବରେ ଏହାର କାରଣ । ମଶା କାମୁଡ଼ିବା (କାରଣ କି କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ?) ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଆମେ ଅବଗତ ହେଲୁ ଯେ, ଏହାହିଁ ମନୁଷ୍ୟ ଦେହରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ।

(iii) ପରୀକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ମନୋଯୋଗପୂର୍ବକ ଦେଖିପାରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣର ସହାୟତା ଆଦୌ ପଡ଼େ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପରୀକ୍ଷଣ ନିମିତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ଆବଶ୍ୟକ । ମନେକର, କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟରେ କୌଣସି ଏକ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ଉପରେ ତା’ର କି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ଏ ବିଷୟ ଆମ୍ଭେମାନେ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁ ।

ଏଥ‌ିପାଇଁ ଗବେଷଣାଗାରରେ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାର ଆୟୋଜନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପରୀକ୍ଷାପାଇଁ କେବଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଆମେମାନେ ଗବେଷଣାଗାରକୁ ବିରାଡ଼ି ନ ଆଣି କୁକୁର ଆଣିଥାଉ । ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କରୁ । ପ୍ରାକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଘଟଣାର ଆଚରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ ପରୀକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ତଥା ପ୍ରଣାଳୀ ଯଥୋପଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନପାରେ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ତାହାର ସ୍ବରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟନେଇ ପୂର୍ବ ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରକୃତିର ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପଦାର୍ଥ ଓ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ, ସୁନିର୍ବାଚିତ ଓ ସ୍ବାଭାବିକଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ଉପରେ ଆଧାରିତ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଅନ୍ତଃପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ଭାବେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁସମୂହ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହୋଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ ଏହା କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ବିଷୟବସ୍ତୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପେକ୍ଷିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜାମା କିଣିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଦୋକାନକୁ ଯାଇ ଦୋକାନୀର ଖେଳନାଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ‌ିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିଶ୍ଵାସ ବା ଧାରଣାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଚୋରି ନିଘୋଷ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅଭାବରୁ କାରଣ ଅନେକତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅନାସକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରାହିଁ ସତ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଏହି ଗୁଣ ଉପରେ ବେକନ୍ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଅଛନ୍ତି ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଠାରୁ ଅନୁମାନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାକ୍ଷାତ୍ ଜ୍ଞାନଲବ୍‌ଧ; କିନ୍ତୁ ଉପଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁମାନଲବ୍‌ଧ । ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘‘ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମ୍ଭେମାନେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରକୃତରେ ଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟର କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁ ବା ତାହାକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରୁ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭ୍ରାନ୍ତର ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ କୌଣସି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଅଛି ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରୁ ଅଳ୍ପ କେତେ ଇଞ୍ଚ ଲବ୍‌ଧ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଲାକାର ବସ୍ତୁପରି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଏଥରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃତରେ ଏହାଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଭ୍ରାନ୍ତ ।

ଶକ୍ତି-ସାମର୍ଥ୍ୟ ସ୍ୱଳ୍ପ ଏବଂ ସୀମିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୀବାଣୁ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାରକା ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତିର ଅଗୋଚର । ଅତି କ୍ଷୀଣ ଶବ୍ଦ ସାଧାରଣ ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶୁଣିହୁଏ ନାହିଁ । ଉତ୍ତାପର ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଭାବିତ ହୋଇଅଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଉପଯୋଗଦ୍ଵାରା ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିଘୋଷ ହୁଏ ।

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର କୌଣସି କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ ନ ଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ଯେପରିଭାବରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ଜାଣିପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଲତାର ବୃଦ୍ଧି ବିଷୟକ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରତି ସପ୍ତାହରେ ତାହାର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ମାପି ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ରଖୁ ତେବେ ତାହା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ; କିନ୍ତୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରି ଲତାଟିର ବୃଦ୍ଧିରେ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ୁଅଛି ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରୁ କିମ୍ବା ଲତାଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣର ପ୍ରଭାବ ପଡୁଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ବୃଦ୍ଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁ, ତେବେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର କ୍ରିୟା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

୧୫. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ନିୟମାବଳୀ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାଧାରଣତଃ ସଠିକ୍ ଏବଂ ନିର୍ଭୁଲ ହେବା ବିଧେୟ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ ନିୟମ ପ୍ରତି ସଚେତନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାର୍ଥ ଏବଂ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ନିମନ୍ତେ ଆମେ ଆମର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକର ସହାୟତା ଲୋଡ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାକୁ ଅଧିକ ନିର୍ଭୁଲ ଏବଂ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଲୋଡ଼ିଥାଉ । ଆଜିକାଲି ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରଦର୍ଶନ, ଦୂରଚିତ୍ର ଗ୍ରହଣ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି ଯନ୍ତ୍ରର ବ୍ୟବହାର ତଥା କୃତ୍ରିମ ଉପଗ୍ରହର ଉପଯୋଗ ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ଦୂରଦୂରାନ୍ତ ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ମିଳିପାରୁଛି ।

ବିଷୟ ନିର୍ବାଚନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ ଅଙ୍ଗ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାସମ୍ଭବ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ନ ହେବା ବିଧେୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଥରେ ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଏବଂ ନୀରବ ରହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ପୌନଃପୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ ତଲ୍ଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ତଦନ୍ତ ହେଉଥ‌ିବା ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ପୃଥକ୍ ରଖୁ ଆବଶ୍ୟକ । ବିଷୟବସ୍ତୁ ସ୍ଥିରୀକରଣଦ୍ବାରା ଅଯଥା ସମୟ ନଷ୍ଟରୁ ଆମେ ରକ୍ଷା ପାଉ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରଥମତଃ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଅବସ୍ଥାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭର ଯଥେଷ୍ଟ ଧାରଣା ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସଂପୃକ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅବାନ୍ତର ବିଷୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାଯଥ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଇପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ଯଦି ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆ ନ ଯାଏ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । କେତେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଅନବେକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଯାଏ ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସ୍ବରୂପ ଓ ସ୍ବଭାବ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

୧୬. ଉଦାହରଣ ସହ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ପ୍ରଦାନ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ।
(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ।
Answer:
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ :
ଯାହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଉଚିତ, ତାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାନଗଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବାକୁ ଆମ୍ଭେ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ସମସ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିର୍ବାଚନମୂଳକ ଏବଂ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କଲାବେଳେ ଆମେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଘଟଣାକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିପାରୁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ହୁଏ ।

ଅନବେକ୍ଷଣ ଏକ ନଞର୍ଥକ ଦୋଷ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦରକାରୀ ବିଷୟକୁ ଆମେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା — (୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ।

(୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – କୁସଂସ୍କାର, ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଆମେ ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ, ସେପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଆମ୍ଭେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ ଏବଂ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଉଦାହରଣ ଦେଉ । ଜ୍ୟୋତିଷମାନେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ଉପରେ ଭବିଷ୍ୟତବାଣୀ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ସାଧାରଣତଃ କେବଳ ତାହାର ପ୍ରମାଣପତ୍ର ଦେଖାଇ ଲୋକଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନୀରବ ରହନ୍ତି । ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ଏପରି ଜଣେ ଜ୍ୟୋତିଷଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ବାଣୀ ସତ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ତାହା ଏହି ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । କାରଣ ଏଠାରେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଗଲା ନାହିଁ ।

(୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – ଅନେକ ସମୟରେ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ବିଶିଷ୍ଟ ବା ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଆମର ଦୃଷ୍ଟି ଏଡ଼ାଇଯାଏ; ଏପରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ଜନ୍ମେ । ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ତନ୍ନତନ୍ତ୍ରଭାବେ ନ ଦେଖ୍ ତରବରିଆ ଭାବରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣିଲେ ଏପ୍ରକାର ଦୋଷ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଥାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ଛାତ୍ର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା । ସେଥ‌ିପାଇଁ କଠିନ ପ୍ରଶ୍ନ ଏକମାତ୍ର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଛାତ୍ରର ପରିଶ୍ରମ, ପ୍ରସ୍ତୁତି, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବା ହେତୁ ଏହା ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟି ।

(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ – ଏହା ଏକ ସଦର୍ଥକ ଦୋଷ । କାରଣ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଯାହା ଦେଖ‌ିବା କଥା, ତାହାକୁ ଆମେ ଭୁଲ ଭାବେ ଦେଖୁ । ମାନସିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଦୁର୍ବଳତା କିମ୍ବା ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ଆମକୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ପରି ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣୁ ତାହା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନ୍ଧକାରରେ ଆମେ ଦୌଡ଼ିଟିଏ ଦେଖୁ ସାପ ବୋଲି ଚିତ୍କାର କରୁ । କାମଳ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ହଳଦୀ ବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖେ । ଜହ୍ନର ଆଲୋକରେ ଗୋଟିଏ ଗଛ ଭୂତ ଭଳି ମନେହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଅଚିହ୍ନା ବ୍ୟକ୍ତି ଦୂରରୁ ବନ୍ଧୁଭଳି ଦିଶେ ।

ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାର୍ବିକ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିକ । ସମସ୍ତେ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ତାହା ସାର୍ବିକ ଓ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେବଳ ଜଣେ ମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନୁଭୂତି-ପରିସରଭୁକ୍ତ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ । ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧା କାଠିକୁ ପାଣିରେ ଅଧା ବୁଡ଼ାଇଲେ, ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କାଭଳି ଦେଖାଯାଏ । ଏହା ସାର୍ବିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଦଉଡ଼ିକୁ ଅନ୍ଧାରରେ ସାପ ବୋଲି ଦେଖେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ।

୧୭. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଳର ସ୍ଥିତିକୁ ସର୍ବତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

ଲକ୍ଷଣ – (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ–ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ କିମ୍ବା ଦୂରବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ଘଟଣାଟି ପାଇଁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟିକରି ବିଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେହି ଘଟଣାର ପୁନଃ ସର୍ଜନା କରାଯାଇଥାଏ ।

(୨) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା– ପ୍ରକୃତିରେ ପ୍ରଚୁର ଜଳ ସମ୍ପଦ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ଏକ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ଆନୁପାତିକ ମିଶ୍ରଣରେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାମାନଙ୍କର କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପୁନଃ ସର୍ଜନା ।

(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ କ୍ରିୟା–ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପରୀକ୍ଷଣର ଅନ୍ତରାଳରେ ପରୀକ୍ଷକର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ । ସେ ହୁଏତ ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟୁଥିବା ଘଟଣାମାନଙ୍କର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆଗ୍ରହୀ ଥାଏ କିମ୍ବା ପ୍ରକୃତିର କୌଣସି ଏକ ଗୂଢ଼ ରହସ୍ୟକୁ ଉନ୍ମୋଚନ କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସୀ ହୋଇଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରକୃତିସାପେକ୍ଷ ନୁହେଁ, ଏହା ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ପ୍ରୟାସୀ କ୍ରିୟା ।

(୪) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଏ–ପରୀକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ । ଏହି ହେତୁରୁ ଗବେଷକ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ବାରମ୍ବାର ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ସମକ୍ଷରେ ପ୍ରକୃତି ନିଜକୁ ଯେପରି ଭାବେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରେ, ସେ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ଜାଣିପାରେ । କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ଘଟାଇ ପାରୁଥିବାରୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁର୍ଲଭ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ମଧ୍ଯ ପାଇପାରେ । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଯେଉଁସବୁ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ, ସେସବୁ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ଜ୍ଞାନଗୋଚର ହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରକୃତିଠାରୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହଣ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଯଥାର୍ଥ ।

୧୮. ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ମୂଲ୍ୟ (Aim and value of Science) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗ ସଂପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥ, ନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନକୁ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ଲୌକିକ ବା ସାଧାରଣ ଜ୍ଞାନଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ବିଜ୍ଞାନ ସବୁ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡ, ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ନିୟମର ଅଧୀନରେ ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସାହାଯ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥର ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ଗତିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଓ ପରସ୍ପର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ।

ବିଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦ୍ଧତି ରହିଛି ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରେ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ ନିର୍ଭୁଲ ଓ ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବା ଧରାବନ୍ଧା ପଦ୍ଧତି ନ ଥ‌ିବାରୁ ତାହା ବିଜ୍ଞାନ ଭଳି ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଜ ନିଜ ବିଭାଗର ଘଟଣାବଳୀକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାହିଁ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନ ଏ ସମସ୍ତ ସାର୍ଷିକ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନଦାନ କରେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆବିଷ୍କାରର କେତେକ ଦିଗ ମଣିଷର ଅମଙ୍ଗଳ ସାଧନ ମଧ୍ଯ କରୁଛି; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ମଣିଷର ପ୍ରଭୂତ ଉପକାର ମଧ୍ୟ କରୁଛି । ବିଜ୍ଞାନର ଉନ୍ନତି ଓ ତାହାର ପ୍ରୟୋଗ ମାନବ ଜାତିର ନାନା କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କରୁଛି– ଏକଥା ମଧ୍ୟ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନଦାନ କରିବା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି, ମଣିଷର ବ୍ୟାବହାରିକ ପ୍ରୟୋଜନ ଛଡ଼ା ସେସମସ୍ତ ନିୟମର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନିଜସ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ବିଜ୍ଞାନର ନିଜସ୍ବ ମୂଲ୍ୟ ହେଉଛି କୌତୂହଳର ତୃପ୍ତିସାଧନ ବା ମଣିଷ ଆକାଂକ୍ଷାର ପରିତୃପ୍ତିସାଧନ । ବିଜ୍ଞାନର କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାର ଆବିଷ୍କାର । ତେଣୁ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେତେକ ବିଶେଷ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଏକ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ପ୍ରୟାସୀ ହୁଅନ୍ତି । କୌଣସି ବିଶେଷ ଘଟଣା କାହିଁକି ଘଟୁଛି, ତାହାର ସମର୍ଥନରେ ହିଁ ଏସମସ୍ତ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ଉଲ୍ଲେଖ କରାହୁଏ ।

ସୁତରାଂ ଘଟଣାର ବିବରଣୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୁହେଁ । ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାବଳୀକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମପୂର୍ବକ ସେମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ କରିବା । ବିଶେଷ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ଏବଂ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ପଶ୍ଚାତ୍‌ଭାଗରେ ଯେଉଁ ମୂଳତତ୍ତ୍ୱ ନିହିତ ଅଛି ତାହାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ।

୧୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ (Importance of Hypothesis in Scientific Enquiry) ବୁଝାଅ !
Answer:
କୋହେନ୍ ଓ ନାଗେଲ୍ (Cohen and Nagel) କହନ୍ତି, ‘ଯଦି ଆମେ ପୂର୍ବରୁ ଦତ୍ତ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଅନୁମିତ ସମାଧାନ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହୋଇ ନ ଥୁବୁ, ତେବେ କୌଣସି ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆମେ ଏକ ପାଦ ମଧ୍ଯ ଆଗକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।’’ ଆମର ପୂର୍ବାର୍ଜିତ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଉପାଦାନହିଁ ଏଭଳି ସାମୟିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଗୋଟିଏ ଇଙ୍ଗିତ ଦିଏ । ଏହି ଇଙ୍ଗିତ ଯେତେବେଳେ ବଚନ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ପ୍ରକଳ୍ପ’ କୁହାଯାଏ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାର ଗୁରୁତ୍ଵ ଯେ ଅପରିସୀମ ତାହା ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝିହେଉଛି । ତଥାପି କେହି କେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନକୁ ସମର୍ଥନ କରିନାହାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତି ସଂପର୍କରେ ଆଗରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବା (Anticipating the nature) । ପ୍ରକୃତି କେଉଁ କେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବାର ନାମ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ।

ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ବିରୋଧୀ, ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ଅପସାରଣ (elimination) ପ୍ରକ୍ରିୟାହିଁ ଯଥେଷ୍ଟ । ପ୍ରକୃତିରେ ଯାହା ଘଟୁଛି ତାହାର ଯଥାଯଥ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବିଷୟର ଅପସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ବାହାର କରିହୁଏ । ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ସମ୍ପର୍କରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେଲେ, ତାହା ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ଆମର ମନଗତ ଅଭୀଷ୍ଟ କଥାକୁ ଲଦି ଦେଲାଭଳି ହେବ; କିନ୍ତୁ ଏହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଭାବରେ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବା । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାର କାରଣ ଖୋଜି ବାହାର କରିବା । ପ୍ରକୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅର୍ଥାତ୍ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ନ ପାଇଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା କାରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବା ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଅପସାରଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅବାନ୍ତର ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଜନପୂର୍ବକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ମନୋନିବେଶ କରିବା । କେଉଁ ବିଷୟ ଅବାନ୍ତର, କେଉଁ ବିଷୟ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ତାହା ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବରୁ କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ କଳ୍ପିତ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବାକୁ ହୁଏ । ସୁତରାଂ; କାରଣ ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ଵ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ ।

ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇପାରେ । ଲର୍ଡ଼ ରେଲି ଏବଂ ରାମ୍‌ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରେ ଯେଉଁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଳେ ତାହା ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଅପେକ୍ଷା ଓଜନିଆ ଅଟେ । ଏହାର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାକୁ ଯାଇ ସେମାନେ ଅନୁମାନ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରୁ ମଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସହିତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଶିଥାଏ ବୋଲି ବାୟୁରୁ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଓଜନରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା । ଅର୍ଥାତ୍ ଜଣାଗଲା ଯେ, ଯେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍‌ଟି ମିଶି ରହିଛି ତାହା ହେଉଛି ଆରଗନ୍ (Argon) ଗ୍ୟାସ୍ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଆରଗନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲା । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ନ କରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।

୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେବଳ ତଥ୍ୟ ଓ ଘଟଣା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣନାମୂଳକ ଜ୍ଞାନ ଉପରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇନାହାନ୍ତି । ସେମାନେ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କ’ଣ ? ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବିବୃତିର ସମଷ୍ଟି, ଯେଉଁ ବିବୃତି ସାହାଯ୍ୟରେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟର ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଆଲୋଚନା କରି ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇବାର ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଅପେକ୍ଷାରେ ରହୁ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କଥାଟିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ । ଜଣେ ଅଫିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ପ୍ରତିଦିନ ସକାଳ ୧୦ଟାରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତା ଏବଂ ଏଥରେ କୌଣସି ଅସ୍ଵାଭାବିକତା ନାହିଁ ବୋଲି କେହି ଏ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି କୌତୂହଳ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦିନେ ଯଦି କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ଦୁଇ ଘଣ୍ଟା ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତି, ତାହେଲେ ତାଙ୍କର ଉପରିସ୍ଥ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କୁ କୈଫିୟତ୍ ଦାବି କରନ୍ତି ।

ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେହି କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଜଣକ କର୍ମଚାରୀଙ୍କର ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଚାହାଁନ୍ତି । କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ହୁଏତ କହନ୍ତି ଯେ, ସେ ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଗାଡ଼ିରେ ଆସନ୍ତି ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଆସୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଗାଡ଼ିଟି ଏକ ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାରୁ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଯାନବାହନ ନଥିବାରୁ ସେହି ଗାଡ଼ିଟି ମରାମତି ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଦୁଇଘଣ୍ଟା ବସିରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ।

ସେଦିନ ଅଫିସ୍‌କୁ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ଏହି ବିବୃତି ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ଏଠାରେ ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖାର ଅର୍ଥ ଲୋକଟିର ଦତ୍ତ ବିବୃତିରେ ନିହିତ ଥ‌ିବା ତଥ୍ୟରୁ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଳମ୍ବର କାରଣ ସ୍ଵରୂପ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହେଉଅଛି ।

ଏଥିରୁ ମନେକରାଯାଇପାରେ ଯେ, ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଉଭୟେ ନିବିଡ଼ ସଂପର୍କରେ ସଂପୃକ୍ତ । ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଏକା ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟରୁ କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯଦି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ପୁଣି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଦତ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, ଘଟଣାଟିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମିଳିପାରିଛି, ଯଦି ଆମେ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ଖୋଜିପାଉ, ଘଟଣାଟି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଭାବରେ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କିଛି କିଛି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହୋଇପାରେ । ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ମାନଦଣ୍ଡ ହେଉଛି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା (Relevance) । ପୂର୍ବରୁ ଯେଉଁ ଅଫିସ କର୍ମଚାରୀ ଜଣଙ୍କର ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଇଛି ସେ ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବ କରି ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେଲେ ତହିଁରେ ଯଦି ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ ଯେ, ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବର କାରଣ ହେଉଛି ‘ସରବରାହ’, ତାହେଲେ ସେହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କେବଳ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ତା ନୁହେଁ, ବରଂ ତାହା କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରାହେଉଛି ସେହି ଘଟଣାଟି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଠାରୁ ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଅନୁମାନ କରାହେଉଛି ସେହି ଯୁକ୍ତିର ଅକାଟ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ନିର୍ଭର କରୁଛି । ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ସତ୍ୟ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଟିର ସତ୍ୟତା କୌଣସି କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ । ଯେପରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ କର୍ମଚାରୀଜଣକ ତାଙ୍କ ଅଫିସରେ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା କଥା କହିଛନ୍ତି ।

ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସତ କି ନୁହେଁ ତାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀଙ୍କ ବିବୃତିକୁ ନେଇ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ । ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଗତି ସୂତ୍ରର (Laws of Motion) ପ୍ରଥମ ସୂତ୍ରଟି ହେଉଛି, ‘ବାହାରରୁ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ବଳଦ୍ଵାରା ଅବସ୍ଥାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କଲେ ସ୍ଥିର ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସ୍ଥିର ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ ଏବଂ ସଚଳ ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସମବେଗରେ ସରଳରେଖାରେ ଗତି କରିଥାଏ ।’’ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ଘଟଣାଟିର ସତ୍ୟତା ଯେପରିଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ଵିତୀୟାଂଶର ସତ୍ୟତା ସେହିଭଳିଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମାଂଶର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । କାରଣ ଆମର ଦୈନନ୍ଦନ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଯଦି କୌଣସି ଏକ ଜଡ଼ ବସ୍ତୁକୁ ତହିଁର ଅବସ୍ଥାପିତ ସ୍ଥାନରୁ ଯେତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେହି ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ନ କରିଛି ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିଥ‌ିବ । ସେ ସ୍ଵୟଂ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ କେଉଁ ଆଡ଼କୁ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଯାଇପାରିବ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ବିତୀୟାଂଶର ଏପରି କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ଦେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

କୌଣସି ଗତିଶୀଳ ବସ୍ତୁ ସବୁବେଳେ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଏକାଭଳିଭାବରେ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ଚାଳିତ ହେଉଛି ବୋଲି ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ କୌଣସି ସାଧାରଣ ଅଭିଜ୍ଞତା ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦର୍ଶାଇବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନାହିଁ । ଆମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଆମେ ଯାହା ଲାଭକରୁ ତାହା ହେଉଛି ସମସ୍ତ ଗତିଶୀଳ ପଦାର୍ଥ ଶେଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିପାରେ ନାହିଁ । ବସ୍ତୁତଃ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମ ସୂଚିତ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ସତ୍ୟତା ପରଖ କରାଯାଏ ।

ଏପରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ପ୍ରାୟ ନାହିଁ ବୋଲି କହିଲେ ଚଳିବ । କାରଣ ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ବା ନିୟମ ଏପରି ବିଷୟକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ ଯାହା ସିଧାସଳଖଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – (୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Scientific explanation) ଏବଂ (୨) ଅ- ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Unscientific explanation) । ଗ୍ରାମରେ ହଇଜାରୋଗ ମହାମାରୀ ରୋଗ ହିସାବରେ ବିବେଚିତ ହେବାର କାରଣର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଅସନ୍ତୋଷ ହେତୁ ଏହି ରୋଗ ଦେଖାଦେଇଛି, ତାହେଲେ ତାହା ହେବ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

ସ୍ପଷ୍ଟତଃ, ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମୂଳରେ ରହିଛି ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଓ କୁସଂସ୍କାର । ଅପରପକ୍ଷେ ହଇଜା ରୋଗର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଦୂଷିତ ପାନୀୟଜଳ ନିମନ୍ତେ ହଇଜା ରୋଗ ହୋଇଛି, ତାହେଲେ ତାହାହେବ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପଛରେ ଯେଉଁ ମନୋଭାବ ଥାଏ ତାହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର । ବିଜ୍ଞାନରେ କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ମନେକରାଯାଏ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନମୂଳକ ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସାମୟିକ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ଭାବରେ ଗୃହୀତ । ବିଜ୍ଞାନରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ କମ୍ ବେଶି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଗୋଟିଏ ନିଚ୍ଛକ ପ୍ରକଳ୍ପଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଥମରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ହୁଏ, ତାହା ଯେତେବେଳେ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ହୋଇ ଆଂଶିକ ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ମତବାଦ (Theory) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ମତବାଦ ଯେତେବେଳେ ବହୁତ ସାକ୍ଷ୍ୟ-ପ୍ରମାଣ ଭିଭିରେ ସର୍ବଜନ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ କରେ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ‘ନିୟମ’ (Laws) କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ, ସେହି ନିୟମ ଯେତେବେଳେ ସଦାସର୍ବଦା ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଚାଲେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ସତ୍ୟ ଘଟଣା (Fact) ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

୨୧. ପ୍ରକଳ୍ପର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
ବିନା ପ୍ରମାଣରେ କିମ୍ବା ସ୍ବଳ୍ପ ପ୍ରମାଣରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସଂପର୍କରେ ଅଥବା କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସଂପର୍କରେ ବା ଯେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଘଟଣାଟି ଘଟେ ସେହି ନିୟମ ସଂପର୍କରେ ସାମୟିକ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ଏକ ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା; ଯାହା କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ବ୍ୟତୀତ କିମ୍ବା ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପ୍ରମାଣ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ଯହିଁରୁ ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟ ଆଡ଼କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଇପାରେ । ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରୁଥାଏ, ତାହେଲେ ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାଟି ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ।’’

ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ; ଯଥା –
(୧) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଦରକାର ।
(୨) ‘କାରଣ’ ସହଯୋଗରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରୟୋଜନ ସେମାନଙ୍କର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ଗଠନ କରାଯାଏ ।
(୩) ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସଂପର୍କରେ ଆନୁମାନିକ ଗୋଟିଏ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପଛରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ । ତାହା ହେଉଛି ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ବା ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିହୁଏ ଏବଂ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସହିତ ଯଦି ବାସ୍ତବର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସତ୍ୟବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ରାତିରେ ଘରକୁ ଫେରି ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ବିଛୁଡ଼ି ପଡ଼ିଛି ।

ଏହି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଅନୁମାନ କରାଗଲା ଯେ କେହି ହୁଏତ ଟେକା ଫିଙ୍ଗି ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଛି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସମର୍ଥନ ନିମନ୍ତେ ଆଖପାଖରେ ଯଦି କିଛି ଟେକା ବା ଅନୁରୂପ ବସ୍ତୁ ଦେଖାଯାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଥାର୍ଥ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଯଦି ଏପ୍ରକାର କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଖୋଜି ନ ମିଳେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଯଥାର୍ଥ ହେଲାବୋଲି କୁହାଯିବ ଏବଂ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାର ପ୍ରୟୋଜନ ହେବ ।

ପରିଶେଷରେ କଫେ(Coffey)ଙ୍କର ଉକ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ଉପସଂହାରରେ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, “ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା, ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରସ୍ତାବନା ଯାହା କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଭାବରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗଠିତ କରାଯାଇଥାଏ ।’’

୨୨. ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ଭାବଳୀ (Conditions of Hypothesis) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କୌଣସି ଘଟଣାର ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବୈଧ ନୁହେଁ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟତାର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କମ୍ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଧତା କେଉଁ କେଉଁ ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ? ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ନିମନ୍ତେ ଏକାଧ୍ଵକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ, ସେଠାରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ତାହାର ବିଚାରଣା ଲାଗି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସର୍ପ ସ୍ଵୀକାର , କରିବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ସହଜ କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସୃଜନୀ ପ୍ରତିଭାର ପ୍ରୟୋଜନ ରହିଛି । ଫଳତଃ, କିଭଳି ଭାବରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାକୁ ହେବ ସେ ସଂପର୍କରେ କୌଣସି ନିୟମାବଳୀ ପ୍ରଣୟନ କରାନଗଲେ ମଧ୍ୟ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିୟମ ରହିଛି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଙ୍ଗତି ଥିବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରକଳ୍ପର ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରରେ ମାନଦଣ୍ଡ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ନିମ୍ନରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(i) ପ୍ରକଳ୍ପ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ କିମ୍ବା ଅସଙ୍ଗତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ (Hypothesis should not be self-contradictory or absurd) :
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କୌଣସି ବସ୍ତୁର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କରିବା ସମୟରେ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ବା ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ସର୍ବଦା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲାବେଳେ ଏସମସ୍ତ ପ୍ରତି ତୀକ୍ଷ୍ଣଣ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ଉଚିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଘରୁ କୌଣସି ଲୋକ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହୋଇଗଲେ ତାକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ଏକ ପରୀ ନେଇଯାଇଛି ବୋଲି ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ଯେପରି ଅବାଞ୍ଛନୀୟ, ସେହିପରି ସେ ଘରେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ହିତ ବୋଲି ଧରିନେବା ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ମତ ଅଟେ । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏପରି ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ଏବଂ ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନାଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ବିଧେୟ ।

(ii) ପ୍ରକଳ୍ପ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not be vague but should be definite) :
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯିବ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଲେହିଁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ସମୟରେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପରୀକ୍ଷାନିରୀକ୍ଷା ସମ୍ଭବ ହେବ ଏବଂ ଯଥାର୍ଥ କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇପାରିବ । ଯେପରି ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ପୃଥ‌ିବୀର ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ମୁଣ୍ଡ ଦୋହଲାଊଛି, ତେବେ ଏତାଦୃଶ କାରଣ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ବୋଲି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ନାହିଁ ।

ମାତ୍ର ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ମୃତ୍ତିକାର ଭାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଅଥବା ଆଗ୍ନେୟଗିରିରୁ ହଠାତ୍ ଅଗ୍ନି ଉଦ୍‌ଗିରଣ ହେବା, ତେବେ ଏହା ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ଏହା ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ତାହା ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିବ ।

(iii) ସର୍ବଦା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟର ବିରୋଧୀ ନ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not ordinarily be in conflict with established truth):
କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ବିରୋଧୀ ହୁଏ ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହେବେ ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

‘୨ + ୨ = ୪’ ଏହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟ । କିନ୍ତୁ କେହି ହିସାବର ହାରାହାରି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କହେ ଯେ ଏଠାରେ ‘୨+୨ =୫’ ହେବ, ତାହାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଣିତର ନିୟମର ବିରୋଧୀ । ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନାର୍ଜନ ପଥରେ ଅନବରତ ଅଗ୍ରସର ହେବା । ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସିଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ତାହା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ପରିଧିକୁ ବ୍ୟାପକତର କରିବା, ଯଦ୍ବାରା ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସାହାଯ୍ୟରେ ଆହୁରି ଅନେକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିହେବ ।

ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ଲାଭେରିଅର୍ ଯେତେବେଳେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କକ୍ଷପଥରୁ ଇଉରାନସ୍ ଗ୍ରହ ପଥଚ୍ୟୁତ ହୋଇ ଗତି କରୁଛି – ଏପରି ପଥଚ୍ୟୁତ ହେବାର କାରଣ ଖୋଜିବାକୁ ଯାଇ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ରହର ଅସ୍ତିତ୍ବ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳାର ସହିତ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ ଯାହା ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ତାହା ହେଉଛି ନୂତନ ମତବାଦକୁ ପୁରାତନ ମତବାଦ ସହିତ ସମତା ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେବ ।

(iv) ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should verifiable) :
ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ବିଜ୍ଞାନର ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍‌, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ।

ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରା ନ ଗଲେ ମଧ୍ୟ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । ଏ ସମସ୍ତ ବିଷୟକୁ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ତ୍ତମୁଖୀ ହୁଏ ।

ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍, ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ ଦେଖୁବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ବାରୋମିଟର ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବପରି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(v) ପ୍ରକଳ୍ପ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗଠିତ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ (Hypothesis should be based on real cause or vera causa) :
ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ସମୟରେ ବାସ୍ତବ କାରଣରୁ ଅନୁସନ୍ଧାନକୁ ଆଖିଆଗରେ ରଖୁବା ସର୍ବାଦୌ ବିଧେୟ । ଯଦି ଜଣେ ଅକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ ତାହେଲେ ସେହି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ଭାଗ୍ୟ, ଭଗବାନ୍ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ନେଇ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରିବା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ, ‘ଭାଗ୍ୟ’ ଓ ‘ଭଗବାନ୍’– ଏହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ମୃତ୍ୟୁର ବାସ୍ତବ କାରଣ ନୁହେଁ ।

ସୁତରାଂ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଉଦ୍‌ଘାଟନହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ଏକମାତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ନିମନ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ଯମରେ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନରେ କପୋଳକଳ୍ପନା ଓ ଠିଆସ୍ଵପ୍ନର କୌଣସି ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । କେବଳମାତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନହିଁ ଏକମାତ୍ର ସତ୍ୟ; କାରଣ ଏମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ ।

ମାତ୍ର ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ନିଉଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଏପରି ଅନେକ ବସ୍ତୁ ରହିଛି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇ ନ ପାରିଲେ ମଧ୍ୟ, ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାହ୍ୟ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ଗତି, ପ୍ରକୃତି ଓ ସ୍ଥିତି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରମାଣିତ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବ କାରଣରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୁଅନ୍ତି । ବେନ୍ ଏପ୍ରକାର ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା (Representative friction) ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be relevant) :
ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠିତ ହୋଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ସେହି ଘଟଣାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଦି ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ନ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଅଛି ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଠନ କରାଯାଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯେପରି ସେହି ଘଟଣାଟି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ ହୋଇ ବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇପାରୁଥିବ । ସରଳଭାବରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଗୋଟିଏ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ସବୁ ସମୟରେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ । ଯେପରି କାହାଘରୁ ଯଦି ଛୋଟ ଶିଶୁଟିଏ ଦୈବାତ୍ ନିଖୋଜ ହୋଇଯାଏ, ତେବେ ସେହି ଶିଶୁଟିର ନିଖୋଜ ହେବାର କାରଣ ଉଦ୍ଭାବନରେ ଯଦି ଜଣେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉପସ୍ଥାପନା କରି କହେ ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ପରୀ ଆସି ନେଇଯାଇଛି, ତାହେଲେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ସମ୍ଭାବନା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଯଦି କହନ୍ତି ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ‘ପିଲାଚୋର’ ଧରିନେଇଯାଇଛି, ତେବେ ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୂର୍ବ ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି କୁହାଯିବ । କାରଣ ଦ୍ବିତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଜନ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ସୁତରାଂ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ହେବ ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପନା ସରଳ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be simple) :
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସରଳ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସମୟରେ ଏପରି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଛଅଟି ସର୍ଭେ ଅନୁସାରେ ଯଥାଯଥଭାବରେ ବୈଧ ବିବେଚିତ ହୋଇପାରୁଛି । ଏପରି ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦାହରଣ ହିସାବରେ ଟଲେମୀ ଏବଂ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ । ଏହି ଦୁଇଜଣ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଣୀତ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ।

ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା । ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ବିଶ୍ଵ ଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟସହ ନକ୍ଷତ୍ର, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ଉପଗ୍ରହ ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ୟୋତିଷ୍କ ନିଜ ନିଜ କକ୍ଷପଥରେ ପୃଥ‌ିବୀର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଆବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଟଲେମୀଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟହିଁ ବିଶ୍ବଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱରୂପ ଏବଂ ପୃଥ‌ିବୀ ସହ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ନକ୍ଷତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରୁଛନ୍ତି ।

କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଭଳି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ, ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ଅଟନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି, ଯଦିଓ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରହ ଉପଗ୍ରହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅବସ୍ଥାନର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଜଟିଳ ଆବର୍ତ୍ତନ ପଦ୍ଧତିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୃଥବୀ ସମେତ ଅନ୍ୟଗ୍ରହମାନଙ୍କର ଆବର୍ତ୍ତନକାଳ ସଂପର୍କରେ ସୂଚାଉଥ‌ିବା ତଥ୍ୟ ସହଜ ଓ ସରଳଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରିଛି । ତେଣୁ ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ତୁଳନାରେ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅନେକ ସରଳ ।

୨୩. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି (Proofs of Hypothesis) ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ବୋଲି ପରିଗଣିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରି ଗଠିତ ହେବା ଉଚିତ । କାରଣ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ହେଲା କି ନାହିଁ ତାହା ଆମେ କିପରି ପ୍ରମାଣ କରିବୁ ? ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ଅନୁସୃତ ହୁଏ ।

(i) ପରୀକ୍ଷା (Verification) – ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ‘ପରୀକ୍ଷା’ ବା verification । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପର ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଘଟଣାଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ତାହା ଜଣାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷା ହେଉଛି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣର ମାନଦଣ୍ଡ । ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା — ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ପରୋକ୍ଷ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ (Observation & experiment) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ମାତ୍ର ପରୋକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ଅବରୋହମୂଳକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏବଂ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଘଟଣାର ବା ତଥ୍ୟର ନିଃସାରଣ (Deducation and Accumulation of fact) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟତଃ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହିର୍ଭୂତ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ ।

ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ ତାହାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ, ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରି ଦେଖ‌ିବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବଭଳି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(ii) ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କିମ୍ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି (Predictive or Explanatory power) – ପ୍ରକଳ୍ପଟିର ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି କହିଲେ ଆମେ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ଘଟଣାସମୂହର ବ୍ୟାପକତାକୁ ବୁଝୁ ।

ଏହି ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ସେତେବେଳେ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ତହିଁରୁ କିଛିସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ କରିହେବ । ଦୁଇଟି ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହେଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଅଧୂକ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହେଉଛି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର କ୍ଷମତା ଅଛି ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ହେବ ।

ଯେପରି କେପ୍‌ଲର (Kepler) କିମ୍ବା ଗାଲିଲିଓଙ୍କ ରଚିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ରଚିତ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଓ ଗତିସୂତ୍ର ସଂପର୍କୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିଥିବାର ଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ । କାରଣ କେପ୍‌ଲର ଓ ଗାଲିଲିଓ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆହୁରି ଏକାଧ୍ଯକ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ ।

ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ କୌଣସି ଅଭିପ୍ରେତ ଘଟଣା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ଅନ୍ୟ କିଛି ଘଟଣା ନିଃସୃତ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ଘଟଣା ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବିବୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏକଥା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରୁଛି । ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିବାର କ୍ଷମତା ଯେତେ ଅଧ‌ିକ ହେବ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ସେତେ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିପାରିବ ।

(iii) ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା : ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ନଞର୍ଥକ ଦିଗ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ ସ୍ବୀକୃତ ଘଟଣା ସହିତ ଅସଙ୍ଗତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ମିଥ୍ୟା ହେବ ଏବଂ ତାହା ବର୍ଜନୀୟ । ଯଦି ଦୁଇଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ଏବଂ ସେହି ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଭୟେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି ପ୍ରତୀୟମାନ ହେବେ, ତେବେ ସେ ସ୍ଥଳରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ସେଥିଲାଗି ମନରେ ସ୍ବତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବ ।

ଦୁଇଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ (Adequate )ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଏତାଦୃଶ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟି ସମପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଗୋଟିକୁ ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ । ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ପଦ୍ଧତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ, ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବ ତାହାକୁ ବେକନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ (Crucial Instance) ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Simple Observation) କିମ୍ବା ପରୀକ୍ଷଣ (Experiment) ମାଧ୍ୟମରେ ଲାଭକରାଯାଏ, ତାହେଲେ ଏହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ (Experimentum Crucis or Crucial Experiment) ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହାକୁ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ଦୁଇଟି ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାର୍ ଯଦି ଆମ ସମ୍ମୁଖରେ ରଖାଯାଏ ଏବଂ କୁହାଯାଏ ଯେ, କେଉଁଟି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟି ଅମ୍ଳଜାନପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାର୍ ତାହା ଦର୍ଶାଇ ଦିଅ, ତାହେଲେ ଏଠାରେ ଆମେ ଏକ ଜଳନ୍ତା କାଠି ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାଇଦେବୁ ଯେ, କେଉଁଟିରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟିରେ ଅମ୍ଳଜାନ ରହିଛି । କାରଣ ଜଳନ୍ତା କାଠିର ପ୍ରବେଶ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାରଟି ଜଳିଉଠିବ ତାହା ଅମ୍ଳଜାନ ବା ଯେଉଁ ବାଷ୍ପଜାର୍‌ଟିରେ ଜଳନ୍ତା କାଠିଟି ଲିଭିଯିବ, ତାହା ଉଦ୍‌ଜାନ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

(iv) ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ (Consilience of Induction) : ହୁଇଉଏଲ୍‌ଙ୍କ (Whewell) ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ହେଉଛି ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ବୁଝାଇବା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଆହୁରି ଅନେକ ଅଲଗା ବିଷୟକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଧ୍ଵତର ସନ୍ତୋଷଜନକ ଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଏହାହିଁ ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇଥବା ବସ୍ତୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇ ଭୂମିରେ ପଡ଼ିବା ବିଷୟକୁ ବୁଝାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମୁଦ୍ରର ଜୁଆର, ଭଟ୍ଟା, ଗ୍ରହନକ୍ଷତ୍ରଙ୍କର ଗତି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସୁଦୃଢ଼ତା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇପାରିଛି ।

୨୪. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରକାରଭେଦ (Different kinds of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାପୂର୍ବକ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କ ମତରେ ସାଧାରଣତଃ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning an agent), (୨) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the collocation) ଏବଂ (୩) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the law) ।

(i) କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ଗୋଟିଏ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପଟିଏ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଘରେ ଚୋରି ହେଲା । ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ କେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଉକ୍ତ ଚୌର୍ଯ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସଂପୃକ୍ତ ଅଛି ତାହାର ଠାବ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହା କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ । ଧରାଯାଉ, ଆମ ଘରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଚୋରି ହୋଇଛି ଏବଂ ଆମେ କେହି ଜାଣୁନା ଯେ, କିଏ ଚୋରି କରିଛି । ଚୋରି ଘଟଣାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ଯଦି ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ଆମ ଘର ଚାକରଟି ଚୋରି କରିଛି, ତାହେଲେ ତାହାକୁ କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(ii) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ ଆମେ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଣୟନ କରୁ । ‘ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ’ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଅବସ୍ଥା ବା ପରିସ୍ଥିତି । ଅର୍ଥାତ୍ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଅଥବା ଅବସ୍ଥା ଶଂସିତ କାର୍ଯ୍ୟଟି ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି ତାହାକୁ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚୋରି ହୋଇଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପରିସ୍ଥିତିରେ ଚୋରି ହେଲା ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

(iii) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ସଂସ୍ଥା ଜଣାଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ଚୋର ଏବଂ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଚୋରି ହେଲା ତାହା ଜଣାଥାଏ; ମାତ୍ର ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀ ଯାହାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଚୋରଟି ଚୋରି କଲା ତାହା ଜଣା ନ ଥାଇପାରେ । ସେହି ଅଜଣା ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀର ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୀତ ହୁଏ ତାହା ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଟେ ।

ଉଏଲଟନ୍ ସର୍ବମୋଟ ଦୁଇପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — (୧) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning cause) ଏବଂ (୨) ନୀତି-ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning law) । ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ କର୍ଷାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis) ଏବଂ ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବର୍ଣନାମୂଳକ qa (Descriptive hypothesis) ଅଟେ ।

ଷ୍ଟେଟିଂ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏତାଦୃଶ ଶ୍ରେଣୀକରଣରେ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇପାରି ନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis), (୨) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Descriptive hypothesis) ଏବଂ (୩) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Analogical hyothesis) |

କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ; କାରଣ କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିବାର କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା, ସେହି ଘଟଣାଟି କାହିଁକି ଘଟିଲା ବୋଲି କହିବା ସହିତ ସମାନ । ଷ୍ଟେରିଂଙ୍କ ମତରେ, ସମସ୍ତ କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ; କିନ୍ତୁ ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ବସ୍ତୁର ସ୍ୱଭାବ ବର୍ଣ୍ଣନା । ବସ୍ତୁଟି କି ପ୍ରକାର ଏବଂ ତାହାର ଆଚରଣ କିପରି ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେବା ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।

ମାତ୍ର ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ମାତ୍ର । ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହୋଇ ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ । ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ହେତୁ ଆମେ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁର ଜ୍ଞାନରୁ ଆମେ ନ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବା ହେଉଛି ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଆଲୋକର ଗତି ଶବ୍ଦର ଗତି ପରି ତରଙ୍ଗାୟିତ; କାରଣ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ବିଷୟରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କେତେକ ତାର୍କିକ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) ଏବଂ (୨) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Working hypothesis) ।

(a) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କେତେକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ କେତେକ ଅସୁବିଧା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ସେହି ନିୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ସେହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ବାଦବିବାଦ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସେହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକର କାରଣମାନ ଖୋଜି ବାହାର କରିବାରେ ଲାଗିପଡ଼ନ୍ତି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରନ୍ତି ତାହାହିଁ ହେଉଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବୁଧ ଗ୍ରହର ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିହତ କଲା । ଫଳରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା; ଯାହା ପ୍ରତିପାଦନ କଲା ଯେ, ଏକ ଅଜଣା ଗ୍ରହର ଆକର୍ଷଣହିଁ ଏହି ବାଧା ବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟିର ଏକମାତ୍ର କାରଣ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଯେତେବେଳେ ଆଇନ୍‌ଷ୍ଟାଇନ୍‌ଙ୍କର ସାପେକ୍ଷ ତଥ୍ୟ (Theory of Relativity) ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ଏବଂ ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲା, ସେତେବେଳେ ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) କୁ ବର୍ଜନ କରାଗଲା ।

(b) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଜଣାନଥିଲେ ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଘଟଣା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ସମୟ ବିଷୟକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ଆପାତଃଭାବରେ ଗୋଟିଏ ବିଷୟକୁ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଘଟଣାର କାରଣ ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମ ହେବା ଉଚିତ । ସମୟ ସମୟରେ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅବତାରଣା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ; କାରଣ ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଉଛୁ ତାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅସାଧାରଣ ।

ସୁତରାଂ ଏପରି ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ବା ଅନୁପଯୁକ୍ତ; ତେଣୁ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲାପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାର ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳ ଅଟେ । ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଚୋରି ଘଟଣାର ସବିଶେଷ ତଦନ୍ତରେ ଅସଫଳ ହେଲା ପରେ ଜଣେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ଯଦି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ମତକୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ଚୋର ଧରନ୍ତି ତାହେଲେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀଟି ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଛନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 1 ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରକୃତି, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଭାଷା Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ବିଚାର ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ’ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଗ) ଜନ୍ ଷ୍ଟୁଆଟ୍ ମିଲ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୨। ‘ଲଜିକ୍’କୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ କେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ର ରୂପେ ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ।
(କ) ମନୋବିଜ୍ଞାନ
(ଖ) ସମାଜଶାସ୍ତ
(ଗ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର
(ଘ) ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର
Answer:
(ଗ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର

୩। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ଚିନ୍ତା
(ଖ) ଯୁକ୍ତି
(ଗ) ପଲିଟସ୍
(ଘ) ଲୋଗସ୍
Answer:
(ଘ) ଲୋଗସ୍

୪। ‘ଲୋଗସ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କାହାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
(କ) ଚିନ୍ତା ଏବଂ ଭାଷା
(ଖ) ବ୍ୟବହିତ ଏବଂ ଅବ୍ୟବହିତ
(ଗ) ଜ୍ଞାତ ଏବଂ ଅଜ୍ଞାତ
(ଘ) ଅନୁମାନ ଏବଂ ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ଚିନ୍ତା ଏବଂ ଭାଷା

୫। ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କାହା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ?
(କ) ଚିନ୍ତା
(ଖ) ଭାଷା
(ଗ) ନୈତିକତା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଚିନ୍ତା

୬। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କାହା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ?
(କ) ଯୁକ୍ତି
(ଖ) ଭାଷା
(ଗ) ବିଜ୍ଞାନ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଯୁକ୍ତି

୭। ଅନୁମାନ ଏକ କି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନ ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ପରୋକ୍ଷ
(ଗ) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପରୋକ୍ଷ

୮। ହେତୁକୁ ଯେଉଁ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ହେତୁ ବଚନ
(ଖ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
(ଗ) ଅନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ହେତୁ ବଚନ

୯। ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଯେଉଁ ତର୍କ ବଚନ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରାଯାଏ, ତାହୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ହେତୁ ବଚନ
(ଖ) ବୈଧ
(ଗ) ଅବୈଧ
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
Answer:
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୧୦। ଅନୁମାନ ହେଉଛି ଏକ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ମାନସିକ
(ଖ) ଶାରୀରିକ
(ଗ) ବୌଦ୍ଧିକ
(ଘ) ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଠିକ୍ ଅଟନ୍ତି
Answer:
(କ) ମାନସିକ

୧୧। ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆଇନ
(ଖ) ତତ୍ତ୍ୱ
(ଗ) ଯୁକ୍ତି
(ଘ) କାରଣ
Answer:
(ଗ) ଯୁକ୍ତି

୧୨। ତର୍କ ବଚନର ମୂଲ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଖ) ଭୁଲ୍ ଓ ଠିକ୍
(ଗ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା

୧୩। ଯୁକ୍ତିର ମୂଲ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଖ) ଭୁଲ୍ ଓ ଠିକ୍
(ଗ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା
(ଘ) କଳା ଓ ବିଜ୍ଞାନ
Answer:
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ

୧୪। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଯୁକ୍ତି କ’ଣ ହେବ ?
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
(କ) ଅବୈଧ
(ଖ) ବୈଧ
(ଗ) ସତ୍ୟ
(ଘ) ମିଥ୍ୟା
Answer:
(ଖ) ବୈଧ

୧୫। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଯୁକ୍ତିଟି କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟନ୍ତି ।
…….. ସମସ୍ତ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ କଳା ଅଟନ୍ତି ।
(କ) ବୈଧ
(ଖ) ଅବୈଧ
(ଗ) ସତ୍ୟ
(ଘ) ମିଥ୍ୟା
Answer:
(ଖ) ଅବୈଧ

୧୬। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶ ନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ପ

୧୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ର ରୂପେ ବିବେଚନା କଲେ ତାକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ

୧୮। ଘଟିଯାଉଥବା ଘଟଣାବଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ନିଛକ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ

୧୯। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ବୋଲି କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଥମ୍‌ ସନ୍
(ଖ) ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍
(ଗ) ହେଲୀ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ହେଲୀ

୨୦। କିଏ ‘‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳା ହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର’’ ବୋଲି କହିଥିଲେ ?
(କ) ଆଲ୍‌ବର୍ଟସ୍ ମେଗ୍‌ନସ୍
(ଖ) ହେଲି
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ଆଲଡ୍ରିକ୍
Answer:
(ଘ) ଆଲଡ୍ରିକ୍

୨୧। କିଏ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ମାନବ ଜ୍ଞାନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ନିୟମ ମାନଙ୍କର ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଡଃ ବେନ୍
(ଗ) ଉବରୱେର
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ଉବରୱେଗ୍

୨୨. କିଏ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ନିରୂପଣ ପାଇଁ ନିୟମ ଓ ଉପାୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାର ସୁସଂହତ ଆଲୋଚନାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
(କ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
(ଗ) ଡଃ ଗଣେଶ୍ଵର ମିଶ୍ର
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଗ) ଡଃ ଗଣେଶ୍ବର ମିଶ୍ର

୨୩। ‘ବୈଧଯୁକ୍ତି’ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ?
(କ) ସମସ୍ତ ହେତୁ ବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ଅଟେ
(ଖ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଟେ ।
(ଗ) ଉଭୟ ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଟେ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ

୨୪। ଗୋଟିଏ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
(କ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ
(ଖ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସିଟିରୁ ଗୋଟିଏ ।
Answer:
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସିଟିରୁ ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ।

୨୫। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ବୈଧହୁଏ ତେବେ ………….
(କ) ଏହା ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ରୂପେ ଯଥାର୍ଥ
(ଖ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ ନୁହେଁ
(ଗ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ କିନ୍ତୁ ଏହାର ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
(ଗ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

୨୬। ଯୁକ୍ତିଟି ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ……………………
(କ) ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ
(ଖ) ବୈଧ ହେବା ପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ
(ଗ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ

୨୭। ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମାବଳୀ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୨୮। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ । ଏହା କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୨୯। ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହା କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ?
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ।
Answer:
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ

୩୦। ନିୟମ ତିନୋଟିକୁ କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସାଧାରଣ ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ’’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ କେହି ନୁହ‍ଁନ୍ତି
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍

୩୧। “କ ⊃ କ’’ ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୩୨। ~(କ .~ କ) ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ

୩୩। (କ V~ କ) ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୩୪। କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ଅକ୍ଷର ମିଶି ମନର ଭାବକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ପଦ
(ଖ) ଶବ୍ଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ଶବ୍ଦ

୩୫। ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା କେତେଗୁଡ଼ିକ ଶବ୍ଦ ମିଶି ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ପଦ

୩୬। କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଶବ୍ଦ ମିଶି ମନର ଭାବକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
( ଗ ) ବାକ୍ୟ

୩୮। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୩୯। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍
Answer:
(ଖ)ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୪୦। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ

୪୧। କେଉଁ ଶବ୍ଦକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପଦ ବୋଲି ବିବେଚିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ
(ଘ) ସରଳପଦ
Answer:
(କ) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୪୨। ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବାଚ୍ଯାର୍ଥ
(ଗ) ବିସ୍ତୃତି
(ଘ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
Answer:
(ଖ) ବାଚ୍ୟାର୍ଥ

୪୩। ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ ବିଶେଷତ୍ଵ ବା ଗୁଣ ହେତୁ ପଦକୁ ସେହି ସେହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବାଚ୍ଯାର୍ଥ
(ଗ) ବିସ୍ତୃତି
(ଘ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
Answer:
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୪। କୌଣସି ବସ୍ତୁପ୍ରତି ବ୍ୟକ୍ତିର କଳ୍ପନାପ୍ରସୂତ ଗୁଣ ବା ଗୁଣସମୂହର ଆରୋପଣକୁ ଉକ୍ତ ବସ୍ତୁ ସୂଚିତ ପଦର କ’ଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
(ଗ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୫। କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ନିହିତ ସକଳପ୍ରକାର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ବସ୍ତୁସୂଚିତ ପଦର କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭାବରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଗ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଘ) ବାତ୍ୟାର୍ଥ
Answer:
(କ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୬। ଗୋଟିଏ ପଦର ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ କେବଳ ମୁଖ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀକୁ ପଦର କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭାବରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଗ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୭। ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧିକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୪୮। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଶବ୍ଦ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଖ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୪୯। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ଏକାତ୍ମକ ଶବ୍ଦ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୫୦। ଗୋଟିଏ ପଦର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ପଦ କହନ୍ତି ?
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଖ) ବଶେଷ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ

୫୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ଏକାଧ୍ଵକ ଅର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ବଶେଷ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ

୫୨। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ସମଷ୍ଟିବିଶେଷକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବିଶେଷ ପଦ

୫୩। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଗ) ଭାବ ପଦ
(ଘ) ଅଭାବ ପଦ
Answer:
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ

୫୪। ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥ୍ଲେ, ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଖ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୫୫। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ସମଷ୍ଟିକୁ ନ ବୁଝାଇ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଖ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୫୬। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ

୫୭। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ପଦଭାବେ ନାମିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଘ) ବିଶେଷ ପଦ
Answer:
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ

୫୮। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ଥିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାବ ପଦ
(ଖ) ଅଭାବ ପଦ
(ଗ) ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(କ) ଭାବ ପଦ

୫୯. ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ବ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଭାବ ପଦ
(ଗ) ଅଭାବ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଅଭାବ ପଦ

୬୦। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ ?
(କ) ଆହାର
(ଖ) ଅନାହାର
(ଗ) ଅନ୍ଧ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଅନ୍ଧ

୬୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥିଲେ ତାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ

୬୨। ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ଭାବ ପଦ
(ଘ) ଅଭାବ ପଦ
Answer:
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ

୬୩। ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୬୪। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ହୁଏତ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ ମାତ୍ର ଉଭୟ ନଥାଏ, ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୬୫। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଅଟେ ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ବେନ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୬୬। କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିତ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ନାମବାଚକ ପଦ ଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍‌ସ୍‌
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହଁନ୍ତି
Answer:
(ଗ) ଜେଭେନ୍ସ

୬୭। କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ନାମ ବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣ ଓ ପରେ ସଲକ୍ଷଣ ହୋଇଥାନ୍ତି ?
(କ) ବେନ୍
(ଖ) ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ରାଏ
(ଗ) ଜେଭନ୍‌ସ୍
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ରାଏ

୬୮. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାରକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(କ) ୩

୬୯। ପ୍ରଚଳିତ, କଥ୍ତ ଓ ଲିଖ ସଙ୍କେତର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାଷା
(ଖ) ବାକ୍ୟ
(ଗ) ଭାଷା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଭାଷା

୭୦। କାହାକୁ ଭାଷାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ କହନ୍ତି ?
(କ) ବାକ୍ଯ
(ଖ) ଅକ୍ଷର
(ଗ) ଅର୍ଥ
(ଘ) ଶବ୍ଦ
Answer:
(ଘ) ଶବ୍ଦ

୭୧। ବିଜ୍ଞାନର ଭାଷା କେଉଁ ପ୍ରକାରର ହେବା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ?
(କ) ସୂଚନାତ୍ମକ
(ଖ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସୂଚନାତ୍ମକ

୭୨। ଯେଉଁ ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ)
(ଗ) ନିର୍ଦେଶ ବା ଅନୂଜ୍ଞାମୂଳକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

୭୩। ବକ୍ତା ନିଜର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ କିମ୍ବା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ? (କ) ବର୍ଣନାତ୍ମକମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂକମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ) ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

୭୪। ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ) ଭାବାବେଗମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଗ) ନିର୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ___________________ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
Answer:
ପ୍ରାମାଣ

୨। ______________________ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ ।
Answer:
ପ୍ରାମାଣ୍ଯ

୩। ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମର ସୂତ୍ର __________________ ।
Answer:
ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା ସର୍ବଦା ତାହା ସେଇଆ ଅଟେ ।

୪। ‘କ’ ସର୍ବଦା `କ ଅଟେ । ଏହା ______________________ ନିୟମ ଅଟେ ।
Answer:
ତାଦାତ୍ମ୍ୟ

୫। ବିରୋଧ ନିୟମଟିର ସୂତ୍ର ____________________ ।
Answer:
କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସମୟରେ ଦୁଇଟି ବିରୋଧ ଗୁଣର ସମାହାର ହୋଇନପାରେ ।

୬। ‘‘କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସମୟରେ ଦୁଇଟି ବିରୋଧ ଗୁଣର ସମାହାର ହୋଇନପାରେ ।’’ ଏହାକୁ ________________ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୋଧ ନିୟମ

୭। ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମର ସୂତ୍ର _______________________ ଅଟେ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥଠାରେ ଦୁଇ ପରସ୍ପର ଗୁଣଭିତରୁ ଯେକୌଣସିଟିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ।

୯। ଅବରୋହ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ____________________ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
Answer:
ତର୍କବଚନ ଏବଂ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର

୧୦। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ _________________ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଆଦର୍ଶଗତ

୧୧। ଗଣିତଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ________________ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଆକାରଗତ

୧୨। ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଅବଧାରଣକୁ _____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ଯ

୧୩। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଳସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ _____________________ ।
Answer:
ଅସ୍ତିତ୍ବ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଅନୁମାନର ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସତ୍ୟ

୧୪। ପଦର ________________ ତା’ର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ ।
Answer:
ବିସ୍ତୃତି

୧୫। ଏକାଧ୍ଵକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ପଦକୁ ________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନେକାର୍ଥକ

୧୬। ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଅନୁମାନକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯୁକ୍ତି

୧୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ___________________ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ବୈଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ

୧୮। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ବିଧୁଗୁଡ଼ିକ _____________________ ର ନିୟମ ।
Answer:
ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ତଥା ବିଚାର

୧୯। ବର୍ଗର ସମସ୍ତ ସଭ୍ୟଙ୍କଠାରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ __________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୦। ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅର୍ଥ ଥ‌ିବା ପଦ ____________________ ପଦ ଅଟେ ।
Answer:
ନିଦ୍ଦିଷ୍ନାର୍ଥକ

୨୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ____________________ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଅନ୍ତି ।
Answer:
ବିପରୀତମୁଖୀ

୨୨। ଯଦି ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ, ତାକୁ ___________________ ପଦ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ

୨୩। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ବହୁତ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାକୁ ______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବହୁଶାବ୍ଦିକ

୨୪। ___________________ ଶବ୍ଦ ଆଦୌ ପଦ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅପଦ

୨୫। ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ _____________________ ବିପରୀତମୁଖୀଭାବେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ

୨୬। ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ______________________ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଃସନ୍ଦେହଭାବେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ହେତୁବାକ୍ୟ

୨୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ __________________ ଓ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ____________________ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ।
Answer:
ଯୁକ୍ତି, ଅନୁମାନ

୨୮। ଆରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ _____________________ ।
Answer:
ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ

୨୯। ଅବରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ _______________________ ହେବାର ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ ।
Answer:
ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ

୩୦। ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା ______________ ଓ ____________________ ।
Answer:
ଅବରୋହାନୁମାନ, ଆରୋହାନୁମାନ

୩୧। ____________________ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଃସନ୍ଦେହରୂପେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ବୈଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ

୩୨। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ___________________ ।
Answer:
ଲୋଗସ୍, ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି

୩୩। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ ଧାରଣାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ନିଗମନ ଧାରଣାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହେତୁବାକ୍ୟ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୩୪। _______________________ କୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମାନ

୩୫। ଯେଉଁ ଧାରଣାମାନଙ୍କରୁ ଅନୁମାନଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ____________________ ଓ ହେତୁଧାରଣାରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ଧାରଣାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହେତୁ-ଧାରଣା, ନିଗମନ-ଧାରଣା

୩୬। ବସ୍ତୁ ବିଷୟରେ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାର ମାନସିକ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମାନ

୩୭। କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ସିଦ୍ଧ ଓ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅସିଦ୍ଧ ତାହା _______________________ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ ।
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର

୩୮। ଡ. ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ କିନ୍ତୁ ପରେ ___________________ କିନ୍ତୁ ପରେ _____________________ ହୁଏ ।
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୩୯। _____________________ ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କାରଣ ଏମାନଙ୍କର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ ।
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୦। ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ _______________ କାରଣ ଏହାର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି, କିନ୍ତୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ

୪୧। ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାଏ, ତାହାକୁ ____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୪୨। ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ _________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାପେକ୍ଷ

୪୩। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଵାଭାବିକଭାବେ ଥ‌ିବା କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥାଏ ତାହାକୁ ______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ

୪୪। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ୱ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅଭାବ

୪୫। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ତିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ _______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭାବ

୪୬। ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦକୁ _____________ ଓ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ _______________ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମୂର୍ଖପଦ, ବିବିକ୍ତ

୪୭। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ __________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗୁଣବାଚକ

୪୮। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ ତାହାକୁ _________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ

୪୯। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ସମଷ୍ଟିକୁ ନ ବୁଝାଇ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ___________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ନିବାଚୀ

୫୦। ଯେଉଁ ପଦ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ____________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମଷ୍ନିବାଚୀ

୫୧। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମଷ୍ଟିବିଶେଷକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ _______________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଶେଷ

୫୩। ଯେଉଁ ପଦର ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ _______________________ ପଦ କୁହାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ଵ ଅର୍ଥ ଥାଏ ତାହାକୁ ____________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଏକାର୍ଥକ, ଅନେକାର୍ଥକ

୫୪। ଯେଉଁ ପଦରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ __________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଏକାଶାବ୍ଦିକ

୫୫। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ____________________ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ

୫୬। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦକୁ ଅପେକ୍ଷା ନକରି ବା କୌଣସି ଶବ୍ଦ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ______________________ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ରପଦଯୋଗ୍ୟ ବା ଅନନ୍ୟାଶ୍ରୟୀ

୫୭। ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦର ସମଷ୍ଟି ଯେତେବେଳେ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତାହା _____________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପଦ

୫୮। ବ୍ୟାକରଣ ଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ କେତେକ ବର୍ଷ ମିଶି ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କଲେ, ତାହାକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଶବ୍ଦ

୫୯। ସମସ୍ତ ________________________ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପଦ ।
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୬୦। ସଂଯୋଜକ ଗୋଟିଏ _____________ ନୁହେଁ ।
Answer:
ପଦ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। କୌଣସି ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁମାନ

୨। ଅନୁମାନକୁ ଯେତେବେଳେ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯୁକ୍ତି

୩। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ ଧାରଣାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ହେତୁ

୪। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ନିଗମନ ଧାରଣାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୫। ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି କରିବାର ଶାସ୍ତ୍ରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୬। ଯେତେବେଳେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ, ତାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୭। ଯେତେବେଳେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ ନାହିଁ ତାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୮। ଯେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ର କୌଣସି ଆଦର୍ଶକୁ ଭିଭିକରି ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ବିଚାର କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆଦର୍ଶଭିତ୍ତିକ ଶାସ୍ତ୍ର

୯। କେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଏବଂ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ବୈଧ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି

୧୦। କେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ଅବୈଧ ଏବଂ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ଅଟେ ?
Answer:
ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି

୧୧। ‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’ ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୧୨। ‘‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ’’ ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ବିରୋଧ ନିୟମ

୧୩। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ, ଏପରି ଚିନ୍ତାଧାରା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୧୪। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରୁଥିବା ଶବ୍ଦକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପଦ

୧୫। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାକୁ କେଉଁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୧୬। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୧୭। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପଦ

୧୮। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା କର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି ସୂଚିତ ହୁଏ ?
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପଦ

୧୯। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତିର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାଧାରଣ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୨୦। କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବିଚାର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କରିଥାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୧। କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣକୁ ଅବତାରଣା କରିଥାଏ ?
Answer:
ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୨। ଯେତେବେଳେ ପଦର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ କେବଳ ମୁଖ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୩। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ତାହାର ଜାତିର ଉପଜାତି ବା ଉପଜାତିସମୂହକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିସ୍ତୃତି

୨୪। କେଉଁ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୨୫। କେଉଁ ପଦ ଏକାଧ୍ୱ ଶବ୍ଦ ବା ବହୁ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ବିହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୨୬। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାକୁ କେଉଁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକାର୍ଥକ ପଦ

୨୭। କେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଥାଏ ?
Answer:
ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ

୨୮। କେଉଁ ପଦ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ପଦ

୨୯। କେଉଁ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ବିଶେଷ ପଦ

୩୦। ଯେଉଁ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୧। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ୱାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୨। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଦ୍ରବଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୩। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୁଣବାଚକ ପଦ

୩୪। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ତିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଭାବବାଚକ ପଦ

୩୫। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅଭାବକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଅଭାବ ପଦ

୩୬। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀର ତଥା ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବେ ଥିବା କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ

୩୭। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ସେହି ପଦକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାପେକ୍ଷ ପଦ

୩୮। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ପଦ

୩୯। କେଉଁ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ ?
Answer:
ସଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୪୦। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ହୁଏତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କିମ୍ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ରହିଥାଏ କିନ୍ତୁ ଉଭୟଟି ନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୪୧। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ ଅଥବା ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ

୪୩। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୪। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ?
Answer:
କେଇନ୍ସ

୪୫। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ?
Answer:
ମିଲ୍

୪୬। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୭। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ?
Answer:
ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ କୁମାର ରାୟ

୪। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ।
Answer:
ବୋସାଙ୍କେ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧। ପ୍ଲାଟୋଙ୍କ ମତରେ, ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି ।’’ (ଠିକ୍)

୨। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଡେମୋକ୍ରସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । (ଠିକ୍)

୩। ଅନୁମାନ ଏକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅନୁମାନ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୪। ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ହେତୁ ଅନୁସୃତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୫। ଅନୁମାନକୁ ଯେତେବେଳେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅନୁମାନ ଯେତେବେଳେ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୬। ଯୁକ୍ତିଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ କିମ୍ବା ଅବୈଧ ହୋଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୭। ତର୍କବାକ୍ୟଟି ବୈଧ କିମ୍ବା ଅବୈଧ ହୋଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୮। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଗୋଟିଏ ଆଦର୍ଶଭିଭିକ ବିଜ୍ଞାନ । (ଠିକ୍)

୯। ଗଣିତ ଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ଆଦର୍ଶଭିଭିକ ବିଜ୍ଞାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗଣିତ ଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ଆକାରଗତ ବିଜ୍ଞାନ । (ଠିକ୍)

୧୦। ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ‘ମାନବୀୟ ଜ୍ଞାନର ନିୟାମକ ବିଧି ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ୟବର ଭଏସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ମାନବୀୟ ଜ୍ଞାନର ନିୟାମକ ବିଧୂର ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’(ଠିକ୍)

୧୧। ହେଲିଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଚାରର ନିୟମାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଟମ୍ସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଚାରର ନିୟମାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

୧୨। ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଲ୍‌ବର୍ଟସ ମେଗ୍‌ନସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

୧୩। ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

୧୪। ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସ୍ଵେଟ୍‌ଲିଙ୍କ ମତରେ, ‘ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ।’’ (ଠିକ୍)

୧୫। ‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’’ ଏହା ବିରୋଧ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’’ ଏହା ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୬। ‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ୍ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ’’ ଏହା ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ’’ ଏହା ବିରୋଧ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୭। ‘ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ’’ ଏହା ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ’’ ଏହା ନିର୍ମାଧ୍ୟମ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୮। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ତିନିଗୋଟି ପଦ ରହିଥାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଗୋଟି ପଦ ରହିଥାଏ । (ଠିକ୍)

୧୯। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକକୁ ପଦ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ପଦ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୨୦। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

୨୧। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ! (ଠିକ୍)

୨୨। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅଛି, କିନ୍ତୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହା ହେଉଛି ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ଯେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାହେଉଛି ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ । (ଠିକ୍)

୨୩। ବିସ୍ମୟସୂଚକ ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବିସ୍ମୟସୂଚକ ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୨୪। କେବଳ ଅପଦ ଶବ୍ଦ ଓ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପଦ ହୁଅନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କେବଳ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୫। ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୬। କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ ଅବ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ ଅବ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୭। ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୮। ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାହା ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାହା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ । (ଠିକ୍)

୨୯। ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଜ୍ଞାତାର ତତ୍ତ୍ଵ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଜ୍ଞାତାର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । (ଠିକ୍)

୩୦। ପଦର ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପଦସୂଚିତ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ତଥା ଗୌଣ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦର ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପଦସୂଚିତ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ତଥା ଗୌଣ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ । (ଠିକ୍)

୩୧। ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ । (ଠିକ୍)

୩୨। ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ୫ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୩୩। ମିଲଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୪। କିନିଜଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ ତାହାହିଁ କେବଳ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଭାରତୀୟ ତର୍କବିତ୍ ଅମ୍ବିକା ଚରଣ ମିତ୍ରଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତାହାହିଁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୫। ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୬। ଜେଭନ୍‌ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୭। ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ପରେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୮। ‘ଅନ୍ଧ’ ହେଉଛି ଅଭାବ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଅନ୍ଧ’ ହେଉଛି ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

୩୯। ‘ଆହାର’ ପଦଟି ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଆହାର’ ପଦଟି ଭାବ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୦। ‘ପତି-ପତ୍ନୀ’ ହେଉଛି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପତି-ପତ୍ନୀ’ ହେଉଛି ସାପେକ୍ଷ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୧। ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୨। ‘ପୁସ୍ତକାକାର’ ପଦଟି ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପୁସ୍ତକାଗାର’ ପଦଟି ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୩। ‘ପାଣି’ ପଦଟି ଏକାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପାଣି’ ପଦଟି ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 4 ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି, ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିଭି ଓ ପ୍ରକଳ୍ପ Objective Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତର ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଏକରୂପତାଦ୍ୱାରା ପରିମାର୍ଜିତ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ହେଉଛି ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) ପ୍ରଫେସର ଅମ୍ବିକାଚରଣ ମିତ୍ର
(ଘ) ପ୍ଲାଟୋ
Answer:
(ଗ) ପ୍ରଫେସର ଅମ୍ବିକାଚରଣ ମିତ୍ର

୨. କାର୍ଯ୍ୟର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ତାହାର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଯେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ?
(କ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ
(ଖ) ଆସ୍ତଦ୍ବାହୀ ତର୍କଦୋଷ
(ଗ) ମୁଦ୍‌ଗର ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ
(ଘ) ଅସିଦ୍ଧ ହେତୁଦୋଷ
Answer:
(କ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ

୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିର ଉପସ୍ଥିତି କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟନ ନିମିତ୍ତ ସମୁଚିତ ଏବଂ ଯାହାର ଅନୁପସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟନ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ତାହା ହିଁ କାରଣ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଉପକାରଣ ହେଉଛି କାରଣର ଯେକୌଣସି ଆବଶ୍ୟକ ଉପାଦାନ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ

୬. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇଦିଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇ ନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ କେଉଁ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ
(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

୭. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉ ନ ଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ ତାହାକୁ କେଉଁ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ
(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୮. କିଏ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସନ୍ନିକଟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୯. କେଉଁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ ସମତୁଲ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଖ) ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଗ) ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ

୧୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘କାରଣ ହେଉଛି ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସାମଗ୍ରିକ ପରିପ୍ରକାଶ ?”
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

୧୧. ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ କେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଗ) ସଜାତୀୟ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୧୨. ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଗ) ସଜାତୀୟ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୧୩. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଇଥାଏ ?
(କ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଗ) ପ୍ରକଳ୍ପ
(ଘ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
Answer:
(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୧୪. ମିଲ୍ସଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ କେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ
ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଗ) ଆପ୍ତଦ୍ଵାହୀ
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ

୧୫. ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ କ’ଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(ଖ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ
(ଗ) ଆସ୍ତଦ୍ବାହୀ ତର୍କ ଦୋଷ
(ଘ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ
Answer:
(ଘ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ

୧୬. କୌଣସି ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହା ବିଜ୍ଞାନାଗାର ବା ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(ଗ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ ସମସ୍ତ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଗ) ପରୀକ୍ଷଣ

୧୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘‘ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରୟାସ ମାତ୍ର । ବୈଜ୍ଞାନିକ ରୀତିରେ କୌଣସି ଘଟଣା ଅଥବା ବ୍ୟାପାରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହା ଏକ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ’’ ବୋଲି କହିଥିଲେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) କଫେ
(ଘ) ବେନ୍
Answer:
(ଗ ) କଫେ

୧୮. ‘‘ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେ ନାହିଁ” – ଏହି ଉକ୍ତିଟି କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ନିଉଟନ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଗ) ନିଉଟନ୍

୧୯. ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରୁ ନାହିଁ, ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ କ’ଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଘ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ

୨୦. ଯେଉଁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇଥାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଖ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ

୨୧. କିଏ ଘଟଣା ପ୍ରବାହର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଗ) ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(କ) ଜେଭନ୍ସ
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୨୩. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାଧାରଣତଃ ଲୋକେ ଲକ୍ଷ୍ୟଭେଦ କରିପାରିଲେ ହିଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରନ୍ତି, ଲକ୍ଷ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ନିମିତ୍ତ କାହାରି ଆଗ୍ରହ ନ ଥାଏ” ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଭନ୍ସ
(ଗ) ବେକ୍‌ନ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ବେକ୍‌ନ

୨୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍‌, ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୨୫. କିଏ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣର ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ

୨୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ, ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ଓ ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) କଫେ
Answer:
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୨୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କେବଳ ମାତ୍ର କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିୟମ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ୱେଲ୍‌ଟନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) କଫେ
Answer:
(ଖ) ୱେଲ୍‌ଟନ୍

୨୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ, ବର୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଓ ସାଦୃଶ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଷ୍ଟେବିଙ୍ଗ୍
Answer:
(ଘ) ଷ୍ଟେବିଙ୍ଗ୍

୨୯. କେଉଁ ବୈଜ୍ଞାନିକଙ୍କ ଭାଷାରେ କେବଳ ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ (Vera causa) ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ?
(କ) ଗାଲିଲିଓ
(ଖ) ଆର୍କିମେଡ଼ିସ୍‌
(ଗ) ନିଉଟନ୍
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିଉଟନ୍

୩୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. କାରଣ ___________ ର ସମଷ୍ଟି ।
Answer:
ସମସ୍ତ ଉପକାରଣ

୨. କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା ___________ ଏବଂ ___________ ।
Answer:
ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ, ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୩. ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଆରୋହାନୁମାନର ଗୋଟିଏ ___________ ଭିଭି ଅଟେ ।
Answer:
ଆକାରଗତ

୪. ___________ ଓ ___________ ନିୟମକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା

୫. କାର୍ଯ୍ୟ, କାରଣର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅସର୍ତ୍ତକ ଏବଂ ___________ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ।
Answer:
ଅବ୍ୟବହିତ

୬. ___________ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ବିଶ୍ବର ବସ୍ତୁ ପରିମାଣ ଅବିନଶ୍ବର ।
Answer:
ବସ୍ତୁ ଅବିନାଶିତ୍

୮. ଯଦି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବହୁକାରଣତାବାଦ

୯. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼ଙ୍କ ମତରେ କାରଣ ___________ ଓ ___________ ଉପକାରଣମାନଙ୍କର ଏକତ୍ର ସମାହାର ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ, ନଞର୍ଥକ

୧୦. ଯେଉଁ ଉପକାରଣର ଅନୁପସ୍ଥିତି ବିନା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୧୧. ଯେଉଁ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତି ବିନା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୧୨. କୌଣସି ବିଷୟରେ ପରସ୍ପର ବିବଦମାନ ଦୁଇଟି ମତ ଉପସ୍ଥାପିତ ହେଲେ ତାହାର ପରିଣତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୋଧାଭାସ

୧୩. ମିଲ୍‌ଙ୍କର ବିରୋଧାଭାସଦ୍ବାରା ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହେଉଅଛି ।
Answer:
ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ସ୍ବୀକାର ଦୋଷ

୧୪. ___________ ଓ ___________ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଏକପ୍ରକାରର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ମିଲ୍, ବେନ୍

୧୫. ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାମାନ ସାହାଯ୍ୟ ନକଲେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହୁଏନାହିଁ ତାହାକୁ ___________ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ

୧୬. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ ଘଟଣା ଘଟିବା ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ତାହାକୁ ___________ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ

୧୭. କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ___________ ଘଟଣା ଅଟେ ।
Answer:
ପୂର୍ବବର୍ତୀ

୧୮. କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପର ___________ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ସମତୁଲ୍ୟ

୧୯. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କାରଣ ___________ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
୪

୨୦. କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନ କରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରି ନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ___________ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲୋକାୟତିକ

୨୧. ସମପ୍ରକାରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ସମପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ, ତାହାକୁ ___________ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଜାତୀୟ

୨୨. କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଏବଂ ସମ୍ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହେଲେ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଜାତୀୟ

୨୩. ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପରୀକ୍ଷଣ

୨୪. ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୫. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ଯେତେବେଳେ ଉପେକ୍ଷିତ କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ

୨୬. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

୨୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାସମ୍ଭବ ___________ ଓ ___________ ହେବା ବିଧେୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍, ଯଥାର୍ଥ

୨୮. ___________ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ କରାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୯. ପରୀକ୍ଷଣରେ ସ୍ଵେଚ୍ଛାମତେ ପରିସ୍ଥିତିର ଅବାଧ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯଥେଷ୍ଟ ବିଧ୍ଵ ଥାଏ । ମାତ୍ର ___________ ରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହଁ ।
Answer:
ସରକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୩୦. ଷ୍ଟକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ___________ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ___________ ।
Answer:
ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି

୩୧.___________ ର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ___________ ର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ପରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ନ ପାରେ ।
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୩୨. ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକ ___________ ପ୍ରାକ୍ ଗ୍ରହ ।
Answer:
ଆପାତ

୩୪. ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ କିମ୍ବା ଅସଙ୍ଗତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ସ୍ବବିରୋଧୀ

୩୪. ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ ବିରୋଧୀ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟର

୩୫. ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଶେଷ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ___________ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କର୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ

୩୬. ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ___________ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତିର ଏକ ଅଂଶ ।
Answer:
ସମନ୍ବୟ

୩୭. ___________ କହିଥିଲେ, ମୁଁ ଅହେତୁକ କଳ୍ପନା କରେନାହିଁ, କାରଣ ଯାହା ___________ ନୁହେଁ, ତାହାହିଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ।
Answer:
ନିଉଟନ୍, ବାସ୍ତବ ଘଟଣାଲବ୍‌ଧ

୩୮. ପ୍ରକଳ୍ପର ସମର୍ଥନ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ, ଯଥା ___________ ଓ ___________ ।
Answer:
ସାକ୍ଷାତ୍, ପରୋକ୍ଷ ସମର୍ଥନ

୩୯. କୌଣସି ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହା ___________ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିୟମ

୪୦. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୪୧. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଯଥା ___________ ଓ ___________ ।
Answer:
ବାହ୍ୟପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

୪୨. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ, ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୪୩. ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ବା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

୪୪. ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ___________ କ୍ରିୟା ।
Answer:
କୃତ୍ରିମ

୪୫.___________ ଙ୍କ ମତରେ, “ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟି ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।’’
Answer:
ବେନ୍

୪୬. ___________ ଙ୍କ ମତରେ, “ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରୟାସ ମାତ୍ର ।’’
Answer:
କଫେ

୪୭. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ___________ ପ୍ରକାରର ପ୍ରକଳ୍ପର ଅବତାରଣା କରିଅଛନ୍ତି ।
Answer:
୩

୪୮. ୱେଲ୍‌ଟନ୍‌ ___________ ପ୍ରକାରର ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
୨

୪୯. ___________ ଙ୍କ ଭାଷାରେ କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।
Answer:
ନିଉଟନ୍

୫୦. ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ ଧର୍ମୀ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
Answer:
ବାସ୍ତବ

୫୧. ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଚ୍ଛଦ୍ଵାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ

୫୨. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ ଘଟଣା ଘଟିବାପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ

୨. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇ ଦିଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇ ନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୩. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉ ନଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୪. କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନ କରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଲୋକାୟତିକ କାରଣ

୬. ଯେତେବେଳେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବହୁକାରଣତାବାଦ

୭. ଯେତେବେଳେ କେତେକ କାରଣ ମିଶି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଆନ୍ତି ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କାରଣ ସଂଘାତ

୮. କାରଣ ସଂଘାତ ଫଳରେ ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସମ୍ଭବ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୯. ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୧୦. ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ

୧୧. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, “ପ୍ରକୃତିରେ ଏପରି ସମାନ୍ତରାଳ ଘଟଣାମାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ଯେ ଯାହା ଥରେ ଘଟିଥାଏ, ଯଥେଷ୍ଟ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିଲେ ସେହି ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଘଟିଥାଏ’’ ।
Answer:
ମିଲ୍

୧୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ ସମତୁଲ୍ୟ ଅଟନ୍ତି’’ ?
Answer:
କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୧୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଚାରିପ୍ରକାର କାରଣ ଯଥା – ଉପାଦାନ କାରଣ, ଆକୃତିକ କାରଣ, ନିମିତ୍ତ କାରଣ ଓ ପରିଣାମ କାରଣ କଥା କହିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୪. “ନବବଧୂର ଗୃହ ପ୍ରବେଶ ଶ୍ଵଶୁରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ’’ ଏହା କେଉଁ କାରଣର ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ

୧୫. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୧୬. ଯାହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ବିଜ୍ଞାନାଗାର ବା ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣ

୧୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କେତେକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଥବା ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣକୁ ଉପେକ୍ଷା କଲେ ଯେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୧୮. କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଭୁଲଭାବେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାକୁ କେଉଁ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୧୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପ

୨୦. ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପ୍ରକଳ୍ପରୂପେ ପରିଗଣିତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ଯେଉଁସବୁ ବିଧୂର ରକ୍ଷାକରି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ତ୍ତାବଳୀ

୨୧. କାରଣ’ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅବ୍ୟବହିତ ଏବଂ ନିରପେକ୍ଷ ପୂର୍ବଗ ଘଟଣା ଅଟେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ବାଦ୍ ଦେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରସନ ନିୟମ

୨୨. ଯେକୌଣସି ଘଟଣାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଇବାରେ କର୍ତ୍ତା ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

୨୩. ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଦାୟୀ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

୨୪. ଘଟଣାଟି କେଉଁ ଉପାୟରେ ଘଟିଲା ସେହି ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା “କାର୍ଯ୍ୟର ସତ୍ତାନ୍ତର ନିରପେକ୍ଷ ଅବ୍ୟବହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା’’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ‘‘କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ରାନ୍ତର ନିରପେକ୍ଷ ଅବ୍ୟବହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା’’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମତୁଲ୍ୟ’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୩. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୪. ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୫. ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ (ଠିକ୍)

୬. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)

୮. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ଅଟେ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଅଟେ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୯. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି । (ଠିକ୍)

୧୦. ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସର୍ହି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
କଫେଙ୍କ ମତରେ, “ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସର୍ହି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’ (ଠିକ୍)

୧୧. ଗାଲିଲିଓଙ୍କ ଭାଷାରେ, “କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, “କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପର୍ହି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।’’ (ଠିକ୍)

୧୨. ଯେଉଁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୩. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୪. ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେନାହିଁ (Hypothesis non-fingo) ବୋଲି ବେକନ୍ କହିଥିଲେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେନାହିଁ (Hypothesis non-fingo) ବୋଲି ନିଉଟନ୍ କହିଥିଲେ । (ଠିକ୍)

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 2 ତର୍କବାକ୍ୟ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧। ଅସର୍ଭକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ କୌଣସି ସର୍ଭକୁ ଅପେକ୍ଷା ନରଖ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅସର୍ଭକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବା ସର୍ତ୍ତବିରହିତ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ହିମାଳୟ ପୃଥ‌ିବୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତ ଅଟେ । କାଳିଦାସ ମହାକବି ଅଟନ୍ତି । ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ଭ ବିରହିତ ଅଟନ୍ତି । କାରଣ ଉକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ‘ହିମାଳୟ କାହିଁକି ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତ ଅଟେ ।’ ସେହିପରି କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇନାହିଁବା କେଉଁ ସର୍ଭରେ ‘କାଳିଦାସ ମହାକବି ଅଟନ୍ତି’ ତାହା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇ ନାହିଁ । ଅସର୍ଭକ ବା ସର୍ଭବିରହିତ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି ।

୨। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ସଂକ୍ଷେପରେ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମ୍ପର୍କ ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ‘ଇ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ଥାଏ; ଯଥା –

ଇ – କେତେଜଣ ଓଡ଼ିଆ କବି ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତ ।
ଓ – କେତେଜଣ ଓଡ଼ିଆ କବି ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।

ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟିର ମୂଲ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏକ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଯାହାକୁ ଯଦି…. ତେବେ…. ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ; ଯଥା –
(୧) ଯଦି ତୁମେ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବ, ତେବେ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବ,
(୨) ଯଦି ସେ ଆସିବେ, ତେବେ ମୁଁ ଯିବି,
(୩) ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ପ ଫ ହେବ ।

ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଅଂଶ ଥାଏ – ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ । ପୂର୍ବଗ ପ୍ରଥମେ ଆସେ । ଏଥ‌ିରେ ସର୍ଭ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ
(୧) ଯଦି ତୁମେ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବ,
(୨) ଯଦି ସେ ଆସିବେ,
(୩) ଯଦି କ ଖ ହୁଏ

ଏଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବଗ ଏବଂ
(୧) ତେବେ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବ,
(୨) ତେବେ ମୁଁ ଯିବି,
(୩) ତେବେ ପ ଫ ହେବ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅନୁଗ ।
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିୟମାନୁସାରେ ପୂର୍ବଗକୁ ପ୍ରଥମେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାକୁ ହୁଏ ଏବଂ ଅନୁଗ ପୂର୍ବଗର ପରେ ଉଲ୍ଲେଖ ହୁଏ ।

୪। ଆଂଶିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୃହୀତ ହୋଇନଥିଲେ ପଦଟିକୁ ଅବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କେତେକ ଛାତ୍ର ବିଜ୍ଞ ଅଟନ୍ତି ।

କେତେକ ବ୍ୟବସାୟୀ ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ‘କେତେକ’ ଶବ୍ଦର ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଅର୍ଥ, ଅନ୍ତତଃ ଏକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । କୌଣସି ବିଦ୍ୟାଳୟର ମୋଟ ୧୦୦ ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୧ ଜଣ ଅଥବା ୯୯ ଜଣ ଛାତ୍ର ବୃଦ୍ଧିମାନ୍ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟର କେତେକ ଛାତ୍ର ବୃଦ୍ଧିମାନ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ ।

୫। ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମବିଧେୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ତାହାକୁ ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ‘ଆ’ ଏବଂ ସାମାନ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ଭବପର ।
ଯଥା –
(୧) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି । – ଆ
ଏବଂ କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ନୁହଁନ୍ତି । – ‘ଏ’

(୨) ‘ଏ’ – କୌଣସି କାକ ବକ ନୁହନ୍ତି ।
ଏବଂ ‘ଆ’ – ସମସ୍ତ କାକ ପିକ ଅଟନ୍ତି ।
ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟିକୁ ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

୬। ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମବିଧେୟ ଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧଙ୍କୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏପରି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଆ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ‘ଓ’– ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ‘ଏ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ଭବପର; ଯଥା –
(୧) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ଅଟନ୍ତି । – ‘ଆ’ ।
ଏବଂ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ନୁହନ୍ତି । – ‘ଓ’

(୨) କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି । – ‘ଏ’
ଏବଂ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ଅଟନ୍ତି । – ‘ଇ’
ଏପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ ।

୭। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ଉଦାହରଣ ସହ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣର ମିଳିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା –
(୧) ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ – ‘ଆ’ – ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

(୨) ସାମାନ୍ୟ ନଞ୍ଜର୍ଥକ – ‘ଏ’ – ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଉଦାହରଣ – କୌଣସି ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି ।

(୩) ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ – ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ
ଉଦାହରଣ – କେତେକ ବ୍ୟବସାୟୀ ବିଚାରବନ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।

(୪) ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ – ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟ
ଉଦାହରଣ – କେତେକ ଛାତ୍ର ଦୁଷ୍ଟ ନୁହନ୍ତି ।

୮। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ବ୍ୟାକପତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
Answer:
ଯେଉଁ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନିଆଯାଇଥାଏ ସେହି ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ । ଯେଉଁ ପଦର ଆଂଶିକ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ନିଆଯାଇଥାଏ ତାହା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ । ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ବ୍ୟାକ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ । ସୁତରାଂ –

(୧) ‘ଆ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୨) ‘ଏ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୩) ‘ଇ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୪) ‘ଓ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

୯। ତର୍କ”କ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବିଚାର ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରକାଶକଲେ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ । ଯେଉଁଠି ପ୍ରତ୍ୟୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ବିଚାରକୁ ଭାଷାରେ ପରିପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ତର୍କବଚନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ତର୍କବଚନ ବା ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକଦ୍ବାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୧୦। ସଂଯୋଜକର ତର୍କସମ୍ମତ ରୂପ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂଯୋଜକ କୁହାଯାଏ । ଏହା କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ଚିହ୍ନରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ । ସଂଯୋଜକ ‘ଅସ୍’ ଧାତୁ ବା ‘ଭୂ’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବା ଉଚିତବୋଲି ତାର୍କିକମାନେ ମତ ପୋଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ହେବା ଉଚିତ । ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ହସଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସର୍ବଦା ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ହେବା ଉଚିତ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ କିମ୍ବା ନାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ହୋଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ।

୧୧। ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ତାହାକୁ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୧୨। ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ଅଥବା ଏକାଧ୍ଵ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତାହାକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ରାମ ଓ ହରି ଉଭୟ ୧ମ ବର୍ଷ କଳା ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ଅଟନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଓ ଜୈନ ଅହିଂସାର ଉପାସକ ଅଟନ୍ତି । ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଓ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।

୧୩। ଅସ୍ଥିତ୍ଵସୂଚକ ବା ସଦର୍ଥକ ବା ଭାବବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ, କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

୧୪। ନାସ୍ତିତ୍ଵମୂଳକ ବା ନଞ୍ଜର୍ଥକ ବା ଅଭାବବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହଁନ୍ତି, କେତେକ ପକ୍ଷୀ ମାଂସାହାରୀ ନୁହଁନ୍ତି ।

୧୫। ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ବୀକାର କରେ କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତାହାକୁ ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ବା ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଟନ୍ତି, କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବଜ୍ଞ ନୁହଁନ୍ତି ।

୧୬। ଶବ୍ଦପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ । ଏଥରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ଅର୍ଥ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲାମାତ୍ରେ ବିଧେୟ ମିଳେ । ତେଣୁ ଦାର୍ଶନିକ କ୍ୟାଣ୍ଟ୍‌ ଏହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୧୭। ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ, ଲୌହ ଗୋଟିଏ ଟାଣ ପଦାର୍ଥ ଅଟେ । କ୍ୟାଣ୍ଟ୍‌ ଏହାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୧୮। ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ତଦ୍‌ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅସମ୍ଭବ, ତେବେ ଏହାକୁ ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ବା ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ତିନି ମିଶି ଅବଶ୍ୟ ପାଞ୍ଚ ହେବ, ତ୍ରିଭୁଜର ତିନିକୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

୧୯। ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ବିଜଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣା ନଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି, କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍, ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୦। ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଉପସ୍ଥିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧର ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି ତେବେ ତାହାକୁ ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ ବା ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆଜି ହୁଏତ ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ, ବାପା ଆସନ୍ତା କାଲି ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଆସିପାରନ୍ତି, ଇତ୍ୟାଦି ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ; ତାହାକୁ ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଶବ୍ଦାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ଯଥେଷ୍ଟଥିବା ଆବଶ୍ୟକ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟକୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସୂଚିତ ବସ୍ତୁବିଷୟକ ଜ୍ଞାନର ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ; ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ସୁଖାନ୍ଵେଷୀ ।

୨। ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଛାତ୍ରଟି ବିଚକ୍ଷଣ, ଏହି ଦେଶ ଅନୁନ୍ନତ ନୁହେଁ ।
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଯଦି ଛାତ୍ରଟି ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିପାରେ, ତେବେ ସେ ବିଚକ୍ଷଣ ଏବଂ ଏହି ଦେଶ ଅନୁନ୍ନତ ନୁହେଁ, ଯଦି ଏହାର ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ନୂତନ ତଥ୍ୟ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ନିମିତ୍ତ ସମର୍ଥ, ଇତ୍ୟାଦି ।

୩। ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ଵୀକାର କରେ କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ବା ସାର୍ବିକ ବା ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – (୧) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ମନନଶୀଳ ଅଟନ୍ତି, (୨) ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ଅଟନ୍ତି, (୩) କୌଣସି ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ଅଟନ୍ତି, (୩) କୌଣସି ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ‘ବୈଜ୍ଞାନିକ’ ପଦର ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାଗଲା ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦଟି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଏକ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ବା ଅବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କେତେକ ଫଳ ସ୍ଵାଦିଷ୍ଟ ଅଟେ’, ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ଶିଷ୍ଟାଚାରୀ ନୁହନ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦି ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ । କାରଣ ଏଠାରେ ସ୍ବାଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କେତେକ ଫଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଉଥିବା ବେଳେ ଶିଷ୍ଟାଚାରିତାକୁ କେତେକ ଛାତ୍ରଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଉଅଛି ।

୪। ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ ଅଥବା ଅସ୍ତିବାଚକ ଏବଂ ନାସ୍ତିବାଚକ ଅଥବା ଭାବାତ୍ମକ ଏବଂ ଅଭାବାତ୍ମକ ଅଥବା ଅନ୍ବୟୀ ଏବଂ ନିଷେଧାର୍ଥକ ଭାବେ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବା ଅସ୍ତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

ଏଥିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ଅଟେ; କ ଖ ଅଟେ ଇତ୍ୟାଦି – ଏଠାରେ ଦ୍ବିପଦତାକୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏବଂ (ଖ) କୁ ‘କ’ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଅଛି; ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ନାସ୍ତିବାଚକ ବା ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏଥୁରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ବିଶେଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହେଁ; ‘କ’ ‘ଖ’ ନୁହେଁ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ଚତୁଷ୍ପଦକୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏବଂ ‘ଖ’କୁ ‘କ’ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଅଛି । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।

୫। ମୌଳିକ ଓ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅବଧାରଣ କ୍ରିୟାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଅବଧାରଣା କ୍ରିୟାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି; ଯଥା –

• ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ : ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି ।
• ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ : ରାମବାବୁଙ୍କର ବଡ଼ବୋହୂ ଓଡ଼ିଆ ଓ ସାନବୋହୂ ପଞ୍ଜାବୀ ।

୬। ବାକ୍ୟ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣର ଆଲୋଚ୍ୟ । ଏହା ବ୍ୟାକରଣଗତ ନିୟମାବଳୀ ଅନୁସାରେ ଗଠିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ପଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ । ଏହା ତର୍କ ପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗଠିତ ଓ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଶୁଦ୍ଧ ଓ ଅଶୁଦ୍ଧ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ।

ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୋଇନପାରେ, ବାକ୍ୟ ଭୁଲ୍ କିମ୍ବା ଠିକ୍ ବ୍ୟାକରଣର ନିୟମାନୁସାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ । ବାକ୍ୟର ଅବୟବ ଦୁଇଗୋଟି; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟର ଅବୟବ ତିନିଗୋଟି; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ତର୍କବଚନ କାହକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ କୌଣସି ସମ୍ବନ୍ଧର ସ୍ଵୀକୃତି ବା ଅସ୍ଵୀକୃତିକୁ ବହନ କରୁଥିବା ବଚନ (Statement)କୁ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’, ସେତେବେଳେ ଉକ୍ତ ବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି । ପୁଣି ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହଁନ୍ତି’, ସେତେବେଳେ ଉକ୍ତ ବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ – ଏହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି । ସୁତରାଂ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି’ – ଉଭୟେ ତର୍କବଚନ ।

ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ତାହାର ତିନୋଟି ଅଂଶ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ (Subject), ବିଧେୟ (Predicate) ଓ ସଂଯୋଜକ (Copula) । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂର୍ବରେ ସଂଯୋଜିତ ‘ସମସ୍ତ’, ‘କେତେକ’, ‘କୌଣସି’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦକୁ ପରିମାଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଚିହ୍ନ (Quantifier) କୁହାଯାଏ ।

କୌଣସି ତର୍କବଚନରେ ଯେଉଁ ପଦ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୁଏ ତାହାକୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପୁଣି ଯେଉଁ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ ତାହାକୁ ବିଧେୟ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ହେଉଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ପଦ ହେଉଛି ବିଧେୟ ।

କାରଣ ଏଠାରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦ ସଂପର୍କରେ ସଦର୍ଥକଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସଦର୍ଥକଭାବରେ ଯଥାବିଧ୍ ବିବୃତ । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ଯେଉଁ ବଚନାଂଶ ଯଥାବିଧ ସଂଯୁକ୍ତ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ‘ସଂଯୋଜକ’ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସଂଯୋଜକହିଁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ବୀକୃତି ବା ଅସ୍ଵୀକୃତିର ଚିହ୍ନ । ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ଅଟେ’ ଶବ୍ଦଟି ସଂଯୋଜକ । ଏହି ଶବ୍ଦଟି ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ଏହି ଦୁଇଟି ପଦକୁ ସଂଯୁକ୍ତ କରୁଅଛି ।

୨। ସଂଯୋଜକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ତର୍କସମ୍ମତ ରୂପ ନିରୂପଣ କର ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ଯାହା ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରେ ତାହାକୁ ସଂଯୋଜକ କହନ୍ତି । ତର୍କବଚନରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ନୁହେଁ । ଏହା କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ସଙ୍କେତ ମାତ୍ର । ଏହି ସଂଯୋଜକ ତର୍କବଚନର ପରିସରରେ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ନିର୍ଣ୍ଣୀତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ବ୍ୟକ୍ତ ନହୋଇ ବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ଭିତରେ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କଲାବେଳେ ସଂଯୋଜକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ ।

ସଂଯୋଜକର ସ୍ବରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କଲାବେଳେ କେତେଗୋଟି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– ସଂଯୋଜକର ଆକାର କ’ଣ ? ସଂଯୋଜକର କାଳ କ’ଣ ? ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ ନା ନଞର୍ଥକ ? ଶେଷରେ ସଂଯୋଜକର ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରଣ କ’ଣ ?

ସଂଯୋଜକର ଆକାର ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲାବେଳେ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ ଏହା କେଉଁ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । ସଂଯୋଜକ ହେଉଛି କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପର୍କର ଚିହ୍ନ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା କେବଳ ‘ଅସ୍’ ଧାତୁ ବା ‘ଭୂ’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ ବୋଲି ସମସ୍ତ ତାର୍କିକ ମତପୋଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା କେବଳ ‘ଅଟେ’, ‘ଅଟୁ’, ‘ଅଟନ୍ତି’ ଅଥବା ‘ନୁହେଁ’, ‘ନୋହୁଁ’, ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ । ସଂଯୋଜକ ‘ଭୂ’ ଧାତୁର କ୍ରିୟା ସାହାଯ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ଜ୍ଞାପକ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ ।

ସଂଯୋଜକର କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ –
ସଂଯୋଜକର କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିଷୟରେ ମିଲ୍ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଅଛି । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ପରି ଯେକୌଣସି କାଳର ହୋଇପାରେ । ସଂଯୋଜକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ସଙ୍କେତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାଦ୍ୱାରା ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସଂସ୍ଥାପନର ସମୟ ମଧ୍ୟ ସୂଚିତ ହେବା ଉଚିତ । ମାତ୍ର ହ୍ୟାମିଲଟନ୍, ମାନସେଲ୍, ଫାଉଲର ଇତ୍ୟାଦି ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସର୍ବଦା ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳର ହେବା ଉଚିତ ।

ସଂଯୋଜକର ଗୁଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ –
ସଂଯୋଜକର ଗୁଣ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ତାର୍କିକମାନେ ଏକମତ ନୁହଁନ୍ତି । ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ । ଯଥା – ‘ବଗ ଧବଳ ବର୍ଣ୍ଣର ଅଟେ’, ‘ବଗ କୃଷ୍ଣକାୟ ନୁହେଁ’ । ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଅଛି ।

କେତେକ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ହେବା ଉଚିତ । ହସଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ ହେବା ଉଚିତ କାରଣ ‘ଅଟେ’, ‘ଅଛି’ ଇତ୍ୟାଦି ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକର ଅସ୍ତିତ୍ବକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥିବାସ୍ଥଳେ ନଞର୍ଥକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି । ଅନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ଗୁଣବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ ।

ସଂଯୋଜକର ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରତା –
ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଅଛି । ଏହି ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ତିନି ପ୍ରକାରର ଅଟେ; ଯଥା – ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ।
ଆବଶ୍ୟକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରି ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ; ତେବେ ତାହାକୁ ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ତିନିର ଯୋଗଫଳ ଅବଶ୍ୟ ପାଞ୍ଚ ହେବ । ତ୍ରିଭୁଜର ତିନି କୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

ଘୋଷକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ବିଜଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣା ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ତାହାକୁ ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ସମ୍ଭାବନା ଅଛି ତାକୁ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ବା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କାଲି ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ’ । ‘ବାପା ଦିଲ୍ଲୀରୁ କାଲି ଆସି ।

୩। ତର୍କବଚନର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ (Classification of Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
(୧) ଗୁଣ (Quality) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (i) ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (Affirmative Proposition) ଏବଂ (ii) ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (Negative Proposition) |
ଯେଉଁ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ କୌଣସି ବିଷୟ ବା ଘଟଣାକୁ ସ୍ବୀକାର କରେ, ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ତର୍କବଚନରେ ମରଣଶୀଳତା ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ’ । ଏଠାରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ବ’ ଗୁଣଟି ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି ।

(୨) ପରିମାଣ (Quantity) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ଭାଗ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(i) ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ଏବଂ
(ii) ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ ।

ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ସଂପର୍କରେ ବିଧେୟଦ୍ବାରା ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାଗଲେ ତାହା ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ‘ମଣିଷ’ ପଦର ସବୁ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି ।

ତେଣୁ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟିଯାକ ପଦରେ ନିହିତ ଥ‌ିବା ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଅଂଶବିଶେଷ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରୁଥିବାରୁ ତାହାକୁ ସାର୍ବିକ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ ପଦଟି ମଣିଷ ପଦ ବିଷୟରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି ।

‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଗୁଣଟି ‘ଛାତ୍ର’ ପଦର କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ନୁହନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଗୁଣଟି ‘ଛାତ୍ର’ ପଦର କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ୍ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବଚନ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ଭାବରେ ପରିଗଣିତ । କାରଣ ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଦୁଇଟି ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଂଶକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଉଲ୍ଲିଖ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛନ୍ତି ।

(୩) ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ (Significance) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ (Analytical or Verbal Proposition) ଏବଂ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ (Synthetic or Real Proposition) ।

ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ : ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବା ତହିଁର ଅଂଶମାତ୍ରକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ତାହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି’ ବା ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ବିଚାରଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ : ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦରେ ନିହିତ ସଂପୂର୍ଣ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ ନ କରି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ନୂତନ ତଥ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ଦିଏ ତାହାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’, ‘ଲୁହା ସୁପରିବାହୀ ଅଟେ’ ଇତ୍ୟାଦି ।

(୪) ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (କ) ମୌଳିକ ବା ସରଳ ଓ (ଖ) ଯୌଗିକ । ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ମୌଳିକ ବା ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ । କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଏକାଧ୍ଵକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ସହିତ ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରେ ତାହାକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ ଓ ହରି ଉଭୟ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ । ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ କୀଟପତଙ୍ଗ କେହି ଅମର ନୁହନ୍ତି ।

ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଏପରି କେତେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ବାହାରୁ ସରଳ ଭଳି ଜଣାଗଲେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଏକାଧ୍ଵ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଜଟିଳ ତର୍କବାକ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କେବଳ ସ୍ନାତକ ଡିଗ୍ରୀଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାନ୍ତି।

(୫) ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; (କ) ନିରପେକ୍ଷ ବା ଅସର୍ଭକ ଓ ଖ) ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ।
ନିରପେକ୍ଷ ବା ଅସର୍ଭକ– ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ ଜଣେ ବିଚକ୍ଷଣ ବାଳକ ଅଟେ ।

କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହନ୍ତି । ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ– ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ।

ପୁନଶ୍ଚ ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ତିନିପ୍ରକାରର ଅଟେ; (କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, (ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ଓ (ଗ) ବିଯୋଜକ ।

ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି….. ତେବେ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ; ଯଥା – ଯଦି ବର୍ଷା ହୁଏ ତେବେ ବନ୍ୟା ହେବ ।

ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ବିକଳ୍ପ ଏକାସାଙ୍ଗରେ ଘଟିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ, ସେ ପ୍ରକାର ସର୍ତ୍ତମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମବାବୁ ହୁଏତ ଚା’ କିମ୍ବା କଫି ପାନ କରିପାରନ୍ତି ।

ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ  – ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ତାହାକୁ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି; ଯଥା – ଜନ୍ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ନତୁବା ଫକୀରମୋହନ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ୁଅଛନ୍ତି ।

(୬) ନିଶ୍ଚିତିର ତାରତମ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(କ) ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ,
(ଖ) ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ।
ତର୍କବାକ୍ୟ –

(କ) ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅବଶ୍ୟ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ତାହାକୁ ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ଦୁଇର ଯୋଗଫଳ ଅବଶ୍ୟ ଚାରି ହେବ । ତ୍ରିଭୁଜର ତିନିକୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

(ଖ) ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧି, ତାହାକୁ ବିବରଣବାଚକ ବା ପୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ମାଆଂଶୀ ଅଟନ୍ତି ।

(ଗ) ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ତାହାକୁ ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆସନ୍ତା କାଲି ବାପା ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଫେରିପାରନ୍ତି । ଆଜି ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳକୁ ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ, ଇତ୍ୟାଦି ।

୪। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣଭିଭିରେ ତର୍କବଚନର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ (Classification of Proposition according to Quality and Quantity) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଗୁଣ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ । ସେହିପରିଭାବରେ ପରିମାଣ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ଭାଗ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସାର୍ବିକ ଓ ବିଶେଷ । ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ଆଂଶିକ ଓ ସାର୍ବିକ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନଲିଖୂମତେ ବିଭାଗୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

ତର୍କବଚନ ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନଟିର ବିଧେୟପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଟି ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ଵୀକାର କରୁଥବ । ଯେପରି, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’– ଏହି ତର୍କବଚନଟିରେ ‘ମରଣଶୀଳ’ ବିଧେୟ ପଦ ଅଟେ ଏବଂ ଏହା ‘ମଣିଷ’ ରୂପକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଯଥାବିଧ୍ ସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟେ’– ଆ (A) ।

ସେତେବେଳେ ତର୍କବଚନଟି ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କ ବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରୁଥବ । ଯେପରି ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ’– ଏହି ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ‘ମଣିଷର’ ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ଅଟେ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କୌଣସି କ ଖ ନୁହେଁ’ – ଏ (E) ।

ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦଟି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ସ୍ୱୀକାର କରୁଥ୍ । ଯେପରି, ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଆଂଶିକ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ୱୀକାର କରୁଅଛି । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କେତେକ କ ଖ ଅଟନ୍ତି’– ଇ (I) ।

ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଯଦି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନଟିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବିଧେୟ ପଦର ବାଚ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଥିବ; ଯଥା— ‘କେତେକ ମଣିଷ ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ‘ସାଧୁ’, ‘ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ’ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ଅଟେ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କେତେକ କ ଖ ନୁହନ୍ତି’ – ଓ (O) ।

ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ସାଧାରଣତଃ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲୀୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନକୁ (ଯଥା ଆ, ଏ, ଇ, ଓ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯଥାବିଧ୍ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଭାଷାଗତ କୌଣସି ବାକ୍ୟର ବିଚାରଣା କଲାବେଳେ ସେହି ବାକ୍ୟଟିକୁ ଉଲ୍ଲିଖ ଆ, ଏ, ଇ ଏବଂ ଓ ଏହି ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନରୁ କୌଣସି ଗୋଟିକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବା ବୈଧତା ବିଚାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ –

(୧) ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (ଆ)	=	ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟନ୍ତି । ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।
(୨) ସାବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (ଏ)	=	କେତେକ କ ଖ ଅଟନ୍ତି । କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି ।
(୩) ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ : (ଇ)	=	କୌଣସି କ ଖ ନୁହନ୍ତି । କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି ।
(୪) ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ : (ଓ)	=	କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି । କେତେକ କ ଖ ନୁହନ୍ତି ।

୫। ତର୍କବଚନରେ ପଦମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପକତା (Distribution of Terms in Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପଦ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବିଚାରଣା କଲାବେଳେ ଉକ୍ତ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପଦର ସମାହାର । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ‘ଆ’, ‘ଏ’, ‘ଇ’ ଏବଂ ‘ଓ’ ଏହି ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନକୁ ସାଧାରଣତଃ ସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଖାଯାଉ ଯେ, ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକର କେଉଁ କେଉଁ ପଦ ଯଥାବିଧ ବ୍ୟାପ୍ୟ ବା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’– ଏହି ‘ଆ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାକ୍ୟ; କାରଣ ଏଠାରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଗ୍ରହଣ କରାହୋଇଛି; ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ ।

କାରଣ ସେହି ପଦର ବ୍ୟାପ୍ତିକୁ ବୁଝାଇବାଲାଗି ସେପରି କୌଣସି ବିଚାରଣ ଏଠାରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ଆମେ କହୁ ଯେ, ‘କେତେକ ମଣିଷ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଯାହାକି ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ, ସେତେବେଳେ ‘ମଣିଷ’ ପଦ, ଅଧ୍ୟାପ୍ୟ ବୋଲି ବୋଧହୁଏ । କାରଣ ଏଠାରେ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଗୁଣଟି କେତେକ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ୱୀକାର କରାହେଉଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ମଣିଷ ପଦଟିର ଆଂଶିକ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଏଠାରେ ଗ୍ରହଣ କରାହେଉଛି । ସେହିପରି ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

ପୁନଶ୍ଚ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହଁନ୍ତି’ – ଏହି ‘ଏ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ୱ’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସମଭାବରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହେଉଛି । ତେଣୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ ଏଠାରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଗ୍ରହଣ କରାହୋଇଛି; ତେଣୁ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ । ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ତର୍କ ବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦଟି ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କାରଣ ଏଠାରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ଵ’ ଗୁଣଟିର ସମଗ୍ର ଅଂଶ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ’ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି ।

ସର୍ବଶେଷରେ ‘କେତେକ ମଣିଷ ଜ୍ଞାନୀ ନୁହନ୍ତି’ – ଏହି ‘ଓ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇନାହିଁ, ଯେହେତୁ ‘ଜ୍ଞାନ’ – ଏହି ଗୁଣଟିକୁ ‘ମଣିଷ’ର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି । ମାତ୍ର ବିଧେୟ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ; କାରଣ ‘ଜ୍ଞାନ’– ଏହି ଗୁଣଟିର ସମସ୍ତ ଅଂଶହିଁ ‘କେତେକ ମଣିଷ’ ସମ୍ପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି ।
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାଭିତ୍ତିରେ ଆମେ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିପାରୁ –

• ‘ଆ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ‘ଏ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏବଂ ବିଧେୟ ପଦ ଉଭୟେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ।
• ‘ଇ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏବଂ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ଯାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ‘ଓ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ, ମାତ୍ର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ।

୬। ତର୍କବଚନର ବିରୋଧତା (Opposition of Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
‘ପରିମାଣଗତ’ କିମ୍ବା ଉଭୟ ‘ଗୁଣଗତ’ ଏବଂ ‘ପରିମାଣଗତ’ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତା’ ହେଲେ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ‘ପରିମାଣଗତ’ କିମ୍ବା ଉଭୟ ‘ଗୁଣଗତ’ ଏବଂ ‘ପରିମାଣଗତ’ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତା’ ହେଲେ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ତର୍କବଚନର ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ ।

(୧) ବିପରୀତ ବିରୋଧତା (Contrary opposition),
(୨) ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା (Sub-contrary opposition),
(୩) ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା (Sub-altern opposition)
(୪) ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା (Contradictory opposition) |

(୧) ବିପରୀତ ବିରୋଧତା– ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମାନ ବିଧେୟ ବହନ କରି ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ଥୁବା ଦୁଇଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିପରୀତ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଏହି ବିପରୀତ ବିରୋଧତାର ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ । ଯେପରି –

‘ଆ’ : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
‘ଏ’ : କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହନ୍ତି ।

(୨) ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନର ଯଦି ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ କେବଳ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଯଦି ସେହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୁଅନ୍ତି ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ । ଯେପରି –

‘ଇ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ଅଟେ ।
‘ଓ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ ।

(୩) ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଯଦି ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ସମାନ ବିଧେୟ ଏବଂ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଉଭୟ ତର୍କବଚନ ସମାନ ହୋଇ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ, ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ । ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଓ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ଓ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଓ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ତାହା ହେଉଛି ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା । ଯେପରି –

ଆ (A) : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
ଇ (I) : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
ଏ (E) : କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।
ଓ (O) : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।

(୪) ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଯଦି ସମାନ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣଗତ ଉଭୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତର୍କ ବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଏ । ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଓ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ଓ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ତାହା ହେଉଛି ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତାର ସମ୍ବନ୍ଧ । ଯେପରି –

‘ଆ’ : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
‘ଓ’ : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।
‘ଏ’ : କୌଣସି ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ ।
‘ଇ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ଅଟେ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ କ’ଣ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଇପାରେ ? କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ ବିରୋଧତା ରୂପେ ସ୍ଵୀକାର କରିନାହାନ୍ତି । କାରଣ, ପ୍ରଥମତଃ, ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଏ ସମସ୍ତ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ କୌଣସି ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଉଭୟ ତର୍କବଚନହିଁ ଏକା ସହିତ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ତୃତୀୟତଃ, ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟଭାବରେ ବିଶେଷ ତର୍କବଚନଟିର ସତ୍ୟତାର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନଙ୍କ ମତବାଦର ସମାଲୋଚନାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଏ ସମସ୍ତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ବିରୋଧ’ ଶବ୍ଦଟିକୁ ଲୌକିକ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଲୌକିକ ଅର୍ଥ କହେ ଯେ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ଯଦି ଏକା ସମୟରେ ସତ୍ୟ ବା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୋଧ ଥାଇ ନ ପାରେ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯଦି କୌଣସି ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ନ ଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୋଧ ଥାଇ ନ ପାରେ ।

କିନ୍ତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ବିରୋଧ’ଶବ୍ଦଟିକୁ ଲୌକିକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ନାହିଁ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ବିରୋଧ’ କହିଲେ ଆମେ ବୁଝୁ ଯେ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଏକା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ଏକା ବିଧେୟ ଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭେଦ ମଧ୍ୟ ଥାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯଦି ପାରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିକୁ ବିରୋଧୀ ତର୍କବଚନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାରେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ‘ବିରୋଧ’ ଶବ୍ଦଟିକୁ ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି, ସେଇହେତୁ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ ଏକପ୍ରକାର ତାର୍କିକ ବିରୋଧତା ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଇଛି ।

୭। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ପର୍କ କ’ଣ ? ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯଦି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୁଏ, ତା’ହେଲେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ପାରେ; ଯଥା – ‘ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି’ ଏବଂ ‘ସମସ୍ତ କବି ମଣିଷ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ନୁହେଁ, ଯେହେତୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ।

କିନ୍ତୁ ଆମେ ଯଦି କହୁ ଯେ ‘ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହନ୍ତି’, ସେତେବେଳେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହେବେ ବୋଲି କୁହାଯିବ, ଯେହେତୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପରସ୍ପର ସମାନ । ତର୍କବଚନର ଏହି ସମ୍ପର୍କକୁ ସାତ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –

(୧) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧ (Independent Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ସମ୍ପର୍କକୁ ସେତେବେଳେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟତା ଏବଂ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତା ଏବଂ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପକାଇପାରୁ ନଥୁବ । ଏପରିସ୍ଥଳେ ସେହି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ପରସ୍ପର ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ନୁହେଁ ବୋଲି କୁହାଯିବ; ଯେପରି –
ରାମ ସାଧୁ ଅଟେ ।
କାଉ କଳା ଅଟେ ।

(୨) ସମମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପର୍କ (Equivalent Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ସମ୍ପର୍କକୁ ସମମୂଲ୍ୟ (Equivalent) ସମ୍ପର୍କ କୁହାଯିବ, ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟାସତ୍ୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ସୂଚିତ କରିପାରୁଥ‌ିବ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ସତ୍ୟ ହୁଏ, ତତ୍‌ସମ୍ପର୍କିତ ଅନ୍ୟ ତର୍କବଚନଟି ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ଏବଂ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ତା’ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ମଧ୍ଯ ମିଥ୍ୟା ହେବ ।

ଯେପରି, ‘ହନୁମାନ ଲଙ୍କା ଧ୍ବଂସ କରିଥିଲେ ’– ଏହି ତର୍କ-ବଚନର ସମମୂଲ୍ୟ ତର୍କବଚନ ହେଉଛି ‘ଲଙ୍କା ହନୁମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଧ୍ଵଂସ ହୋଇଥିଲା’ ।
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ସମ୍ପର୍କକୁ ‘=’ ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(୩) ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କ (Contrary Relation) :
ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମ ବିଧେୟଯୁକ୍ତ ଦୁଇଟି ସାର୍କିକ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ସତ୍ୟ ହେଲାବେଳେ ଅନ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଉଥବ ଏବଂ ଯଦି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ତା’ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ଉଭୟ ତର୍କବଚନ ବସ୍ତୁଟି ପ୍ରତି ଏକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ହୋଇପାରିବେ ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ ସାଧାରଣତଃ ଆ ଏବଂ ଏ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ।

(୪) ଉପବିରୋଧୀ ବା ଉପବିସମ ସମ୍ପର୍କ (Subcontrary Relation) :
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି ବୋଲି ସେତେବେଳେ କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଉଥବ, ମାତ୍ର ତାହାର ବିପରୀତକୁ ନୁହେଁ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ମିଥ୍ୟା, ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟଟିର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ବିଷୟରେ କୌଣସି କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ଉଭୟଟି ସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ମିଛ ହୋଇ ନପାରନ୍ତି । ଏପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ପର୍କ (Contradictory Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟତା, ଅନ୍ୟଟିର ମିଥ୍ୟାତ୍ମକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରୁଥିବ ଏବଂ ଗୋଟିକର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରୁଥବ । ଏପ୍ରକାର ସଂପର୍କ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କବଚନ’ ଏବଂ ଏ (E) ଏବଂ ଇ (I) ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

(୬) ଅତିନିଧାନ ସମ୍ପର୍କ (Super-altern Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ପ୍ରଥମଟି ସତ୍ୟ ହେଉଥ‌ିବ; କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଦ୍ବିତୀୟଟିର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ସଠିକ୍‌ଭାବରେ କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଇ (I) ତର୍କ ବଚନ’ ଏବଂ ‘ଏ (E) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କ ବଚନ’ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ଆ (A) ଏବଂ ଏ (E) ଯୋଡ଼ିଟି ‘ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O)’ ଯୋଡ଼ିର ଅତିନିଧାନ (Super alterns) କୁହାଯାଏ ।

(୭) ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କ (Sub-altern Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ପ୍ରଥମଟି ମିଥ୍ୟା ହେବ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ବିତୀୟଟି ସତ୍ୟ ହେଉଥ‌ିବ ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମଟିର ସତ୍ୟତା ଓ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ବିଷୟରେ ସଠିକ୍‌ଭାବରେ କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ‘ଇ (I) ଏବଂ ଆ (A)’ ତର୍କବଚନ; ଏବଂ ‘ଓ (O) ଏବଂ ଏ (E)’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ‘ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O)’ ଯୋଡ଼ିଟିକୁ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଏ (E)’ ଯୋଡ଼ିର ଉପନିଧାନ (Sub-alterns) କୁହାଯାଏ ।

୮। ଭାଷାଗତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତର୍କବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ (Transformation of sentences into Proposition) :
Answer:
ସାଧାରଣ ମଣିଷ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଭାଷାର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ତର୍କ କରିବସିଲେ ତହିଁର ବୈଧତା ବା ଯଥାର୍ଥତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଭାଷାଗତ ବାକ୍ୟରେ ଉପସ୍ଥାପିତ ତଥ୍ୟକୁ ତର୍କସମ୍ମତଭାବରେ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟିର ତର୍କରୂପ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ସାଧାରଣ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତର୍କରୂପ ଆଣିବାକୁ ହେଲେ କେତୋଟି ନିୟମ ଅବଧାରଣୀୟ ।

କୌଣସି ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କରୂପ ଦେଲାବେଳେ ସେହି ବାକ୍ୟର କେବଳ ତର୍କରୂପ ଆକାରକୁ ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ ତତ୍‌ସହିତ ଯଥାର୍ଥ ଅର୍ଥବୋଧତାକୁ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଦତ୍ତ ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ କଲାବେଳେ ପ୍ରଥମତଃ ସଂଯୋଜକ ଓ ତତ୍ ନିହିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ଯଥାରୀତି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

ଏପରି ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ସଂଯୋଜକ ବାକ୍ୟଟିର ବିଧେୟ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଥମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେଉଛି ବାକ୍ୟଟିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଟିକୁ ବାହାର କରିବା ଏବଂ ବାକ୍ୟଟିର ଅର୍ଥ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ସଂଯୋଜକ ସ୍ଥିରକରି ବିଧେୟ ସହିତ ତର୍କ ବଚନର ରୂପ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିବା ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ ‘ସଫଳୀକୃତ ଛାତ୍ରମାନେ ପରିଶ୍ରମୀ’– ଏହି ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ ଆଣିବାବେଳେ ତାହାର ଅର୍ଥ ବୁଝି ପ୍ରଥମେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ପରେ ସଂଯୋଜକ ଓ ଶେଷରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖ୍ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉକ୍ତ ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ ‘ସମସ୍ତ ପରିଶ୍ରମୀ ଛାତ୍ର ସଫଳୀକୃତ ଅଟନ୍ତି’ (ଆ) ହେବ ।

ଏପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନର ନାମ ହେଉଛି ବାକ୍ୟର ତର୍କବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ । ନିମ୍ନରେ କେତେକ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କବଚନରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ନାନାବିଧ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କରାଯାଇଛି ।

(୧) ‘ସମସ୍ତ’, ‘ସବୁ’, ‘ପ୍ରତ୍ୟେକ’, ‘ଏପରି’, ‘କେହି କେହି’ – ଏ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦ ଯଦି ସଦର୍ଥକ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ମାତ୍ର ଏ ସମସ୍ତ ଶବ୍ଦ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ = ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।

• ସମସ୍ତ ଆମ୍ବ ମିଠା ନୁହେଁ = କେତେକ ଆମ୍ବ ମିଠା ନୁହେଁ (ଓ) ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଶୁ ସରଳ = ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।
• ଯେକୌଣସି ଲୋକ ଭୁଲ୍ କରିପାରେ = ସମସ୍ତ ଲୋକ ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ଭୁଲ କରିପାରନ୍ତି (ଆ) ।

(୨) ‘ନୁହେଁ’, ‘କେହି ନୁହେଁ’, ‘କେହି ନା କେହି’, ‘କଦାପି ନୁହେଁ’, ‘କେଉଁଟି ବି ନୁହେଁ’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ଯଦି କୌଣସି ବାକ୍ୟରେ ଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେହି ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ; ଯଥା –

• କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ = କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
• କେହି ପାସ୍ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ = କୌଣସି ଛାତ୍ର ପାସ୍ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
• ମିଥ୍ୟାବାଦୀକୁ କେବେହେଲେ ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ନାହିଁ = କୌଣସି ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
• ପାପୀମାନେ କଦାପି ସୁଖୀ ନୁହଁ = କୌଣସି ପାପୀ ସୁଖୀ ନୁହେଁ (ଏ) ।

(୩) ‘କିଛି’, ‘କିଛି କିଛି’, ‘କତିପୟ’, ‘କେତେଗୁଡ଼ିଏ’, ‘ଅନେକ’, ‘ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ’, ‘ବହୁ’, ‘ପ୍ରାୟସବୁ’, ‘ଅଧିକାଂଶ’, ‘ଗୋଟିଏ ଛଡ଼ା ସବୁ’ – ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ ହେବ, ମାତ୍ର ଯଦି ବାକ୍ୟଟିରେ ଚିହ୍ନ ଥାଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

• କିଛି ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ = କେତେକ ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
• କତିପୟ ମଣିଷ ସତକଥା କହନ୍ତି = କେତେକ ମଣିଷ ସତ୍ୟବାଦୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
• ଅନେକ ଛାତ୍ର ପାସ୍ କରିନାହାନ୍ତି = କେତେକ ଛାତ୍ର ପାସ୍ କରିନାହାନ୍ତି (ଓ) ।
• ପ୍ରାୟ ସବୁ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ସୁଖୀ = କେତେକ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
• ଅଧିକାଂଶ ଛାତ୍ର ପାଠ ପଢ଼ନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ଛାତ୍ର ପାଠ ପଢ଼ନ୍ତି ନାହିଁ (ଓ) ।

(୪) ‘ସାଧାରଣତଃ’, ‘ସମୟ ସମୟରେ’, ‘କେତେବେଳେ କେତେବେଳେ’, ‘ପ୍ରାୟତଃ’, ‘ସଚରାଚର’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ହେବ । ବାକ୍ୟଟିରେ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ନ ଥାଏ ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଏବଂ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ଥାଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

• ଶିକ୍ଷିତ ଛାତ୍ରମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଭଦ୍ର = କେତେକ ଶିକ୍ଷିତ ଛାତ୍ର ଭଦ୍ର ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
• ମୁନିମାନଙ୍କର ସମୟ ସମୟରେ ମତିଭ୍ରମ ଘଟେ = କେତେକ ମୁନି ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମତିଭ୍ରମ ହୁଏ (ଇ) ।
• ବିଳାସୀ ଛାତ୍ରମାନେ ପ୍ରାୟତଃ ସିନେମା ଦେଖନ୍ତି = କେତେକ ବିଳାସୀ ଛାତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ଛାତ୍ର ଯେଉଁମାନେ ସିନେମା ଦେଖନ୍ତି (ଇ) ।
• ପରିଶ୍ରମୀ ଲୋକମାନେ ସଚରାଚର କଷ୍ଟ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ପରିଶ୍ରମୀ ଲୋକ ଏପରି ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ କଷ୍ଟ ପାଆନ୍ତି (ଓ) ।

(୫) ‘କଦାଚିତ୍’, ‘କଦାପି’, ‘କିଛି ନା କିଛି’, ‘କ୍ବଚିତ୍’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ଯଦି କୌଣସି ବାକ୍ୟରେ ଥାଏ ଏବଂ ସେହି ବାକ୍ୟରେ ଯଦି କୌଣସି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ନଥାଏ ତା’ହେଲେ ସେହି ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ ।

• କଦାଚିତ୍ ଧାର୍ମିକ ଲୋକମାନେ ଖରାପ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି = କେତେକ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ଏପରି ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ଖରାପ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି (ଓ) ।
• ଚୋରମାନେ କଦାପି ସତ୍ୟ କହନ୍ତି = କେତେକ ଚୋର ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ସତ କହନ୍ତି (ଓ) ।
• ସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ କ୍ଵଚିତ୍‌ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ସାଧୁବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।

(୬) ‘ମାତ୍ର’, ‘ଏକମାତ୍ର’, ‘କେବଳମାତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟକୁ ଅବଚ୍ଛେଦକ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ବଚନ ‘ଆ’, ‘ଏ’, କିମ୍ବା ‘(ଇ)’ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଅନ୍ତି; ଯଥା –

• ଏକମାତ୍ର ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତିହିଁ ସୁଖୀ = ସମସ୍ତ ସୁଖୀ ବ୍ୟକ୍ତି ଧାର୍ମିକ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।
• କୌଣସି ଅ-ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
• କେତେକ ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।

(୭) ‘ବ୍ୟତୀତ’, ‘ଛଡ଼ା’ ପ୍ରଭୃତି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଜ୍ଞାପକ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାରଦ୍ୱାରା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଅଂଶକୁ ବାଦେଇ ବାକି ଅଂଶ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଧେୟ ଯଦି କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତେବେ ସେହି ବଚନକୁ ବ୍ୟତିକ୍ରମମୂଳକ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ବାଦ୍ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଅଂଶଟି ଯଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ ତା’ହେଲେ ବଚନ ବା ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କ ବଚନକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ । ମାତ୍ର ଯଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ ନଥାଏ, ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ବା ବଚନଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

• ପାରଦ ଛଡ଼ା ସବୁ ଧାତୁହିଁ କଠିନ = ପାରଦ ଛଡ଼ା ସମସ୍ତ ଧାତୁ କଠିନ ଅଟେ (ଆ) ।
• ଗୋଟିଏ ଧାତୁ ଛଡ଼ା ସବୁ ଧାତୁହିଁ କଠିନ = କେତେକ ଧାତୁ କଠିନ ଅଟେ (ଇ) ।

(୮) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ବଚନ (Indesignate statement) :
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ବା ବଚନରେ ପରିମାଣ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇ ନ ଥାଏ ତାହାକୁ ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କସମ୍ମତ ବଚନରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିବା ସମୟରେ ଉକ୍ତ ବଚନର ଅର୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାକୁ ହେବ; ଯଥା –

• ମଣିଷ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର ନୁହେଁ = କୌଣସି ମଣିଷ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
• ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ = କେତେକ ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
• ରୋଗଗୁଡ଼ିକ ଭୟଙ୍କର ନୁହନ୍ତି = କେତେକ ରୋଗ ଭୟଙ୍କର ନୁହନ୍ତି (ଓ) ।

(୯) ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ବା ବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦଟି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇ ନଥାଏ ତାହାକୁ ଅବ୍ୟକ୍ତିକ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ କହନ୍ତି । ଏପ୍ରକାର ବଚନକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ ଆକାରରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିବା ସମୟରେ ଅର୍ଥ ଅନୁଯାୟୀ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା –

• ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟାହ୍ନ = ସମୟଟି ହେଉଛି ମଧ୍ୟାହ୍ନ (ଆ) ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ଥଣ୍ଡା ନୁହେଁ = ପାଗଟି ଥଣ୍ଡା ନୁହେଁ (ଏ) ।

(୧୦) ପ୍ରଶ୍ନବୋଧକ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବା ସମୟରେ ବଚନଟିର ଯଥାର୍ଥ ଅର୍ଥ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁବାକୁ ପଡ଼ିବ ଏବଂ ଯେଉଁସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନରୁ ଉତ୍ତର ଖୋଜି ପାଉ, ସେ ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ତରଟି

• କିଏ ନିଜର ମାତୃଭୂମିକୁ ଭଲ ନ ପାଏ = ସମସ୍ତ ମଣିଷ ହେଉଛନ୍ତି ମଣିଷ ଯେଉଁମାନେ ନିଜର ମାତୃଭୂମିକୁ ଭଲପାଆନ୍ତି (ଆ) ।
• କିଏ ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ = କୌଣସି ମଣିଷ ମଣିଷ ନୁହେଁ ଯିଏ ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି (ଏ) ।

(୧୧) ଆଦେଶଜ୍ଞାପକ (Imperative), ଇଚ୍ଛାସୂଚକ (Optative) ଓ ବିସ୍ମୟସୂଚକ (Exclamatory) ବାକ୍ୟକୁ ବା ବଚନକୁ ନିମ୍ନଲିଖଭାବରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହେବ ।

• ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କର = ତୁମେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କର, ଏହା ହେଉଛି ମୋର ଆଦେଶ (ଆ) ।
• ଭଗବାନ୍ ତୁମକୁ ରକ୍ଷା କରନ୍ତୁ = ଭଗବାନ୍ ତୁମକୁ ରକ୍ଷା କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ। = ଦୃଶ୍ୟଟି ସୁନ୍ଦର ଅଟେ (ଆ) ।
• କରନ୍ତୁ, ଏହା ହେଉଛି ମୋର ଇଚ୍ଛା (ଆ) ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 1 ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରକୃତି, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଭାଷା Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଏବଂ ଏହାର ସମସ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ, ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଥିବା ସ୍ଥଳେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ ।
ସମସ୍ତ ବଗ ପକ୍ଷୀ ଅଟନ୍ତି ।
∴ ସମସ୍ତ ବଗ ଦ୍ବିପଦ

୨. ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ କିମ୍ବା ଏହାର ଯେକୌଣସି ହେତୁ ବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଥାଇ ହେତୁବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ଥାଇ ହେତୁ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତାକୁ ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ପଶୁ ମରଣଶୀଳ ।
∴ ସମସ୍ତ ପଶୁ ମନୁଷ୍ୟ

୩. ଆରୋହାନୁମାନ
Answer:
ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ କରି ଏକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କ ବାକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କହନ୍ତି ।
ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଆଣ୍ଟନ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
………………………
………………………
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୪. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସଂଞା
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଇଂରାଜୀରେ ‘ଲଜକ୍’ କୁହାଯାଏ । ‘ଲଜିକ୍‌’ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । ‘ଲୋଗସ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ତେଣୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଚିନ୍ତା ବିଷୟକ ବିଜ୍ଞାନ କୁହାଯାଏ।

୫. ଅନୁମାନ
Answer:
ଅନୁମାନ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଯେକୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖ୍ ଯେତେବେଳେ ତତ୍ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେଠାରେ ନିଆଁ କଥା ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ । ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।

୬. ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ -ଧାରଣାକୁ ହେତୁବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ନିଗମନ– ଧାରଣାକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ କିମ୍ବା ଏକାତ୍ମକ ହେତୁବଚନ ଥାଇପାରେ ।
ଯଥା- ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । – ସେତୁବାକ୍ୟ
କେତେକ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ । – ସେତୁବାକ୍ୟ
_________________________
∴ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମରଣଶୀଳ ।

୭. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ପରିସର
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସମ୍ୟକ୍ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ବିବରଣୀମାନର ସବିଶେଷ ଆଲୋଚନା ଓ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣୁ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଏ । ଭାଷା ହିଁ ଅନୁମାନକୁ ରୂପଦିଏ । ଏଥ‌ିରେ ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଭାଷା ବିଷୟକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି ସେହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଧାରଣା ଗଠନ, ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ ବିଭଜନ, ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ, ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଭୃତିର ସମ୍ୟକ୍ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

୮. ବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଥବ, ତାହାକୁ ବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
___________________
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା ଯେଉଁ ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଅଟେ । କାରଣ ଦତ୍ତ ହେତୁବଚନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେଉଅଛି ।

୯. ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ବା ବୈଧାନୁକୃତଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲାନାହିଁ ତାହାକୁ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
______________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।
ଯୁକ୍ତିରେ କୌଣସି ହେତୁବାକ୍ୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ନଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ।

୧୦. ଅବରୋହାନୁମାନ
Answer:
ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ତର୍କବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀର ନିୟମମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ସମସ୍ୟାପ୍ୟ ବା ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଳ୍ପ ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅବରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ରାମ ଜଣେ ମନୁଷ୍ୟ ।
______________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ ।

୧୧. ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ, ଲତା ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ । ଏଠାରେ ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦ ହେଉଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ‘ମରଣଶୀଳ’ ହେଉଛି ବିଧେୟ । ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଭାଷାରେ ସମସ୍ତ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ପଦ ଅଟେ ।

୧୨. ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ବା ଶବ୍ଦ ସମଷ୍ଟି କୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ପଦ କୁହାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ତାର୍କିକମାନେ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ‘ପଦ’ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି; ଯଥା-
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦକୁ ପଦ କହନ୍ତି

୧୩. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମାବଳୀ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବିଚାରର ତିନୋଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ରହିଅଛି ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୧୪. ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
Answer:
ଏହାକୁ ସରଳଭାବରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲେ ଜଣାଯାଏ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ସର୍ବଦା ତା’ର ସ୍ବରୂପ ବା ସତ୍ତାକୁ ବଜାୟ ରଖେ । ଶ୍ଵାନକୁ ସର୍ବଦା ଶ୍ବାନ । ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯଦିଓ ଶ୍ଵାନର କେତେକ ଲକ୍ଷଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରେ । ସେହିପରି ରଜ୍ଜୁ ସର୍ବଦା ରଜ୍ଜୁ ହୋଇ ରହିବ । ଯଦିଓ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ରଜ୍ଜୁକୁ କେହି କେହି ସର୍ପ ବୋଲି ଭ୍ରମ କରିପାରେ । ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିଜଠାରୁ ଅଭିନ୍ନ ।

୧୫. ବିରୋଧ ନିୟମ
Answer:
ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ନପାରେ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଉପସ୍ଥିତ ଓ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ପରସ୍ପରବିରୋଧୀ ଗୁଣଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିକୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ, ଅନ୍ୟଟିକୁ ସେହି ମୁହୂର୍ଭରେ ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ । କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକ ସମୟରେ ଓ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇ ନପାରେ ।

୧୬ ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
Answer:
ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମର ବକ୍ତବ୍ୟ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ, ସୁତରାଂ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଦ୍ୱାରା ପରିବେଷିତ ବସ୍ତୁ ସକଳ ବ୍ୟତୀତ ବିଶ୍ଵରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଥ‌ିବା ଅକଳ୍ପନୀୟ । ତେଣୁ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଗୁଣ ବୋଲି କିଛି ନାହିଁ । ବର୍ଷ ଜଗତରେ ଯାହା ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହା ଅଶ୍ଵେତ, ଯାହା ଅଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହାହିଁ ଶ୍ଵେତ । ତେଣୁ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ ଥିବାର କଳ୍ପନା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।

୧୭. ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କ’ଣ ଉଦାହରଣ ସହ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଓ, କିମ୍ବା, ଧୀର ଗତିରେ, ଯାହାର ଥିଲା, ଯିବ ଇତ୍ୟାଦି । କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

୧୮. ଅପଦ ଶବ୍ଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଅପଦ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଓ ! ଆହା ! ଆରେ ! ବା ଇତ୍ୟାଦି । କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ବିସ୍ମୟ ସୂଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ଅଟନ୍ତି ।

୧୯. ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ
Answer:
କୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା କର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି ସୂଚିତ ହୁଏ ସେଗୁଡ଼ିକ ସେହି ଶବ୍ଦର ବାଚ୍ୟାର୍ଥ । ସୂଚାଉଥ‌ିବା ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରନ୍ତି । ଯେପରି ‘ନଦୀ’ ଗୋଟିଏ ପଦ । ଏହା ଗଙ୍ଗା, ସିନ୍ଧୁ, କାବେରୀ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି ନଦୀମାନଙ୍କୁ ସୂଚାଉଅଛି । ସେହିଭଳି ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମଦ୍ୱାରା ନାମିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ ଅଥବା କର୍ମ ସେହି ପଦର ବାଚ୍ଯାର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ।

୨୦. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
‘ଲକ୍ଷଣ’ ଶବ୍ଦରୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ବା ଗୁଣ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଯାଏ । ଲକ୍ଷଣ ବିନା କୌଣସି ପଦକୁ ବୁଝିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ; ଯଥା – ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତି ମନୁଷ୍ୟର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ । ଏହି ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ପଦକୁ ବୁଝିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ।

୨୧. ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ବା ମନସ୍ତତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଯେକୌଣସି ବିଷୟ, ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ ଇତ୍ୟାଦିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଚାର କରେ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଜଣେ କବି, ଚିତ୍ରକର, ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ମାଳୀକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ଗୋଲାପ ଫୁଲର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ । ଏ ପ୍ରକାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ଆଲୋଚନା ମନସ୍ତତ୍ତ୍ଵରେ କରାଯାଏ ।

୨୨. ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁଠାରେ ଯେତେସବୁ ଗୁଣର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଥାଏ ବା କରାଯାଇପାରେ, ସେସବୁ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ; ଯଥା – ‘ଶିକ୍ଷକ’ ଶବ୍ଦଟିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ ଯଦି ‘ଶିକ୍ଷକ’ର ବିଶିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ସାଙ୍ଗକୁ ତାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ, ଅଭ୍ୟାସ ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ହେବ ।

୨୩. ତର୍କନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନଭିରିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ତର୍କନିଷ୍ଠ ବା ବିଜ୍ଞାନଭିଭିକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଗବେଷଣା ତଥା ତାର୍କିକ ବିଚାରଦ୍ଵାରା ସମର୍ଥିତ । ଏଥିରେ କୌଣସି ଅବାନ୍ତର ବା ଆକସ୍ମିକ ଗୁଣକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହା ସର୍ବବାଦୀସମ୍ମତ । କୌଣସି ଗୋଟିଏ ସମୟରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥିବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟର ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଗବେଷଣାଦ୍ୱାରା ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ଏହି ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଏବଂ ସାମାନ୍ୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନଭିତ୍ତିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କୁହାଯାଏ ।

୨୪. ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଯାଏ ଏବଂ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୟ-ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ । ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଇପାରେ । ସେହିପରି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧିହେଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ଏହାକୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି । ଏହାକୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି।

୨୫. ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁଠାରେ କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ସୂଚାଇ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତି ସେ ଗୁଣକୁ ଅବଧାରଣ କରିବାର ଶକ୍ତି ବା ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ତାହାକୁ ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନ୍ଧ, ମୂକ, ବଧୂର, ବନ୍ଧ୍ୟାନାରୀ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଚକ୍ଷୁଷ୍ଠାନ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଚକ୍ଷୁଷ୍ମାନତାର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବ ଥ‌ିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଜଣକୁ ଅନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।

୨୬. ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ଯଦି ଏପରି ହୁଏ ଯେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭବ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭବ ନ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶ୍ଵେତ ଓ ଅ-ଶ୍ଵେତ, ସାଧୁ ଓ ଅ-ସାଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୭. ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ଯଦି ଏପରି ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ଯେ, ଯେଉଁଠି ଗୋଟିଏ ପଦ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ଏକାସାଙ୍ଗରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ପଦ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେବାର ନିଶ୍ଚିତତା ନଥାଏ, ସେହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
ଶ୍ଵେତ – କୃଷ୍ଣ
ଧନୀ – ଗରିବ
ଭଲ – ମନ୍ଦ, ଇତ୍ୟାଦି

୨୮. ଭାବ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ଥିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଭାବ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆହାର, ନିଦ୍ରା, ମରଣଶୀଳ ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୯. ଅଭାବ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅଭାବ ବୁଝାଉଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଭାବ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଅନାହାର, ଅ – ମାନବ, ଅନିଦ୍ରା, ଅସାଧୁ, ଅନଭିଜ୍ଞ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୦. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ସଲକ୍ଷଣପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ତ୍ରିଭୁଜ, ବର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ରାମ, ଯଦୁ, ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଥାତ୍ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନତାକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହା ହେଉଛି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।

୩୧. ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କେବଳ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ, ଗୋବିନ୍ଦ, ବୃତ୍ତତ୍ଵ, ଶ୍ଵେତତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ କହିଲେ ସେମାନଙ୍କର ନାମକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି, ମାତ୍ର ଗୁଣ ବିଷୟରେ କୌଣସି ସୂଚନା ଦେଉନାହିଁ ।

୩୨. ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ପୁସ୍ତକାଗାର, ନୌସେନା, ଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । ଯେପରି ପୁସ୍ତକାଗାର କହିଲେ ପୁସ୍ତକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ କହିଲେ ପୁଷ୍ପର ସମାହାରକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

୩୩. ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ।
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ପୁସ୍ତକ, ପୁଷ୍ପ ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦର ଉଦାହରଣ ।

୩୪. ଶବ୍ଦ
Answer:
ବ୍ୟାକରଣ ଅନୁଯାୟୀ, ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵ ଅକ୍ଷର ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ବହନ ବା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ, ତାହାକୁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଗଛ, ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୫. ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି
Answer:
ଏହି ହ୍ରାସ ଓ ବୁଦ୍ଧିକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୧) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।
(୨) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହେଲେ, ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।
(୩) ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହୁଏ ।
(୪) ବାତ୍ୟାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହେଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।

୩୬. ଏକ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକ ଶବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଉ: ରାମ, ବୃକ୍ଷ, ପୁରୁଷ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୭. ବହୁ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହୁ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ, ଭଲ ଛାତ୍ର ।

୩୮. ଏକାର୍ଥ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ନଦୀ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୯. ଆନେ କାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅନେକ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ପାଣିର ଅର୍ଥ ଜଳ, ପାଣିର ଅର୍ଥ ହସ୍ତ ।

୪୦. ବିଶେଷ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଭାରତର ପ୍ରଥମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, ପରିଜା ଗ୍ରନ୍ଥାଗାର ।

୪୧. ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଲେଖକ, କବି, ଦାର୍ଶନିକ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୨. ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଣ ବିଶିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ମୂର୍ଖପଦ ବା ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଅଶ୍ଵ, ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୩. ଗୁଣବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନ ବୁଝାଇ କେବଳ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ବିଭକ୍ତ ପଦ ବା ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ନମ୍ରତା, ସାଧୁତା, ସରଳତା ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୪. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ ଅଥବା ଗୁଣ ସୂଚିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ମହାନଦୀ, ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୫. ଅନିଦ୍ଧିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବସ୍ତୁ ବା ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ କରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ରାଜ୍ୟ, ଜଣେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୬. ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ପଦର ସାହାଯ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ବାଳକ, ଟେବୁଲ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୭. ସାପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ଶିକ୍ଷକ-ଛାତ୍ର, ପିତା-ମାତା, ଭାଇ-ଭଉଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୮. ଭାଷା
Answer:
ଭାଷା ଭାବ ପ୍ରକାଶର ଏକ ମାଧ୍ୟମ । ମନର ଭାବକୁ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଭାଷା ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟର ଭାବ ଓ ଅନୁଭୂତି ପ୍ରକାଶ କରିବା ଦିଗରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଶକ୍ତି କେବଳ ମନୁଷ୍ୟ ମାନଙ୍କର ଅଛି । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଏହି ଭାଷାକୁ ଚାରିଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । (୧) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ (୨) ଭାବାବେଗ, (୩) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶ ମୂଳକ (୪) ସହାନୁଭୂତି ମୂଳକ ପ୍ରୟୋଗ ।

୪୯. ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ, ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ଭାଷା କୁହାଯାଏ । ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ଯଥା – ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ସୁନ୍ଦର ଅଟେ ।

୫୦. ଭାବାବେଗମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ବକ୍ତା ନିଜର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ କିମ୍ବା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ, ତାହାକୁ ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ଭାଷା କହନ୍ତି । ଉ: କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ।

୫୧. ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶମୂଳକ
Answer:
ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶମୂଳକ ଭାଷା କହନ୍ତି । ଯଥା- ସକାଳୁ ଉଠି ଭ୍ରମଣ କର ।

୫୨. ସହାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ଆମେ ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ସହାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇବା, ସ୍ଵାଗତ କରିବା, ଇତ୍ୟାଦି । ଯଥା – ସୁପ୍ରଭାତ, ହାଏ, ସବୁ ଭଲ ତ ?

B. ବୁଝାଅ ଓ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ସତ୍ୟତା ଓ ପ୍ରାମାଣିକତା
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ଅସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଏହାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଯୁକ୍ତିରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ତର୍କବଚନମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ସତ୍ୟଠାରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ । ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବଚନ ପ୍ରତି ହେତୁବାକ୍ୟର ସମର୍ଥନ ଅଛି, ସେହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧତା ବିଦ୍ୟମାନ । ଯୁକ୍ତି ଶୁଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ କି ନା ଏହା ବିଚାର କଲାବେଳେ ଆମକୁ ଦେଖିବାକୁ ହୁଏ ହେତୁବାକ୍ୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତି ସମର୍ଥନ ରହିଅଛି କି ନାହିଁ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଅଭାବ ସମର୍ଥନର ଅଭାବରୁ ଘଟିଥାଏ, ସତ୍ୟତାର ଅଭାବରୁ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଚାର୍ଯ୍ୟକ ବିଷୟ ହେଲା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମର୍ଥନଯୋଗ୍ୟତା, ସେମାନଙ୍କର ସତ୍ୟତା ନୁହେଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଜଣାପଡ଼େ; କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣିକତା ଯୁକ୍ତିଗତ ବାକ୍ୟାବଳୀର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ଏହା ବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

୨. ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି
Answer:
ପୁରାତନ ତାର୍କିକମାନେ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ତାର୍କିକମାନେ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ଜାତିକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହେଉଛି ଜାତି ଅନ୍ତର୍ଗତ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ । କିନ୍ତୁ ତା’ର ବିସ୍ତୃତି ହେଉଛି ତଦନ୍ତର୍ଗତ ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ । ରାମ, ହରି, ଆକବର ପ୍ରଭୃତି ବ୍ୟକ୍ତିବୃନ୍ଦ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ, ଶ୍ଵେତ ମନୁଷ୍ୟ, କୃଷ୍ଣ ମନୁଷ୍ୟ, ଲୋହିତ ମନୁଷ୍ୟ, ଧୂସର ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବିସ୍ତୃତିର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

୩. ଏକଶାବ୍ଦିକ ଓ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ ।
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ଛାତ୍ର, ନିବ୍, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦଟି ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ । ସେହିପରି ଛାତ୍ର, ପୁସ୍ତକ ଓ ନିବ୍ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଏକଶାବ୍ଦିକ ଅଟନ୍ତି ।
ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ତାହାକୁ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷାନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ନବବାବୁଙ୍କ ବହି ବ୍ୟବସାୟ ଇତ୍ୟାଦି । ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ସେହିପରି ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷାନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ନବବାବୁଙ୍କ ବହିବ୍ୟବସାୟ ଇତ୍ୟାଦି ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।

୪. ଏକାର୍ଥକ ଓ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି, ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଅଛି । ଏହା ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ । ସେହିପରି ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ ଏମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଅଛି । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଏକାର୍ଥକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ଯକ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – କର, ପାଣି, ଗୁରୁ ଇତ୍ୟାଦି । କର ଅର୍ଥ – କରିବା, ରାଜସ୍ବ ଓ ହସ୍ତ । ପାଣି ଅର୍ଥ ହସ୍ତ ଏବଂ ଜଳ । ଗୋଟିଏ ଅନେକାର୍ଥ ପଦର ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ସେହି ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର ତାରତମ୍ୟରେ ସେତିକିଟି ପଦ ସହିତ ସମାନ ।

୫. ବିଶେଷ ଓ ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଭାରତର ପ୍ରଥମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, କନିକା ଗ୍ରନ୍ଥାଗାର, ସମ୍ମୁଖସ୍ଥ ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି । ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ନାମ ବା ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକ ଶବ୍ଦ ବିଶିଷ୍ଟ ନାମ ଏହି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ।

ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କବି, ଭାରତୀୟ, ଦାର୍ଶନିକ, ରଙ୍ଗ, ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି । କବି ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା, କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଯାଇ ନପାରି ଯେତେ କବି ପଦବାଚ୍ୟ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବୁଝାଏ ।

ଗୋଟିଏ ପଦ ବ୍ୟବହାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେବେଳେ ବିଶେଷ, କେତେବେଳେ ସାମାନ୍ୟ ରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ଲୌହ ଗୋଟିଏ ଧାତୁବିଶେଷ । ଏଠାରେ ଲୌହ ବିଶେଷ ପଦ ଅଟେ । କୁଠାର ଲୌହ ଅଟେ । ଏଠାରେ ଲୌହ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

୬. ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ଓ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ପୁସ୍ତକାଗାର, ପୁଷ୍ପହାର, ଶ୍ରେଣୀ, ନୌସେନା, ଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି । ପୁସ୍ତକାଗାର କହିଲେ, କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୁସ୍ତକକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । କୌଣସି ଗୃହରେ କେତେକ ସଂଖ୍ୟକ ବହି ଏକତ୍ର ରହିଲେ ପୁସ୍ତକାଗାର କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଗୁଚ୍ଛ କହିଲେ କେତେକ ପୁଷ୍ପର ଗୁଚ୍ଛକୁ ବା ସେହିଭଳି ଅନ୍ୟ କେତେକ ବସ୍ତୁର ଗୁଚ୍ଛକୁ ବୁଝାଏ ।

ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି । ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥକୁ ବୁଝାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ସମଗ୍ର ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରେ ।

୭. ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ ପଦର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ବୃକ୍ଷ, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାକୁ ଅନ୍ୟ ବୁଝିହୁଏ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ପଦର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯେଉଁ ପଦ ବୋଧଗମ୍ୟ ହେବାପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଛାତ୍ର, ପତି, ପିତା, ଭାଇ ଇତ୍ୟାଦି । ଛାତ୍ର ପଦ ସାପେକ୍ଷ କାରଣ ଏହାର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାପାଇଁ ଆମକୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ (ଶିକ୍ଷକ)ର ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଛାତ୍ରର ସ୍ଥିତି ଶିକ୍ଷକର ସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଜଣେ ଛାତ୍ର ହେଲେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ କୌଣସି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଛାତ୍ର ହୋଇଥବ ।

୮. ଗୁଣବାଚକ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସାଧୁତା, ନମ୍ରତା, ସହନଶୀଳତା, ମନୁଷ୍ୟତା ଇତ୍ୟାଦି । କାରଣ ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗୁଣର ସୂଚନା ଦିଏ ।

ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍, ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରମା, ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ, ପୁସ୍ତକ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି । ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦକୁ ମୂର୍ତ୍ତି ପଦ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

୯. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ସଲକ୍ଷଣ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ବୃକ୍ଷ, ଗାଈ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦ ସଲକ୍ଷଣ, କାରଣ ଏହାର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଅଛି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପୃଥ‌ିବୀର ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ସୂଚିତ କରେ । ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତାକୁ ବୁଝାଏ ।

ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ପଦର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବା କେବଳ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ଶୁଭ୍ରତା, ସାଧୁତା, ରାମ, ଇସ୍‌ମାଇଲ୍ ଇତ୍ୟାଦି । ଶୁଭ୍ରତା ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି କିନ୍ତୁ ଏହାର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନାହିଁ । ଯେହେତୁ ଏହା କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସୂଚନା ଦିଏ ନାହିଁ । ରାମ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି । ଏହା କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସୂଚାଉଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ । କାରଣ ‘ରାମ’ ନାମଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ କି ଲକ୍ଷଣ ଅଛି, ତାହା ‘ରାମ’ ପଦରୁ ସୂଚିତ ହେଉନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।

୧୦. ବିପରୀତ ଓ ବିରୁଦ୍ଧ ପଦ
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ଏବଂ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ । ଦୁଇଟି ବିପରୀତ ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ତାହା କହିହୁଏ ନାହିଁ ।

ଉଦାହରଣ – ଯାହା ଶ୍ୱେତ ତାହା ଅଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ଏବଂ ଯାହା ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ଅଶ୍ଵେତ । କାରଣ ଶ୍ୱେତାତିରିକ୍ତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ ଅଶ୍ଵେତର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ପକ୍ଷାନ୍ତର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଶ୍ଵେତ ହେଲେ ତାହା ଅବଶ୍ୟ କୃଷ୍ଣ ହୋଇନପାରେ, କିନ୍ତୁ ଶ୍ଵେତ ନହେଲେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ କୃଷ୍ଣ ବର୍ଷର ହେବ ବୋଲି କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କାରଣ ତାହା କୃଷ୍ଣ, ପୀତ, ନୀଳ, ଲୋହିତ ଇତ୍ୟାଦି ଯେକୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣର ହୋଇଥାଇପାରେ ।

୧୧. ନଞ୍ଜର୍ଥକ ଓ ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ୱ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଭାବ ପଦ ବା ନିଞର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନାହାର, ଅମାନବ, ଅନାଡ଼ମ୍ବର, ଅନିଦ୍ରା ଇତ୍ୟାଦି ।

ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବେ ଥ‌ିବା କୌଣସି ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନ୍ଧ, ବଧୂ, ମୂକ ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ କାଷ୍ଠ ବା ପ୍ରସ୍ତରଠାରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ, କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ସ୍ୱଭାବତଃ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତି, ଶ୍ରବଣଶକ୍ତି, ବାକ୍‌ଶକ୍ତି ନଥାଏ । ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦଦ୍ୱାରା ବର୍ତ୍ତମାନକାଳୀନ ଅଭାବ ସୂଚିତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଅଭାବ ପଦକ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି କାଳର ସୂଚନା ନଥାଏ ।

୧୨. ପଦ ଓ ଶବ୍ଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଅକ୍ଷର କିମ୍ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ଅକ୍ଷର ସମଷ୍ଟିକୁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ଶବ୍ଦ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – (୧) ସାର୍ଥକ ବା ଅର୍ଥଯୁକ୍ତ; ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଗୋବିନ୍ଦ, ବୃକ୍ଷ, ସବୁଜ, ମୁଁ, ମାନସ, ରମେଶ ଇତ୍ୟାଦି; ଏବଂ (୨) ନିରର୍ଥକ ବା ଅର୍ଥହୀନ; ଯଥା – ଟପ୍ତ, ଉମ୍ର, ଧୂପକ, ଫପକ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା ତତୋଽଧୂକ ଶବ୍ଦ ସମଷ୍ଟିଦ୍ୱାରା ପଦ ଗଠିତ ହୁଏ । ପଦ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟର ଅନେକ ଶବ୍ଦ ଥାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ କେବଳ ଦୁଇଟି ପଦ ଥାଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ବିଧେୟ ।

୧୩. ମୂର୍ଖ ଓ ବିବିକ୍ତ ପଦ
Answer:
କୌଣସି ପଦ ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁର ନାମକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ମୂର୍ଖପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ମଣିଷ’, ‘ଟେବୁଲ’, ‘ବୃକ୍ଷ’ ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଯେଉଁ ପଦ ବସ୍ତୁର ଗୁଣ ବା ଗୁଣସମୂହକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ, ରଙ୍ଗ, ମିଷ୍ଟତ୍ଵ, ବିଚାରଶୀଳତା ଇତ୍ୟାଦି । ବିବିକ୍ତ ପଦ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – (i) ସାମାନ୍ୟ ବିବିକ୍ତ ପଦ (ii) ଏକକ ବିବିକ୍ତ ପଦ ।

ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ, ରଙ୍ଗ ଇତ୍ୟାଦି ସାମାନ୍ୟ ବିବିକ୍ତ ପଦ । କାରଣ ଏହା ଏକାଧ୍ଵ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରେ । ରଙ୍ଗ କହିଲେ ଧଳା ରଙ୍ଗ, କଳା ରଙ୍ଗ, ଏପରି ବହୁ ପ୍ରକାର ରଙ୍ଗକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ କହିଲେ ସାଧୁତା, ସତ୍ୟବାଦିତା ଇତ୍ୟାଦିର ସମାହାରକୁ ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ କୁହାଯାଏ । ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ପଦକୁ ଏକକ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମିଷ୍ଟତ୍ଵ, ସାଧୁତା, ସତ୍ୟବାଦିତା, କଳା ରଙ୍ଗ, ଧଳା ରଙ୍ଗ ଇତ୍ୟାଦି ।

୧୪. ଅବରୋହ ଓ ଆରୋହ ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେବେହେଲେ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟାପକତର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ଅବରୋହନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଏକ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ;
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ରାମ ଜଣେ ମନୁଷ୍ୟ ।
_______________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତି :
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ଅତି ବ୍ୟାପକତର ଅଟେ ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏହା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।
(ଗ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଉଭୟ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ଓ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ହରି ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
………………….
…………………
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

୧୫. ବାକ୍ୟ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଶବ୍ଦ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ସଂପୂର୍ଣ ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ତାହାକୁ ବାକ୍ୟ କହନ୍ତି । ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଏଥ‌ିରେ ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗ ଥାଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ । ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଏଥୁରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକ ବୋଲି ତିନିଗୋଟି ଅବୟବ ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଶୁଦ୍ଧ କିମ୍ବା ଅଶୁଦ୍ଧ ବିବେଚିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ଅସତ୍ୟ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ; ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୧୬. ଅବଧାରଣ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
ଅବଧାରଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ଦୁଇଟି ଧାରଣାକୁ ମନେ ମନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ତୁଳନା କରୁ ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରୁ । ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ବିଷୟ ବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକୃତି ମଧ୍ଯ ହୋଇପାରେ, ପୁଣି ଅସ୍ବୀକୃତି ମଧ୍ଯ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି ମଣିଷ ଏବଂ ମରଣଶୀଳ – ଏହି ଦୁଇଟି ଧାରଣା ଆମ ମନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି । ଅବଧାରଣ ଗୋଟିଏ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମାନସିକ ବ୍ୟାପାର । ଅବଧାରଣ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇପାରେ ପୁଣି ନ ହୋଇପାରେ ମଧ୍ୟ । ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ ଅବଧାରଣର ରୂପକୁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

୧୭. ବୈଧ ଯୁକ୍ତି ଓ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଥବ, ତେବେ ତାହାକୁ ବୈଧଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
____________________
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ବା ବୈଧାନୁକୃତ ଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲାନାହିଁ, ତେବେ ତାହାକୁ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
_________________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।

୧୮. ଅନୁମାନ ଓ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ନ୍ୟାୟଦର୍ଶନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ କୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ‘ଅନୁ’ ଅର୍ଥାତ୍ ପଛରେ, ‘ମନ୍ୟସେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚିନ୍ତା କରିବା । ତେଣୁ ଅନୁମାନ କେବଳ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟିଥାଏ; ଯଥା – ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ସେଠାରେ ନିଆଁ ଅଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଏହା ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । – ହେତୁ
∴ କେତେକ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ । – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ସମସ୍ତ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ । – ହେତୁ
ବୁଦ୍ଧଦେବ ଜଣେ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତି । – ହେତୁ
___________________________
∴ ବୁଦ୍ଧଦେବ ଜଣେ ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ବ୍ୟକ୍ତି । – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୧୯. ଆକାର ଓ ବିଷୟଗତ ଭେଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଗୋଲାପ ଫୁଲକୁ ଦେଖ‌ିଲେ କେତେଗୁଡ଼ାଏ କଥା ବିଚାରକୁ ଆସେ; ଯଥା – ଫୁଲର ରଙ୍ଗ, ବାସ୍ନା, ପାଖୁଡ଼ା ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ବିଷୟର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ । ଏସବୁ ବ୍ୟତିରେକେ ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଗୋଟିଏ ଆକାରର । ସେହିଭଳି ଖଣ୍ଡେ ଇଟା ଭିତରେ କେତେ ପଦାର୍ଥ ଥାଏ; ମାତ୍ର ଅନେକ ଇଟାଖଣ୍ଡ ଆକାରରେ ସମାନ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଅନେକ ଯୁକ୍ତି ଗୋଟିଏ ଆକାରର ହୋଇଥାନ୍ତି ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୁକ୍ତର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ଯୁକ୍ତିର ବିଷୟବସ୍ତୁଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।
ଯଥା – (କ) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ
ଲକ୍ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ
_____________
∴ ଲକ୍ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
(ଖ) କୌଣସି ଚିନ୍ତାନାୟକ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ଚିନ୍ତାନାୟକ ।
____________________
∴ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।

୨୦. ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ଓ ଅଯଥା ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯୁକ୍ତିଟି ଗୋଟିଏ ବୈଧଯୁକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ ।
ସମସ୍ତ କାକ ପକ୍ଷୀ ଅଟନ୍ତି । – ସତ୍ୟ
_______________________
∴ ସମସ୍ତ କାକ ଦ୍ବିପଦ ଅଟନ୍ତି । – ସତ୍ୟ
ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟାହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଅଯଥାର୍ଥଯୁକ୍ତି କହନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ପରିବା ମିଠା ଅଟେ । – ମିଥ୍ୟା
କଲରା ଏକ ପରିବା ଅଟେ । – ସତ୍ୟ
__________________
∴ କଲରା ମିଠା ଅଟେ । – ମିଥ୍ୟା

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେସବୁ ଅନେକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଉ । ଏହି ଆଲୋଚନାର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଆମେ ଆମର ସ୍ଥିତି ଓ ଦୁଃସ୍ଥିତି ସମ୍ପର୍କରେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପରିଚିତ କରାଇଥାଉ । ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ଅନେକ ସମୟରେ ଆମର ଦୁଃଖ – ସୁଖ, ଜୟ-ପରାଜୟ, ନିନ୍ଦା – ପ୍ରଶଂସା ସମ୍ପର୍କରେ ହେତୁ ବା କାରଣ ଦର୍ଶାଇଥାଉ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କେହି ଯଦି ତୁମକୁ ପ୍ରଶ୍ନକରେ ତୁମେ ବାଣିଜ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇବା ପରିବର୍ତ୍ତେ କଳା ଶ୍ରେଣୀରେ କାହିଁକି ନାମ ଲେଖେଇଲ ? ତୁମେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଏହାର କାରଣ ବା ହେତୁ ଦର୍ଶାଇବ । ଏଭଳି ଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ହେତୁ ବା କାରଣର ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ଆମର ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଉ ।

କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ଯେ ଆମେ କୌଣସି ବିଷୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖିବାବେଳେ ବା ଶୁଣିବାବେଳେ କୌଣସି ହେତୁର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ବିଷୟରେ ଆମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ନଥାଏ, ଆମେ ଯେତେବେଳେ ସେସବୁକୁ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରୁ ସେତେବେଳେ ଆମେ ହେତୁର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥାଉ ; ଯଥା – ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖୁଥାଉ ସତ; ମାତ୍ର ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ବା ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ପର୍ବତରେ ଅଗ୍ନିର ସ୍ଥିତିକୁ ସ୍ବୀକାର କରିଥାଉ । ଏଠାରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରୁଥିବା ଧୂଆଁ ହେଉଛି ହେତୁ ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ଅଗ୍ନି ଅଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରୁ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରହିଁ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ସିଦ୍ଧ ଓ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅସିଦ୍ଧ ତାହା ସ୍ଥିର କରିଥାଏ । ସାଧାରଣ ଜୀବନରେ ସିଦ୍ଧ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଯଥାର୍ଥ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରାଯାଇପାରେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଇଂରାଜୀରେ ‘ଲଜିକ୍’ କୁହାଯାଏ । ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । ‘ଲୋଗସ୍’ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ଏହା କି ପ୍ରକାର ଚିନ୍ତନ ବା ଯୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଅନୁମାନସିଦ୍ଧ ହୁଏ, ତାହାର ବିଚାର କରେ । ପୁଣି ଅନୁମାନକୁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ କିପରିଭାବେ ଉପସ୍ଥାପିତ କଲେ, ତାହାର ସିଦ୍ଧତା ପରିଷ୍କାର ହୋଇପାରେ ଏବଂ ତାହାର ଦୋଷକୁ ଅତି ସହଜ ଭାବରେ ବାହାର କରାଯାଇପାରେ, ତାହାର ବିଚାର କରିବା ମଧ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

କେହି କେହି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଚିନ୍ତାର ମୂଳ – ସୂତ୍ରାବଳୀ ସମ୍ପର୍କୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ସମ୍ପର୍କୀୟ ବିଜ୍ଞାନ । ‘ଚିନ୍ତା’ ଶବ୍ଦଟି ଅତୀବ ବ୍ୟାପକ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ସ୍ମୃତି, କଳ୍ପନା, ଧାରଣା, ଅବଧାରଣା ଏବଂ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି – ଏ ସମସ୍ତ ଚିନ୍ତାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ମନୋବିଜ୍ଞାନ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟର ଆଲୋଚନା

କରିବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଅଙ୍ଗ ନୁହେଁ, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଧରଣର ଶାସ୍ତ୍ର । ପୁଣି ଚିନ୍ତା ଶବ୍ଦଟି ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଚିନ୍ତାକୁହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କେବଳ ଚିନ୍ତାର ବିଷୟାବଳୀ ଓ ନିୟମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ (Aristotle)ଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମିଲ୍ (Mill) ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟି ସାଧାରଣଭାବେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି ଅନେକ ମନେକରନ୍ତି । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନବୃତ୍ତି ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣ ଭିଭିରେ ଜ୍ଞାନ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ନିମନ୍ତେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ସେହି ଜ୍ଞାନ ବୃତ୍ତର କ୍ରିୟାସମୂହ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ବୁଦ୍ଧି-ପ୍ରକ୍ରିୟାର ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆଲୋଚନାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଅନେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଯୁକ୍ତି ପଦ୍ଧତିର ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କୋପି (Copi)ଙ୍କ ମତରେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଛିଟା ତ୍ରୁଟିମୁକ୍ତ ସଂଜ୍ଞା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ତ୍ରୁଟିବିହୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ ଯୁକ୍ତିକ୍ରିୟାକୁ ମଧ୍ଯ ଏକପ୍ରକାର ଚିନ୍ତା ହିସାବରେ ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ତର୍ଗତ । କୋପିଙ୍କ ମତରେ ‘ବୈଧ’ ଓ ‘ଅବୈଧ’ ଯୁକ୍ତିର ପାର୍ଥକ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର । ବିଚାରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଜଟିଳ ମାନସିକ କ୍ରିୟା ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ବିଚାରକର୍ତ୍ତାର ବିଭିନ୍ନ ଆବେଗ ଏହା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ରହିଥାଇପାରେ । ସେହି ବିଚାରକ୍ରିୟାର ଧାରା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚନାର ବିଷୟ ନୁହେଁ ।

୨. ଅନୁମାନ ଓ ଯୁକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏମାନଙ୍କ ସହିତ କିଭଳି ଭାବରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ବୁଝାଇ ଦିଅ ।
Answer:
ଦର୍ଶନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେକୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖ୍ ଯେତେବେଳେ ତତ୍‌ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ‘ଅନୁ’ ଅର୍ଥାତ୍ ପଛରେ, ‘ମନ୍ୟସେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚିନ୍ତା କରିବା । ତେଣୁ ଅନୁମାନ କେବଳ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟିଥାଏ । ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେଠାରେ ନିଆଁ କଥା ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ଏହି ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ‘ ଅନୁମାନ’ ଶବ୍ଦ କେବଳ ନିଗମନ-ଧାରଣାକୁ ଅଥବା ହେତୁ-ଧାରଣା ଓ ନିଗମନ-ଧାରଣା ଉଭୟକୁ ବୁଝାଇବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯୁକ୍ତି – ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ଏହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ମାତ୍ର ଯେକୌଣସି ଯୁକ୍ତି ଗୋଟିଏ ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଥାଏ ହେତୁକୁ ଯେଉଁ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ହେତୁବଚନ (Premise) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ହେତୁବଚନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୁକ୍ତିରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗ ବା ଅବୟବ ଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ । କେତେକ ଯୁକ୍ତିରେ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ଥାଇପାରେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଯୁକ୍ତିରେ ଏକାତ୍ମକ ହେତୁବଚନ ଥାଏ, ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ –

(କ) କେତେକ ଆମ୍ବ ମିଠା ଅଟେ । (ହେତୁବଚନ)
∴ କେତେକ ମିଠାଫଳ ଆମ୍ବ ଅଟେ । (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ)
(ଖ) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । ( ହେତୁବଚନ)
ରାମ ଗୋଟିଏ ମନୁଷ୍ୟ । (ହେତୁବଚନ)
___________________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ । (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ)
ଏଠାରେ (କ)ରେ ଥ‌ିବା ଉଦାହରଣଟି ଅବ୍ୟବହିତ ଓ (ଖ)ରେ ଥ‌ିବା ଉଦାହରଣଟି ବ୍ୟହିତ ଅଟେ ।

ମାନସିକ ପ୍ରଣାଳୀ ହିସାବରେ ଅନୁମାନ ହେଉଛି ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଏହା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ମରଣ, ଚିନ୍ତନ, କଳ୍ପନା ଇତ୍ୟାଦି ସହିତ ସମକକ୍ଷ । ଏଠାରେ ଆମ୍ଭେମାନେ କିପରି ଭାବରେ ଚିନ୍ତା, ଭାବନା, କଳ୍ପନା ବା ଅନୁମାନ କରୁ, ତାହାହିଁ ବିଚାର କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ଲବ୍‌ଧ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଲି ଦାବି କରାଗଲେ ତାହା ନିଗମନ ଓ ଧାରଣା ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ନିହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାହିଁ ହେଉଛି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ।

ଏଠାରେ ଅନୁମାନ ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନ ସିଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ଗୃହୀତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁମାନ କିପରି ହେବା ଉଚିତ ତାହାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆଲୋଚନା ଯେଉଁଠାରେ ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ ସେଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବା ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ସେଠାରେ ଯୁକ୍ତିଟି ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟତା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇନଥିଲେ, ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଅସିଦ୍ଧ ବା ଅପ୍ରାମାଣିକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ନୁହେଁ ।

ସମସ୍ତ ପଶୁ କୃଷ୍ଣକାୟ ।
ଶୁଆ ଗୋଟିଏ ପଶୁ ।
______________
∴ ଶୁଆ କୃଷ୍ଣକାୟ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିର ସମସ୍ତ ବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ପ୍ରାମାଣିକ, କାରଣ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ । ଏଠାରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ମରଣଶୀଳ ।
_________________
∴ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଭାରତୀୟ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ, କାରଣ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଆମାନେ ଭାରତୀୟ; କିନ୍ତୁ ଏହା ଓଡ଼ିଆମାନେ ଓ ଭାରତୀୟମାନେ ମରଣଶୀଳ ହୋଇଥିବା ହେତୁ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଆ ଭାରତର ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇଥିବାରୁ ହିଁ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ । ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟଦ୍ୱାରା କୌଣସି ସମର୍ଥନ ମିଳୁନାହିଁ । ତେଣୁ ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ ବା ଅସିଦ୍ଧ।
ଏଣୁ ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ଯୁକ୍ତି ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ କିନ୍ତୁ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ଏହା ଅନୁମାନ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ଅଟେ ।

୩. ସତ୍ୟତା ଓ ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ବା ବୈଧତା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଦାହରଣସହ ବୁଝାଇଦିଅ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କାହାକୁ ଅନୁସରଣ କରେ ?
Answer:
ଯୁକ୍ତି ବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠିତ । ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣ ବାକ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ହେତୁବାକ୍ୟ । ତେଣୁ ଯୁକ୍ତିଟି ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ଵାରାହିଁ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ‘ବାରାଣସୀ ଗଙ୍ଗାନଦୀ କୂଳରେ ଅବସ୍ଥିତ’ । ଏହି ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁଭୂତିର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଅନ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ନେଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ବନ୍ଧ୍ୟାନାରୀଟି ତା’ର ପୁତ୍ରର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକାଭିଭୂତା।

ଏହା ହେଉଛି ଏକ ମିଥ୍ୟା ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏହି ମିଥ୍ୟା ତର୍କବାକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବାପାଇଁ କୌଣସି ଅନୁଭୂତିର ଆବଶ୍ୟକତା ଦେବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ । ଧରାଯାଉ ଅନ୍ୟ ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ‘ଗୋପବନ୍ଧୁ ଗୁଜରାଟରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।’’ ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଅନୁଭୂତି ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାପାଇଁ ପଡ଼େ । ଏହାଦ୍ବାରା ଏପ୍ରକାର ବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ ।

ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଗତ ବାକ୍ୟାବଳୀର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଉଦାହରଣ – ରାମ ସୀତାକୁ ବିବାହ କଲେ ସୀତା ରାମକୁ ବିବାହ କରିବା ଅନୁମେୟ; କିନ୍ତୁ ରାମ ସୀତାକୁ ଭଲ ପାଇଲେ ସୀତା ରାମକୁ ଭଲପାଇବା ଅନୁମେୟ ନୁହେଁ । ବିବାହ ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ଉଭୟମୁଖୀ । କିନ୍ତୁ ଭଲପାଇବା ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ଉଭୟମୁଖୀ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।

ମାତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ବା ସିଦ୍ଧତା ବିଚାର କରିବାକୁ ହେଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସେହି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଛି କି ନାହିଁ । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବଚନମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିପାଦିତ ନହେଲା ତେବେ ସେ ଯୁକ୍ତିଟି ଅସିଦ୍ଧ ବା ଅବୈଧ; ଯଥା –

ସମସ୍ତ କବି ଭାବପ୍ରବଣ ।
କାଳିଦାସ ଜଣେ କବି ।
________________
∴ କାଳିଦାସ ଭାବପ୍ରବଣ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟିରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯଥାର୍ଥଭାବେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ମାତ୍ର ଆମେ ଯଦି ଯୁକ୍ତିକରୁ – ଯଥା – ସମସ୍ତ କବି ଭାବପ୍ରବଣ ।
ସମସ୍ତ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ଭାବପ୍ରବଣ ।
________________
∴ ସମସ୍ତ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ କବି ।
ତେବେ ଏଠାରେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ନାହିଁ । କାରଣ ଭାବପ୍ରବଣତା ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ସହିତ ସମାନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେମାନେ ଅନ୍ୟକେତେକ ଗୁଣରେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି ।ଏଠାରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ହେଲା ଯେ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ଆଦୌ ସତ୍ୟ ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ବୈଧ ହୋଇପାରେ; ଯଥା –
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ।
ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମନୁଷ୍ୟ ।
___________________
∴ ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅମର ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ କାରଣ ଏହା ଯେଉଁ ହେତୁବଚନମାନଙ୍କରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ହେତୁବଚନଟି ସତ୍ୟ ନୁହେଁ କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଅଟେ, କାରଣ ଦୁଇ ହେତୁବଚନରୁ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଥାର୍ଥରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେଉଅଛି ।

ସେହିଭଳି ସମସ୍ତ ହେତୁବଚନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ବା ସିଦ୍ଧ ନ ହୋଇପାରେ;
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
__________________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।

ଏପରିକି ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହେତୁବଚନଟି ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହୋଇନପାରେ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ବିଶ୍ବବାସୀ ।
ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ବିଶ୍ବବାସୀ ।
____________
∴ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଭାରତୀୟ ।
ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ ଯେ ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବଚନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ, କାରଣ ଓଡ଼ିଆମାନେ ବିଶ୍ବବାସୀ ନିଶ୍ଚୟ, ମାତ୍ର ବିଶ୍ବବାସୀ ହେବା ନ୍ୟାୟରେ ସେମାନେ ଭାରତୀୟ ହେବେ ବୋଲି କହିବାର ଯଥାର୍ଥତା ନାହିଁ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଉଅଛି ଯେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ଓ ସତ୍ୟତା ପରସ୍ପରଠାରୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଯଦିଓ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ଏକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ବା ବୈଧତା ବିଷୟରେ ବିଚାର କରେ; ମାତ୍ର ଏହାର ସତ୍ୟତା ଉପରେ ବିଚାର କରେନାହିଁ ।

୪. ଯୁକ୍ତିର ଆକାରିକତା ଓ ଅବୟବ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଗୋଲାପ ଫୁଲକୁ ଦେଖ‌ିଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ କଥା ବିଚାରକୁ ଆସେ । ଫୁଲର ବାସ୍ନା, ରଙ୍ଗ, ପାଖୁଡ଼ା, ବୃନ୍ତ ଏହିଭଳି କେତେ କ’ଣ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ବିଷୟର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ । ଏସବୁ ବ୍ୟତିରେକେ ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଗୋଟିଏ ଆକାରର । ଏହି ଆକାରର ଅନେକ ଫୁଲ ଥାଇପାରନ୍ତି ।

ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥର ଏକ ଆକାର ଥାଏ ଏବଂ ତାହା କୌଣସି ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁରୁ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପେଣ୍ଡୁର ଆକାର ଗୋଲ; କିନ୍ତୁ ତାହାର ଉପାଦାନ ରବର କିମ୍ବା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ କିମ୍ବା ମୃତ୍ତିକା ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇପାରେ । ଏଠାରେ ଆକାର ସମାନ; କିନ୍ତୁ ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ । ପୁଣି କେତେକ ପଦାର୍ଥର ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁ ସମାନ; କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ମୃତ୍ତିକା ନିର୍ମିତ ପେଣ୍ଡୁ, ପାତ୍ର ଓ ମୂର୍ତ୍ତିର ବସ୍ତୁ ସମାନ । କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ।

ଆକାରର ଏହି ସାଧାରଣ ଧାରଣାରୁ ଲବ୍ଧ ଏକ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ସମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଉଛି ତାର୍କିକ ଆକାର । ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତାର ନିର୍ଦ୍ଧାରକ ହେଉଛି ତାହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ଏବଂ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହେଉଛି ମୁଖ୍ୟତଃ ବୈଧ ଯୁକ୍ତି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ।

ଯୁକ୍ତିର ଅଙ୍ଗାବଳୀ ବା ଅବୟବଗୁଡ଼ିକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ତେଣୁ ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସମଷ୍ଟି ହେତୁବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ସ୍ବୀକୃତ ହୋଇନଥିଲେ ତାହା ଯୁକ୍ତ ପଦବାଚ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଦୁଇଟି ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଉ –
(୧) କୌଣସି କାକ ଶୁକ ନୁହେଁ ଏବଂ କୌଣସି ଶୁକ କାକ ନୁହେଁ ।
(୨) କୌଣସି କାକ ଶୁକ ନୁହେଁ ସୁତରାଂ କୌଣସି ଶୁକ କାକ ନୁହେଁ ।

ଉଭୟ (୧) ଏବଂ (୨) ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ସମଷ୍ଟି । କିନ୍ତୁ (୧) ଏକ ଯୁକ୍ତି ନୁହେଁ । ଏହା ହେଉଛି କେବଳ ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଯୁକ୍ତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଷୟବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକାରବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ତାହାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନୁହେଁ ।
ତଳେ ଗୋଟିଏ ଆକାରର ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତି ଦିଆଗଲା ଯାହାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।
(୧) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
ସକ୍ରେଟିସ୍ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ ।
______________
∴ ସକ୍ରେଟିସ୍ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
(୨) କୌଣସି ଚିନ୍ତାନାୟକ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ଚିନ୍ତାନାୟକ ।
____________________
∴ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।
ଉପରେ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଆକାରର ଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି । ପ୍ରଥମ ଆକାରର ଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ବିଷୟ କୁହାଯାଇଛି ସେହିଭଳି ଅନ୍ୟ ଆକାରର ଯୁକ୍ତି ଭିତରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ରହିପାରେ ।
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ସୂଚିତ କରିବାକୁ ଯାଇ ଏ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ;
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମ ପ ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ ଅ ମ ଅଟେ ।
______________
∴ ସମସ୍ତ ଅ ପ ଅଟେ ।
ଯୁକ୍ତିର ଅବୟବ ଅର୍ଥାତ୍ ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ହେଉଛି ତର୍କବାକ୍ୟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏତ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବା ସୁନିଶ୍ଚିତ । ସେଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରକୁ ନେଲେ କେବଳ ଚାରିଗୋଟି ସମନ୍ବୟ ସମ୍ଭବପର । ସେଗୁଡ଼ିକ –
(୧) ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ସତ୍ୟ ।
(୨) ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ମିଥ୍ୟା ।
(୩) ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା, କିନ୍ତୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ।
(୪) ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା

ବୈଧ ଯୁକ୍ତିର ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ସମନ୍ୱୟ ଉପସ୍ଥାପିତ ।
(୧) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ । – ସତ୍ୟ
ସମସ୍ତ କାକ ଦ୍ବିପଦ । – ସତ୍ୟ
__________________
∴ ସମସ୍ତ କାକ ପକ୍ଷୀ ।

(୨) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଚତୁଷ୍ପଦ । – ମିଥ୍ୟା
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ପକ୍ଷୀ । – ମିଥ୍ୟା
___________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ।

(୩) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଚତୁଷ୍ପଦ । – ମିଥ୍ୟା
ସମସ୍ତ ପଶୁ ପକ୍ଷୀ । – ମିଥ୍ୟା
___________________
∴ ସମସ୍ତ ପଶୁ ଚତୁଷ୍ପଦ । } ସତ୍ୟ
ଏହି ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଧ ।
ସାଙ୍କେତିକ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ହେଉଛି –
ସମସ୍ତ ମ ପ ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ ଅ ମ ଅଟେ ।
_________________
∴ ସମସ୍ତ ଅ ପ ଅଟେ
ବୈଧ ଯୁକ୍ତିର ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ସେଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି କେତେବେଳେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେବେଳେ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟାହେବା ସହିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥାଏ । ତେଣୁ ସତ୍ୟଜ୍ଞାନ ଆହରଣ ପରିସରରେ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତିର କୌଣସି ଉପଯୋଗିତା ନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧତାକୁ ବିଚାର କଲାବେଳେ ତା’ର ଆକାରକୁ ଏକାନ୍ତଭାବେ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ । ଏହି ଆକାରକୁ ଠିକଣାବାଟରେ ପକାଇବାପାଇଁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ (Symbolic Logicians) ପ୍ରତୀକ (Symbol) ମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରତୀକଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାପାଇଁ ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ର ଓ ଗାଣିତିକ ପ୍ରତୀକମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତୀକ ଭିତ୍ତିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ମୁଖ୍ୟତଃ ଗାଣିତିକ ବା ସାଙ୍କେତିକ । ଉପରେ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ଓ ବିଷୟଗତ ସତ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

୫. ଆରୋହୀ ଓ ଅବରୋହୀ ତର୍କର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଦାହରଣସହ ବୁଝାଇଦିଅ ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷଣ :
(କ) ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ହେତୁବଚନମାନଙ୍କରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ଭାବରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ, ତେବେ ସଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ଏବଂ ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅସତ୍ୟ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଅସତ୍ୟ । ଏପରିକି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଅସତ୍ୟ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଅସତ୍ୟ ଅଟେ ।
(ଖ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ଅତି ବ୍ୟାପକତର ଅଟେ ।
(ଗ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏହା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।
(ଘ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଉଭୟ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ଓ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ହୋଇଥାଏ ।
(ଙ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି କେତେକରୁ ସମସ୍ତ, ଆଂଶିକରୁ ସାବିକ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତରୁ ଅ-ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥାଏ ।

ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ହରି ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
…………………
…………………
___________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେବେ ହେଲେ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟାପକତର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ବୈଧାନୁକୃତଭାବେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଘ) ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଏକ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଙ) ଅବରୋହନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସାବିକରୁ ଆଂଶିକ, ସମସ୍ତରୁ କେତେକକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ଓକିଲ ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ଅଟନ୍ତି
ରାଧାକାନ୍ତ ଜଣେ ଓକିଲ
_________________
∴ ରାଧାକାନ୍ତ ଜଣେ ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ଅଟନ୍ତି ।

୬. ଉଦାହରଣ ସହ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମମାନ କ’ଣ ବୁଝାଅ ଓ ସେମାନଙ୍କ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ନିରୂପଣ କର ।
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ବା ସିଦ୍ଧତା ଅଥବା ଅସିଦ୍ଧତା ବିଚାର କରିବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଯୁକ୍ତି କରିବାବେଳେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିୟମର ଅନୁସରଣ କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ । ମାତ୍ର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ତଥା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ବିଚାରଧାରା କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଯାହା ନହେଲେ ବିଚାର ବିଭ୍ରାଟ ଘଟିବା ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ଯେଉଁଠି ଏଭଳି ବିଚାର ବିଭ୍ରାଟ ଘଟେ ସେଠାରେ ଯୁକ୍ତି କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କର ମୌଳିକ ସୂତ୍ର (Fundamental Principles of Logic) ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ୟବର ଭଏମ୍ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଅନୁମାନର ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସତ୍ୟ’’ ଏବଂ ମିଲ୍ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସାଧାରଣ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ’’ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ମାତ୍ର ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଚିନ୍ତନର ମୌଳିକ ନିୟମ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ପ୍ରକୃତରେ ଚିନ୍ତନ ଶବ୍ଦଟି ମନୋବିଜ୍ଞାନର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ହେଲେହେଁ ଏହା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୂଳ ବିଷୟବସ୍ତୁ । ସେହିଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନିୟମ କହିବା ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।

ଏହି ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ତଥା ବିଚାରର ଆଧାର ହୋଇଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଏଗୁଡ଼ିକ କୌଣସି ପ୍ରମାଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇନଥାଏ । ସେହିଭଳି କୌଣସି ଅବରୋହୀ ଯୁକ୍ତିରୁ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଭାବେ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରିହୁଏ ନାହିଁ । କାରଣ ଏହିଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅନ୍ୟ ନିୟମଠାରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରାଯାଏ ତେବେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ କେବେହେଲେ ନିୟମ କହିହେବ ନାହିଁ । ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ବରୂପ ହେଲା ଯେ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଓ ମୌଳିକ ହୋଇଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଲଙ୍ଘନ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ଏକ ପକ୍ଷରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ବିରୋଧ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏହିଭଳି ତିନୋଟି ନିୟମର ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି ।

(୧) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(୨) ବିରୋଧ ନିୟମ
(୩) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

(୧) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ – ଜଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳତାହିଁ ବସ୍ତୁର ସତ୍ତା ଓ ସ୍ବଭାବର ଧର୍ମ ବୋଲି ମନ ସଦାସର୍ବଦା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯଥା ଗୋଟିଏ ପଥରକୁ ପଥର ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲା ପରେ ପରମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ତାହାର ସଭା ଓ ସ୍ବଭାବର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ଓ ତାହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରାଣୀ ବୋଲି କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । ଏହା ମନ କେବେ ଗ୍ରହଣ କରେ ନାହିଁ । ପଥର ସର୍ବଦା ପଥର, ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିଜଠାରୁ ଅଭିନ୍ନ । ସେହିପରି ରଜ୍ଜୁ ସର୍ବଦା ରଜ୍ଜୁ ହୋଇ ରହିବ ଯଦିଓ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ରଜ୍ଜୁକୁ କେହି କେହି ସର୍ପ ବୋଲି ଭ୍ରମ କରିପାରେ ।

ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ‘କ ସର୍ବଦା କ’ ଏବଂ ଏ ସର୍ବଦା ଏ (A is A), ତେବେ ଅନ୍ୟଏକ ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଉ – ଗୋଟିଏ ବାଳକର ନାମ ଯଦୁ । ତା’ର ନାମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାକୁ ମଧୁ ବୋଲି ଡକାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଏହାଦ୍ଵାରା ତାହାର ସତ୍ତା ଓ ସ୍ବଭାବର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଜଳ ସର୍ବଦା ଜଳ, ଅଗ୍ନି ସର୍ବଦା ଅଗ୍ନି ବୋଲି ଆମେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଉ । ଯଦି ଏଗୁଡ଼ିକ କେବେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ତେବେ ଆମ ମନରେ ଚିନ୍ତାର ବିଭ୍ରାଟ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଲା ବ୍ୟଭିଚାର ବା ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆଲୋଚନାରେ ଏହି ନିୟମର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଏହି ନିୟମ ଉପରେ ସମସ୍ତ ଚିନ୍ତାଧାରା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଯଦି କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁକୁ ସେହି ବସ୍ତୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ତେବେ ମନରେ ଚିନ୍ତା ବିଭ୍ରାଟ ଘଟିବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ଯାହାକି କଥନ ଓ ଶ୍ରୋତା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ରହିନଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦ ଓ ପଦାର୍ଥ ତା’ର ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ରକ୍ଷା କରେ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯୁକ୍ତି କଲାବେଳେ ଯେଉଁ ପଦକୁ ଯେଉଁ ଅର୍ଥରେ ନେଉଁ ତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସେହି ଯୁକ୍ତର ପରିସର ଭିତରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏପରି ହୁଏ ଯେ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ଯାହାକୁ ରଜ୍ଜୁ ବୋଲି କହନ୍ତି ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ତାକୁ ଅନ୍ୟ କିଛି କହିପାରନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏହାଦ୍ଵାରା ବସ୍ତୁର ନିଜସ୍ଵ ସତ୍ତା ବା ସ୍ବରୂପ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(୨) ବିରୋଧ ନିୟମ – ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ ! ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଉପସ୍ଥିତ ଓ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ସତ୍ୟ ଓ ଅସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ‘କ’ ‘ଖ’ ଅଟେ ଓ ‘ଖ’ ନୁହେଁ ବୋଲି କହିବା ନିରର୍ଥକ ଅଟେ । ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିକୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ, ସେହି ସମୟରେ ଅନ୍ୟଟିକୁ ମିଥ୍ୟା କହିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ।

କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସାଙ୍ଗରେ କୃଷ୍ଣ ଓ ଅ-କୃଷ୍ଣ ହୋଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ହୁଏତ ଏପରି ହୋଇପାରେ ଯେ, ଜଣେ ଭାରତୀୟ, ତାଙ୍କର ଜାତୀୟତା ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ଅଣଭାରତୀୟ ହୋଇପାରନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏକାଧାରରେ ଜଣେ ଉଭୟ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣକୁ ଧାରଣ କରିପାରିବେନାହିଁ । ଏପରି ଚିନ୍ତା ମଧ୍ଯ ତାର୍କିକ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅସମ୍ଭବ (Logical impossible) ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ହ୍ୟାମିଲଟନ୍ ଏହି ନିୟମକୁ ଅବିରୋଧ ନିୟମ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

(୩) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ – ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ । ସୁତରାଂ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଦ୍ବାରା ବିଶେଷିତ ବସ୍ତୁ ସକଳ ବ୍ୟତୀତ ବିଶ୍ବରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଥ‌ିବା ଅକଳ୍ପନୀୟ । ତେଣୁ ଏହି ନିର୍ମମ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ମଧ୍ଯରେ କୌଣସି ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଦୁଇ ପରସ୍ପର ଗୁଣ ଭିତରୁ ଯେକୌଣସିଟିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ହେବ ନଚେତ୍ ଅଣ-ଓଡ଼ିଆ ହେବ ।

ଯେହେତୁ ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ଅସମ୍ଭବ । ତେଣୁ ସୂତ୍ରଟି ହେଲା ବସ୍ତୁଟିଏ ହୁଏତ କ ହେବ ନଚେତ୍ ଅ- କ ହେବ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ନହେଲେ ସେ ଯେ ପଞ୍ଜାବୀ କିମ୍ବା ବଙ୍ଗାଳୀ କିମ୍ବା ପାକିସ୍ତାନୀ ହେବ ଏପରି କୌଣସି ଯୁକ୍ତି ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଜଣେ ଓଡ଼ିଆ ନହେଲେ ସେ ଅଣଓଡ଼ିଆ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଜଣେ ଅଣ-ଓଡ଼ିଆ ହେଲେ ଓଡ଼ିଆ ହେବାକୁ ବାଧ୍ୟ । ଏ ଦୁଇଟି ଭିତରେ ତୃତୀୟ ପନ୍ଥା ଅସମ୍ଭବ ।

ସମୟ ସମୟରେ ଯୁକ୍ତି କରାଯାଇପାରେ ଯେ, କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରିବା ଅସମ୍ଭବ; ଯଥା – ସଞ୍ଜକୁ ଜୀବ କିମ୍ବା ଅଜୀବ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ଏହାଦ୍ବାରା ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଖଣ୍ଡିତ ହେଉଅଛି । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ଅବାନ୍ତର ଯୁକ୍ତି । କୌଣସି ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୁଣଯୁକ୍ତ କିମ୍ବା ଗୁଣ ବିରୁଦ୍ଧ ହୋଇପାରିବ ଅନ୍ୟଥା କୌଣସି ଉପାୟ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇ ନପାରେ ।

୭. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଏବଂ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ – ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଯାଏ । ସୂଚିତ ହେଉଥ‌ିବା ଏହି ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରନ୍ତି; ଯଥା – ନଦୀ କହିଲେ ବିଭିନ୍ନ ନଦୀ ଅର୍ଥାତ୍ ମହାନଦୀ, ଗଙ୍ଗା, ସିନ୍ଧୁ, କାବେରୀ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସେହିଭଳି ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମଦ୍ୱାରା ନାମିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ ଅଥବା କର୍ମ ସେହି ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ – ଲକ୍ଷଣ ଶବ୍ଦରୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ବା ଗୁଣ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ କହିଲେ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତି ହେଉଛି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ପାଖରେ ଏହି ଦୁଇଟି ଗୁଣର ପରିପ୍ରକାଶକୁ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି ।

ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ – ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷୟ ଓ ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଟେ । ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ସେହିପରି ବାତ୍ୟାର୍ଥର ହ୍ରାସହେଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହେଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଏହାକୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହିପ୍ରକାର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ୪ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।

(କ) ଯଦି ବାଚ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ତେବେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ।
(ଖ) ଯଦି ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସ ଘଟେ ତେବେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।
(ଗ) ଯଦି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ତେବେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ।
(ଘ) ଯଦି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ତେବେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।

କହିଲେ ତା’ର ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ପଦଟି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଗଦେବା ଫଳରେ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିପାରେ । ଏଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଗଦେବା ଫଳରେ ମନୁଷ୍ୟ ନକହି ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଣୀ ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଯାହାଫଳରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେବଳ ପ୍ରାଣିତ୍ଵରେ ସୀମିତ ରହିବ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ମନୁଷ୍ୟର ଯେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥୁଲା ତାହାର କ୍ଷୟ ଘଟିଲା ।

ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ନକରି କେବଳ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ, ଏଠାରେ ମନୁଷ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ଘଟି କେବଳ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥରେ ସୀମିତ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର ଏହି ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତାରୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ପ୍ରାଣିତ୍ୱ, ବିଚାରଶୀଳତା ଓ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ହେବା ଫଳରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ଘଟିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତା ସହ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତାକୁ ମିଶାଇଦେଲେ ଏହି ଲକ୍ଷଣ ବିଶିଷ୍ଟ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରଜ୍ଞାବାନ୍ ମନୁଷ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଖୁବ୍ ସୀମିତ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟଭଳି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଏକତ୍ରୀକରଣ ହେବ ସେତେବେଳେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧିଘଟିବ, ମାତ୍ର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହେବ ।

ଏହାଫଳରେ ଯେଉଁ ଶ୍ରେଣୀଟି ସୃଷ୍ଟି ହେବ ସେମାନଙ୍କର କେବଳ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ରହିବ ସିନା, ବିଚାରଶୀଳତା ରହିବ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ତାହା ହେଲା ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ପର୍କ ।

ସମାଲୋଚନା – (୧) ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ; ଯଥା – ଦ୍ଵୀପ କହିଲେ ଜଳ ପରିବେଷ୍ଟିତ ଗୋଟିଏ ଭୂଖଣ୍ଡକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ଏହାର ବାସ୍ୟାର୍ଥରେ ଭୂତ, ଭବିଷ୍ୟତ୍ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନର ଲକ୍ଷଣଯୁକ୍ତ ସମସ୍ତ ଭୂଖଣ୍ଡ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଅଥବା କେତେକ ଶିଶୁଙ୍କର ଜନ୍ମହେବାଦ୍ୱାରା ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଠିକ୍ ସେହିପରି କୌଣସି କାରଣରୁ କେତେକ ଦ୍ବୀପ ଜଳମଗ୍ନ ହେଲେ ଅଥବା କେତେକ ନୂତନ ଦ୍ବୀପର ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ଦ୍ବୀପ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି କ୍ଷୟ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।

(୨) ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦେଲେ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଭିନ୍ନ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦେଲେ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଭିନ୍ନ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ତହିଁରେ ଯୋଗକଲେ, ସେହି ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ -ବୃଦ୍ଧି ଘଟେନାହିଁ । ଏହିପରି କରିବାଦ୍ଵାରା ପଦର ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ ଅସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦଦେଲେ ଅବଶିଷ୍ଟ୍ୟଶ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନୁହେଁ । ତାହା ସାଧୁ ମନୁଷ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥ । ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରେ ପଶୁ- ପକ୍ଷୀ-କୀଟ-ପତଙ୍ଗ ଜୀବମାନଙ୍କୁ ଯୋଗକଲେ ତାହା ପ୍ରାଣୀପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହୁଏ ।

(୩) ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ସାଧାରଣତଃ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ହୋଇଥିବାରୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଯାଥାର୍ଥ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ନିମିତ୍ତ କେବଳ ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖୁ ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ଏଥନିମିତ୍ତ ଏକାଧ୍ଵ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ତାରତମ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ।

(୪) ଗୋଟିଏ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରେ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ସଂଯୋଗ କଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧିହୋଇ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟହୁଏ ବୋଲି ବିଚାରିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧି ସହିତ ଦ୍ବିପଦତା ଯୋଗକଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହୁଏନାହିଁ । କାରଣ ଏହି ଗୁଣ ତିନୋଟି ମନୁଷ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦର ଗୁଣ ନୁହେଁ । ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ହୋଇଥିବାରୁ ଏତଦ୍ବାରା ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରେ ବାଙ୍ଗରାକୃତି ଗୁଣ ଯୋଗକଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।

(୫) କ୍ଷୟ – ବୃଦ୍ଧି ନିୟମ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେଉନା କାହିଁକି ତା’ର ଗାଣିତିକ କଳନା ବା ବିଚାର ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଗାଣିତିକ କଳନାଦ୍ୱାରା ବିସ୍ତୃତି କେତେ ବଢ଼ିଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେତେ କମିବ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେତେ ବଢ଼ିଲେ ବିସ୍ତୃତିର ବ୍ୟାପକତା କେତେ କମିବ ଏହା କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ନୂଆ ଲକ୍ଷଣର ସଂଯୋଗଦ୍ବାରା ଅଗଣିତ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପସ୍ଥିତ ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ ବାଦ୍ ଯାଇପାରନ୍ତି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ନୂଆ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଯୋଗ କରିବାଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ବାଦ୍ ପଡ଼ିପାରେ । ମାତ୍ର ଏଥ୍ ସହିତ କ୍ଷୟ-ବୃଦ୍ଧିର ନିୟମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନହୋଇ ବିସ୍ତୃତି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

୮. ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ବିଶେଷ କିମ୍ବା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଅଶ୍ବ, ବୃକ୍ଷ ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ମୂଇଁପଦ କୁହାଯାଏ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶୀତଳତା, ନମ୍ରତା, ମନୁଷ୍ୟତା, ଉଚ୍ଚତା ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିବିକ୍ତ ପଦ । ଏହିସବୁ ପଦମାନଙ୍କରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିଚୟ ନାହିଁ ।

ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସୂଚନା ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଇଁପଦଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ମାତ୍ର ଶୁଭ୍ରତା, କୃଷ୍ଣତା ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିବିକ୍ତ ପଦ ଅଟନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ ବିଶେଷଣଗୁଡ଼ିକ ମୂର୍ଖପଦ କିମ୍ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ହୋଇପାରନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉତ୍ତମ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବାରୁ ଉତ୍ତମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖପଦ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ଉତ୍ତମ’ ଶବ୍ଦଟି ଗୁଣର ବିଶେଷଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ମୂଇଁପଦଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ନ ହୋଇ ବିବିକ୍ତ ପଦଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରିବ । ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ ପଦ ହୋଇପାରେ ।

ମନୁଷ୍ୟ, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । କିନ୍ତୁ ଏହି ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ସେହି ପୁସ୍ତକ, ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ବିଶେଷପଦ । ସେହିପରି ଗୁଣବାଚକ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ମଧ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ ପଦ ହୋଇପାରେ । ବର୍ଷ, ସଦ୍‌ଗୁଣ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣବାଚକ ସାମାନ୍ୟ ପଦରୂପେ ଗୃହୀତ ହୁଅନ୍ତି କାରଣ ବର୍ତ୍ତ କହିଲେ ଧଳା, ନୀଳ, ନାଲି ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ ଓ ସଦ୍‌ଗୁଣ କହିଲେ ସନିଷ୍ଠା, ବଦାନ୍ୟତା, କର୍ମଠତା, ଧର୍ମପରାୟଣତା, ସହନଶୀଳତା ଇତ୍ୟାଦି ସାଧୁଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଗୋଟିଏ ଅମୂର୍ଖ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଥବା ବିଶେଷ ପଦଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବ କି ? ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ବହୁ ବାଦାନୁବାଦ ଘଟେ । କେତେକଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ଦ୍ଵିତୀୟ ମତଟି ହେଲା ଯେ, ଗୁଣବାଚକ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ତୃତୀୟ ମତାନୁଯାୟୀ ଅମୂର୍ଖ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ନୁହେଁ ବା ବିଶେଷ ନୁହେଁ । ଚତୁର୍ଥ ମତ ହେଲା ଯେ, କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବିଶେଷ ।
ଏହି ମତଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଅଛି –

(୧) ଯେଉଁମାନେ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୁଣର ନାମ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ସେହି ଗୁଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରକୁ ମଧ୍ୟ ସୂଚିତ କରାଏ । ମାନବିକତା ଗୁଣର ନାମ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

(୨) ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ । କାରଣ ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣ ସର୍ବଦା ଏକପ୍ରକାରର ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ବିଭିନ୍ନ ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ଶ୍ୱେତତ୍ଵ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ୱେତ ବସ୍ତୁ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ । ସାଧୁତା ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣ ହିସାବରେ ତାହା ସର୍ବଦା ଏକ । ତେଣୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷପଦ ।

(୩) କେଇସଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଶ୍ରେଣୀକରଣର ପ୍ରଶ୍ନ କେବଳ ବସ୍ତୁବାଚକ ପଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଠିପାରେ, ଅନ୍ୟ କେଉଁଠି ଏହା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(୪) ଅନ୍ୟ କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ବିଶେଷ ପଦ ଏବଂ କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କେବଳ ଗୋଟିଏମାତ୍ର ଗୁଣକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତାହା ବିଶେଷ ପଦ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ ବସ୍ତୁରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର, ସବୁଆଡ଼େ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁହିଁ ବୁଝାଏ; ଯଥା – ସମତ୍ୱ, ତ୍ରିକୋଣତ୍ଵ, ଚତୁଷ୍କୋଣତ୍ୱ ଇତ୍ୟାଦି । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତେକ ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ, ତାହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ବର୍ଣ୍ଣପଦ ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, ଲୋହିତତ୍ୱ, କୃଷ୍ଣତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ, ତେଣୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ସାଧୁତା ପଦ ସତ୍ୟ-ନିଷ୍ଠା, ଦାନଶୀଳତା, ସଚ୍ଚରିତ୍ରତା ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ନାମ । ତେଣୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।

ଏହି ମତବାଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁପ୍ରକାର ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ଓ କେଉଁପ୍ରକାର ଗୁଣବାଚକ ପଦବିଶେଷ ଏହି ବିଷୟରେ ମତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।

(କ) ମତରେ ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅଥବା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ଗୁଣମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ନାମ, ସେଗୁଡ଼ିକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ତେଣୁ ବର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, ଲୋହିତତ୍ଵ, ନୀଳତ୍ୱ, କୃଷ୍ଣତ୍ବ ଇତ୍ୟାଦି । ତେଣୁ ବର୍ଣ୍ଣ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ସେହିପରି ଶ୍ୱେତତ୍ଵ, କୃଷ୍ଣତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ହୋଇପାରେ ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।

(ଖ) ଭାରତୀୟ ତର୍କବିତ୍ ଅମ୍ବିକା ଚରଣ ମିତ୍ରଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତାହାହିଁ କେବଳ ସାମାନ୍ୟପଦ । ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ପ୍ରକାରତଃ ଭିନ୍ନ ନହୋଇ ପରିମାଣତଃ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ, ତାହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ମତରେ ବର୍ଣ୍ଣରେ ପ୍ରକାରଭେଦ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ, କିନ୍ତୁ ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, କୃଷ୍ଣତ୍ବ ଇତ୍ୟାଦିରେ ପ୍ରକାରଭେଦ ନଥ‌ିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ । ଉଭୟଙ୍କ ମତରେ ସମତ୍ଵ, ତ୍ରିକୋଣତ୍ଵ, ବୃହତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ବିଶେଷ ପଦ କାରଣ ।

୯. ଲାକ୍ଷଣିକ ଏବଂ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ । ନାମଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ କି ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ସଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ତ୍ରିଭୁଜ, ମନୁଷ୍ୟ, ବର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ରାମ, ଯଦୁ ଓ ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନତାକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୋଇଥାଏ ।
ମାତ୍ର ଯେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା କେବଳ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସୂଚିତ ହୁଏ, ମାତ୍ର ଉଭୟ ସୂଚିତ ହୁଏ ନାହିଁ; ତାହାକୁ ଅଲାକ୍ଷଣ ବା ଅଲକ୍ଷଣିକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ, ମଧୁ, ବୃତ୍ତତ୍ଵ, ଶ୍ଵେତତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି । ରାମ, ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ନାମଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷକୁ ବୁଝାନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର କୌଣସି ଗୁଣର ସୂଚନା ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ଲାକ୍ଷଣିକ ଓ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦର ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

ଲାକ୍ଷଣିକ ବା ସଲକ୍ଷଣ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ :
(କ) ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଜାତିବାଚକ ପଦ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଗ୍ରହ, ଅଧ୍ୟାପକ ଇତ୍ୟାଦି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି।
ବିଶେଷ ପଦ – ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ,ମେଘଦୂତର ରଚୟିତା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦ ଏଠାରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷକୁ ସୂଚିତ କରାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୁଣକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଉଅଛି ।
(ଗ) ସମସ୍ତ ବିଶେଷଣ ପଦ – ସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତି, ବୁଦ୍ଧିମାନ ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ଗୁଣକୁ ଚିହ୍ନାଇ ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।
ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ:
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ; ଯଥା – କଟକ, ମହାନଦୀ, କାଳିଦାସ ଇତ୍ୟାଦି ପଦର ନାମକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରୁଅଛି ମାତ୍ର ସେମାନଙ୍କର ସାମାନ୍ୟ ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ କରୁନାହିଁ ।
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ବିଶେଷ ପଦ – ସମତା, ତ୍ରିଭୁଜତ୍ୱ, ବୃତ୍ତତ୍ବ, ସାଧୁତା ଇତ୍ୟାଦି କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅନନ୍ୟ ଗୁଣର ନାମ । ଏମାନଙ୍କର ପ୍ରକାରଭେଦ ନଥ‌ିବାରୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ଭାବେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ ନା ଅଲାକ୍ଷଣିକ – ଏହି ପ୍ରଶ୍ନକୁ ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।

ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ ନା ଅଲାକ୍ଷଣିକ – ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ କହିଲେ ସ୍ବକୀୟ ନାମ; ଯଥା – ରାମ, ଯଦୁ, କଟକ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି କୌଣସି ଜାତି ବା ଶ୍ରେଣୀକୁ ନ ବୁଝାଇ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟବହୃତ ନାମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

(୧) ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ପଦ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ।
ଏମାନଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି ମାତ୍ର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ । ଏହି ନାମଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଚିହ୍ନେଇ ଦେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାପାଇଁ, ତାଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ତାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ପୁଣି ଏହି ନାମଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ଆକସ୍ମିକ ଭାବରେ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ନାମବାଚକ ପଦ ପାଖରେ ସେପରି କିଛି ଲକ୍ଷଣମାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ । ତେଣୁ ନାମ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ଅର୍ଥହୀନ ଚିହ୍ନମାତ୍ର ।

ଅବଶ୍ୟ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ଦିଆଯାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟବାନ୍ ବାଳକକୁ ଭୀମ, ଗୋଟିଏ ବାଳିକା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବତୀ ହୋଇଥିବାରୁ ତାକୁ ସୁନ୍ଦରୀ ନାମ ଦିଆଯାଇପାରେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଜଣେ ଗୋରା ବାଳକକୁ ଗୋରାଚାନ୍ଦ ବୋଲି ମଧ୍ୟ ଡକାଯାଇପାରେ । ଜଣେ ମୂର୍ଖର ନାମ ଗଣେଶ, ଜଣେ ଦରିଦ୍ରର ନାମ କୁବେର, ଜଣେ ଅନ୍ଧୁଣୀର ନାମ ସୁଲୋଚନା କିମ୍ବା ଜଣେ ନୃଶଂସ ପ୍ରକୃତିର ଝିଅର ନାମ ସରଳା ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ସେହିପରି କେବଳ କୋଠାଘର ଥ‌ିବା ଗାଁର ନାମ ଛଣଘର ଦିଆଯାଇପାରେ । ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ କୌଣସି ନାମ ସହିତ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ମିଲ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।

(୨) ଜେଭସଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ।
ତାଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ବା ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି । ସେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ‘ଭାରତବର୍ଷ’ ଗୋଟିଏ ଦେଶର ନାମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ବାଚ୍ୟର୍ଥ ଅଛି ଏବଂ ଭାରତର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭୌଗୋଳିକ ସ୍ଥିତି, ଜଳବାୟୁ, ଭାଷା, ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ଆଚାର, ବ୍ୟବହାର, ରୀତି-ନୀତି, ଶାସନ ପଦ୍ଧତି ଗୁଣ ବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି ।

ତେଣୁ ଭାରତବର୍ଷ ପଦଟିର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥିବାରୁ ଏହା ଲାକ୍ଷଣିକ ବା ସଲକ୍ଷଣଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।
ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥିବାହେତୁ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅନ୍ୟପଦ ତୁଳନାରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ । ମନୁଷ୍ୟ, ଭାରତୀୟ ଓ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ପଦମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ତେଣୁ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ କହିବା ଅଯୌକ୍ତିକ ଅଟେ ।

(୩) ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହୁଏ ।
ଗୋଟିଏ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ନୂତନ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ନାମ ଅଧ୍ୟାପକମାନଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଥମତଃ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ; କିନ୍ତୁ ପରେ ଯେତେବେଳେ ଅଧ୍ୟାପକମାନେ ସେହି ପିଲାମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଧୀରେ ଧୀରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାମ ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହୋଇଥାଏ । ଧରାଯାଉ ଜଣେ ଛାତ୍ରର ନାମ ରସାନନ୍ଦ ଅଟେ ।

ଯେତେବେଳେ ସେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ନୂତନଭାବରେ ଆସେ ତା’ନାମ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପରେ ସେ ଯେତେବେଳେ ସାଙ୍ଗ, ସାଥୀ, ଶିକ୍ଷକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ କୌତୁକ ବା ମଜାକଥା କହି ହସେଇ ପାରିଲା ସମସ୍ତେ ତା’ର ନାମକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲେ ଓ ତାହା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହେଲା । ତେଣୁ ଯେକୌଣସି ନାମ ବା ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପରିଚୟ ପୂର୍ବରୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ, କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ ।

(୪) ବୋସାକେଙ୍କ ମତରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ।
ତେଣୁ କୌଣସି ନାମର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ କହିବା ଅମୂଳକ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ବିଶେଷପଦ ଲକ୍ଷଣସୂଚକ ବିଶେଷ ପଦଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଜେଭନ୍ସ ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର ପଦର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନ କରି ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ସର୍ବାଧୁକ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଲକ୍ଷଣସୂଚକ ବିଶେଷ ପଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ବିଶେଷ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାମରୁ ସୂଚିତ ହୁଏନାହିଁ ।

(୫) କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଦୁଇଟି କାରଣରୁ ଅଲକ୍ଷଣ ଅଟେ । ପ୍ରଥମତଃ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଟେ । ପିତାମାତା ପୁତ୍ର, କନ୍ୟାଙ୍କର ନାମ ଦେଲାବେଳେ ଅତି ପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଭାବରେ ଖୁସିହୋଇ ଯାହା ମନକୁ ଆସିଲା ଦେଇଥାନ୍ତି । ସେଥ୍ରେ କୌଣସି ଅଭିପ୍ରେତ ଅର୍ଥ ନଥାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ ଯେଉଁସବୁ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଗୁଣକୁ ଜେଭନ୍ସ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ତାହା ତର୍କସମ୍ମତ ନୁହେଁ ।

ସମାଲୋଚନା – ଉପରୋକ୍ତ ମତଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସାଧାରଣତଃ ମିଲ୍କଙ୍କ ମତଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ କାରଣ ଯଥାର୍ଥରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ଅଟେ । ମିଲ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦମାନଙ୍କ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଆକସ୍ମିକ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ଜାତିଗତ ସାମାନ୍ୟ ତଥା ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରି ବିଚାର କରିଥିଲେ । ଜେଭସ୍ ଓ ଏ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଆଲୋଚନାରେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣୀୟ ବୋଲି ମାନିନେବାକୁ ହେବ । ତାଙ୍କର ଏହି ମତକୁ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼, ବୋସାକେ ଆଦି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

୧୦. ଭାଷା କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ?
Answer:
ଭାଷା ହେଉଛି ମାନବ ସମାଜ ପାଇଁ ଭଗବାନଙ୍କର ଏକ ଅତୁଳନୀୟ ଦାନ ଅଟେ । ଏହା ମନୁଷ୍ୟର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ମନର ଭାବନାକୁ ଭାଷା ଦ୍ବାରା ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
ସାପିର୍‌ଙ୍କ ମତରେ – ‘‘ଭାଷା ମାନବୀୟ ଏବଂ ଅସ୍ବାଭାବିକ ଭାବେ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବା ସଙ୍କେତମାନଙ୍କର ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା ଦ୍ଵାରା ଭାବ, ଅନୁଭବ ଓ ଆବେଗ ଆଦିକୁ ପ୍ରେରଣ କରିବାର ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ ।’’

ହେନେରୀ ସୁଇଙ୍କ ମତରେ – ‘‘ଭାଷା ବାକ୍-ଧ୍ବନିକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଚିନ୍ତା ବା ଭାବରାଜି ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରି ଆମେ ଯୁକ୍ତି କରିଥାଉ । ଭାଷାକୁ ଠିକ୍ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ୍‌ । ଯଦି ଭାଷା ଠିକ୍ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରା ନଯାଏ, ତେବେ ତାହା ନିରର୍ଥକ ହୋଇଯାଏ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାରକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । (୧) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବା ଜ୍ଞାପନାମୂଳକ, (୨) ଭାବାବେଗମୂଳକ, (୩) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁଜ୍ଞାନମୂଳକ ।

ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର – ଏହାକୁ ସୂଚନାତ୍ମକ ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ସୂଚନା ପ୍ରଦାନରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର ବହୁଳ ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ । ତେଣୁ ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ବା ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ ବାକ୍ୟ ସୂଚନାତ୍ମକ ବା ତଥ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଯୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଏହାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ବଡ଼ ନଦୀ । ହୋଇପାରେ । ସମସ୍ତ ସମ୍ବଳିତ ବାକ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ସେଥପାଇଁ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବଳିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ, ମହାନଦୀ ଓଡ଼ିଶାର ବଡ଼ ନଦୀ ।

ଭାବାବେଗର ବ୍ୟବହାର – ବ୍ୟକ୍ତିର ଭାବ, ଆବେଗ ଓ ଅନୁଭବ ଆଦିରେ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ, ତାହାକୁ ଭାବାବେଗ ବ୍ୟବହାର କୁହାଯାଏ । ଭାଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣେ ଅନ୍ୟ ଜଣକୁ ଉତ୍ତେଜିତ କରିପାରେ । ପଦ୍ୟର ଲାଳିତ୍ୟ ଓ ମନୋରମ ଶବ୍ଦ ଯୋଜନା କବି ମନରେ ରୋମାଞ୍ଚ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଯଥା- କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ ଅଟେ ।

ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ଭାଷାରେ – ‘‘ମୋ ଜୀବନ ପଛେ ନର୍କେ ପଡ଼ିଥାଉ, ଜଗତ ଉଦ୍ଧାର ହେଉ’’ ।
ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକର ବ୍ୟବହାର – ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକର ବ୍ୟବହାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦ୍ବାରା ଜଣେ ଅନ୍ୟ ଜଣକୁ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ । ଯଥା – ଦୟାକରି ବାହାରେ ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତୁ । ଧୂମପାନ କର ନାହିଁ । ସକାଳୁ ଭ୍ରମଣ କର ।

ସମାନୁଭୂତିମୂଳକର ବ୍ୟବହାର – ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେ ସମାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇବା, ସ୍ବାଗତ କରିବା, ଇତ୍ୟାଦି ଭାଷା ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା – ସୁପ୍ରଭାତ, ହାଏ, ହ୍ୟାଲୋ ! ଇତ୍ୟାଦି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 3 ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତି, ସମସ୍ୟା ଓ ପଦ୍ଧତି ଆରୋହାନୁମାନ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନା Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଅବରୋହାନୁମାନରୁ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଉପକ୍ରମଣର କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(i) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଏକ ବା ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟରୁ ସର୍ବଦା ନିଃସୃତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସର୍ବଦା ଏକାଧ୍ଵ ଯୁକ୍ତି ବାକ୍ୟରୁ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ହୋଇ ନ ପାରେ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସବୁ ସମୟରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଅବରୋହାନୁମାନରେ କେବଳ ମାତ୍ର ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆକାରଗତ ଓ ବସ୍ତୁଗତ ଉଭୟପ୍ରକାର ସତ୍ୟ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇଥାଏ ।
(iv) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବଚନଗୁଡ଼ିକର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପରୀକ୍ଷା ନ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବା ହେତୁବଚନଗୁଡ଼ିକୁ ବାସ୍ତବ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
(v) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟରୁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରୁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହେବାକୁ ହେଲେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ- କାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼େ ।

୨. ଅବରୋହାନୁମାନ ଓ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(i) ଅବରୋହାନୁମାନ କେବଳ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଦତ୍ତ ତର୍କ-ବଚନଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ କିମ୍ବା ଭୁଲ୍, ସତ କିମ୍ବା ମିଛ ତାହା ଅବରୋହାନୁମାନର ପରିସରଭୁକ୍ତ ନୁହେଁ; ମାତ୍ର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଛି କି ନାହିଁ ତାହା ଜାଣିବା ନିହାତି ଦରକାର । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଛି, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ । ମାତ୍ର ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ନିଃସୃତ ହେଉ ନାହିଁ, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ସତ ହୋଇଥିବା ଦରକାର । ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ସତ ହୋଇଥୁଲେ ଯାଇ ଏଥୁରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ ହୋଇପାରିବ । ତେଣୁ ଆରୋହାନୁମାନ ଉଭୟ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଏବଂ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଆଧାରିତ।
(ii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆମେ କେତେକରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ରୁ ‘ସାର୍ବିକ’ ରେ ଉପନୀତ ହେଉ; ମାତ୍ର ‘ବିଶେଷ’ କିମ୍ବା ‘ସମସ୍ତ’ରେ ଉପନୀତ ହେଉ ।
(iii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ‘କେତେକ’ ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବଧାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଆମେ ଅତିକ୍ରମ କରୁ । ଏତାଦୃଶ ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମଣକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର ଅବରୋହାନୁମାନରେ ଏଭଳି କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନ ନ ଥାଏ ।
(iv) ଆରୋହାନୁମାନ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଅବରୋହାନୁମାନ କିନ୍ତୁ ଏହା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନ ହୋଇ ଚିନ୍ତାର ମୂଳସୂତ୍ର; ଯଥା – ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ, ବିରୋଧବାଚକ ନିୟମ ଏବଂ ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥାଏ ।

୩. ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟାମାନ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଗି ଆରୋହାନୁମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅନୁଭୂତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯେ, ଏହି ଲୋକଟି ମୃତ ବା ସେହି ଲୋକଟି ମୃତ ଅଥବା ଏହି ଲୌହଖଣ୍ଡ ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ-ଇତ୍ୟାଦି ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଅଟନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ’ ଅଥବା ‘ସବୁ ଲୁହା ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ’ – ଏପରି ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ତଥାକଥ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ଅନୁଭୂତିରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

କାରଣ ଆମର ଅନୁଭୂତି ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ ଅଟେ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଏପରି ସୀମିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ତଥାକଥୁତ ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ କିପରି ? ଏହାହିଁ ହେଉଛି ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା ।

୪. ଆରୋହାନୁମାନର ବିଭିନ୍ନ ସୋପାନମାନଙ୍କର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ସଂଜ୍ଞା, ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ଅପସାରଣ ।
(ii) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(iii) ସାର୍ବିକୀକରଣ
(iv) ପ୍ରମାଣ
(v) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ।

୫. ସବଳ ଉପମା କ’ଣ ତାହା ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଥ‌ିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ସବଳ ଉପମା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ । ଯଥା – ‘ପୃଥ‌ିବୀତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ ଅଧୁଷିତ’ ।

୬. ଦୁର୍ବଳ ଉପମା କ’ଣ ତାହା ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥୁବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ; ଯଥା – ‘‘ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ, ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ବିବେକ ରହିଛି ।’’

୭. ଉଭୟ ପୃଥ‌ିବୀ ଏବଂ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରକାରର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ? ଚାରିପଟେ ବୁଲନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କର ଭୂମି, ସମୁଦ୍ର ଏବଂ ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଅଛି । କରାଯାଏ । ତେଣୁ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛନ୍ତି । ଏହା କି ପ୍ରକାରର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
Answer:
ଏହି ଉଦାହରଣଟି ଗୋଟିଏ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ।

୮. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସଂଜ୍ଞା ଦିଅ ।
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନକରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ସୀତା ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
ଏଲିସ ମରଣଶୀଳ ।
…………….
_______________
∴ ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ।

୯. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ କ’ଣ ?
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ ଅସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
୧ମ ଦୃଷ୍ଟି ସିଂହ ଧୂସର ।
୨ୟ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।
୩ୟ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।
……………………
___________________
ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।

୧୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ରହିଛି; ଯଥା –

• ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୁଏ ।
• ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ ।
• ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶେଷତ୍ଵ ।
• ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ- କାରଣ ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ।

୧୧. ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କ’ଣ ?
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶେଷତ୍ବ । ଯେଉଁଠାରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଅନୁମାନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ । ଏହାଦ୍ବାରା ଅଧ‌ିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧ୍ଵଗତ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଏ; ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଜାତିର କେତେକ ବସ୍ତୁର ଜ୍ଞାନରୁ ସେହି ଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଏ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ ତାହା ଆରୋହାନୁମାନ ପଦବାଚ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୧୨. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକାରଭେଦ କର ।
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା –

• ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ;
• ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ;
• ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ ।

୧୩. ନିମ୍ନଲିଖିତ ମନ୍ତବ୍ୟ ଉପରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଦିଅ ।
(କ) ଅବରୋହାନୁମାନ ସିଦ୍ଧ କିମ୍ବା ଅସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କିମ୍ବା ଅଯୌକ୍ତିକ ହୋଇପାରେ ।
(ଖ) ଆରୋହ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ରହିତ ଅଟେ ।
Answer:
(କ) ଅବରୋହାନୁମାନ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁ ବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ନିହିତ, ତେବେ ଅନୁମାନଟି ସିଦ୍ଧ, ନଚେତ୍ ତାହା ଅସିଦ୍ଧ । ଏଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ସମର୍ଥନ ଯୋଗାଇବା ନିମନ୍ତେ ହେତୁ – ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସମର୍ଥ । କାରଣ ସିଦ୍ଧ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟଠାରୁ କଦାପି ବ୍ୟାପକତର ନୁହେଁ । ଆରୋହାନୁମାନ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ।

ଏଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ । ତେଣୁ ଏହାର ସମସ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହୋଇଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ । ସୁତରାଂ ଏହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ସିଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ; କିନ୍ତୁ ସାମାନ୍ୟକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଭାବେ କରାଯାଇଛି କି ତାହା ଅଯୌକ୍ତିକ ଏହା ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖିବା ନିମନ୍ତେ ଏଠାରେ ଅବକାଶ ରହିଛି । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯଦି ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଉ ଅଥଚ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଆଦୌ ମିଳେ ନାହିଁ ଅଥବା ଯଦି ସାମାନ୍ୟକରଣଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ତାହା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

କିନ୍ତୁ ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ତଥା ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରହିଛି କି ନା ତା’ର ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ଯତ୍ନବାନ୍ ନ ହୋଇ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାନ୍ୟକରଣରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉ, ତେବେ ସ୍ପଷ୍ଟତଃ ତାହା ଅଯୌକ୍ତିକ ।

(ଖ) ଆରୋହ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆମେମାନେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେଉ କିଭଳି ? ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିର ପରୀକ୍ଷାକରି ଅତୀତ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍ ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କହିବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ କିଭଳି ? ଦୃଷ୍ଟ ଓ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ଓ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର କି ? ହିଉମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ରହିତ । ତାଙ୍କ ମତରେ, ଆମ୍ଭେମାନେ ଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଅଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟକ ସମସ୍ତ ଉକ୍ତି ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ କଦାପି ନିଶ୍ଚିତିମୂଳକ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଏଠାରେ ଭିନ୍ନ ମତପୋଷଣ କରନ୍ତି ।

ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଯଦି ସଂପୃକ୍ତ ବିଷୟଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିଥାଉ, ତେବେ ଆରୋହ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବପର । ଯେଉଁ କାରଣରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗୋଟିଏ ପରିସ୍ଥିତିର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଛି; ସେହି କାରଣରୁ ଅତୀତରେ ମଧ୍ୟ କେବଳ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥ୍ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତରେ ମଧ୍ୟ ତାହାହିଁ ହେବ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଦୃଷ୍ଟ ଓ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ଓ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ।

୧୪. ଆରୋହାନୁମାନର ଆବଶ୍ୟକତା ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଖାଯାଏ :
(i) ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୋଟିଏ ଅସୀମ ବ୍ୟାଚ୍ୟାର୍ଥବିଶିଷ୍ଟ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବିଷୟକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(ii) ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସ୍ଥାପନ କରେ ।
(iii) ଆରୋହାନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ସହାୟତା କରିଥାଏ ।

୧୫. ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିତ୍ତିକାନୁମାନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବାକୁ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅପରଟିର ରୂପ, ଗୁଣ, କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ଦେବାକୁ ଉପମା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭଭିକାନୁମାନକୁ ଉପମାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ Analogia ଶବ୍ଦରୁ Analogy ବା ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ ନିଷ୍ପନ୍ନ ବୋଲି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, Analogia କହିଲେ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ଆନୁପାତିକ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ ନିଷ୍ପନ୍ନ ବୋଲି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, Analogia କହିଲେ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ଆନୁପାତିକ ସାଦୃଶ୍ୟ ବୋଲି ବୁଝୁଥିଲେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ୧ : ୨ :: ୨: ୪

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ଅବରୋହ ଓ ଆରୋହ ।
Answer:
(a) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ କି ନୁହଁନ୍ତି ପରୀକ୍ଷା ନ କରି ମଧ୍ୟ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣୀଶୀଳ । ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଗୃହୀତ ।
(b) ଅବରୋହାନୁମାନରେ କେବଳ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ବା ବୈଧତା ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଆକାରଗତ ଓ ବାସ୍ତବ ଉଭୟ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ।
(c) ଜେଭନ୍ସ ଅବରୋହକୁ ରଜ୍ଜୁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ଆରୋହକୁ ତାହାର ବିପରୀତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।
(d) ବେକନ୍ ଆରୋହକୁ ଅଧିରୋହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ଅବରୋହକୁ ଅବତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି ।

୨. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ ମୁଖ୍ୟ ବା ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାପାଇଁ ବଳ ରାଶି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

୩. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ତଥାକଥ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ଥାଏ, ତାହା ହେଉଛି ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ । ଏହା ତିନିଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା – (a) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ (b) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ (c) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ ।
ଯେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନ ଥାଏ, ତାକୁ ତଥାକଥିତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା – (a) ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ (b) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ (c) ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧନମୂଳକ ନୀତି ।

୪. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନକରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହାରଣ – ଯୋଶେଫ୍ ମରଣଶୀଳ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ।
ଯୋଶେଫ୍ ମରଣଶୀଳ ।
……………………….
……………………….
_____________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
୧ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୨ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୩ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
……………………….
……………………….
_____________________
∴ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
(୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଥାଏ ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନଥାଏ ।
(୨) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।

୫. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
(a) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷରୁ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ଅନୁମାନ କରାଯାଉଥିବା ସ୍ଥଳେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କର ସାଦୃଶ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।
(b) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଭିଭି ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ, କେବଳ ଲକ୍ଷଣଗତ ସାଦୃଶ୍ୟ ହିଁ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି ।
(c) ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନିଶ୍ଚିତ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ।

୬. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଏବଂ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାବେଳେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥ‌ିବାବେଳେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଅବାଧୂତ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଉଭୟ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନିଶ୍ଚିତ, କାରଣ ଏଠାରେ କାରଣିକତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।

୭. ସବଳ ଉପମା ଓ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ସବଳ ବା ସାଧୁ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା- ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ-ଅଧ୍ୟଷିତ । ଏହା ସବଳ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥ‌ିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ବିବେକ ରହିଅଛି ।
ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରୋହାନୁମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ଓ ଏହାର ପ୍ରକୃତି କିଭଳି ?
Answer:
ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ସମଜାତୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାନିଚୟର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ପଦ୍ଧତିର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ; ଯଥା- କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ (Law of causation) ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (Law of uniformity of nature) ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉକ୍ତ ବିଶେଷ ଶ୍ରେଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ (Real) ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମଣିଷମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଆମେ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଟି ସ୍ଥାପନ କରୁ ।

ଉପରିଲିଖ୍ ଅନୁମାନର ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଥିବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(i) ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆମେ ‘କେତେକ’ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ରୁ ‘ସାର୍ବିକ’ରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ‘କେତେକ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ବାସ୍ତବାନୁଭୂତିରୁ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ଉପନୀତ ହେଉ ।

(ii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ‘କେତେକ’ ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ ‘ସାର୍ବିକ’ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବଧାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ଏହି ବ୍ୟବଧାନଟିକୁ ଆମେ ଅତିକ୍ରମ କରୁ । ଏତାଦୃଶ ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମଣକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ (Inductive Leap) କୁହାଯାଏ । ତାର୍କିକ ବେନ୍ (Bain) ଆରୋହ ଲମ୍ଫନକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ ଏଭଳି ବ୍ୟବଧାନ ନାହିଁ ତାହାକୁ କୌଣସିପ୍ରକାରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ।

(iii) ଆରୋହାନୁମାନ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ସମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏକ ସମାନ କାରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର କଥା ଯେ, କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଏ ପୃଥ‌ିବୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ଏକ କାରଣ ରହିଛି । ନଞର୍ଥକଭାବରେ କହିଲେ, ଏଠାରେ ଏଭଳି କୌଣସି ଘଟଣା ବା ବାସ୍ତୁ ନାହିଁ ଯାହାର କାରଣ ନାହିଁ ।

(iv) ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷ ଓ ସାମାନ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ହୁଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି କିଭଳିଭାବରେ ଏହା ଅତିକ୍ରମ କରିବା ସମ୍ଭବ । ଆମର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଜ୍ଞତା ବା ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତିଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ସର୍ବଦା ସୀମିତ । ଯେପରି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଆମେ କେତେକ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିପାରୁ; କିନ୍ତୁ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା କୌଣସି ମଣିଷ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ, ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନରୁ ସାର୍ବିକ ଜ୍ଞାନ କିଭଳି ସମ୍ଭବପର ହେଉଛି ? ଏହାର ଉତ୍ତରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ମୌଳିକ ନିୟମକୁ ଭିଭିକରି ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ସାର୍ବିକ ଜ୍ଞାନରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

ତେଣୁ ଉଲ୍ଲିଖୂତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, କେତେକ ସମଜାତୀୟ ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରସୂତ ଅଧିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ଏକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।

୨. ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା (Necessity of Induction) କ’ଣ ଲେଖ ।
Answer:
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ବିଷୟ ସହ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ହେଉଛି ଅନୁମାନ । ଅନୁମାନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ଅବରୋହ ଅନୁମାନ (Deductive Inference) ଏବଂ ଆରୋହ ଅନୁମାନ (Inductive Inference) । ଏହି ଦ୍ବିବିଧ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଗୁରୁତ୍ଵ ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ।
ପ୍ରଥମତଃ, ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ହେତୁବଚନକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ, ତା’ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତତଃ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ସାର୍ବିକବଚନ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । କାରଣ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ଯଦି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକବଚନ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାନୁସାରେ ସେଠାରେ କୌଣସି ବୈଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଲାଭ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।
ପୁନଶ୍ଚ ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତି ବା ନ୍ୟାୟଟି ବୈଧ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣୀୟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ –

ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଅମର ଅଟନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମଣିଷ ଅଟନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ଅମର ଅଟନ୍ତି ।

ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟଟି ବୈଧତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ଏକ ବୈଧ ନ୍ୟାୟ, ଯାହା ‘ବାରବାରା’ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ହେତୁବଚନର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଯଦି ଉକ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲା ତା’ହେଲେ ଏଥରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଦତ୍ତ ହେତୁବଚନ ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତହିଁରୁ ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ବାସ୍ତବରେ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଠାରେ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଅମର ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ହେତୁବଚନଟିର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଉକ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵର ହେତୁ ଅଟେ ।

ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଏଭଳି ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତି ବା ନ୍ୟାୟର ସାବିକ ହେତୁବଚନର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା (Material truth) କିପରି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ ? ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତରରେ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ସାର୍ବିକ ବଚନ ଯଦି ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧ (Axiom) ନିୟମ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର କୌଣସି ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ ନାହିଁ । ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ଯେପରି ବିରୁଦ୍ଧ ନିୟମ (Law of contradiction), ଯାହା ଘୋଷଣାକରେ ଯେ, ‘କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକା ସମୟରେ ‘ଧଳା’ ଏବଂ ‘ଅ-ଧଳା’ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା ଗୋଟିଏ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ । ଏହାକୁ ବିନା ପ୍ରମାଣରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ତଥାପି ଏ ସମସ୍ତ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ସଂଖ୍ୟାରେ ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କୌଣସି ସାର୍ବିକବଚନକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବ୍ୟାପକତର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସାର୍ବିକବଚନଠାରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ଲାଭ କରାଯାଏ; ସେହି ସାର୍ବିକବଚନକୁ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ଏବଂ ଏମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ କମ୍ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଏହି ସାର୍ବିକବଚନଟିକୁ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ବ୍ୟାପକତର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସାର୍ବିକ ବଚନରୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲାଭ କରାଯାଇଛି; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ସାର୍ବିକବଚନଠାରୁ କୌଣସି ବ୍ୟାପକତର ସାର୍ବିକବଚନ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହାକୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସାର୍ବିକବଚନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ଲାଭ କରାଯାଏ ନାହିଁ ସେ ସମସ୍ତ ସାର୍ବିକ ବଚନକୁ କିଭଳିଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ ?

ଏହାର ଉତ୍ତରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏପ୍ରକାର ବଚନକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିହେବ । ସୁତରାଂ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ନିମନ୍ତେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ରହିଛି । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ସମଗ୍ର ତର୍କର ମୂଳଭିତ୍ତି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ।

ପୁନଶ୍ଚ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ସାର୍ବିକ ବା ସଂପୂର୍ଣ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା । ଏହି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ ଉଭୟ ଆକାରଗତ ଓ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା (Formal truth and Material truth) ଅଟେ । ସାବିକ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ନିହିତ ଥାଏ । ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏପରି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ କହେ ଯେ, ବିଶ୍ବର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି ଓ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ସମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏକ ସମାନ କାରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ ବା ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରିଥାଏ ।
ବିଜ୍ଞାନର ଉନ୍ନତି ତଥା ଅଗ୍ରଗତି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ସାଧୂତ ହେଉଛି । ବିଜ୍ଞାନର ନୂତନ ଉଦ୍ଭାବନ ଓ ଆବିଷ୍କାର ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ମନୁଷ୍ୟର ଶକ୍ତି ଓ ଅଧିରକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରୁଛି ।

୩. ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା ଏବଂ ତାହାର ସମାଧାନ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ନିମନ୍ତେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଆମ ଅଭିଜ୍ଞତା ଏବଂ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଦୈନନ୍ଦିନ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ‘ଏହି ଲୋକଟି ମୃତ ବା ସେହି ଲୋକଟି ମୃତ’, ଅଥବା ‘ଏହି ଲୌହଖଣ୍ଡ ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଥାଏ’ – ଇତ୍ୟାଦି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଅଟନ୍ତି ।

କିନ୍ତୁ ‘ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ ଅଥବା ‘ସବୁ ଲୁହା ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ’- ଏପରି ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ ଅଟେ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଏପରି ସୀମିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ତଥାକଥ୍ତ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କିପରି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇ ପାରିବ ? ଏହା ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା ।

ଏହି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟାକୁ ମିଲ୍ (Mill) ପ୍ରାଞ୍ଜଳଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ‘‘କେତେକ ସ୍ଥଳରେ କାହିଁକି, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ବୋଲି ମନେକରାଯାଏ । ଅଥଚ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସ୍ଥଳରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହେଲେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ନ ଥାଇ ବହୁ ସମଲକ୍ଷଣବିଶିଷ୍ଟ ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ତଥା ଅସଂଖ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସହଜ ହୁଏ ନାହିଁ ?’’

କିନ୍ତୁ ତାର୍କିକମାନେ ଏହି ସମସ୍ୟାର ଏକ ସୁସଂହତ ସମାଧାନ ଦେବା ନିମନ୍ତେ ସକ୍ଷମ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ସେମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ମଣିଷର ଜ୍ଞାନ କେତେକ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମ ଜ୍ଞାନରାଜ୍ୟରେ ଆକାରଗତ ନିୟମ ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ‘ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ’ ଓ ‘କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ’ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ କହେ ଯେ, ଏହି ବିଶ୍ଵରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦାର୍ଥର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି ।

କାରଣ ବିନା କୌଣସି ଘଟଣା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ନିୟମର ଅନୁଗାମୀ; ଗୋଟିଏ ଅବସ୍ଥାର ଯଦି ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ତା’ହେଲେ ପ୍ରକୃତି ଏକାଭାବରେ ଆଚରଣ କରିବ । ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ଦୁଇଟି ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମର ସହାୟତାରେ କେତେକ ବସ୍ତୁର ଅଭିଜ୍ଞତାଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନରୁ ସେହିଜାତୀୟ ସକଳ ବସ୍ତୁବିଷୟକ ଜ୍ଞାନ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।

ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ, ହରି ପ୍ରଭୃତି ମଣିଷମାନଙ୍କୁ ମରିବାର ଦେଖ୍ ସେମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବିଷୟରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରାଯାଇପାରେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ହେବୁ ଯେ, ‘ଜୀବନଶକ୍ତି’ର ବିଲୋପହିଁ ଏମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ଏକାଭଳି ବ୍ୟବହାର କରେ । ତେଣୁ ପ୍ରକୃତି ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ତଥା ହରି ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ପ୍ରତି ଯେପରି ବ୍ୟବହାର କରିବ, ସେହି ପ୍ରକୃତି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସକଳ ମାନବମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅନୁରୂପ ବ୍ୟବହାର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଉଲ୍ଲିଖତ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ରାମ, ହରି, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି ମଣିଷମାନେ ଯେପରି ମରଣଶୀଳ; ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସକଳ ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ମରଣଶୀଳ ହେବେ । ସୁତରାଂ ଉଲ୍ଲେଖ୍ତ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ଦୁଇଟିକୁ ଭିଭିଭୂମିରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ପରୀକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଏକ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବପର ହେବ ।

୪. ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ସୋପାନ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଆମେ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ଏହି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ସାବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମୟରେ କେତୋଟି ସୋପାନ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି ସୋପାନଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି ।

(୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Observation) – ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ । ବିଶେଷ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସୁପରିକଳ୍ପିତ ଉପାୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାହିଁ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସହିତ ଆହୁରି ତିନୋଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି; ଯଥା – (କ) ସଂଜ୍ଞା (Definition), (ଖ) ବିଶ୍ଳେଷଣ (Analysis) ଏବଂ (ଗ) ଅପସାରଣ (Elimination) ।
(କ) ସଂଜ୍ଞା (Definition) – ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯିବ ତାହାର ଗୋଟିଏ ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯଦ୍ବାରା ଘଟଣାଟିକୁ ସୁସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବୁଝିହେବ ।

(ଖ) ବିଶ୍ଳେଷଣ (Analysis) – ଘଟଣା ଅନେକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜଟିଳ ହୋଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ଘଟଣାକୁ ସରଳ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରି କେଉଁଟି ପ୍ରୟୋଜନୀୟ, କେଉଁଟି ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ତାହା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଦରକାର । ଏହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କୁହାଯାଏ ।

(ଗ) ଅପସାରଣ (Elimination) – ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ରଖ୍ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ବାଦ୍ ଦେବାର ନାମହିଁ ଅପସାରଣ । ଏଭଳିଭାବରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ଅପସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିର୍ଭୁଲଭାବରେ ଗଢ଼ିତୋଳୁ ।

(୨) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ (Framing of hypothesis) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ । ଏଠାରେ ଆମେ ଆଲୋଚ୍ୟ ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକରୁ ଗୋଟିକୁ ଆଲୋଚ୍ୟ ଘଟଣାର କାରଣ ବୋଲି ଧରିନେଉ । ଏଭଳି କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କୁହାଯାଏ । ହୁଇଉଏଲ (Whewell) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ସୋପାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।

(୩) ସାବିକୀକରଣ (Generalisation) – ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନ ହେଉଛି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଭିଭିରେ ସାର୍ବିକବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା । ଅର୍ଥାତ୍ ସାର୍ବିକୀକରଣ ହେଉଛି ସେହି ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ଯଦ୍ବାରା କେତୋଟି ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ସୁତରାଂ କିଭଳିଭାବରେ ଏହି ସାର୍ବିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ବା କ’ଣ କ’ଣ ସର୍ତ୍ତ ପୂରଣ କଲେ ସାର୍ବିକୀକରଣ ଯଥାର୍ଥ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସାଧାରଣ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ସହଜ ହେବ, ତାହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାହିଁ ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉପରେ ଏହି ସାର୍ବିକୀକରଣ ନିର୍ଭର କରେ ।

(୪) ପ୍ରମାଣ (Verification) – ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ମତରେ, ସାର୍ବିକୀକରଣହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଶେଷ ସୋପାନ । ମାତ୍ର ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାର୍ବିକବଚନ ଯେତେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରମାଣିତ ନ ହୋଇଛି ସେତେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ସମାପ୍ତ ହୋଇଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ ।’’ ଏପରି କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି, ତାହା ନିର୍ଭୁଲ୍ କି ନୁହେଁ ଦେଖୁବା । ଯଦି କୌଣସି କାରଣରୁ ସାର୍ବିକ ବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ନୂତନ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି ପୁନରାୟ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଗ୍ରସର ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ ।

(୫) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା (Establishment of conclusion) – ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କରିଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ସାର୍ବିକବଚନଟି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଏହି ସାର୍ବିକବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ଏବଂ ସାର୍ବିକବଚନଟି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସୋପାନଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ ।

ଧରାଯାଉ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’, ଏହାର କାରଣ ନିଶ୍ଚୟ କରି ଏହାର ଭିଭିରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରଥମ ସୋପାନରେ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର ଗୋଟିଏ ସଂଜ୍ଞା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯଦ୍ବାର। କାଶଜ୍ଵର, ସର୍ଦ୍ଦିଜ୍ୱର ପ୍ରଭୃତି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜ୍ଵରଠାରୁ ଏହାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ବୁଝିହେବ । ଦ୍ଵିତୀୟ ସୋପାନରେ ଏହି ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ରୋଗୀର ଅବସ୍ଥା ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଏହି ରୋଗ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ତାହା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିର୍ଭୁଲ୍ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାକୁ ହେବ ।

ତା’ପରେ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ଅପସାରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଯେପରି ଦେଖାଗଲା ଯେ ମଶା, ଆବର୍ଜନା, ଧୂଳିମଳି, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ବିଭିନ୍ନ ଘଟଣାର ପରିବେଶରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗୀକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଦେଖାଗଲା ଯେ ମଶା, ଆବର୍ଜନା, ନର୍ଦ୍ଦମା ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ଏହି ତିନୋଟି ମଧ୍ଯରେ କେଉଁଟି ମେଲେରିଆର କାରଣ ? ପ୍ରକଳ୍ପ କହେ ଯେ, ଏନୋଫିଲିସ୍ ନାମକ ମଶାହିଁ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର କାରଣ ।

ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନରେ ସାର୍ବିକୀକରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାହେଲା ଯେ, ‘ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶା ହେଉଛି ମେଲେରିଆର କାରଣ ।’ ତା’ପରେ ‘ପ୍ରମାଣ’ (verification) ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶା କାମୁଡ଼ିଛି ସେମାନଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହେଉଛି । ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ନ କାମୁଡ଼ିଛି ସେମାନଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହେଉନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସାର୍ବିକବଚନଟି ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କଲା ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମରେ ଉନ୍ନୀତ ହେଲା ।

୫. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସହ ମୂଲ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କେତୋଟି ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଏକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାହିଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଅଟେ । ଯେପରି –
ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ମଧୁ ମରଣଶୀଳ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ।
………………..
∴ ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ।
ଉପରୋକ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବ ।

(୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ।
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ – ତର୍କବଚନ ଏକ ବଚନ ଯେଉଁଥରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ବିଧେୟର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ମାର୍ଗ ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନ । ଯେପରି, ‘ଚିନି ମିଠା ଅଟେ’ – ଏହି ତର୍କବଚନ ଆମର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଆମର ପ୍ରକୃତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

(ଖ) ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ – ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାଚ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ଵୀକାର କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ – ଏହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି ଏବଂ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ବ’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସମ୍ପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି । ଏତାଦୃଶ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମଧ୍ଯରେ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ସମ୍ପର୍କକୁ ସାର୍ବିକୀକରଣ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବ୍ୟତୀତ ଏପରି ସାବିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ ।

(ଗ) ଯେଉଁ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ତାହା ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ, ମାତ୍ର ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ନୁହେଁ – ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା- ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ । ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କ ବଚନରେ ବିଧେୟ କେବଳମାତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ କିମ୍ବା ଆଂଶିକଭାବରେ ପ୍ରକ୍ଷାପନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଏହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି ନୂତନ ତଥ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରେ ନାହିଁ ।

ଯେପରି ଆମକୁ ଏପରି ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ଦିଏ ଯାହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିହିତ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ମିଳେ ନାହିଁ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ । ଏଠାରେ ମଣିଷର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ମିଳେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନଟି ସାର୍କିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ । ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଏପ୍ରକାର ତର୍କବଚନକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ।

(୨) ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବିଶେଷବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ବିଶେଷବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ସେ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେପରି ରାମ, ହରି, ଯଦୁ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମଣିଷମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନଟିକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ ।

ପୁନଶ୍ଚ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ଯେପରି ସର୍ବତ୍ର ଉଦ୍‌ଜାନ (Hydrogen) ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ (Oxygen) ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଜଳ ତିଆରି ହୁଏ । ଏହି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟିକୁ ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲାଭ କରାହୋଇଛି । ଏହିହେତୁରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ବସ୍ତୁଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

(୩) ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ।
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ଜ୍ଞାତ ବା ଅଧୂତ ବିଶେଷ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ବା ଅନଧୂଗତ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଯେପରି କେତେକ ବିଶେଷ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ । କେତୋଟି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯେ ସକଳକ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ ସମ୍ମିଳନହିଁ ଜଳ ତିଆରି କରେ ।

ସୁତରାଂ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ, (Leap in dark) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍ (Mill) ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ‘ଅଧିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧୂତ ଜ୍ଞାନରେ ଉପନୀତ ହେବାର ପଦ୍ଧତି ବୋଲି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ।’’ ବେନ୍ (Bain) କହନ୍ତି, ‘ଅବଲୋକିତ ଘଟଣାରୁ ଅନବଲୋକିତ ଘଟଣାରେ ଉପନୀତ ହେବାର ନାମ ହେଉଛି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ।’’ ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଏହି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନହିଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ତଥାକଥ୍ ଆରୋହ ଅନୁମାନଠାରୁ ପୃଥକଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ ।

(୪) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମାନବ ଚିନ୍ତାର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ;
ଯଥା – ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ । ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ଏବଂ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ନିୟମକୁ ସାଧାରଣତଃ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ହେତୁ ସେ ଦୁଇଟି ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବିନା ସର୍ଭରେ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ହିସାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିନିଆଯାଇଛି ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏକ ଅବସ୍ଥାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହେଲେ ପ୍ରକୃତି ଏକାଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ସମାନ କାରଣ ସମାବସ୍ଥାରେ ସମାନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । ପୁଣି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ସବୁସମୟରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

ମୂଲ୍ୟ – ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍, ଏହି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧରଣର ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଛନ୍ତି । କାରଣ ଏଥିରେ ଉଭୟ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ସ୍ଥାନ ପାଇଅଛି । ତେଣୁ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତାତ୍ମକ ବୋଲି ମତପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ।

ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ୍ ତାର୍କିକମାନଙ୍କର ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଷୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ନ ଥିଲା । ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଆରୋହାନୁମାନ ଗଣନାଭିଭିକ ହେବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚନା କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଗଣନା ଭେଦରେ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସେମାନେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଓ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ରୂପେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ବ ଗଣନାଭିଭିକ ଓ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିତିକ ରୂପେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବୋଲି ମନେ କରୁଥିଲେ । ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ । ତେଣୁ କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ସୁସଂହତ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଅଛନ୍ତି ।

୬. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସଂଜ୍ଞା- କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
୧ମ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୨ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୩ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
……………………
……………………
ଜ୍ଞାତ ସାରରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
_____________
∴ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
ଯୁକ୍ତିର ସାଙ୍କେତିକ ଆକାର-
କ୧, କ୨, କ ୩ ______ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
କ୧, କ୨, କ ୩ ______ ହେଉଛି ‘କ’ର ସମସ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।
∴ ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ – (୧) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ପରି ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ – ଏହା ଏଭଳି ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କୁ ନ ବୁଝାଇ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଟେ ଏବଂ ଯାହା ଅତୀତ, ଅଟେ କହିଲେ କେବଳ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନୁଭୂତ ବୋଲି ବୁଝାଯିବ ।

(୨) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ପରି ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ – ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ ।

(୩) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନତୁଲ୍ୟ ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି – ତେଣୁ ଏହା ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ । ଏଠାରେ ସମସ୍ତ କାଉ କଳାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଦୃଷ୍ଟ-ଅଦୃଷ୍ଟ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଅଛି ।

(୪) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିବା ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ । କେତେକ କାଉ କଳା ରଙ୍ଗବୋଲି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ‘ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ’ ଏହା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ହେଲା ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ବିଶ୍ଵାସ ରଖ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅଧୀନ ହୋଇଥିବାରୁ ଦୃଷ୍ଟ ବା ଅନୁଭୂତିର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଆସୁଥିବା ସମସ୍ତ କାଉଗୁଡ଼ିକ କଳା ରଙ୍ଗର ହୋଇଥିଲେ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ବୋଲି ବିବେଚନା କରିହେବ ।

(୫) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅଭାବ ରହିଛି – ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ରାମ, ହରି, ଯଦୁ ଇତ୍ୟାଦି କାହିଁକି ମରଣଶୀଳ ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିଥାଏ । ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ ।

(୬) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ସରଳ ଗଣନାଭିତ୍ତିକ ଅଟେ – କାରଣ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅସୀମ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ ।

(୭) ବାଚ୍ୟାର୍ଥବିଶିଷ୍ଟ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବିଷୟକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଗଣନାଦ୍ବାରା ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ନିଃଶେଷ କରିବା ରହିଛି।
ମୂଲ୍ୟ – ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ରହିତ ନିରୀକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ । ଏହା କୌଣସି ଯୌକ୍ତିକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ଭିଭି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ବେକନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ‘ଲୌକିକ’ ଆରୋହର କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ । ସେ ଏହାର ଯୁକ୍ତିକୁ ‘ବାଳସୁଲଭ’ ଏବଂ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଅନିଶ୍ଚିତ ଓ ବିପଜ୍ଜନକ’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ମିଲ୍ ‘ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଉପେକ୍ଷଣୀୟ’’ ବୋଲି ମତ ଦେଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରିଅଛନ୍ତି ।

ଫାଉଲରଙ୍କ ମତରେ, ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନର ମୂଲ୍ୟ ‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ନିରୀକ୍ଷିତ ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସଂଖ୍ୟା’’ ତଥା ‘ନାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ତାହାର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିପଥାରୂଢ଼ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା’’ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

ଗ୍ରମୂଲେଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗଣନାମୂଳକ ପଦ୍ଧତିର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦେୟତା ତାହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ସୂଚନା ଦେବାର ଶକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଦୁଇଟି ଘଟଣାର ବା ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପୃକ୍ତ ହେବା ପରିସ୍ଥିତି ଉକ୍ତ ଘଟଣାଦ୍ଵୟ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧାନ୍ବିତ ବୋଲି ପ୍ରକଳ୍ପନ ଗଠନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯଥୋପଯୁକ୍ତ କାରଣରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଆରୋହାତ୍ମକ ଗଣନ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ମୂଲ୍ୟହୀନ ନୁହେଁ । ଏହା ଅନ୍ତତଃ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ସହାୟକ ପଦ୍ଧତି ।’’ ସାଧାରଣତଃ, ତାର୍କିକମାନେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଥମ ପାଦକୁ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ।

୭. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ବିଶେଷ ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ସେହି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିରେ ଯଦି ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଭବିତବ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ବିଷୟରେ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ସାଦୃଶ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ଥାଏ ଏବଂ ତାହାରି ଭିଭିରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ଯଦି ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ସତ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ସେହି ବଚନଟି ଅପର ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ।

ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରୁ ବିଶେଷ ସତ୍ୟର ଅବତାରଣା କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ । ପୁଣି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ସାଙ୍କେତିକ ଏବଂ ଆଉ ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ ।

ସାଙ୍କେତିକ ଦୃଷୃ।ନୁ – ‘A ଓ B’ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ । ‘C, D ଏବଂ E” ଏହି ତିନୋଟି ଗୁଣ ଉକ୍ତ ବସ୍ତୁଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ସମଭାବରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ‘C, D ଏବଂ E” – ଏହି ତିନୋଟି ଗୁଣ ‘A’ ବସ୍ତୁରେ ବିଦ୍ୟମାନ । ପୁନଶ୍ଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ‘B’ ବସ୍ତୁରେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ । ‘F” ନାମକ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ‘A’ ବସ୍ତୁରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା । ସୁତରାଂ ଅନୁମାନ କରାଗଲା ଯେ, ଯେହେତୁ B ସହିତ A, C, D, E ଗୁଣରେ ସମାନ ସେଇ ହେତୁ A ର F ଗୁଣଟି B ରେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ହୋଇଥବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯିବା ସ୍ଵାଭାବିକ।

ମୂର୍ଖ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ – ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯରେ କେତୋଟି ବିଷୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯେପରି ଉଭୟ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଘୂର୍ଣାୟମାନ, ଉଭୟେ ଗୋଲ୍, ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରୁ ଆଲୋକ ଓ ଉତ୍ତାପ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖୁ ଯେ, ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବଜଗତର ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଯେଉଁ ଅନୁକୂଳ ଜଳବାୟୁ ଅଛି ତାହା ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ରହିଥ‌ିବାର ମଧ୍ୟ ଅନୁମାନ କରୁ ।

ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ତର୍କବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଯୌକ୍ତିକ ସମ୍ପର୍କ (Logical Relation) ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଅନୁମାନର ବ୍ୟାବହାରିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି । ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ଅନ୍ୟର ମନୋଭାବ, ସେମାନଙ୍କର ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ତହିଁରୁ ଅଧିକାଂଶ ଏତାଦୃଶ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ପୁଣି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଅନେକ ସମୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନର ପଥ ଅନୁସରଣ କରି ଅଗ୍ରସର ହୁଏ ।
ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – (କ) ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ (Good analogy) ଏବଂ (ଖ) ମନ୍ଦ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ (Bad analogy) ।

ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ହେତୁ ଧର୍ମର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଯେତେ ବେଶି ତାହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ମଧ୍ୟ ସେତେ ବେଶି । ଏପରି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଯଦି କୌଣସି ଅନୁମାନ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ମନ୍ଦ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଉଦାହରଣ (୧) : ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯରେ କେତୋଟି ବିଷୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ଯେପରି ଉଭୟ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଘୂର୍ଣାୟମାନ, ଉଭୟେ ଗୋଲ୍, ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରୁ ଆଲୋକ ଓ ଉତ୍ତାପ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖୁ ଯେ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବଜଗତର ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଯେଉଁ ଅନୁକୂଳ ଜଳବାୟୁ ଅଛି ତାହା ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ମଧ୍ୟ ରହିବାର ଅନୁମାନ କରୁ । ଏହା ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନର (Good analogy) ଉଦାହରଣ।

ଉଦାହରଣ (୨) : ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ,ଏକ ଜାତି (Nation), ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଭଳି ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ପରିପକ୍ବତା ଏବଂ ବିଲୟ ଇତ୍ୟାଦିର ସମୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଏତାଦୃଶ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମିଥ୍ୟା ବା ମନ୍ଦ ଅଟେ । କାରଣ ଜାତି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସାଦୃଶ୍ୟ ଅଣାଗଲା ତାହା ସମ୍ଭବତଃ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଗୁରୁତ୍ବହୀନ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । କାରଣ ଏକ ଜାତିର କ୍ଷତି ହୁଏତ ଭରଣା କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ବୟସ ଗଡ଼ିଯାଇଥିଲେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆବୟବିକ (physical) କ୍ଷୟକ୍ଷତିର ଭରଣା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ ।

୮. ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଉଭୟ ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧାନ୍ବିତ । ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ କେତେକ ପ୍ରକଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟନ୍ତି । ସେହିପରି ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିମାନଙ୍କୁ ପ୍ରୟୋଗକରି ମଧ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରତିପାଦନରେ ନିଶ୍ଚିତତା ନଥାଏ । ତେବେ ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ ପ୍ରତ୍ୟୟର ବାସ୍ତବ ସ୍ୱରୂପ କ’ଣ ?

ଏହାକୁ ଆଲୋଚନା କଲେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ର ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଟସ୍ ଜିତିବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରା ପକାଇଲାବେଳେ ମୁଦ୍ରାରେ ମୁଣ୍ଡଅଙ୍କିତ ଥିବା ପାର୍ଶ୍ୱଟି ଉପରକୁ ପଡ଼ିବାର ସମ୍ଭାବନା ହେଉଛି ୧/୨ । ସମ୍ଭାବନା ଶବ୍ଦଟି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମତକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଆଂଶିକ ଅଜ୍ଞତା ଥାଏ । ଅଜ୍ଞତାର କାରଣ ହେଉଛି ଯେ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଘଟିବ ସେହି ପରିସ୍ଥିତି ଓ ଅବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଜ୍ଞାନର ଅଭାବ । ଏହି ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ପ୍ରାକ୍ ଅଭିଜ୍ଞତା ସମ୍ଭାବନା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ପରୀକ୍ଷା ନିରୀକ୍ଷା ନ କରି ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଆଯାଏ ।

ଅନ୍ୟ ସମ୍ଭାବନାଟି ହେଉଛି ‘ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃ ମୌଳିକତା ସମ୍ଭାବନା । ଏହା ଅନୁସନ୍ଧାନସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ତଥ୍ୟମାନଙ୍କର ପରିସଂଖ୍ୟାନଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭାବନାତ୍ମକ ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃପୌନିକତା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ବିଶ୍ୱାସ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନ ହୋଇ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଆରୋହାନୁମାନ ଏହି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଉପରେ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଳିଥାଏ ତାହା ସର୍ବଦା ସମ୍ଭାବନା-ମୂଳକ । ସମ୍ଭାବନାରେ ମଧ୍ୟ ତାରତମ୍ୟ ରହିଛି । ଏହା ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥିତିଠାରୁ ଶତକଡ଼ା ଅନେଶତ (୦-୯୯%) ହୋଇପାରେ । ଅନୁଭୂତିର ପରିସର ଯେତେ ଅଧିକ ହେବ, ସମ୍ଭାବନାର ମାତ୍ରା ମଧ୍ୟ ସେତିକି ଅଧ୍ଯକ ହେବ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଓତପ୍ରୋତଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 5 ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ Short & Long Answer Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ;
Answer:
ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ‘ଯାହା ଦ୍ବାରା ଦେଖାଯାଏ’ । ଏଠାରେ ଦେଖାଏର ଅର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଏଣୁ ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ, ତାକୁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ, ତାହା ହିଁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ, ଯେ ‘ଦର୍ଶନ’ କହିଲେ କେବଳ ଦର୍ଶନ କରିବା ବା ଦେଖୁବା ବୋଲି ନ ବୁଝି ସମ୍ୟକ୍ ରୂପେ ବୁଝିବା, ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା କିମ୍ବା ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବାକୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

୨. ଦୁଃଖ ବା ନୈରାଶ୍ୟବାଦ:
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି ମାନବ ଜୀବନର କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟାକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ଓ ତା’ର ସମାଧାନ କରିବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ମାନବ ଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି ଦୁଃଖ କଷ୍ଟର ସମସ୍ୟା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ସମସ୍ୟାକୁ ହିଁ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି- ‘ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସଂସାରରେ ସବୁ କିଛି ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ହିଁ ହେଉଛି ଦୁଃଖର ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟେ ।

୩. ମୁର୍ତ୍ତିତତ୍ତ୍ବ :
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ ନିର୍ବାଣ ଏବଂ ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ କୌବଲ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ସେହିପରି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ‘ଅପବର୍ଗ’ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ଦ୍ଵୈତ ବେଦାନ୍ତରେ ଜୀବନ୍ଧ ଭାବସ୍ଥା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ପରମ୍ପରାରେ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତକ ନିବୃତ୍ତିକ ବା ମୁକ୍ତି ହିଁ ଜୀବନର ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଟେ । ଅନ୍ୟ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷ । ଏଣୁ ମୋକ୍ଷକୁ ଲଗାଇ ମାନବ ଜୀବନର ଚାରିଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୪. ଋତ
Answer:
ଋତ ହେଉଛି ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଏକ ଶାଶ୍ବତ ତଥା ଅମୋଘ ନିୟମ ଅଟେ । ବୈଦିକ ଦେବତାମାନେ ଋତସ୍ୟଗୋପା ଅର୍ଥାତ୍ ଋତର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ରୂପେ ପରିଚିତ । ‘ଋତସ୍ୟ ପନ୍ଥା ନ ତରନ୍ତି ଦୃଷ୍କୃତଃ’, ଋଗ୍‌ବେଦର ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଭାରତୀୟ ଜୀବନଦର୍ଶନରେ ଏକ ମୌଳିକ ବିଶ୍ଵାସର ପ୍ରତୀକ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଶାଶ୍ବତ ଓ ନୈତିକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

୫. କର୍ମବାଦ
Answer:
କର୍ମବାଦର ସାର କଥା ହେଲା ‘ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହିଭଳି ଫଳ’ । କର୍ମବାଦର ନିୟମ ଅନୁସାରେ କୃତ କର୍ମର ଫଳ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଅକୃତ କର୍ମର ଫଳ ଲାଭ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଏହି କର୍ମବାଦ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତା’ଛଡ଼ା ଗୋଟିଏ କାରଣରୁ କେବଳ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ ହେବ ସମ୍ଭବ । ଏହି ଅନୁସାରେ କର୍ମ ହିଁ କାରଣ ଏବଂ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଏବଂ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଶୁଭ କର୍ମରୁ ଦୁଃଖ ଏବଂ ଦୁଃଷ୍କର୍ମରୁ ସୁଖ ଲାଭ ହେବା କେବେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

୬. ଅନେକାନ୍ତବାଦ
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଧର୍ମ ରହିଛି । ଏଣୁ କୁହାଯାଇଛି- ‘ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ବସ୍ତୁ ନିଜସ୍ବ ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ପଦାର୍ଥ ଭାବରୂପ ତଥା ଅଭାବରୂପ ଅଟେ । ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ବୋଲି ମନେ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ଏହି ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ ।

୭. ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ:
Answer:
ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଅଟେ । ତତ୍ତ୍ଵ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନେକ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି । ଜ୍ଞାନ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଠିକ୍ ସେହି କାରଣରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ପଦାର୍ଥର କେତେକ ଧର୍ମ ମାତ୍ର ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଜୈନ ମତରେ ସମସ୍ତ ପରାମର୍ଶ ସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏହାକୁ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି ।

୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ
Answer:
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ଅଟେ । ଏଥୁରୁ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହୁଏ । ବସ୍ତୁଠାରେ ଅନେକ ଧର୍ମ ବା ଗୁଣ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖୁଛନ୍ତି । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାର ପରାମର୍ଶ ଦ୍ବାରା ହିଁ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମକୁ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଅଛି ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭଙ୍ଗ ଏକ ପ୍ରକାରର ପରାମର୍ଶ ବା ନୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ । (୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି, (୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି, (୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ, (୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବକ୍ତବ୍ୟମ୍, (୫) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୬) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ ।

୯. ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ :
Answer:
ଦୁଃଖରୁ କିଭଳି ସବୁଦିନ ପାଇଁ ମୁକ୍ତି ମିଳିବ, ଏହା ଥିଲା ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପରମ ଜିଜ୍ଞାସା । ଗଭୀର ଚିନ୍ତନ ଓ କଠୋର ସାଧନା ଫଳରେ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ତାହାକୁ (ଚତ୍ବାରି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟାନି) ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଥିଲା । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ପ୍ରତିପାଦିତ ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ଦୁଃଖ, (୨) ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ, (୩) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ, (୪) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପତ୍‌ । ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ବୁଝିଲେ ଜଣାଯାଏ (୧) ଜୀବନ ଦୁଃଖମୟ, (୨) ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି, (୩) ଦୁଃଖର ବିବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ, (୪) ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତର ଉପାୟ ମଧ୍ଯ ଅଛି ।

୧୦. ଦୁଃଖ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ । ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଂଦୁଃଖ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା- ରୋଗ, ଜରା, ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଥିଲେ । ପରେ ସେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖୁ ଏହି ମାର୍ଗ ଉତ୍ତମ ମାର୍ଗ ବୋଲି ବାଛି ଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତରେ ସମସ୍ତ ଦୁଃଖମୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଦଂଦୁଃଖ ଜନ୍ମଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣ ଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ । ଏଣୁ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ ।

୧୧. ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ବ ଯେଉଁଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବିନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁତ୍ଵପାଦ କହନ୍ତି । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ପାଇବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୧୨. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ
Answer:
ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ନାମ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବ ସ୍ବୟଂ ନିର୍ବାଣ ଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ବିଲୋପ ଘଟି ନଥଲା । ଏଣୁ ଜୀବିତାବସ୍ଥାରେ ହିଁ ନିର୍ବାଣ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

୧୩. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖନିରୋଧ ଗାମିନି ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ । କାରଣରୁ ହିଁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହିଁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପଦ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର ଆଠଟି ଅଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି, (୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ, (୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍, (୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ, (୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ, (୬) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ୍, (୭) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦର୍ଶନ
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଜଡ଼ବାଦୀ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ଧାରଣା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ମନରେ ସୃଷ୍ଟି ହେବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ଥିଲେ ହେଁ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଉଭୟ ଜଡ଼ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଉଭୟ ଦର୍ଶନରେ ମୂଳ ବିଷୟ ବସ୍ତୁ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଏକ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

୨. ଆସ୍ତିକ ଓ ନାସ୍ତିକ
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ‘ଆସ୍ତିକ’ ଓ ‘ନାସ୍ତିକ’ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଆସ୍ତିକ କହିଲେ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ବେଦ ମର୍ମ ଅଟେ । ତଥା ବେଦର ପ୍ରାମାଣିକତାରେ ବିଶ୍ୱାସୀ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ । ଯଥା- ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ଏବଂ ଶେଷ ଦର୍ଶନ, ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନ, ଯୋଗ ଦର୍ଶନ, ମୀମାଂସା ଓ ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ । ନାସ୍ତିକ କହିଲେ ବେଦରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ନଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଦର୍ଶନକୁ ବୁଝାଏ । ଯଥା- ଚାର୍ବାକ୍ ଦର୍ଶନ, ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ, ଜୈନ ଦର୍ଶନ । ବେଦ ପ୍ରମାଣ ହେଲେ ହେଁ ବେଦର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ନିରୂପଣ କରିବା ଲାଗି ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡେ । ମାତ୍ର ବେଦ ବିରୋଧୀ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କରେ ଯୁକ୍ତିତର୍କ ଯେଉଁଭଳି ଆବଶ୍ୟକ ଠିକ୍ ସେହିପରି ବୈଦିକ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କର ମନନ ବା ବିଚାରର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

୩. ସ୍ୟାଦ୍‌ଦ ଓ ଅନେକାନ୍ତବାଦ
Answer:
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର । ତତ୍ତ୍ଵମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନେକ ଅଟେ । ଜ୍ଞାନ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ପଦାର୍ଥର କେତେକ ଧର୍ମ ମାତ୍ର ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଜୈନ ମତରେ ସମସ୍ତ ପରମର୍ଥ ସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏହାକୁ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି ।

ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଧର୍ମ ରହିଛି । ଏଣୁ କୁହାଯାଇଛି ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ବୋଲି ମନେ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ଏହି ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହା ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କହନ୍ତି ।

୪. ଦୁଃଖ ଓ ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ । ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଂଦୁଃଖ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା- ରୋଗ, ଜରା, ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଥିଲେ । ପରେ ସେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଏହି ମାର୍ଗ ଉତ୍ତମ ମାର୍ଗ ବୋଲି ବାଛି ଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତରେ ସମସ୍ତ ଦୁଃଖମୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଦଂଦୁଃଖ ଜନ୍ମଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣ ଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ । ଏଣୁ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ ।

ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଯେଉଁଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥ‌ିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବିନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁତ୍‌ପାଦ କହନ୍ତି । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ପାଇବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୫. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଓ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ନାମ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବ ସ୍ବୟଂ ନିର୍ବାଣ ଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ବିଲୋପ ଘଟି ନଥିଲା । ଏଣୁ ଜୀବିତାବସ୍ଥାରେ ହିଁ ନିର୍ବାଣ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମି
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖନିରୋଧ ଗାମିନି ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ । କାରଣରୁ ହିଁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହିଁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପଦ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର ଆଠଟି ଅଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି, (୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ, (୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍, (୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ, (୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ, (୬) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ୍, (୭) ସମ୍ୟକ୍ ସୂ ତି ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ?
Answer:
‘ଦର୍ଶନ’ ଶବ୍ଦଟି ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯାହା ଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ । ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଏର ଅର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ତାକୁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍ ଗୀତାରେ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି- ‘ଦିବ୍ୟ ବାଦାମିତେ ଚକ୍ଷୁଃ ପଶ୍ୟମେ ଯୋଗମେଶ୍ଵରମ୍’’- ଅର୍ଥାତ୍ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ମୁଁ ଦିବ୍ୟ ଚକ୍ଷୁ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛି । ତୁମେ ଏହାରି ସାହାଯ୍ୟରେ ଐଶ୍ଵରିକ ସତ୍ତାକୁ ଉପଲବ୍‌ କର ।

ଏଣୁ ଦିବ୍ୟ ନୟନ ଦ୍ବାରା ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଜ୍ଞାନକୁ ଆହରଣ କରି ହୁଏ । ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ କୁହାଯାଏ, ଯାହା ଦ୍ବାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ ତାକୁ ହିଁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଦର୍ଶନ କହିଲେ ତତ୍ତ୍ବ ଦର୍ଶନ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହୁଏ । ଏହି ଦର୍ଶନରେ ତତ୍ତ୍ଵଭିଭିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଅଛି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାନର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ ।

ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରରେ କୁହାଯାଇଛି, ଦର୍ଶନ ସମାଜକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ । ଏଣୁ ଦର୍ଶନ କହିଲେ କେବଳ ଦର୍ଶନ କରିବା ବା ଦେଖିବାକୁ ନ ବୁଝି ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା କିମ୍ବା ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବା ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଯୋଗ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶନର ପୂର୍ଣ୍ଣତା ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ ।

(୧) ଦୁଃଖ ବା ନୈଶ୍ୟବାଦ : ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ନୈରାଶ୍ୟବାଦ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଯାହା ମାନବର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟାକୁ ସମାଧାନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାସ୍ତବ ଜୀବନର ବହୁ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି ଦୁଃଖ କ୍ଳେଶର ସମସ୍ୟା । ଏପରିକି ଜଡ଼ବାଦୀ ଚାର୍ବାକ୍ ମଧ୍ଯ ଏ ଦୁଃଖର ପାଦୃଭାବ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି ।

ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଚାରି ପ୍ରକାର ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟଟି ହେଉଛି ସର୍ବଂଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସଂସାର ହେଉଛି ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ । ତାଙ୍କ ମତରେ ଜନ୍ମ ଦୁଃଖ, ରୋଗ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ, ମୃତ୍ୟୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ସେହିପରି ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ତିନି ପ୍ରକାର ଦୁଃଖର କଥା କୁହାଯାଇଛି । (୧) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ, (୨) ଆଧୁଭୌତିକ, (୩) ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୁଃଖ ଉଭୟ ଶାରୀରିକ ତଥା ମାନସିକ ଦୁଃଖର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଯଥା- ଜ୍ଵର, ଭୟ, କ୍ରୋଧାଦି ।

ଆତ୍ମଭୌତିକ ଦୁଃଖ- ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ ଦଂଶନ ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣରୁ ଘଟିଥାଏ ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ- ଅଲୌକିକ ବା ଅପ୍ରାକୃତିକ କାରଣ ଯଥା- ଭୂତ, ପ୍ରେତ, ରାକ୍ଷସ ଆଦି ଜନିତ ଦୁଃଖକୁ ବୁଝାଏ । ଏଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଉଭୟ ଆସ୍ତିକ ଓ ନାସ୍ତିକ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଜୀବନର ଦୁଃଖ କ୍ଳେଶ ସମ୍ପର୍କରେ ସଚେତନ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ଉପରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାନ୍ତି ।

(୨) ମୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ: ଦୁଃଖ କଷ୍ଟର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସ୍ବୀକାର କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ମୁକ୍ତି ଲାଭର ଭରସା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ । ଏହି ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ ହିଁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ ନିର୍ବାଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ କୈବଲ୍ୟ, ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ଅପବର୍ଗ ବୋଲି କୁହାଯାଇଅଛି । ଏଣୁ ଦୁଃଖରୁ ମୁକ୍ତି ମିଳିଲେ ଭଗବାନଙ୍କ ସାନିଧ୍ୟ ମିଳେ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଓ ପରମ୍ପରାରେ ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଭଲ ମନ୍ଦ, ସୁଖ ଦୁଃଖ, ନୀତି ଅନୀତି ଏ ସବୁ ଦ୍ବନ୍ଦର ଉର୍ଦ୍ଧରେ ଅବସ୍ଥିତ ବୋଲି ଧାରଣା କରିଥିଲେ । ତାହାଛଡ଼ା କର୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ଏବଂ ପୁର୍ନଜନ୍ମ ଲାଭ ବୋଲି ଉପନିଷଦରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇଛି । ସେହିପରି ଭଗବତ୍ ଗୀତାରେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ଅବସ୍ଥାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଯାହାକି ମାନବ ଜୀବନର ପରମ ଆଦର୍ଶ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଅଛି । ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମସ୍ତ କାମନାରୁ ମୁକ୍ତ ହେବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଜୀବନମୁକ୍ତ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

(୩) ଋତ: ଋତ ହେଉଛି ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଏକ ଶାଶ୍ୱତ ତଥା ଚିରନ୍ତନ ନିୟମ । ବୈଦିକ ଦେବତା ‘ଋତସ୍ୟ ଗୋପା’ ଅର୍ଥାତ୍ ଋତର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ରୂପେ ପରିଚିତ । ‘ରତସ୍ୟ ପନ୍ଥା ନ ତରନ୍ତି ଦୁଷ୍କୃତଃ’’ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଷ୍କର୍ମକାରୀ ସତ୍ୟପଥକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିପାରେ ନାହିଁ । ରିଗ୍‌ବେଦର ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଭାରତୀୟ ଜୀବନ ଦର୍ଶନରେ ଏକ ମୌଳିକ ବିଶ୍ଵାସର ପ୍ରତୀକ ଅଟେ ।

ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ ରୂପ ବା ବିକାଶ ମଧ୍ଯରେ ଯାହା କିଛି ଗୋଟିଏ ନିୟମରେ ସମସ୍ତ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ରଖୁଛି ତାହା ହିଁ ଋତ । ଏହି ଋତ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅଲଂଘନୀୟ ଅଟେ । ଋଗ୍‌ବେଦ ଅନୁଯାୟୀ ଋତର ମୂଳ ସୁଦୃଢ଼ ଅଟେ । ବିଶ୍ୱର ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥରେ ଋତ ରହିଅଛି । ଋତ ଯୋଗୁଁ ଏହି ପୃଥ‌ିବୀ ସମସ୍ତ କିଛି ଠିକ୍ ଭାବରେ ଚାଲୁଅଛି । ଋତ ଶବ୍ଦ ବେଦରେ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

(୪) କର୍ମବାଦ: କର୍ମବାଦ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ତତ୍ତ୍ଵ ଅଟେ । କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ହେଲା – ‘ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହିଭଳି ଫଳ’ ଅର୍ଥାତ୍ କୃତ କର୍ମର ଫଳ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ କାରଣରୁ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ହେଉଛି ଶରଣ ଏବଂ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତାର କାର୍ଯ୍ୟ । ଶୁଭକର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଏବଂ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । ଏହି ନିୟମ ମଧ୍ଯ ଅଲଂଘନୀୟ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଶୁଭକର୍ମରୁ ଦୁଃଖ ବା ଦୁଷ୍କର୍ମରୁ ସୁଖ ଲାଭ ହେବା ବେଳେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ମନୁଷ୍ୟର ପୁର୍ନଜନ୍ମ ସମ୍ଭବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଏଣୁ ଚାବାଁକ୍ ଦର୍ଶନକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ ଅନ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ କର୍ମବାଦ ଦ୍ବାରା ପୁର୍ନଜନ୍ମ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି । କର୍ମ ତିନି ପ୍ରକାର – (୧) ସତ ବା ପ୍ରାକ୍ତନ କର୍ମ, (୨) ପ୍ରାରବ୍‌ଧ, (୩) କ୍ରିୟମାଣ ଅଟେ ।

ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରୁ ସଞ୍ଚତ ହୋଇଥିବା କର୍ମ ଯାହାର ଫଳ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭୋଗ ହୋଇନାହିଁ ସେ ସମସ୍ତ କର୍ମକୁ ପ୍ରାକ୍ତନ ବା ସଞ୍ଚତ କର୍ମ କହନ୍ତି । ପ୍ରାରବ୍‌ଧ କର୍ମ ହେଉଛି ସେହି କର୍ମ ଯାହାର ଫଳ ଦେବା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଇଛି । କ୍ରିୟମାଣ କର୍ମ ଏହି ପ୍ରାରବ୍‌ଧ କର୍ମର ଫଳ ସ୍ୱରୂପ ଆମ୍ଭେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନର ଶରୀର ଧାରଣ କରିଥାଉଁ । ଆମ୍ଭେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେଉଁ ସବୁ କର୍ମ କରିଅଛୁ ତାକୁ କ୍ରିୟମାଣ କର୍ମ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି ।

୨. ଜୈନଙ୍କର ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇ ଦିଅ ?
Answer:
ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ହେଉଛନ୍ତି ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର । ଜୈନ ଧର୍ମର ଚବିଶ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଏବଂ ଶେଷ ଦୁଇଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ଏବଂ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର । ବର୍ଷମାନ ମହାବୀର ଜୈନମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷ । ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର କଠିନ ତପସ୍ୟା କରି ରାଗ, କ୍ରୋଧ, ମାୟା, ମୋହ ଓ ବନ୍ଧନ ଇତ୍ୟାଦି ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ଜୟ କରି ଜୀନ ଉପାଧୀରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ । ଜୀନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବିଜେତା ବା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବାସନା, କାମନା ତଥା ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ବିଜୟ ଲାଭ କରିଛି । ତାକୁ ହିଁ ଜୈନ କହନ୍ତି । ଏଣୁ ଯିଏ ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇ ଜୀନେନ୍ଦ୍ର ହେଲା ତାକୁ ହିଁ କହନ୍ତି ଦେବତା । ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର ଏହି ଜୀନେନ୍ଦ୍ର ଥିଲେ ।

ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । (୧) ଅନେକାନ୍ତବାଦ, (୨) ସ୍ୟାଦ୍‌ଦ ।

ଅନ୍ଧ ଓ ହାତୀ ଗଛ
ଏହି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ଜୈନ ଗୋଟିଏ ହାତୀ ଓ କେତେଜଣ ଅନ୍ଧଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଇଛନ୍ତି । ହାତୀର ସ୍ୱରୂପ ବିବେଚନା କରିବା ପାଇଁ କେତେକ ଜଣ ଅନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ତର୍କ ବିତର୍କରେ ନିମୋଜିତ ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ ଅଟେ । ଯିଏ ହାତୀର ପାଦ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ ସେ ହାତୀକୁ ଖମ୍ବ ଭଳି, ଯେ ହାତୀର ଦେହ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ଘରର ବାହୁ ଭଳି, ଯିଏ ହାତୀର କାନ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ହାତୀକୁ ବିଞ୍ଚଣା ଭଳି, ଯିଏ ହାତୀର ଶୁଣ୍ଢକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି, ସେ ହାତୀକୁ ଗୋଟିଏ ଅଜଗର ସାପ ଭଳି ଏବଂ ଯିଏ ହାତୀର ମୁଣ୍ଡକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ହାତୀକୁ ଗୋଟିଏ ପାହାଡ଼ ବୋଲି ଭାବିଥାନ୍ତି । ଏଭଳି ଭାବରେ ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ମତରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ହାତୀ ହେଉଛି ସତ୍ୟ, ପରମାର୍ଥ ହେଉଛି ଅନେକ । ଏ ପ୍ରକାର ସତ୍ୟକୁ ଜୈନଙ୍କ ଭାଷାରେ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କହନ୍ତି ।

ଅନେକାନ୍ତବାଦ
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ଅଛି । ‘ଅନନ୍ତ ଧର୍ମକଂ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ବସ୍ତୁ ନିଜସ୍ବ ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ନିଜ ସ୍ବରୂପ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ସ୍ବରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅସତ୍ ଅଟେ । ଏହି ପୃଥ‌ିବୀରେ ବସ୍ତୁ ଏବଂ ଦୀନ ହେଉଛନ୍ତି ପରସ୍ପର ପୃଥକ୍ ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନ । ବସ୍ତୁ ଭିତରେ ଯେପରି ପରମାଣୁ ରହିଛି, ଠିକ୍ ସେହିପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଭିତରେ ଆତ୍ମା ରହିଛି, ଯାହାକି ପୃଥକ୍ ଭାବେ ସଭାକୁ ଉପଲବ୍‌ଧ କରିଛନ୍ତି ।

ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଅନେକ ସଂଖ୍ୟକ, ଅସୀମ ଗୁଣ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରହିଛି । ସେହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଭାବ ଏବଂ ଅଭାବ ସୂଚକ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ନିକଟରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସମ୍ୟକ୍ ଗୁଣ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଜଣେ କେବଳୀ ବା ବର୍ଷମାନ ମହାବୀର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ଗୁଣ ରହିଛି ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଥାନ୍ତି । ଏଣୁ ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଯିଏ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣକୁ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ବୋଲି ସ୍ଥିର କରେ ସିଏ ସମ୍ୟକ୍ ଗୁଣ ବିଷୟରେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ।

ମାନବ ଜ୍ଞାନ ହେଉଛି ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାବଦ୍ଧ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ଅଟେ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ଜାଣିବା, ତା’ ନିକଟରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ତାର୍କିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ କେହି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କେବଳ ସାତଟି ନ୍ୟାୟର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇପାରେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୈନିକ ଶିକ୍ଷାରେ ଉଭୟ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଏବଂ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନଯ ପରସ୍ପର ଓତୋପତୋ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।

ଏହି ଦୁଇଟିକୁ ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ୱ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଗୁଣ ବା ଅନେକ ଧର୍ମ ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ଭାବେ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଏ ପ୍ରକାର ଗୁଣ ସମ୍ପନ୍ନ ସଭାକୁ ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଅନେକ ଗୁଣର ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥର ଉତ୍ପତ୍ତି, ବିଲୟ ଏବଂ ସ୍ଥାୟିତ୍ୱ ରହିଛି ।

ଏଣୁ ଜୈନଙ୍କ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ । ଜଶ ବିଜୟଙ୍କ ମତରେ, ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ହେଉଛି ସମଧର୍ମୀ ନ୍ୟାୟ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ପିତା, ମାତା ତାଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସମଧର୍ମୀ ଭାବନାପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଏହି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ଏକ ସମଧର୍ମୀ ଭାବାପନ୍ନ ଦର୍ଶନ ଅଟେ । ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନରେ ସୁଖ, ଦୁଃଖ, ଶୁଭ ଅଶୁଭ ସ୍ଥିତି, ଅସ୍ଥିତି ହେଉଛି ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଜୈନମାନେ ଏହି ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅନ୍ୟ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

୩. ଜୈନ ଦର୍ଶନରେ ସ୍ୟାତ୍ମବାଦ୍ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନ – ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନଧର୍ମରୁ ଚବିଶ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୁରୁ ।
ଜୈନ ଧର୍ମର ଚବିଶଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ମଧ୍ୟରୁ ଋଷଭଦେବ ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନଙ୍କର ଚବିଶଜଣ ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଶେଷ ଦୁଇଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଐତିହାସିକ ପୁରୁଷ ଅଟନ୍ତି ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୈନମାନଙ୍କର ଶେଷ ଗୁରୁ ରୂପେ ସୁବିଖ୍ୟାତ ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନ ଶବ୍ଦଟି ଜିନ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ।
ଜୈନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବିଜେତା ।
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର କଠିନ ତପସ୍ୟା ବଳରେ ରାଗ, ଅହଂ, କ୍ରୋଧ, ମାୟା ଓ ବନ୍ଧନକୁ ଜୟ କରି ଜୈନ୍ୟ ଉପାଧ୍ଧରେ
ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ ।
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୀତେନ୍ଦ୍ର ଥିଲେ ।
ଜୈନ ଧର୍ମ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହେଲା (୧) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର, (୨) ଦିଗମ୍ବର ।
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର ମଧ୍ୟରେ ଆଚାର ବିଚାର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଭେଦ ଦେଖାଯାଏ ।
ଶ୍ଵେତାମ୍ବରମାନେ ଶ୍ଵେତ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିଲେ ଓ ଦିଗମ୍ବରମାନେ ଉଲଗ୍ନ ରହିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେ କରୁଥିଲେ ।

ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । (୧) ଅନେକାନ୍ତବାଦ, (୨) ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ।
ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ଅଛି । ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ।
ବସ୍ତୁଠାରେ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ, ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ ।
ଜୈନ୍ୟ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଅଟେ ।
ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ, କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ବା କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବୋଲି ସୂଚା ଯାଇଥାଏ ।
ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଦ୍ବାରା ହିଁ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ସ୍ୱରୂପ ସୂଚିତ ହୋଇଥାଏ ।
‘ସ୍ୟାଦ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବୋଧହୁଏ ବା ସମ୍ଭବତଃ ବୋଲି ମନେ କରାଯାଏ ।
ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦକୁ ସାପେକ୍ଷବାଦୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ ଅଟେ ।
ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜୈନ୍ୟମାନେ ବସ୍ତୁର କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ନ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ ।

(୧) ସ୍ୟାଦ୍ ଅଣ୍ଡି
(୨) ସ୍ୟାଦ୍ ନାସ୍ତି
(୩) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ
(୪) ସ୍ୟାଦ୍ ଅବକ୍ତବ୍ୟମ୍
(୫) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟଂଚ
(୬) ସ୍ୟାଦ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ
(୭) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ

ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଏଠାରେ ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅତି ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ଆପେକ୍ଷିକ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କେହି କେହି ଧ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବୋଧହୁଏ ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତି । ସ୍ୟାତ୍‌ର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ହେଉଛି କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଉଭୟ ଉଭୟ ସତ୍ ଓ ଅସତ୍ ହୋଇପାରେ ।

ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ହିଁ ଏହି ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟକୁ ସାତ ପ୍ରକାର ବାକ୍ୟ ବା ସ୍ୟାତ୍ମବାଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସପ୍ତର ଅର୍ଥ ସାତ । ତେଣୁ ବସ୍ତୁରେ ଅନେକ ସଂଖ୍ୟକ ଗୁଣ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜୈନମାନେ କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଦେଖୁଛନ୍ତି । ସାତପ୍ରକାର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ ବା ଜୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନୟରେ ଖ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

ଏହି ସ୍ୟାତ୍ ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ବାରା ଆପେକ୍ଷିକତା ଗୁଡ଼ିକର ଆଂଶିକ ସତ୍ୟତା ଜ୍ଞାନ ଲବ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାର ନୟ ବା ନିଷ୍ପଭି ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : (୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି, (୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି, (୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ, (୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମ୍, (୫) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟଚ, (୬) ଖ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟ ଚ ।

(୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି: କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବା ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ ବସ୍ତୁଟିଏ ଅଛି ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଗୋଟିଏ ଘଟ ନିଜର ଦ୍ରବ୍ୟ, କାଳ, କ୍ଷେତ୍ର ଭାବ ଆଦି ଅପେକ୍ଷାରେ ସତ୍ୟ ଅଟେ । କୌଣସି ବିଶେଷ ଦେଶ, କାଳ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ଘଟ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଟେ ।
(୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି; କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁ ଅସତ୍ ଅଟେ । ଘଟ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଦ୍ରବ୍ୟ, କାଳ, କ୍ଷେତ, ଭାବ ଆଦି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନାହିଁ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଘଟ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ସତ୍ ନୁହେଁ । ଭିନ୍ନ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟ ନାହିଁ ।
(୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ: ତୃତୀୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହା ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ବିତୀୟର ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଘଟଟି ବିଦ୍ୟମାନ ଓ ଅବିଦ୍ୟାମାନ ମଧ୍ଯ । ଏହା ଉଭୟ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍ ଅଟେ । ସ୍ଵରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ଅଛି । ପର ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଘଟ ଉଭୟ ରୂପ ଅଟେ ।
(୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମ୍: ଚତୁର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବସ୍ତୁ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ । ଏକ ସମୟରେ ଅସ୍ତିତ୍ବ ଏବଂ ଅନସ୍ତିତ୍ବ ଉଭୟ କଥା କୁହାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଶବ୍ଦ ଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ଅନିର୍ବଚନୀୟ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଉଭୟ ଅବସ୍ଥା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ଅଛି ଅନ୍ୟ ଏକ ଦେଶ କାଳ ଅବସ୍ଥା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ ଘଟ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।
(୫) ଖ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ପ୍ରଥମ ଅବଧାରଣ ସଙ୍ଗେ ଚତୁର୍ଥ ଅବଧାରଣ ଯୋଗ କଲେ ପଞ୍ଚମ ଅବଧାରଣଟି ମିଳେ । କୌଣସି ଏକ ବିଶେଷ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟ ସତ୍ ଅଟେ ଏବଂ ଦେଶ, କାଳ, ଅବସ୍ଥା ନିରପେକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖୁଲେ ଘଟ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବା ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।
(୬) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ଦ୍ଵିତୀୟ ଅବଧାରଣ ସଙ୍ଗେ ଚତୁର୍ଥ ଅବଧାରଣ ଯୁକ୍ତ କଲେ ଷଷ୍ଠ ଅବଧାରଣଟି ମିଳିଥାଏ । ଏକ ଭାବରେ ଘଟ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଭାବରେ ଏହା ଅବକ୍ତବ୍ୟ ମଧ୍ଯ ।
(୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ତୃତୀୟଟି ସହିତ ଚତୁର୍ଥଟି ଯୋଗ କଲେ ସପ୍ତମ ଅବଧାରଣ ମିଳେ । ଘଟଟି ଏକ ଦେଶ, କାଳ ଓ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଦ୍ୟମାନ । ଭିନ୍ନ ଦେଶ, କାଳ ଓ ଅବସ୍ଥାରେ ଅବିଦ୍ୟମାନ ଏବଂ ଦେଶ, କାଳ ଅବସ୍ଥା ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ଏହା ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ଅଟେ । ଏଣୁ ଘଟଟି ଅଛି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଏକ ଭାବରେ ଘଟଟି ନାହିଁ ଏବଂ ଏ ଭାବରେ ଘଟ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।

ସମାଲୋଚନା:
(୧) ବୌଦ୍ଧ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଧର୍ମ କୀର୍ତ୍ତି ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦର ସମାଲୋଚନା କରି କହନ୍ତି ଯେ ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍ ଉଭୟ କହିବା ପ୍ରଳାପ ମାତ୍ର ଅଟେ ।
(୨) ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଶଙ୍କରଙ୍କ ମତରେ ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ଏବଂ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ହେଉଛି ଅନିଶ୍ଚତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ତେଣୁ ଏହା ଅଣସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ ।
(୩) ସର୍ବପଲ୍ଲୀ ରାଧାକ୍ରିଷ୍ଣନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏକ ନିରପେକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ସ୍ବୀକାର ନ କରି ଆପେକ୍ଷିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ତାର୍କିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ମାନି ହେବ ନାହିଁ ।
(୪) ଚନ୍ଦ୍ରଧର ଶର୍ମାଙ୍କ ମତରେ ଯେପରି ଗୋଟିଏ ମାଳା ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ପୁଷ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି, ଠିକ୍ ସୂତାର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ରହିଛି । ଜୈନମାନେ ସେ ସୂତା ଖଣ୍ଡକୁ ପକାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏ ମାଳା ତିଆରି କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

୪. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉପକ୍ରମ:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଥିଲେ ଏସିଆ ମହାଦେଶର ଆଲୋକ ସଦୃଶ । ତାଙ୍କର ବିଚାରଧାରା ଓ ଦର୍ଶନ ଉଭୟ ପରିପୂରକ ଥିଲା । ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ରାଜ ପୁତ୍ର । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ରାଜକୀୟ ପରମ୍ପରାକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସତ୍ୟର ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇଥିଲେ । ସେ କଠୋର ତପସ୍ୟା ବଳରେ ସତ୍ୟର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଦର୍ଶନ ଓ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ଗୌତମ ଚାରିଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା: ବୃଦ୍ଧି, ରୁଗ୍‌ଣ, ଶବ ଓ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ନିଜେ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଜୀବନଟି ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଉଚିତ୍ ମାର୍ଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବ ବୋଲି ଚିନ୍ତା କରି ଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା ଫଳରେ ଏକ ସତ୍ୟର ଉପଲବ୍‌ ପାଇଥିଲେ । ଏହାକୁ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ନାମରେ ପରିଚିତ କରିଥିଲା । ଏହାକୁ ଚତ୍ବାରି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟାନି ନାମରେ ଚାରି ଆଡ଼େ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା ।

(୧) ଦୁଃଖ, (୨) ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ, (୩) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ, (୪) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ସଂଗୀତାରେ । ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲେ ଜଣାଯାଏ (୧) ଜୀବନ ଦୁଃଖମୟ, (୨) ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି, (୩) ଦୁଃଖର ନିବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ, (୪) ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତିର ଉପାୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

(୧) ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ଵ ବା ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ
ବୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ‘ସର୍ବ ଦୁଃଖ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚାରିଆଡେ ଦୁଃଖ, ରୋଗ, ଜରା ଓ ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଅଧୂର ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ । ସେ କହିଥିଲେ ଏ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜନ୍ମ ଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟଜନ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ । ତେଣୁ ଦୁଃଖ ହେଉଛି ସର୍ବତ୍ର । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏ ପ୍ରକାର ଦୁଃଖ ବା ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଏ ପ୍ରକାର ଦୁଃଖ କେଉଁ ଆଦିମ କାଳରୁ ରହି ଆସିଅଛି ।

ତାଙ୍କ ମତରେ ହେ ଭିକ୍ଷୁଗଣ ଏହି ମହାଯାତ୍ରାରେ ଇତଃସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରି କଷ୍ଟ ସହି ଦୁଃଖରେ ତୁମେମାନେ ଯେତେ ଅଶ୍ରୁ ବୁହାଇବୁ ଏଥିପାଇଁ ତୁମକୁ ଯାହା ମିଳିଛି ତାହା କେବଳ ଘୃଣାଭାବ ଏବଂ ଯାହା ତୁମର ପ୍ରିୟ ତାହା ତୁମକୁ ମିଳି ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏଠାରେ ଦୁଃଖ କଲେ କିଛି ଫଳ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏହି ଦୁଃଖ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଅଣୁ ଜାତ ହୁଏ ତାହା ମହାସାଗରର ଜଳଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ଅଟେ । ସଂସାରରେ ଯାହାକିଛି ଆପାତଃ ସୁଖର କଥା ଉଠେ ତାହା ହିଁ ଦୁଃଖମୟ ।

ତେଣୁ ସହିବାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେବା । ଏଣୁ ଯଥାର୍ଥରେ କୁହାଯାଇଛି ଯାହା କିଛି ଅନିତ୍ୟ ତାହା ଦୁଃଖମୟ ( ଯଦ୍ ଅନିତ୍ୟ ତଦ୍ ଦୁଃଖ) । ମଣିଷର ଜନ୍ମ ଦୁଃଖର କାରଣ ବୋଲି ବୁଦ୍ଧଦେବ ତାଙ୍କ ……… କହିଛନ୍ତି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବୁଦ୍ଧ ଜୀବନର ସୁଖ ଅନୁଭୂତି ସମ୍ପର୍କରେ ଆଦୌ ସଚେତନ ନଥିଲେ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତରେ ତାହା ନୁହେଁ । ଯଦି ତାହା ହୁଅନ୍ତା, ତେବେ ଗୌତମଙ୍କର ବୁଦ୍ଧତ୍ବ ପ୍ରାପ୍ତି ଅଳିକ ବା କ୍ଷଣିକ ବୋଲି ମାନିବାକୁ ହୁଅନ୍ତା । ଗୌତମ ଯେ ଜୀବନର ସାଧାରଣ ଦୁଃଖ, ଭେଦ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଚେତନ ନଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ୟବହାରିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତାକୁ ଯଦି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ତେଣୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ ଯେ ଏ ସଂସାରରେ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ ।

(୨) ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଯେଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । ସ୍ଵାଭାବିକ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବ୍ୟତିରେକେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର ମଧ୍ଯ କାରଣ ଅଛି । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଉଛି ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ । ‘ପ୍ରତୀତ୍ୟ’ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଏହାକୁ ପାଇ ଏବଂ ସମୁପାଦ ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପତ୍ତି ।

ଏଣୁ ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଅର୍ଥ ଏହାକୁ ପାଇ ଉତ୍ପତ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍‌ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରୁ ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଆଧାର ଉପରେ ହିଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ‘ଅଶ୍ବିନ୍ ସତି ଇଦଂ ଭବତି’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଏହା ହେଲେ ତାହା ହୁଏ, ପୁଣି ଅସ୍ମିନ୍ ଅସତି ଇଦଂ ନ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ନ ହୋଇ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ ନିୟମ ଏକ ସ୍ୱୟଂ ଚାଳିତ ନିୟମ । ଏହା ସ୍ୱତଃପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଅନବରତ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଚାଲିଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ‘ନିତ୍ୟତାବାଦ’ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦର ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ଏହା ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ନାମରେ ପରିଚିତ ।

(୧) ଅବିଦ୍ୟା – ଅତାତ ଜୀବନ
(୨) ସଂସ୍କାର – ଅତାତ ଜୀବନ
(୩) ବିଜ୍ଞାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୪) ନାମ ରୂପ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୫) ଷଡ଼ାୟତନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୬) ସ୍ପର୍ଶ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୭) ବେଦନା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୮) ତୃଷ୍ଣା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୯) ଉପାଦାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୦) ଭବ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୧) ଜାତି – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ
(୧୨) ଜରାମରଣ – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ

ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଜନ୍ମ-ମରଣ ଚକ୍ରରେ ବାରମ୍ବାର ଘୁରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଜରାମରଣ ଆଦି ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଦୁଃଖତା ଲାଗି ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ହୋଇଥାଏ ।

(୩) ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ
ପ୍ରତିତ୍ୟ ସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସେହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ ତହିଁରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହୁଏ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥା ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଏଣୁ ଦୁଃଖର ସ୍ଥିତି ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଯେତିକି ସତ୍ୟ, ଦୁଃଖ ବିନାଶର ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଓ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଉପାୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ ମଧ୍ୟ ସେତିକି ସତ୍ୟ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

ନିର୍ବାଣ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ସ୍ଥିତିର ସ୍ଵରୂପ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋଚନା ଅଟେ । ଅବଶ୍ୟ ଏଠାରେ ସଠିକ୍ ଭାବରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତକ ନିବୃତ୍ତିର ଅବସ୍ଥା ହିଁ ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ନିର୍ବାଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଶାନ୍ତ ହୋଇଯିବା ବା ଥଣ୍ଡା ପଡ଼ିଯିବା । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ନିର୍ବାଣ ଅବସ୍ଥାକୁ ଶାନ୍ତ ଅବସ୍ଥା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ନିର୍ବାଣ ହେଉଛି ଲୋଭ, ମୋହ, ମାୟା ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତି ହେବାକୁ ବୁଝାଏ ।

(୪) ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧଗାମୀ ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ । ଯେଭଳି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣରୁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧଗାମୀ ପ୍ରତିପତ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଆଠଗୋଟି ଅଙ୍ଗଥବାରୁ ଏହା ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ନାମରେ ପରିଚିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ସମସ୍ତ ନୀତି ଏହି ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଜରିଆରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଅଛି । ନୀତିଦର୍ଶନ ଭାବେ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ରୂପେ ପରିଚିତ । ମନୁଷ୍ୟର କଲ୍ୟାଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବୁଦ୍ଧଦେବ ଏହି ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥାର ପ୍ରଚାର କରିଛନ୍ତି । ଏହା କେବଳ ସାଧନା ବଳରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କର ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି
(୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ
(୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍
(୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମ
(୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(୬) ବ୍ୟାୟାମ୍
(୭) ସ୍ମ ତି ସ୍ମୃତି
(୮) ସମାଧ୍

୫. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପ୍ରତିତ୍ଵ ସମୁତ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇ ଦିଅ ?
Answer:
ଉପକ୍ରମ:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଯେପରି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦୁଃଖର କାରଣ ରହିଛି । ତେଣୁ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ଦଟି କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟଟି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ନାମରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ପ୍ରତିତ୍ଵର ଅର୍ଥର ‘ଏହାକୁ ପାଇ’ ଏବଂ ସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ଉତ୍ପତ୍ତି । ଏଣୁ ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ଏହାକୁ ପାଇ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କାରଣର ଆଧାର ଉପରେ ହିଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇଛି ଅସ୍ଥିନ ସତି ଇଦଂ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ହେଲେ ତାହା ହୁଏ । ପୁଣି କୁହାଯାଇଛି ଅସ୍ଥିନ୍ ଅସତି ଇଦଂ ନ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ନ ହେଲେ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ୱସମୁପାଦ ହେଉଛି ଏକ ସ୍ବୟଂ ଚାଳିତ ନିୟମ । ଏହା ସ୍ଵଭ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଭାବରେ ଏ ସଂସାରରେ ଅନବରତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଚାଲିଛି ।

ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନୁହେଁ । ଏହା ବିଶ୍ଵରେ ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ନିୟମ । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ବସମୁଦ୍‌ପାଦ ହେଉଛି ନିତ୍ୟତାବାଦ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦର ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ନିତ୍ୟତାବାଦ ଅନୁସାରେ ଏପରି ଏକ ସତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ଯାହା ନିତ୍ୟ ଓ କାରଣ ରହିଛି । ତାହାଛଡ଼ା କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଦାୟ ମଧ୍ଯ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବିନଷ୍ଟ ହେବା ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ନିଶ୍ଚିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏ ମତବାଦରେ ମଧ୍ଯମପନ୍ଥୀ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ।

ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ଉପରେ ହିଁ ବୁଦ୍ଧ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଛନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଏହାକୁ ଧର୍ମ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ସେ କହୁଥିଲେ, ଯେ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ଜାଣେ ସେ ଧର୍ମକୁ ଜାଣେ, ଯେ ଧର୍ମର ଜ୍ଞାତା, ସେ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଜ୍ଞାତା ଅଟେ । ରୂପବେଦନା, ସଂଜ୍ଞା, ସଂସ୍କାର ଓ ବିଜ୍ଞାନ ଏହି ପାଞ୍ଚଗୋଟି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଗୁଡ଼ିକରୁ ଯାହା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ କହନ୍ତି । କେତେକ ଦାର୍ଶନିକ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ।

ଦାର୍ଶନିକ ନାଗାର୍ଜୁନ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ ଦର୍ଶନର ଆଧାରକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ପ୍ରତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ଓ ଶୂନ୍ୟତାକୁ ଏକ ତତ୍ତ୍ବ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଦ୍ଧ ଦେବ ଦୁଃଖର କାରଣ ଏବଂ ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତିର ଉପାୟ ବୋଲି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି । ଜରାମରଣ ଆଦି ଦୁଃଖର କାରଣ । ଜାତି ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମ । ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ ନ କଲେ ଦୁଃଖଭୋଗ ସମ୍ଭବ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜନ୍ମ ହିଁ ଦୁଃଖର କାରଣ । ପୁଣି ବୁଦ୍ଧ ଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ଜନ୍ମର କାରଣ ହେଉଛି ପୁନର୍ବାର ଜନ୍ମ ଲାଭର ବାସନା ।

ଏହି ବାସନାର କାରଣ ହେଉଛି ଉପାଦାନ ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥ‌ିବୀର ଜାଗତିକ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ନିଜର ଆସକ୍ତି ଲାଭ କରିବା । ଏହି ଆସନ୍ତି ହୁଏ ତୃଷ୍ଣା ଅର୍ଥାତ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନୁଭୂତିକୁ । ତୃଷ୍ଣାର କାରଣ ହେଉଛି ବେଦନା । ଅର୍ଥାତ୍ ଅତୀତର ଇନ୍ଦ୍ରୟ ସୁଖ । ସେହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକ ନଥିଲେ ଯଥା- ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ବା, ଚର୍ମ ଓ ମନ । ଏ ସମସ୍ତ ନଥିଲେ ସ୍ପର୍ଶ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ସ୍ପର୍ଶର କାରଣ ହେତୁ ଏହି ଷଷ୍ଠ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ତେଣୁ ଦେହ ଓ ମନର ସଂଗଠନ ନଥିଲେ ଏହା ଷଡ଼ ଆୟତନର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନା ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ ।

ପୁଣି ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ଦେହ ଓ ମନର ସଙ୍ଗଠନକୁ ନାମ ରୂପ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଏହି ନାମ ରୂପର କାରଣ ହେଉଛି ବିଜ୍ଞାନ । ଏହି ଦେହ ଓ ମନର ସଙ୍ଗଠନ ଚେତନାହୀନ ହୋଇଥିଲେ ମାତୃଗର୍ଭରେ ବର୍ଷିତ ହୋଇ ନଥାଆନ୍ତା । ଏହି ବିଜ୍ଞାନ ବା ଚେତନାର କାରଣ ପୁଣି ପୂର୍ବ ଜୀବନର ସଂସ୍କାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ପୂର୍ବଜନ୍ମର କୃତ କର୍ମରୁ ଓ ସଂସ୍କାର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି ଏ ସଂସ୍କାରର କାରଣ ଅବିଦ୍ୟା ବା ଅଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ଏଣୁ ଅଜ୍ଞାନ ହିଁ ଜରାମରଣ ଆଦିର ମୂଳକାରଣ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ଦ ବା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଦ୍ବାରା ଆବଧ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କେହି କେହି ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମମରଣ ଚକ୍ର ବା ଭାବଚକ୍ର ବା କାଳଚକ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଗୁଡ଼ିକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହୋଇଅଛି ।
(୧) ଅବିଦ୍ୟା – ଅତୀତ ଜୀବନ
(୨) ସଂସ୍କାର – ଅତୀତ ଜୀବନ
(୩) ବିଜ୍ଞାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୪) ନାମ ରୂପ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୫) ଷଡ଼ାୟତନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୬) ସ୍ପର୍ଶ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୭) ବେଦନା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୮) ତୃଷ୍ଣା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୯) ଉପାଦାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୦) ଭବ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୧) ଜାତି – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ
(୧୨) ଜରାମରଣ – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ

ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଯୋଗୁଁ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମମରଣ ଚକ୍ରରେ ବାରମ୍ବାର ଘୂରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଜରାମରଣ ଆଦି ଦୁଃଖ ତା ଲାଗି ଅବସମ୍ଭାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ସମାଲୋଚନା: କେତେକ ଦାର୍ଶନିକ ମତରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପ୍ରଚଳିତ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁତ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଜଡ଼ବାଦୀ ଦର୍ଶନର ଏକ ଅଂଶ ବିଶେଷ । ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ହୋଇଥିବାରୁ ନିୟତବାଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁପାଦ ଏକ ଅଜ୍ଞତା ଯାହାକି ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ମୂଳ କାରଣକୁ ବିଲୋପ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅଜ୍ଞାନ ପ୍ରକୃତ ଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଲୋପ ସାଧନ ହୋଇପାରେ । ନାଗାର୍ଜୁନ ଯେ କି ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଜଣେ ମହାନ ଅନୁଗତ ଅଟନ୍ତି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 5 ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ Objective Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତର ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ କେଉଁ ଧାତୁରୂପରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ଦୃଶ୍
(ଖ) ପଠ
(ଗ) କୃ
(ଘ) କେଉଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଦୃଶ୍

୨. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କେଉଁ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ
(ଖ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ପଢ଼ାଯାଏ
(ଗ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ମନେ ରଖାଯାଏ
(ଘ) ଯାହା ଦ୍ବାରା କରାଯାଏ ।
Answer:
(କ) ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ

୩. ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ଦେଖାଯାଏ’ର ଅର୍ଥ କେଉଁ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ
(ଖ) ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ
(ଗ) ଜ୍ଞାନ ସିଦ୍ଧି ହୁଏ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ

୪, କାହାକୁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବନ୍ଧନ
(ଖ) ଲୋଭ
(ଗ) ମାୟା
(ଘ) ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ
Answer:
(ଘ) ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ

୫. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତି କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ମୁକ୍ତି
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ବାଣ

୬. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ମୁକ୍ତି
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) କୈବଲ୍ୟ

୭. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ଅପବର୍ଗ
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଗ) ଅପବର୍ଗ

୮. କାହାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବକ୍ତା ବୋଲି କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଖ) ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ
(ଗ) ଋଷଭଦେବ
(ଘ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
Answer:
(ଖ) ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୯. ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ କେତୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୧୦. ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୨
(ଖ) ୩
(ଗ) ୪
(ଘ) ୫
Answer:
(ଗ) ୪

୧୧. ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ସର୍ବଂ ସୁଖ
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଗ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ

୧୨. ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ଦୁଃଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସର୍ବଂ ସୁଖ
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଗ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ

୧୩. ଯୋଗ ଦର୍ଶନରେ ଦୁଃଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ
(ଖ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖଂ
(ଗ) ସର୍ବମେଦ ଦୁଃଖ୍ଂ ବିବେକନଃ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଗ) ସର୍ବମେଦ ଦୁଃଖ୍ଂ ବିବେକନଃ

୧୪. କିଏ ଜୈନ୍ୟ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ ?
(କ) ଋଷଭଦେବ
(ଖ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
(ଗ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଘ) ଗୌତମବୁଦ୍ଧ
Answer:
(କ) ଋଷଭଦେବ

୧୫. କାହାକୁ ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ଗୁରୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
(ଖ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଗ) ଋଷଭଦେବ
(ଘ) ଗୌତମବୁଦ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର

୧୬. ତୀର୍ଥଙ୍କରର ଅର୍ଥ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ଗୁରୁ
(ଖ) ଶିଷ୍ୟ
(ଗ) ମହାପୁରୁଷ
(ଘ) ଶିକ୍ଷକ
Answer:
(ଗ) ମହାପୁରୁଷ

୧୭. ଜୈନମତ କେଉଁ ଦୁଇଟି ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଦୀନଜାନ ଓ ମହାଜନ
(ଖ) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର
(ଗ) ଶୈବ ଓ ଶାକ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର

୧୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ ଅଟେ ?
(କ) ପାଞ୍ଚ
(ଖ) ଛଅ
(ଗ) ସାତ
(ଘ) ଆଠ
Answer:
(ଗ) ସାତ

୧୯. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଦ୍ଵାଦଶ ନିଦାନ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୧୦
(ଖ) ୧୧
(ଗ) ୧୨
(ଘ) ୧୩
Answer:
(ଗ) ୧୨

୨୦. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୭
(ଖ) ୮
(ଗ) ୯
(ଘ) ୧୦
Answer:
(ଖ) ୮

୨୧. ବୃଦ୍ଧଙ୍କ କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗଟି ମିଥ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟି ଦୂର କରିବା ଲାଗି ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ଅଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ
Answer:
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍

୨୩. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗରେ ସଦାଳାପ ଓ ସଦାଚାରର କଥା କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି
Answer:
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ

୨୪. କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗକୁ ଶେଷ ମାର୍ଗ ରୂପେ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ
Answer:
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ___________ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି ।
Answer:
ଦୃଶ୍

୨. ‘ଦୃଶ୍’ର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଯାହା ଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ ।

୩. ‘ଦେଖାଯାଏ’ର ଅର୍ଥ ___________ କୁ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।

୪. ଦର୍ଶନ କହିଲେ ___________ ଦର୍ଶନକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ତତ୍ତ୍ବ

୫. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତ୍ରିକ ନିବୃତ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ

୬. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖ ___________, ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
(୧) ଆଧ୍ୟାମିକ, (୨) ଆଭୌତିକ, (୩) ଆଦୈବିକ

୮. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିର୍ବାଣ

୯. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୈବଲ୍ୟ

୧୦. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପବର୍ଗ

୧୧. ଅଦ୍ଵୈତବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜୀବନ୍ମ କ୍ତାବସ୍ଥା

୧୨. ବେଦରେ ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଅମୋଘ, ଶାଶ୍ବତ ନିୟମକୁ ___________ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଋତ

୧୩. କର୍ମବାଦର ସାର କଥା ହେଲା ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହି ଭଳି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଫଳ

୧୪. କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ଅନୁଯାୟୀ ଶୁଭକର୍ମର ଫଳ ___________ ।
Answer:
ସୁଖ

୧୫. କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ___________ ।
Answer:
ଦୁଃଖ

୧୬. କର୍ମ ହେଉଛି ___________, ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
(୧) ସଞ୍ଚ କର୍ମ, (୨) ପ୍ରାରବ୍‌ଧ, (୩) କ୍ରିୟମାଣ

୧୭. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନକୁ ___________, ଓ ___________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଆସ୍ତିକ, ନାସ୍ତିକ

୧୮. ___________ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ।
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୧୯. ___________ ଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର କହନ୍ତି ।
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୦. ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ମହାପୁରୁଷ

୨୧. ___________ କୁ ସର୍ବଶେଷ ତୀର୍ଥଙ୍କର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୨. ___________ ତୀର୍ଥଙ୍କରକୁ ଜୈନମାନଙ୍କର ଗୁରୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୩. ଜୈନ ମତ ___________ ଓ ___________ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଅଛି ?
Answer:
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର, ଦିଗମ୍ବର

୨୪. ___________ ମାନେ କଠୋରବ୍ରତାବଲମ୍ବୀ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଦିଗମ୍ବର

୨୫. ___________ ମାନେ ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିଲେ ।
Answer:
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର

୨୬. ___________ ମାନେ ଉଲ୍ଲଗ୍ନ ରହୁଥ୍ଲେ ।
Answer:
ଦିଗମ୍ବର

୨୭. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଏବଂ ବ୍ୟାଦ୍‌ଦ

୨୮. ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଧର୍ମକୁ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ

୨୯. ___________ ହେଉଛି ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ ।
Answer:
ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ

୩୦. ସ୍ୟାତ୍ରର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭବତଃ ବା ବୋଧ ହୁଏ

୩୧. ___________ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ

୩୨. ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ କରୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ

୩୩. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବକ୍ତା ହେଉଛନ୍ତି ___________ ।
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୩୪. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ___________ ଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ରହିଛି ।
Answer:
ଚାରିଗୋଟି

୩୫. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସର୍ବଂଦୁଃଖ

୩୬. ଦ୍ଵିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ

୩୭. ବୌଦ୍ଧ ମତାନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅପର ନାମ ହେଉଛି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରତୀତ୍ଵ ସମୁତ୍ୱାଦ

୩୮. ପ୍ରତୀତ୍ୟର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଏହାକୁ ପାଇ

୩୯. ସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଉତ୍ପତ୍ତି

୪୦. ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଏହାକୁ ପାଇ ଉତ୍ପ

୪୧. ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନର ଅନ୍ୟ ନାମ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଭାବଚକ୍ର ବା ଜରାମରଣ ଚକ୍ର

୪୨. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

୪୩. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ

୪୪. ପ୍ରଜ୍ଞା ___________ ନାଶ କରେ ।
Answer:
ଅବିଦ୍ୟା

୪୫. ___________ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗର ଶେଷ ମାର୍ଗ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

C. ଏକ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. କେଉଁ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ଦୃଶ୍ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି ।
Answer:
ଦର୍ଶନ

୨. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କେଉଁଥରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ?
Answer:
ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ

୩. ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣିହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦର୍ଶନ

୪. କେଉଁ ଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତିକ ନିବୃତ୍ତି ହିଁ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୋଇଅଛି ।
Answer:
ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନ

୫. ଶାରୀରିକ ତଥା ମାନସିକ ଦୁଃଖକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୁଃଖ

୬. ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ ଦଂଶନ ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ ଶରଣରୁ ଯେଉଁ ଦୁଃଖ ଘଟିଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଧ୍ଭୌତିକ ଦୁଃଖ

୭. ଅଲୌକିକ ବା ଅପ୍ରାକୃତିକ କାରଣ ମାନଙ୍କରୁ ଘଟିଥୁବା ଦୁଃଖକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ

୮. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ

୯. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୈବଲ୍ୟ

୧୦. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିର୍ବାଣ

୧୧. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପବର୍ଗ

୧୨. ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍ ଗୀତାରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାବସ୍ଥା

୧୩. କେଉଁ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଶୁଭ କର୍ମ

୧୪. କେଉଁ କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଷ୍କର୍ମ

୧୫. କର୍ମ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
୩

୧୬. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
୨

୧୭. ଯେଉଁମାନେ ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆସ୍ତିକ

୧୮. ଯେଉଁମାନେ ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ଅବିଶ୍ବାସୀ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନାସ୍ତିକ

୧୯. ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୦. କାହାକୁ ଜୈନ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୧. ତୀର୍ଥଙ୍କରର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷ

୨୩. କାହାକୁ ଜୈନ ଦର୍ଶନର ମହାପୁରୁଷ ବୋଲି କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୪. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
୨

୨୫. କେଉଁ ମତବାଦ ଅନୁସାରେ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନନ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ

୨୬. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତଧର୍ମ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ଧର୍ମ ଜ୍ଞାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନୟ

୨୭. ସତ୍ ଓ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ

୨୮. କାହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ

୨୯. ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସମ୍ଭବତଃ ବା ବୋଧ ହୁଏ

୩୦. ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କାହା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ?
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ

୩୧. ଜୈନ ସାତ୍ଵାଦ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ସାତ

୩୨. କିଏ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ?
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୩୩. ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଚାରି

୩୪. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ

୩୫. ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ

୩୬. ଦ୍ଵାଦଶନିଦାନ କେତୋଟି କାରଣ ଦ୍ବାରା ଆବଦ୍ଧ ଅଟେ ?
Answer:
୧୨

୩୭. ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଜନ୍ମ ମରଣଚକ୍ର ବା ଭବ ଚକ୍ର

୩୮. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

୩୯. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ କହିଲେ କାହାକୁ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଣାନ୍ତାବସ୍ଥା

୪୦. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ

୪୧. ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ କେଉଁ ନାମରେ ପରିଚିତ ଅଟେ ?
Answer:
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗ

୪୨. କାହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗର ଶେଷ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ପଠ୍ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । – ଠିକ୍

୨. ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣିହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ହୁଏ, ତାହା ହିଁ ମନୋବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ହୁଏ, ତାହା ହିଁ ଦର୍ଶନ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍

୩. ଦର୍ଶନ କହିଲେ ବିଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦର୍ଶନ କହିଲେ ତତ୍ତ୍ଵଦର୍ଶନକୁ ବୁଝାଏ । – ଠିକ୍

୪. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ନୀତିବାଦୀ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୫. ପାଶ୍ଚାଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପାଶ୍ଚାଦର୍ଶନ ଜଡ଼ବାଦୀ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୬. ମାନବ ଜୀବନର ତିନି ଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି ।
Answer:
ମାନବ ଜୀବନର ଚାରିଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି । – ଠିକ୍

୭. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ନିର୍ବାଣ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୮. ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ନିର୍ବାଣ କହନ୍ତି ।- ଭୁଲ୍
Answer:
ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୯. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାବସ୍ଥା କହନ୍ତି ।- ଭୁଲ୍
Answer:
ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କୈବଲ୍ୟ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୦. ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞା କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୧. ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷକୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୨. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କୌଣସି ନା କୌଣସି ଭାବରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଭାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କୌଣସି ନା କୌଣସି ଭାବରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ ଭାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିଅଛି ।- ଠିକ୍

୧୩. କମବାଦ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୪. କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୫. କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ୪ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ୩ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୬. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ୩ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ୨ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୭. ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ କରିବାକୁ ନାସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱାସ କରିବାକୁ ଆସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୮. ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ ନକରିବାକୁ ଆସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱାସ ନ କରିବାକୁ ନାସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୯. ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଠିକ୍

୨୦. ଜୈନ ଧର୍ମର ୨୩ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଧର୍ମର ୨୪ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । – ଠିକ୍

୨୧. ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରଥମ ମହାପୁରୁଷ ଥିଲେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୈନ ଧର୍ମର ଶେଷ ମହାପୁରୁଷ ଥିଲେ । – ଠିକ୍

୨୨. ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ତିନିଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଦୁଇଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୩. ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ହୀନଯାନ ଓ ମହାଯାନରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ୱେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୪. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଗୋଟିଏ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । – ଠିକ୍

୨୫. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ ଓ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଓ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ । – ଠିକ୍

୨୬. ଜୈନ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ ଆଠ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୨୯. ବର୍ତମାନ ମହାବୀର ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଠିକ୍

୩୦. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପାଞ୍ଚଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଚାରିଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଛି । – ଠିକ୍

୩୧. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ସର୍ବଂଦୁଃଖ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୨. ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ସର୍ବଂଦୁଃଖ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ କୁହାଯାଏ । ଠିକ୍

୩୩. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୪. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖନିରୋଧ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୫. ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୬. ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ‘ନିତ୍ୟତାବାଦ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦ’ର ଶେଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ନିତ୍ଯତାଦାନ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦ’ର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 2 ତର୍କବାକ୍ୟ Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୪
(ଖ) ୫
(ଗ) ୬
(ଘ) ୭
Answer:
(ଗ) ୬

୨। ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ଉତ୍ତର ମଧ୍ଯରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ

୩। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଯୌଗିକ
(ଖ) କଟିଳ
(ଗ) ସରଳ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ସରଳ

୪। ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟର ଅଥବା ଏକାତ୍ମକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵକ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଯୌଗିକ
(ଗ) ଜଟିଳ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ଯୌଗିକ

୫। ଗୁଣଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସାମାନ୍ଯ
(ଗ) ବିଶେଷ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୮। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
Answer:
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ଯ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(କ) ସାମାନ୍ଯ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ବିଶେଷ
(ଘ) ସାମାନ୍ଯ
Answer:
(ଗ) ବିଶେଷ

୧୧। ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ ।
Answer:
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ

୧୨। ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ, ବିଯୋଜକ
Answer:
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ, ବିଯୋଜକ

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଦୁଇଟି ଅଂଶ ଅଛି – ସେଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ?
(କ) କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମ
(ଖ) ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ

୧୪। ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ

୧୫। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର କ’ଣ ହେବା ଉଚିତ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

୧୬। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର କ’ଣ ହେବା ଉଚିତ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ
(ଗ) ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ସଦର୍ଥକ

୧୭। ନିଶ୍ଚିତିତର ତାରତମ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ବିଶ୍ଳେଷକ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ

୧୮। ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
(କ) ସାମାନ୍ଯ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ

୧୯। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେତେଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୨୦। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ଅବୈୟକ୍ତିକ
(ଘ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ
Answer:
(ଘ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ

୨୧। କେତେକ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ସୂଚିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ପରିମାଣ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇନଥିବା ବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ?
(କ) ଅବୈୟକ୍ତିକ
(ଖ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ
(ଗ) ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ଅବୈୟକ୍ତିକ

୨୨। ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୩। ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ

୨୪। ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ହୁଏତ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ
(ଘ) ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ

୨୫। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ

୨୬। ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୭। ନଞ୍ଜର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରେ ବିଧେୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୮। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ?
(କ) ସାର୍ବିକ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(ଗ) ସଦର୍ଥକ

୨୯। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ?
(କ) ସାର୍ବିକ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ବିଶେଷ

୩୦। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ପର୍କ କହିଲେ କେତୋଟି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ୫
(ଖ) ୬
(ଗ) ୭
(ଘ) ୮
Answer:
(ଗ) ୭

୩୧. ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ କହିଲେ କେତୋଟି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ୪
(ଖ) ୫
(ଗ) ୬
(ଘ) ୭
Answer:
(କ) ୪

୩୨। କେତେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସରଳ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନେ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଯୌଗିକ
(ଗ) ଜଟିଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷର ଠିକ୍ ଅଟେ ।
Answer:
(ଗ) ଜଟିଳ

୩୩। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୪। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୫। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭେଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

୩୬। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭେଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଉଲ୍ଲିଖତ ନ ହୋଇ ତର୍କବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ ଥାଏ, ତାହାକୁ
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୭। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଭୟ… ନୁହେଁ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
(ଗ) ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୮। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କି
(କ) ଶବ୍ଦ ପରକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଘ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
(କ) ଶବ୍ଦ ପରକ

୩୯। ଶବ୍ଦପରକ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବିଶ୍ଳେଷକ
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ବିଶ୍ଲେଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪୦। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୁତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦପରକ
(ଖ) ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ବସ୍ତୁ ପରକ

୪୧। ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବିଶ୍ଲେଷକ
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪୨। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରି ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ,
(କ) ନିଶ୍ଚିତବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ

୪୩। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ ବାସ୍ତବ ଘଟଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer: (ଖ) ବିବରଣୀ ବାଚକ

୪୪। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ

୪୫। ଦୁଇଟି ତର୍କ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ଗୁଣ ସମାନ ଥାଇ କେବଳ ପରିମାଣ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୬। ଦୁଇଟି ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମ ବିଧେୟଯୁକ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଗୁଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ)ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୭। ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ଉପବିରୋଧ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ)ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୮। ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟର ଗୁଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବିଶୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୯। ‘ଆ’ ଏବଂ ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୦। ‘ଆ’ ଏବଂ ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୧। ‘ଇ’ ଏବଂ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୨। ‘ଆ, ଏବଂ ଓ’, ‘ଏ’ ଏବଂ ଇ’’ ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ, ତାହାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟ ।

୨। ବାକ୍ୟରେ ____________________ଓ _________________ ଅବୟବ ଥାଏ ।
Answer:
(୧) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, (୨) ବିଧେୟ ।

୩। ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ____________________ ,___________________ ଓ ଥାଏ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ, ସଂଯୋଜକ

୪। ଯୁକ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ବାକ୍ୟକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟ ।

୫। ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ____________________ଓ _________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସରଳ, ଯୌଗିକ, ଜଟିଳ

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ଥାଏ, ତାକୁ _________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସରଳ

୭। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ କିମ୍ବା ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ କିମ୍ବା ଏକାଧ୍ଵ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଓ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ଥାଏ, ତାହାକୁ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଯୌଗିକ

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସରଳ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନେ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି, ସେ ପ୍ରକାର _____________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜଟିଳ

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସର୍ଦଥକ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ __________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ ।

୧୧। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ସମଗ୍ର ବାଚ୍ୟର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ ______________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

୧୨। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବିଶେଷ

୧୩। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କ ____________________ଓ _________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୧୪। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _____________________ ଓ ______________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ

୧୫। ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ________________ ଓ ________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ

୧୬। ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ___________________ ,_____________________ ଓ ________________ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ବିଯୋଜକ

୧୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ __________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୧୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସହିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ ___________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି।
Answer:
ସାପେକ୍ଷ

୧୯। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ତାହାକୁ _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

୨୦। ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ __________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପର୍ବଗ

୨୧। ପରିଣାମ ସମ୍ବଳିତ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ____________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁଗ

୨୨। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଭୟ …. ଓ ……….. ନୁହେଁ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ________________ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ

୨୩। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏତ ………. କିମ୍ବା ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________________ କିମ୍ବା ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ
Answer:
ବିଯୋଜକ

୨୪। ନିଶ୍ଚିତମାତ୍ରା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _______________________ ,____________________ ଓ _______________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷ ଓ ସାମ୍ଭାବିକ

୨୫। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ କେବଳ ବାସ୍ତବ ଘଟଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ _________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଘୋଷକ

୨୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ କେବଳ ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ _______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନା ମୂଳକ

୨୭। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _____________________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
୪

୨୮। ସାମାନ୍ୟ ସମର୍ଥକ _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:
ଆ

୨୯। ସାମାନ୍ୟ ନଞ୍ଜର୍ଥକ __________________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:
ଏ

୩୦। ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:
ଇ

୩୧। ବିଶେଷ ନଞ୍ଜର୍ଥକ _____________________ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:
ଓ

୩୨। ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟ __________________ ଓ ___________________ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ

୩୩। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ସମାର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ _______________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ

୩୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ଅର୍ଥ ବର୍ହିଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବିଧେୟରେ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ____________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ

୩୫। ‘ଆ’ ତର୍କ ବାକ୍ୟର _____________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

୩୬। ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ _______________ ଓ __________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ

୩୭। ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ __________________ ଓ __________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ

୩୮। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ____________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

୩୯। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର _______________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଧେୟ

୪୦। _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

୪୧। ____________________ ତର୍କବାକ୍ୟ ମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ବିଶେଷ

୪୨। ________________________ ତର୍କବାକ୍ୟ ମାନଙ୍କର ବିଧେୟପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ।

୪୩। ________________________ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର କେବଳ ବିଧେୟପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୪୪। ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ବନ୍ଧ __________________ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
ସାତ

୪୫। ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ ବା ପରିମାଣଗତ ବା ଉଭୟ ଗୁଣଗତ ଓ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ, ତାହାକୁ _________________ କହନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୬। ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ଗୁଣ ସମାନ ଥାଇ କେବଳ ପରିମାଣ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେ ପ୍ରକାର ________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ

୪୭। ଦୁଇଟି ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

୪୮। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉପବିରୋଧୀ

୪୯। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଭୟ ଗୁଣଗତ ଓ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ _______________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଶୁଦ୍ଧ

୫୦। ଆଇ, ଏବଂ ଏ–ଓ ତର୍କବାକ୍ୟଦ୍ୱୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୧। ‘ଆ—ଏ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

୫୨। ‘ଇ—ଓ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉପ ବିରୋଧ୍

୫୩। ‘ଆଓ’, ‘ଏ−ଇ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୁଦ୍ଧ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଦ୍ୱାରା କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ସରଳ ବା ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨। ଏକାଧ‌ିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଦ୍ୱାରା କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୫। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟଟି ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ଅସୀମ ସ୍ବଭାବର ହୋଇଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅସୀମ ତର୍କବାକ୍ୟ

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ

୭। ଯେତେବେଳେ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପକ ହୁଏ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟ।ପକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ,
Answer:
ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୯। ଯେତେବେଳେ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୃହୀତ ହୋଇନଥିଲେ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଧ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୧। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି……….. ତେବେ ଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୨। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭସମ୍ବଳିତ ଅଂଶର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ପୂର୍ବଗ

୧୪। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଅନୁଗ

୧୫। ଯେଉଁ ତର୍କ ବଚନରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ବିକଳ୍ପକୁ ଏକା ସାଙ୍ଗରେ ଘଟିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନପାରେ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବଚନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ସେପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୯। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ବଳ୍ପ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ତଦ୍ ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅସମ୍ଭବ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ବା ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୦। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳସ୍ୱଭାବ ସହିତ ବିଯୋଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣାନଯାଏ କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ ସେ ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିବରଣ ବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୧। ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୨। କେବଳ ବା ତାହାର ସମାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଅବଚ୍ଛେଦକ ବାକ୍ୟ

୨୩। ବ୍ୟତୀତ ବା ତାହାର ସମାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବ୍ୟତୀତିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୪। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୫। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈୟକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୬। ଯେତେବେଳେ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ଯାପ୍ଯ

୨୭। ଯେତେବେଳେ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପୂର୍ଣଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇନଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବ୍ଯାପ୍ଯ

୨୮। ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନରେ ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପରିମାଣଗତ, ଗୁଣଗତ କିମ୍ବା ଉଭୟ ପରିମାଣଗତ, ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ତର୍କବଚନଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୨୯। ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମ ବିଧେୟ ଥିବା, ମାତ୍ର ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୩୦। ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

୩୧। ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଥାଇ ଯଦି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣରେ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୩୨। ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ଏବଂ ସମାନ ଗୁଣ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି ପରସ୍ପରଠାରୁ କେବଳ ପରିମାଣରେ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେହି ଦୁଇ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବା ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

୧। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୨। ‘‘ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଏବଂ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।’’ ଏହା ଏକ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଏବଂ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।’’ ଏହା ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୩। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୫। ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୬। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସର୍ଦ୍ଧିକ ଓ ନଞର୍ଥକଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୦। ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ହୁଏ ।’’ ଏହା ଏକ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ହୁଏ ।’’ ଏହା ହେଉଛି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଏକ ଉଦାହରଣ । (ଠିକ୍)

୧୧। ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ଅନୁଗ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ପୂର୍ବଗ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୨। ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ପୂର୍ବଗ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ଅନୁଗ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉଭୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୪। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଆଂଶିକ ବା ସାର୍ବିକ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୫। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ୫ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୧୬। ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୭। ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୮। ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୯। ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଂଶିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 3 ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତି, ସମସ୍ୟା ଓ ପଦ୍ଧତି ଆରୋହାନୁମାନ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନା Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଜରିଆରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ସାରାଂଶ ପ୍ରଦାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ଏକକ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ସାମାନ୍ୟ

୨. କେଉଁ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣ ହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ’’ ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୩. ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ୍ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ କେଉଁ ଅନୁମାନ ଅଟେ ?
(କ) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଖ) ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଗ) ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ

୪. ‘‘ଯେଉଁ ମାନସିକ କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଏକଜାତୀୟ କେତେକ ବସ୍ତୁଠାରେ କୌଣସି ଗୁଣ ବା ସ୍ଵଭାବ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ସେହି ଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁଠାରେ ସେହି ଗୁଣ ବା ସ୍ଵଭାବ ଥ‌ିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ଅବ୍ୟବହିତାନୁମାନ
(ଘ) ବ୍ୟବହିତାନୁମାନ
Answer:
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ

୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାର୍ବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାର୍ବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?’’
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଫାଉଲର
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଗ) ଫାଉଲର

୬. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାଥମିକ
(ଖ) ଗୌଣ
(ଗ) ତଥାକଥ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପ୍ରାଥମିକ

୭. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ଦେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାଥମିକ
(ଖ) ଗୌଣ
(ଗ) ଯଥାର୍ଥ
(ଘ) ତଥାକଥ୍ତ
Answer:
(ଖ) ଗୌଣ

୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ପ୍ଲାଟୋ ଏବଂ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍ ଓ କାର୍ପେଥଚ ରୀଡ୍
(ଖ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍ ଓ ପି.କେ. ରାୟ
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍

୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ବିଶେଷ ଅଂଶ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ପ୍ଲାଟୋ ଏବଂ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍ ଓ କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍ ଓ ପି.କେ. ରାୟ
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍

୧୦. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୧୧. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୧୨. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କେଉଁ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଅଭାବ ଥାଏ ?
(କ) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ
(ଖ ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
(ଗ) ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ

୧୩. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାକୁ କେଉଁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ

୧୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପ୍ରକୃତି ରାଜ୍ୟରେ କେବଳ ଏକରୂପତା ନାହିଁ, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଏକରୂପତା ରହିଅଛି?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ବେନ୍
Answer:
(ଘ) ବେନ୍

୧୫, କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତ ନିୟମର ଜ୍ଞାନ ଗଣନାମାତ୍ର ଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନଦ୍ୱାରା ଲାଭ କରାଯାଏ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ସକ୍ରେଟିସ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୧୬. କେଉଁ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମନରେ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଧାରଣା ଥାଏ, ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
ନିରପେକ୍ଷ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ହିଁ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୁଏ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାଣ୍ଟ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) କାଣ୍ଟ୍

୧୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା ଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ବେକନ୍
(ଘ) ଜୋହନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଘ) ଜୋହନ୍‌ସନ୍

୧୮. ଆରୋହାନୁପଦ୍ଧତିର କେତୋଟି ସୋପାନ ରହିଛି ।
(କ) ୨
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ୪
(ଘ) ୮
Answer:
(ଗ) ୪

୧୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ଡ. ବେନ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୨୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଅବରୋହାନୁମାନର ବିପରୀତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି।
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଭନସ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଜେଭନସ୍

୨୧. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହାନୁମାନର ଗତି କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣ ଏବଂ ଅବରୋହାନୁମାନର ଗତି କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଦିଗରେ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲ୍‌ର
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଫାଉଲ୍‌ର

୨୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ମତରେ ଅବରୋହାନୁମାନ ଓ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୁଦ୍ଧତା ନାହିଁ ?
(କ) ଫାଉଲର୍
(ଖ) ୱେଲଟନ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ଫାଉଲର୍

୨୩. ଆରୋହମାନ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସୋପାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯକରଣ
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ
Answer:
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୪. ଆରୋହମାନ ପଦ୍ଧତିର ଶେଷ ସୋପାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯକରଣ
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ
Answer:
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ

୨୫. ଆରୋହାନୁମାନର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଅବରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ପ୍ରକୃତିର ଏକ ରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
(ଗ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପ୍ରକୃତିର ଏକ ରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ

୨୬. କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତରେ Analogy ଶବ୍ଦଟି Analogia ରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) କାର୍ଭେଅରୀଡ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
Answer:
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ

୨୭. ‘ପୃଥ‌ିବୀ ପରି ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛି’’ । ଏହା କି ପ୍ରକାର ଉପମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
(କ) ସବଳ
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ
(ଗ) ସବଳ ଓ ଦୁର୍ବଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସବଳ

୨୮. ଗୋଟିଏ ମହାନଗରୀର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳ ମନୁଷ୍ୟର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ସହିତ ତୁଳନୀୟ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ମନୁଷ୍ୟ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ । ସେହିପରି କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ମହାନଗରୀଟି ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ । ଏହା କେଉଁ ଉପମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
(କ) ସବଳ
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ
(ଗ) ସବଳ ଓ ଦୁର୍ବଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ

୨୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସଦୋଷ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ଼
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ପ୍ଲାଟୋ
Answer:
(ଖ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ଼

୩୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଓ ମିଲ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ ଓ ଫାଉଲର୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍

୩୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କୌଣସି ବିଶେଷତା ନାହିଁ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

୩୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କୌଣସି ବିଶେଷତା ନାହିଁ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲାର୍
(ଗ) ଡ. ବେନ୍
(ଘ) ବେକନ୍
Answer:
(ଘ) ବେକନ୍

୩୩. କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନଙ୍କୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଉପମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ଉପମାନ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୩୪. କିଏ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନଙ୍କୁ ବାଳ ସୁଲଭ ବୋଲି ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲାର୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ବେକନ୍
Answer:
(ଘ) ବେକନ୍

୩୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଏକ ପ୍ରକାରର କଥନ ସତ୍ୟ ଅଟେ’’ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଦ୍ବେଟଲି
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ଲୋଜ୍

୩୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତାର ଭିଭି ହେଉଛି ବିଷୟନିଷ୍ଠ ?
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
କାଭେଥ୍ରୀଡ୍

୩୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତମୂଳକ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍

୩୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ଆରୋହାନୁମାନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଉନ୍ସ
(ଗ ) ଫାଉଲର୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଜେଉନ୍ସ

୩୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ଜୀବନର ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ଅଟେ ?
(କ) ଜେଉସ୍
(ଖ) ଫାଉଲର୍
(ଗ) ବଟ୍‌ଲର୍
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ବଟ୍‌ଲର୍

୪୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ସମ୍ଭବପର କୁହାଯାଏ ଯଦି-
(କ) ତାହା ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଥାଏ
(ଖ) ତାହା ନିଶ୍ଚିତ ଥାଏ
(ଗ) ତାହା ନିଶ୍ଚିତ ନଥାଏ
(ଘ) ତାହା ଅସମ୍ଭାବ୍ୟ ନୁହେଁ କି ନିଶ୍ଚିତ ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ତାହା ଅସମ୍ଭାବ୍ୟ ନୁହେଁ କି ନିଶ୍ଚିତ ନୁହେଁ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ _________ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟ

୨. ବିଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା ବିଶ୍ୱସନୀୟ

୩. ଯଥାର୍ଥରେ କହିଲେ ଆରୋହ ଏବଂ ଅବରୋହ ହେଉଛି ____________ ପ୍ରଣାଳୀ ।
Answer:
ପରସ୍ପର ପରିପୂରକ

୪. ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କର ।
Answer:
ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତାବିଶିଷ୍ଟ

୫. ତାକିକମାନଙ୍କ ମତରେ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧରଣର ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଞାନସମ୍ମତ

୬. ___________ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ

୭. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ _____________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୮. ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ଜ୍ଞାନକୁ ଗତି କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଆରୋହଲମ୍ଫନ

୯. ____________ ଙ୍କ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୦. ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଦାର୍ଶନିକ ___________ ଙ୍କ ମତରେ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ନିର୍ଯ୍ୟାସ ବା ଆକାରଗତ ସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିବା ଆରୋହାନୁମାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଅଟେ ।
Answer:
ବେକନ୍

୧୧. ____________ ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘‘ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଠାରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହେଉଥ‌ିବା କୌଣସି ସତ୍ୟକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଠାରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ଧାରାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।’’
Answer:
ମିଲ୍

୧୨. __________ ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।’’
Answer:
ଫାଭଲର

୧୩. ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ___________ ଓ ___________ ପ୍ରକାରର ଆରୋହାନୁମାନ କଥା କହିଛନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ, ଗୌଣ

୧୪. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ _____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ

୧୫. ___________ ଓ _____________ ଙ୍କ ମତରେ, ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ହେଉଛି ବାସ୍ତବ ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ।
Answer:
ମିଲ୍, ବେନ୍

୧୬. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ __________ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ।
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ

୧୭. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ______________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୧୮. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗୌଣ

୧୯. ବ୍ୟାପକ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ___________ ଓ _________ ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ, ତଥାକଥ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ

୨୦. ସମ୍ଭାବନା __________ ଓ ___________ ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାକ୍ ଅଭିଜ୍ଞତା, ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃ ମୌଳିକତା

୨୧. ପରିସଂଖ୍ୟାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା __________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୨୨. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ

୨୩. ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥାସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ଅବିଧୂତ ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ______________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ

୨୪. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ____________ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
Answer:
ସରଳ

୨୫. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ___________ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଭାବ ଥାଏ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଶ

୨୬. ସମର୍ଥନ __________ ଓ ___________ ହୋଇପାରେ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ପରୋକ୍ଷ

୨୭. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଲାଭକରିବାକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ

୨୮. ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ __________ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭପମାନୁମାନ

୨୯. ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, Analogy ଶବ୍ଦଟି __________ ରୁ ଆସିଅଛି ।
Answer:
Analogia

୩୦. ପୃଥ‌ିବୀପରି ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛନ୍ତି । ଏହା __________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
Answer:
ସରଳ

୩୧. କମ୍ପ୍ୟୁଟର ମନୁଷ୍ୟଭଳି ସ୍ନେହ ସହାନୁଭୂତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ଏହା __________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ

୩୨. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣକରି ତହିଁରୁ ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥୁବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ ____________ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସବଳ ବା ସାଧୁ

୩୩. ମଧ୍ୟକରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ____________ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ

୩୪. ଜବାହରଲାଲ ଏବଂ ଲାଲବାହାଦୁର ଉଭୟ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ନାମରେ ‘ଲାଲ’ ଶବ୍ଦ ରହିଛି । ତେଣୁ ଲାଲବାହାଦୁର ଜବାହରଲାଲଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ଭାବପ୍ରବଣ । ଏହା ___________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. କେଉଁ ଅନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କର ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ?
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ

୨. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୩. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ

୪. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୫. ଅଧୂତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧୂତ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ

୬. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୭. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ

୮. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଧୂକ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସବଳ ବା ସାଧୁ ଉପମା

୯. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ମଧ୍ୟକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା

୧୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ଆରୋହାନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ସାବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ’’ ?
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୧. କିଏ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଏକ ସାରାଂଶମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍

୧୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାର୍ବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ’’ ?
Answer:
ଫାଭଲର

୧୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ବିପରୀତ ଅଟେ’’ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ
୧୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅବରୋହ ଏକ ଅବତରଣ ପଦ୍ଧତି ମାତ୍ର ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଏକ ଆରୋହଣ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ”?
Answer:
ବେକନ୍

୧୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ଗତି ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଇଥାଏ’’ ?
Answer:
ଫାଉଲର୍

୧୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପୂର୍ବ ଅଟେ’’ ?
Answer:
ମିଲ୍

୧୭. Analogy ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
Answer:
Analogia

୧୮. Induction ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
Answer:
Epagoge

୧୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଷୟବସ୍ତୁର ଆଂଶିକ ତାଦାତ୍ମ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟ ବିଷୟକ ତାଦାତ୍ମ୍ୟର ଅନୁମାନକୁ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ’’ ?
Answer:
ୱେଲଟନ୍

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମିତରେ, ‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ ।’’ (ଠିକ୍)

୨. ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ଆଂଶିକ ସତ୍ୟକୁ ଲମ୍ଫ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ସାମାନ୍ୟ ବା ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟକୁ ଲମ୍ଫ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୩. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟ ଉପରେ ଆଧାରିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୪. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୫. ଯେକୌଣସି ବିଷୟର କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବାକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେକୌଣସି ବିଷୟର କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ କିପରି ? ଏହାହିଁ ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା । (ଠିକ୍)

୬. ଆରୋହାନୁମାନ ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ବିଷୟ ଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ; ଯଥା – (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (୨) ପରୀକ୍ଷଣ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ବିଷୟ ଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ; ଯଥା – (୧) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (୨) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ । (ଠିକ୍)

୭. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା- ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ, ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ, ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧନମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା- ବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ, ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିତ୍ତିକାନୁମାନ ବା ଉପମାନ । (ଠିକ୍)

୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ଅଛି । (ଠିକ୍)

୧୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅଛି, ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉଭୟ ରହିଛି । (ଠିକ୍)

୧୧. ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅଛି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନାହିଁ । (ଠିକ୍)

୧୨. ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତାମୂଳକ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୩. ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ-ଅତ୍ୟୁଷିତ – ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ-ଅଭ୍ୟୁଷିତ – ଏହା ଏକ ସବଳ ଉପମା । (ଠିକ୍)

୧୪. ମଣିଷ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୃଦ୍ଧି, ବିବେକ ରହିଅଛି । ଏହା ଏକ ସବଳ ଉପମା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୃଦ୍ଧି, ବିବେକ ରହିଛି । ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା । (ଠିକ୍)