CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति? Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति? Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत –

1. __________ किंवा अस्ति ?
(साहित्ये, शास्त्रे, संस्कृते)
Answer:
संस्कृते

2. यद्यपि एषः प्रश्नः __________ तथापि एतस्य उत्तरं वक्तुम् अशक्नुवन् संस्कृतच्छात्रः नतमस्तकः सन् तिष्ठति ।
(अज्ञानमूल:, विज्ञानमूलः, संज्ञानमूलः)
Answer:
अज्ञानमूलः

3. यद्यपि एषः प्रश्नः अज्ञानमूलः तथापि एतस्य उत्तरं वक्तुम् अशक्नुवन् संस्कृतच्छात्रः __________ सन् तिष्ठति ।
(नतजानुः, नतमस्तकः, नतस्कन्धः)
Answer:
नतमस्तकः

4. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः __________ सिंहशिशुः इव अस्ति ।
(सिंहपालितः, व्याघ्रपालितः, अजपालितः)
Answer:
अजपालितः

5. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः अजपालितः __________ इब अस्ति ।
( व्याघ्रशिशुः सिंहशिशुः, हस्तिशिशुः )
Answer:
सिंहशिशुः

6. __________ तस्मिन् न जागर्ति ।
(स्वाभिमानः, आत्माभिमानः, अभिमानः )
Answer:
स्वाभिमानः

7. संस्कृतवाङ्मयं __________ विभक्तुं शक्यम् ।
(द्विधा, त्रिधा, चतुर्धा)
Answer:
द्विधा

8. __________ परिणामघट्टं निरूपयति ।
(रामावतारकया, बुद्धावतारकथा, दशावतारकथा)
Answer:
दशावतारकथा

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

9. __________ मनुष्यहययो: मस्तिष्कसाम्यं प्रतिपादयति ।
(हयग्रीवकथा, वक्रग्रीवकथा, पीनग्रीवकथा)
Answer:
हयग्रीवकथा

10. हयग्रीवकथा मनुष्यहययो: __________ प्रतिपादपति ।
(रूपसाम्यं, नेत्रसाम्यं, मस्तिष्कसाम्यं)
Answer:
मस्तिष्कसाम्यं

11. __________ विज्ञानं, सामाजिक, साहित्यं चेति त्रय: भागा:।
(आध्यात्मिकविषयेषु, भौतिकविषयेषु, दैविकविषयेषु)
Answer:
मस्तिष्कसाम्यं

12. __________ तु गणिंतं, भौतशाख््बम, रसायनशास्तम, जीवशाख्म् इत्यादयः गण्यन्ते ।
(विज्ञाने, सामाजिके, साहित्ये)
Answer:
विज्ञाने

13. __________ इतिहास:, अर्थशास्बम, राज्यशास्त्रम, जीवशाख्बम् इत्यादय: अन्तर्भवन्ति ।
(विज्ञाने, सामाजिके, साहित्ये)
Answer:
सामाजिके

14. __________ दृश्यश्रव्यमिश्रभेदा: परिगण्यन्ते ।
(साहित्ये, दर्शने, व्याकरणे)
Answer:
साहित्ये

15. इतिहासपाठनस्य उेद्दश्यं किम् इति आदौ __________ ।
(परिकल्पनीयम, परिचिन्तनीयमे, विचारणीयम्)
Answer:
परिचिन्तनीयम्

16. सुन्दरस्य भविष्यस्य __________ एव इतिहासस्य लक्ष्यम् ।
(कल्पनम्, चिन्तनम्, निर्माणम्)
Answer:
निर्माणम्

17. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणम् एव __________ लक्ष्यम् ।
(साहित्यस्य, इतिहासस्य, गणितस्य)
Answer:
इतिहासस्य

18. तत् तु सर्वथा __________ ।
(असमज्जसम, अयौक्तिकम, अग्राहयम्)
Answer:
असमक्जसम्

19. राजतरक्निण्यादय: __________ ग्रन्था: अत्र सन्ति बहव: ।
(वैज्ञानिका:, ऐतिहासिका:, भौगोलिका:)
Answer:
ऐतिहासिका:

20. भूमे: गोलाकृतिम् ऐदम्प्राथम्येन __________ नामक: प्रतिपादितवान् ।
(पागल, मागल्, छागल्)
Answer:
मागल्

21. भूकेन्द्रं प्रति सर्वम् __________ भवति ।
(विकृष्ट, आकृष्टं, संलग्न)
Answer:
आकृष्ट

22. अन्यत् किमपि अनाश्रित्य __________ निरालम्बा भूमि: ण्योम्नि तिष्ठति ।
(आकर्षणशक्त्या, विकर्षणशक्त्या, अनुकर्षणशक्त्या)
Answer:
आकर्षणशक्त्या

23. __________ भूव्यासम् अधिकृत्य बदति ‘ज्जिला भू:’ इति ।
(आर्कमेड़स, आर्यभट्ट: गालिलिओ)
Answer:
आर्यभट्ट:

24. भूमि: एव __________ इति ।
(चलति, गच्छति, भ्रमति)
Answer:
भ्रमति

25. कालिदासस्य काले __________ कथम् आसीत् इति मेघदूतस्य पठनात् स्फुटीभवति ।
(भूगोलविज्ञानं, भूशासविज्ञान, भूकम्पविज्ञान)
Answer:
भूशाख्वविज्ञानं

26. भूभृत इति __________ पर्यायपदम् ।
(सूर्यस्य, जलस्य, पर्वतस्य)
Answer:
पर्वतस्य

27. भूगुरूत्वाकर्षणविषये __________ विशदतया प्रतिपादितम् ।
(सायणाचार्येण, भाष्कराचार्येण, माधवाचार्येण)
Answer:
भाष्कराचार्येण

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

28. आधुनिकगणक्यन्त्रम् अपि अतिशेते भारतीया __________ गणितपद्धति ।
(वेद, शर्ब, ज्ञान)
Answer:
वेद

29. __________ वायौ प्रचयम् अपचयं च निर्माण सश्चरति ।
(शाख:, विद्या, शब्द:)
Answer:
शब्द:

30. क्वाण्टम्सिद्धान्तम् अधिकृत्य अपि __________ चर्ता कृता दृश्यते ।
(वेदेषु, पुराणेषु, उपनिषत्सु)
Answer:
उपनिषत्स्त

31. विमानस्य अब्ररहणकाले भूस्पर्शसमये चैव __________ सम्भावना अधिका इति भारद्वाजमहर्षि: क्रथयति ।
(अपघातस्य, संघातस्य, विघातस्य)
Answer:
अपघातस्य

32. __________ अपि अस्य रसतन्त्रशास्ब्य उपयोग: आसीत् ।
(क्रीड़ायाम्, चिकित्सायाम, कलायाम्)
Answer:
चिकित्सायाम्

33. चिकित्सायामपि अस्य रसतन्त्रशास्बस्य __________ आसीत् ।
(संयोग:, वियोगः, उपयोगः)
Answer:
उपयोग:

34. भोजराजस्य मस्तिष्कशस्षक्रियां __________ नाम वैद्य: कृतवान् ।
(भावुक:, जीवक:, जानुक:)
Answer:
जीवक:

35. चिकित्सार्थ __________ उपयोग: भारते एव ऐदमप्राथम्येन कृतः ।
(मोहनिद्राया:, अतिनिद्राया: सुखनिद्राया:)
Answer:
मोहनिद्राया:

36. मृगवैद्यकस्य पिता __________ ।
(अग्निहोत्र:, शालिहोत्र:, वीतिहोत्र:)
Answer:
शालिहोत्र:

37. असंख्या: __________ सन्ति ।
(नक्षत्रा: ग्रहा:, उल्का:)
Answer:
ग्रहा:

38. सूर्यादीनां __________ भ्रममूल: ।
(प्रचार:, विचार:, सञ्चार:)
Answer:
सज्चार:

39. __________ स्वप्रकाशता नास्ति ।
(नक्षत्राणां, ग्रहाणां, मण्डलानां)
Answer:
ग्रहाणां

40. चिकित्सार्थमपि __________ उपयुज्यते अस्मदाचार्यै: ।
(सड्जीतम्, वाद्यम्, नृत्यम्)
Answer:
सड्गीतम्

41. तेन भारतमाता पुनरपि __________ अधिकरिष्यति ।
(सद्गुरुस्थानम्, परमगुरुस्थानम्, जगद्गुरुस्थानम्)
Answer:
जगद्गुरुस्थानम्

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत-

1. कः अजपालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ?
Answer:
ଅଦ୍ୟତନସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରଃ

2. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः कीदृश इव अस्ति ?
Answer:
ଅଜପାଳତଃ ସିଂହଶିଶୁଃ

3. कस्य आत्मविस्मृतिः सञ्जाता अस्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରସ୍ୟ

4. संस्कृतछात्रे किं न जागर्ति ?
Answer:
ସ୍ଵାଭିମାନଃ

5. आध्यात्मिकशास्त्रे के अन्तर्भवन्ति ?
Answer:
ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟାଃ

6. के विविधशास्त्रतत्वानि प्रतीकात्मकतया निरूपयन्ति ?
Answer:
ପୁରାଣାଦୟଃ

7. का कथा परिणामघट्टं निरूपयति ?
Answer:
ଦଶାବତାରକଥା

8. दशावतारकथा किं निरूपयति ?
Answer:
ପରିଣାମଘଟ୍ଟମ୍

9. का कथा मनुष्यहययोः मस्तिष्कसाम्यं प्रतिपादयति ?
Answer:
ହୟଗ୍ରୀବକଥା

10. कुत्र विज्ञानं, सामाजिकं, साहित्यं चेति त्रयः भागाः सन्ति ?
Answer:
ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ

11. केषां इतिहासप्रज्ञा नास्ति इति पाश्चात्यैः उक्तम् ?
Answer:
ଭାରତୀୟାନାମ୍

12. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणमेव कस्य लक्ष्यम् ?
Answer:
ଇତିହାସସ୍ୟ

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

13. भूमेः गोलाकृतिम् ऐदम्प्राथम्येन कः प्रतिपादितवान् ?
Answer:
ମାଗନାମକଃ

14. भूमि : कति भूतात्मिका ?
Answer:
ପଞ୍ଚ

15. किं प्रति सर्वम् आकृष्टं भवति ?
Answer:
ଭୂକେନ୍ଦ୍ରମ୍

16. भूव्यासम् अधिकृत्प ‘ञिला भू:’ इति कः वदति ?
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟାଃ

17. भूव्यासः कतियोजनमित: भवति ?
Answer:
୧୦୫୦

18. मेघदूतस्य पठनात् कालिदासस्य काले किं स्कृटीभवति ?
Answer:
ଭୂଶାସ୍ତବିଜ୍ଞାନମ୍

19. भूभृत् इति कस्य पर्यायपदम् ?
Answer:
ପର୍ବତସ୍ୟ

20. के भूतोलनं साधयन्ति ?
Answer:
ପର୍ବତାଃ

21. पर्वताः किं साधयन्ति ?
Answer:
ଭୂତୋଳନମ୍

22. कस्मिन् विषये भाष्काराचार्येण विशदतया प्रतिपादितम् ?
Answer:
ଭୂଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟେ

23. भारतीया वेदगणितपद्धति: किम् अतिशेते ?
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକୟନ୍ତମ୍

24. “पैथागोरियन् सिद्धान्तः” कुत्र निरूपितः आसीत् ?
Answer:
ଶୁଲ୍ଵସୂତ୍ରେ

25. लीलावतीग्रन्थस्य रचयिता क: ?
Answer:
ଭ।ଷ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଃ

26. क्वाण्टम् सिद्धान्तमधिकृत्य कुत्र चर्चा कृता दृश्यते ?
Answer:
ଉପନିଷଦ୍‌ସୁ

27. विमानस्य अवरोहणकाले भूस्पर्शसमये चैव कस्य सम्भावना अधिका इति भरद्वाजमहर्षिः कथयति ?
Answer:
ଅପଙ୍ଘାତସ୍ୟ

28. चिकियां कस्य शास्त्रस्य उपेयागः आसीत् ?
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତସ୍ୟ

29. देहलीस्थ: विष्णुस्तम्भः अजन्ताचित्राणि च कस्य ज्ञानस्य प्रत्यक्षोदाहरणानि सन्ति ?
Answer:
ଉ।ରତୀୟରସତନ୍ତଜ୍ଞ।ନସ୍ୟ

30. जीवकः नाम वैद्यः भोजराजस्य किं कृतवान् ?
Answer:
ମସ୍ତିଷ୍କଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟାମ୍

31. चिकित्सार्थं कस्याः उपयोग: भारते एव ऐदम्प्राथम्येन कृत: ?
Answer:
ମେ।ହିନିଦ୍ରାସ୍ଟଃ

32. मृगवैद्यकस्य पिता क: ?
Answer:
ଶ।ଳିହୋ।ତ୍ରଃ

33. बृहत्संहितायाः रचयिता क: ?
Answer:
ବରାହମିହିରଃ

34. कस्य उपरि अग्रतुषारावरणम् अस्ति ?
Answer:
କୂଜସ୍ୟ

35. केषां सञ्चारः भ्रममूलः ?
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାମ୍

36. केषां स्वप्रकाशता नास्ति ?
Answer:
ଗ୍ରହାଣ।ମ୍

37. संगीतं कथम् उपयुज्यते स्म अस्मदाचार्यै: ?
Answer:
ଚିକିତ୍ସ।ର୍ଥମ୍

38. का पुनरपिं जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ?
Answer:
ଭ।ରତମାତା

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षडूभिः वाक्यैः / पञ्चविंशत्यापदैः ) उत्तरं लिखत-

1. अद्यतन: संस्कृतच्छात्रः कथम् अजपालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ବା ଅସ୍ତି ? ଇତି ଏତସ୍ୟ ଉତ୍ତରଂ ବକ୍ତ୍ରମ୍ ଅଶୁକ୍ଳବନ୍ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରୀ ନତମସ୍ତକଃ ସନ୍‌ ତିଷ୍ଠତି । ପରନ୍ତୁ କିଂ ନାସ୍ତି ? ଇତି ଆଧ୍ୟାକାରିକତଯା ପ୍ରତିପ୍ରଶଂ କର୍ଡିଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ନ ଭବତି ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରସ୍ୟ । ଅତଃ ଅଦ୍ୟତନ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରୀ
ଅଜପାଳିତଃ ସିଂହଶିଶୁ ଇବ ଅସ୍ଥି । ତସ୍ୟ ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତିଃ ସଞ୍ଜାତା ଅସ୍ଥି । ସ୍ବାଭିମାନଃ ତସ୍ମିନ୍ ନ ଜାଗର୍ତି ।

2. संस्कृतवाङ्मयस्य आध्यात्मिके भाने के शास्त्रीयविषयाः अन्तर्भवन्ति ?
Answer:
ସଂସ୍କୃତବାମୟସ୍ୟ ଆଧ୍ୟାମିକେ ଭାଗେ ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟା ଅନ୍ତର୍ଭବନ୍ତି । ତଦ୍ ଯଥା – ବେଦଃ, ବେଦାଙ୍ଗାନି, ଉପବେଦା, ପୁରାଣାନି, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଦର୍ଶନାନି ଇତ୍ୟାଦୟ । ଏତେ ସର୍ବେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ୍ୟନ୍ତେ ।

3. भौतिकविषयेषु के तावत् परिगण्यन्ते ?
Answer:
ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ ବିଜ୍ଞାନଂ, ସାମାଜିକଂ ସାହିତ୍ୟ ଚେତି ତ୍ରୟଂ ସନ୍ତା । ବିଜ୍ଞାନେ ତୁ ଗଣିତମ୍, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ସାମାଜିକେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନ୍ତର୍ଭଦନ୍ତି । ସାହିତ୍ୟ ଚ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରାବ୍ୟ-ମିଶ୍ରଭେଦା ପରିଗଣ୍ୟନ୍ତେ ।

4. क: इतिहास: ? किं तावदस्य पठनस्य उदेश्यम् ?
Answer:
ଇତିହାସ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷା, କାନିଚିତ୍ ନାମାନି, କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ବିଦ୍ୟାଳୟ ଯତ୍ ଇଦାନୀ ପାଠ୍ୟତେ ତାବନ୍ନାତ୍ରକଃ ଏକ କିଂ ଭବତି ଇତିହାସ ? ଇତିହାସପାଠନସ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭବତି ଯତ୍ – ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଉତ୍ତମଂ ସାଧନଂ ଖଳୁ । ଅନେନ ଜୀବନସ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଚ ପୂର୍ଣ୍ଣଂ ଭବଷ୍ୟତି।

5. इतिहासविषये पाश्चात्यानाम् आक्षेप: समीचीनः न वा ?
Answer:
ପାଶ୍ଚାତ୍ୟା କଥୟନ୍ତ ଯତ୍ ଭାରତୀୟନାମ୍ ଇତିହାସପ୍ରଜ୍ଞା ନାସ୍ତି ଇତି । କିମ୍ ଇତିହାଡଃ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷ, କାନିଚିତ୍ ନାମାନି, କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ବିଦ୍ୟାଳୟେ ଯ ଦେବ ପାଠ୍ୟତେ ତତ୍ କିମ୍ ଇତିହାରଃ ଭବତି ? ଇତ୍ଯେବ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନାଂ ଯଦେବ ଆକ୍ଷେପଃ ତତ୍ ତୁ ନ ସମୀଚୀନଃ । ଯତୋ ହି ଭାରତୀୟା ଜାନନ୍ତି ଯତ୍ ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମେବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ଏତଦର୍ଥୀ ଭାରତୀୟା ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନଂ ସ୍ତୁଶ୍ରୁତୟା କୁର୍ବନ୍ତବ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

6. संस्कृतभाषायां प्राचीनकालात् व्यवहारे भूगोलमस्ति इत्यत्र किं प्रमाणम् ?
Answer:
ଭୂମେ ଗୋଲାକୃତିମ୍ ଏଦମ୍ପ୍ରାଥମୋନ ମାଗନାମକଃ ପ୍ରତିପାଦିତବାନ୍ ଇତି ବୟଂ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ ପଠାମଃ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ ବ୍ୟବହାରେ ଭୂଗୋଳମ୍ ଅର୍ଦ୍ଧେବ । ଏଷ ବ୍ୟବହାରଃ ଏବଂ ଖଳୁ ସମର୍ଥୟତି ଭୂମେ ଗୋଲୋକାରତାମ୍ । ଭୂମିପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କିପିତ୍‌ଥଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।

7. गोलपरिभाषायां किम् उक्तम् ?
अथवा, निरलम्बा भूमिः व्योम्नि तिष्ठतीति कथं ज्ञायते ?
Answer:
ଗୋଲପରିଭାଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ ଯତ୍ ଭୂମି ମଦମ୍ବଗୁ ନିଳୀକାଶପିଣ୍ଡଭୂତା ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କପିତ୍‌ଥଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ତି । କପିତ୍‌ଥଫଳକାରକତଂ ନାମ ଦୈର୍ଘ୍ୟଧକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଳକତ୍ଵମ୍ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସର୍ବମ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ଭବତି । ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ ଆକର୍ଷଣଶଲ୍ୟା ପରେଶଶଲ୍ୟା ବା ନିରାଲମ୍ବା ଭୂମି ବ୍ୟାପ୍ତି ତିଷ୍ଠତି ଇତି ଜ୍ଞାୟତେ ।

8. आर्यभट्टादिभि: भूशास्त्रविज्ञानविषये किं प्रतिपादितम् ?
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସମ୍ ଅଧ୍ଯକୃତ୍ୟ ବଦତି ‘ଖିଲା ଭୂ’ ଇତି । ତନ୍ନାମ ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନମିତଃ ଭବତି । (୧୦୫୦ x ୧୨ = ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର୍‌) ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବ ପରିମାଣଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ଭୂମି ଏବ ଭ୍ରମତି ଇତି, ସୌରମଣ୍ଡଳମ୍ ଅପି ପରାଂ ଶକ୍ତି କେନ୍ଦ୍ରୀକୃତ୍ୟ ଭ୍ରମତି ଇତି ଚ ଅସ୍ମତପୂର୍ବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତତମ୍ । ମେଘଦୂତେ କାଳିଦାସ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

9. श्रीकृष्णविलासकाव्ये के विषयाः प्रतिपादिता: ?
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସକାବ୍ୟ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସମ୍ବାଦେ ଭୂସ୍ଥିତିଃ, ଭୂକମ୍ପନମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମିମହିମା ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବିଷୟା କାବ୍ୟଶୈଲ୍ୟା ପ୍ରତିପାଦିତ ସନ୍ତି । ଦିନଚଳନଂ, ବାର୍ଷିକଚଳନମ୍, ଅୟନଂ, ଗ୍ରହଣଂ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ବିଷୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନକାଳେ ଏବ ଭାରତ ଚର୍ଚ୍ଚିତା ଆସନ୍ ।

10. भारतीयानां कारणांत् गणितक्षेत्रे के अंशा: प्रविष्टा: ?
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ରମ୍ ଅପି ଅତିଶେତେ ଭାରତୀୟା ବେଦଗଣିତପଦ୍ଧତିଃ । ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ, ସଂଖ୍ୟା, ପୈମୂଲ୍ୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବହନଃ ଅଂଶୋ ଭାରତୀୟାନାଂ କାରଣତଃ ଏବଂ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରବିଷ୍ଟବତଃ ।

11. शब्दस्य विषये प्राचीनशास्त्रे कीदृशी चर्या दृश्यते ?
Answer:
ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଗତିଃ ସ୍ଵଭାବାଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶବ୍ଦ ବାୟୋ ପ୍ରଚୟମ୍ ଅପଚୟଂ ଚ ନିର୍ମାୟ ସଞ୍ଚରତି । ତରଙ୍ଗରୂପସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ ଅପି ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।

12. आलोकविषये किं तत्वं प्रतिपादितम् अस्ति ?
Answer:
ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ଗତିଃ ସ୍ବଭାବଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍, ଅପଭ୍ରଂଶଃ, ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଏତେ ବିଷୟା ବାତ୍ସାୟନଭାଷ୍ୟ’ ‘ରଶ୍ମିପରାବର୍ତ୍ତନ’ ବାଚସ୍ପତିମିଶ୍ରଣ ବିରଚିତାୟାଂ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାୟାଂ ପ୍ରତିପାଦିତା । ଆଚାର୍ଯ୍ୟସାୟଣମତେ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗ ଏକସ୍ମିନ୍ ସେକେଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ୨୯୬୨୯୧.୩୩ କି.ମି. ଭବତି । ଆଧୁନିକା ପ୍ରାୟଶଃ ୩୦୦୦୦୦ କି.ମି. ଇତି ବଦନ୍ତି ।

13. रसतन्त्रप्रतिपादका: गन्या: के ?
Answer:
ରସତନ୍ତବିଷୟ ସଂସ୍କୃତଗ୍ରନ୍ଥା ବହଡଃ ସନ୍ତି । ତେଣୁ ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ ବାଗଭଟ୍ଟସ୍ୟ ‘ରସସମୁଚ୍ଚୟ’ ପ୍ରାଧାନ୍ୟମ୍ ଆବହତି । ଏତତ୍ ବିହାୟ ଅନ୍ୟ ଯେ ଗ୍ରନ୍ଥା ସନ୍ତୋ ତଦ୍ ଯଥା –  ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତରଂ, ମାନସସାରଃ, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା, ରସରତ୍ନାକରଃ, ରସାଣ୍ତବମ୍ ଇତ୍ୟାଦ୍‌ୟ ।

14. रसरत्नाकरग्रन्थ: केन रचितः ? तत्र के विषया: वर्णिता: ?
Answer:
ଖ୍ରୀ.ପୂ. ଦ୍ଵିତୀୟ ଶତକେ ଜାତସ୍ୟ ନାଗାର୍ଜୁନସ୍ୟ ରଚନା ଭବତି ରସରତ୍ନାକରଗ୍ରନ୍ଥ । ଅସ୍ଥିଗ୍ରନ୍ଥ ସ ଲୋହାଳୟନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ସାଙ୍କେତିକବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପିୟତି । ପରୀକ୍ଷଣଶାଳାୟା ରଚନଂ, ତତ୍ରତ୍ୟାନି ଉପକରଣାନି, ଏକୈକସ୍ୟା ଅପି ପ୍ରକ୍ରିୟାୟଃ କୃତେ ଆବଶ୍ୟକା ତାପବିଶେଷ, ରସତଃ ଔଷଧନିର୍ମାଣରୀତିଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ତିତଃ ସନ୍ତି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦୟଂ ନବଦ୍ଦଶପ୍ରକ୍ରିୟା ଅପି ଅଜୈବ ବସ୍ତ୍ୟନ୍ତେ ।

15. वृक्षगजाशायुर्वेदग्रन्थेषु के विषयाः प्रतिपादिता: ?
Answer:
ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦଃ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦଃ, ଅଶ୍ୱୟୁର୍ବେଦଃ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ନିରବଧୂଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍‌ବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧୂ ତ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତା । ବରାହମିହିରସ୍ୟ ବୃହସଂହିତା ବୃକ୍ଷ – ଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି । ପାଳକାବ୍ୟସ୍ୟ ହସ୍ତାୟୁର୍ବେଦଃ ଲୋକେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଅଶ୍ୱିନାଂ ସ୍ଵଭାବାଃ ଗୁଣା ଚ ଉପବର୍ଣ୍ଣିତା । ତେଷା ରୋଗୀ, ତର୍ଚ୍ଚିକିତ୍ସା, ତେଷାମ୍ ଆହାରଃ ଇତ୍ୟାଦିୟଃ ଅପି ତତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୃଗବୈଦ୍ୟକସ୍ୟ ପିତା ଇତି ବିଖ୍ୟାତେନ ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦୟଃ ଗ୍ରନ୍ଥାଃ ରଚିତାଃ ।

16. मङ्गलग्रहस्य स्वरूपविषये किम् उक्तं दृश्यते ?
Answer:
ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହଃ କୂଜଃ (ଭୂମିପୂନଃ) ଇତି ରୂପେଣ ଅଭିହିତଃ । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପଂ ‘ଚପନଃ ସରକ୍ତଗୌରଃ ମଜ୍ଜାସାରଶ୍ଚ ମାହେୟଃ’’- ଇତି ଭକ୍ତ ବରାହମିହିରେଣ । ପୁନଶ୍ଚ ଆଧୁନିକଶାସ୍ତ୍ରକାର ବଦନ୍ତି – କୂଜସ୍ୟ ଉପରି ଅଗ୍ରତୁଷାରାବରଣମ୍ ଅସ୍ତି ଇତ୍ୟତଃ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ତତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି । କୂଜଃ (ଭୂମିପୁନଃ) ଇତି ଶବ୍ଦ ଏବ ତଦ୍‌ଗ୍ରହେ ଜୀବସମ୍ଭାବ୍ୟତାଂ ପ୍ରକାଶୟତି ।

17. आर्यभट: किम् उक्तवन्तः ?
Answer:
ଅସଂଖ୍ୟା ଗ୍ରହ ସନ୍ତୋ, ଅନ୍ୟସୌରମଣ୍ଡଳାନି ଅପି ଭବିତୁମ୍ ଅର୍ହନ୍ତ ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଚାରା ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଶ୍‌ଶାସ୍ତ୍ର ରୂଢ଼ମୂଳା ସନ୍ତି । ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣଂ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଂ ଅତ୍ର ବିସ୍ତରଣ ଉକ୍ତାଃ । ଅତଃ ଅସ୍ୟ।ଧାରେଣ ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାଂ ଭ୍ରମମୂଳଃ’, ‘ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଵପ୍ରକାଶକତା ନାସ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହତଃ ବୈଜ୍ଞାନିକାଃ ଅଂଶଃ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ ।

18. का वास्तुविद्या ? वास्तुशास्त्रनिरूपका: ग्रन्था: के ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି, କର୍ଣ୍ଣାଟକେ ବେଲୁରେ ବିଦ୍ୟମାନଃ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତଃ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟଃ, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀସ୍ଥା ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବାଃମଣ୍ଡପାଧାରାଃ ସ୍ତମ୍ଭ୍ରା, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରାଗୁହା, ଦେହଲୀସ୍ଥ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତୟଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକ ଅଂଶଃ ଭାରତୀୟବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାୟ ନମୂନଃ ଭବନ୍ତି । ମୟମତମ୍, ମୟସାରଃ, ମନୁଷ୍ୟାଳୟଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମଃ, ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମଃ, ବୃହଦ୍‌ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଅନେକେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥଷୁ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତଂ ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ତି ।

19. अतिप्राचीना उत्कृष्टा वास्तुविद्या कुत्र प्रयुक्ता ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି ପ୍ରାୟ ସର୍ବାନ୍ ଅପି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତାନ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ଏବ । ତତ୍ରତ୍ୟା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନଃ ଅତ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଠା ଚ ଭବତି।

GROUP – C

(घ) प्रायश: चत्वारिंशता पदैः अथवा अष्टाभिः वाक्यैः उत्तरं लिखत –

1. संस्कृतवाङ्मयस्य स्वरूपं भेदं च वर्णयत ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତବାମୟଂ ଦ୍ଵିଧା ବିଭ୍ୟଜ୍ୟତେ ଯଥା – (୧) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍, (୨) ଭୌତିକଂ ଚେତି । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମିତି ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉଚ୍ଚାରଣେନ ବୟଂ କେବଳଂ ଦେବତାନାଂ ସ୍ତୁତିଃ ଇତି ବୋଧୟାମଃ ପରନ୍ତୁ ଏତତ୍ ନ । ତତ୍ର ସର୍ବେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟବିଷୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧାରିକେ ସାହିତ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି । ବେଦା, ବେଦାଙ୍ଗାନି, ଉପବେଦା, ପୁରାଣାନି, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାନି ଇତ୍ୟାଦୟଃ ସର୍ବେବିଷୟଃ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦେଶ୍ୟନ୍ତେ । ପୁରାଣାଦୟଃ ବିବିଧଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ଵାନି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକତୟା ଏତାଦୃଶାନି ବହୁନି ଉଦାହରଣାନି ପ୍ରଦର୍ଶୟିତାଂ ଶକ୍ୟାନି ।

ସଂସ୍କୃତବାଙ୍ମୟତଃ ଦ୍ବିତୀୟବିଭାଗ ଭବତି ଭୌତିକମ୍ । ଭୌତିକବିଷୟେଷୁ ବିଜ୍ଞାନଂ, ସାମୂହିକଂ, ସାହିତ୍ୟ ଚେତି ତ୍ରୟ ଭାଗା ସନ୍ତି । ବିଜ୍ଞାନେ ତୁ ଗଣିତଂ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ସାମୂହିକେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସାହିତ୍ୟ ଚ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରବ୍ୟ-ମିଶ୍ର ଭେଦା ପରିଗଣ୍ୟନ୍ତେ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ବିବିଧାନ ବିଷୟାନି ବଣ୍ଡିତଂ ଭବନ୍ତି ।

2. संस्कृतवाङमये सामूहिकं विषयम् आलोचयत ।
Answer:
ସାମୂହିକବିଷୟମ୍ ଅଧୂକୃତ୍ୟ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନଂ ପୌନଃପୁଣ୍ୟନ କଥନଂ ଶୁୟତେ ଯତ୍ ଭାରତୀୟାନାମ୍ ଇତିହାସ ପ୍ରଜ୍ଞା ନାସ୍ତି, କାଳଗଣନାନୈପୁଣ୍ୟ ନାସ୍ତି ଇତି । କିମ୍ଵା ଇତିହାସ ନାମ କେଚନ ବର୍ଷବିଶେଷ କାନିଚିତ୍‌ନାମାନି କାଶ୍ଚିତ୍ ପରାଜୟଗାଥା ଚ ? ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ ନିର୍ମାଣମ୍ ଏବ ଇତିହାସସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ । ଅତଃ ଏବଂ ଖଳୁ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦଃ ଉକ୍ତବାନ୍ ଯତ୍ ଯେଷାମ୍ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଭୂତକାଳୀ ଅସ୍ଥି ତେଷାମ୍ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌କାଳ ଉତ୍ତମଃ ସମ୍ଭବିଷ୍ୟତି ଇତି । ଏତଃ ବର୍ଷ-ନାମ- ପରାଜୟଗାଥା ପଠାମଃ ଚେତ୍ କିଂ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ଭବେତ୍ ? ତାଦୃଶଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧୟିତଂ ରାମାୟଣମହାଭାରତାଦୀନାଂ ପଠନମ୍ ଏବଂ ଉତ୍ତମଂ ସାଧନଂ ଖଳୁ । ପୁନଶ୍ଚ ‘କାଳଗଣନାନୁସାରୀ ଇତିହାସ ଭାରତେ ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟତଃ ଏଷା ଯୁକ୍ତି ଖଳୁ ଉପସ୍ଥାପ୍ୟତେ’, ଇତି କେଚିତ୍ ବଦେୟୁ । ତତ୍ ସର୍ବଥା ଅସମଞ୍ଜସମ୍ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣ୍ୟାଦୟ ଐତିହାସିକା ଗ୍ରନ୍ଥା ଅତ୍ର ସନ୍ତୋ ଏବ ବହବ । ଅପିତୁ ‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକଂ କାଳଂ ଯେ ଲଘୁତମଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ, ଯେ ଚ ବର୍ଷମ୍ ଏବଂ ବୃହତ୍ତମଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ, ତେ ଲବସ୍ୟ ପରାର୍ଧସ୍ୟ ଚ ଉପଯୋକ୍ତଣାମ୍ ଅସ୍ମାକମ୍ ଉପହାସଂ ଯତ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ତତ୍ ପଙ୍ଗୁନା ଖଞ୍ଜେନ ବା କୃତଃ ପାଦବତଃ ଉପହାରଃ ଇବ ଭବତି । ଏତାଦୃଶରୂପେଣ ସାମୂହିକଂ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

3. संस्कृते भूगर्भशास्त्रम् इति उक्तेः याथार्थ्यं प्रतिपादयत ।
Answer:
ବୟଂ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ ପଠାମଃ ଯତ୍ ଭୂମେ ଗୋଲାକୃତିମ୍ ଏଦମ୍ ପ୍ରାଥମୋନ ମାଗଲ୍ ନାମକଃ ପ୍ରତିପାଦିତବାନ୍ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ ବ୍ୟବହାରେ ଭୂଗୋଳମ୍ ଏବଂ ଅସ୍ଥି । ଏଷ ବ୍ୟବହାରଃ ଏବ ଖକୁ ସମର୍ଥୟତି ଭୂମେ ଗୋଲାକାରତାମ୍ । ଅପିଚ ଗୋଲପରିଭାଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ –
ମୃଦମ୍ବଗ୍ୟନିଳାକାଶପିଣ୍ଡୋଫ୍ଲ ପାଞ୍ଚଭୌତିକଃ ।
କପିତ୍‌ଥ ଫଳବଦ୍‌ବୃରଃ ସର୍ବକେନ୍ଦ୍ର ଖିଳାଶ୍ରୟଃ ॥
ସ୍ଥିରଃ ପରେଶ ଶତ୍ୟେବ ସର୍ବଗୋଳାଦଧଃ ସ୍ଥିତଃ ।
ମଧ୍ୟେ ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଭୂଗୋଳୋ ବ୍ୟୋମ୍ନି ତିଷ୍ଠତି ॥
ଅର୍ଥାତ୍ ଭୂମି ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କପିତ୍‌ଥ ଫଳାକାରିକା ଚ ଇତି ଅତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି । କପିତ୍‌ଥ ଫଳାକାରକଙ ନାମ ଦୈର୍ଘ୍ୟଧ୍ୟାକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସର୍ବମ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ଭବତି । ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ ଆକର୍ଷଣଶକ୍ତ ନିରାଲମ୍ବା ଭୂମି ବ୍ୟାପ୍ତି ତିଷ୍ଠତି ଇତି ଏତସ୍ତାତ୍ ଶ୍ଳୋକାତ୍ ଜ୍ଞାୟତେ ।

ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି ‘ଜିଲା ଭୂ’ ଇତି । ତନ୍ନାମ ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନମିତଃ ଭବତି । (୧୦୫୦ × ୧୨ = ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର) ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବ ପରିମାଣଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ଭ୍ରମତି ଇତି ଭୂମି, ସୌରମଣ୍ଡଳମ୍ ଅପି ପରାଂ ଶକ୍ତି କେନ୍ଦ୍ରୀକୃତ୍ୟ ଭ୍ରମତି ଇତି ଅସ୍ପତ୍ ପୂର୍ବଜଃ ସିଦ୍ଧାନ୍ତତମ୍ । କାଳିଦାସସ୍ୟ କାଳେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନଂ କଥମ୍ ଆସୀତ୍ ଇତି ମେଘଦୂତସ୍ୟ ପଠନାତ୍ମ ସ୍ଫୁଟୀଭବତି । ପୁନଶ୍ଚ ଭୂଭୃତ୍ ଇତି ପର୍ବତସ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟପଦମ୍ । ପର୍ବତଃ ଭୂତୋଳନଂ ସାଧୟନ୍ତ ଇତି ଆଧୁନିକା ଅପି ଅଙ୍ଗୀକୁର୍ବନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସକାବ୍ୟ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସଂବାଦେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନଂ, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମିମହିମା ଇତ୍ୟାଦ ବିଷୟା କାବ୍ୟଶୈଲ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତା ସନ୍ତି । ଦିନଚଳନଂ, ବାର୍ଷିକଚଳନମ୍, ଅୟନଂ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦୟଃ ବହନଃ ବିଷୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନକାଳେ ଏବ ଭାରତେ ଚର୍ଚ୍ଚିତା ଆସନ୍ । ଭୃଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ ବିଶଦତୟା ପ୍ରତିପାଦିତମ୍ ।

4. संस्कृते गणितस्य स्थानं निरूपयत ।
अथवा, गणितक्षेत्रं प्रति भारतीयानाम् अवदानं लिखत ।
Answer:
ଭାରତୀୟା ବେଦଗଣିତପଦ୍ଧତିଃ ଆଧୁନିକ ଗଣକ୍ରନ୍ତ୍ରମପି ଅତିଶେତେ । ଶୂନ୍ୟଂ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇ (1) ମୂଲ୍ୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ଅଂଶାଃ, ଭାରତୀୟାନାଂ କାରଣତଃ ଏବ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରବିଷ୍ଟବନ୍ତଃ । ‘ପେଥାଗୋରିୟନ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ’’ ଇତି ଯତ୍ ଇଦାନୀ ପାଠ୍ୟତେ (କଣ୍ଠବର୍ଗ = ପାଦବର୍ଗ + ଲମ୍ବବର୍ଗ) ସ ଚ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ ପୈଥାଗୋରସସ୍ୟ ଜନନାତ୍ ତ୍ରିଂଶତବର୍ଷେଭିଂ ପୂର୍ବମ୍ ଏବ ଭାରତେ ଶୁଲ୍ବସୂତ୍ରେ ନିରୂପିତଃ ଆସୀତ୍ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଉଚ୍ୟତେ ଯତ୍ –
“ତତ୍‌କୃତ୍ୟୋର୍ପୋଗପଦଂ କର୍ଣ୍ଣଃ
ଦୋଷଣ୍ଡବର୍ଗୟୋବିବରାତ୍‌ ।
ମୂଳଂ କୋଚିଂ କୋଟିଶ୍ରୁତିକୃତ୍ୟା
ଅନ୍ତରାତ୍‌ ପଦଂ ବାହୁ ॥’’
ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତେ ଗଣିତବିଷୟଂ ବଣ୍ଡିତଃ ଭବତି ।

5. संस्कृते भौतशास्त्रस्य परिचयं प्रदेयम् ।
अथवा, पदार्थविज्ञानक्षेत्रे भारतीयाशास्त्रे कीदृशी आलेचना दृश्यते ?
Answer:
ଊର୍ଜସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତଃ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟା ବୈଦିକକାଳାଦାରଭ୍ୟ ଭାରତେ ପ୍ରସୂତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ଚ ଗତିଃ ସ୍ଵଭାବାଦୟଶ୍ଚ ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ – ମୀମାଂସାଦିଷ୍ଣୁ ଚର୍ଚ୍ଚାବିଷୟା ଜାତାଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଶତଃ ବାୟୌ ପ୍ରଚୟମ୍ (Contensation) ଅପଚୟଂ (Rarefaction) ଚ ନିର୍ମାୟ ସଞ୍ଚରତି । ତରଙ୍ଗରୂପସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ (Reflection) ଅପି ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ ଅସ୍ଥି । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳନମ୍ ଅପଭ୍ରଂଶ (Refraction) ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ଏତେ ବିଷୟା ବାସ୍ୟାୟନଭାଷେ ‘ରଶ୍ମି ପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦନ ନିର୍ଦିଷ୍ଟା । ପ୍ରକାଶ ବେଶଃ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାତଃ ଇତ୍ୟାଦୟ କ୍ରିସ୍ତାୟନବମଶତଳେ ଜାତେନ ଆଚାର୍ଯ୍ୟବାଚସ୍ପତିମିଶ୍ରଣ ବିରଚିତାୟାଂ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାୟାଂ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ । ଏତେ ଚ ବିଷୟା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟପଣ୍ଡିତିଃ ସପ୍ତଦଶ ଶତକେ ଜ୍ଞାତା । କ୍ଵାଣ୍ଟମ୍‌ସିଦ୍ଧାନ୍ତମ୍ ଅଧୃତ୍ୟ ଅପି ଉପନିଷତ୍‌ ଚର୍ଚ୍ଚା କୃତା ଦୃଶ୍ୟତେ । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ସାୟତଃ ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗମ୍ ଏବଂ ପ୍ରତିପାଦୟତି –
ଯୋଜନାନାଂ ସହସ୍ତେ ସ୍ଵେ ସ୍ଵେ ଶତେ ଦ୍ବେ ଚ ଯୋଜନେ ।
ଏକେନ ନିମିଷାର୍ଧନ କ୍ରମମାଣ ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ॥ ଇତି ॥
ଅସ୍ୟା ବ୍ୟାଖ୍ୟାନେ ପ୍ରକାଶକ ବେଗ ୭୪୦୦୦ କ୍ରୋଶମିତଃ (୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ୍ ପରିମିତଃ) ଇତି ଭକ୍ତମ୍ ଅସ୍ଥି । ଆଧୁନିକା ଚ ପ୍ରକାଶବେରଂ ୧୮୬୨୦୨.୩୯୬୦ ମାଇଲ ପରିମିତଂ ବଦନ୍ତି ।

6. संस्कृते विमानयानविषयं विवृजुत ।
अथवा, विमानशास्त्रसम्बन्धा: ग्रन्था: के ?
Answer:
ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ ଉତ୍ପନ୍ନମ୍ ଊର୍ଜ, ସୌରୋର୍ଜମ୍, ଇତରେନ୍ଧନୋର୍ବଂ ଚ ଉପଯୁଜ୍ୟ ସର୍ଯ୍ୟମାଣାନି ବିମାନାନ ଅତ୍ର ଆସନ୍ । ଭରଦ୍ଵାଜମହର୍ଷେ ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବସ୍ଵମ୍, ଅଗସ୍ତ୍ୟସ୍ୟ ଶକ୍ତିସୂତ୍ରମ୍, ଈଶ୍ବରସ୍ୟ ସୌଦାମିନୀକଳା, ଭାରଦ୍ଵାଜସୈବ ଅଂସୁମତ୍ତନଂ, ଶାକଟାୟନସ୍ୟ ବାୟୁତତ୍ତ୍ଵପ୍ରକରଣଂ ବୈଶ୍ରମାରୁତତତନ୍ତ୍ର ଚ, ନାରଦସ୍ୟ ଧୂମପ୍ରକରଣମ୍ ଇତ୍ୟାଦୀନାଂ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧାନାଂ ଗ୍ରନ୍ଥାନାମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ ଦୃଶ୍ୟତେ । ଭୋଜସ୍ୟ ସମରାଙ୍ଗଶସୂତ୍ରଧାରଂ, ଶୌନକମହର୍ଷୀ ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗସ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପଃ, ନାରାୟଣସ୍ୟ ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନିମୁନଃ କେତୁଯାନପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକେ ଗ୍ରନ୍ଥି ଅପି ବିମାନଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧା ଏବ । ବିମାନସ୍ୟ ଅବରୋହଣକାଳେ, ଭୂସ୍ପର୍ଶସମୟେ ଚୈବ ଅପଘାତସ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଇତି ଭାରଦ୍ଵାଜମହର୍ଷି କଥୟତି । ଅଦ୍ୟାପି ସମସ୍ତ ଖଳୁ ସା ଏବ ସ୍ଥିତିଃ ।

7. संस्कृतं प्रति रसतन्द्रस्य दानं वर्णयत ।
अथवा, रसतन्त्रप्रतिपादकग्रन्थेषु के विषयाः निरूपतिा: सन्ति ?
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ରବିଷୟ ସଂସ୍କୃତଗ୍ରନ୍ଥା ବହଡଃ ସନ୍ତି । ବାଗଭଟ୍ଟସ୍ୟ ରସସମୁଚ୍ଚୟଃ ଏତେଷୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟମ୍ ଆବହତି । ଶିଳ୍ପରତଂ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତରଂ, ମାନସସାରଃ, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦୟ ରସତନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବିବିଧବିଷୟାନ୍ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । ସ୍ଫଟିକ, କାନଃ (ଲେନ୍ସ), ବର୍ଣ୍ଣ, ସୁଧା (ସିମେଣ୍ଟ), ନିର୍ଯ୍ୟାସ, ସୁଗନ୍ଧବସ୍ତୁନି, କାଗଦଂ, ଲୋହଃ ବିଶିଷ୍ଟମୃତ୍‌ତ୍ରାଣି ଇତ୍ୟାଦୀନାଂ ପଦାର୍ଥାନାଂ ନିର୍ମାଣଂ, ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଚ ଏତେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥଷୁ ନିରୂପିତା ସନ୍ତି । ଅତ୍ର ଅନେକବିଧା ଆପ୍ଳା (Acids), କ୍ଷାରାଣି ଚ ଉଲ୍ଲେଖୁନି । ଏତେଷାମ୍ ଉପଯୋଗେନ କୃତ୍ରିମପଦାର୍ଥନା ନିର୍ମାଣାୟ ଅପେକ୍ଷିତା ସାଙ୍କେତିବିଦ୍ୟା ଅପି ତେଷୁ ପ୍ରତିପାଦିତା ।

ଚିକିତ୍ସାୟାମ୍ ଅପି ଅସ୍ୟ ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଉପଯୋଗୀ ଆସୀତ୍ । ପ।ତଞ୍ଜଳିମହର୍ଷେଃ ଲୋହଶାଫ୍ର ଲୋହସଂସ୍କରଣେନ ଲବଣନିର୍ମାଣରୀତଂ ବର୍ଣ୍ଣୟତି । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ଦ୍ବିତୀୟ ଶତକେ ଜାତସ୍ୟ ନାଗାର୍ଜୁନସ୍ୟ ରସରତ୍ନାକରଗ୍ରନ୍ଥ ଲୋହାଳୟନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ସାଙ୍କେତିକବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପୟତି । ପରୀକ୍ଷଣଶାଳାୟା ରଚନଂ, ତତ୍ରତ୍ୟାନି ଉପକରଣାନି, ଏକୈକସ୍ୟା ଅପି ପ୍ରକ୍ରିୟାୟଃ କୃତେ ଆବଶ୍ୟକା ତାପବିଶେଷ, ରସତଃ ଔଷଧନିର୍ମାଣରୀତିଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥ ସନ୍ତି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦୟ ନବଦଶପ୍ରକ୍ରିୟାଃ ଅପି ଅଜୈବ ବସ୍ତ୍ୟନ୍ତେ । ଏକାଦଶଶତକାୟଃ ରସାଣ୍ଡବଗ୍ରନ୍ଥ ଲୋହସ୍ୟ ଜ୍ଵାଳାପରୀକ୍ଷଣବ୍ୟବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣୟତି । ଦେହଲୀସ୍ଥଃ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭଃ ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ରାଣି ଚ ଭାରତୀୟରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋଦାହରଣାନି ସନ୍ତି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

8. संस्कृते जीवशास्त्रस्य प्रसङ्गं वर्णयत ।
अथवा, आयुर्वेदग्रन्थेषु किं किम् उल्लिखितमस्ति ?
Answer:
ଚରକସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟଂ, ଭାବପ୍ରକାଶଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧା ଆୟୁର୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା, ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ଚ ପ୍ରାଚୀନକାଳାତ୍ ଏବଂ ଅତ୍ର ଆସୀତ୍ । ୧୨୮ ତମେ କ୍ରିସ୍ତାରେ ଭୋଜରାଜସ୍ୟ ମସ୍ତିଷ୍କଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଜୀବକ ନାମ ବୈଦ୍ୟ କୃତବାନ୍ ଇତି ଶୁୟତେ । ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତାୟାଂ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟୋପକରଣାନି ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରାଦାନି ବହୁନି ଉଲ୍ଲେଖୁନି । ଭାବ- ମିଶ୍ରସ୍ୟ ଭାବପ୍ରକାଶେ ରକ୍ତସଞ୍ଚାରବିଷୟ ଅପି ଉଚ୍ୟତେ । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥୀ ମୋହନିଦ୍ରାୟା (ହିଷ୍ଟୋଟିଜିମ୍) ଉପଯୋଗ ଭାରତେ ଏବ ଏଦମ୍ପ୍ରାଥମୋନ କୃତଃ । ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦଃ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦଃ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦଃ, ଇତ୍ୟାଦୟଃ ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍‌ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧ୍ବକୃତା ପ୍ରବୃତ୍ତା । ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ ଅଶ୍ୱିନାଂ ସ୍ବଭାବାଃ ଗୁଣା ଚ ଉପବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ତେରାଂ ରୋଗୀ, ତଳିକିତ୍ସା, ତେଷାମ୍ ଆହାରଃ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅପି ତତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୃଗବୈଦ୍ୟକସ୍ୟ ପିତା ଇତି ବିଖ୍ୟାତେନ ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚିତାଃ । ଗୌତମସ୍ୟ ନବାୟୁର୍ବେଦଃ, ପାଳକାବ୍ୟସ୍ୟ ହସ୍ତୟୁର୍ବେଦଃ ଚ ଲୋକେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି । ବରାହମିହିରସ୍ୟ ବୃହସଂହିତା ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ ଅଧିକୃତ୍ୟ ବଦତି । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତେ ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବିବିଧାନି ବିଷୟାନି ବର୍ଷିତାନି ଭବନ୍ତି ।

9. संस्कृते ज्योतिश्शास्त्रस्य भूमिकाम् आलोचयत ।
अथवा, के के विचाराः भारतीयज्योतिःशास्त्रे दृश्यन्ते ?
Answer:
ଅସଂଖ୍ୟା ଗ୍ରହଃ ସନ୍ତୋ, ଅନ୍ୟସୌରମଣ୍ଡଳାନି ଅପି ଭବିତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦୟ ବିଚାରା ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଶ୍‌ଶାସ୍ତ୍ର ରୂଢ଼ମୂଳା ସନ୍ତି । ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣଂ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପମ୍ ଇତ୍ୟାଦୟଂ ଅତ୍ର ବିସ୍ତରେଣ ଉକ୍ତା । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ ସ୍ଵରୂପିଂ ‘ଚର୍ମନଃ ସରକ୍ତଗୌରଃ ମଜ୍ଜାସାରଶ୍ଚ ମାହେୟ’’ ଇତ୍ଯବମ୍ ଉକ୍ତବାନ୍ ଅସ୍ତ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରାହମିହିରଃ । ଆଧୁନିକ ଶାସ୍ତ୍ରକାରଃ ବଦନ୍ତି – କୂଜସ୍ୟ ଉପରି ଅଗ୍ରତୁଷାରାବରଣମ୍ ଅସ୍ଥି ଇତ୍ୟତଃ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ତତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି । କୂଜଃ (ଭୂମିପୁନଃ) ଇତି ଶବ୍ଦ ଏବ ତଦ୍‌ଗ୍ରହେ ଜୀବସମ୍ଭାବ୍ୟତାଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ଆଧୁନିକା ଅପି ଏତତ୍ ଏବଂ ବଦନ୍ତି ଖଳୁ ? ସୂର୍ଯ୍ୟାଦୀନାଂ ସଞ୍ଚାରଃ ଭ୍ରମମୂଳ’, ‘ଗ୍ରହାଣଂ ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାସ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦୟ ବହନଃ ବୈଜ୍ଞାନିକାଂ ଅଂଶା ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ ପ୍ରତିପାଦିତାଃ ।

10. संस्कृते वास्तुविद्या प्रसड़ं वर्णयत ।
अथवा, के भारतीयावास्तुविद्यायाः गौरवं प्रमाणीकुर्वन्ति ?
Answer:
ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାଚିତ୍ରାଣି ପ୍ରାୟଃ ସର୍ବାନ୍ ଅପି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତାନ୍ କୁର୍ବନ୍ତି ଏବ । ତତ୍ରତ୍ୟା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତିପ୍ରାଚୀନା ଅଚ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଣା ଚ । କର୍ଣ୍ଣାଟକେ ବେଲୁରେ ବିଦ୍ୟମାନଃ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତଃ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟ, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀସ୍ଥା ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବା ମଣ୍ଡପାଧାରା ସ୍ତମ୍ଭ୍ରା, ଅଜନ୍ତା-ଏକ୍ଲୋରାଗୁହା, ଦେହଲୀସ୍ଥ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦୟ ଅନେକେ ଅଂଶ ଭାରତୀୟବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାୟା ଗରିମାଣଂ ପ୍ରମାଣୀ କୁର୍ବନ୍ତି । ମୟମତମ୍, ମୟସାରଃ, ମନୁଷ୍ୟାଳୟଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମଃ, ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମଃ, ବୃହଦ୍‌ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଅନେକେଷୁ ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତମ୍ ଅସ୍ଥି ।

11. संस्कृते संगीतस्य प्रयोगम् उल्लिखत ।
Answer:
ସଙ୍ଗୀତବିଷୟେ ତୁ ସର୍ବେ ଜାନନ୍ତି ଏବ । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥମ୍ ଅପି ସଙ୍ଗୀତମ୍ ଉପଯୁଜ୍ୟତେ ସ୍ଵ ଅମ୍ଳଦାୟୌଃ । ସଙ୍ଗୀତଚିକିତ୍ସାରତ୍ନାକରଃ ନାମକଃ ଗ୍ରନ୍ଥ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟାକାନାଂ ରୋଗାମାଂ ବିଷୟ ବିସ୍ତାରେଣ ବଦତି । ତେରାଂ ଚିକିସୋପଯୋଗିତାମ୍ ଅପି ପ୍ରତିପାଦୟତି ଡଃ । ପୁନଶ୍ଚ ସାମବେଦ ଅପି ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଗାନପଦ୍ଧତି ବିଷୟେ ସବିସ୍ତୃତୟୋ ବକ୍ସିତମ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ସଙ୍ଗୀତଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ବହୁବିଧ ଚର୍ଚ୍ଚା ବିଦ୍ୟତେ ।

(ङ) उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत –

1. अतः एव संस्कृतस्य एतादृशी स्थितिः ।
Answer:
ଏଣୁକରି ସଂସ୍କୃତର ଏପରି ଅବସ୍ଥା ।

2. अद्यतनसंस्कृतच्छात्रः अजापालितः सिंहशिशुः इव अस्ति ।
Answer:
ଆଜିର ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ଛେଳି ପାଳିଥ୍ଥିବା ସିଂହ ଶିଶୁପରି ଅଟେ ।

3. स्साभिमान: तस्मिन् न जागर्ति ।
Answer:
ତା’ଠାରେ ସ୍ବାଭିମାନ ଜାଗରିତ ହେଉନାହିଁ ।

4. आध्यात्मिकं नाम केवलं देवस्तुतिपरं न ।
Answer:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଅର୍ଥ କେବଳ ଦେବତାଙ୍କ ସ୍ତୁତି ନୁହେଁ ।

5. पुराणादयः विविधशास्त्रतत्वानि प्रतीकात्मकतया निरूपयन्ति ।
Answer:
ପୁରାଣାଦିରେ ବିଭିନ୍ନଶାସ୍ତ୍ରର ତତ୍ତ୍ୱମାନ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଭାବରେ ଦିଆଯାଇଛି ।

6. दशावतारकथा परिणामघट्टं निरूपयति ।
Answer:
ଦଶାବତାରକଥା ପରିଣାମବାଦ (ବିବର୍ତ୍ତନବାଦ) କଥା ସୂଚିତ କରେ ।

7. साहित्ये च दृश्य-श्रव्य – मिश्रभेदाः परिगण्यन्ते ।
Answer:
ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରବ୍ୟ ଏବଂ ମିଶ୍ର-ଏପରି ଭେଦ ପରିଗଣିତ ।

8. सुन्दरस्य भविष्यस्य निर्माणम् एव इतिहासस्य लक्ष्यम् ।
Answer:
ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହିଁ ଇତିହାସର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

9. एषः व्यवहारः एव खलु समर्थयति भूमेः गोलाकारम् ।
Answer:
ଏହି ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାରରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଭୂମି (ପୃଥ୍ବୀ) ଗୋଲାକାର ଅଟେ ।

10. भूकेन्द्रं प्रति सर्वम् आकृष्टं भवति ।
Answer:
ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସମସ୍ତବସ୍ତୁ ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି ।

11. भूभृत् इति पर्वतस्य पर्यायपदम् ।
Answer:
‘ଭୂଭୃତ୍’ ପର୍ବତର ଏକ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ପଦ ।

12. भूगुरुत्वाकर्षणविषये भास्कराचार्येण विषदतया प्रतिपादितम् ।
Answer:
ଭୂଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣ ବା ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।

13. आधुनिकगणकयन्त्रम् अपि अतिशेते भारतीया वेदगणितपद्धतिः ।
Answer:
ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ର (କାଲ୍‌କୁଲେଟର୍)କୁ ମଧ୍ୟ ପରାହତ କରେ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକ ଗଣିତ ପଦ୍ଧତି ।

14. शब्द: वायौ प्रचयम् अपचयं च निर्माय सक्चरति ।
Answer:
ଶବ୍ଦ ବାୟୁରେ ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟ ସୃଷ୍ଟିକରି ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ ।

15. अद्यापि समस्ति खलु सा एव स्थिति: ।
Answer:
ଏବେ ମଧ୍ୟ ସେହି ସ୍ଥିତି ସମାନ ରହିଛି ।

16. रसतन्त्रविषये संस्कृतग्रन्था: वहबः सन्ति ।
Answer:
ରସତନ୍ତ୍ର ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅଛି ।

17. चिकित्सायाम् अपि अस्य रसतन्त्रशास्त्रस्य उपयोगः आसीत् ।
Answer:
ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗ ଥିଲା ।

18. रसस्तम्भनादय: नवदशप्रक्रिया अपि अत्रैव वर्ण्यन्ते ।
Answer:
ରସସ୍ତମ୍ଭନ ଇତ୍ୟାଦି ଊଣେଇଶଗୋଟି ଉପାୟ ମଧ୍ଯ ଏଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ।

19. चिकित्सार्थं मोहनिद्रया: उपयोग: भारते एव एदम्प्राथम्येन कृंत: ।
Answer:
ଚିକିତ୍ସାନିମନ୍ତେ ମୋହନିଦ୍ରା (ହିପ୍‌ଟିଜମ୍)ର ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ ହିଁ ସର୍ବପ୍ରଥମେ କରାଯାଇଥିଲା ।

20. हयलीलावत्याम् अश्वानां स्वभावा: गुणा: च उपवर्णिता: ।
Answer:
ହୟଲୀଳାବତୀ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଏବଂ ଗୁଣମାନ ବର୍ଣ୍ଣିତ ।

21. वराहमिहिरस्य वृहत्संहिता वृक्षशुश्रूषाम् अधिकृत्य वदति ।
Answer:
ବରାହମିହିରଙ୍କର ‘ବୃହତ୍‌ସଂହିତା’ ବୃକ୍ଷ ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ଚିକିତ୍ସା ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟେ ।

22. सूर्यादीनां सज्चारः भ्रममूलः ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟାଦିଙ୍କ ଭ୍ରମଣ ଅମୂଳକ ।

23. ग्रहाणों स्वप्रकाशता नास्ति ।
Answer:
ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ ଆଲୋକ ନାହିଁ ।

24. तत्रत्या वास्तुविद्या अतिप्राचीना अत्युत्कृष्टा च ।
Answer:
ସେଠିକାର ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ଏବଂ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ।

25. सड्गीतविषये तु सर्वे जानान्ति एव ।
Answer:
ସଙ୍ଗୀତବିଷୟରେ କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ ହିଁ ଜାଣନ୍ତି ।

26. तेन भारतमाता पुनरपि जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ।
Answer:
ଏହାଦ୍ବାରା ହିଁ ଭାରତଜନନୀ ପୁନର୍ବାର ଜଗତରେ ଗୁରୁଭାବରେ ସ୍ବୀକୃତ ହୋଇପାରିବ ।

ଲେଖକ ପରିଚୟ:

ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧର ରଚୟିତା ଇ. ଏନ୍. ଈଶ୍ବରନ୍, ଯେ କି କେରଳ ରାଜ୍ୟର କନ୍ତୁରମଣ୍ଡଳର ନିବାସୀ । ତାଙ୍କର ଜନ୍ମତିଥ୍ୟ ୨୮-୦୮-୧୯୭୧ । ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କ ନାମ ଶ୍ରୀ କେଶବନ୍ ନାମ୍ବୁଦ୍ରି ଏବଂ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଶ୍ରୀମତୀ ଦେବକୀ । ୨୦ଟି ପୁସ୍ତକର ପ୍ରଣେତା ହେଉଛନ୍ତି ଈଶ୍ବରନ୍‌ । ‘ଭାରତର ବିଜ୍ଞାନ ପରମ୍ପରା’ ନାମକ ପୁସ୍ତକର ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧ ହେଉଛି ‘ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ନାସ୍ତି’ ?

ବିଷୟ ପ୍ରବେଶ:

ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗରେ ସଂସ୍କୃତ ବିଷୟର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତାକୁ ଆଧାର କରି ଏଥରେ ସର୍ବଶାସ୍ତ୍ରର ସମାବେଶ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଲେଖକ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧରେ ସନ୍ନିବେଶ କରିଅଛନ୍ତି । ମୁଖ୍ୟତଃ ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନ, ବିଜ୍ଞାନ, ଗଣିତ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର, ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ର, ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା, ସଙ୍ଗୀତ ଇତ୍ୟାଦିର ବିଷୟ ସଂସ୍କୃତରେ ହିଁ ରହିଛି । ଏଣୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରବନ୍ଧର ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ଯେ ‘ସଂସ୍କୃତେ କିଂ ନାସ୍ତି ?’

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

ସାରକଥା:

ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ବା ଅଛି ? ଅନେକ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଏକଥା ପଚାରନ୍ତି । ଯଦିବା ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଅଜ୍ଞତାମୂଳକ ତଥାପି ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ର ଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେଇନପାରି ନତମସ୍ତକ ହୋଇଥାଏ । ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ଅବା ନାହିଁ ? ଏଭଳି ପ୍ରଶ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ରର ସାହସ ନାହିଁ । ଏଣୁ ସଂସ୍କୃତର ଏପରି ଅବସ୍ଥା । ଆଜି ସଂସ୍କୃତ ଛାତ୍ର ଛେଳିପାଳିତ ସିଂହ-ଶିଶୁ ପରି ଆଉ ତା’ର ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତି ହୋଇଛି । ତା’ର ସ୍ୱାଭିମାନ ଜାଗୃତ ହେଉନାହିଁ । ଏହିଠାରେ କିଛି ଦିଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇଛି ।

ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କୃତ ବାଡ୍‌ମୟ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା:

ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଭୌତିକ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ କେବଳ ଦେବତାସ୍ତୁତି ନୁହେଁ ବରଂ ଏଥ‌ିରେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଷୟର ସମାବେଶ କରାଯାଇଛି । ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାଦି ସମସ୍ତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟ ଭାବେ ପରିଚିତ । ପୁରାଣାଦି ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ୱକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଛି । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ଦଶାବତାରକଥା, ହୟଗ୍ରୀବକଥା ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ୟତମ । ସେହିପରି ଭୌତିକ ବିଷୟରେ ବିଜ୍ଞାନ, ସାମୂହିକ, ସାହିତ୍ୟ ଏ ତିନୋଟି ବିଭାଗ ରହିଛି । ବିଜ୍ଞାନରେ କିନ୍ତୁ ଗଣିତ, ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ପରିଗଣିତ । ସାମୂହିକରେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ, ଶ୍ରବ୍ୟ, ମିଶ୍ରଭେଦ ପରିଗଣିତ ।

ସାମୂହିକ:

ଏ ବିଷୟରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟବାସୀଙ୍କ ମତ ଯେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଇତିହାସ ଜ୍ଞାନ ଓ କାଳଗଣନାରେ ନିପୁଣତା ନାହିଁ । ଇତିହାସ କ’ଣ ? କେତେକ ବର୍ଷ, ନାମ ଓ ପରାଜୟ ଗାଥା । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯାହା ପଢ଼ାଯାଉଛି ତାହା କ’ଣ ଇତିହାସ ? ତେଣୁ ଇତିହାସର ବିଷୟ ପ୍ରଥମେ ଚିନ୍ତନୀୟ । ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହେଉଛି ଇତିହାସର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏଣୁ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ କହିଥିଲେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଅତୀତ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସେମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ଉତ୍ତମ । ଏସବୁ ବର୍ଷ, ନାମ ଓ ପରାଜୟ ଗାଥାକୁ ଯଦି ପଢ଼ିବା ତେବେ କ’ଣ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରିବ ? ଏ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ରାମାୟଣ ଓ ମହାଭାରତାଦି ପଠନ ହିଁ ଉତ୍ତମ ସାଧନ । ଜନଗଣନାନୁସାରେ ଇତିହାସର ପ୍ରମାଣ ‘ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ’ ଆଦି ଐତିହାସକ ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ଜଣାଯାଏ । ‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକ କାଳକୁ ଲଘୁତମ ଓ ବର୍ଷକୁ ବୃହତ୍ତମ ବୋଲି ମନେକରୁଥିବା ପରାର୍ଥ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟତାକୁ ପଙ୍ଗୁ ଓ ଖଞ୍ଜର ପାଦ ପରି ଉପହସନୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର:

ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତି ମାଗଲ୍ ନାମରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପୂର୍ବେ ଭୂଗୋଳମ୍ ହିଁ ରହିଛି । ଏହା ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ । ଭୂମି ପଞ୍ଚଭୂତାୟିକା, କଇଁଥଫଳ ପରି ଅଟେ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସବୁକିଛି ଆକର୍ଷିତ ହେଉଛି । ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଭୂବ୍ୟାସକୁ ଆଧାରକରି କହିଛନ୍ତି ‘ଔଳା ଭୂ’ । ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନ ବା ୧୨୬୦୦ କିଲୋମିଟର । ଭ୍ରମଣ କରେ ବୋଲି ତାକୁ ଭୂମି କହନ୍ତି । ସୌରମଣ୍ଡଳକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ସବୁକିଛି ଭ୍ରମଣ କରିଥାଏ । କାଳିଦାସଙ୍କର ମେଘଦୂତରେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ୟକ୍ ଆଲୋଚିତ । ପର୍ବତର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଶବ୍ଦ ଭୂଭୃତ୍ । ‘ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବିଳାସ’ କାବ୍ୟରେ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମ ସଂବାଦରେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନ, ସୂର୍ଯ୍ୟରଶ୍ମି ମହିମା ଆଦି ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଭାରତରେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଦିନ ଚଳନ, ବାର୍ଷିକ ଚଳନ, ଅୟନ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଜିତ ହେଉଥିଲା । ଭୃଗୁରୁତ୍ଵ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବିଶଦଭାବେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।

ଗଣିତ:

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକ ଗଣିତ ସର୍ବାଦୃତ । ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତି, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇଁ (π) ମୂଲ୍ଯାଦି ଗଣିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଏ । ‘ପିଥାଗୋରସ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ’ ଯଥା – (କର୍ପୂର ବର୍ଗ ପାଦର ବର୍ଗ + ଲମ୍ବର ବର୍ଗ) ଏସବୁ ଗାଣିତିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ବୈଦିକ ଶବ୍ଦରେ ଶୂଲ୍ବସୂତ୍ରରେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।

ଭୌତଶାସ୍ତ୍ର:

ଶକ୍ତିସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣାଦି ବିଷୟ ବୈଦିକକାଳରୁ ଭାରତରେ ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ଓ ପ୍ରକାଶର ଗତି ସ୍ଵଭାବାଦି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ମୀମାଂସାଦି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ବାୟୁର ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟକୁ ନିର୍ମାଣକରି ସଞ୍ଚରିତ ହୁଏ । ଶବ୍ଦର ତରଙ୍ଗ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ । ପ୍ରକାଶର ପ୍ରତିଫଳନ ଅପଭ୍ରଂଶାଦି ବିଷୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଏ । ଏସବୁ ବାସ୍ୟାୟନ ଭାଷ୍ୟରେ ‘ରଶ୍ମି ପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ପ୍ରକାଶବେଗ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ନବମ ଶତକରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଚସ୍ପତି ମିଶ୍ରଙ୍କଦ୍ଵାରା ବିରଚିତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଟୀକାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ । ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ପ୍ରକାଶର ବେଗ ୭୪୦୦୦ କୋଶ ବା ୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଆଧୁନିକ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପ୍ରକାଶ ବା ଆଲୋକର ବେଗ ୧୮୬୨୦୨, ୩୯୬୦ ମାଇଲ୍ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର:

ବାୟୁପ୍ରବାହରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି, ସୌରଶକ୍ତି, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଇନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ବିମାନ ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଭରଦ୍ୱାଜ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବଗ୍ଧ, ଅଗସ୍ତିଙ୍କର ଶକ୍ତିସୂତ୍ର, ଈଶ୍ଵରଙ୍କର ସୌଦାମିନୀକଳା, ଭରଦ୍ଵାଜଙ୍କର ଅଂସୁମତ୍ତନ୍ତ୍ର, ଶାକଟାଯୁନଙ୍କର ବାସ୍କୁତତ୍ତ୍ଵି ପ୍ରକରଣ ଓ ବୈଶ୍ଵମାରୁତତନ୍ତ, ନାରଦଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତକଳ୍ପ ନାର।ଯୁଣଙ୍କର ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ଭୋଜଙ୍କର ସମରାଙ୍ଗଣ ସୂତ୍ରଧାର, ଶୌନକ ମହର୍ଷିଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପ, ନାରାୟଣଙ୍କର ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନି ମୁନିଙ୍କର କେତୁଯାନ ପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ଯ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧିତ । ବିମାନାବତରଣ କାଳରେ ଭୂସ୍ପର୍ଶ ସମୟରେ ଅପଘାତର ସମ୍ଭାବନା ଅଧ‌ିକ ବୋଲି ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷି କହିଛନ୍ତି ।

ରସତନ୍ତ୍ର:

ଏ ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଉପଲବ୍‌ଧ । ବାଗ୍‌ଭଟ୍ଟଙ୍କର ରସସମୁଚ୍ଚୟ ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସର୍ବପ୍ରଧାନ ଅଟେ । ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତର, ମାନସସାର, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦି ରସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ପ୍ରତିପାଦିତ । ସ୍ଫଟିକ, କାଚ, ରଙ୍ଗ, ସିମେଣ୍ଟ, ନିର୍ଯ୍ୟାସ (ଅତର), ଲୌହ, ବିଶିଷ୍ଟ ମାଟିପାତ୍ରାଦି ପଦାର୍ଥର ନିର୍ମାଣ ଓ ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଏସବୁ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନିରୂପିତ । ଏଥରେ ଅନେକବିଧ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଚିକିତ୍ସା କ୍ଷେତ୍ରରେ ରସତନ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗିତା ରହିଛି । ମହର୍ଷି ପାତଞ୍ଜଳିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ୍ରରେ ଲୌହସଂସ୍କରଣଦ୍ୱାରା ଲବଣର ନିର୍ମାଣ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଖ୍ରୀ. ପୂ. ୨ୟ ଶତକରେ ନାଗାର୍ଜୁନଙ୍କର ରସରତ୍ନାକର ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହଗୃହର ନିର୍ମାଣ କଥା କହିଛି । ପରୀକ୍ଷାଗାର, ତତ୍ରସ୍ଥ ଉପକରଣ, ଏହାର ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଔଷଧ ନିର୍ମାଣାଦି ବିଷୟ ଏଥୁରେ ରହିଛି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦି ୧୯ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏଥୁରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ୧୧ଶ ଶତକରେ ରସାଣ୍ଡବ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲୌହର ନାନା ପରୀକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅଜନ୍ତା ଚିତ୍ର-ଭାରତୀୟ ରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ।

ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର:

ଚରକ ସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତ ସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟ, ଭାବପ୍ରକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆୟୁର୍ବେଦଗ୍ରନ୍ଥ । ଶାସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଥିଲା । ୧୨୮ ତମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଭୋଜରାଜଙ୍କର ମସ୍ତିଷ୍କ-ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଜୀବକ ନାମକ ବୈଦ୍ୟ କରିଥିଲେ । ସୁଶ୍ରୁତ ସଂହିତାରେ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା-ଉପକରଣ ଓ ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରମାନର ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ଭାବ ମିଶ୍ରଙ୍କର ‘ଭାବ ପ୍ରକାଶ’ରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାର ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମୋହନିଦ୍ରାର ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ କରାଯାଇଛି । ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦ ଇତ୍ୟାଦି ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗ୍ ଜୀବଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଅଧ୍ବକୃତ କରି ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି । ହୟଲୀଳାବତୀରେ ଅଶ୍ଵମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଓ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ସେମାନଙ୍କର ରୋଗ, ତା’ର ଚିକିତ୍ସା, ଆହାର ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଶାଳିହୋତ୍ରଦ୍ଵାରା ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣ, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦି ବିରଚିତ । ଗୌତମଙ୍କର ନବ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ପାଲକାବ୍ୟଙ୍କର ହସ୍ତାୟୁର୍ବେଦ ଲୋକରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବରାହମିହିରଙ୍କ ବୃହତ୍ ସଂହିତା ବୃକ୍ଷର ସେବା ବିଷୟ କହିଛି ।

ଜ୍ୟୋତିଷଣ।ସ୍ତ୍ର – ଅସଂଖ୍ୟ ଗ୍ରହ, ଅନ୍ୟ ସୌରମଣ୍ଡଳର ସ୍ଥିତି, ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟ । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପର ଆକର୍ଷଣ, ଗ୍ରହଣସ୍ଵରୂପାଦି ବିସ୍ତୃତଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ବରାହମିହିର କୂଜଗ୍ରହର ସ୍ବରୂପ କହିଛନ୍ତି । କୂଜ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଭୂମିପୁତ୍ର ଜୀବସତ୍ତାକୁ ସମ୍ଭାବିତ କରେ । ସୂର୍ଯ୍ୟାଦିର ସଞ୍ଚାର ଭ୍ରମାତ୍ମକ । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାହିଁ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।

ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା – ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଚିତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ । ସେଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଓ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ । କର୍ଣ୍ଣାଟକର ବେଲୁର୍‌ର ଭୂମିସ୍ପର୍ଶରହିତ ସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କର ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀର ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭାବା ମଣ୍ଡପାଧାରାସ୍ତମ୍ଭ, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା, ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବିଷୟ ଭାରତୀୟ ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟାର ଗରିମାକୁ ପ୍ରମାଣିତ କରେ। ମୟମତି, ମୟସାର, ମନୁଷ୍ୟାଳୟ ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁପ୍ରଭେଦାଗମ, ବାୟୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମ, ବୃହତ୍ବବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।

ସଙ୍ଗୀତ – ସଙ୍ଗୀତ ବିଷୟରେ ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି । ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ଯ ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ‘ସଙ୍ଗୀତ ଚିକିତ୍ସା ରତ୍ନାକର’ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ରୋଗ ବିଷୟରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ସେସବୁର ଚିକିତ୍ସା ଉପଯୋଗିତା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।

ଏସବୁ ବିଷୟକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ଏକ ଏକ ବିଷୟରେ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇ ସେସବୁ ଶାସ୍ତ୍ରର ପରିରକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରସାର କରନ୍ତୁ । ତଦ୍ୱାରା ଭାରତମାତା ପୁନଶ୍ଚ ଜଗଦ୍‌ଗୁରୁ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିବ ।

Text – 1.

संस्कृते किं वा ………………… किञ्चिदत्र प्रयत्यते ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ:

ଅସ୍ତି = ଅଛି । ବହବ = ଅନେକ । ପୃଚ୍ଛନ୍ତି = ପଚାରନ୍ତି । ବସ୍ତୁମ୍ = କହିବାକୁ । ଅଶକୁ ବନ୍ = ଅସମର୍ଥ । ସନ୍ = ହୋଇ । ପ୍ରତିପ୍ରଶ୍ନମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଶ୍ନ । ଅତଃ = ଏଣୁ ।
ଏବ = ହିଁ । ଅଦ୍ୟତନ = ଆଜିର । ଅଜପାଳିତଃ = ଛେଳିଦ୍ୱାରା ପାଳିତ । ଜାଗର୍ତି = ଜାଗୃତ ହେବା । ପ୍ରଯତ୍ୟତେ = ପ୍ରଯତ୍ୟଢେ ପ୍ରଯତ୍ନ କରାଯାଇଚ୍ଛା

ଅନୁବାଦ – ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ଅବା ନାହିଁ ? ଅନେକ ସଂସ୍କୃତବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ ଏକଥା ପଚାରନ୍ତି । ଯଦିଚ ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଅଜ୍ଞତାମୂଳକ, ତଥାପି ଏହାର ଉତ୍ତର କହିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ନତମସ୍ତକ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ସଂସ୍କୃତରେ କ’ଣ ନାହିଁ ? ଏପରି ଅଧିକାରୀରୂପେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ରର ନଥାଏ । ଏଣୁ ସଂସ୍କୃତର ହିଁ ଏପରି ଅବସ୍ଥା । ଆଜିର ସଂସ୍କୃତଛାତ୍ର ଛାଗଦ୍ଵାରା ପରିପାଳିତ ସିଂହଶିଶୁ ପରି ଅଟେ । ତା’ର ଆତ୍ମବିସ୍ମରଣ ହୋଇଅଛି । ତା’ଠାରେ ସ୍ବାଭିମାନ ଜାଗୃତ ହେଉନାହିଁ । ଏଣୁ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନପାଇଁ ଏଠାରେ କିଛି ପ୍ରଯତ୍ନ କରାଯାଉଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଯଦ୍ୟପି = ଯଦି + ଅପି । ତଥାପି = ତଥା + ଅପି । କିଞ୍ଚିତ୍ର = କିଞ୍ଚ୍ + ଅତ୍ର ।

ସମାସ:

ବିଦ୍ୟାର୍ଥନଃ = ବିଦ୍ୟାୟା ଅର୍ଥୀ, ତେ (୬୩ ତତ୍) । ଅଜ୍ଞାନମୂଳ = ନ ଜ୍ଞାନମୂଳ (ନୡ ତତ୍) । ଅଶକୁ ବନ୍ = ନ ଶକୁ,ବନ୍ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ପ୍ରତିପ୍ରଶ୍ନମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନ ପ୍ରତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) । ସିଂହଶିଶୁ = ସିଂହସ୍ୟ ଶିଶୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । = ଆତ୍ମନଃ ବିଘ୍ନ ତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି:

ସଂସ୍କୃତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଏଷ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ । ସିଂହଶିଶୁ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ତସ୍ମିନ୍ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ:

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବସ୍ତୁମ୍ = ବଚ୍ + ତୁମୁନ୍ । କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ସ୍ଥିତି = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିସ୍ପତି = ବି + ସ୍ମ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ସଞ୍ଜାତା = ସମ୍ + ଜନ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।

Text – 2

संस्कृतवाङगमयं …………….. प्रदर्शयितुं शक्यानि ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବିଭଲ୍ଲୁ = ବିଭାଜନ କରିବାକୁ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକତୟା = ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପରେ । ହୟ = ଘୋଡ଼ା । ଶକ୍ୟାନି = ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ପରିଣାମଘଟ୍ଟଂ = ବିବର୍ଭନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ।

ଅନୁବାଦ – ସଂସ୍କୃତବାମୟକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଭୌତିକ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ କେବଳ ଦେବତାସ୍ତୁତିପରକ ନୁହେଁ । ସେଥ‌ିରେ ସମସ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଷୟ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ବେଦ, ବେଦାଙ୍ଗ, ଉପବେଦ, ପୁରାଣ, ଇତିହାସ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର, ଦର୍ଶନାଦି ସମସ୍ତ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦରୂପେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ପୁରାଣାଦି ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରତତ୍ତ୍ଵମାନ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଦଶାବତାରକଥା ବିବର୍ତ୍ତନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ନିରୂପଣ କରେ । ହୟଗ୍ରୀବକଥା ମନୁଷ୍ୟ ଓ ଘୋଡ଼ାର ମସ୍ତିଷ୍କ ସମାନତାକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହିପରି ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଦେଖାଇବାକୁ ସମର୍ଥ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚେତି = ଚ + ଇତି । ଅନ୍ତର୍ଭବନ୍ତ = ଅନ୍ତଃ + ଭବନ୍ତି । ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟଃ । ପ୍ରତୀକ।ମକୟୋ = ପ୍ରତୀକ + ଆତ୍ମକୟୋ ।

ସମାସ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମକମ୍ = ଅଧ୍ୟାତ୍ମସ୍ୟ ଭାବ ତମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଦେବସ୍ତୁତିପରମ୍ = ଦେବେଭ୍ୟ ସ୍ତୁତିପରମ୍ ଚ ହୟଂ ଚ ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକସାହିତ୍ୟଶବ୍ଦନ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିଭକ୍ତମ୍ = ବି + ଭଜ୍ + ତୁମୁନ୍ । ପ୍ରଦର୍ଶିତୁମ୍ = ପ୍ର + ଦୃଶ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

Text – 3.

भौतिकविषयेषु …………….. न परामृश्यते ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍ = ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ । ରାଜ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରମ୍ = ଶାସନ ବା ରାଜନୀତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଦୃଶ୍ୟ = ଦର୍ଶନୀୟ ଶ୍ରବଣଯୋଗ୍ୟ କାବ୍ୟାଦି । ଜ୍ଞାତଚରମ୍ = ଜ୍ଞାନର ବିଷୟ ।

ଅନୁବାଦ – ଭୌତିକ ବିଷୟମାନଙ୍କଠାରେ ବିଜ୍ଞାନ, ସାମୂହିକ ଓ ସାହିତ୍ୟ ବୋଲି ତିନୋଟି ବିଭାଗ ରହିଛି । ବିଜ୍ଞାନରେ କିନ୍ତୁ ଗଣିତ, ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନଶାସ୍ତ୍ର, ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର (ପ୍ରାଣୀବିଜ୍ଞାନ) ଇତ୍ୟାଦି ଗଣନା କରାଯାଏ । ସାମୂହିକରେ ଇତିହାସ, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ରାଜନୀତିଶାସ୍ତ୍ର, ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟ-ଶ୍ରାବ୍ୟ-ଦୃଶ୍ୟ ଓ ଶ୍ରାବ୍ୟ ମିଶ୍ରିତଭାବେ ଭେଦ ପରିଗଣିତ ।

ସଂସ୍କୃତର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କର ଜ୍ଞାନର ଗୋଚର । ଏଣୁ ଏଠାରେ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଇ ନାହିଁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚେତି = ଚ + ଇତି । ଇତ୍ୟାଦୟ ଇତି + ଆଦୟ । ଅନ୍ତର୍ଭୁବନ୍ତି = ଅନ୍ତଃ + ଭବନ୍ତି । ଇତ୍ୟତଃ = ଇତି + ଅତଃ । ତଦନ୍ତ ‘= ତତ୍ + ଅତ୍ର ।

ସମାସ – ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକମ୍ = ଅଧ୍ୟାତ୍ମସ୍ୟ ଭାବଂ ତମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୌତିକବିଷୟୟେଷୁ = ଅଧୀକରଣେ ୭ମୀ । ବିଜ୍ଞାନେ, ସାମୂହିକେ, ସାହିତ୍ୟ = ଅଧ୍ଯକୃରଣେ ୭ମୀ । ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ = ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାତ = ଜ୍ଞା + କ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

Text – 4.

सामुहिक विषयम् ……………….. उत्तमं साधनं खलु।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଧିକାର କରି । ପୌନପୁନ୍ୟୁନ = ବାରମ୍ବାର । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ । ଲକ୍ଷ୍ୟମ୍ = ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଖଳୁ = ନିଶ୍ଚୟ । ଚେତ୍ = ଯଦି ।

ଅନୁବାଦ – ସାମୂହିକ – ସାମୂହିକ ବିଷୟକୁ ଅଧୂକୃତ କରି ପାଶ୍ଚାତ୍ୟବାସୀଙ୍କର ପୁନଃପୁନଃ କଥନ ଶୁଣାଯାଏ ଯେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଇତିହାସ ଜ୍ଞାନ ନାହିଁ, ସମୟଗଣନାରେ ନିପୁଣତା ନାହିଁ । କ’ଣ ଇତିହାସ କେତେକ ବର୍ଷବିଶେଷ, କେତେକ ନାମ ଓ କିଛି ପରାଜୟ ଗାଥା ? ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପଢ଼ାଯାଉଛି ତାହାହିଁ କ’ଣ ହେଉଛି ଇତିହାସ ? ଇତିହାସ ପଠନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ବୋଲି ଏହା ପ୍ରଥମେ ଚିନ୍ତନୀୟ । ସୁନ୍ଦର ଭବିଷ୍ୟତ ନିର୍ମାଣ ହିଁ ଇତିହାସର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏଣୁ ହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ କହିଲେ ଯେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଅତୀତକାଳ ଅଛି ସେମାନଙ୍କର ହିଁ ଭବିଷ୍ୟତକାଳ ଉତ୍ତମ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ ବର୍ଷ-ନାମ-ପରାଜୟ ଗାଥା ପଢ଼ିବା ଯଦି କ’ଣ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ ? ସେହି ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ସାଧନ କରିବାକୁ ରାମାୟଣ ମହାଭାରତାଦିର ପଠନ ହିଁ ଉତ୍ତମ ସାଧନ ନିଶ୍ଚୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାସ୍ତି = ନ + ଅସ୍ତି । କାଶ୍ଚିତ୍ = କା + ଚିତ୍ । ତାବନ୍ମାତ୍ରକଃ = ତାବତ୍ + ମାତ୍ରକଃ । ପୂର୍ବୋକ୍ତମ୍ = ପୂର୍ବ + ଉକ୍ତମ୍ ।

ସମାସ – ପରାଜୟଗାଥାଃ = ପରାଜୟସ୍ୟ ଗାଥାଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପାଶ୍ଚାତ୍ୟାନାଂ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଇତିହାସ୍ଯଃ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ବିଦ୍ୟାଳୟେ = ସ୍ଥାନଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସୁନ୍ଦରସ୍ୟ, ଭବିଷ୍ୟସ୍ୟ, ଇତିହାସସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପରିଚିନ୍ତନୀୟମ୍ = ପରି + ଚିନ୍ତ୍ + ଅନୀୟ । ନିର୍ମାଣମ୍ = ନିଃ + ମା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଉକ୍ତର୍ବାନ୍ ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟ = ଉତ୍ + କୃଷ୍ + କ୍ତ । ସିଦ୍ଧ = ସିଧ୍ + କ୍ତ । ସାଧୟିତୁମ୍ = ସାଧ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ । ସାଧନମ୍ = ସାଧ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍।

Text – 5.

कालगणनानुसारी ……………… उपहासः इव भवति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କାଳଗଣନାନୁସାରୀ = ସମୟଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ । ବଦେୟୁଃ = କହିବା ଉଚିତା ଲଘୁତମମ୍ କ୍ଷୁଦ୍ରତମା

ଅନୁବାଦ – ‘ସମୟଗଣନାନୁଯାୟୀ ଇତିହାସ ଭାରତରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଏଣୁ ଏପରି ଯୁକ୍ତି ନିଶ୍ଚୟ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି’ କେହି କେହି କହିବା ଉଚିତ । ତାହା କିନ୍ତୁ ସର୍ବଦା ଅସମଞ୍ଜସ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ ଆଦି ଐତିହାସିକ ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ଏଠାରେ ଅନେକ ରହିଛନ୍ତି ।

‘ସେକେଣ୍ଡ’ ନାମକ ସମୟକୁ ଯେଉଁମାନେ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ମନେକରନ୍ତି ଓ ଯେଉଁମାନେ ବର୍ଷକୁ ହିଁ ବୃହତ୍ତମ ମନେକରନ୍ତି, ସେମାନେ ସ୍ଵଳ୍ପର ଓ ପରାର୍ଜର ଉପଯୋକ୍ତା ଆମର ଉପହାସ ଯାହା କରନ୍ତି ତାହା ପଙ୍ଗୁ ବା ଖଞ୍ଜଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥିବା ପାଦପରି ଉପହାସ ଭଳି ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଇତ୍ୟତଃ = ଇତି + ଅତଃ । ରାଜତରଙ୍ଗିଣ୍ୟାଦୟ = ରାଜତରଙ୍ଗିଣୀ + ଆଦୟଃ ।
ସମାସ – ଅସମଞ୍ଜସମ୍ : = ନ ସମଞ୍ଜସମ୍ (ନଞ୍ଜ ତତ୍ତ୍ଵ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉ।ରତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । କାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଲବସ୍ୟ, ପରାର୍ବସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପଙ୍ଗୁନା, ଖଞ୍ଜେନ ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ଉପହାସ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଯୁକ୍ତି = ୟୁଜ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । କୃତଃ = କୃ + କ୍ତ ।

Text – 6.

भूमेः गोलाकृतिम् …………….. श्लोकात् ज्ञायते ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୂମେଃ = ଭୂମିର, ପ୍ରାଚୀନକାଳତଃ = ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ।
ଅନୁବାଦ – ଭୂମିର ଗୋଲାକୃତି ଏହି ପ୍ରାଥମିକତାର ଭାବ ମାଗଲ୍ ନାମରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଆମ୍ଭେମାନେ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକମାନଙ୍କରେ ପଢୁଛୁ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାରେ କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ବ୍ୟବହାରରେ ଭୂଗୋଳ ହିଁ ଅଛି । ଏହି ବ୍ୟବହାର ହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ଭୂମିର ଗୋଲାକାରତାକୁ ସମର୍ଥନ କରେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଗୋଲ୍ ପରିଭାଷାରେ କୁହାଯାଇଛି ।
ଶ୍ଳୋକ – ମୃଦମ୍ବଗ୍ନ୍ୟ ନିଳାକାଣ ପିଣ୍ଡେଽୟଂ ପାଞ୍ଚାଭୌତିକଃ ।
କପିତ୍ଥଫଳବତ୍ବୃତଃ ସର୍ବକେନ୍ଦ୍ରେ ଖିଲାଶ୍ରୟଃ ॥
ସ୍ଥିରଃ ପରେଶଶସ୍ତ୍ୟବ ସର୍ବଗୋଲାଦଧଃ ସ୍ଥିତଃ ।
ମଧ୍ୟ ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଭୂଗୋଲୋ ବ୍ୟୋମ୍ନି ତିଷ୍ଠତି ॥

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମୃତ = ମାଟି । ଅମ୍ବ = ଜଳ । ଅନିଳ = ବାୟୁ । କପିତ୍‌ଥ = କଇଁଥ । ପରେଶଶଲ୍ୟା = ଆକର୍ଷଣ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା । ନିକଟରେ । ବ୍ୟୋମ୍ମି = ଆକାଶରେ ।

ଅନୁବାଦ – ଭୂମି (ପୃଥବୀ) ପଞ୍ଚଭୂତାମ୍ବିକା ଓ କଇଁଥ ଫଳ ପରି ବୋଲି ଏଠାରେ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି । କଇଁଥ ଫଳର ଆକାର ଅର୍ଥ ଅଧ୍ୱ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଲାକାର । ଭୂକେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତି ସବୁକିଛି ଆକର୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟକିଛି ମଧ୍ୟ ଆଶ୍ରୟ ନ କରି ଆକର୍ଷଣ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ନିରାଲମ୍ବଭୂମି ଆକାଶରେ ରହିଛି ବୋଲି ଏହି ଶ୍ଳୋକରୁ ଜଣାଯାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଐଦମପ୍ରାଥମେ = ଇଦମ୍ + ପ୍ରାଥମେନ । ଅସ୍ତ୍ୟବ = ଅସ୍ଥି + ଏବ । ଶୂଳାଶ୍ରୟ = ଶୂଳ + ଆଶ୍ରୟ । ପରେଶଶସ୍ତ୍ୟବ = ପରେଶଶଲ୍ୟା + ଏବ । ସମନ୍ତାଦଣ୍ଡସ୍ୟ = ସମନ୍ତାତ୍ + ଅଣ୍ଡସ୍ୟ । କପିପ୍ପଫଳାକାରକତ୍ଵମ୍ = କପିପ୍ପଫଳ + ଆକାରକତ୍ଵମ୍ । ଦୈର୍ଘ୍ୟଧକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ = ଦୈର୍ଘ୍ୟ + ଆଧ୍ୟାକ୍ୟଯୁକ୍ତଗୋଲକତ୍ଵମ୍ ।

ସମାସ – ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାମ୍ = ସଂସ୍କୃତାଭାଷା, ତସ୍ୟାମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । କପିଫଳମ୍ = କପିକ୍ସ ନାମା ଫଳମ୍ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଅନାଶ୍ରିତ୍ୟ = ନ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ (ନଞ୍ଜ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉ।ରତେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସର୍ବଲାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଅଣ୍ଡସ୍ୟ = ଅଧଃ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ବ୍ୟୋମ୍ମି = ଅଧୂରଣେ ୭ମୀ । ଭୂକେନ୍ଦ୍ରମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥିତଃ = ସ୍ଥା + କ୍ତ ।

Text – 7.

आर्यभदृः भूव्यासम् ……………. विशदतया प्रतिपादितम् ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭ୍ରମତି = ବୁଲିବା । ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନମ୍ = ଭୂଗର୍ଭସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନ । ଭୃଭୃତ୍ = ପର୍ବତ । ବିଶଦୟୋ = ବଶଦଭାବରୋ

ଅନୁବାଦ – ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ପୃଥ‌ିବୀର ବ୍ୟାସାର୍କ ବିଷୟରେ କହିଛନ୍ତି ‘ଔଳା ଭୁ’ ବୋଲି । ସେହି ଭୂବ୍ୟାସ ୧୦୫୦ ଯୋଜନ ଅଟେ (୧୦୫୦ x ୧୨ = ୧୨୬୦୦
କିଲୋମିଟର) । ଆଧୁନିକ ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଏହି ପରିମାଣକୁ ହିଁ ପ୍ରତିପାଦନ କରନ୍ତି ।

ଭ୍ରମଣ କରେ ବୋଲି ହିଁ ଭୂମି, ସୌରମଣ୍ଡଳ ମଧ୍ୟ ପରାଶକ୍ତିକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ବୁଲେ ବୋଲି ଆମର ପୂର୍ବଜ ସିଦ୍ଧି କରିଛନ୍ତି । କାଳିଦାସଙ୍କ ସମୟରେ ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନ କିପରି ଥିଲା ଏହା ମେଘଦୂତର ପଠନରୁ ପରିସ୍ଫୁଟିତ ହୁଏ ।

ଭୂଭୃତ୍ ହେଉଛି ପର୍ବତର ପର୍ଯ୍ୟାୟପଦ । ପର୍ବତମାନେ ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଉତ୍ତୋଳିତ କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଆଧୁନିକମାନେ ମଧ୍ୟ ଅଙ୍ଗୀକାର କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣବିଳାସ କାବ୍ୟରେ ଭୂମିବ୍ରହ୍ମସମ୍ବାଦରେ ଭୂସ୍ଥିତି, ଭୂକମ୍ପନ, ସୂର୍ଯ୍ୟ-ରଶ୍ମି ମହିମା ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟମାନ ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟଶୈଳୀରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ଦିବସଚଳନ, ବାର୍ଷିକଚଳନ, ଅୟନ, ଗ୍ରହଣ, ସମରାତ୍ରି ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବିଷୟ ଅତିପୁରାତନ କାଳରେ ହିଁ ଭାରତରେ ଚର୍ଚ୍ଚିତ ହେଉଥିଲା । ଭୂଗୁରୁତ୍ଵ ଆକର୍ଷଣ ବିଷୟରେ ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ବିଶଦଭାବେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସ୍କପୂର୍ବ = ଅସ୍ମତ୍ + ପୂର୍ବଜଃ । ଇତ୍ୟାଦୟ = ଇତି + ଆଦାୟ । ଭୃଗୁରୁତ୍ୱାକର୍ଷଣବିଷୟ ଭୂଗୁରୁତ୍ଵ + ଆକର୍ଷଣବିଷୟେ ।
ସମାସ – ଭୂବ୍ୟାସମ୍ = ଭୂବ ବ୍ୟାସମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଭୂଶାସ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନମ୍ = ଭୂତଃ ଶାସ୍ତ୍ରୀ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତତ୍ ବିଜ୍ଞାନମ୍ (କର୍ମଧାରୟ ) । ଦିନଚଳନମ୍ = ଦିନସ୍ୟ ଚଳନମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୂବ୍ୟାସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭୂମି = ଏବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ପୂର୍ବଜୈ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କାଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭୩ ପଠନାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଭାରତେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧ୍ବକୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଶକ୍ତିମ୍ = ଶକ୍ + ଭିନ୍ନ । ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଚଳନମ୍ = । ଚଳ୍ + ଲୁଟ୍ ।

Text – 8.

आधुनिकगणकयन्त्रम् ………………. इति उच्यते ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆଧୁନିକଗଣକଯନ୍ତ୍ରମ୍ = କମ୍ପ୍ୟୁଟର ବା କାଲ୍‌କୁଲେଟର । ପାଦଃ = ଭୂମି । କୋଟିଂ = ଉଚ୍ଚତା । କଣ୍ଠୀ = ଶ୍ରୁତିଃ ।
ଅନୁବାଦ – ଗଣିତମ୍ – ଆଧୁନିକ ଗଣକଯନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ବୈଦିକଗଣିତ ପଦ୍ଧତି ଅନୁଯାୟୀ ଶୂନ୍ୟ, ଦଶାଂଶ ପଦ୍ଧତି, ସଂଖ୍ୟା, ପାଇ (π) ର ମୂଲ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଅଂଶ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର କାରଣରୁ ହିଁ ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ‘ପିଥାଗୋରସ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ’ ବୋଲି ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପଢ଼ାଯାଉଛି (କର୍ପୂର ବର୍ଗ = ପାଦର ବର୍ଗ + ଲମ୍ବର ବର୍ଗ) ସେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଲୀଳାବତୀରେ –
ଶ୍ଳୋକ – ତତ୍ତ୍ଵର୍ଯୋଗପଦଂ କଣ୍ଠୀ
ଦୋଷର୍ଣବର୍ଗୟୋବିବରାତ୍ ।
ମୂଳଂ କୋଚିଂ କୋଟିଶୁତିକୃତ୍ୟା
ଅନ୍ତରାତ୍‌ ପଦଂ ବାହୁ ॥ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ।

ଅନ୍ବୟ – ତତ୍‌କୃତଃ ଯୋଗପଦଂ କର୍ଡିଂ ଦୋ କର୍ଣବର୍ଗୟୋ ବିବରାତ୍ ମୂଳଂ କୋଟିଂ କୋଟି ଶ୍ରୁତିକୃତୋ ଅନ୍ତରାତ୍ ପଦଂ ବାହୁ ।

ଅନୁବାଦ – ବାହୁ ଓ ଲମ୍ବର ଯୋଗପଦ କର୍ଣ୍ଣ, ବାହୁ କର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ବିବର ହେଉଛି ଉଚ୍ଚତା, ଉଚ୍ଚତା କର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର ହେଉଛି ବାହୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦଶାଂଶପଦ୍ଧତିଃ = ଦଶ + ଅଂଶପଦ୍ଧତିଃ । ଇତ୍ୟାଦୟ = ଇତି + ଆଦୟ । ଦୋଷଣ୍ଡବର୍ଗୟୋର୍ବିବରାତ୍ = ଦଃ + କଣ୍ଠବର୍ଗୟୋ + ବିବରାତ୍ର ।

ସମାସ – ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ରମ୍ = ଗଣିତସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗଣିତକ୍ଷେତ୍ର = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଜାନନାତ୍ = ପୂର୍ବଂ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ତ୍ରିଶତବର୍ଷେଭ୍ୟ = ପୂର୍ବ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ଶୁଲ୍ବସୂତ୍ରେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭାସ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅନ୍ତରାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ = ପ୍ରବିଷ୍ଟ = ପ୍ର + ବିଶ୍ + କ୍ତ । କୃତ୍ୟ = କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଶ୍ରୁତି = ଶୁ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

Text – 9.

ऊर्जसंरक्षणनियमः …………….. प्रतिपादिताः ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଊର୍ଜ = ଶକ୍ତି । ପ୍ରସୂତା = ଜାତ ହେବା; ସୃଷ୍ଟି ହେବା । ସଞ୍ଚରିତ = ସଞ୍ଚରଣ ହୁଏ । ଚର୍ଚ୍ଚିତମ୍ = ଆଲୋଚିତ ।

ଅନୁବାଦ – ଭୌତଶାସ୍ତ୍ରମ୍ – ଶକ୍ତିସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ, ଅଣୁସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ଦ୍ରବ୍ୟନିର୍ମାଣ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ବୈଦିକକାଳରୁ ଆରମ୍ଭକରି ଭାରତରେ ପ୍ରକଟିତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ଶବ୍ଦ ଓ ପ୍ରକାଶର ଗତି ଏବଂ ସ୍ବଭାବାଦି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ-ମୀମାଂସାଦିରେ ଆଲୋଚିତ ବିଷୟ ହୋଇଛି । ଶବ୍ଦ ବାୟୁର ପ୍ରଚୟ ଓ ଅପଚୟକୁ ନିର୍ମାଣକରି ସଞ୍ଚରିତ ହୋଇଥାଏ । ତରଙ୍ଗରୂପ ଏହି ଶବ୍ଦର ବିଷୟ ବାସ୍ୟାୟନ ଭାଷ୍ୟରେ ‘ରଶ୍ମିପରାବର୍ତ୍ତନ’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ପ୍ରକାଶବେଗ, ଦ୍ବୈତସ୍ଵଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ନବମ ଶତକରେ ଜାତ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବାଚସ୍ପତି ମିଶ୍ରଙ୍କ ବିରଚିତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଟୀକାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବୈଦିକକାଳାତ୍ +ଆରଭ୍ୟ । ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟଂ
ସମାସ – ଊର୍ଜସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ = ଊର୍ଜସ୍ୱ ସଂରକ୍ଷଣନିୟମଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ପ୍ରକାଶବେଶଃ = ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗଃ । (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୈଦିକକାଳାତ୍ = ଆରଭ୍ୟ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ଭାରତେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଶବ୍ଦସ୍ୟ, ପ୍ରକାଶସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଶବ୍ଦନ = କରଣେ ୩ୟା । ଜାତେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗତିଃ = ଗମ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିରଚିତଃ = ବି + ରଚ୍ + କ୍ତ ।

Text – 10.

एते च विषया: …………………… वदन्ति ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନିମିଷ = କ୍ଷଣ, ମିନିଟ୍ । କ୍ରୋଶ = ମାଇଲ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଏସବୁ ବିଷୟ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସପ୍ତଦଶ ଶତକରେ ଜଣାଯାଇଛି । କ୍ୱାଣ୍ଟମ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଅଧ୍ୟାତ କରି ଉପନିଷଦ୍‌ମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ।

ସାୟଣାଚାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶର ବେଗକୁ ଏହିପରି ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି –

ଶ୍ଳୋକ – ଯୋଜନାନାଂ ସହସ୍ରେ ଦ୍ବେ ସ୍ଵେ ଶତେ ଦ୍ବେ ଚ ଯୋଜନେ ।
ଏକେନ ନିମିଷାର୍ଥେନ କ୍ରମମାଣ ନମୋସ୍ତୁ ତେ ।।

ଅନୁବାଦ – ଯୋଜନ ସହସ୍ରରେ ଦୁଇ ଦୁଇ ଓ ଶତଯୋଜନରେ ଦୁଇ, ନିମିଷାର୍ଦ୍ଧରେ ଏକ ଏହିପରି କ୍ରମାନୁସାରୀ ବେଗ ହୋଇଥାଏ, ତୁମକୁ ନମସ୍କାର ।

ଏହାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ପ୍ରକାଶ ବେଗ ୭୪୦୦୦ କୋଶ ବା ୧୮୫୦୦୦ ମାଇଲ ପରମିତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଅଛି । ଆଧୁନିକ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପ୍ରକାଶ ବେଗକୁ ୧୮୬୭୦୨.୩୯୬୦ ମାଇଲ୍ ପରିମିତ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନିମିଷାଦ୍ଧୋନ = ନିମିଷ + ଅର୍ଡେନ । ନମୋଽସ୍ତୁ = ନମଃ + ଅସ୍ତୁ ।

ସମାସ – ନିମିଷାର୍ଡେନ = ନିମିଷସ୍ୟ ଅର୍ଶମ୍ ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ପ୍ରକାଶବେଗମ୍ = ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ବେଗମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପଣ୍ଡିତିଃ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ପ୍ରକାଶସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତେ = ନମଃ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାତଃ + କ୍ତ । କୃତା = କୃ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଉକ୍ତମ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତ ।

Text – 11.

वायुप्रवाहतः ………………. सा एव स्थितिः ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଊ = ଶକ୍ତି । ଅଂସୁ = କିରଣ । ଅବରୋହରଣ = ଓହ୍ଲାଇବା । ଅପଘାତସ୍ୟ = ଆଘାତର ।

ଅନୁବାଦ – ବିମାନଯାନଶାସ୍ତ୍ର – ବାୟୁପ୍ରବାହରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି, ସୌରଶକ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଧନଶକ୍ତି ସଂଯୋଜନ କରି ବିମାନ ସଞ୍ଚଳନ ଏଠାରେ ହେଉଥିଲା । ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରସର୍ବସ୍ବ, ଅଗସ୍ତିଙ୍କର ଶକ୍ତିସୂତ୍ର, ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସୌଦାମିନୀକଳା, ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖାଯାଏ । ଭୋଜଙ୍କର ସମରାଙ୍ଗଣସୂତ୍ରଧାର, ଶୌନକ ମହର୍ଷିଙ୍କର ବ୍ୟୋମଯାନତନ୍ତ୍ର, ଗର୍ଗଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରକଳ୍ପ, ନାରାୟଣଙ୍କର ବିମାନଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଚକ୍ରାୟନି ମୁନିଙ୍କର କେତୁଯାନ ପ୍ରଦୀପିକା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ଯ ବିମାନଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ।

ବିମାନର ଅବତରଣ ସମୟରେ ଓ ଭୂମିସ୍ପର୍ଶ କାଳରେ ହିଁ ଅପଘାତ ବା ବ୍ୟାଘାତ ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ବୋଲି ଭରଦ୍ଵାଜ ମହର୍ଷି କହିଛନ୍ତି । ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେଭଳି ସ୍ଥିତି ନିଶ୍ଚୟ ରହିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସୌରୋର୍ଜମ୍ = ସୌର + ଊର୍ଜମ୍ । ଇତରେନ୍ଦ୍ରନୋର୍ଜମ୍ = ଇତର + ଇନ୍ଧନ + ଊର୍ଜମ୍ । ଅଗସ୍ତ୍ୟସ୍ୟ = ଅଗସ୍ତି + ଅସ୍ୟ । ଭାରଦ୍ଵାଜସୈବ୍ୟ = ଭାରଦ୍ଵାଜସ୍ୟ + ଏବ । ଇତ୍ୟାଦୀନାମ୍ = ଇତି + ଆଦୀନାମ୍ । ଜୈବ = ଚ+ ଏବ । ଅଦ୍ୟାପି। = ଅଦ୍ୟ + ଅପି ।

ସମାସ – ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ = ବାୟୁନାଂ ପ୍ରବାହ ତସ୍ମାତ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଭୂସ୍ପର୍ଶ ସମୟେ = ଭୂବ ସ୍ପର୍ଶମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ତସ୍ୟ ସମୟେ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବାୟୁପ୍ରବାହତଃ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଅବରୋହଣକାଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭୂସ୍ପର୍ଶସମୟେ = ଅଧୂରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉପଯୁଜ୍ୟ = ଉପ + ଯୁଜ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ଥା + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

Text – 12.

रसतन्त्रविषये …………………. तेषु प्रतिपादिता ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ = ରସାୟନ ପଦ୍ଧତି । ଆବହତି = ଧାରଣ କରେ । ସ୍ଫଟିକ = ପଥର । କାତଃ = ଲେନ୍ସ । ସିମେଣ୍ଟ ।

ଅନୁବାଦ – ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସଚନ୍ତ ଶାସ୍ତର ଉପଯୋଗ ଥିଲା ପଢଞ୍ଚଳ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ ରସସମୁଚ୍ଚୟ ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଧାନ ବା ପ୍ରମୁଖ ଅଟେ । ଶିଳ୍ପରତ୍ନ, ବିଷ୍ଣୁଧର୍ମୋତ୍ତର, ମାନସସାର, ମାନସୋଲ୍ଲାସ, ରସସଂହିତା ଇତ୍ୟାଦି ରସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟମାନ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ସ୍ଫଟିକ, କାଚ, ରଙ୍ଗ, ସିମେଣ୍ଟ, ନିର୍ଯ୍ୟାସ, ସୁଗନ୍ଧବସ୍ତୁ (ଅତର) କାଗଦଂ, ଲୌହ, ବିଶିଷ୍ଟମାଟିପାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ନିର୍ମାଣ ଓ ରସପ୍ରକ୍ରିୟା ଏସବୁ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି । ଏଠାରେ ଅନେକପ୍ରକାର ଅମ୍ଳ (ଏସିଡ୍) ଓ କ୍ଷାରମାନ ଉଲ୍ଲିଖ୍ ହୋଇଛି । ଏମାନଙ୍କର ଉପଯୋଗଦ୍ଵାରା କୃତ୍ରିମ ପଦାର୍ଥମାନଙ୍କର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅପେକ୍ଷିତ ସାଙ୍କେତବିଦ୍ୟା ମଧ୍ୟ ସେଥ‌ିରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମାନସୋଲ୍ଲାସ = ମାନସ + ଉଲ୍ଲାସ । ଇତ୍ୟାଦୟଃ ଇତି + ଆଦୟ ।

ସମାସ – ରସତନ୍ତ୍ରମ୍ = ରସାନାଂ ତନ୍ତ୍ରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍)

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଏତେଷୁ = ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ୭ମୀ । ଉପଯୋଗେନ = ହେତୌ ୩ୟା । ନିର୍ମାଣାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରତିପାଦିତା = ପ୍ରତି + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।

Text – 13.

चिकित्सायाम् अंपि ……………….. प्रत्यक्षोदाहरणानि सन्ति

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉପଯୋଗୀ = ବ୍ୟବହାର, ଆବଶ୍ୟକ । ରସତଃ = ରସରୁ ।

ଅନୁବାଦ – ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ରସତନ୍ତ୍ର ଶାସ୍ତ୍ରର ଉପଯୋଗ ଥିଲା । ପତଞ୍ଜଳି ମହର୍ଷିଙ୍କର ଲୌହଶାସ୍ତ୍ର ଲୌହସଂସ୍କରଣଦ୍ବାରା ଲବଣ ନିର୍ମାଣ ରୀତିକୁ ବର୍ଣ୍ଣନ କରେ । ଖ୍ରୀ. ପୂ. ଦ୍ଵିତୀୟ ଶତକରେ,ଜାତ ନାଗାର୍ଜୁନଙ୍କର ରସରତ୍ନାକର ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହାଳୟ ନିର୍ମାଣନିମନ୍ତେ ସାଂକେତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନିରୂପଣ କରିଛନ୍ତି । ପରୀକ୍ଷାଗାରର ଆବଶ୍ୟକ ତାପବିଶେଷ, ରସରୁ ଔଷଧନିର୍ମାଣ ରୀତି ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଅଛି । ରସସ୍ତମ୍ଭନାଦି ୧୯ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଖ୍ରୀ.ଅ. ୧୧ଶ ବା ଏକାଦଶ ଶତକରେ ରସାଏଁନ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲୌହର ଜ୍ବାଳାପରୀକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ର ଭାରତୀୟ ରସତନ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଏକୈକସ୍ୟା = ଏକ + ଏକସ୍ୟା । ଅଜୈବ = ଅତ୍ର + ଏବ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋଦାହରଣାନି = ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ + ଉଦାହରଣାନି ।

ସମାସ – ଲୋହାଳୟ = ଲୋହସ୍ୟ ଆଳୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ତାପବିଶେଷ = ତାପଃ ବିଶେଷ (କର୍ମଧାରୟ) । ଅଜନ୍ତାଚିତ୍ରାଣି = ଅଜନ୍ତାୟା ଚିତ୍ରାଣି (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚିକିତ୍ସାୟାମ୍ = ଅଧୀକରଣେ ୭ମୀ । ମହର୍ଷେଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରକ୍ରିୟାୟା = କୃତ୍ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗ୍ରନ୍ଥ = ଅଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରଚନମ୍ = ରଚ୍ + ଲୁଟ୍ ।

Text – 14.

चरकसंहिता …………….. एदम्प्राथम्येन कृतः ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଜୀବକଃ = ବୈଦ୍ୟଙ୍କ ନାମ । ମୋହନିଦ୍ରାୟା = ମୋହିତ ନିଦ୍ରା ବା ହିଷ୍ଟୋଟିଜମ୍ ।

ଅନୁବାଦ – ଜୀବଶାସ୍ତ୍ର – ଚରକସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତା, ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗହୃଦୟ, ଭାବପ୍ରକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଆୟୁର୍ବେଦ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ପ୍ରତିରୋଧଚିକିତ୍ସା ପ୍ରାଚୀନକାଳରୁ ହିଁ ଏଠାରେ ଥିଲା । ୧୨୮ ତମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଭୋଜରାଜଙ୍କ ମସ୍ତିଷ୍କ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜୀବକ ନାମକ ବୈଦ୍ୟ କରିଥିଲେ ବୋଲି ଶୁଣାଯାଏ । ସୁଶ୍ରୁତସଂହିତାରେ ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା ଉପକରଣମାନ, ଶସ୍ତ୍ରଯନ୍ତ୍ରମାନ ଅନେକ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ଭାବ ମିଶ୍ରଙ୍କର ଭାବପ୍ରକାଶରେ ରକ୍ତସଞ୍ଚାର ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ମୋହନିଦ୍ରାର (ହିଷ୍ଟୋଟିଜମ୍) ଉପଯୋଗ ଭାରତରେ ହିଁ ଏହା ପ୍ରଥମେ କରାଯାଇଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଇତ୍ୟାଦୟଃ = ଇତି + ଆଦୟ । ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟୋପକରଣାନି = ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା + ଉପକରଣାନି ।

ସମାସ – ଶସ୍ତ୍ରକ୍ରିୟା = ଶସ୍ତ୍ରସ୍ୟ କ୍ରିୟା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରକ୍ତସଞ୍ଚାର = ରକ୍ତସ୍ୟ ସଞ୍ଚାର (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଚିକିତ୍ସାର୍ଥମ୍ = ଚିକିତ୍ସାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ମୋହନିଦ୍ରାୟା = ମୋହସ୍ୟ ନିଦ୍ରା ତସ୍ୟା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ର।ଚୀନକାଳାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଜୀବକଃ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଭାରତେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରସିଦ୍ଧା = ପ୍ର + ସିଧ୍ + କ୍ତ (ବହୁବଚନେ) । କୃତିବାନ୍ = କୃ + କ୍ତବତୁ । କୃତଃ = କୃ + କ୍ତ ।

Text 15.

वृक्षायुर्वेदः ……………….. अधिकृत्य वदति ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଗଜ = ହସ୍ତୀ । ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ = ବୃକ୍ଷର ସେବା ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷାୟୁର୍ବେଦ, ଗଜାୟୁର୍ବେଦ, ଅଶ୍ଵୟୁର୍ବେଦ ଇତ୍ୟାଦି ନିରବଧୂଶାଖା ତିର୍ଯ୍ୟଗୁଜୀବଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଅଧିତ କରି ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି । ହୟଲୀଳାବତୀରେ ଅଶ୍ୱମାନଙ୍କର ସ୍ଵଭାବ ଓ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସେମାନଙ୍କର ରୋଗ, ଚିକିତ୍ସା, ଆହାର ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ମୃଗବୈଦ୍ୟଙ୍କର ପିତାଭାବେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶାଳିହୋତ୍ର ଅଶ୍ବଲକ୍ଷଣ, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନ ଇତ୍ୟାଦି ଗ୍ରନ୍ଥମାନ ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ଗୌତମଙ୍କର ନୂତନ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ପାଲକାବ୍ୟଙ୍କର ହସ୍ତୀ ଆୟୁର୍ବେଦ ଲୋକରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବରାହମିହିରଙ୍କର ବୃହତ୍ଵସଂହିତା ବୃକ୍ଷର ସେବାକୁ ଅଧ୍ବକୃତ କରି କହିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଚ୍ଚିକିତ୍ସା ତତ୍ + ଚିକିତ୍ସା । ନବାୟୁର୍ବେଦଃ = ନବ + ଆୟୁର୍ବେଦଃ । ହସ୍ତୟୁର୍ବେଦଃ ଆୟୁର୍ବେଦଃ ।

ସମାସ – ବୃକ୍ଷଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ = ବୃକ୍ଷାମାଂ ଶୁଶ୍ରୂଷାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ହୟଲୀଳାବତ୍ୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଅଶ୍ଵାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିଖ୍ୟାତେନ, ଶାଳିହୋତ୍ରେଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅଶ୍ଵଲକ୍ଷଣମ୍, ଅଶ୍ଵପ୍ରଶ୍ନଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ମା । ଲୋକେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଧ୍ବକୃତ୍ୟ = ଅଧ୍ + କୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପ୍ରବୃତ୍ତା = ପ୍ର + ବୃତ୍ + କ୍ତ ।

Text – 16.

असंख्या: ग्रहा: ……………. प्रतिपादिताः ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅହନ୍ତି = ସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି । ରୂଢ଼ମୂଳା = ପ୍ରସିଦ୍ଧିମୂଳା । ବିସ୍ତରେଣ = ବିସ୍ତୃତଭାବରେ । ମାହେୟଃ = ମହୀପୁତ୍ର (ମଙ୍ଗଳ) । ମଜ୍ଜାସାରଃ = ଜାଇଫଳ । କୂଜଗ୍ରହ = ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ।

ଅନୁବାଦ – ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ର – ଅସଂଖ୍ୟ ଗ୍ରହମାନ ଅଛନ୍ତି, ଅନ୍ୟ ସୌରମଣ୍ଡଳ ମଧ୍ୟ ହେବାକୁ ସମର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ବିଚାର ଭାରତୀୟ ଜ୍ୟୋତିଷଶାସ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରହିଛି । ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି, ପରସ୍ପର ଆକର୍ଷଣ, ଗ୍ରହଣସ୍ୱରୂପ ଇତ୍ୟାଦି ଏଠାରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ କୁହାଯାଇଛି । ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହର ସ୍ବରୂପ – ‘ଚପଳ ଲାଲ ଏବଂ ଧବଳ ଓ ଜାଇଫଳ ସଦୃଶ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ’’ ବୋଲି ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରାହମିହିର କହିଥିଲେ । ଆଧୁନିକ ଶାସ୍ତ୍ରକାରମାନେ କହନ୍ତି – ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ଉପର ଭାଗରେ ବରଫାବୃତ ହୋଇଛି ବୋଲି ଏଣୁ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତ ଧବଳବର୍ଣ୍ଣ ସେଠାରେ ଦେଖାଯାଏ । ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ବୋଲି ଶବ୍ଦହିଁ ସେହି ଗ୍ରହରେ ଜୀବସମ୍ଭାବନାକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ । ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହାହିଁ ନିଶ୍ଚୟ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ?

ଭ୍ରମମୂଳକ’, ‘ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା ନାହିଁ’ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅଂଶମାନ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମଜ୍ଜାସ।ରଣ୍ଠ = ମଜ୍ଜାସାରଃ + ଚ । ପରସ୍ପରାକର୍ଷଣମ୍ = ପରସ୍ପର + ଆକର୍ଷଣମ୍ । ଇତ୍ୟବମ୍ = ଇତି +ଅତଃ ।

ସମାସ – ଅସଂଖ୍ୟା = ନ ସଂଖ୍ୟା (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । କୂଜଗ୍ରହସ୍ୟ = କୂଜ ନାମ ଗ୍ରହଃ, ତଥ୍ୟ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ସ୍ଵପ୍ରକାଶତା = ସ୍ଵସ୍ୟ ପ୍ରକାଶତା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଜୀବସମ୍ଭାବନା = ଜୀବସ୍ୟ ସମ୍ଭାବନା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କଉଁରି ୧ ମା । ଭାରତୀୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ବିସ୍ତରେଣ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କୂଜସ୍ୟ = ଉପରି ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । କୂଜଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା !

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭବିତୁମ୍ = ଭୂ + ତୁମୁନ୍ । ସ୍ଥିତି ସ୍ଥା +କ୍ସିନ୍ । ଉକ୍ତା = ବଚ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଉକ୍ତବାନ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 3 संस्कृते किं नास्ति?

Text – 17.

सिन्धुसंभ्यताचित्राणि …………………. निरूपितम् अस्ति ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦେବାଳୟ = ମନ୍ଦିର । ଗୁହା = ଗୁମ୍ଫା । ପରିଣାମମ୍ = ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ସିନ୍ଧୁସଭ୍ୟତାର ଚିତ୍ର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ହିଁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ କରିଥାଏ । ସେଠାରେ ଥିବା ବାସ୍ତୁବିଦ୍ୟା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଓ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ । କର୍ଣ୍ଣାଟକର ବେଲୁର୍‌ରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଭୂମିସ୍କର୍ଶରହିତସ୍ତମ୍ଭ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରର ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର, ଶୃଙ୍ଗେରୀସ୍ତମ୍ଭ, ଅନନ୍ତପୁରୀର ସପ୍ତସ୍ୱରପ୍ରଭବ ମଣ୍ଡପାଧାରାସ୍ତମ୍ଭ, ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରା ଗୁମ୍ଫା, ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ବାସ୍ତୁରତ୍ନାବଳୀ, କାମିକାଗମ, ବୃହଦ୍‌ବାସ୍ତୁମାଳା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବାସ୍ତୁଶାସ୍ତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅତ୍ୟୁତ୍କୃଷ୍ଟା = ଅତି + ଉତ୍କୃଷ୍ଟା । ବୃହଦ୍‌ବାସ୍ତୁମାଳା = ବୃହତ୍ + ବାସ୍ତୁମାଳା । ଇତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ = ଇତି + ଆଦିଷୁ ।

ସମାସ – ସ୍ପର୍ଶରହିତଃ (୫ମୀ ତତ୍ତ୍ଵ) । କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ = କୋଣାର୍କସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ର, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବାଳୟ = ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବସ୍ୟ ଆଳୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ସପ୍ତସ୍ଵରଃ = ସପ୍ତାନାଂ ସ୍ଵରାଂ (ଦ୍ବିଗୁ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କର୍ଣାଟକେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଗ୍ରନ୍ଥେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟା = ଉତ୍ + କୃଷ୍ + କ୍ତ’ + ଟାପ୍ ।

Text – 18.

सङ्गीतविषये …………………. जगद्गुरुस्थानमधिकरिष्यति ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉପଯୁଜ୍ୟତେ = ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ । ବିସ୍ତରେଣ = ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ । ସନ୍ = ହୋଇ ।

ଅନୁବାଦ – ସଙ୍ଗୀତ – ସଙ୍ଗୀତ ବିଷୟରେ କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ ହିଁ ଜାଣନ୍ତି । ଆମର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଚିକିତ୍ସା ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ଯ ସଙ୍ଗୀତକୁ ଉପଯୁକ୍ତ କରୁଥିଲେ । ସଙ୍ଗୀତ ଚିକିତ୍ସାରତ୍ନାକର ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥ ୩୪୮୦୦ ସଂଖ୍ୟକ ରୋଗମାନଙ୍କର ବିଷୟରେ ବିସ୍ତୃତଭାବେ କହିଛି । ସେମାନଙ୍କର ଚିକିତ୍ସା ଉପଯୋଗିତା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଏସବୁ ବିଷୟମାନଙ୍କରେ ପଠନାଦି କରି – ଜଣେ ଜଣେ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇ ସେହି ସେହି ଶାସ୍ତ୍ରର ପରିରକ୍ଷଣ ଓ ପ୍ରସାର କରନ୍ତୁ । ତଦ୍ବାରା ଭାରତମାତା ପୁନଶ୍ଚ ଜଗତ୍‌ଗୁରୁସ୍ଥାନ ଅଧିକୃତ କରିବ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅସ୍ମଦାଚାର୍ଯୋ = ଅସ୍ଥିତ୍ + ଆଚାର୍ଥେ । ଚିକିତ୍ସାପଯୋଗିତାମ୍ = ଚିକିତ୍ସା + ଉପଯୋଗିତାମ୍ । = ଏକ + ଏକଃ । ତଉଲ୍ଲାସ୍ତସ୍ୟ ତତ୍ + ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ।

ସମାସ – ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ = ସଂସ୍କୃତଂ ଜାନାତି ଯଃ ହାଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଜଗଦ୍‌ଗୁରୁ = ଜଗତଃ ଗୁରୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଙ୍ଗୀତବିଷୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଆଚାର୍ଯୋ = ଅନୁକ୍ତ କଉଁରି ୩ୟା । ରୋଗାଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିଷୟେଷୁ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତେନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ୍ମା = କୃ + କ୍ଵାଚ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Chapter 2 चतुरः शृगालः Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. अस्ति कस्मिंश्चिद् वनोदेशे महाचतुरको नाम __________ ।
(शृगालः, गज:, सिंह:)
Answer:
शृगालः

2. अस्ति कस्मिंश्चिद् वनोदेशे __________ नाम शृगालः ।
(द्रुतविलम्वक:, महाचतुरकः, भ्रमणकः)
Answer:
महाचतुरकः

3. तेन कदाचित् __________ स्वयं मृतो गजः समासादितः ।
( प्रान्तरे, शस्यक्षेत्रे, अरण्ये)
Answer:
अरण्ये

4. तेन कदाचित् अरण्ये स्वयं मृतो __________ समासादितः ।
(गर्दभ:, गज:, गौः)
Answer:
गजः

5. परं कठिनां त्वचं __________ न शक्नोति ।
(द्रष्टुं, गन्तुं, भेत्तुं )
Answer:
गजः

6. तदनं __________ स्वामी ।
( भक्षयतु, प्राप्नोतु, रक्षतु )
Answer:
भक्षयतु

7. नाहमन्यहत __________ कदाचित् भक्षयामि ।
(पशु, सत्वं, मृगं )
Answer:
सत्वं

8. तन्मया __________ एष ते गजः ।
(आनन्दीकृतः, प्रसादीकृत:, प्रदानीकृतः )
Answer:
प्रसादीकृत:

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

9. युक्तमिदं स्वामिनो __________ ।
(निजपरिवारेषु, निजजनेषु, निजभृत्येषु)
Answer:
निजभृत्येषु

10. न श्वेतभावमुज्झति __________ शिखिभुक्तमुक्तोऽपि ।
(पद्म:, शङ्ख:, गदा)
Answer:
शङ्ख:

11. अथ तस्मिन् गते कश्चिद् __________ समायातः
(गज: मृग:, व्याघ्रः )
Answer:
व्याघ्रः

12. एकस्तावत् दृरात्मा __________ अपवाहितः ।
(दानेन, प्रणिपातेन, वीर्येण )
Answer:
प्रणिपातेन

13. एकस्तावत् __________ प्रणिपातेन अपवाहितः ।
(दुरात्मा, पापात्मा, दुष्टात्मा)
Answer:
दुरात्मा

14. नूनं शूरोऽयं न खलु __________ विना साध्यो भविष्यति ।
(सामं, दानं, भेदं)
Answer:
भेदं

15. भेदस्तत्र प्रयोक्तव्यो यतः स __________ ।
(क्षतितकारकः, वशकारकः, गुणकारकः)
Answer:
वशकारकः

16. एष गज: साम्प्रतं सिंहेन __________ ।
(व्यापादितः, हृतः, दृष्ट; )
Answer:
व्यापादितः

17. स च मां __________ निधाय स्नानार्थं गतः ।
(द्वारपालं, रक्षपालं, वनपालं )
Answer:
रक्षपालं

18. वनमिदं मया __________ कर्त्तव्यम् ।
(निर्मूलं, निर्जिवं, निर्व्याध्रं)
Answer:
निर्व्यां

19. तदिनादारभ्य __________ प्रति कुपितोऽस्मि ।
(व्याघ्रन्, पशून्, मृगान् )
Answer:
व्याघ्रन्

20. देहि मे __________ दक्षिणाम् ।
(दान, प्राण, गुरु)
Answer:
प्राण

21. एवमुक्त्वा __________ प्रणष्टः ।
(क्षी, शीघ्रं, सत्वरं )
Answer:
सत्वरं

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

22. जीवन् __________ भद्रशतानि पश्यति ।
(वृक्षः, नरः, गजः)
Answer:
नरः

23. __________ भूत्वा भथय त्वम् ।
(विश्रब्धः, शान्तः, प्रीतः)
Answer:
विश्रब्धः

24. तस्यागमनं __________ अहं ते निवेदयिष्यामि ।
(पार्श्वतः, दूरतः, समीपतः)
Answer:
दूरतः

25. तच्छ्दृत्वा __________ अपि दूरं प्रणष्टः ।
(दर्शक:, भद्रकः, चित्रक: )
Answer:
चित्रक:

26. भूर __________ योजयेत् ।
(उत्तमं, शूर, नीचं)
Answer:
उत्तमं

27. शूर __________ योजयेत् ।
(दण्डेन, प्रणिपातेन, भेदेन)
भेदेन

28. __________ अल्पप्रदानेन योजयेत् ।
(शूरं नीचं, उत्तमं )
Answer:
नीचं

29. __________ पराक्रमैः योजयेत् ।
(नीचं, शूरं, समशक्तिं)
Answer:
समशक्तिं

30. स्वयं सुखेन __________ तन्मांसं बभूजे ।
( वहुकालं, चिरकालं, हीनकालं )
Answer:
चिरकालं

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत-

1. प्राणिषु क: चतुरतम: ?
Answer:
ଶୃଗାଳଃ

2. किं नामधेयः शृगालः कस्मिंश्चिद् वनोद्देशे अस्ति ?
Answer:
ମହାଚତୁରକଃ

3. महाचतुरकेण कः मृतः समासादित: ?
Answer:
ଗକଃ

4. तत्रान्तरे भ्रमन् तत्र देशे कः समायातः ?
Answer:
ସିଂହ

5. कः लाकुटिकः आसीत् ?
Answer:
ଶୃଗାଳଃ

6. कः अन्यहतं सत्वं न भक्षयति ?
Answer:
ସିଂହଃ

7. सिंहः अन्यहतं किं न भक्षयति ?
Answer:
ସତ୍ଵମ୍

8. कः शिखिभुक्तमुक्तः अपि श्वेतभावं न उज्झति ?
Answer:
ଶଙ୍ଖଃ

9. शङ्खः शिखिभुक्तमुक्तः अपि किं न उज्झति ?
Answer:
ଶ୍ଵେତଭାବମ୍

10. सिंहे गते शृगालस्य समीपं कः समायातः ?
Answer:
କଣ୍ଟିଦ୍ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ

11. एकस्तावत् दुरात्मा केन अपवाहित: ?
Answer:
ପ୍ରଣିପାତେନ

12. शूरः किं विना साध्यो न भविष्यति ?
Answer:
ଭେଦମ୍

13. यत्र सामदानं च कर्तुं न शकयते तत्र कः प्रयोक्तव्यः ?
Answer:
ଭେଦଃ

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

14. क: वशकारकः ?
Answer:
ଭେଦଃ

15. सर्वगुणसंपन्नोऽपि केन वध्यते ?
Answer:
ଭେଦେନ

16. अन्तर्भिन्नेन मौक्तिकेनापि किं प्राप्यते ?
Answer:
ବନ୍ଧନମ୍

17. एष गंज: सांप्रतं केन व्यापादितः ?
Answer:
ସିଂହେନ

18. सिंहः शृगालं किं निधाय स्नानार्थं गतः ?
Answer:
ରକ୍ଷପାଳମ୍ନ

19. सिंहः शृगालं रक्षपालं निधाय किमर्थं गत: ?
Answer:
ସ୍ନାନାର୍ଥମ୍

20. सिंहेन वनमिदं किं कर्त्तव्यम् ?
Answer:
ନିର୍ବ୍ୟାଘ୍ରମ୍

21. सिंह कान् प्रति कुपितोऽस्ति ?
Answer:
ବ୍ୟାଘ୍ରାନ୍

22. व्याघ्रः शृगालं किं प्रर्थितवान् ?
Answer:
ସ୍ବପ୍ରାଣାନ୍

23. व्याघ्रे गते मृतगजस्य समीपं कः आगत: ?
Answer:
କଣ୍ଟିଦ୍‌ ଦ୍ୱୀପୀ

24. व्याघ्रः कं भगिनीसुत इति सम्वोधितवान् ?
Answer:
ଶୃଗାଳମ୍

25. कः दृढ़दंष्ट्रः ?
Answer:
ଦ୍ଵୀପୀ

26. कीदृशः नरः भद्रयतानि पश्यति ?
Answer:
ଜୀବନ୍

27. को नाम चित्रक: ?
Answer:
ଦ୍ଵୀପୀ

28. समचतुरकः यदा गजर्मासं भक्षयति तदा कः समायातः ?
Answer:
ସଂକ୍ରୁଦ୍ଧ ଶୃଗାଳ

29. कं प्रणिपातेन योजयेत् ?
Answer:
ଉତ୍ତମମ୍

30. उत्तमं केन योजयेत् ?
Answer:
ପ୍ରଣିପାତେନ

29. कं भेदेन योजयेत् ?
Answer:
ଉତ୍ତମମ୍

30. उत्तमं केन योजयेत्?
Answer:
ପ୍ରଣିପାତେନ

31. कं भेदेन योजयेत् ?
Answer:
ଶୂରମ୍

32. शूरं केन योजयेत् ?
Answer:
ଭେଦେନ

33. कम् अल्पप्रदानेन योजयेत् ?
Answer:
ନୀଚମ୍

34. नीचं केन योजयेत् ?
Answer:
ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ

35. कं पराक्रमैः योजयेत् ?
Answer:
ସମଶକ୍ତିମ୍

36. समशक्तिं कै: योजयेत् ?
Answer:
ପର।କ୍ରମୈଃ

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भिः: वाक्यै:/पञ्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. महाचतुरकः कथं मृतगजं खादितुं नापारयत् ?
Answer:
ଅସ୍ତି କପୁଂଶ୍ଚିଦବନୋଦେଶେ ମହାଚତୁରକୋ ନାମ ଶୃଗାଳ । ତେନ କଦାଚିତ୍ ଅରଣ୍ୟ ସ୍ଵୟଂ ମୃତୋ ଗଜଃ ସମାସାଦିତଃ । ତସ୍ୟ ସମନ୍ତାତ୍ ଭ୍ରମତି, ପରଂ କଠିନାଂ ତ୍ଵଚଂ ଭେନିଂ ନ ଶକ୍ନୋତି । ଅତଃ ମହାଚତୁରକଃ ମୃତଗଜଂ ଖାଦିତଂ ନାପାରୟତ୍ ।

2. सिंहः शृगालं किम् आह ?
Answer:
ସିଂହଃ ଶୃଗାଳମ୍ ଆହ – ଭୋ ! ନାହମନ୍ୟହତଂ ସବଂ କଦାଚିଦ୍ ଭକ୍ଷୟାମି । ତନ୍ମୟା ପ୍ରସାଦୀକୃତ ଏଷ ତେ ଗଜଃ । ସିଂହସ୍ୟ ବଚନଂ ଶ୍ରୁତ୍ଵା ଶୃଗାଳ ଅତୀନଃ ଆନନ୍ଦିତମ୍ ଅରବତ୍ ।

3. शृगालः व्याघ्रं किमुक्त्वा भयं प्रादर्शयत् ?
Answer:
ଗାଳ ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ଅଭିମୁଖୋ ଭୂତ୍ଵା ଈଷଦୁନ୍ନତକନ୍ଧରଃ ସସଂଭ୍ରମମୁବାଚ ମାମ ! କଥ୍ୟ ଭବାନତ୍ର ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ? ଏଷ ଗଜଃ ସାଂପ୍ରତଂ ସିଂହେନ ବ୍ୟାପାଦିତଃ । ସ ଚ ମାଂ ରକ୍ଷପାଳଂ ନିଧାୟ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଗତଃ । ତେନ ଚ ଗଚ୍ଛତା ମମ ସମାଦିଷ୍ଟମ୍ ଯଦି କଶ୍ଚିଦିହ ବ୍ୟାଘ୍ର ସମାଗଚ୍ଛତି ତନ୍ମମ, ସୁଗୁପ୍ତ ନିବେଦନୀୟଂ ଯେନ ବନମିଦଂ ମୟା ନିବ୍ୟାଘ୍ର କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଯତଃ ବ୍ୟାଘ୍ରଣିକେନ ମୟା ହତୋ ଗଜଃ ଭକ୍ଷୟିତ୍ବା ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟତାଂ ନୀତଃ, ତଦିନାଦାରଭ୍ୟ ବ୍ୟାଘ୍ରାନ୍ ପ୍ରତି କୁପିତୋଽସ୍ମି । ଇବ ଉତ୍ଥା ଶୃଗାଳୀ ବ୍ୟାଘ୍ର ଭୟଂ ପ୍ରାଦର୍ଶୟତ୍ ।

4. द्वीपिनं दृष्टवा शृगालः तं किमाह ?
Answer:
ଦ୍ବୀପିନଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ଶୃଗାଳ ତେନ ମାଧ୍ୟମେନ ଗଜଚର୍ମଚ୍ଛେଦଂ କାରୟିତଂ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ଚିରାତ୍ ଦୃଷ୍ଟୋଽସି ? କଣଂ ଚ ବୁଭୁକ୍ଷିତ ଇବ ଲକ୍ଷ୍ୟସେ ? ତଦତିଥ୍ୟରସି ମେ । ଏଷ ଗଜଃ ତଦାଦିଷ୍ଟୋ ରକ୍ଷପାତଃ । ଅତୋ ବଦାଗ୍ନି-ଯାବତ୍ ସିଂହୋ ନ ସମାୟାତି ତାବଦସ୍ୟ ଗଜସ୍ୟ ମାଂସଂ ଭକ୍ଷୟିତ୍ରା ତୃଟିଂ କୃତ୍ୱା ବ୍ରଜ ।

5. भोजनीयविषये द्वीपिनां किं कथितम् ?
Answer:
ଭୋଜନୀୟ ବିଷୟେ ଦ୍ବୀପିନା କଥ୍ ଯତ୍-ମାମ୍ ! ଯଦ୍ୟବଂ, ତନ୍ତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ ମେ ମାଂସାଶନେନ, ଯତୋ ଜୀବନ୍ନରୋ ଭଦ୍ରଶତାନି ପଶ୍ୟତି । ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ଭୂତିମ୍ ଇଚ୍ଛତା ନରଃ ଯତ୍ ଗ୍ରସ୍ୟ, ଯତ୍ ଗ୍ରସ୍ତଂ ପରିଣମେତ୍ ଚ ଯତ୍ ପରିଣାମେ ହିତଂ ଚ ତତ୍ ଆଦ୍ୟ ଗ୍ରସିତଂ ଶକ୍ୟ ଭବତି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

6. चित्रकः कथं दूरं गतवान् ?
Answer:
ଶୃଗାଳ ଦ୍ଵୀପିନମାହ – ଭୋ ଅଧୀର ! ବିଶ୍ର ଭୂତ୍ଵା ଭକ୍ଷୟତ୍ଵମ୍ । ତସ୍ୟସିଂହସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଦୂରତୋଽହଂ ତେ ନିବେଦୟିଷ୍ୟାମି । ଅଥ ଦ୍ଵୀପିନା ତଥାନୁଷ୍ଠିତେ ଚର୍ମଭେଦଂ ଜାତଂ ବିଜ୍ଞାୟ ତେନାଭିହିତମ୍— ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! ଗମ୍ୟତାଂ ଗମ୍ୟତାମ୍ । ଏଷ ସିଂହଃ ସମାୟାତି । ତଚ୍ଛତ୍ୱା ଚିତ୍ରକୋଽପି ଦୂରଂ ଗତବାନ୍ ।

7. कं कं केन केन योजयेत् ?
Answer:
ଉତ୍ତମଂ ପ୍ରଣିପାତେନ ଯୋଜୟେତ୍ । ଶୂରଂ ଭେଦେନ ଯୋଜୟେତ୍ । ନୀଚମଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ ଯୋଜୟେତ୍ । ସମଶକ୍ତି

8. महाचतुरक: केनोपायेन उपरं शृगालं जितवान् ?
Answer:
ମହାଚତୁରକଃ ସ୍ଵସ୍ୟବୁଦ୍ଧିବଳେନ ଦ୍ଵୀପିନା ଗଜଚର୍ମଭେଦଂ କୃତ୍ୱା କିମାଂସଂ ଯାବତ୍ ଭକ୍ଷୟତି ତାବତ୍ ଅପରଃ ଶୃଗାଳୀ ସଂଦ୍ଧା ତତ୍ର ସମାୟାତଃ । ତମ୍ ଆତ୍ମତୁଲ୍ୟପରାକ୍ରମଂ ଦୃଷ୍ଟା, ‘‘ସମଶକ୍ତି ପରାକ୍ରମେ ଯୋଜୟେତ୍’’ ଇତି ନ୍ୟାୟେନ ତଦଭିମୁଖକୃତପ୍ରୟାଣସ୍ତଂ ଜିଲ୍ଲା ସ୍ଵଦଂଷ୍ଟାଭିର୍ବିଦାର୍ଯ୍ୟ ଦିଶୋଭାଜଂ କୃତ୍ୱା ସ୍ଵୟଂ ସୁଖେନ ଚିରକାଳଂ ତରାଂସଂ ବୁଭୁଜେ ।

9. चतुरशृगालकथायाः नीतिशिक्षां लिखत ।
Answer:
ମନୁଷ୍ୟାନାଂ କୃତେ ନୀତିରିୟଂ ଶିକ୍ଷଣୀୟା ଯତ୍ ଶରୀରଦୃଷ୍ଟି ଦୁର୍ବଳୋଽପି ଚନଃ ଶୃଗାଳ ଇବ ସୁଚତୁରଃ ସ୍ୟାତ୍ । ତତଃ ଅକ୍ଳେଶେନ ବହୁବଳଶାଳିନମପି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦ୍ବନଂ ପରାଜିତ୍ୟ ସ୍ଵିକାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୟେତ୍ର । ଚୈବ ନୀତିରତ୍ର ସୁନିପୁଣଂ ପ୍ରଯୁକ୍ତା, ତସ୍ୟା ସାଫଲ୍ୟ ଚ ଲୋକଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशता पदैः अष्टाभिः वाकयैवी उत्तरं लिखत-

1. शृगालः समागतं सिंहं किमुवाच ?
अथवा, कथं सिंहेन शृगालाय गजः प्रसादीकृत: ?
Answer:
କଟିଂଶ୍ଚିତ୍ ବନପ୍ରଦେଶେ ମହାଚତୁରକଃ ନାମ ଶୃଗାଳ ନିବସତି ସ୍ମ । ଡଃ ଅରଣ୍ୟ ଏବଂ ମୃତଂ ଗଜଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ଗଜସ୍ୟ ସମନ୍ତାତ୍‌ ଭ୍ରମତି, ପରଂ କଠିନାଂ ତ୍ଵଚଂ ଭେଙ୍ଗୁ ନ ଶକ୍ନୋତି । ତକ୍ରାନ୍ତରେ ଭ୍ରମଂସ୍ତତ୍ର ଦେଶେ କଶ୍ଚିତ୍ ସିଂହଃ ସମାୟାତଃ । ତଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ସ କ୍ଷିତିତଳବିନ୍ୟସ୍ତମୌଳି ସଂଯୋଜିତକରଯୁଗଳ ପ୍ରୋବାଚ – ସ୍ବାମିନ୍ ! ତ୍ଵଦୀୟଂ ଅହଂ ଲାକୁଟିକ ତ୍ୱଦର୍ଥେ ଗଜମିମଂ ରକ୍ଷାମି, ତଦେନଂ ଭକ୍ଷୟତୁ ସ୍ଵାମୀ । ତଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ସିଂହ ଆହ ଭୋ ! ନାହମନ୍ୟହତଂ ସରଂ କଦାଚିଦ୍ ଭକ୍ଷୟାମି । ତନ୍ମୟା ପ୍ରସାଦୀକୃତ ଏଷ ତେ ଗଜଃ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ଶୃଗାଳ ସିଂହାତ୍ ଗଜଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ ।

2. महान् कदा कथं च स्वामिगुणान् न जहाति ?
Answer:
ସିଂହଃ ମୃତଗଜଂ ଶୃଗାଳାୟ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଉକ୍ତ ଯତ୍ମୟା ପ୍ରସାଦୀକୃତ ଏଷ ତେ ଗଜଃ । ତଚ୍ଛତ୍ସା ଶୃଗାଳ ସାନନ୍ଦମାହ – ଯୁକ୍ତମିଦଂ ସ୍ବାମିନୋ ନିଜଭୃତ୍ୟେଷୁ । ଅତ୍ୟାବସ୍ଥାଽପି ମହାନ୍ ଶୁଦ୍ଧତୟୀ ତୁ ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ ନ ଜହୀତି । ଶଙ୍ଖ ଶିଖୁକ୍ତମୁକ୍ତ ଅପି ଶୁଦ୍ଧତୟା ତୁ ଶ୍ଵେତଭାବଂ ନ ଭକ୍‌ତି ।

3. शूराः कथं भेदेन साध्यः भवन्ति, वर्णयत ।
अथवा, कुत्र भेदः प्रयोक्रत्तव्य: ?
Answer:
ଶୃଗାଳୀ ବ୍ୟାଘ୍ର ଶୂରଃ ଇତି ମତ୍ବା ଭେଦଂ ବିନା ସାଧ୍ୟ ନ ଭବିଷ୍ୟତି,ଇତି ଅଚିନ୍ତୟତ୍। ସାମ-ଦାନ-ଦଣ୍ଡ-ଭେଦନୀତି ମାଧ୍ୟମେନ ସର୍ବଂ ସଫଳଂ ଭବତି । ଅତଃ ଯତ୍ର ସାମ-ଦାନବଳେନ କରୁଁ ନ ଶକ୍ୟତେ ତତ୍ର ଭେଦଃ ପ୍ରୟୋକ୍ତବ୍ୟ ଭେଦଃ ବଶକାରକ ଭବଡ଼ି । ଭେଦନୀତି ମାଧମେନ ବଶକତାଂ ଶକ୍ୟତେ । କୋଽପି ସର୍ବଗୁଣସଂପନ୍ନେଽପି ଭେଦେନ ବଧ୍ୟତେ । ଭେଦବଳେନ ମୌକ୍ତିକେନାପି ବନ୍ଧନଂ ସଂପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ଯେ ତାବତ୍ ଶୂରଃ ତେ ଭେଦବଳେନ ସାଧ୍ୟ ଭବନ୍ତି ।

4. मौक्तिकेनापि बन्धनं कथं प्राप्यते ?
Answer:
ସର୍ବଗୁଣସମ୍ପନୋଽପି ଭେଦିନ ବଧ୍ୟତେ । ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ଅତ୍ୟଚ୍ଛେନ ଅନିରୁଦ୍ଧନ ସୁବୃତ୍ତେନ ଅତିଚାରୁଣା ମୌକ୍ତିକେନ ଅପି ଅନ୍ତର୍ଭିନ୍ନେନ ବନ୍ଧନଂ ସଂପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ଅତଃ ଯତ୍ର ସାମଦାନମ୍ ଅପି କଭିଂ ନ ଶକ୍ୟତେ ତତ୍ର ଭେଦଃ ପ୍ରୟୋକ୍ତବ୍ୟ । ଭେଦେନ ମୁକ୍ତାଽପି ବନ୍ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତମ୍ ।

5. केन उपायेन शृगालः व्याघ्रम् अपसारितम् ?
Answer:
ଯଦା ବ୍ୟାଘ୍ର ମୃତଗଜସମିପମ୍ ଆଗତବାନ୍, ତଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ଶୂରଃ ଇତି ମହା ଶୃଗାଳେନ ବ୍ୟଚିନ୍ତୟତ୍ । ଶୂରଃ ଭେଦେନ ସାଧ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ । ଏତତ୍ ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା ଶୃଗାଳୀ ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ଅଭିମୁଖୀ ଭୂତ୍ଵା ଈଷଦୁନ୍ନତକନ୍ଧରଃ ସସଂଭ୍ରମମୁବାଚ – ମାମ ! କରଂ ଭବାନତ୍ର ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ? ଏଷ ଗଜଃ ସାଂପ୍ରତଂ ସିଂହେନ ବ୍ୟାପାଦିତଃ । ସ ଚ ମାଂ ରକ୍ଷାପାଳଂ ନିଧାୟ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଗତଃ । ତେନ ଚ ଗଚ୍ଛତା ମମ ସମାଦିଷ୍ଟମ୍ – ଯଦି କଶ୍ଚିଦିହ ବ୍ୟାଘ୍ର ସମାଗଚ୍ଛତି ତନ୍ମମ ସୁଗୁପ୍ତ ନିବେଦନୀୟଂ ଯେନ ବନମିଦଂ ମୟା ନିବ୍ୟାଘ୍ର କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଯତଃ ବ୍ୟାଘ୍ରଣିକେନ ମୟା ହତୋ ଗଜଃ ଭକ୍ଷୟିତ୍ରା ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟତାଂ ନୀତଃ । ତତ୍ ଦିନାତ୍ ଆରଭ୍ୟ ବ୍ୟାଘ୍ରାନ୍ ପ୍ରତି କୁପିତୋଽସ୍ମି । ତଚ୍ଛଡା଼ ବ୍ୟାଘ୍ର ସଂତ୍ରସ୍ତ – ମାହସ୍ତ ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! ଦେହି ମେ ପ୍ରାଣଦକ୍ଷିଣାମ୍ । ତ୍ୱୟା ତସ୍ୟାତ୍ର ଚିରାୟ ଆଗତସ୍ୟ ମଦୀୟା କାପି ବାର୍ତ୍ତା ନାଖେୟା । ଏବମୁକ୍ତା ସତ୍ଵରଂ ପ୍ରଣଷ୍ଟ । ଅନେନ ଉପାୟେନ ଶୃଗାଳ ବ୍ୟାଘ୍ରମ୍ ଅପସାରିତବାନ୍ ।

6. महाचतुरक: चित्रकेन किं संपादितम् ?
Answer:
ଭକ୍ଷୟିତ୍ରୁମିୟେଷ । ଏତଦର୍ଥ ପରାକ୍ରମୀ ସିଂହ ବ୍ୟାଘ୍ର ଚ ସ୍ବବୁଦ୍ଧିବଳେନ ଅପସାରିତଃ । ଅନନ୍ତରଂ ଯଦା ଏକ ଦ୍ଵୀପୀ ଆଗତଃ ତଦା ତେନ ମାଧ୍ୟମେନ କଠିନଂ ଗଜଚନଂ ଛେଦନାର୍ଥମ୍ ଇଚ୍ଛିତବାନ୍ । ଏବଂ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ମହାଚତୁରତଃ ଚିତ୍ରକମୁବାଚ – ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! କିମିତି ଚିରାତ୍ ଦୃଷ୍ଟୋଽସି ? କଣଂ ଚ ବୁଭୁକ୍ଷିତ ଇବ ଲକ୍ଷ୍ୟସେ ? ତଦତିଥୁରସି ମେ । ଏଷ ଗଜଃ ସିଂହେନ ହତଃ ତିଷ୍ଠତି । ଅହଂ ଚାସ୍ୟ ତଦାଦିଷ୍ଟୋ ରକ୍ଷପାଳ । ଅତଃ ବଦାମି – ଯାବତ୍ ସିଂହଃ ନ ସମାୟାତି ତାବଦସ୍ୟ ଗଜସ୍ୟ ମାଂସଂ ଭକ୍ଷୟିତ୍ରା ତୃଟିଂ କୃତ୍ୱା ବ୍ରଜ । ଏତତ୍ ଶୁଦ୍ଧା ଚିତ୍ରକ ଗଜମାଂସଭକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ନ ଇଚ୍ଛିତବାନ୍ । ପରନ୍ତୁ ଶୃଗାଳୀ ଆହ – ଭୋ ଅଧୀର ! ବିଶ୍ରବ୍ଧ ଭୂତ୍ଵା ତଂ ଭକ୍ଷୟ । ତସ୍ୟାଗମନଂ ଦୂରତୋଽହଂ ତେ ନିବେଦୟିଷ୍ୟାମି । ଅଥ ଦ୍ବୀପିନା ତଥାନୁଷ୍ଠିତେ ଚର୍ମଭେଦଂ ଜାତଂ ବିଜ୍ଞାୟ ମହାଚତୁରକେଣ ଅଭିହିତମ୍ – ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! ଗମ୍ୟତାଂ ଗମ୍ୟତାମ୍ । ଏଷ ସିଂହଃ ସମାୟାତି । ତତ୍ ଶୁଦ୍ଧା ଚିତ୍ରକୋଽପି ଦୂରଂ ପ୍ରଣଷ୍ଟ । ଅନେନ ଉପାୟେନ ଶୃଗାତଃ ସ୍ବକାର୍ଯ୍ଯ ଚିତ୍ରକେନ ସଂପାଦିତମ୍ ।

7. केनोपायेन शृगालः गजमांसं बुभुजे ?
Answer:
ଶୃଗାତଃ ସ୍ବୀୟବୁଦ୍ଧିବଳେନ ଉତ୍ତମଂ ସିଂହଂ ପ୍ରଣିପାତେନ, ଶୂରଂ ବ୍ୟାଘ୍ର ଭେଦେନ, ନୀଚଂଦ୍ୱୀପିନମ୍ ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ ସମଶଣ୍ଡିଂ ଶୃଗାଳଂ ପରାକ୍ରମଃ ବିଜିତ୍ୟ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧମ୍ । ଶୃଗାଳ ସଂଦ୍ଧମ୍ ଅପରଂ ଶୃଗାଳଂ ସମାୟାତଂ ଦୃଷ୍ଟା ତଦରିମୁଖକୃତପ୍ରୟାଣସ୍ତଂ ଜିଲ୍ଲା ସ୍ବଦ୍ରଷ୍ଟାଭିର୍ବିଦାର୍ଯ୍ୟ ଦିଶୋରାଜଂ କୃତ୍ୱା ସ୍ଵୟଂ ସୁଖେନ ଚିରକାଳଂ ବୁଭୁଜେ ।

8. चतुरशृगालकथात: का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
ପ୍ରାଣିଷ୍ଣୁ ଶୃଗାଳସ୍ତୁ ଚତୁରତମ ଇତି ପ୍ରାୟଶଃ ସର୍ବେ ଜ୍ଞାତମ୍ । ସ୍ବୀୟ ବୁଦ୍ଧିବଳେନ ତେନ ଅସାଧ୍ଯମପି ସାଧୟିତଂ ଶକ୍ୟତେ । କ୍ଷୁଦ୍ରୋଽପି ଡଃ ପ୍ରବଳବଳାନ୍ଧିତାନ୍ ସିଂହ-ବ୍ୟାଘ୍ର-ବୃକାଦୀନ୍ ସ୍ୱୀୟ-କୌଶଳ କଳାକଳାପେନ ବଞ୍ଚୟିତ୍ଵା ସ୍ଵାଭୀଷ୍ଟୀ ସାଧୟତି । ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ କଂ କରଂ ବଶୀକ୍ରିୟତେ ତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ ଯଥା
‘‘ଉତ୍ତମଂ ପ୍ରଣିପାତେନ ଶୂରଂ ଭେଦେନ ଯୋଜୟେତ୍ ।
ନୀଚମଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ ସମଶକ୍ତି ପରାକ୍ରମେ ॥’’
ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ତମଂ ପ୍ରଣିପାତବଳେନ, ଶୂରଂ ଭେଦନୀତିଳେନ, ନୀଚମ୍ ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ ସମଶଲିଂ ପରାକ୍ରମେ ଚ ଯୋଜୟେତ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ତେ ବଶୀଭୂତା ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ସର୍ବେ ଅନେନ ନୀତିବଳେନ ଅକ୍ଳେଶେନ ବହୁବଳଶାଳିନମପି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିନଂ ପରାଜିତ୍ୟ ସ୍ଵକାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୟେତ୍ ।

(ङ) उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत

1. अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे महाचतुरकः नाम शृगालः ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ବଣରେ ମହାଚତୁରକ ନାମକ ଶୃଗାଳଟିଏ ରହୁଥିଲା ।

2. तत्रान्तरे भ्रमंस्तप्रदेशे कश्चित् सिंहः समायातः ।
Answer:
ଏହି ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ସିଂହ ବୁଲୁବୁଲୁ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିଲା ।

3. भो ! नाहमन्यहतं सत्वं कदाचिद् भक्षयामि ।
Answer:
ହେ ! ମୁଁ କଦାପି ଅନ୍ୟଦ୍ୱାରା ମରାଯାଇଥିବା ପ୍ରାଣୀକୁ ଖାଏ ନାହିଁ ।

4. तन्मया प्रसादीकृत एष ते गजः ।
Answer:
ଏଣୁ ଏହି ହାତୀକୁ ମୁଁ ତୋତେ ପୁରସ୍କାର ସ୍ବରୂପ ପ୍ରଦାନ କଲି ।

5. अथ तस्मिन् गते कश्चिद् व्याघ्रः समायातः ।
Answer:
ଏହାପରେ ସେ (ସିଂହ) ଚାଲିଯାଆନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ବାଘ ସେଠାକୁ ଆସିଲା ।

6. नूनं शूरोऽयं न खलु भेदं विना साध्यो भविष्यति ।
Answer:
ନିଶ୍ଚୟ ଏ ବୀର ଅଟେ, ଏଣୁ ଭେଦନୀତି ବିନା ବଶୀଭୂତ ହେବନାହିଁ ।

7. एष गजः सांप्रतं सिंहेन व्यापादितः ।
Answer:
ବର୍ତ୍ତମାନ ହାତୀକୁ ସିଂହ ମାରିଅଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

8. स च मां रक्षपालं निधाय स्नानार्थं गतः ।
Answer:
ସେ ମୋତେ ଏହାର ରକ୍ଷକ ଭାବରେ ରଖ୍ ସ୍ନାନ କରିବାକୁ ଯାଇଛି ।

9. भो भगिनीसुतः ! देहि मे प्राणदक्षिणाम् ।
Answer:
ରେ ଭଣଜା ! ତୁ ମୋ ଜୀବନ ବଞ୍ଚା ।

10. एवमुक्त्वा सत्वरं प्रणष्ट: ।
Answer:
ଏହାକହି ଅତିଶୀଘ୍ର ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲା ।

11. अथ तस्मिन् गते तत्र कश्चिद्वपी समायातः ।
Answer:
ଏହାପରେ ସେ ଚାଲିଯାଆନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ଚିତାବାଘ ସେଠାକୁ ଆସିଲା ।

12. एष गज: सिंहेन हतस्तिष्ठति ।
Answer:
ସିଂହ ମାରିଥ‌ିବା ଏହି ହାତୀଟି ଏଠି ପଡ଼ିଛି ।

13. अहं चास्य तदादिष्टो रक्षपाल: ।
Answer:
ଆଉ ମୁଁ ଜଗୁଆଳି ଭାବରେ ତାହାଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି ।

14. यतो जीवन्नरो भद्रर्शतानि पश्यति ।
Answer:
କାରଣ ବଞ୍ଚଗଲେ ମନୁଷ୍ୟ ଶତ ଶତ ମଙ୍ଗଳମୟ ବସ୍ତୁ ଦେଖୁ ।

15. तस्यागमनं दूरतीऽहं ते निवेदयिष्यामि ।
Answer:
ମୁଁ ଦୂରରେ ଥାଇ ତା’ ଆସିବାର ସୂଚନା ଦେବି ।

16. तच्छृत्वा चित्रकोऽपि दूर्प प्रणष्ट: ।
Answer:
ତାହା ଶୁଣି ଚିତାବାଘ ଚିତ୍ରକ ମଧ୍ଯ ଦୂରକୁ ଦୌଡ଼ି ଚାଲିଗଲା ।

17. अथ यावदसौ तत्कृतद्वारेण किंचिन्मांसं भक्षयति तावदपरः शृगालः संक्रुद्धः समायातः ।
Answer:
ଏହାପରେ ଯେତେବେଳେ ସେହି ଶୃଗାଳ ଚିତାବାଘଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥିବା ଛିଦ୍ରରୁ କିଛି ମାଂସ ଖାଇବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲା, ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଶୃଗାଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ରାଗିକରି ସେଠାକୁ ଆସିଲା ।

18. स्वयं सुखेन चिरकालं तर्न्मर्स बुभुजे ।
Answer:
ନିଜେ ସୁଖରେ ବହୁକାଳଯାଏଁ ସେହି (ହାତୀର) ମାଂସକୁ ଖାଇବାକୁ ଲାଗିଲା ।

ଲେଖକ ପରିଚୟ:

କଥାସାହିତ୍ୟର ଅମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ହେଉଛି ‘ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର’ । ଏହାର ରଚୟିତା ହେଉଛନ୍ତି ଉତ୍କଳୀୟ ବିଦ୍ୱାନ୍ କଥାକାର ପଣ୍ଡିତ ବିଷ୍ଣୁଶର୍ମା । ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣ କୁଳରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ରାଜା ଅମରଶକ୍ତିଙ୍କର ତିନୋଟି ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ଛଅମାସ ମଧ୍ଯରେ ନୀତିଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅଭିଜ୍ଞ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥିଲେ, ତଥା ପଣ୍ଡିତ କରାଇ ଦେଇଥିଲେ । ଏଥୁରୁ ତାଙ୍କର ଗଭୀର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ପରିଚୟ ମିଳୁଛି । ତାଙ୍କର ସମୟ ପଞ୍ଚମ ବା ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ ବୋଲି ସମାଲୋଚକମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ବିଦ୍ବାନ୍ ବୋଲି କହିଥା’ନ୍ତି । ସ୍ବରଚିତ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦେବାର ଉପଯୁକ୍ତ କୌଶଳ ତାଙ୍କୁ ଜଣାଥ‌ିବାରୁ ସେ ଉତ୍ତମ ଶିକ୍ଷକରୂପେ ତଦାନୀନ୍ତନ ସମାଜରେ ସୁପରିଚିତ ଥିଲେ ।

ବିଷୟ ପ୍ରବେଶ:

ଆଲୋଚିତ ଗଳ୍ପ କଥାସାହିତ୍ୟ ‘ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର’ର ଅଂଶବିଶେଷ । ୫ଟି ତନ୍ତ୍ର ବା ବିଭାଗକୁ ନେଇ ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ରର ରଚନା କରାଯାଇଛି । ପାଞ୍ଚଗୋଟି ବିଭାଗ ହେଲା – (୧) ମିତ୍ରଭେଦ, (୨) ମିତ୍ରସଂପ୍ରାପ୍ତି, (୩) କାକୋଲ୍ କୀୟ, (୪) ଲବ୍‌ଧପ୍ରଣାଶ ଓ (୫) ଅପରୀକ୍ଷିତକାରକ । ମିତ୍ରଭେଦରେ ୨୨ ଗୋଟି, ମିତ୍ରସଂପ୍ରାପ୍ତିରେ ୮ ଗୋଟି, କାକୋଲ୍ କୀୟରେ ୧୭ ଗୋଟି, ଲବ୍‌ଧପ୍ରଣାଶରେ ୧୪ ଗୋଟି ଓ ଅପରୀକ୍ଷିତକାରକରେ ୧୫ ଗୋଟି କାହାଣୀ ବିଦ୍ୟମାନ । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସରଳ ଭାଷାରେ ବିଭିନ୍ନ ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର କାହାଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ନୀତିଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି । ଆଲୋଚିତ ‘ଚତୁରଶୃଗାଳ’ କଥା ‘ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର’ର ଲବ୍ଧପ୍ରଣାଶ ଭାଗବିଶେଷରୁ ସଂଗୃହୀତ । ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶୃଗାଳ ଚତୁର ବୋଲି ପ୍ରାୟତଃ ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି । ନିଜର ବୁଦ୍ଧିବଳରେ ସେ ଅସାଧ୍ୟ ସାଧନ କରିଅଛି । କ୍ଷୁଦ୍ର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ପ୍ରବଳ ବଳୀୟାନ୍ ସିଂହ-ବାଘ-ବୃକାଦିଙ୍କୁ ନିଜର କଳାକୌଶଳଦ୍ଵାରା ଠକି ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରିଛି । ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ଏହି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଯେ ଶରୀର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୁର୍ବଳ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ଲୋକ ଶୃଗାଳ ଭଳି ସୁଚତୁର ହୋଇପାରେ, ତଦ୍ବାରା ଅକ୍ଳେଶରେ ବହୁବଳଶାଳୀ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀକୁ ପରାଜିତ କରି ସ୍ଵକୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ, କରିପାରେ । ସେହି ନୀତି ଏଠାରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି ଓ ତା’ର ସଫଳତା ଲୋକଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେ।ଇଛି।

ସାରକଥା:

କୌଣସି ବନପ୍ରଦେଶରେ ମହାଚତୁରକ ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଶୃଗାଳ ଥିଲା । ଏକଦା ସେ ଅରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିଲା ଯେ ଗୋଟିଏ ହସ୍ତୀ ସ୍ବତଃ ମରିପଡ଼ିଛି । ସେ ତାହାର ଚାରିପାଖ ବୁଲି ଦେଖୁଲା, କିନ୍ତୁ କୌଣସିଠାରେ ତା’ର କଠିନ ଚର୍ମକୁ କାଟିପାରିଲା ନାହିଁ । ଏହି ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ସିଂହ ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରୁ କରୁ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା ।

ସିଂହକୁ ଆସିବାର ଦେଖ୍ ସେ ମସ୍ତକକୁ ଭୂମି ଉପରେ ସ୍ଥାପନ କରି, ହାତ ଦୁଇଟିକୁ ଯୋଡ଼ି ବିନୟ ସହକାରେ କହିଲା – ‘ହେ ପ୍ରଭୁ, ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର ରକ୍ଷାକାରୀ ଭୃତ୍ୟ, ଆପଣଙ୍କ ପାଇଁ ଏ ହସ୍ତୀଟିକୁ ଜଗି ରହିଛି । ଏହାକୁ ଭୋଜନ କରନ୍ତୁ ।’’ ପ୍ରଣତ ହୋଇଥବା ଶୃଗାଳକୁ ଚାହିଁ ସିଂହ କହିଲା, ‘ଅନ୍ୟଦ୍ୱାରା ନିହତ ହୋଇଥିବା ଜୀବକୁ ମୁଁ କେବେହେଲେ ଖାଏ ନାହିଁ । ମୁଁ ତୋତେ ଏ ଗଜଟିକୁ ଦାନ କରୁଛି ।’’ ଏହା ଶୁଣି ଶୃଗାଳ ଆନନ୍ଦରେ କହିଲା, ଭୃତ୍ୟ ପ୍ରତି ଏପରି ଅନୁଗ୍ରହ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଉପଯୁକ୍ତ । ଯେହେତୁ କଥ୍ତ ଅଛି –

ମହାନ୍ ପୁରୁଷ ବିପଦର ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ସୁଦ୍ଧା ପବିତ୍ରତା ହେତୁ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଯୋଗ୍ୟ ଗୁଣକୁ ତ୍ୟାଗ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଶଙ୍ଖ ଅଗ୍ନିଦ୍ଵାରା ଭସ୍ମୀଭୂତ ହେଲାପରେ ମଧ୍ୟ ତା’ର ଶୁକ୍ଳତା ଗୁଣକୁ ତ୍ୟାଗ କରିନଥାଏ ।

ତାହା ଶୁଣି ସିଂହ ଚାଲିଗଲା । ସିଂହ ଚାଲିଯିବା ପରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଘ୍ର ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା । ତାହାକୁ ଦେଖୁ ଶୃଗାଳ ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତାକଲା – ଗୋଟିଏ ଦୁଷ୍ଟକୁ ନମ୍ରତାଦ୍ବାରା ଦୂର କରିଦେଲି । ଏବେ ଏହାକୁ କିପରି ଦୂର କରିବି ? ନିଶ୍ଚୟ ଏ ହେଉଛି ବୀର; ଭେଦ ବିନା ଏହାକୁ କେବେ ଆୟତ୍ତ କରିହେବ ନାହିଁ । କଥାତ ଅଛି-

ଯେଉଁଠାରେ, ସାମ ଅଥବା ଦାନ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ, ସେଠାରେ ଭେଦନୀତି ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଉଚିତ, କାରଣ ଭେଦଦ୍ଵାରା ସେ ସହଜରେ ବଶ ହୋଇପାରେ ।

ସକଳ ଗୁଣରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ମନୁଷ୍ୟ ଭେଦଦ୍ୱାରା ବିନଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ । କୁହାଯାଇଛି – ଶୁଭ୍ର, ଅଛିଦ୍ର, ଗୋଲାକାର ଓ ଅତି ମନୋହର ମୁକ୍ତାକୁ ଛିଦ୍ର କଲେ ତାହା ବନ୍ଧନରେ (ହାର ମଧ୍ୟରେ) ପଡ଼େ । ସେହିପରି ଶୁଦ୍ଧଚରିତ୍ର, ସଦାଚାରୀ, ସୁନ୍ଦର ମୁକ୍ତିକାମୀ ପୁରୁଷ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହେବା ହେତୁରୁ ସଂସାର ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼ିଥା’ନ୍ତି ।

ମନ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ନିଶ୍ଚୟ କରି ଶୃଗାଳ ବ୍ୟାଘ୍ରର ସମ୍ମୁଖକୁ ଯାଇ, ସ୍କନ୍ଧକୁ ଉନ୍ନତ କରି ବ୍ୟଗ୍ର ଭାବରେ କହିଲା, ‘ମାମୁ, ତୁମେ କାହିଁକି ଏ ଯମମୁହଁକୁ ଆସିଲ ? କାରଣ ସିଂହ ଏ ହସ୍ତୀଟିକୁ ବଧ କରିଅଛି । ମୋତେ ଏଠାରେ ରକ୍ଷକ ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତ କରି ସେ ନଦୀକୁ ସ୍ନାନ କରିବାକୁ ଯାଇଅଛି । ସେ ଗଲାବେଳେ ମୋତେ କହିଯାଇଛି, ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟାଘ୍ର ଏଠାକୁ ଆସେ, ତୁ ଚୁପ୍‌କରି ମୋତେ କହିଦେବୁ – ମୁଁ ଏ ବନକୁ ବ୍ୟାଘ୍ରଶୂନ୍ୟ କରିବି । କାରଣ ଥରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଘ୍ର ମୁଁ ବଧ କରିଥିବା ଏକ ହସ୍ତୀକୁ ଖାଇ ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ କରିଦେଇଥିଲା । ସେହିଦିନଠାରୁ ମୁଁ ବ୍ୟାଘ୍ରଜାତି ପ୍ରତି କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି । ଏହା ଶୁଣି ବ୍ୟାଘ୍ର ନିତାନ୍ତ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ କହିଲା – ‘ଆରେ ଭଣଜା ! ମୁଁ ପ୍ରାଣ ଘେନି ପଳାଏଁ । ସେ ଯେତେ ଡେରିରେ ଆସିଲେ ସୁଦ୍ଧା ତାକୁ ମୋ କଥା କିଛି କହିବୁ ନାହିଁ ।’’ – ଏହା କହି ସେ ଦ୍ରୁତ ବେଗରେ ପଳାଇଗଲା ।

ବ୍ୟାଘ୍ର ଚାଲିଯିବା ପରେ ଗୋଟିଏ ଚିତାବାଘ (ଦ୍ବୀପି) ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା । ତାହାକୁ ଦେଖ୍ ଶୃଗାଳ ଚିନ୍ତାକଲା, ‘ଏହାର ଦାନ୍ତ ଖୁବ୍ ଶକ୍ତ । ତେଣୁ ଏ ଯେପରି ହାତୀର ଚମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇବ, ତହିଁର ଉପାୟ କରିବି ।’’ ଏହା ସ୍ଥିର କରି ସେ କହିଲା, ‘‘ହେ ଭଣଜା, ବହୁଦିନ ପରେ ଦେଖାହେଲା । ବଡ଼ ଭୋକିଲା ଦିଶୁଛୁ କାହିଁକି ? ଆଜି ତୁ ମୋର ଅତିଥ୍‌ । ଏ ହାତୀଟିକୁ ସିଂହ ମାରି ପକାଇ ଯାଇଛି । ତା’ ହୁକୁମରେ ମୁଁ ଏହାକୁ ଜଗି ରହିଛି । ତଥାପି ଯେତେବେଳଯାଏ ସିଂହ ଆସି ନଥବ ସେତେବେଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତୁ ହାତୀର ମାଂସ ଖାଇ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଯିବୁ ।’’ ଚିତାବାଘ କହିଲା, ‘ଯେବେ ଏଭଳି କଥା, ତେବେ ମୋର ମାଂସ ଖାଇବା ଦରକାର ନାହିଁ, କାରଣ ପ୍ରାଣ ରହିଥିଲେ ଶହ ଶହ ସୁଖ ମିଳିପାରିବ । କୁହାଯାଇଛି –

ଯାହା ଖିଆଯାଇପାରେ, ଯାହା ଖାଇଲେ ପରିପାକ ହୁଏ ଓ ପରିପାକ ହେଲେ ଯାହା ଦେହକୁ ହିତ କରେ, ନିଜର ଶୁଭ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବା ଲୋକ ତାକୁ ହିଁ ଖାଇବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ମୁଁ ଯାଉଛି ।’’

ଶୃଗାଳ କହିଲା, ‘ହେ ଅସ୍ଥିର, ତୁ ନିର୍ଭୟ ହୋଇ ଖାଆ । ସେ ସିଂହର ଆସିବା ଖବର ମୁଁ ଦୂରରୁ ଦେଖୁ ତୋତେ ଜଣାଇଦେବି ।’’

ଚିତାବାଘ ହାତୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଗଲା । ସେ ହାତୀର ଚମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇଥିବାର ଦେଖ୍ ଶୃଗାଳ କହିଲା, ‘ଭଣଜା, ପଳାଇଯାଆ ସେ ସିଂହ ଆସୁଛି ।’’ ତାହା ଶୁଣି ଚିତାବାଘ ଦୂରକୁ ପଳାଇଗଲା ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

ଚିତାବାଘ ଯେଉଁଠାରେ ହାତୀ ଚମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇଥିଲା, ସେହିଠାରୁ ଶୃଗାଳ କିଛି ମାଂସ ଖାଇଲାବେଳକୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଶୃଗାଳ ବୃଦ୍ଧ ହୋଇ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ମହାଚତୁରକ ଦେଖୁଲା ଯେ ଏ ଶୃଗାଳଟି ବଳପରାକ୍ରମରେ ତାହାର ସମାନ ହେବ । ତହୁଁ କହିଲା –

ଉତ୍ତମକୁ ପ୍ରଣିପାତଦ୍ୱାରା, ବୀରକୁ ଭେଦନୀତିଦ୍ୱାରା, ନୀଚକୁ ସ୍ଵଳ୍ପ ପ୍ରଦାନଦ୍ୱାରା ଓ ସମାନ ଶକ୍ତିଶାଳୀକୁ ପରାକ୍ରମଦ୍ବାରା ବଶ କରାଯାଇପାରେ । ଏହା କହି ଆଗନ୍ତୁକ ଶୃଗାଳର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ନିଜର ଦନ୍ତରେ ତାକୁ ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ କରି ଚାରିଆଡ଼େ ପକାଇଦେଲା ଓ ନିଜେ ଅନେକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ହାତୀର ମାଂସକୁ ଖାଇଲା ।

Text – 1.

अस्ति कस्मिंश्चिद्वनोद्देशे ……………… भक्षयतु स्वामी ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅସ୍ତି = ଅଛି (ଥ୍ଲା) । କବିଂଶ୍ଚିତ୍ = କୌଣସି । ବନୋଦ୍ଦଶେ = ବନସ୍ଥଳୀରେ । କଦାଚିତ୍ = କୌଣସି ଏକ ସମୟରେ । ଅରଣ୍ୟ = ବଣରେ । ଗଜଃ = ହାତୀ । ସମାସାଦିତଃ = ପ୍ରାପ୍ତ । ସମନ୍ତାତ୍ = ଚାରିପାଖରେ । ତ୍ଵଚମ୍ = ଚର୍ମକୁ । ଭେଭୁମ୍ = ଭେଦ କରିବାକୁ । ଶକ୍ନୋତି = ସମର୍ଥ । ସମାୟାତ = ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ଦୃଷ୍ଟା = ଦେଖ୍ । କ୍ଷିତିତଳ = ଭୂମି । ବିନ୍ୟସ୍ତମୌଳି ମସ୍ତକକୁ ସ୍ଥାପନ କରି । ପ୍ରୋବାଚ = କହିଲା । ଲାକୁଟିକଃ = ବାଡ଼ି ବା ଠେଙ୍ଗା । ଭକ୍ଷୟତୁ = ଭକ୍ଷଣ କରନ୍ତୁ ।

ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ବନପ୍ରଦେଶରେ ମହାଚତୁରକ ନାମରେ ଏକ ଶୃଗାଳ ଥିଲା । ଏକଦା ସେ ଅରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ହାତୀ ସ୍ବତଃ ମରିପଡ଼ିଥିବାର ଦେଖିଲା । ସେ ତା’ର ଚାରିପାଖରେ ବୁଲିଲା, କିନ୍ତୁ ତା’ର କଠିନ ଚର୍ମକୁ କାଟିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେଲାନାହିଁ । ଏହି ସମୟରେ ଏକ ସିଂହ ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରୁ କରୁ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ତାକୁ ଦେଖୁ ସେ (ଶୃଗାଳ) ମସ୍ତକକୁ ଭୂମି ଉପରେ ସ୍ଥାପନ କରି, ହାତ ଦୁଇଟିକୁ ଯୋଡ଼ି କହିଲା – ‘ହେ ପ୍ରଭୁ ! ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର ରକ୍ଷାକାରୀ, ଆପଣଙ୍କ ପାଇଁ ଏହି ହାତୀଟିକୁ ରକ୍ଷା କରିଛି, ତେଣୁ ଏହାକୁ ଭୋଜନ କରନ୍ତୁ ପ୍ରଭୁ ।’’

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କଟିଂଶ୍ଚିଦ୍ୱାନୋଦ୍ଦଶେ = କସ୍ମିନ୍ + ଚିତ୍ + ବନ + ଉଦ୍ଦଶେ । ସମାସାଦିତଃ = ସମ୍ + ଆସାଦିତଃ । ତତ୍ର + ଅନ୍ତରେ । ଭ୍ରମଂସ୍ତତ୍ର ଭ୍ରମନ୍ତଃ + ତତ୍ର । କଶ୍ଚିତ୍ = କଃ + ଚିତ୍ । ପ୍ରୋବାଚ ତ୍ଵଦୀୟୋଽହମ୍ = ତ୍ଵଦୀୟଃ + ଅହମ୍ । ତ୍ୱଦର୍ଥେ = ତ୍ବତ୍ + ଅର୍ଥେ । ଗଜମିମମ୍ = ଗଜମ୍ + ଇମମ୍ । ତଦିନମ୍ = ତତ୍ + ଏନମ୍ ।

ସମାସ – ମହାଚତୁରକଃ = ମହାନ୍ ଚତୁରକଃ (କର୍ମଧାରୟ) । କ୍ଷିତିତଳମ୍ = କ୍ଷତଃ ତଳମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବନୋଦେଶେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ମହାଚତୁରକଃ = ନାମ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ତେନ ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅରଣ୍ୟ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ମୃତଃ, ଗଜଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । କଠିନ୍ୟମ୍, ତ୍ବଚମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା। ଦେଶେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସିଂହଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଇମମ୍, ଗଜମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସଃ କଉଁରି ୧ମା । ସ୍ୱାମିନ୍ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଅହମ୍, ସ୍ବାମୀ = କଉଁରି ୧ ମା । ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମୃତଃ = ମୃ + କ୍ତ । ସମାସାଦିତଃ = ସମ୍ + ଆ + ସଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ । ଭେରୁମ୍ = ଭିଦ୍ + ତୁମୁନ୍ । ସମାୟାତମ୍ = ସମ୍ + ଆ + ଯା + କ୍ତ । ଦୃଷ୍ଟା = ଦୃଶ୍ + କ୍ଵାଚ୍ ।

Text – 2.

तं दृष्ट्वा ……………. निजभृत्येषु ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତମ୍ = ତାକୁ । ଦୃଷ୍ଟା = ଦେଖ୍ । ଆହ = କହିଲା । ଅନ୍ୟହତମ୍ = ଅନ୍ୟଦ୍ବାରା ମରାଯାଇଥିବା । ସଭ୍ୟ = ପ୍ରାଣୀକୁ । ପ୍ରସାଦୀକୃତ = ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା = । ତେ = ତୁମକୁ । ତହୁଡା଼ = ତାହା ଶୁଣି । ସାନନ୍ଦମ୍ = ଆନନ୍ଦର ସହିତ । ସ୍ଵାମିନଃ = ପ୍ରଭୁଙ୍କର ।

ଅନୁବାଦ – ତାକୁ ମରିପଡ଼ିଥିବା ହାତୀକୁ ଦେଖୁ ସିଂହ କହିଲା ଆହେ ! ଅନ୍ୟଦ୍ୱାରା ମରାଯାଇଥିବା ଜୀବକୁ ମୁଁ କେବେହେଲେ ଖାଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ମୁଁ ତୋତେ ଏ ହାତୀଟିକୁ ଦାନ କରୁଛି । ତାହା ଶୁଣି ଶୃଗାଳ ଆନନ୍ଦର ସହ କହିଲା – ଭୃତ୍ୟ ପ୍ରତି ଏପରି ଅନୁଗ୍ରହ ପ୍ରଭୁଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଉପଯୁକ୍ତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାହମନ୍ୟହତମ୍ = ନ + ଅହମ୍ + ଅନ୍ୟହତମ୍ । ତନ୍ମୟା = ତତ୍ + ମୟା । ତଚ୍ଛୁତ୍ମା = ତତ୍ + ଶୁତ୍ବା । ସାନନ୍ଦମାହ = ସାନନ୍ଦମ୍ + ଆହ । ଯୁକ୍ତମିଦମ୍ = ଯୁକ୍ତମ୍ + ଇଦମ୍ ।

ସମାସ – ଅନ୍ୟହତମ୍ = ଅନ୍ୟ ହତମ୍ (ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ସାନନ୍ଦମ୍ = ଆନନ୍ଦେନ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ (ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସିଂହଃ = କଉଁରି ୧ମା । ଭୋ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । ଅନ୍ୟହତଂ, ସତ୍ତ୍ଵମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମୟା = ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ଏଷ, ଗଜଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ଶୃଗାଳ କଉଁରି ୧ମା । ସ୍ଵାମିନଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ନିଜଭୃତ୍ୟେଷୁ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦୃଷ୍ଟା = ଦୃଶ୍ + ସ୍କାଚ୍ । ହଡମ୍ = ହନ୍ + କ୍ତ + ଅମ୍ । କୃତଃ = କୃ + କ୍ତ । ଶୁଣ୍ଢା = ଶୁ + କ୍ଵାଚ୍ । ଯୁକ୍ତମ୍ = ଯୁଜ୍ + କ୍ତ + ସୁ (ଲ୍ଲୀ) ।

Text – 3.

ଶ୍ଳୋକ:
उक्तं च –
अन्त्यावस्थोऽपि महान् स्वामिगुणान्न जहाति तु शुद्धतया,
न श्वेतभावमुज्झति शङ्खः शिखिभुक्तमुक्तोऽपि ॥ १ ॥
ଉଲଂ ଚ –
ଅତ୍ୟାବସ୍ଥାଽପି ମହାନ୍ ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ନ ଜହାତି ତୁ ଶୁଦ୍ଧତିୟା,
ନ ଶ୍ଵେତଭାବମୁଜ୍ଝତି ଶଙ୍ଖଃ ଶିଖିଭୁକ୍ତମୁକ୍ତେଽପି ॥ ୧ ||

ଅନ୍ୱୟ – ମହାନ୍ (ପୁରୁଷଃ) ଅନ୍ୟାବସ୍ଥା ଅପି ଶୁଦ୍ଧତୟା ତୁ ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ ନ ଜହାତି । ଶଙ୍ଖ ଶିଖିଭୁକ୍ତମୁକ୍ତ ଅପି ଶ୍ଵେତଭାବଂ ନ ଉଜ୍ଝତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମହାନ୍ = ମହାପୁରୁଷ । ଅନ୍ତଃବସ୍ଥ = ସୀମାରେ ଅବସ୍ଥାନ କଲେ । ଅପି = ମଧ୍ୟ । ଶୁଦ୍ଧତୟା = ପବିତ୍ରତା ହେତୁରୁ । ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ = ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଯୋଗ୍ୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ । ଜହାତି = ତ୍ୟାଗ କରେ । ଶିଖ୍ଭୁକ୍ତମୁକ୍ତା = ଅଗ୍ନିଦ୍ଵାରା ଭସ୍ମୀଭୂତ = ଶଙ୍ଖ । ଅପି = ମଧ୍ୟ । ଶ୍ଵେତଭାବମ୍ = ଶୁକ୍ଳତା ଗୁଣକୁ । ନ ଉତ୍ଥିତି = ତ୍ୟାଗ କରେ ନାହିଁ ।

ଅନୁବାଦ – କୁହାଯାଇଛି – ମହାନ୍ ପୁରୁଷ ବିପଦର ସୀମାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ମଧ୍ୟ ପବିତ୍ରତା ହେତୁରୁ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ଯୋଗ୍ୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ତ୍ୟାଗ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଶଙ୍ଖ ଅଗ୍ନିଦ୍ୱାରା ଭସ୍ମୀଭୂତ ହେଲା ପରେ ମଧ୍ୟ ତା’ର ଶୁକ୍ଳତା ଗୁଣକୁ ତ୍ୟାଗ କରିନଥାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅତ୍ୟାବସ୍ଥାଽପି = ଅନ୍ତଃ + ଅବସ୍ଥା + ଅପି । ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ନ = ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ + ନ । ଶ୍ୱେତଭାବମୁଜ୍ଝତି ଶ୍ଵେତଭାବମ୍ + ଉଜ୍ଝତି । ଶିଖିଭୁକ୍ତମୁକ୍ରୋଽପି ଶିଖ୍ଭୁକ୍ତମୁକ୍ତା + ଅପି ।

ସମାସ – ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ = ସ୍ବାମିନଃ ଗୁନଃ, ତାନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଶ୍ଵେତଭାବମ୍ = ଶ୍ଵେତସ୍ୟ ଭାବମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତପୁରୁଷ ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମହାନ୍ = କଉଁରି ୧ମା । ଶୁଦ୍ଧତୟା = ହେତୌ ୩ୟା । ସ୍ୱାମିଗୁଣାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମୁକ୍ତଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଶ୍ଵେତଭାବମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୁକ୍ତ = ଭୁଞ୍ଜ୍ + କ୍ତ । ମୁକ୍ତା = ମୁଚ୍ + କ୍ତ ।

Text – 4.

तदाकर्ण्य ……………. भविष्यति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆକର୍ୟ୍ଯ = ଶୁଣି । କଶ୍ଚିଦ୍ = କୌଣସି । ସମାୟାତଃ = ଆସି ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ଦୃଷ୍ଟା = ଦେଖ୍ । ଦୁରାତ୍ମା = ଦୁଷ୍ଟ । ପ୍ରଣିପାତେନ = ନମ୍ରତାଦ୍ୱାରା । ଅପବାହିତଃ = ଦୂର କରିଦେଲି । କଥମ୍ = କିପରି । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ । ନୂନଂ = ନିଶ୍ଚୟ । ଶୂରଃ = ବୀର ।

ଅନୁବାଦ – ତାହା ଶୁଣି ସିଂହ ଚାଲିଗଲା । ଏହାପରେ ସେ ଚାଲିଯା’ନ୍ତେ ଏକ ବ୍ୟାଘ୍ର ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା । ତା’କୁ ମଧ୍ୟ ଦେଖୁ ଏହି (ଶୃଗାଳ) ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତାକଲା – ଗୋଟିଏ ଦୁଷ୍ଟକୁ ନମ୍ରତାଦ୍ବାରା ଦୂର କରିଦେଲି । ତେବେ କିପରି ଏହାକୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୂର କରିବି ? ନିଶ୍ଚୟ ଏ ହେଉଛି ବୀର, ଭେଦ ବିନା ଏହାକୁ କେବେ ଆୟତ୍ତ କରିହେବ ନାହିଁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଦାକର୍ୟ୍ଯ = ତତ୍ + ଆକର୍ୟ୍ଯ । ସିଂହୋଗତଃ = ସିଂହଃ + ଗତଃ । ସମାୟାତଃ = ସମ୍ + ଆୟାତଃ । ତମ୍ + ଅପି । ବ୍ୟଚିନ୍ତୟତ୍ = ବି + ଅଚିନ୍ତୟତ୍ । ଏକସ୍ତାବତ୍ = ଏକ + ତାବତ୍ । କଥମିଦାନୀମେନମତିବାହୟିଷ୍ୟାମି କଥମ୍ + ଇଦାନୀମ୍ + ଏନମ୍ + ଅତିବାହୟିଷ୍ୟାମି । ଶୂରୋଽୟମ୍ = ଶୂରଃ + ଅୟମ୍ ।

ସମାସ – ଦୁରାତ୍ମା = ଦୁଷ୍ଟୀ ଆତ୍ମା ( ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସିଂହ = କଉଁରି ୧ମା । ତସ୍ମିନ୍, ଗତେ = ଭାବେ ୭ମୀ । କଶ୍ଚିଦ୍, ବ୍ୟାଘ୍ର = କଉଁରି ୧ମା । ତମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା । ପ୍ରଣିପାତେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଦୁରାତ୍ମା = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ଏନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅୟମ୍, କଉଁରି ୧ମ । ଭେଦମ୍ = ବିନା ଯୋଗେ ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆକର୍ୟ୍ଯ = ଆ + କର୍ଣ୍ଣ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଗତଃ = ଦୃଷ୍ଟା = ଦୃଶ୍ + କ୍ଵାଚ୍ । ଅପବାହିତଃ = ଅପ + ବହୁ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

Text – 5.

ଶ୍ଲୋକ:
उक्तं च –
न यत्र शक्यते कर्त्तुं सामदानमथापि वा ।
भेदस्तत्र प्रयोक्तव्यो यतः स वशकारकः ॥ २ ॥
ଉଲଂ ଚ –
ନ ଯତ୍ର ଶକ୍ୟତେ କର୍ଡିଂ ସାମଦାନମଥାପି ବା ।
ଭେଦସ୍ତତ୍ର ପ୍ରୟୋକ୍ତବୋ ଯତଃ ସ ବଶକାରକଃ ॥ ୨ ॥|

ଅନ୍ୱୟ – ଯତ୍ର ସାମଦାନମ୍ ଅଥାପି ବା କର୍ଡିଂ ନ ଶକ୍ୟତେ ତତ୍ର ଭେଦଃ ପ୍ରୟୋକ୍ତବ୍ୟ, ଯତଃ ସ ବଶକାରକଃ (ଭବତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯତ୍ର = ଯେଉଁଠାରେ । କର୍ତୁମ୍ = କରିବାକୁ । ଶକ୍ୟତେ = ସମର୍ଥ ହୁଏ । ତତ୍ର = ସେଠାରେ । ଭେଦଃ = ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଉଚିତ । ଯତଃ = ଯେହେତୁ । ବଶକାରକଃ = ବଶକାରୀ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଉଁଠାରେ ସାମ ଅଥବା ଦାନ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ, ସେଠାରେ ଭେଦନୀତି ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବା ଉଚିତ, କାରଣ ଭେଦଦ୍ଵାରା ସେ ସହଜରେ ବଶ ହୋଇପାରେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସାମଦାନମଥାପି = ସାମଦାନମ୍ + ଅଥ + ଅପି । ଭେଦସ୍ତତ୍ର = ଭେଦଃ + ତତ୍ର ।
ସମାସ – ବଶକାରକଃ = ବରଂ କରୋତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସାମଦାନମ୍, ଭେଦଃ, ସ, ବଶକାରକଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ଦାନମ୍ = ଦା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ପ୍ରୟୋକ୍ତବ୍ୟ = ପ୍ର + ୟୁଜ୍ + ତଥ୍ୟ ।

Text – 6.

किं च ………………… बन्धनम् ।
ଶ୍ଳୋକ – अत्यच्छेनाविरुद्धेन सुवृत्तेनाति चारुणा ।
अन्तर्भिन्नेन संप्राप्तं मौक्तिकेनापि बन्धनम् ॥ ३ ॥

ଅତ୍ୟଚ୍ଛେନାବିରୁଦ୍ଧନ ସୁବୃତ୍ତେନାତିଚାରୁଣା ।
ଅନ୍ତଭିତ୍ତେନ ସଂପ୍ରାପ୍ତ ମୌକ୍ତିକେନାପି ବନ୍ଧନମ୍ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟଂ – ଅତ୍ୟଚ୍ଛନ ଅବିରୁଦ୍ଧନ ସୁବୃତ୍ତେନ ଅତିଚାରୁଣା ମୌକ୍ସିକେନ ଅନ୍ତର୍ଭିନ୍ନେନ ଅପି ବନ୍ଧନଂ ସଂପ୍ରାପ୍ତମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅତ୍ୟଚ୍ଛେନ = ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୁଭ୍ର (ମୁକ୍ତା ପକ୍ଷେ), ଶୁଦ୍ଧଚରିତ୍ର (ପୁରୁଷ) । ଅବିରୁଦ୍ଧନ = ଅଛିଦ୍ର/ଅବିରୋଧୀ । ଗୋଲାକାର/ସଦାଚାରୀ । ଅତିଚାରୁଣା = ମନୋହର । ମୌକ୍ତିକେନ = ମୁକ୍ତା/ମୁକ୍ତିକାମୀ । ଅନ୍ତଭିନ୍ନେନ = ଛିଦ୍ର ହେଲେ/ପରମାତ୍ମାଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହେଲେ । ଅପି = ମଧ୍ୟ । ବନ୍ଧନମ୍ = ବନ୍ଧନରେ ।

ଅନୁବାଦ – ସକଳଗୁଣରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ମନୁଷ୍ୟ ଭେଦଦ୍ୱାରା ବିନଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ । କଥ‌ିତ ଅଛି – ଶୁଭ୍ର, ଅଛିଦ୍ର, ଗୋଲାକାର ଓ ଅତିମନୋହର ମୁକ୍ତାକୁ ଛିଦ୍ର କଲେ ତାହା ବନ୍ଧନରେ (ହାର ମଧ୍ୟରେ) ପଡ଼େ । (ଅନ୍ୟପକ୍ଷେ ) ଶୁଦ୍ଧଚରିତ୍ର, ସଦାଚାରୀ, ସୁନ୍ଦର ମୁକ୍ତିକାମୀ ପୁରୁଷ ପରମାତ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହେବା ହେତୁରୁ ସଂସାର ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼ିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସର୍ବଗୁଣସଂପନୋଽପି = ସର୍ବଗୁଣସଂପନଃ + ଅପି । ଅତ୍ୟଚ୍ଛେନାବିରୁଦ୍ଧନ = ଅତି + ଅଛେନ + ଅବିରୁଦ୍ଧନ । ସୁବୃତ୍ତେନାତିଚାରୁଣା = ସୁବୃତ୍ତେନ + ଅତିଚାରୁଣା । ଅନ୍ତଭିନ୍ନେନ = ଅନ୍ତଃ + ଭିନ୍ନେନ । ମୌକ୍ତିକେନାପି : ମୌକ୍ତିକେନ + ଅପି ।

ସମାସ – ସର୍ବଗୁଣସଂପନଃ = ସର୍ବା ଗୁଣା (କର୍ମଧାରୟ), ତିଃ ସଂପନଃ (ତୃତୀୟା ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) । ଅବିରୁଦ୍ଧେନ : ନ ବିରୁଦ୍ଧା, ତେନ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅତ୍ୟଚ୍ଛେନ, ଅବିରୁଦ୍ଧନ, ସୁବୃତ୍ତେନ, ଅତିଚାରୁଣା, ଅନ୍ତଭିନ୍ନନ, ମୌକ୍ତିକେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ବନ୍ଧନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂପନଃ = ସମ୍ + ପଦ୍ + କ୍ତ । ଉକ୍ତମ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତ । ସଂପ୍ରାପ୍ତମ୍ = ସମ୍ + ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ । ବନ୍ଧନମ୍ = ବନ୍ଦ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

Text – 7

सत्वरं प्रणष्टः …………….. सत्वरं प्रणष: ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଏବମ୍ = ଏହିପରି । ସଂପ୍ରଧାର୍ଯ୍ୟ = ସମ୍ୟକ୍ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରି । ଅଭିମୁଖ = ସମ୍ମୁଖୀନ । ଭୂତ୍ଵା = ହୋଇ । ଈଷଦୁନ୍ନତକନ୍ଧରଃ = କାନ୍ଧକୁ ଟେକି । ସସଂଭ୍ରମମ୍ = ଶୀଘ୍ରାତିଶୀଘ୍ର ଭୟ । ଉବାଚ = କହିଲା । ମାମ ! = ହେ ମାମୁ । କଥମ୍ କିପରି । ଭବାନ୍ = ଆପଣ । ସାଂପ୍ରତମୂ = ବର୍ତ୍ତମାନ । ବ୍ୟାପାଦିତଃ = ମୃତ | ମରାଗଲା । ରକ୍ଷପାଳମ୍ = ରକ୍ଷକ । ନିଧାୟ ନିଯୁକ୍ତ କରି । ସମାଦିଷ୍ଟମ୍ = କହିଯାଇଛି । ସୁଗୁପ୍ତମ୍ = ଚୁପ୍ କରି । ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ = ଅଇଁଠା । କୁପିତଃ = ରାଗିବା । ସଂତ୍ରସ୍ତ ଭୟଭୀତ । ସତ୍ବରମ୍ = ଶୀଘ୍ର । ପ୍ରଣତଃ = ପଳାଇଗଲା

ଅନୁବାଦ – ମନ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ନିଶ୍ଚୟ କରି ଶୃଗାଳ ବ୍ୟାଘ୍ରର ସମ୍ମୁଖକୁ ଯାଇ, କାନ୍ଧକୁ ଟେକି ବ୍ୟଗ୍ରଭାବରେ କହିଲା, ‘‘ମାମୁ, ତୁମେ କାହିଁକି ଏ ଯମମୁହଁକୁ ଆସିଲ ? କାରଣ ସିଂହ ଏ ହସ୍ତୀଟିକୁ ବଧ କରିଅଛି । ମୋତେ ଏଠାରେ ରକ୍ଷକ ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତ କରି ସେ ନଦୀକୁ ସ୍ନାନ କରିବାକୁ ଯାଇଅଛି । ସେ ଗଲାବେଳେ ମୋତେ କହିଯାଇଛି, ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟାଘ୍ର ଏଠାକୁ ଆସେ, ତୁ ଚୁପ୍ କରି ମୋତେ କହିଦେବୁ – ମୁଁ ଏ ବନକୁ ବ୍ୟାଘ୍ରଶୂନ୍ୟ କରିବି । କାରଣ ଥରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଘ୍ର ମୁଁ ବଧ କରିଥିବା ଏକ ହସ୍ତୀକୁ ଖାଇ ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ (ଅଇଁଠା) କରି ଦେଇଥିଲା । ସେହିଦିନଠାରୁ ମୁଁ ବ୍ୟାଘ୍ରଜାତି ପ୍ରତି କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି ।’’ ଏହା ଶୁଣି ବ୍ୟାଘ୍ର ନିତାନ୍ତ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ କହିଲା – ‘‘ଆରେ ଭଣଜା ! ମୁଁ ପ୍ରାଣ ଘେନି ପଳାଏ । ସେ ଯେତେ ଡେରିରେ ଆସିଲେ ସୁଦ୍ଧା ତାକୁ ମୋ କଥା କିଛି କହିବୁ ନାହିଁ ।’’ – ଏହା କହି ସେ ଦୃତ ବେଗରେ ପଳାଇଗଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତସ୍ୟାଭିମୁଖ = ତଥ୍ୟ + ଅଭିମୁଖୀ । ଈଷଦୁନ୍ନତକନ୍ଧରଃ = ଈଷତ୍ + ଉନ୍ନତିକନ୍ଧରଃ । ସସଂଭ୍ରମମୁବାଚ = ସସଂଭ୍ରମମ୍ + ଉବାଚ । ଭବାନତ୍ର = ଭବାନ୍ + ଅତ୍ର । କଣ୍ଟିଦିହ = କଃ + ଚିତ୍ + ଇହ । ସମାଗଛତି ଆଗଚ୍ଛତି । ତନ୍ମମ = ତତ୍ + ମମ । ବନମିଦମ୍ = ବନମ୍ + ଇଦମ୍ । ବ୍ୟାଘ୍ରଣିକେନ = ବ୍ୟାଘ୍ରାଣ + ଏକେନ । ତଦ୍ଦିନାଦାରଭ୍ୟ = ତତ୍ + ଦିନାତ୍ + ଆରଭ୍ୟ । କୁପିତୋଽସ୍ମି = କୁପିତଃ + ଅସ୍ଥି । ତଚ୍ଛତ୍ୱା = ତତ୍ + ଶୁକ୍ଳା । ସଂତ୍ରସ୍ତସ୍ତମାହ = ସଂତ୍ରସ୍ତ + ତମ୍ + ଆହ । ତସ୍ୟାତ୍ର = ତଥ୍ୟ + ଅତ୍ର | କାପି = କା + ଅପି । ନାଖ୍ୟୟା = ନ + ଆଖ୍ୟାୟା । ଏବମୁକ୍ତା = ଏବମ୍ + ଉକ୍ସା ।

ସମାସ – ଅଭିମୁଖ = ମୁଖସ୍ୟ ସମୀପଃ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) । ଉନ୍ନତିକନ୍ଧରଃ = ଉନ୍ନତଂ କନ୍ଧରଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସସଂଭ୍ରମମ୍ = ସଂଭ୍ରମେର୍ଣ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ ( ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ = ମୃତ୍ୟେ ମୁଖମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ସ୍ନାନାର୍ଥମ୍ = ସ୍ନାନାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ଭଗିନୀସୁତ ! = ଭଗିନ୍ୟା ସୁତଃ, ସମ୍ବୋଧନେ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ପ୍ରାଣଦକ୍ଷିଣାମ୍ = ପ୍ରାଣୀ ଇବ ଦକ୍ଷିଣାମ୍ (ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ) । ସତ୍ଵରମ୍ = ତ୍ଵରୟା ସହ ବର୍ଭମାନମ୍ (ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅଭିମୁଖୀ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉନ୍ନତକନ୍ଧରଃ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଭବାନ୍ = କର୍ଭରି ୧ମା । ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଏଷ, ଗଜଃ ସିଂହେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଡଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ମାଂ, ରକ୍ଷାପାଳ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ତେନ, ଗଚ୍ଛତା = କରଣେ ୩ୟା । କଶ୍ଚିତ୍, ବ୍ୟାଘ୍ର = କଉଁରି ୧ମା । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଯେନ = ହେତୌ ୩ୟା । ଇଦଂ, ବନମ୍ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ମୟା = । ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ଏକେନ, ବ୍ୟାଘ୍ରାଣ = କରଣେ ୩ୟା । ଗଜଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା ୫ମୀ । ବ୍ୟାଘ୍ରାନ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା । ବ୍ୟାଘ୍ର = କଉଁରି ୧ ମା । ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ୧ ମା । ମେ = ସଂପ୍ରଦାନେ ୪ର୍ଥୀ । ପ୍ରାଣଦକ୍ଷିଣାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୂୟାଁ = ଭୂ + ସ୍କାଚ୍ । ପ୍ରବିଷ୍ଟ = ପ୍ର + ବିଶ୍ + କ୍ତ । ବ୍ୟାପାଦିତଃ = ବି + ଆ + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ । ନିଧାୟ = ନି + ଧା + ଲ୍ୟାପ୍ । ଗତଃ = ଗମ୍ + କ୍ତ । ନିବେଦନୀୟମ୍ = ନି + ବିଦ୍ + ଅନୀୟର୍ । କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ = କୃ + ତବ୍ୟ । ହତଃ = ହନ୍ + କ୍ତ । ଭକ୍ଷୟିତ୍ରା = ଭକ୍ଷ୍ + ଣିଚ୍ + ଷ୍ଟ୍ରାଚ୍ । ନୀତଃ = ନୀ + କ୍ତ । ଆରଭ୍ୟ = ଆ + ରଭ୍ + ଲ୍ୟୁପ୍ । ଶୁଣ୍ଢା = ଶୁ + କ୍ଵାଚ୍ । ଉକ୍ସା = ବଚ୍ + କ୍ଵାଚ୍ । ପ୍ରଣତଃ = ପ୍ର + ନଶ୍ + କ୍ତ ।

Text – 8.

अथ तस्मिन् गते ………………. कृत्वा व्रज ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଥ = ଏହାପରେ । ତସ୍ମିନ୍ ଗତେ = ସେ ଚାଲିଯାଆନ୍ତେ । ଦ୍ଵୀପୀ = ଚିତାବାଘ । ଦୃଷ୍ଟା = ଦେଖ୍ । ଏହିପରି । ଭଗିନୀସୁତ ! = ଭଣଜା । ଚିରାତ୍‌ = ବହୁକାଳରୁ । ବୁଭୁକ୍ଷିତ = ଭୋକିଲା । ଇବ = ପରି । ଲକ୍ଷ୍ୟସେ = ଦେଖାଯାଉଛ । ମେ = ମୋର । ରକ୍ଷପାତଃ = ରକ୍ଷକ । ଅତଃ = ଏଣୁ । ଯାବତ୍ = ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ତାବତ୍ = ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ବ୍ରଜ = ଯାଅ ।

ଅନୁବାଦ – ବ୍ୟାଘ୍ର ଚାଲିଯିବା ପରେ ଗୋଟିଏ ଚିତାବାଘ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା । ତାହାକୁ ଦେଖ୍ ଶୃଗାଳ ଚିନ୍ତାକଲା, ‘‘ଏହାର ଦାନ୍ତ ଖୁବ୍ ଶକ୍ତ । ତେଣୁ ଏ ଯେପରି ହାତୀର ଚମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇବ, ତହିଁର ଉପାୟ କରିବି ।’’ ଏହା ସ୍ଥିରକରି ସେ କହିଲା, ‘ହେ ଭଣଜା, ବହୁଦିନ ପରେ ଦେଖାହେଲା । ବଡ଼ ଭୋକିଲା ଦିଶୁଛୁ କାହିଁକି ? ଆଜି ତୁ ମୋର ଅତିଥୁ । ଏ ହାତୀଟିକୁ ସିଂହ ମାରି ପକାଇଯାଇଛି । ତା’ ହୁକୁମରେ (ଆଦେଶରେ ) ମୁଁ ଏହାକୁ ଜଗି ରହିଛି । ତଥାପି ଯେତେବେଳଯାଏ ସିଂହ ଆସି ନଥବ ସେତେବେଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତୁ ହାତୀର ମାଂସ ଖାଇ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଯିବୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କଶ୍ଚିଦ୍ୱୀପୀ = କଶ୍ଚିତ୍ + ଦ୍ବୀପୀ । ତମପି = ତମ୍ + ଅପି । ବ୍ୟଚିନ୍ତୟତ୍ = ବି + ଅଚିନ୍ତୟତ୍ । ଦୃଢ଼ଦଂନ୍ତୋଽୟମ୍ = ଦୃଢ଼ଦଂଷ୍ଟ୍ର + ଅୟମ୍ । ତଦସ୍ୟ = ତତ୍ + ଅସ୍ୟ । ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ = ନିଃ + ଚିତ୍ୟ । ତମୁବାଚ = ତମ୍ + ଉବାଚ । କିମିତି = କିମ୍ + ଇତି । ଦୃଷ୍ଟୋଽସି ଦୃଷ୍ଟି + ଅସି । ତଦତିଥ୍‌ସି = ତତ୍ + ଅତିଥ୍ୟ + ଅସି । ହତସ୍ତିଷ୍ଠତି = ହତଃ + ତିଷ୍ଠତି । ଚାସ୍ୟ = ଚ + ଅସ୍ୟ = । ତଦାଦିଷ୍ଟ = ତତ୍ + ଆଦିଷ୍ଟ । ଅତୋ ବଦାମି = ଅତଃ + ବଦାମି । ସିଂହୋ ନ = ସିଂହଃ + ନ । ସମାୟାତି = ସମ୍ + ଆୟାତି । ତାବଦସ୍ୟ = ତାବତ୍ + ଅସ୍ୟ ।

ସମାସ – ଦୃଢ଼ଦ୍ରଷ୍ଟ = ଦୃଢ଼ ଦ୍ରଷ୍ଟ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଗଜଚର୍ମଚ୍ଛେଦମ୍ = ଗଜସ୍ୟ ଚର୍ମ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ), ତସ୍ୟ ଛେଦଃ, ତମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଭଗିନୀସୁତ! = ଭଗିନ୍ୟା ସୁତଃ, ସମ୍ବୋଧନେ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଅତିଥ୍ୟ = ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ତିଥ୍ୟ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତସ୍ମିନ୍, ଗତେ = ଭାବେ ୭ମୀ । କଣ୍ଠିତ୍, ଦ୍ଵୀପୀ = କର୍ଭରି ୧ ମା । ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଦୃଢ଼ଦ୍ରଷ୍ଟ, ଅୟମ୍ = କଉଁରି ୧ମା । ପାଶ୍ଚାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଗଜଚର୍ମଚ୍ଛେଦଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଚିରାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ବୁଭୁକ୍ଷିତଃ = ଇବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଏଷ, ଗଜଃ = ଉଲ୍ଲେ କର୍ମଣି ୧ ମା । ସିଂହେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଅହଂ, ରକ୍ଷପାକଃ = ୧ମା । ଅସ୍ୟ, ଗଜସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମାଂସମ୍, ତୃପ୍ତିମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମାୟାତଃ = ସମ୍ + ଆ + ଯା + କ୍ତ । ଦୃଷ୍ଟା = ଦୃଶ୍ + କ୍ଵାଚ୍ । ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ = ନିଃ ଦୃଶ୍ + କ୍ତ । ହତଃ ହନ୍ + କ୍ତ । ଆଦିଷ୍ଟ = ଆ + ଦିଶ୍ + କ୍ତ । ତୃପ୍ତିମ୍ = ତୃପ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । କୃଷ୍ଣା = କୃ + କ୍ସାଚ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 2 चतुरः शृगालः

Text – 9.

स आह ……………. उपयाष्यामि।
ଶ୍ଲୋକ – यच्छक्यं ग्रसितुं ग्रस्यं ग्रस्तं परिणमेच्च यत् ।
हितं च परिणामे यत् तदाद्यं भूतिमिच्छता ॥ ୪ ॥

ଯଚ୍ଛକାଂ ଗ୍ରସିତଂ ଗ୍ରସିଂ ଗ୍ରସ୍ତଂ ପରିଣମେଚ୍ଚ ଯତ୍ ।
ହିତଂ ଚ ପରିଣାମେ ଯତ୍ ତଦାଦ୍ୟ ଭୂତିମିଚ୍ଛତା ॥ ୪୩୮

ଅନ୍ୱୟ – ଯତ୍ନ ଗ୍ରସିତଂ ଶକ୍ୟ, ଗ୍ରସଂ ଯତ୍ନ ଗ୍ରସ୍ତଂ ପରିଣମେତ୍, ଯତ୍ ପରିଣାମେ ହିତଂ ଚ ଭୂତିମ୍ ଇଚ୍ଛତା ତତ୍ ଆଦ୍ୟମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ ଯତ୍‌ – ଯାହା । ଗ୍ରସିତୁମ୍ = ଖାଇବାକୁ । ଶକ୍ୟଂ = ସମର୍ଥ । ପରିଣମେତ୍ର = ପରିପାକ ହୋଇପାରେ । ଭୂତିମ୍: = କଲ୍ୟାଣ ବା ଶୁଭ । ଆଦ୍ୟମ୍ = ଖାଇବା ଉଚିତ ।

ଅନୁବାଦ – ସେ କହିଲା, ‘‘ଯେବେ ଏଭଳି କଥା, ତେବେ ମୋର ମାଂସ ଖାଇବାରେ ଦରକାର ନାହିଁ, କାରଣ ପ୍ରାଣ ରହିଥିଲେ ଶହ ଶହ ସୁଖ ମିଳିପାରିବ ।
କୁହାଯାଇଛି –
ଯାହା ଖୁଯାଇପାରେ, ଯାହା ଖାଇଲେ ପରିପାକ ହୁଏ ଓ ପରିପାକ ହେଲେ ଯାହା ଦେହକୁ ହିତ କରେ, ନିଜର ଶୁଭ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବା ଲୋକ ତାକୁ ହିଁ ଖାଇବା ଉଚିତ।
ତେଣୁ ମୁଁ ଏଠାରୁ ଚାଲିଯାଉଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଯଦ୍ୟବମ୍ = ଯଦି + ଏବମ୍ । ତନ୍ନକାର୍ଯ୍ୟମ୍‌ = ତତ୍ + ନ + କାର୍ଯ୍ୟମ୍‌ । ମାଂସାଶନେନ = ମାଂସ + ଅଶନେନ । ଜୀବନ୍ନରଃ = ଜୀବନ୍ + ନରଃ । ଯଚ୍ଛକ୍ୟମ୍ = ଯତ୍ + ଶକ୍ୟମ୍ । ପରିଣମେଣ୍ଟ = ପରିଣମେତ୍ + ଚ । ତଦାଦ୍ୟମ୍ । = ତତ୍ + ଆଦ୍ୟମ୍ । ଭୂତିମିଚ୍ଛତା = ଭୂତିମ୍ + ଇଚ୍ଛତା । ତଦହମିତ = ତତ୍ + ଅହମ୍ + ଇତ ।

ସମାସ – ଭଦ୍ରଶତାନି = ଭଦ୍ର ଶତମ୍, ତାନି (କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଡଃ = କର୍ଭରି ୧ମା । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମାଂସାଶନେ = କରଣେ ୩ୟା । ଜୀବନ୍, ନରଃ = ମା । କଉଁରି ୧ ମା । ଭଦ୍ରଶତାନି = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପରିଣାମେ = ଅଧୀକରଣେ ୭ମୀ । ଭୂତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜୀବନ୍ = ଜୀବ୍ + ଶତୃ । ଉକ୍ତମ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତ । ଗ୍ରସିତୁମ୍ = ଗ୍ରସ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ । ଭୂତିମ୍ = ଭୂ + ସ୍କ୍ରିନ୍ + ଅମ୍ । ଶକ୍ୟ = ଶକ୍ + ଯତ୍।

Text – 10.

शृगाल आह ………….. समायातः।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆହ = କହିଲା । ଅଧୀରଃ = ଚଞ୍ଚଳ । ବିଶ୍ରତଃ = ବିଶ୍ୱସ୍ତ । ଭୂତ୍ଵା = ହୋଇ । ଦୂରତଃ = ଦୂରରୁ । ତେ = ତୁମକୁ । ଅଥ = ଏହାପରେ । ଦ୍ଵୀପିନା ଚିତାବାଘଦ୍ବାରା । ବିଜ୍ଞାୟ = ଜାଣି । ଅଭିହିତମ୍ = କହିଲା । ପ୍ରଣତଃ = ଚାଲିଗଲା । ଯାବତ୍ = ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ଅପରଃ = ଅନ୍ୟ । ସଂଦ୍ଧା = ରାଗିକରି ।

ଅନୁବାଦ – ଶୃଗାଳ କହିଲା, ‘‘ହେ ଅସ୍ଥିର, ତୁ ନିର୍ଭୟ ହୋଇ ଖାଆ । ସେ ସିଂହର ଆସିବା ଖବର ମୁଁ ଦୂରରୁ ଦେଖୁ ତୋତେ କଣ।ଇଦେବି ।”

ଏହାପରେ ଚିତାବାଘଦ୍ଵାରା ତାହା କରାଯାଆନ୍ତେ (ଖିଆଯାଆନ୍ତେ) ସେ ହାତୀର ଚର୍ମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇଥ୍‌ବାର ଦେଖୁ ଶୃଗାଳ କହିଲା – ହେ ଭଣଜା ! ପଳାଇଯାଆ, ପଳାଇଯାଆ । ସେ ସିଂହ ଆସୁଛି । ତାହା ଶୁଣି ଚିତାବାଘ ଦୂରକୁ ପଳାଇଗଲା ।

ଏହାପରେ ଚିତାବାଘ ଯେଉଁଠାରେ ହାତୀ ଚମକୁ ଛିଣ୍ଡାଇଥିଲା, ସେହିଠାରୁ ଶୃଗାଳ କିଛି ମାଂସ ଖାଇଲାବେଳକୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଶୃଗାଳ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିଶ୍ର ଭୂତ୍ଵା = ବିଶ୍ରତଃ + ଭୂତ୍ଵା । ତସ୍ୟାଗମନମ୍ = ତଥ୍ୟ + ଆଗମନମ୍ । ଦୂରତୋଽହମ୍ = ଦୂରତଃ + ଅହମ୍ । ତଥାନୁଷ୍ଠିତେ = ତଥା + ଅନୁଷ୍ଠିତେ । ତେନାଭିହିତମ୍ = ତେନ + ଅଭିହିତମ୍ । ସମାୟାତି = ସମ୍ + ଆୟାତି । ତଚ୍ଛୁତ୍ବା = ତତ୍ + ଶୁଦ୍ଧା । ଚିତ୍ରକୋଽପି = ଚିତ୍ରକଃ + ଅପି । ଯାବଦସୌ = ଯାବତ୍ + ଅସୌ । କିଞ୍ଚମାଂସମ୍ = କିଞ୍ଚ୍ + ମାଂସମ୍ । ତାବଦପରଃ = ତାବତ୍ + ଅପରଃ । ସମାୟାତଃ ସମ୍ ଆୟାତଃ ।

ସମ୍।ସ ଅଧୀର ! = ନ ଧୀରଃ, ସମ୍ବୋଧନେ (ନ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଚର୍ମଭେଦମ୍ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ସଂକ୍ରୁଦ୍ଧା = ସମ୍ୟକ୍ କ୍ରୁଦ୍ଧ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୋ ଅଧୀର ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଶୃଗାଳ, ତ୍ୱମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତେ = ନିବେଦନାର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ। ଦ୍ବୀପିନା, ତେନ = ଅନୁକ୍ତ କଉଁରି ୩ୟା । ଚର୍ମଭେଦମ୍ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ଭୋ ଭଗିନୀସୁତ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଏଷ, ସିଂହ = କର୍ଭରି ୧ମ । ଚିତ୍ରକ = ଅପି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା । ଦୂରମ୍ = କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣେ କରଣେ ୩ୟା । କିଞ୍ଚି ମାଂସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସଂକ୍ରୁଦ୍ଧ = କର୍ଭରି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୂତ୍ଵା = ଭୂ + କ୍ସାଚ୍ ! ଆଗମନମ୍ = ଆ + ଗମ୍ + ଲୁଟ୍ | ଜାତମ୍ = ଜନ୍ + କ୍ତ । ବିଜ୍ଞାୟ = ବି + ଜ୍ଞା + ଲ୍ୟାପ୍ । ଅଭିହିତମ୍ = ଅଭି + ଧା + + କ୍ତ । ଶୁଦ୍ଧା = ଶୁ + କ୍ଵାଚ୍ । ପ୍ରଣତଃ = ପ୍ର + ନଶ୍ + କ୍ତ । ସଂକ୍ରୁଦ୍ଧ = ସମ୍ କୃଧୂ + କ୍ତ । ସମାୟାତଃ = ସମ୍ + ଆ + ଯା + କ୍ତ ।

Text – 11.

ଶ୍ଲୋକ – तम् आत्मतुल्य …………….. तन्मांसं बुभुजे ।
उत्तमं प्रणिपातेन शूरं भेदेन योजयेत् ।
नीचमल्पप्रदानेन समशक्तिं पराक्रमैः ॥ ५ ॥
ଉତ୍ତମଂ ପ୍ରଣିପାତେନ ଶୂରଂ ଭେଦେନ ଯୋଜୟେତ୍ ।
ନୀଚମଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ ସମଶକ୍ତି ପରାକ୍ରମେ ॥ ୫ ||

ଅନ୍ବୟ – ଉତ୍ତମଂ ପ୍ରଣିପାତେନ, ଶୂରଂ ଭେଦେନ, ନୀଚମ୍ ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ, ସମଶଲିଂ ପରାକ୍ରମେ (ଚ) ଯୋଜୟେତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉତ୍ତମମ୍ = ଉତ୍ତମ/ଶ୍ରେୟ ଲୋକକୁ । ପ୍ରଣିପାତେନ = ନମସ୍କାରଦ୍ୱାରା । ଶୂରମ୍ = ବୀରକୁ । ଭେଦେନ = ଭେଦନୀତିଦ୍ୱାରା । ନୀଚମ୍ = ନୀଚବର୍ଗର ଲୋକକୁ । ସମଶକ୍ତିମ୍ = ସମାନ ଶକ୍ତିସଂପନ୍ନ । ପରାକ୍ରମଃ = ପରାକ୍ରମଦ୍ୱାରା ।

ଅନୁବାଦ – ତାକୁ ବଳପରାକ୍ରମରେ ନିଜ ସମାନ ଦେଖୁ ଏହି ଶ୍ଳୋକକୁ ପଢ଼ିଲା – ଉତ୍ତମ ଲୋକକୁ ପ୍ରଣିପାତଦ୍ୱାରା (ନମ୍ରତାଦ୍ଵାରା), ବୀରକୁ ଭେଦଦ୍ବାରା (ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ବିରୋଧ ଜନ୍ମାଇବାଦ୍ୱାରା), ନୀଚକୁ କିଛି ଦେବାଦ୍ଵାରା ଓ ସମାନ ଶକ୍ତିବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପରାକ୍ରମଦ୍ବାରା ବଶ କରିବା ଉଚିତ ।

ତାହାପରେ ଏହା କହି ଆଗନ୍ତୁକ ଶୃଗାଳର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ନିଜର ଦନ୍ତରେ ତାକୁ ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ କରି ଚାରିଆଡ଼େ ପକାଇଦେଲା ଓ ନିଜେ ଅନେକ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ହାତୀର ମାଂସକୁ ଖାଇଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନୀଚମଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ = ନୀଚମ୍ + ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ । ତତସ୍ତଦଭିମୁଖକୃତପ୍ରୟାଣସ୍ତମ୍ = ତତଃ + ତତ୍ + ଅଭିମୁଖକୃତପ୍ରୟାତଃ + ତମ୍ । ସ୍ବଦଂଷ୍ଟ୍ରାଭିର୍ବିଦାର୍ଯ୍ୟ = ସ୍ବଦଂଷ୍ଟ୍ରାଭଃ + ବିଦାର୍ଯ୍ୟ । ତନ୍ମାସମ୍ = ତତ୍ + ମାଂସମ୍ ।

ସମାସ – ଆତ୍ମଲ୍ୟ = ଆତ୍ମନଃ ତୁଲ୍ୟ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷଃ) । ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ = ଅଳ୍ପସ୍ୟ ପ୍ରଦାନମ୍, ତେନ (ଷଷ୍ଠୀ ତପୁରୁଷଃ ) । ସମଶକ୍ତିମ୍ = ସମେନ ଶକ୍ତିମ୍ (ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ) । ଅଭିମୁଖମ୍ = ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବଃ ) । ସ୍ବଦ୍ରଷ୍ଟାଭିଂ ସ୍ଵସ୍ୟ ଦ୍ରଷ୍ଟା, ତାତିଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) । ଚିରକାଳମ୍ = ଚିରଂ କାଳମ୍ (କର୍ମଧାରୟଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତମ୍, ଆତ୍ମତୁଲ୍ୟପରାକ୍ରମଂ, ଇମ୍ଫ, ଶ୍ଳୋକମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଉତ୍ତମଂ, ଶୂରଂ, ନୀଚଂ, ସମଶକ୍ତି କରଣେ ୩ୟା । ତଂ, ପିଆରାଜଂ, ମାଂସମ୍ = = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପ୍ରଣିପାତେନ, ଭେଦେନ, ଅଳ୍ପପ୍ରଦାନେନ, ପରାକ୍ରମୈ କର୍ମଣି ୨ୟା । ସ୍ବଦ୍ରଷ୍ଟାଭିଂ = କରଣେ ୩ୟା । ସୁଖେନ = ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟୁ ଉପସଂଖ୍ୟାନମ୍ ଯୋଗେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦୃଷ୍ଟା = ଦୃଶ୍ + କ୍ସାଚ୍ । ଭେଦଃ = ଭିଦ୍ + ଘଞ୍ଜ୍ । ଶକ୍ତିମ୍ = ଶକ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଜିପ୍ସା = ଜି + ଲ୍କାଚ୍ । ବିଦାର୍ଯ୍ୟ = ବି + ଦୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । କୃଷ୍ଣା = କୃ + କ୍ଵାଚ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम् Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. मनुमत्स्याख्यानम् ____________ संगृहीतः ।
(गोपथब्राह्मणतः, शतपथब्राह्मणतः, वाण्यब्राह्मणतः )
Answer:
शतपथब्राह्मणतः

2. पुरा स्वस्य ____________ मनुः आसीत् ।
(गृहे, निवासे, आश्रमे)
Answer:
आश्रमे

3. पुरा स्वस्य आश्रमे ____________ आसीत् ।
(भृगुः, नारदः, मनुः )
Answer:
मनुः

4. प्रत्यह शय्यात्यागादनन्तरं स ____________ प्रक्षालयति ।
(करै, मुखं, चरणौ )
Answer:
मुखं

5. ____________ शय्यात्यागादनन्तरं स मुखं प्रक्षालयति ।
(प्रत्यहं मध्याह्ने, सायम् )
Answer:
प्रत्यहं

6. ____________ मुखप्रक्षालनस्य प्रथा अद्यापि प्रचलति ।
(सायंकाले, मध्याह्ने, प्रभातवेलायां )
Answer:
प्रभातवेलायां

7. एकदा तस्य मुखप्रक्षालनार्थं ____________ आनीतम् ।
(जलम्, क्षीरम्, प्रपानकम्)
Answer:
जलम्

8. एकदा तस्य ____________ जलम् आनीतम् ।
(पादप्रक्षालनार्थं, मुखप्रक्षालनार्थं, नेत्रप्रक्षालानार्थं)
Answer:
मुखप्रक्षालनार्थं

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

9. स मुखं ____________ च प्रक्षालयति स्म ।
(करौ, पादौं, कर्णौ)
Answer:
करौ

10. स ____________ करौ च प्रक्षालयति स्म ।
(नेत्रं, मुखं पादं )
Answer:
मुखं

11. तदा एकः मत्स्यः तस्य ____________ आगतः ।
(पादतलम्, पाणितलम्, वक्ष:स्थलम् )
Answer:
पाणितलम्

12. ____________ रक्षां कुरु ।
(मम, तव, तस्य)
Answer:
मम

13. मम ____________ कुरु ।
(सेवां, रक्षा, प्रतीक्षां )
Answer:
रक्षां

14. ____________ आगते अहं तव रक्षां विधास्यामि ।
(वयसि, तस्मिन्, काले)
Answer:
काले

15. ____________ एकदा महद् जलप्लावनं भविष्यति ।
( क्रमेण, कालक्रमेण, बृहदिवसेषु)
Answer:
कालक्रमेण

16. कालक्रमेण एकदा महद् ____________ भविष्यति ।
(जलप्लावनं, प्रलय:, झञ्जावातः )
Answer:
जलप्लावनं

17. तेन सर्वे जीवाः ____________ भविष्यन्ति ।
( मज्जिताः, हलादिताः, त्याविता: )
Answer:
त्याविताः

18. तेन सर्वे ____________ प्लाविताः भविष्यन्ति ।
( जीवाः, मृगाः, पक्षिणः )
Answer:
जीवाः

19. जलमध्ये ____________ च भविष्यन्ति ।
(मृता:, पृष्टा:, लीना:)
Answer:
जीवाः

20. तस्मिन् काले अहं तव ____________ करिष्यामि ।
(सेवां, रक्षा, पूजां)
Answer:
रक्षां

21. केन उपायेन त्वाम् अहं ____________ ?
(पालयिष्यामि, मोचयिष्यामि, हारयिष्यामि)
Answer:
पालयिष्यामि

22. केन ____________ त्वाम् अहं पालयिष्यामि ?
(विधिना, उपायेन, मोर्गण)
Answer:
उपायेन

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

23. यदा वयं ____________ तदा अस्माकं विपत्तिः ।
(लघवः, पृथुलाः,क्षीणकलेवराः)
Answer:
लघवः

24. यदा वयं लघवः तदा अस्माकं ____________ ।
(मङ्गलम्, विपत्ति:, लाभ:)
Answer:
विपत्ति:

25. प्रतिक्षणं ____________ आशङ्का ।
(जीवननाशस्य, वंशलोपस्य, सर्वनाशस्य )
Answer:
जीवननाशस्य

26. ____________ मत्स्यः लघु मत्स्यं गिलति ।
(विशाल:, बृहन्, पृथुः )
Answer:
बृहन्

27. बृहनूमत्स्यः ____________ मत्स्यं गिलति ।
(विशालं, दुर्बलं, लघु)
Answer:
लघु

28. बृहन्मत्स्यः लघु मत्स्यं ____________ ।
(खादति, अति, गिलति )
Answer:
गिलति

29. त्वं मां ____________ स्थापय ।
(पुष्करिण्यां, कूपे, घटे)
Answer:
घटे

30. यदा मम ____________ वर्धते तदा मां जलाशये सुरक्षितं स्थापय ।
(कलेवर:, वय, मस्तकं )
Answer:
कलेवर:

31. मम कलेवरवृद्धिहेतोः यदा जलाशयः न पर्याप्तो भविष्यति तदा मां ____________ प्रवेशय ।
(कलेवर: समुद्रे, नद्यां)
Answer:
कलेवर:

32. तदा कोऽपि मम ____________ कर्तुं न समर्थः ।
(विनाशं, रक्षां, क्षतिं)
Answer:
विनाशं

33. एवं दिवसेषु गच्छत्सु तस्य मत्स्यस्य ____________ क्रमशः वृद्धिं प्राप्तः ।
(प्रकारः, आकारः, कलेवर: )
Answer:
आकार:

34. ____________ प्रति तस्य गमनवेला सन्निहिता ।
(स्वर्गं, आश्रमं समुद्रं)
Answer:
समुद्रं

35. स कृतकृत्य: मनोः ____________ न विस्मरति ।
(सहायतां, उपकारं, नीतिं)
Answer:
उपकारं

36. स कृतकृत्यः ____________ उपकारं न विस्मरति ।
(भृगोः, अत्रे, मनोः)
Answer:
मनोः

37. मदूचनम् अनुसृत्य पूर्वम् एकां ____________ प्रस्तुतां कुरु ।
(तरीं, गृहं, कुटीरं)
Answer:
तरीं

38. अहं प्रलयकाले समागत्य तव ____________ करिष्यामि ।
(विनाशं, रक्षां, उपकारं)
Answer:
रक्षां

39. मत्स्यस्य उपदेशं शिरसि कृत्वा स ____________ निरमात् ।
(तरी, मन्दिरं, गृहं )
Answer:
तरीं

40. महाप्रलयः यदा दृष्टः मनुः ____________ प्राविशत् ।
(गृहमध्यं, कुटीरमध्यं, तरीमध्यं)
Answer:
तरीमध्यं

41. ____________ स्ववचनानुसारं तत्र समागतः ।
(झष:, कच्छप:, मृगः )
Answer:
झष:

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

42. तरीरज्जुं ____________ बद्ध्वा तरीम् उत्तराचलं प्रति नीतवान् ।
(स्वशिरसि, स्वशृङ्गे, स्वहस्ते )
Answer:
स्वशृङ्गे

43. तरीरज्जुं स्वशृङ्गे बद्ध्वा तरीम् ____________ प्रति नीतवान् !
(नीलाचलं, हिमाचलं, उत्तराचलं )
Answer:
उत्तराचलं

44. तत्र ____________ उपरि सावधानं तिष्ठ ।
(पर्वतस्य, मन्दिरस्य, वृक्षस्य )
Answer:
पर्वतस्य

45. सर्वे ____________ महता जलप्लावनेन प्रबाहिताः ।
(मृगाः, मर्कटाः, प्राणिन:)
Answer:
प्राणिन:

46. ____________ स्तन्यपायी ।
(जीव:, मनुष्यः, वृक्षः)
Answer:
मनुष्यः

47. प्रजापतेः मनो: झषेण सह अयं च भावगत: सम्वन्धः स ____________ च ।
(न्यायसम्मतः, कलासम्मतः, विज्ञानसम्मत:)
Answer:
विज्ञानसम्मत:

48. अद्यापि समुद्रे दिग्भ्रष्टस्य मानवस्य ____________ भवति ।
(रूपदर्शकः, मार्गदर्शक:, दिगदर्शक:)
Answer:
मार्गदर्शक:

49. एवं महाप्रलये मत्स्यः ____________ मनुं रक्षायामासः ।
(महर्षिं, प्रजापतिं, वैवस्वतं)
Answer:
प्रजापतिं

50. वस्तुतः ____________ च रक्षायामास ।
(जीवलोकं, मानवजातिं, संसारं )
Answer:
मानवजातिं

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. पुरा कुत्र मनुः आसीत् ?
Answer:
ସ୍ଵସ୍ୟ ଆଶ୍ରମେ

2. पुरा स्वस्य आश्रमे कः आसीत् ?
Answer:
ମନୁଃ

3. प्रत्यहं शज्यात्यागादनन्तरं मनुः किं प्रक्षालयति ?
Answer:
ମୁଖମ୍

4. प्रत्यहं शय्यात्यागादनन्तरं कः मुखं प्रक्षालयति ?
Answer:
ମନୁଃ

5. कस्यां वेलायां मुखप्रक्षालनस्य प्रथा अद्यापि प्रचलति ?
Answer:
ପ୍ରଭାତବେଳାୟାମ୍

6. प्रभातवेलायाम् अद्यापि का प्रथा प्रचलति ?
Answer:
ମୁଖ ପ୍ରକ୍ଷାଳନସ୍ୟ ପ୍ରଥା

7. एकदा मनोः मुखप्रक्षालनार्थं किम् आनीतम् ?
Answer:
ଜଳମ୍

8. कः मुखं करौ च प्रक्षालयति स्म ?
Answer:
ମନୁଃ

9. कः मनोः पाणितलम् आगत: ?
Answer:
ଏକଃ ମତ୍ସ୍ୟ

10. एक: मत्स्यः मनोः कुत्र आगत: ?
Answer:
ପାଣିତଳମ୍

11. कस्मिन् आगते अहं तव रक्षां विधास्यामि ?
Answer:
କାଳେ

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

12. काले आगते अहं तव किं विधास्यामि ?
Answer:
ରକ୍ଷାମ୍

13. कालक्रमेण एकदा महत् किं भविष्यति ?
Answer:
ଜଳପ୍ଳାବନସ୍

14. जलप्लावनेन के प्लाविताः भविष्यन्ति ?
Answer:
ସର୍ବଜୀବାଃ

15. कसरि प्रतिक्षणम् आशङ्का ?
Answer:
ଜୀବନନାଶସ୍ୟ

16. किम्भूतः मत्स्य: लघु मत्स्यं गिलति ?
Answer:
ବୃହମସ୍ଥ୍ୟଃ

17. बृहन्मत्स्यः कीदृशं मत्स्यं गिलति ?
Answer:
ଲଙ୍ଗୁମସ୍ୟମ୍

18. बृहन् मत्स्यः लघु मत्स्यं किं करोति ?
Answer:
ଗିଳତି

19. कुत्र त्वं मां स्थापय ?
Answer:
ଘଟେ

20. झषः कृतकृत्यः कस्य उपकारं न विस्मरति ?
Answer:
ମନୋଃ

21. कदा त्वं तरीमध्ये स्थास्यति इति मत्स्यः मनवे न्यवेदयत् ?
Answer:
ମହାପ୍ରଳୟ

22. महाप्रलये मनुः कुत्र स्थास्यति ?
Answer:
ତରୀମଧେ

23. मत्स्यस्य उपदेशं शिरसि कृत्वा मनुः किं निरमात् ?
Answer:
ତରୀମ୍

24. महाप्रलयः यदा दृष्टः तदा मनुः कुत्र प्राविशत् ?
Answer:
ତରୀମଧ୍ଯମ୍

25. स्ववचनानुसारं तत्र कः समागतः ?
Answer:
ଟଷଃ

26. कं झष: स्वशृङ्गे बद्ध्वा तरीम् उत्तराचलं प्रति नीतवान् ?
Answer:
ତରୀରଜୁମ୍

27. तरीरज्जुं कुत्र बद्ध्वा तरीं झष: उत्तराचलं प्रति नीतवान् ?
Answer:
ସ୍ଵଶୃଙ୍ଗେ

28. के सर्वे महता जलप्लावनेन प्रवाहिता: ?
Answer:
ସର୍ବେ ପ୍ରାଣିନଃ

29. जलप्लावने क: सुरक्षितः जीवितश्च आसीत् ?
Answer:
ମନୁଃ

30. प्रजापतेः मनोः झषेण सह कः सम्बन्धः विज्ञानसम्मत: ?
Answer:
ଭାବଗତଃ

31. वस्तुतः मत्सय: कां रक्षयामास ?
Answer:
ମାନବଜାତିମ୍

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षभि: वाक्यैः / पञ्चविंशत्यापदैः ) उत्तरं लिखत –

1. मत्स्यः कदा मनोः पाणितलम् आगत: ?
Answer:
ପୁରା ସ୍ଵସ୍ୟ ଆଶ୍ରମେ ମନୁ: ଆସୀତ୍ । ପ୍ରତ୍ୟହଂ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାଦନନ୍ତରଂ ସ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟତି । ପ୍ରଭାତବେଳାୟାଂ ମୁଖ ପ୍ରକ୍ଷାଳନସ୍ୟ ପ୍ରଥା ଅଦ୍ୟାପି ପ୍ରଚଳତି । ଏକଦା ମନୁ ତଥ୍ୟ ମୁଖପ୍ରକ୍ଷାଳନାର୍ଥୀ ଜଳମ୍ ଆନୀତମ୍ । ସ ମୁଖ୍ୟ କରୌ ଚ ଯଦା ପ୍ରକ୍ଷାଳୟତି ତଦା ଏକଃ ମତ୍ସ୍ୟ ତସ୍ୟ ପାଣିତଳମ୍ ଆଗତଃ ।

2. महर्षिमनुः कथं मत्स्यं प्राप्तवान् ?
अथवा, मनुमत्स्ययो मिलनं कथं सजात: ?
Answer:
ପ୍ରାଚୀନକାଳେ ମନୁଃ ନାମ କଶ୍ଚିତ୍ ମହର୍ଷିଃ ସ୍ବସ୍ୟ ଆଶ୍ରମେ ନିବାସଂ କୃତବାନ୍ । ପ୍ରତ୍ୟହଂ ସ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାତ୍ ଅନନ୍ତରଂ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟତି ସ୍କ । ମୁଖପ୍ରକ୍ଷାଳନବିଧଃ ପ୍ରଭାତକାଳେ ଅଦ୍ୟାପି ପ୍ରଚଳିତଃ ଭବତି । ଏକଦା ଏକସ୍ମିନ୍ ପ୍ରଭାତେ ମହର୍ଷି ଯଦା ସ୍ୱମୁଖପ୍ରକ୍ଷାଳନାର୍ଥୀ ଜଳମ୍ ଆନୀତିବାନ୍ ତଦା ଏକଃ ମତ୍ସ୍ୟ ତସ୍ୟ ପାଣିତଳମ୍ ଆଗତଃ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ମହର୍ଷିମନଃ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ମନୁମତ୍ସ୍ୟୟୋ ମିଳନଂ ସଂଜାତଃ ।

3. मत्स्यः मनुं कस्मिन् समये रक्षिष्यति इति अकथयत् ?
अथवा, महर्षिमनोः रक्षार्थं मत्स्यः किम् अकथयत् ?
Answer:
ଯଦା ମତ୍ସ୍ୟ ମହର୍ଷେ ପାଣିତଳମ୍ ଆଗତଃ ତଦା ସ୍ୱଜୀବନରକ୍ଷାର୍ଥୀ ମହର୍ଷିମନ୍ୟୁ କଥ୍ବାନ୍ – ହେ ମହର୍ଷି ! ମମ ରକ୍ଷାଂ କୁରୁ, କାଳେ ଆଗତେ ଅହଂ ତବ ରକ୍ଷାଂ କରିଷ୍ୟାମି । ସମୟକ୍ରମେ ଏକଦା ମହଦ୍ ଜଳପ୍ଲାବନଂ ଭବିଷ୍ୟତି । ଏତେନ ସର୍ବେ ଜୀବାଃ ପ୍ଳାବିତଃ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ । ଜଳମଧେ ଲୀନାଃ ଚ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ । ତସ୍ମିନ୍ନେବ କାଳେ ମତ୍ସ୍ୟ ତତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ମହର୍ଷିମନଂ ରକ୍ଷାଂ କରିଷ୍ଯତି ।

4. कस्मिन्काले आत्मनः समुद्रे स्थापनार्थं मत्स्यः मनुम् उक्तवान् ?
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟ ସ୍ବାସ୍ୟ ରକ୍ଷଣ ବିଷୟ ମନ୍ୟୁ କଥୟତି । ନଂ ମାଂ ଘଟେ ସ୍ଥାପୟ । ଯଦା ମମ କଳେବରଃ ବର୍ଧତେ ତଦା ମାଂ ଜଳାଶୟେ ସୁରକ୍ଷିତଂ ସ୍ଥାପୟ । ମମ କଳେବରବୃଦ୍ଧିହେତୋ ଯଦା ଜଳାଶୟଃ କ୍ଷୁଦ୍ରା ଭବିଷ୍ୟତି, ତଦା ମାଂ ସମୁଦ୍ରେ ପ୍ରବେଶୟ । ତଦା କୋଽପି ମମ ବିନାଶଂ କତାଂ ନ ସମର୍ଥୀ ଭବିଷ୍ୟଣି ।

5. मत्स्यः कदा मनोः रक्षां करिष्यति इति प्रतिश्रुतिम् अददात् ?
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ଯୁପକାରାର୍ଥୀ ମନବେ ନ୍ୟବେଦୟତ୍ । କାଳାନ୍ତରେ ମହଜଳପ୍ଲାବନଂ ଅଥବା ମହାପ୍ରଳୟ ଭବିଷ୍ୟତି । ମଦ୍‌ବଚନମ୍ ଅନୁସୃତ୍ୟ ପୂର୍ବମ୍ ଏକାଂ ତରୀ ପ୍ରସ୍ତୁତାଂ କୁରୁ । ମହାପ୍ରଳୟେ ବଂ ତରୀମଧେ ସ୍ଥାସ୍ୟସି । ଅହଂ ପ୍ରଳୟକାଳେ ସମାଗତ୍ୟ ତବ ରକ୍ଷାଂ କରିଷ୍ୟାମି ଇତି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିମ୍ ମତ୍ସ୍ୟ ଅଦଦାତ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

6. मनुः केन रूपेण उत्तराचलं प्रति नीत: ?.
Answer:
ମନୁଃ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନମ୍ ଅନୁସୃତ୍ୟ ତସ୍ୟ ପାଳନଂ କୃତବାନ୍ । ଯଥାକାଳଂ ତଂ ସମୁଦ୍ର ପ୍ରାବେଶୟତ୍ । ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ଉପଦେଶଂ ଶିରସି କୃତ୍ୱା ଡଃ ତରୀ ନିରାମାତ୍ । ମହାପ୍ରଳୟ ଯଦା ଦୃଷ୍ଟୀ ମନୁଃ ତରୀମଧ୍ଯ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ଝଷ ସ୍ବବଚନୀନୁସାରଂ ତତ୍ର ସମାଗତଃ ତରୀରଜଂ ସ୍ଵଶୃଙ୍ଗେ ବନ୍ଧା ତରୀମ୍ ଉତ୍ତରାଚଳ ପ୍ରତି ନୀତବାନ୍ ।

7. झष: उत्तराचले उपास्थितं मनुं किम् अवदत् ?
Answer:
ଝଷ ଉତ୍ତରାଂଚଳେ ଉପସ୍ଥିତଂ ମନୁମ୍ ଅବଦତ୍ ଯତ୍ – ସମ୍ପ୍ରତି ବଂ ସୁରକ୍ଷିତଃ । ତରୀ ବୃକ୍ଷେ ରଜ୍ଜା ବନ୍ଧା ତୁଙ୍ଗ ପ୍ରଦେଶଂ ଗଚ୍ଛ । ତତ୍ର ପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସାବଧାନଂ ତିଷ୍ଠ । ଯଦା ଜଳମ୍ ଅବତରତି ତଦା ତ୍ୱମ୍ ଅପି ଶନିଃ ନୀଚଂ ପ୍ରଦେଶମ୍ ଅବତର ।

8. झषेण सह मनुष्यस्य सम्बन्धः कीदृशः भवति ?
Answer:
ପ୍ରଜାପତଃ ମନୋ ଝଷେଣ ସହ ଅୟଂ ଯଃ ଭାବଗତଃ ସମ୍ବନ୍ଧ ଡଃ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଃ ଚ । ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ । ତାଦୃଶଃ ଶୃଙ୍ଗୀ ଝତଃ ଅପି ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ । ମନୁଷ୍ୟସ୍ୟ ସ ଉପକାରୀ । ଅଦ୍ୟାପି ସମୁଦ୍ରେ ଦିଗଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ୟ ମାନବସ୍ୟ ସ ମାର୍ଗଦର୍ଶକଃ ଭବତି । ଏବଂ ମହାପ୍ରଳୟ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରଜାପତଂ ମନଂ ରକ୍ଷୟାମାସ । ବସ୍ତୁତଃ ମାନବଜାତଂ ଚ ରକ୍ଷାୟମାସ ।

GROUP – C

(घ) प्रायश: चत्वारिंशतापदैः अथवा अष्टाभिः वाक्यैः उत्तरं लिखत –

1. मत्सय: स्वस्य रक्षणं तथा पालनेपायं महर्षिमनुं केन प्रकारेण वर्णितम् ।
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟଃ ସ୍ଵଜୀବନରକ୍ଷାର୍ଥୀ ଯଦା ମହର୍ଷିମନ୍ୟୁ କଥୟତି ତଦା ମନୁଃ କଥୟତି – କେନ ଉପାୟେନ ଅହଂ ତାଂ ପାଳୟିଷ୍ୟାମି ? ମତ୍ସ୍ୟ କଥୟତି – ଯଦା ବୟଂ ଲଘନଃ କ୍ଷୁଦ୍ରା ବା ତଦା ଅସ୍ମାକଂ ବିପରଃ । ପ୍ରତିକ୍ଷଣଂ ଜୀବନନାଶସ୍ୟ ଆଶଙ୍କା ଭବତି । ଯତୋ ହି ବୃହନ୍ ମତ୍ସ୍ୟଃ ଲଘୁ ମତ୍ସ୍ୟଃ ଗିଳତି । ଅତଃ ହେ ମହର୍ଷି ! ତଂ ମାଂ ଘଟେ ସ୍ଥାପୟ । ଯଦା ମମ ଶରୀରଂ ବର୍ଧତେ ତଦା ମାଂ ଜଳାଶୟେ ସୁରକ୍ଷିତଂ ସ୍ଥାପୟ । ପୁନଶ୍ଚ ମମ ଶରୀରସ୍ୟ ବୃଦ୍ଧିହେତୋ ଯଦା ଜଳାଶୟଃ କ୍ଷୁଦ୍ର ଭବିଷ୍ୟତି, ତଦା ମାଂ ସମୁଦ୍ରେ ପ୍ରବେଶୟ । ତସ୍ମିନ୍ନେବ କାଳେ କୋଽପି ମମ ବିନାଶଂ କପୁଂ ନ ସମର୍ଥ ଭବିଷ୍ୟତି । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପାଳୟିତଂ ମତ୍ସ୍ୟଃ ମନୁ କଥୟତି ।

2. महर्षिमनुः कथं मत्स्यस्य वचनं पालयामास ।
अथवा, झष: प्रत्युपकारर्थं मनवे किं न्यवेदयत् ?
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନାନୁସାରଂ ମନୁଃ ଆଦୌ ତଂ ମତ୍ସ୍ୟ ଘଟେ ଅସ୍ଥାପୟତ୍ । ଯଦା ଶରୀରଂ ବୃଦ୍ଧି ସଂଜାତଃ ତଦା ଜଳାଶୟେ ସ୍ଥାପିତବାନ୍ । ପୁନଶ୍ଚ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ଆକାରଃ ବର୍ଧତେ ସତି ଯଦା ଡଃ ଝଷ (ବୃହନ୍ ମତ୍ସ୍ୟ) ସଂଜାତଃ ତଦା ସମୁଦ୍ରେ ପ୍ରାବେଶୟତ୍ । ପ୍ରଳୟାତ୍ ରକ୍ଷାର୍ଥୀ ମତ୍ସ୍ୟ ମନୁମ୍ ଏକାଂ ତରୀ ନିର୍ମାଣାର୍ଥମ୍ ଅକଥୟତ୍ । ମନୁଃ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନମ୍ ଅନୁସୃତ୍ୟ ତସ୍ୟ ପାଳନଂ କୃତବାନ୍ । ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ଉପଦେଶଂ ପାଳୟିତ୍ୱ ମନୁଃ ଏକାଂ ତରାଂ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ମହାପ୍ରଳୟକାଳେ ତରୀମଧ୍ଯ ମନୁଃ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ମହର୍ଷିମନୁଃ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନଂ ପାଳୟାମାସ ।

3. प्रलयकाले मत्स्यः महर्षिमनुं कथं रक्षितवान् ?
अथवा, कथं मनुः एक एव सुरक्षितः जीवितश्च आसीत् ?
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନାନୁସାରଂ ମହର୍ଷିମନୁଃ ଏକାଂ ତରାଂ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ଯଦା ମହାପ୍ରଳୟ ଦୃଷ୍ଟୀ ତଦା ମନୁଃ ତରୀମଧ୍ଯ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ସ ମତ୍ସ୍ୟ ଅପି ସ୍ଵବଚନାନୁସାରଂ ତତ୍ର ସମାଗତଃ । ତରୀରଙ୍କୁ ସ୍ଵଶୃଙ୍ଗେ ବନ୍ଧା ତରୀମ୍ ଉତ୍ତରାଚଳ ପ୍ରତି ନୀତବାନ୍ । ତତ୍ର ସୁରକ୍ଷିତଃ ସ୍ଥାନେ ତରୀ ସ୍ଥାପୟିତ୍ବା ମନ୍ୟୁ କଥ୍ବାନ୍ ଯତ୍ ହେ ମହର୍ଷି ! ସଂପ୍ରତି ତଂ ସୁରକ୍ଷିତଃ ! ତରୀ ବୃକ୍ଷେ ରଢା଼ ବନ୍ଧା ତୁଙ୍ଗପ୍ରଦେଶଂ ଗଚ୍ଛ । ତତ୍ର ପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସାବଧାନଂ ତିଷ୍ଠ । ଯଦା ଜଳମ୍ ଅବତରତି ତଦା ତୁମ୍ ଅପି ଶନିଃ ନୀଚଂ ପ୍ରଦେଶମ୍ ଅବତର । ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ବଚନଂ ମନୁଃ ପାଳୟାମାସ । ପ୍ରଳୟେଽସ୍ମିନ୍ ସର୍ବେ ପ୍ରାଣିନଃ ମହତା ଜଳପ୍ଲାବନେନ ପ୍ରବାହିତା ନାଶିତଃ ଚ ପରନ୍ତୁ ଏକ ମନୁଃ ସୁରକ୍ଷିତଃ ଜୀବିତଶ୍ଚ ଆସୀତ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରଳୟକାଳେ ମହର୍ଷିମନ୍ୟୁ ରକ୍ଷିତବାନ୍ ।

4. मनोरवसर्पणं कदा कुत्र च अभवत् ?
Answer:
ପ୍ରଳୟକାଳେ ଝଷ ସ୍ଵଶୃଙ୍ଗେ ତରୀରଜ୍ଜୁ ବନ୍ଧା ତରୀମ୍ ଉତ୍ତରାଚଳ ପ୍ରତି ନୀତବାନ୍ । ତତ୍ର ସୁରକ୍ଷିତସ୍ଥାନେ ତରୀ ସ୍ଥାପୟିତ୍ଵା ଝଷ ମନୁମ୍ ଆହ-ସଂପ୍ରତି ଜଂ ସୁରକ୍ଷିତଃ । ତରୀ ବୃକ୍ଷେ ରଜ୍ଜୁ ବନ୍ଧା ତୁଙ୍ଗପ୍ରଦେଶଂ ଗଚ୍ଛ । ତତ୍ର ପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସାବଧାନଂ ତିଷ୍ଟ । ଯଦୀ ଜଳମ୍ ଅବତରତି ତଦା ତ୍ୱମ୍ ଅପି ନିଃଶ ନୀଚଂ ପ୍ରଦେଶମ୍ ଅବତର । ମନୁଃ ଯଥାକାଳଂ ଅବତୀର୍ଯ୍ୟ ଭୂମିଂ ସୃଷ୍ଟବାନ୍ । ସର୍ବେ ପ୍ରାଣିନଃ ମହତା ଜଳପ୍ଲାବନେନ ପ୍ରବାହିତା ନାଶିତାଂ ଚ । ଏକଃ ମନୁଃ ସୁରକ୍ଷିତଃ ଜୀବିତଶ୍ଚ ଆସୀତ୍ ।

5. मनुः केन रूपेण मानवजातिं रक्षयामास ?
अथवा, मनुमत्स्ययोः मध्ये भावगतसम्वन्धं वर्णयत ।
Answer:
ମହର୍ଷିମନୁ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୟ ଜୀବନରକ୍ଷା କରୋତି ପୁନରପି ମତ୍ସ୍ୟ ମନୋ ଜୀବନଂ ରକ୍ଷତି । ଅତଃ ପ୍ରଜାପତଃ ମନୋ ଝଷେଣ (ବୃହତ୍ତମତ୍ସ୍ୟନ) ସହ ଯଦେବ ଭାବଗତଃ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଃ । ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ, ତାଦୃଶୀ ଶୃଙ୍ଗୀ ଝଷ ଅପି ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ । ମନୁଷ୍ୟସ୍ୟ ସ ପରମୋପକାରୀ । ଅଦ୍ୟାପି ସମୁଦ୍ରେ ଦିଗ୍‌ଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ୟ ମାନବସ୍ୟ ସ ମାର୍ଗଦର୍ଶକଃ ଭବତି । ଏବଂ ମହାପ୍ରଳୟେ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରଜାପତଂ ମନଂ ରକ୍ଷୟାମାସ । ବସ୍ତୁତଃ ମାନବଜାତଂ ଚ ରକ୍ଷୟାମାସ । ମନୁମତ୍ସ୍ୟ ଅୟଂ ଭାବଗତଃ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅତୀବ ଗୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

(ङ) उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत

1. पुरा स्वस्य आश्रमे मनुः आसीत् ।
Answer:
ମନୁ ପୂର୍ବେ ନିଜ ଆଶ୍ରମରେ ରହୁଥିଲେ ।

2. एकदा तस्य मुखप्रक्षालनार्थं जलम् आनीतम् ।
Answer:
ଥରେ ସେ ମୁହଁ ଧୋଇବାପାଇଁ ପାଣି ଆଣିଲେ ।

3. तेन सर्वे जीवाः प्लाविताः भविष्यन्ति ।
Answer:
ସେଥିରେ ସବୁଜୀବ ଭାସିଯିବେ ।

4. तस्मिन् काले अहं तव रक्षां करिष्यामि ।
Answer:
ସେହି ସମୟରେ ମୁଁ ତୁମକୁ ରକ୍ଷା କରିବି ।

5. यदा वयं लघवः तदा अस्माकं विपत्तिः ।
Answer:
ଯେବେ ଆମେମାନେ ଛୋଟ ଥାଉ ତେବେ ଆମର ବିପଦ ।

6. बृहन् मत्स्य: लघुं मत्स्यं गिलति ।
Answer:
ବଡ଼ ମାଛ ଛୋଟ ମାଛକୁ ଗିଳିଦିଏ ।

7. त्वं मां घटे स्थापय ।
Answer:
ତୁମେ ମୋତେ ମାଠିଆ ଭିତରେ ରଖ ।

8. तदा कोऽपि मम विनाशं कर्तुं न समर्थः ।
Answer:
ସେତେବେଳେ କେହି ମର୍ଣ ମୋତେ ମାରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବେନି ।

9. स झष: संजात: ।
Answer:
ସେ ବଡ଼ମାଛ ହୋଇଗଲା ।

10. समुद्रं प्रति तस्य गमनवेला सन्निहिता ।
Answer:
ସମୁଦ୍ରକୁ ଯିବାପାଇଁ ତା’ର ସମୟ ହୋଇଗଲା ।

11. कालान्तरें महद् जलप्लावनं भविष्यति ।
Answer:
କିଛି ସମୟପରେ ମହାପ୍ରଳୟ ହେବ ।

12. महाप्रलये त्वं तरीमध्ये स्थास्यसि ।
Answer:
ମହାପ୍ରଳୟ ସମୟରେ ତୁମେ ଡଙ୍ଗା ମଧ୍ଯରେ ଥ‌ିବ ।

13. झषः स्ववचनानुसारं तत्र समागतः ।
Answer:
ସେହି ମାଛଟି ନିଜ କଥାନୁସାରେ ସେଠାକୁ ଆସିଲା ।

14. तरीं वृक्षे रज्वा बद्ध्वा तुङ्गप्रदेशं गच्छ ।
Answer:
ଡଙ୍ଗାଟିକୁ ଦଉଡ଼ିଦ୍ୱାରା ଗଛରେ ବାନ୍ଧିଦେଇ (ତୁମେ) ଉଚ୍ଚସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯାଅ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

15. तत्र पर्वतस्य उपरि सावधानं तिष्ठ ।
Answer:
ସେଠି ପର୍ବତ ଉପରେ ସାବଧାନରେ ରୁହ ।

16. एक: मनु: सुरक्षित: जीवितश्च आसीत् ।
Answer:
ଏକମାତ୍ର ମନୁ ସୁରକ୍ଷିତ ଓ ଜୀବିତ ଥିଲେ ।

17. तादृशः शृड्नी झष: अपि स्तन्यपायी ।
Answer:
ସେହିଭଳି ଶିଙ୍ଗ ଥ‌ିବା ବଡ଼ମାଛ (ତିମି) ମଧ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ।

18. मनुष्यस्य स उपकारी ।
Answer:
ମଣିଷର ସେ ଉପକାରୀ ।

19. एवं महाप्रलये मत्स्य: प्रजापतिं मनुं रक्षयामास ।
Answer:
ଏହିଭଳି ଭାବରେ ମହାପ୍ରଳୟରେ ମାଛଟି ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକରିଥିଲା ।

20. वस्तुतः मानवजातिं च रक्षयामास ।
Answer:
ବାସ୍ତବରେ ସେ ମାନବଜାତିକୁ ମଧ୍ୟ ରକ୍ଷା କରିଥିଲା ।

ଲେଖକ ପରିଚୟ:

ବୈଦିକ ସାହିତ୍ୟ ଅତୀବ ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟ । ଏଥରେ ବିବିଧ ଦେବତାମାନଙ୍କର ସ୍ତୁତି ବିଦ୍ୟମାନ । ବେଦ ଅପୌରୁଷେୟ ହେଲେ ପ୍ରାଚୀନ ଋଷିମାନେ ଥିଲେ ମନ୍ତ୍ରଦ୍ରଷ୍ଟା ।‘ଋଷୟଃ ମନ୍ତ୍ରସ୍ରଷ୍ଟାରଃ ।’ ବେଦର ବ୍ୟାଖ୍ୟାନ ଗ୍ରନ୍ଥ ହେଉଛି ବ୍ରାହ୍ମଣ ସାହିତ୍ୟ ।

ବିଷୟ ପ୍ରବେଶ:

ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସବୁଠାରୁ ବୃହତ୍ତମ ଏବଂ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହେଉଛି ଶତପଥ ବ୍ରାହ୍ମଣ । ଏହା ଶୁକ୍ଳଯଜୁର୍ବେଦର ବ୍ରାହ୍ମଣ । ଶୁକ୍ଳଯଜୁର୍ବେଦର ଉଭୟ ମାଧ୍ୟନ୍ଦିନ ଓ କାଣ୍ଵଶାଖାରେ ଉକ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗ୍ରନ୍ଥ ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦର୍ଶ, ପୌର୍ଣ୍ଣମାସ, ଆଧାନ, ଅଗ୍ନିହୋତ୍ର, ସୋମଯାଗ, ଉଷାସମ୍ଭରଣ, ବିଷ୍ଣୁକ୍ରମ, ବଳୀବାହନକ୍ରମ, ଅଗ୍ନିଚୟନ, ଶତରୁଦ୍ରୀୟ ହୋମ ପ୍ରଭୃତି ବିଷୟ ବିଶଦଭାବରେ ଆଲୋଚିତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯଜ୍ଞକାର୍ଯ୍ୟର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ବ ବର୍ଣିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଉକ୍ତ ଶତପଥ ବ୍ରାହ୍ମଣର ଯଥେଷ୍ଟ ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି । ଏହି ବ୍ରାହ୍ମଣରେ ବିବିଧ ଉପାଖ୍ୟାନର ବର୍ଣ୍ଣନା ମିଳେ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ‘ମନୁମସ୍ୟାଖ୍ୟାନମ୍’ ଅନ୍ୟତମ । ଏଥିରେ ମହାପ୍ରଳୟକାଳରେ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କୁ ତଥା ମାନବଜାତିକୁ କିପରି ରକ୍ଷା କରିଥିଲେ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସାରକଥା:

ପୂର୍ବେ ସ୍ବକୀୟ ଆଶ୍ରମରେ ମହର୍ଷି ମନୁ ରହିଥିଲେ । ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରଭାତରେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ କରିବା ପରେ ସେ ମୁଖ ପ୍ରକ୍ଷାଳନ କରୁଥିଲେ । ଏ ପ୍ରଥା ଏବେ ବି ପ୍ରଚଳିତ । ଥରେ ସେ ମୁଖ ପ୍ରକ୍ଷାଳନ ନିମନ୍ତେ ଜଳ ଆଣିଲେ । ସେଥରେ ସେ ମୁହଁ ହାତ ଧୋଇଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଏକ ମାଛ ତାଙ୍କ ହାତକୁ ଆସିଲା । ମାଛଟି ମହର୍ଷି ମନୁଙ୍କୁ କହିଲା – ‘ମୋର ରକ୍ଷା କର, ସମୟ ଆସିଲେ ମୁଁ ତୁମର ରକ୍ଷା କରିବି ।’’ ମହର୍ଷି ମନୁ ପଚାରିଲେ- ‘କିପରି ଭାବେ ତୁମେ ମୋର ରକ୍ଷା କରିବ?’’ ମାଛଟି କହିଲା – ‘ସମୟକ୍ରମେ ଏକଦା ଅତୀବ ଜଳପ୍ଲାବନ ହେବ । ସେଥ‌ିରେ ସମସ୍ତ ଜୀବ ଭାସିଯାଇ ବୁଡ଼ିଯିବେ । ସେ ସମୟରେ ମୁଁ ତମକୁ ରକ୍ଷା କରିବି ।’’ ତା’ପରେ ମହର୍ଷି ମନୁ କହିଲେ- ‘କି ଉପାୟରେ ମୁଁ ତୁମକୁ ପାଳନ କରିବି ?’’ ମାଛ କହିଲା- “ଯେତେବେଳେ ଆମେ ଛୋଟ ସେତେବେଳେ ଆମର ବିପଦ । ପ୍ରତିମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଜୀବନନାଶର ଆଶଙ୍କା – କାରଣ ବଡ଼ମାଛ ଛୋଟମାଛକୁ ଗିଳିଦିଏ । ଏଣୁ ତୁମେ ମୋତେ ମାଠିଆରେ ରଖ । ଯେତେବେଳେ ମୋର ଶରୀର ବୃଦ୍ଧିପାଇବ ସେତେବେଳେ ମୋତେ ଜଳାଶୟରେ ସୁରକ୍ଷିତ ଭାବେ ରଖୁବ । ପୁଣି ମୋର ଶରୀର ବୃଦ୍ଧିହେଲେ ସେଠୁ ନେଇ ସମୁଦ୍ରରେ ରଖୁବ । ସେତେବେଳେ ମୋତେ ଆଉ କେହି ମାରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବେ ନାହିଁ ।’’

ଏହିପରି କିଛିଦିନ ଅତିବାହିତ ହେଲା । ସେ ମାଛର ଆକାର କ୍ରମଶଃ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେ କ୍ଷୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରୁ ବୃହତ୍ ଝଷ ରୂପ ଧାରଣ କଲା । ସମୁଦ୍ରକୁ ଯିବାର ବେଳ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ସେ ମାଛ କୃତ୍ୟକୃତ୍ୟ ହୋଇ ମହର୍ଷି ମନୁଙ୍କର ଉପକାରକୁ ଭୁଲିଲା ନାହିଁ । ଯଥାବସରରେ ମନୁଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟୁପକାର ନିମନ୍ତେ ନିବେଦନ କଲା- ‘ସମୟାନ୍ତରରେ ମହତ୍ ଜଳପନ ହେବ । ମୋ କଥା ଅନୁସରଣ କରି ପୂର୍ବରୁ ଏକ ନୌକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କର । ମହାପ୍ରଳୟବେଳେ ଏହି ନୌକା ମଧ୍ୟରେ ହିଁ ରହିବ । ମୁଁ ପ୍ରଳୟକାଳରେ ଆସି ତୁମର ରକ୍ଷା କରିବି ।’’ ମହର୍ଷି ମନୁ ମତ୍ସ୍ୟବଚନକୁ ପାଳନ କରି ଯଥା ସମୟରେ ତାକୁ ସମୁଦ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ।

ମାଛର ଉପଦେଶକୁ ଗୁପ୍ତରେ ରଖ୍ ସେ ନୌକା ନିର୍ମାଣ କଲେ । ମହାପ୍ରଳୟ ଯେତେବେଳେ ଦେଖାଦେଲା ମହର୍ଷି ମନୁ ସେ ନୌକା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । ସେ ଝଷ ସ୍ବବଚନାନୁସାରେ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ନୌକାର ଦଉଡ଼ିକୁ ସ୍ୱଶିଙ୍ଗରେ ବାନ୍ଧି ନୌକାଟିକୁ ଉତ୍ତରାଚଳ ଆଡ଼କୁ ନେଇଗଲା । ସେହି ସୁରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନରେ ନୌକାକୁ ରଖ୍ ମହର୍ଷି ମନୁଙ୍କୁ ସେ ଝଷଟି କହିଲା – ‘‘ତୁମେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁରକ୍ଷିତ । ନୌକାଟିକୁ ଗଛରେ ରଜ୍ଜୁଦ୍ୱାରା ବାନ୍ଧି ଶିଖର ପ୍ରଦେଶକୁ ଯାଅ । ସେଠାରେ ପର୍ବତ ଉପରେ ସାବଧାନ ସହକାରେ ରୁହ । ଯେତେବେଳେ ଜଳ ଅବତରଣ କରିବ ତୁମେ ମଧ୍ଯ ଧୀରେ ଧୀରେ ତଳକୁ ଓହ୍ଲାଇବ ।’’ ମହର୍ଷି ମନୁ ତା’ର ବଚନକୁ ପାଳନ କଲେ । ଯଥା ସମୟରେ ସେ ଓହ୍ଲାଇ ଭୂମିରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଜଳପ୍ଲାବନରେ ଭାସିଯାଇ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ । ଏକମାତ୍ର ମନୁ ହିଁ ସୁରକ୍ଷିତ ଓ ଜୀବିତ ଥିଲେ । ଉତ୍ତରମେରୁର ସେହି ସ୍ଥାନଟି ମନୁଙ୍କର ଅବସର୍ପଣ ନାମରେ ଇତିହାସରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରହିଛି ।

ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କର ଏହି ଝଷ ସହ ଭାବଗତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଏକାନ୍ତ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ । ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଓ ଝଷ ମଧ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ । ସେ ମନୁଷ୍ୟର ସଦା ପରମୋପକାରୀ । ଆଜି ମଧ୍ୟ ସେ ସମୁଦ୍ରରେ ଦିଗଭ୍ରଷ୍ଟ ବଣିକମାନଙ୍କର ମାର୍ଗଦର୍ଶକ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ମହାପ୍ରଳୟରେ ମତ୍ସ୍ୟ ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକରି ବସ୍ତୁତଃ ମାନବଜାତିର ମଧ୍ୟ ରକ୍ଷା କରିଥିଲା ।

ନୀତିଶିକ୍ଷା – ମନୁଷ୍ୟ ଓ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଇତରେତର ସମ୍ବନ୍ଧ ସଦୈବ ପାଳନୀୟ ।

Text – 1.

पुरा स्वस्य आश्रमे ……………….. पालयिष्यामि ?
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପୁରା = ପୂର୍ବେ । ସ୍ଵସ୍ୟ = ନିଜର । ଆଶ୍ରମେ = ଆଶ୍ରମରେ । ଆସୀତ୍ = ଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟହମ୍ = ପ୍ରତିଦିନ । ପ୍ରକ୍ଷାଳୟତି = ଧୋଉଥିଲେ । ପ୍ରଭାତବେଳାୟାମ୍ = ପ୍ରଭାତବେଳାରେ । ଅଦ୍ୟ = ଆଜି । ପ୍ରଚଳତି = ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଛି । ଏକଦା = ଥରେ । ମୁଖପ୍ରକ୍ଷାଳନାର୍ଥମ୍ = ମୁହଁ ଧୋଇବାପାଇଁ । ଆନୀତମ୍ = ଆଣିଲେ I କରମ୍ = ହସ୍ତକୁ । ପାଣିତଳମ୍ ହାତ ମଧ୍ୟକୁ । ଆଗତଃ = ଆସିଲା । ଭକ୍ତବାନ୍ = କହିଲା । ଆଗତେ = ଆସନ୍ତେ । ବିଧାସ୍ୟାମି = ବିଧାନ କରିବି । ଜଳପ୍ଲାବନମ୍ = ଜଳର ପ୍ରବାହ ବା ପ୍ରଳୟ । ପାଳୟିଷ୍ୟାମି = ପାଳନ କରିବି ।

ଅନୁବାଦ – ମନୁ ପୂର୍ବେ ନିଜ ଆଶ୍ରମରେ ଥିଲେ । ପ୍ରତିଦିନ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ ପରେ ସେ ମୁହଁ ଧୋଉଥିଲେ । ପ୍ରଭାତବେଳାରେ ମୁହଁ ଧୋଇବାର ପ୍ରଥା ଆଜି ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଛି । ଥରେ ତାଙ୍କର ମୁହଁ ଧୋଇବାପାଇଁ ଜଳ ଆଣିଲେ । ସେ ମୁହଁ ଏବଂ ହାତ ଧୋଇଲେ । ସେତେବେଳେ ଏକ ମାଛ ତାଙ୍କର ହାତକୁ ଆସିଲା । ମାଛଟି ମନୁଙ୍କୁ କହିଲା, ‘ମୋର ରକ୍ଷାକର, ସମୟ ଆସିଲେ ମୁଁ ତୁମର ରକ୍ଷା ବିଧାନ କରିବି ।’ ମନୁ ପଚାରିଲେ- ‘କି ପ୍ରକାରେ ତୁମେ ମୋର ରକ୍ଷା କରିବ ?’’ ମାଛ କହିଛି ‘ସମୟକ୍ରମେ ଥରେ ଅତୀବ ଜଳପ୍ଲାବନ (ପ୍ରଳୟ) ହେବ । ତଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ଜୀବ ପ୍ଲାବିତ ହେବେ । ସେହି ସମୟରେ ମୁଁ ତୁମର ରକ୍ଷା କରିବି ।’’ ମନୁ କହିଲେ- ‘‘କି ଉପାୟରେ ମୁଁ ତୁମକୁ ପାଳନ କରିବି ???

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରତ୍ୟହମ୍ = ପ୍ରତି + ଅହମ୍ । । ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାଦନନ୍ତରମ୍ = ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାତ୍ + ଅନନ୍ତରମ୍ । ଅଦ୍ୟାପି = ଅଦ୍ୟ + ଅପି ।

ସମାସ – ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାତ୍ = ଶଯ୍ୟାୟା ତ୍ୟାଗୀ, ତସ୍ମାତ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ପ୍ରଭାତବେଳାୟାଂ = ପ୍ରଭାତସ୍ୟ ବେଳା, ତସ୍ୟାମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ମୁଖପ୍ରକ୍ଷାଳନସ୍ୟ = ମୁଖସ୍ୟ ପ୍ରକ୍ଷାଳନମ୍, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । କାଳକ୍ରମେଣ = କାଳସ୍ୟ କ୍ରମ, ତେନ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ପାଣିତଳମ୍ = ପାଣ ତଳମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଜଳପ୍ଲାବନମ୍ = ଜଳସ୍ୟ ପ୍ଲାବନମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସ୍ବସ୍ୟ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଆଶ୍ରମେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗାତ୍ = ଅନନ୍ତରଂ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ମୁଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପ୍ରଭାତବେଳାୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ମତ୍ସ୍ୟ କଉଁରି ୧ ମା । ମନୁମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା । କାଳେ, ଆଗତେ = ଭାବେ ୭ମୀ । କେନ, ପ୍ରକାରେଣ = କରଣେ ୩ୟା । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତେନ = ହେତୋ ୩ୟା । ତସ୍ମିନ୍, କାଳେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେନ, ଉପାୟେନ = କରଣେ ୩ୟା । ତାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆନୀତମ୍ = ଆ + ନୀ + କ୍ତ । ଆଗତଃ = ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତ । ଉକ୍ତବାନ୍ : = ବଚ୍ + କ୍ତବନ୍ତୁ । ପ୍ଲାବନଂ = ପ୍ଲବ୍ + ଲୁଟ୍ ।

Text – 2.

मत्स्यः कथयति ……………….. कर्त्तुं न समर्थः ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କଥୟତି = କହିଛି । ଲଘବ = ଲଘୁ ବା କ୍ଷୁଦ୍ର । ବିପତିଃ = ବିପଦ । ପ୍ରତିକ୍ଷଣମ୍ = ପ୍ରତିମୁହୂର୍ଭରେ । ବୃହନ୍ = ବଡ଼ । ଗିଳତି = ଗିଳିଦିଏ । ଘଟେ = ମାଠିଆରେ । ସ୍ଥାପୟ = ସ୍ଥାପନ କର/ରଖ । କଳେବର = ଶରୀର । ପ୍ରବେଶୟ : ପ୍ରବେଶ କରାଅ । ତଦା ସେତେବେଳେ । କର୍ତ୍ତୁମ୍ = କରିବାକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ମତ୍ସ୍ୟ କହିଛି – ‘‘ଯେତେବେଳେ ଆମେ କ୍ଷୁଦ୍ର ସେତେବେଳେ ଆମର ବିପଦ । ପ୍ରତିମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଜୀବନନାଶର ଭୟ । ବଡ଼ମାଛ ଛୋଟମାଛକୁ ଗିଳିପକାଏ । ତୁମେ ମୋତେ ମାଠିଆରେ ରଖ । ଯେବେ ମୋର ଶରୀର ବଢ଼ିବ ତେବେ ମୋତେ ଜଳାଶୟରେ ସୁରକ୍ଷିତ କରି ରଖୁବ । ମୋର ଶରୀର ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଯେତେବେଳେ ଜଳାଶୟ ଛୋଟ ହୋଇଯିବ, ସେତେବେଳେ ମୋତେ ସମୁଦ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇବ । ସେତେବେଳେ କେହିହେଲେ ମୋତେ ମାରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବେ ନାହିଁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କୋଽପି = କଃ + ଅପି ।
ସମାସ – ପତ୍ରିକ୍ଷଶାମ୍ = କ୍ଷଣଂ କ୍ଷଣମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଜୀବନନାଶସ୍ୟ = ଜୀବନସ୍ୟ ନାଶଂ, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । କଳେବରବୃଦ୍ଧି = କଳେବରସ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମତ୍ସ୍ୟମ୍‌ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଘଟେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସମୁଦ୍ର = ଅଧୁକରଣେ ୭ମୀ । ମମ = ସମ୍ବକ୍ଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜଳାଶୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜଳାଶୟ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ସମୁଦ୍ରେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିପତ୍ତି = ବି + ପଦ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ ।

Text – 3

एवं दिवसेषु ……………….. रक्षां करिष्यामि ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଗଳ୍ପସୁ = ଚାଲିଯା’ନ୍ତେ । ଆକାରଃ = ଆକୃତି । ଝଷ = ବଡ଼ମାଛ । ସଂଜାତଃ = ହେଲା । ସନ୍ନିହିତା ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ପ୍ରାପ୍ତି = ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତେ । ମନବେ = ମନୁଙ୍କୁ । ଜଳପ୍ଲାବନମ୍ = ଜଳକଲ୍ଲୋଳ ବା ତରଙ୍ଗ । ଅନୁସୃତ୍ୟ ଅନୁସରଣ କରି । ତରୀମ୍ = ନୌକାକୁ । ସ୍ଥାସ୍ୟସି = ରହିବ । ସମାଗତ୍ୟ = ଆସି । ତବ = ତୁମକୁ । କରିଷ୍ୟାମି = କରିବି ।

ଅନୁବାଦ – ଏହିପରି କିଛିଦିନ ଅତିବାହିତ ହୁଅନ୍ତେ ସେହି ମାଛର ଆକାର କ୍ରମଶଃ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେ ଝଷ (ବଡ଼ମାଛ) ହୋଇଗଲା । ସମୁଦ୍ର ଆଡ଼କୁ ତା’ର ଯିବାବେଳ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା । ସେ କୃତଜ୍ଞ ମନୁଙ୍କର ଉପକାରକୁ ବିସ୍ମରଣ ହେଲାନାହିଁ । ସମୟ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଅନ୍ତେ ସେ ପ୍ରତ୍ଯୁପକାର ନିମନ୍ତେ ମନୁଙ୍କୁ ନିବେଦନ କଲା – ସମୟକ୍ରମେ ବଡ଼ ମହାପ୍ରଳୟ ହେବ । ମୋ କଥାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ପୂର୍ବରୁ ଏକ ନୌକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କର । ମହାପ୍ରଳୟରେ ତୁମେ ନୌକା ମଧ୍ୟରେ ରହିବ । ମୁଁ ପ୍ରଳୟକାଳରେ ଆସି ତୁମର ରକ୍ଷା କରିବି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରତ୍ଯୁପକାରାର୍ଥମ୍ = ପ୍ରତି + ଉପକାରାର୍ଥମ୍ । ନ୍ୟବେଦୟତ୍ = ନି + ଅବେଦୟତ୍ ।
ସମାସ – ଗମନସ୍ୟ ବେଳା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରାର୍ଥମ୍ = ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । କାଳାନ୍ତରେ = ଅନ୍ୟ କାଳ, ତସ୍ମିନ୍‌ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବାଃ) । ମହାପ୍ରଳୟ = ମହାନ୍ ପ୍ରଳୟ, ତସ୍ମିନ୍‌ (କର୍ମଧାରୟ) । ପ୍ରଳୟକାଳେ = ପ୍ରଳୟସ୍ୟ କାଳ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଦିବସେଷୁ, ଗଚ୍ଛତ୍ସୁ = ଭାବେ ୭ମୀ । ସମୁଦ୍ରମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା । ମନୋ = ସ୍ମରତି ଯୋଗେ ନିବେଦନାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । କାଳାନ୍ତରେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତରୀମ୍ = ୬ଷ୍ଠୀ । ଅବସରେ, ପ୍ରାପ୍ତି = ଭାବେ ୭ମୀ । ମନବେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବୃଦ୍ଧିମ୍ = ବୃଦ୍ଧ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ପ୍ରାପ୍ତ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ । ସଂଜାତଃ = ସମ୍ + ଜନ୍ + କ୍ତ । ଅନୁସୃତ୍ୟ = ଅନୁ + ସୃ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସମାଗତ୍ୟ = ସମ୍ + ଆ + ଗମ୍ + ଲ୍ୟୁପ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 1 मनुमत्स्याख्यानम्

Text – 4

मनुः मत्स्यस्य वचनम् ……………….. उत्तराचलं प्रति नीतवान् ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅନୁସୃତ୍ୟ = ଅନୁସରଣ କରି । ଯଥାକାଳମ୍ = ଉଚିତ ସମୟକୁ । ଶିରସି = ମସ୍ତକରେ । ନିର୍‌ମାତ୍ = ନିର୍ମାଣ କଲା । ପ୍ରାବିଶତ୍ = ପ୍ରବେଶ କଲା । ସମାଗତଃ = ଆସିଲା । ସ୍ଵଶୃଙ୍ଗେ = ନିଜ ଶିଙ୍ଗରେ । ବନ୍ଧା = ବାନ୍ଧି ।

ଅନୁବାଦ – ମନୁ ମାଛର କଥାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ତା’ର ପାଳନ କଲେ । ଉଚିତ ସମୟରେ ତାକୁ ସମୁଦ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲା । ମାଛର ଉପଦେଶକୁ ମସ୍ତକରେ ଧାରଣ କରି ସେ ନୌକା ନିର୍ମାଣ କଲେ । ମହାପ୍ରଳୟ ଯେତେବେଳେ ଦେଖାଦେଲା ମନୁ ନୌକା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । ଝଷ (ବଡ଼ମାଛ) ସୂଚନାନୁସାରେ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲ । ନୌକା ଦଉଡ଼ିକୁ ନିଜ ଶିଙ୍ଗରେ ବାନ୍ଧି ନୌକାକୁ ଉତ୍ତରଚଳ ଆଡ଼କୁ ନେଇଗଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରାବେଶୟତ୍ = ପ୍ର + ଅବେଶୟତ୍ । ସ୍ବବଚନାନୁସାରମ୍ = ସ୍ବବଚନ + ଅନୁସାରମ୍ ! ଉତ୍ତରାଚଳମ୍ = ଉତ୍ତର + ଅଚଳମ୍ ।

ସମାସ – ଯଥାକାଳଃ = କାଳମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବମ୍) । ମହାପ୍ରଳୟ = ମହାନ୍‌ ପ୍ରଳୟ (କର୍ମଧାରୟଃ ) । ତରୀରଜୁମ୍ = ତର ରଜ୍ଜୁ, ତମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମନୁଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ସମୁଦ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଶିରସି = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ତରୀମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଉତ୍ତରାଚକ୍ରମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବଚନମ୍ = ବଚ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ପାଳନମ୍ = ପାଲ୍ + ଲୁଟ୍ । କୃତବାନ୍ = କୃ + କ୍ତବତୁ । କୃତ୍ୱା = କୃ + କ୍ସାଚ୍ । ଦୃଷ୍ଟୀ = ଦୃଶ୍ + କ୍ତ । ସମାଗତଃ = ସମ୍ + ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତ । ବନ୍ଧା = ବନ୍ଦ୍ + ଭ୍ରାଚ୍ । ନୀତିବାନ୍ = ନୀ + କ୍ତବତୁ ।

Text – 5.

तत्र सुरक्षितस्थाने ……………. इतिहासे प्रसिद्धम् ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସୁରକ୍ଷିତସ୍ଥାନେ = ସୁରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନରେ । ତରୀମ୍ = ନୌକାକୁ । ଝଷ = ବଡ଼ମାଛ । ପ୍ରାହ = କହିଲା । ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ବୃକ୍ଷେ = ଗଛରେ । ରଜ୍ଜା = ଦଉଡ଼ିଦ୍ୱାରା । ବନ୍ଧା = ବାନ୍ଧିଦେଇ । ତୁଙ୍ଗପ୍ରଦେଶମ୍ = ଶିଖର ପ୍ରଦେଶକୁ । ତିଷ୍ଠ = ରୁହ । ଅବତରତି = ଓହ୍ଲାଇବ ବା କମିବ । ଶନୈ =ଧୀରେ । ଅବତର = ଓହ୍ଲାଅ । ଯଥାକାଳମ୍ = ଯଥାସମୟରେ । ସ୍ପଷ୍ଟବାନ୍ = ସ୍ପର୍ଶକଲା । ପ୍ରବାହିତା = ଭାସିଗଲେ । ନାଶିତା = ମରିଗଲେ । ଉତ୍ତରାଚଳସ୍ୟ = ଉତ୍ତରମେରୁ ପର୍ବତର । ଅବସର୍ପଣମ୍ = ଅବତରଣ । ଇତି = ବୋଲି । ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ = ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରହିଛି ।

ଅନୁବାଦ – ସେଠାରେ ସୁରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନରେ ନୌକାକୁ ରଖ୍ ମନୁଙ୍କୁ ସେ ବଡ଼ମାଛ (ଝଷ) କହିଲା – ‘ବର୍ତ୍ତମାନ ତୁମେ ସୁରକ୍ଷିତ । ନୌକାକୁ ଗଛରେ ଦଉଡି଼ଦ୍ଵାରା ବାନ୍ଧି ସୁଉଚ୍ଚ ବା ଶିଖର ପ୍ରଦେଶକୁ ଯାଅ । ସେଠାରେ ପର୍ବତ ଉପରେ ସାବଧାନ ସହକାରେ ରୁହ । ଯେତେବେଳେ ପାଣି କମିଯିବ ସେତେବେଳେ ତୁମେ ମଧ୍ଯ ଧୀରେ ତଳକୁ ଓହ୍ଲାଅ । ମନୁ ତା’ର କଥାକୁ ପାଳନ କଲେ । ଠିକ୍ ସମୟରେ ସେ ଓହ୍ଲାଇ ଭୂମିକୁ ସ୍ପର୍ଶକଲେ । ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମହାପ୍ରଳୟରେ ଭାସିଗଲେ ଓ ବିନଷ୍ଟ ହେଲେ । ଏକମାତ୍ର ମନୁହିଁ ସୁରକ୍ଷିତ ଓ ଜୀବିତ ରହିଲେ । ଉତ୍ତରମେରୁ ପର୍ବତର ସେହି ସ୍ଥାନ ମନୁଙ୍କର ଅବସର୍ପଣ ବୋଲି ଇତିହାସରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହେଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରାହ = ପ୍ର + ଆହ । ଜୀବିତଶ୍ଚ = ଜୀବିତଃ + ଚ । ତଦେବ = ତତ୍ + ଏବ । ମନୋରବସର୍ପଣମ୍ = ମନୋ + ଅବସର୍ପଣମ୍ ।

ସମାସ – ସୁରକ୍ଷିତସ୍ଥାନେ = ସୁରକ୍ଷିତଂ ସ୍ଥାନଂ, ତସ୍ମିନ୍‌ (କର୍ମଧାରୟ) । ଯଥାକାଳମ୍ = କାଳମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଜଳପ୍ଲାବନେନ ଜଳାନାଂ ପ୍ଲାବନଂ, ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସୁରକ୍ଷିତସ୍ଥାନେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତରୀମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମନୁମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା । ବୃକ୍ଷେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ରକ୍କା = କରଣେ ୩ୟା । ପର୍ବତସ୍ୟ = ‘ଉପରି’ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜଳପ୍ଲାବନେନ = ହେତୌ ୩ୟା । ଇତିହାସେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱ = ସ୍ଥାପ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ଵାଚ୍ । ବନ୍ଧା = ବନ୍ଦ୍ + କ୍ରାଚ୍ । ବଚନମ୍ = ବଚ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । = ଅବ + ତୃବ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସୃଷ୍ଟବାନ୍ = ସ୍ପୃଶ୍ + କ୍ତବତୁ । ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ = ପ୍ର + ସିଧ୍ + କ୍ତ ।

Text – 6

प्रजापते: मनो: …………………. च रक्षयामास ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପ୍ରଜାପତେଃ = ପ୍ରଜାପତି ବା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର । ଝଷେଣ = ବଡ଼ମାଛ ସହ । ଭାବଗତଃ = ଭାବସମ୍ବନ୍ଧୀୟ । ପ୍ରନ୍ୟପାୟୀ = ସ୍ତନ୍ୟପାନକାରୀ । ଶୃଙ୍ଗୀ = ଶିଙ୍ଗ ଥିବା ପ୍ରାଣୀ । ଦିଗ୍‌ଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ୟ = ଦିଗହରାର । ମହାପ୍ରଳୟେ = ମହାପ୍ରଳୟରେ । ରକ୍ଷୟ।ମାସ = ରକ୍ଷାକଲା ।

ଅନୁବାଦ – ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କର ବଡ଼ମାଛ ସହ ଏ ଯେଉଁ ଭାବଗତ ସମ୍ବନ୍ଧ ତାହା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ । ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାନକାରୀ । ସେହିପରି ଶିଙ୍ଗ ଥ‌ିବା ବଡ଼ମାଛ ମଧ୍ଯ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ । ମନୁଷ୍ୟର ସେ ପରମ ଉପକାରୀ । ଆଜି ମଧ୍ୟ ସମୁଦ୍ରରେ ଦିଗହରା ଲୋକର ସେ (ମାଛ) ମାର୍ଗଦର୍ଶକ ଅଟେ । ଏହିପରି ମହାପ୍ରଳୟ କାଳରେ ମାଛ ପ୍ରଜାପତି ମନୁଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକଲା । ବସ୍ତୁତଃ ସେ ମାନବଜାତିକୁ ମଧ୍ୟ ରକ୍ଷାକଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅଦ୍ୟାପି = ଅଦ୍ୟ + ଅପି ।

ସମାସ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ = ସ୍ତନ୍ୟ ପିବତି ଯଃ ସା (ବ୍ରହ୍ମବ୍ରୀହି) । ଦିଗ୍‌ଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ୟ = ଦିଗ୍‌ ଭ୍ରଷ୍ଟୀ, ତସ୍ୟ (୫ମୀ ତତ୍) । ମହାପ୍ରଳୟେ = ମହାନ୍ ପ୍ରଳୟ ତସ୍ମିନ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ମାନବ ଜାତିମ୍ = ମାନବାନାଂ ଜାତିଃ ତମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ରଜାପତଃ, ମନୋ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଝଷେଣ = ସହ ଯୋଗେ ୩ୟା । ସମୁଦ୍ରେ – ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ମହାପ୍ରଳୟେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ମାନବଜାତିଃ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମ୍ମତଃ = ସମ୍ + ମନ୍ + କ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम् Question Answer

୨. एकेन वाक्येन उत्तरं लिखत –

(क) दशरथसकाशात् विश्वामित्रस्य किम् अपेक्षितम् आसीत् ?
Solution:
ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ କୃତ୍ଵା ଯାଗସ୍ୟ ରକ୍ଷଣଂ କର୍ଡିଂ ଭବତଃ ପୁତ୍ର ରାମଂ ମୟା ସହ ପ୍ରେଷୟତୁ ଇତି ଦଶରଥସକାଶାତ୍ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ଅପେକ୍ଷିତମ୍ ଆସୀତ୍ ।

(ख) के राक्षसा: यज्ञे विधनम् अकुर्वन् ?
Solution:
ରାକ୍ଷସୀ ତାଟକାୟଃ ପୁତ୍ରୋ ମାରୀତଃ ସୁବାହୁ ଚ ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ ।

(ग) यज्ञसमाप्तिसमये राक्षसाः किं कुर्वन्ति स्म ?
Solution:
ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ କ୍ଷିପ୍ତା ଯଜ୍ଞ ନାଶୟନ୍ତି ସ୍ମ ।

(घ) विश्वामित्रस्य सामर्थ्यविषये वसिष्ठः किमकथयत् ?
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ ଅପରିମିତମ୍ ଡଃ ସାଧାରତଃ ନ, ସ୍ଵୟଂ କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳେ ଜାତଃ ଅପି ସ୍ଵପ୍ରଯନ ଏବ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍; ତ୍ରିଶଙ୍କୁ-ମହାରାଜଂ ସନ୍ଦେହଂ ସ୍ଵର୍ଗ ପ୍ରତି ଡଃ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ ।

(ङ) विश्वामित्रस्य परिचयं दत्त्वा दशरथः रामं किमुक्तवान् ?
Solution:
ଦଶରଥ ରାମମ୍ ଉକ୍ତବାନ୍ ତତ୍ର ପଶ୍ୟତୁ, ସ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମହର୍ଷି, ଡଃ ଅକଂ ସର୍ବେଷାମପି ପୂଜ୍ୟ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

२. एकेन पदेन उत्तरं लिखत – 

(का) दशर यस्य आस्थान किंनामधेय: महर्षि: आगत: ?
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ।

(ख) विश्वामित्रादयः अरण्ये लोकहितार्थं किं कुर्वन्ति स्म ?
Solution:
ପ୍କମ ।

(ग) किं कृत्वा यागस्य रक्षणार्थं रामः वनं प्रेषणीयः ?
Solution:
ରାଯସସହାରପ୍ ।

(घ) कः क्षत्रियकुले जातोअपि ब्रह्मर्षिपदं प्राप्तवान् ?
Solution:
ବିଶ୍ବାମିତ୍ର: ।

(ङ) रामलक्षणौ विश्वामित्रात् केषामुपदेशं प्राप्स्यतः ?
Solution:
ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ତ୍ରାଣାମ୍ ।

(च) विश्वामित्रः कस्य पुत्रः ?
Solution:
ଗାଧ୍ଵରାଜସ୍ୟ ।

(छ) दशरथस्य कः कुलगुरू: ?
Solution:
ବସିପଃ ।

३. बन्धनिमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत –

(क) वयं लोकहितार्थं _________ कुर्मः । (पूजां, यज्ञं, युद्धम् )
Solution:
ପ୍କମ ।

(ख) राक्षसा: यज्ञे _________ उत्पादयन्ति । (हर्ष, विघ्नं प्रीतिम्)
Solution:
ବିମ୍ନପ ।

(ग) _________ नाम राक्षसी अस्ति । (पूतना, निकषा, ताटका)
Solution:
ତାଟକା

(घ) रामः इदानीमपि _________ बालः । (दशवर्षीयः, द्वादशवर्षीयः, पञ्चदशवर्षीयः )
Solution:
ପଅଁଦଣବଯାପ:

(ङ) विश्वामित्रः _________ कुले जातः । (क्षत्रिय, ब्राह्मण, वैश्य)
Solution:
ଯତ୍ରିୟ

(च) स _________ महाराजं सदेहं स्वर्गं प्रेषितवान् । ( हरिश्चन्द्र, युधिष्ठिर, त्रिशङ्क)
Solution:
ଡ଼ିଶାକ

(छ) तर्हि वयं _________ । (गच्छामः, साधयामः, योजयामः)
Solution:
ପାଧଯାପ:

४. उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरुत –

(क) वदामि । परन्तु मया यद् अपेक्षितं तत् ददामि इति वचनं भवान् ददाति चेत् निश्चयेन वदामि ।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କହୁଛି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଯାହା ଅପେକ୍ଷା ରଖିଛି ତାହା ଦେବି ବୋଲି ବଚନ ଆପଣ ଦେବେ ଯଦି ନିଶ୍ଚୟ

(ख) महर्षे! रामः इदानीमपि पञ्चदशवर्षीयः बालः । सः कथं वा राक्षसानां संहारं कुर्यात् ? लक्ष्मणस्तु इतोऽपि बालः ।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ମହର୍ଷି! ରାମ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ୧୫ବର୍ଷର ବାଳକ । ସେ କିପରି ବା ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କର ସଂହାର କରିବ ? ଲକ୍ଷ୍ମଣ କିନ୍ତୁ ଏହାଠାରୁ ମଧ୍ୟ ସାନ ।

(ग) महाराज ! एषः विश्वामित्रः साधारणः न; स्वयं क्षत्रियकुले जातः अपि स्वप्रयत्नेन एव ब्रह्मर्षिपदं प्राप्तवान् । त्रिशङ्कु- महाराजं सदेहं स्वर्गं प्रति प्रेषितवान् एषः । एतस्य सामर्थ्यम् अपरिमितम् । एतेन सह रामलक्ष्मणौ प्रेषयति चेत् तयोः महान् लाभः एव भवति ।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ମହାରାଜ! ଏ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ସାଧାରଣ ନୁହଁନ୍ତି, ନିଜେ କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳରେ ଜାତହୋଇ ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରଯନ୍‌ରେ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦ ପାଇଥିଲେ । ମହାରାଜା ତ୍ରିଶଙ୍କୁଙ୍କୁ ସ୍ଵଦେହରେ ସ୍ଵର୍ଗକୁ ସେ ପଠାଇଥିଲେ । ଏହାଙ୍କର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅପରିମିତ (ଅସୀମ) । ଏହାଙ୍କ ସହିତ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ପଠାଇବ ଯଦି ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ବଡ଼ ଲାଭ ହିଁ ହେବ ।

(घ) ते राक्षसा कुत्र सन्ति महर्षे |
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ସେ ରାକ୍ଷସମାନେ କେଉଁଠାରେ ଅଛନ୍ତି ମହର୍ଷି !

(ङ) रामलक्ष्मणे अद्यापि बालो | तयो: सम्भाषणे, आचरणे वा अपराधाः भवेयुः । तौ कृपया क्षन्तव्यौ ।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଆଜି ମଧ୍ୟ ବାଳକ । ସେମାନଙ୍କର କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ବା ବ୍ୟବହାରରେ ଅପରାଧ (ଭୁଲ୍) ହୋଇପାରେ । ସେ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦୟାକରି କ୍ଷମା କରିବେ ।

५. सन्धिं कुरुत –

इतः + अपि, बहुकालात् + अनन्तरम्, अहम् + एव, राजभवनात् + वहिः, मा + अस्तु ।
Solution:
ଲ୍ତତ: + ଥପି = ଲଡୋଽପି
ବହୁକାଳାତ୍ + ଅନନ୍ତରମ୍ = ବହୁକାଳାଦନନ୍ତରମ୍
ଅହମ୍ + ଏବ = ଅହମେବ
ରାଜଭବନାତ୍ + ବହିଃ = ରାଦଉବନାଦବହି:
ମା + ଅସ୍ତୁ = ମାସ୍ତୁ ।

सन्धिविच्छेदं कुरुत –

नापेक्षितम्, तथैव, एवमेव, अत्रैव, इदानीमेव यदुक्तवान्, किमर्थम्, प्रत्यागम्यताम् ।
Solution:
ନାପେକ୍ଷିତମ୍ = ନ + ଅପେକ୍ଷିତମ୍
ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ
ଏବମେବ = ଏବମ୍ + ଏବ
ଅବ = ଅତ୍ର + ଏବ
ଇଦାନୀମେବ = ଇଦାନୀମ୍ + ଏବ
ଯଦୁକ୍ତବାନ୍ = ଯତ୍ + ଉକ୍ତବାନ୍
କିମର୍ଥମ୍ = କିମ୍ + ଅର୍ଥମ୍
ପ୍ରତ୍ୟାଗମ୍ୟତାମ୍ = ପ୍ରତି + ଆଗମ୍ୟତାମ୍ ।

७. रेखाङ्कितपदानां सकारणं विभक्तिं निरूपयत –

(क) महर्षे ! अभिवादये ।
Solution:
ମଦଯେ ! = ସମ୍ପରେ ୧ମା |

(ख) भवतः आगमनकारणं ज्ञातुं शक्नोमि किम् ?
Solution:
ଭବତ: = ସମ୍ଦ୍ଦେ ୬ଷ୍ଠ |

(ग) केचन राक्षसाः यज्ञे विध्नमुत्पादयन्ति ।
Solution:
ମଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

(घ) मया सह प्रेषयतु ।
Solution:
ମନ୍ଦି = ମହ ଯୋଗେ ୩ଯ୍ରା ।

(ङ) राम कदापि राजभवनात् वहिः न गतवान् ।
Solution:
ରାକାନତନତ୍ = ‘ତନ୍ତ:’ ଯୋଗେ ୫ମା |

(च) सः अस्माकं सर्वेषाम् अपि पूज्यः ।
Solution:
ଅମାକମ = ‘ପୂଜା’ ଅଥିଲେ ୬ଯା ।

(छ) भवन्तं विना तेषां मारणं न शक्यम् ।
Solution:
ଇବନୁ = ‘ବିନି’ ଯୋଗେ ୨ଯା ।

८. सविग्रहं समासनाम लिखत –

आगमनकारणम्, लोकहितार्थम्, यज्ञवेदिकायाम्, संहारार्थम्, महाराजम्, रामलक्ष्मणौ
Solution:
ଆଗମନକାରଣମ୍ = ଆଗମନସ୍ୟ କାରଣମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍)
ଲୋକହିତାଥମ୍ = ଳେତାନା ହିମଂ, ତାସେ ଲଦମ୍ (୬ପା ଉଚ୍)
ସଂହାରାର୍ଥମ୍ = ସଂହାରାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ)
ମହାରାଜମ୍ = ମହାନ୍ ରାଜା ତମ୍ (କର୍ମଧାରୟ)
ରାମଲକ୍ଷ୍ଣେ = ରାମଃ ଚ ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ଚ, ତୌ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ)

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

୧. शून्यस्थाने प्रकृतिं / प्रत्ययं लिखत –

(क) ज्ञातुम् = ज्ञा + …………
(ख) कुर्वन्तः = कृ + ………
(ग) क्षिप्त्वा = ……. + क्त्वा
(घ) संहार = सं + हृ + ………..
(ङ) रक्षणं = रक्ष + ……………
(च) गतवान् = ………….. + क्तवतु
छ) आरभ्य = आ + ………….. + ल्यप्
Solution:
ତୁମୁନ୍
ଶତୃ
କ୍ଷିପ୍
ଘଞ୍ଚ୍
ଲ୍ୟୁଟ୍
ଗମ୍
ରଭ୍

୨०. दत्तपदानि व्यवहृत्य वाक्यानि रचयत –

वा, अस्तु, कुशलम्, किम्, सह, विना, इदानीम् ।
Solution:
ବା (ଅବା) = ସ ଅତ୍ର ତତ୍ର ବା ତିଷ୍ଠତୁ ।
ଅସ୍ତୁ (ହେଉ) = ଅସ୍ତୁ, ଅହମାଗଚ୍ଛାମି ।
କୁଶଳମ୍ (ମଙ୍ଗଳ) ତୁଭ୍ୟ କୁଶଲଂ ଭବତୁ ।
କିମ୍ (କ’ଣ) = ଇଂ କିଂ ପଠସି ?
ସହ (ସହିତ) = ପିତ୍ରା ସହ ପୁନଃ ଗଚ୍ଛତି।
ବିନା (ବ୍ଯତୀତ) ବିଦ୍ୟା ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା ।
ଇଦାନୀମ୍ (ବର୍ତ୍ତମାନ) = ଇଦାନୀମ୍ ଆଗଚ୍ଛ ଗୃହଂ ଗମିଷ୍ୟାମଃ ।

୨. अधोलिखितरेखाङ्कितपदानां मूलधातु – पुरुष – कालनिरुपणं कुरुत

(क) विश्वामित्रमहर्षिः आगतः
Solution:
ଆଗତଃ = ଗମ୍ ଧାତୁ ଅତୀତକାଳ ।

(ख) तं शीघ्रमेव अन्तः प्रवेशय
Solution:
ପ୍ରବେଶୟ = ବିଶ୍ ଧାତୁ ଲୋଟ୍‌ଲକାର ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ (ଣିଜନ୍ତ)

(ग) तथैव अस्तु
Solution:
ଅସ୍ତୁ = ଅସ୍ ଧାତୁ ଲୋଟ୍ ଲକାର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(घ) यज्ञे विघ्नम् उत्पादयन्ति
Solution:
ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି = ପତ୍ ଧାତୁ (ଣିଜନ୍ତ) ଲଟ୍ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନ ।

(ङ) रामं मया सह प्रेषयतु
Solution:
ପ୍ରେଷୟତୁ = ପ୍ରେସ୍ ଧାତୁ ଲୋଟ୍‌କାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(च) क्षम्यतां महर्षे ।
Solution:
କ୍ଷମ୍ୟତାମ୍ = କ୍ଷମ୍ ଧାତୁ ଲୋଟ୍ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନ ।

(छ) भवान् सर्वं श्रुतवान् किल !
Solution:
ଶ୍ରୁତବାନ୍ – ଶୁ ଧାତୁ ଅତୀତ କାଳ ।

(ज) यथा आज्ञापयति देवः ।
Solution:
ଜ୍ଞା ଧାତୁ (ଣିଜନ୍ତ) ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(झ) तयोः सम्भाषणे आचरणे वा अपराधाः भवेयुः ।
Solution:
ସମ୍ଭାଷଣେ = ଭାଷ୍ ଧାତୁ ରଚିତ ଅର୍ଥରେ (ବିଧୂଲିଡ୍ ଲକାର) ।

୨२. अधोलिखितरेखाङ्कितपदानां मूलशब्द – लिङ्ग – विभक्ति – वचननिरुपणं कुरुत –

(क) यज्ञे विध्नम् उत्पादयन्ति ।
Solution:
ବିଘ୍ନମ୍ = ବିଘ୍ନମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ख) यागस्य रक्षणं कर्त्तुं रामं मया सह प्रेषयतु ।
Solution:
ଯୋଗସ୍ୟ = ଯାଗମ୍ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ग) मारीचसुबाहू साधारणौ इति मा चिन्तयतु ।
Solution:
ସାଧାରଣି =ସାଧାରଣ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଦ୍ବିବଚନ ।

(घ) सः घोरे अरण्ये कथं संचारं कुर्यात् ?
Solution:
ଅରଣ୍ୟ = ଅରଣ୍ୟମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ङ) जनक ! अभिवादये ।
Solution:
ଜନକ ! = ଜନକ, ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସମ୍ବୋଧନେ ଏକବଚନ ।

(च) भवतः लक्ष्मणस्य च साहाय्यम् अहं प्रार्थितवान् ।
Solution:
ଭବତଃ = ଭବତ୍ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(छ) भवन्तं विना अन्यैः तेषां मारणं न सक्यम् ।
Solution:
ତେରାଂ = ତତ୍ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ।

(ज) मम पुत्रौ कुत्रापि न गतवन्तौ ।
Solution:
ପୁତ୍ରୋ = ପୁତ୍ର ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ଦ୍ଵିବଚନ ।

(झ) अहं मम पुत्रौ इव एतौ पश्यामि ।
Solution:
ଏତୌ = ଏତଦ୍ ଶବ୍ଦ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ।

୨३. प्रतिशब्दद्वयं लिखत –

रामः, लक्ष्मणः, राक्षसः, यज्ञः, इदानीम्, अरण्यम्, जनकः ।
Solution:
ରାମଃ = ରଘୁନାଥ, ରାଘବାଃ |
ଲକ୍ଷ୍ମଶଃ = ସୌମିତ୍ରୀ, ରାମାନୁଜମ୍ ।
ରାକ୍ଷକଃ = କୌଶପଃ, ରାତ୍ରିଚରଃ ।
ଯଜ୍ଞ = ଯାଗ, କ୍ରତୁଃ ।
ଇଦାନୀମ୍ = ଅଧୁନା, ସାଂପ୍ରତମ୍ ।
ଅରଣ୍ୟମ୍ = ବନମ୍, କାନନମ୍ ।
ଜନକଃ = ପିତା, ତାତ ।

୨४. स्त्रीप्रत्यये रूपं लिखत :

महाराज, महर्षि, भवत्, राक्षस, बाल, कीर्त्तिमत्, विजयिन् ।
Solution:
ମହାରାଜ = ମହାରାଜୀ
ଭବତ୍ = ଭବନ୍ତୀ
ବାଳ = ବାଳା
ବିଜୟିନ୍ = ବିଜୟିନୀ ।
ରାକ୍ଷସ = ରାକ୍ଷସୀ
କୀର୍ତିମତ୍ = କୀର୍ତିମତୀ

ପରୀକ୍ଷା ଉପଯୋଗୀ ଅତିରିକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୨. काष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରୂପଣ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

1. ______ आगतः अस्ति । (विश्वामित्रमहर्षिः, वसिष्ठः, याज्ञवल्क्यः)
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମହର୍ଷି ଆଗତଃ ଅସ୍ତ ।

2. ______ एव अन्तः प्रवेशय । (नुनम्, शीघ्रम्, एकम् )
Solution:
ତଂ ଶୀଘ୍ରମ୍ ଏବଂ ଅନ୍ତଃ ପ୍ରବେଶୟ ।

3. विश्वामित्रेण ______ प्रत्यागच्छति । (विना, अनु, सह)
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରେଣ ସହ ପ୍ରତ୍ୟାଗଚ୍ଛତି ।

4. भवतः ______ ज्ञातुं शक्नोमि किम् ? (यात्राकारणं, अभिप्रायं, आगमनकारणं)
Solution:
ଭବତଃ ଆଗମନକାରଣଂ ଜ୍ଞାନଂ ଶକ୍ଟୋମି କିମ୍ ?

5. परन्तु मया यद् ______ तत् ददामि इति वचनं भवान् ददाति चेत् निश्चयेन वदामि । (ईप्सितं, अपेक्षितं, काङ्क्षितं)
Solution:
ପରନ୍ତୁ ମୟା ଯଦ୍ ଅପେକ୍ଷିତଂ ତତ୍ ଦଦାମି ଇତି-ବଚନଂ ଭବାନ୍ ଦଦାତି ଚେତ୍ ନିଶ୍ଚୟେନ ବଦାମି ।

6. महर्षे ! किमर्थं (संशय:, द्वैधीभाव:, शङ्का)
Solution:
ମହର୍ଷି ! କିମର୍ଥ୍ୟ ସଂଶୟଃ ।

7. भवान् ______ इच्छति वदतु । (किम्, केन, कः)
Solution:
ଭବାନ୍ କିମ୍ ଇଚ୍ଛତି ବଦତୁ ।

8. वयं लोकहितार्थं ______ कुर्मः । ( यज्ञं, होमं, वेदमन्त्रपारायणं)
Solution:
ବୟଂ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞ କୁର୍ମୀ ।

9. ______ यज्ञं कुर्मः । ( देशसेवार्थं, जनकल्याणार्थं, लोकहितार्थं )
Solution:
ବୟଂ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞ କୁନଃ ।

10. परन्तु केचन ______ यज्ञे विघ्नम् उत्पादयन्ति । (पिशाचा:, किन्नराः, राक्षसाः )
Solution:
ପରନ୍ତୁ କେଚନ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି ।

11. परन्तु केचन राक्षसाः यज्ञे ______ उत्पादयन्ति । (विघ्नम्, हर्षम्, प्रीतिम्)
Solution:
ପରନ୍ତ କେଚନ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି ।

12. ______ नाम राक्षसी अस्ति । (सूर्पणखा, ताटका, पूतना)
Solution:
ତାଟକା ନାମ ରାକ୍ଷସୀ ଅସ୍ଥି ।

13. ताटका नाम ______ अस्ति । (पिशाची, राक्षसी, किन्नरी)
Solution:
ତାଟକା ନାମ ରାକ୍ଷସୀ ଅସ୍ତି ।

14. ______ सुबाहुः च ताटकायाः पुत्रौ । ( मारीचः, रावण, हिरण्यकशिपुः )
Solution:
ମାରୀତଃ ସୁବାହୁ ଚ ତାଟକାୟ ପୁତ୍ରୋ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

15. ______ यज्ञवेदिकायां रक्तमांसादिकं क्षिप्त्वा यज्ञं नाशयन्ति । (यज्ञारम्भे, यज्ञसमये, यज्ञसमाप्तिसमये)
Solution:
ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ କ୍ଷିପ୍ତା ଯଜ୍ଞ ନାଶୟତ୍ତି ।

16. राक्षसानां ______ रामः प्रेषणीय: वा । (वाधार्थं, पीड़नार्थं, संहारार्थं )
Solution:
ରାକ୍ଷସାନାଂ ସଂହାରାମିଂ ରାମ ପ୍ରେଷଣୀୟ ବା ।

17. रामः राक्षससंहारं कर्तुं ______ अस्ति राजन् । ( समर्थ:, पारगः, योग्य : )
Solution:
ରାମଃ ରାକ୍ଷସସଂହାରାଂ କର୍ପୁ ସମର୍ଥୀ ଅସ୍ଥି ରାଜନ୍ ।

18. रामः इदानीमपि पञ्चदशवर्षीयः ______ | (वाला:, कुमारः, युवक: )
Solution:
ରାମଃ ଇଦାନୀମପି ପଞ୍ଚଦଶବର୍ଷୀୟ ବାନଃ ।

19. लक्ष्मणस्तु ______ अपि वालः । (कुत:, इतः, ततः)
Solution:
ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ତୁ ଇତଃ ଅପି ବାକଃ ।

20. वहुकालादनन्तरं मया ______ प्राप्ताः । (पुत्राः, कन्या:, सन्ताना: )
Solution:
ବହୁକାଳାଦନନ୍ତରଂ ମୟା ପୁନଃ ପ୍ରାପ୍ତା ।

21. तान् पुत्रान् दूरं प्रेषयितुम् अहं न ______ । (परयामि, समर्थः, शक्नोमि )
Solution:
ତାନ୍ ପୁତ୍ରାନ୍ ଦୂରଂ ପ୍ରେଷୟିତୁମ୍ ଅହଂ ନ ଶକ୍ନୋମି ।

22. मम यज्ञस्य रक्षणं ______ । (कदा, कथम्, केन)
Solution:
ମମ ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ରକ୍ଷଣ କଥମ୍ ?

23. एतावत्पर्यन्तं रामः कदापि ______ बहिरपि न गतवान् । (राजनगरात्, राजभवनात्, राज्यात्)
Solution:
ଏତାବତ୍ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାମଃ କଦାପି ରାଜଭବନାତ୍ ବହିରପି ନ ଗତବାନ୍ ।

24. तयोः वधं कर्तुं ______ एव समर्थः । (भवान्, लक्ष्मण:, श्रीरामः)
Solution:
ତୟୋ ବରଂ କର୍ଡିଂ ଶ୍ରୀରାମ ଏବ ସମର୍ଥ ।

25. सा: ______ अरण्ये कथं सञ्चारं कुर्यात् ? (श्वापदसंकुले, भयप्रदे, घोरे)
Solution:
ଧଃ ଘୋରେ ଅରଣ୍ୟ କଳଂ ସଞ୍ଚାରଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ?

26. परन्तु अहमेव आगच्छामि ______ । (नुनं, किल, अपि)
Solution:
ପରନ୍ତୁ ଅହମେବ ଆଗଚ୍ଛାମି କିଳ ।

27. एतस्य सामर्थ्यम् ______ । (अपरिमितम्, असीमम्, असाधारणम्)
Solution:
ଏତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ ଅପରିମିତମ୍ ।

28. नोचेत्, मह्यं ______ अनुमतिं ददातु । ( पठनाय, गमनाय, मारणाय)
Solution:
ନୋଚେତ୍ ମତ୍ସ୍ୟ ଗମନାୟ ଅନୁମତଂ ଦଦାତୁ ।

29. भवान् सर्वं ______ किल । (कृतवान्, श्रुतवान्, ज्ञातवान् )
Solution:
ଭବାନ୍ ସର୍ବଂ ଶ୍ରୁତବାନ୍ କିଳ ।

30. यदि भवतः अपि ______ एवमेव अस्ति, तर्हि अवश्यं प्रेषयामि । (मतम्, आशयः, अभिप्रायः)
Solution:
ଯଦି ଭବତଃ ଅପି ଆଶୟଃ ଏବମେବ ଅସ୍ତି, ତହିଁ ଅବଶ୍ୟ ପ୍ରେକ୍ଷୟାମି ।

31. विश्वामित्रः शस्त्रशास्त्रयोः ______ । (निपुण:, कुशल:, पारङ्गतः )
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଶସ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରୟୋ ପାରଙ୍ଗତଃ ।

32. इदानीमेव रामं लक्ष्मणं च ______ आनयतु । (कुत्र, अत्र, तत्र)
Solution:
ଇଦାନୀମେବ ରାମଂ ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ ଚ ଅତ୍ର ଆନୟତୁ ।

33. सः अस्माकं सर्वेषामपि ______ । (पूज्य:, मान्य:, परिचितः)
Solution:
ଧଃ ଅସ୍ମାକଂ ସର୍ବେଷାମପି ପୂଜ୍ୟଃ ।

34. एषः विश्वामित्रः ______ पुत्रः । (वसिष्ठस्य, वामदेवस्य, गाधिराजस्य )
Solution:
ଏଷ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଗାଧୁଜସ୍ୟ ପୁନଃ ।

35. एषः ______ गाधिराजस्य पुत्रः । (विश्वामित्र, वसिष्ठः, मनुः )
Solution:
ଏତଃ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଗାଧୁଜସ୍ୟ ପୁନଃ ।

36. सः इदानीं भवतः ______ इच्छति । (कृपाम्, राज्यम्, साहाय्यम्)
Solution:
ଡଃ ଇଦାନୀ ଭବତଃ ସାହାଯ୍ୟମ୍ ଇଚ୍ଛତି ।

37. ______ विनोदार्थम् एवं वदति वा भवान् ? (पित !, तात !, जनक !)
Solution:
ଜନକ ! ବିନୋଦାର୍ଥମ୍ ଏବଂ ବଦତି ବା ଭବାନ୍ ?

38. भवतः पिता यदुक्तावान् तत् ______ एव । (सत्यम्, मिथ्या, पापम्)
Solution:
ଭବତ: ମିତା ଯଦୁକ୍ତବାନ୍ ତତ୍ ସତ୍ୟମ୍ ଏବ ।

39. ते राक्षसाः भवता ______ । ( तारणीया:, हारणीया:, मारणीयाः )
Solution:
ତେ ରାକ୍ଷସା ଭବତା ମାରଣୀୟା ।

40. अहम् अपि ______ । (चतुर:, सज्ज:, वीर:)
Solution:

41. अद्य आरभ्य महर्षिः विश्वामित्रः भवतो ______ । (पूज्य:, मान्य:, गुरु: )
Solution:
ଅଦ୍ୟ ଆରଭ୍ୟ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଭବତୋ ଗୁରୁ ।

42. अद्य आरभ्य महर्षिः ______ भवतो गुरुः । ( वसिष्ठः, विश्वामित्रः, याज्ञवलक्यः)
Solution:
ଅଦ୍ୟ ଆରଭ୍ୟ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଭବତୋ ଗୁରୁ ।

43. अहं मम ______ इव एतौ पश्यामि । (सखायौ, पुत्रौ, स्त्रीयौ)
Solution:
ଅହଂ ମମ ପୁତ୍ରୋ ଇବ ଏତୌ ପଶ୍ୟାମି ।

44. तर्हि वयं साधयामः, पुनः ______ । ( गच्छाम:, चलाम:, मिलामः)
Solution:
ତହିଁ ବରଂ ସାଧୟାମଃ, ପୁନଃ ମିଳାମଃ ।

अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. ‘किं नामधेय : महर्षिः दशरथस्य आस्थानम् आगतः ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର

2. सेवकः केन सह प्रत्यागच्छति ?
Solution:
ବିଶ୍ୟାମିଣ୍ଡେଣ

3. दशरथः किं ज्ञातुम् इच्छति ?
Solution:
ବିଶ୍ୟାମିତ୍ରମ୍ୟ ଅଗମନକାରଣମ୍

4. किमर्थम् ऋषयः यज्ञं कुर्वन्ति ?
Solution:
ଲୋକହିପ୍ୟ ର୍ଥାଗମନକାରଣମ୍

5. के यज्ञे विघ्नम् उत्पादयन्ति ?
Solution:
ରାଯାପା:

6. ताटकायाः पुत्रौ कौ ?
Solution:
ମାରୀଚସୁବାହୁ

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

7. कदा यज्ञवेदिकायां रक्तमांसादिकं क्षित्वा राक्षसा: यज्ञं नाशयन्ति ?
Solution:
ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ

8. राक्षसाः यज्ञवेदिकायां किं निक्षिप्तवन्तः ?
Solution:
ରକ୍ତମାସାଦିକମ୍

9. किं निमित्तं दशरथः विश्वामित्रेण सह रामं प्रेषयेत् ?
Solution:
ରାକ୍ଷସସଂହାରାର୍ଥମ୍

10. केषां संहारार्थं रामः प्रेषणीयः ?
Solution:
ରାକ୍ଷସାନାମ୍

11. राक्षसानां संहारार्थं कः प्रेषणीयः ?
Solution:
ବାଫ

12. रामः इदानीं कियद्वर्षीय: वालः ?
Solution:
ପଞ୍ଚଦଶବର୍ଷୀୟ

13. रामः किं कर्तुं समर्थः अस्ति ?
Solution:
ରାକ୍ଷସସଂହାରମ୍

14. दशरथ: कदा पुत्रं प्राप्तवान् ?
Solution:
ତହୁକାଳାଦିନନ୍ତରପ୍

15. केन सह अहमेव आगच्छमि ?
Solution:
ଚତୁରଲଂବଲେନ

16. तयो: किं कर्तुं श्रीरामः एव समर्थः ?
Solution:
ବଧମ୍

17. रामः कुत्र सञ्चारं न कुर्यात् ?
Solution:
ଘୋରେ ଅରଣ୍ୟ

18. कस्य आगमनं सर्वथा नापेक्षितम् ?
Solution:
ଦଣରଅଶ୍ୟ

19. कस्मिन् कुले विश्वामित्र: जात: ?
Solution:
ଯାନ୍ତିୟକ୍ତଲେ

20. क: स्वप्रयत्नेन एव ब्रह्मर्षिपदं प्राप्तवान् ?
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର:

21. विश्वामित्रः कथं ब्रह्मर्षिपदं प्राप्तवान् ?
Solution:
ସ୍ବପ୍ରଯତ୍ନନ

22. विश्वामित्र: स्वप्रयत्नेन एव किं प्राप्तवान् ?
Solution:
କ୍ତଦ୍ଵଯପଦମ୍ନ

23. कं विश्वामित्रः सदेहं स्वर्गं प्रति प्रेषितवान् ?
Solution:
ତ୍ରିଶଙ୍କୁମହାରାଜମ୍

संक्षेपेण उत्तरं लिखत :

1. दशरथ सकाशात् विश्वामित्रस्य किम् अपेक्षितम् ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଲୋକହିତାର୍ଥ ବନେ ଯଜ୍ଞମ୍ ଅକରୋତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଯଜ୍ଞ ରାକ୍ଷସା ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଅତଃ ସ୍ୱ ରାଜା ଦଶରଥସ୍ୟ ସମୀପମ୍ ଆଗତଃ | ‘ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ କୃତ୍ୱା ଯାଗସ୍ୟ ରକ୍ଷଣଂ କର୍ଡିଂ ରାମଂ ମୟା ସହ ପ୍ରେଷୟତୁ’ ଇତି ଦଶରଥ ସକାଶାତ୍ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ଅପେକ୍ଷିତମ୍ ଆସୀତ୍ ।

2. के राक्षसाः यज्ञे विघ्नम् अकुर्वन् ?
Solution:
ରାକ୍ଷସୀ ତାଟକା ତସ୍ୟା ପୁତ୍ରୈ ମାରୀଚସୁବାହୁ ଚେତି ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଏତେ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ କ୍ଷିପ୍ତା ଯଜ୍ଞ ନାଶୟତ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ଅସ୍ମାନ୍ ପୀଡ଼ୟନ୍ତି ।

3. यज्ञसमाप्तिसमये राक्षसाः किं कुर्वन्ति स्म ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଅରଣ୍ୟ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞ କରୋତି ସ୍ମ । ତସ୍ମିନ୍ ଯଜ୍ଞ ରାକ୍ଷସା ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ ତେ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ କ୍ଷିପ୍ତା ଯଜ୍ଞ ନାଶୟତ୍ତି ସ୍ମ ।

4. रामलक्ष्मणौ वने प्रेषयितुं कथं दशरथः अनिच्छुक: ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ପ୍ରତି ଦଶରଥସ୍ୟ ଉକ୍ତ ଯଥା – ହେ ମହର୍ଷେ ! ରାତଃ ଇଦାନୀମପି ପଞ୍ଚଦଶବର୍ଷୀୟବାଳୀ, ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ତୁ ଇତୋପି ବାଜଃ ଭବତି । ତୌ ରାକ୍ଷସାନାଂ ସଂହାରାମିଂ ନିତରାମ୍ ଅସମର୍ଥେ । ପୁନଃ ବହୁକାଳାଦନନ୍ତରଂ ମୟା ପୁନଃ ପ୍ରାପ୍ତ । ତୌ କଦାପି ରାଜଭବନାତ୍ ବହିରପି ନ ଗତବର୍ଷେ । ଅତଃ ତୌ ବରଂ ପ୍ରେଷୟିତୁମହଂ ନ ଶକ୍ନୋମି ।

5. विश्वामित्रस्य सामर्थ्यविषये वसिष्ठः किमकथयत् ?
Solution:
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟବିଷୟେ କୁଳଗୁରୁ ବସିଷ୍ଠ ଅକଥୟତ୍ ଯତ୍ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ ଅପରିମିତମ୍, ଡଃ ସାଧାରତଃ ନ, ସ୍ଵୟଂ କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳେ ଜାତଃ ଅପି ସ୍ୱପ୍ରଯନ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ଡଃ ତ୍ରିଶଙ୍କୁ ମହାରାଜଂ ସ୍ବଦେହଂ ସ୍ବର୍ଗ ପ୍ରତି ପ୍ରେଷିତବାନ୍ । ଡଃ ମହାତପା ମହାକୋପା ଚ ଆସୀତ୍ । ଯଃ ଶସ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରୟୋ ପାରଙ୍ଗତଃ ଆସୀତ୍ ।

6. रामलक्ष्मणयोः कस्मिन् विषये अपराधाः भवेयुः ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣେ ନେତୁ ଦଶରଣଂ କଥାବାନ୍ । ଦଶରଥ ଏତତ୍ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଚିନ୍ତତଃ ଅଭୂତ୍ । ଅଦ୍ୟପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମମ ପୁତ୍ରୋ ରାଜଭବନାତ୍ ବହିଃ କୁତ୍ରାପି ନ ଗତବର୍ଷେ । ଅତଃ କୃପୟା ତୌ ସଯ ନେତବୈ । ରାମଲକ୍ଷ୍ମଶୌ ଅଦ୍ୟାପି ବାଳେ । ତୟୋ ସମ୍ଭାଷଣେ, ଆଚରଣେ ବା ଅପରାଧା ଭବେୟୁ । ତୌ କୃପୟା କ୍ଷନ୍ତବୈ ।

7. विश्वामित्रः रामं वनगमनस्य किं कारणम् अकथयत् ?
Solution:
ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର କଥବାନ୍ – ବସ୍ତ୍ର ରାମ ! ଭବତଃ ପିତା ଯତ୍ ଉକ୍ତବାନ୍ ତତ୍ ସତ୍ୟମେବ । ଅହଂ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞମେକଂ କୁର୍ବନ୍ ଅସ୍ଥି । ତତ୍ର ତସ୍ମିନ୍ ଯଜ୍ଞ ମାରୀଚାଦୟ ରାକ୍ଷସା ବିଘ୍ନମ୍ ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି । ତେ ରାକ୍ଷସା ଭବତା ମାରଣୀୟା ।

8. दशरथः रामलक्ष्मणौ किम् उक्तवान् ?
Solution:
ଦଶରଥ ରାମଲକ୍ଷୁର୍ଣ ଉକ୍ତବାନ୍ ଯତ୍ – ମହର୍ଷେ ଯଜ୍ଞ ସମାପ୍ୟ ଶୀଘ୍ରମେବ ପ୍ରତ୍ୟାଗମ୍ୟତାମ୍ । ରାମ ! ସାବଧାନଂ ଗଚ୍ଛତୁ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ! ଭବାନ୍ ଅପି । ଅନ୍ତତଃ ତୌ ଏବଂ ପଶ୍ୟନ୍‌ ଦଶରଥ ତିଷ୍ଠତି |

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

दीर्घप्रश्नोत्तरम्

1. दशरथं निकषा विश्वामित्रस्य आगमनकारणं वर्णयत ।
Solution:
ଏକଦା ରାଜା ଦଶରଥୀ ସ୍ବକୀୟେ ଗୃହେ କୁଳୁଗୁରୁବସିଷ୍ଟେନ ସହ ଉପବିଷ୍ଟ । ଅସ୍ମିନ୍ ସମୟେ ସେବତଃ ଆଗତ୍ୟ ମହର୍ଷିବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ଆଗମନବାର୍ଭାମ୍ ଅଶ୍ରାବୟତ୍ । ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍ ରାଜାଦଶରଥ ସ୍ୱସ୍ଥାନାତ୍ ଉତ୍‌ଥାୟ ମହର୍ଷିବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ପ୍ରବେଶାୟ ସେବକମ୍ ଆଦିଷ୍ଟବାନ୍ । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ପ୍ରବେଶାନନ୍ତରଂ ରାଜାଦଶରଥ ତଥ୍ୟ ଆଗମନସ୍ୟ କାରଣଂ ଜ୍ଞାତୁମିୟେଷ । ପରନ୍ତୁ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଯତ୍ ଅପେକ୍ଷିତଂ ତଦେବ ଦଦାମି ଇତି ବଚନଂ ଦଦାତି ଚେତ୍ ଅହଂ ନିଶ୍ଚୟେନ ବଦାମି । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର କଥୟତି – ରାଜନ୍ ! ବୟଂ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞ କୁର୍ମୀ । ପରନ୍ତୁ କେଚନ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି । ତେ ରାକ୍ଷସା ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତି ସମୟ ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ କ୍ଷିପ୍ତା ଯଜ୍ଞ ନାଶୟତ୍ତି । ତଦର୍ଥୀ ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ କୃତ୍ରା ଯାଗସ୍ୟ ରକ୍ଷଣଂ କର୍ଡିଂ ଭବତଃ ପୁତ୍ର ରାମଂ ମୟା ସହ ପ୍ରେଷୟତୁ । ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ ଚ ପ୍ରେଷୟତୁ । ଦଶରଥସ୍ୟ ଗୃହଂ ପ୍ରତି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ଆଗମନକାରଣଂ ଭବତି ।

2. विश्वामित्रस्य चरित्रं चित्रयत ।
Solution:
ଆଲୋଚିତଃ ‘ରାମତପୋବନାଭିଗମନମ୍’ ଏକାଙ୍କିକାୟାମ୍ ଅସ୍ୟ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ଚାରିତ୍ରିକଂ ମହତ୍ତ୍ୱ କୁଳଗୁରୁ ବସିଷ୍ଠସ୍ୟ ମୁଖେ ଉଚ୍ଚାରିତଂ ଭବତି । କୁଳଗୁରୁ ବସିଷ୍ଠ ରାଜାଦଶରଣଂ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ବିଷୟେ କଥୟତି ଯତ୍ – ଏଷ ସ୍ଵଦେହଂ ସ୍ବର୍ଗ ପ୍ରତି ପ୍ରେଷତିବାନ୍ । ଏତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ ଅପରିମିତମ୍ । ଡଃ ଶସ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ର ପାରଙ୍ଗତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମୀ ବୀରଃ ଚ ଆସୀତ୍ । ବନେ ଧର୍ମାଚରଣାର୍ଥୀ ଡଃ ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ଆୟୋଜନଂ କୃତବାନ୍ । ଡଃ ରାମସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଜାନାତି ଏତଦର୍ଡିଂ ତଂ ନେତୁମ୍ ଅଯୋଧ୍ୟା ଦଶରଥସମୀପମ୍ ଆଗତବାନ୍ । ଯଦା ଦଶରଥ ରାମଂ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରେଣ ସାକଂ ପ୍ରେଷିତୁମ୍ ଅସମ୍ମତଃ ଅଭୂତ୍ ତଦା ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରା ଉତ୍‌କ୍ଷିପ୍ତ ଜାତଃ । ତସ୍ୟ କୋପଃ ଆସୀତ୍ । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଅତୀବ ପୁତ୍ରବତ୍ସଳୀ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଶୌ ସ୍ୱପୁତ୍ରୋ ଇବ ଅପଶ୍ୟତ୍ । ଅନେନପ୍ରକାରେଣ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରସ୍ୟ ବିବିଧ ଚାରିତ୍ରିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରକଟିତଃ ଭବତି ।

3. दशरथस्य पुत्रप्रीतिं वर्णयत ।
Solution:
ଇଦାନୀମପି ପଞ୍ଚଦଶବର୍ଷୀୟ ବାଜଃ, ସ କଲଂ ବା ରାକ୍ଷସାନାଂ ସଂହାରଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ? ଲକ୍ଷ୍ମଣୋଽପି ଇତୋସ୍ତୁ ବାନଃ । ମାସ୍ତୁ ଶ୍ରୀମନ୍ ! ବହୁକାଳଦନନ୍ତରଂ ମୟା ପୁତ୍ରା ପ୍ରାପ୍ତ । ତାନ୍ ପୁଟ୍ରାନ୍ ଦୂରଂ ଚତୁରଙ୍ଗସେନା ବଳେନ ଗମିଷ୍ୟାମି ରାକ୍ଷସସଂହାରାର୍ଥମ୍ । ଅତଃ କ୍ଷମ୍ୟତା ରାଜଭବନାତ୍ ବହିଃ ଅପି ନ ଗତବାନ୍ । ସ ଘୋରେ ଅରଣ୍ୟ କଥ୍ୟ ବା ସଞ୍ଚାରଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ? ଦଶରଥ ପୁତ୍ରସ୍ନେହେନ ବିହ୍ଵଳ ପ୍ରେଷୟିତୁମ୍ ଅହଂ ନ ଶକ୍ନୋମି । ଅହମେବ ମହର୍ଷେ ! ଏତାବତ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାତଃ କଦାପି ଆସୀତ୍ । ଅତଃ ସ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରେଣ ସାକଂ ପୁତ୍ରୋ ଗନ୍ତୁ ନେଚ୍ଛତି । ପରନ୍ତୁ ଯଦା କୁଳଗୁରୁ ବସିଷ୍ଠସ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଶୃଣୋତି ତଦା ବିଷଷ୍ଠୀ ଅଭବତ୍ । ଅନନ୍ତରଂ ରାଜା ଦଶରଥ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣେ ଆହୂୟ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ପ୍ରତି ସତ୍କାରଂ କର୍ଡିଂ କଥୟତି । ଅଦ୍ୟ ଆରଭ୍ୟ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଭବତଃ ଗୁରୁ, ତସ୍ୟ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ । ଦଶରଥ ପୁନଃ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର କଥୟତି ଯତ୍ – କୃପୟା ରାମଲକ୍ଷୁର୍ଣ ସଯ ନେତବେ । ଦଶରଥ ପୁତ୍ରବିଚ୍ଛେଦଃ ନେଚ୍ଛତି ଅତଃ କଥୟତି – ମହର୍ଷେ ଯଜ୍ଞ ସମାପ୍ୟ ଶୀଘ୍ରମେବ ପ୍ରତ୍ୟାଗମ୍ୟତାମ୍ । ପୁନଃ କଥୟତି – ରାମ ! ସାବଧାନଂ ଗଚ୍ଛତୁ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ଭବାନ୍ ଅପି । ଅନ୍ତତଃ ଯଦା ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ଚ ବନଂ ପ୍ରତି ଗଛନ୍ତି ତଦା ଦଶରଥ ତଂ ମାର୍ଗମେବ ପଶ୍ୟନ୍ ତିଷ୍ଠତି । ଇଙ ତୁ ରାଜା ଦଶରଥକ୍ୟ ପୁତ୍ରବାତ୍ସଲ୍ୟ ଯଦେବ ଅସ୍ଥିନ୍ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

भावसंप्रसारणं कुरुत

1. राजन् ! वयं लोकहितार्थं यज्ञं कुर्मः ।
Solution:
ବାକ୍ୟାଽୟଂ ‘ରାମତପୋବନାଭିଗମନମ୍’ ବିଷୟାତ୍ ଆନୀତଃ ଅତ୍ର ଉଣ୍ଡିଂ ଇୟଂ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରସ୍ୟ ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରତି ଯଦା ମହର୍ଷିବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାଜାଦଶରଥସ୍ୟ ସମୀପମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା ଦଶରଥ ତଂ ପୃଚ୍ଛତି ଆଗମନସ୍ୟ କାରଣଂ କିମିତି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର କଥୟତି – ରାଜନ୍ ! ବୟଂ ଲୋକହିତାର୍ଥେ ଯଜ୍ଞ କୁର୍ମ । ପ୍ରାଚୀନକାଳେ ସମାଜେ ଶାନ୍ତିସ୍ଥାପନାର୍ଥୀ ଜନାନାଂ କଲ୍ୟାଣାର୍ଥୀ ଚ ଋଷୟ ବନେ ଯଜ୍ଞ କୁର୍ବନ୍ତି ସ୍ମ । ବନେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଯଦା ଯଜ୍ଞ କରୋତି ସ୍ମ ତଦା ରାକ୍ଷସୀ ତାଟକା ତସ୍ୟା ପୁତ୍ରୈ ମାରୀଚ- ସୁବାହୁ ଚ ଯଜ୍ଞ ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଏତଦର୍ଡିଂ ରାକ୍ଷସ ନିଧନାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ରକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ଚ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାମିଂ ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ ଚ ନେତୁମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି । ଅତଃ ଜନକଲ୍ୟାଣାର୍ଥୀ ସର୍ବେ ଯଜ୍ଞ କୁର୍ଯ୍ୟ ।

2. मास्तु श्रीमन् ! वहुकालादनन्तरं मया पुत्राः प्राप्ताः ।
Solution:
ବାଲେପରଫ ପଠିଙ୍ ‘ରାମତପୋବନାତିଗମନମ’ ଗଦ୍ୟଭାଗତ୍ ସଂଗ୍ଦ୍ଵାତ: | ଅତ୍ର ଦଶମଧ୍ୟର ସ୍ନତ୍ରପ୍ରାଡିଂ ସୂଚିତଂ ଭବତି । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ବନେ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଯଜ୍ଞମ୍ ଅକରୋତ୍ । ଯଜ୍ଞ ରାକ୍ଷସା ବିଘ୍ନମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଏତଦ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ରକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ରାମଂ ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ ଚ ନେତୁଃ ଦଶରଥ ସମୀପମ୍ ଆଗତବାନ୍ । ଦଶରତଃ ରାମସ୍ୟ ବନଗମନପ୍ରସଙ୍ଗ ଶ୍ରୁତ୍ବା ବିଚଳିତଃ ସଂଜାତଃ । ରାମଃ ଅଦ୍ୟାପି ରାଜଭବନାତ୍ ବହିଃ ନ ଗତମ୍ । ରାମଃ ପଞ୍ଚଦଶବର୍ଷୀୟ ବାଳୀ, ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ଇତୋଽପି ବାଳମ୍ । ମାସ୍ତୁ ଶ୍ରୀମନ୍ ! ବହୁକାଳାଦନନ୍ତରଂ ମୟା ପୁତ୍ରା ପ୍ରାପ୍ତା । ତାନ୍ ପୁତ୍ରାନ୍ ଦୂରଂ ପ୍ରେଷୟିତୁମ୍ ଅହଂ ନ ଶମି । ତଦ୍‌ବିଷୟେ ଚିନ୍ତାମାସ୍ତୁ । ଅହଂ ଚତୁରଙ୍ଗବଳେନ ସହ ଆଗଚ୍ଛାମି । ରାକ୍ଷସ ସଂହାରଂ କରୋମି ଚ । ଅତ୍ର ରାଜା ଦଶରଥସ୍ୟ ପୁତ୍ରପ୍ରୀତିଃ ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

3. त्रिशङ्कुमहाराजं सदेहं स्वर्गं प्रति प्रेषितवान् एषः ।
Solution:
ବାଲେପରଫ ପଠିଙ୍ ‘ରାମତପୋବନାତିଗମନମ’ ଗଦ୍ୟଭାଗତ୍ ସଂଗ୍ଦ୍ଵାତ: | ଅତ୍ର ଦଶମଧ୍ୟର ମଦପିବିଶ୍ଵାତୃପ୍ୟ ଅସାଧାରଣତା ପ୍ରସଲଂ ବସ୍ତଙ ଭବତି | ଦଶରଥ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ବାମିତ୍ରମୁଖାତ୍ ପୁତ୍ର ଶ୍ରୀରାମସ୍ୟ ବନଗମନପ୍ରସଙ୍ଗ ଶ୍ରୁତ୍ଵା, ତଂ ବନଂ ପ୍ରେଷୟିତଂ ନ ଇଚ୍ଛିତବାନ୍ । ସମୀପେସ୍ଥିତେ କୁଳଗୁରୁ ବସିଷ୍ଟମ୍ ଏତସ୍ୟ ବିଷୟସ୍ୟ ଉପରି ପୃଷ୍ଠବାନ୍ । ବସିତଃ ଅସ୍ମିନ୍ ସମୟେ କଥ୍ତବାନ୍ — ମହାରାଜ ! ଏଷ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ସାଧାରତଃ ନ, ସ୍ୱୟଂ କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳେ ଜାତଃ ଅପି ସ୍ୱପ୍ରଯନୂନ ଏବ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ସ୍ୱଶକ୍ତ ତପପ୍ରଭାବେନ ଚ ଏଷ ମହର୍ଷିବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ତ୍ରିଶଙ୍କୁମହାରାଜଂ ସନ୍ଦେହଂ ସ୍ବର୍ଗ ପ୍ରତି ପ୍ରେଷିତବାନ୍ । ଏତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ ଅପରିମିତମ୍ । ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି ଏତେନ ସହ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣେ ପ୍ରେଷୟତି ତୟୋ ମହାନ୍‌ ଲାଭ ଏବ ଭବତି । ଅନେନ ରୂପେଣ ବସିଷ୍ଠ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରସ୍ୟ ତପସ୍ୱ ପରୀକାଷ୍ଠା ବର୍ଣ୍ଣୟତି ।

4. ” ते राक्षसा: कुत्र सन्ति महर्षे !”
Solution:
ବାଲେପରଫ ପଠିଙ୍ ‘ରାମତପୋବନାତିଗମନମ’ ଗଦ୍ୟଭାଗତ୍ ସଂଗ୍ଦ୍ଵାତ: | ଅତ୍ର ଦଶମଧ୍ୟର ଶୁତ୍ଵା ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ୟ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୀଦୃଶ ଭବତି ତଦେବ ବଣ୍ଡିତମ୍ । ଉକ୍ତବାନ୍ ଯତ୍ – ରାମଂ ବିନା ଅନ୍ୟ ପୁତ୍ରୋ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣେ ନେତୁମ୍ ସ୍ୱପୁତ୍ରାନ୍ ପ୍ରେଷୟିତୁମ୍ ଅନିଚ୍ଛନ୍ ତେଷା ରାକ୍ଷସାନାଂ ମାରଣ ନ ବନେ ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ରକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ରାକ୍ଷସାନାଂ ସଂହାରାମିଂ ଚ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଦଶରଥକ୍ୟ ଆଗତଃ । ଯଦା ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାମ ରାକ୍ଷସସଂହାରର୍ଥୀ ସମର୍ଥ ଇତି ଉକ୍ତବାନ୍ ତଦା ଦଶରଥ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ସ୍ଵୟଂ ଗତଂ କଥୁତବାନ୍ । ପରନ୍ତୁ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଶକ୍ୟମ୍ । ଅତଃ ଏବ ରାମସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ୟ ଚ ସାହାଯ୍ୟ ସଂ ପ୍ରାର୍ଥିତବାନ୍ । ଏତତ୍ ଶୁତ୍ବା ଝଟିତି ମହାକୋପା ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ଉକ୍ତବାନ୍ – ‘‘ତେ ରାକ୍ଷସା କୁତ୍ର ସନ୍ତ ମହର୍ଷେ !’’ ଇତି । ଅତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ୟ ଚଞ୍ଚଳସ୍ୱଭାତଃ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମୁଖାତ୍ ସ୍ୱପରାକ୍ରମବିଷୟଂ ଶ୍ରୁତ୍ଵା ଲକ୍ଷ୍ମଣୀ କୀଦୃଶମ୍ ଉତ୍ତେଜିତମ୍ ଅଭବତ୍ ତଦେବ ଅସ୍ଥିନ୍ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଉଲ୍ଲିଖମ୍ ।

उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत :

1. दशरथः वसिष्ठः च उपविष्टौ स्तः ।
Solution:
ଦଶରଥ ଓ ବସିଷ୍ଠ ବସି ରହିଥିଲେ ।

2. प्रभो ! विश्वामित्रमहर्षिः आगतः अस्ति ।
Solution:
ହେ ପ୍ରଭୁ ! ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଆସିଅଛନ୍ତି ।

3. भवान् किम् इच्छति वदतु, निश्चयेन ददामि ।
Solution:
ଆପଣ କ’ଣ ଚାହାନ୍ତି କୁହନ୍ତୁ, ନିଶ୍ଚୟ ଦେବି ।

4. वयं लोकहितार्थं यज्ञं कुर्मः ।
Solution:
ଆମ୍ଭେମାନେ ଲୋକକଲ୍ୟାଣ ନିମନ୍ତେ ଯଜ୍ଞ କରୁଅଛୁ ।

5. परन्तु केचन राक्षसाः यज्ञे विघ्नम् उत्पादयन्ति ।
Solution:
କିନ୍ତୁ କେତେକ ରାକ୍ଷସ ଯଜ୍ଞରେ ଅନିଷ୍ଟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛନ୍ତି ।

6. यज्ञसमाप्तिसमये यज्ञवेदिकायां रक्तमांसादिकं क्षिप्त्वा यज्ञं नाशयन्ति ।
Solution:
ପ୍ରକସମାପ୍ତି ସମ୍ପୟରେ ଯଅବେଦାରେ ରକୃମାଂସାଦି ପକାଇ ସଙ୍କୁ ନପ କରିଦେଉଛନ୍ତି |

7. तदर्थं, राक्षससंहारं कृत्वा यागस्य रक्षणं कर्तुं भवतः पुत्रं रामं मया सह प्रेषयतु ।
Solution:
ସେଥ‌ିପାଇଁ, ରାକ୍ଷସ ସଂହାର କରି ଯଜ୍ଞ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଆପଣଙ୍କର ପୁତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ମୋ ସହିତ ପଠାନ୍ତୁ ।

8. महर्षे ! रामः इदानीमपि पञ्चदशवर्षीयः वालः ।
Solution:
ହେ ମହର୍ଷି ! ରାମ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ଯ ପନ୍ଦରବର୍ଷର ବାଳକ ।

9. सः कथं वा राक्षसानां संहारं कुर्यात् ?
Solution:
ସେ କିପରି ବା ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କର ସଂହାର କରିପାରିବ ?

10. तान् पुत्रान् दूरं प्रेषयितुम् अहं न शक्नोमि ।
Solution:
ସେହି ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦୂରକୁ ପଠାଇବାକୁ ମୁଁ ସମର୍ଥ ହେଉନାହିଁ ।

11. महाराज ! मारीचसुवाहु साधारणौ इति मा चिन्तयतु ।
Solution:
ମହାରାଜ ! ମାରୀଚ ଓ ସୁବାହୁ ସାଧାରଣ ବୋଲି ଭାବ ନାହିଁ ।

12. एतावत्पर्यन्तं रामः कदापि राजभवनात् वहिरपि न गतवान् ।
Solution:
ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାମ କେବେହେଲେ ରାଜଭବନରୁ ବାହାରକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଇନାହିଁ ।

13. तर्हि भवान् रामं प्रेषयितुं न इच्छति ।
Solution:
ତାହାହେଲେ ଆପଣ ରାମଙ୍କୁ ପଠାଇବାକୁ ଚାହୁଁନାହାନ୍ତି ।

14. नोचेत् मह्यं गमनाय अनुमतिं ददातु ।
Solution:
ନୋହିଲେ ମୋତେ ଯିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତୁ ।

15. महाराज ! एषः विश्वामित्रः साधारणः न, स्वयं क्षत्रियकुले जातः ।
Solution:
ହେ ମହାରାଜ ! ଏହି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ସାଧାରଣ ନୁହନ୍ତି, ନିଜେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ବଂଶରେ ଜନ୍ମିତ ।

16. एतेन सह रामलक्ष्मणौ प्रेषयति चेत् तयोः महान् लाभः एव भवति ।
Solution:
ଏହାଙ୍କ ସହ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ପଠାଇବେ ଯଦି ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ବଡ଼ ଲାଭ ହିଁ ହେବ ।

17. तेन रामलक्ष्मणौ अपि शस्त्रशास्त्राणाम् उपेदशं प्राप्तुम् अर्हतः ।
Solution:
ତାଙ୍କଦ୍ବାରା ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମଧ୍ଯ ଶସ୍ତ୍ର ଓ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କର ଉପଦେଶ ପାଇବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।

18. यदि भवतः अपि आशय: एवमेव अस्ति, तर्हि अवश्यं प्रेषयामि ।
Solution:
ଯଦି ଆପଣଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏହିପରି ହିଁ ଅଛି, ତେବେ ନିଶ୍ଚୟ ପଠାଇବି ।

19. इदानीमेव रामं लक्ष्मणं च अत्र आनयतु ।
Solution:
ବର୍ତ୍ତମାନ ହିଁ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଆଣନ୍ତୁ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

20. सः अस्माकं सर्वेषामपि पूज्यः ।
Solution:
ସେ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କର ମଧ୍ୟ ପୂଜନୀୟ ।

21. वत्स श्रीराम ! एषः विश्वामित्रः गाधिराजस्य पुत्रः ।
Solution:
ପୁତ୍ର ଶ୍ରୀରାମ ! ଏହି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଗାଧୁରାଜାଙ୍କ ପୁତ୍ର ।

22. सः इदानीं भवतः साहाय्यम् इच्छति ।
Solution:
ସେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆପଣଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟ ଚାହାନ୍ତି ।

23. जनक ! विनोदार्थम् एवं वदति वा भवान् ?
Solution:
ପିତା ! ଆପଣ ମଜାରେ ଏହିପରି କହୁଛନ୍ତି କି ?

24. भवतः पिता यदुक्तवान् तत् सत्यमेव राम !
Solution:
ହେ ରାମ ! ଆପଣଙ୍କ ପିତା ଯାହା କହିଲେ ତାହାହିଁ ସତ୍ୟ ।

25. भवन्तं विना अन्यैः तेषां मारणं न शक्यम् ।
Solution:
ଆପଣଙ୍କ ବିନା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କର ବିନାଶ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

26. अद्यपर्यन्तं मम पुत्रौ राजभवनात् वहिः कुत्रापि न गतवन्तौ ।
Solution:
ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋର ଦୁଇପୁଅ ରାଜଭବନର ବାହାରକୁ କେଉଁଠାକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଇନାହାନ୍ତି ।

27. महर्षेः यज्ञं समाप्य शीघ्रमेव प्रत्यागम्यताम् ।
Solution:
ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯଜ୍ଞ ଶେଷକରି ଶୀଘ୍ର ହିଁ ଫେରିଆସ ।

रामतपोवनाभिगमनम्

ଲେଖକପରିଚୟ – ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତ ଲେଖକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟତମ ସଫଳ ସ୍ରଷ୍ଟା ଡାଃ ଏଚ୍.ଆର୍. ବିଶ୍ଵାସ । ୦୧.୦୩.୧୯୫୯ ମସିହା । ସେ ସମ୍ଭାଷଣ ସନ୍ଦେଶର ଉପଦେଷ୍ଟା । ତାଙ୍କଦ୍ଵାରା ଏଗାରଟି ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଣୀତ । ସେ ପ୍ରତାପନାରାୟଣ ମିଶ୍ର ସ୍ମୃତି ଯୁବ ସାହିତ୍ୟକାର ସମ୍ମାନ, ଶୃଙ୍ଗେରୀପୀଠ ସଂସ୍କୃତବର୍ଷାଚରଣ ସମିତି ସମ୍ମାନଦ୍ଵାରା ସମ୍ମାନିତ । ତାଙ୍କର ରଚନାରୁ ‘ରାମତପୋବନାଭିଗମନମ୍’ ଏକାଙ୍କିକା ସଂଗୃହୀତ ।

ପରମପାବନ ଚରିତକୁ ଆଶ୍ରାକରି ରଚିତ ହୋଇଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ପାଠକରିବାଦ୍ଵାରା ‘ରାମାଦିବତ୍ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତବ୍ୟ ନ ରାବଣାଦିବତ୍ — ଏହି ଉପଦେଶ ମିଳେ । ଏହାର ମହାନତା ବିଷୟରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ-
“ ଯାବତ୍ ସ୍ୱାସ୍ୟନ୍ତ ଗିରୟଃ ସରିତଶ୍ଚ ମହୀତଳେ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସଂସାରରେ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପର୍ବତମାନେ ଥିବେ, ନଦୀମାନେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବେ ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାମାୟଣ କଥା ଫସାରରେ ପ୍ରତରିତ ହେଉଥ୍ବ ।

ପ୍ରସ୍ତୁତ ‘ ରାମତପୋବନାଭିଗମନମ୍’ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଏକାଙ୍କିକା ରୂପରେ ଏଠାରେ ସମୁପସ୍ଥାପିତ । ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଅସ୍ତ୍ର ଶିକ୍ଷା କୁଳଗୁରୁ ବଶିଷ୍ଠଙ୍କ ଉପଦେଶ ଓ ଦଶରଥଙ୍କ ଅନୁମତିରେ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ରାକ୍ଷସ ନିଧନ ନିମନ୍ତେ ବନକୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରି ଥାଛନ୍ତି |

ସାରକଥା – ଅଭିବାଦନ କରି କୁଶଳପୁଛା କରିଛନ୍ତି | ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଆଶୀର୍ବାଦ ଦେଇ ସକୁଶଳତା ବର୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଏହାପରେ ରାଜା କରୁଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଯଜ୍ଞ ରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ନେବାପାଇଁ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ରାଜା ଦଶରଥଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି | ବହୁକାଳ ପରେ ପୁତ୍ରସନ୍ତାନ ପାଇଥିବାରୁ କିପରି ବା ସେମାନଙ୍କୁ ବଣକୁ ପଠାଇବି ? ହେ ମହାକୋପା ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର, ଆପଣ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ ନାହିଁ । ଏ କାର୍ଯ୍ୟ ମୁଁ ମୋର ଚତୁରଙ୍ଗ ସେନା ସହିତ କରିପାରିବି | ମୋତେ କ୍ଷମା କରନ୍ତୁ, ମହର୍ଷି । ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାମ ରାଜଭବନର ବାହାରକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଇନାହିଁ । ଘୋର ବନ ମଧ୍ୟରେ କିପରି ବା ଭ୍ରମଣ କରିବ ? ଏହିପରି କହି ମହାରାଜା ଦଶରଥ ଅତୀବ ଚିନ୍ତିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର କିନ୍ତୁ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ବନକୁ ନେବାକୁ ଜିଦ୍ ଧରିଲେ । କାରଣ ରାମ ହୁଁ କେବଳ ବଣର ଅଶ୍ମରମାନନ୍ ନିଧନ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ କ୍ରେନ୍ଦ |

ଏହାପରେ କୁଳଗୁରୁ ବଶିଷ୍ଠ ଚିନ୍ତିତମନା ମହାରାଜା ଦଶରଥଙ୍କୁ ଆଶ୍ଵାସନାର ବାଣୀ ଶୁଣାଇଲେ । ମହାରାଜ! ଏ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଯେ କେହି ସାଧାରଣ ନୁହଁନ୍ତି । ସ୍ଵୟଂ କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳରେ ଜାତ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵକୀୟ ପ୍ରଯତ୍ନ ବଳରେ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି ପଦ ପ୍ରାପ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ସେ ତ୍ରିଶଙ୍କୁଙ୍କୁ ସ୍ବଦେହରେ ସ୍ଵର୍ଗକୁ ପ୍ରେରିତ କରିଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଏହାଙ୍କ ସହିତ ଯଦି ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ପଠାଯାଏ ତେବେ ମହତ୍ ଲାଭ ହେବ । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଶସ୍ତ୍ର ଓ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ପାରଙ୍ଗତ । ତେଣୁ ସେ ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଉଚିତ ଶିକ୍ଷା ଦେଇପାରିବେ । ରାଜା ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପିତାଙ୍କ ଆଦେଶକ୍ରମେ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ପ୍ରଥମେ ପିତା ଓ ତାପରେ କୁଳଗୁରୁଙ୍କୁ ଅଭିବାଦନ କଲେ । ପିତା, ଦଶରଥ ନିକଟରେ ଥିବା ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରଙ୍କୁ ଚିହ୍ନାଇ ଦେବାରୁ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଅଭିବାଦନ କଲେ । ପିତାଙ୍କ ଅନୁମତି ଯାଚନା କଲେ ।

ରାଜା ଦଶରଥ ପୁତ୍ର ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଆଦେଶ କଲେ ଯେ ଆଜିଠୁ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ତୁମର ଗୁରୁ । ଏଣୁ ତୁମେ ତାଙ୍କର ଆଦେଶ ପାଳନ କର । ତେଣୁ ସଯତ୍ନ ସେମାନଙ୍କୁ ନିଅ । ଏମାନେ ଛୋଟ, ସେମାନଙ୍କର କଥାବାର୍ତ୍ତା, ଆଚରଣ ବ୍ୟବହାରରେ ଅପରାଧ ବା ଭୁଲ ଶୁଣାଇ ଶେଷରେ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ବନ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଅଛନ୍ତି । ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରଙ୍କର ତପୋନିଷ୍ଠତା ତଥା ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ପରାକ୍ରମ ତଥା ଶକ୍ତିର ସୂଚନା ମିଳୁଛି । ସର୍ବୋତଭାବେ ରାମାୟଣର ରମଣୀୟତା ଏଥ‌ିରୁ ପ୍ରତୀତ ହେଉଅଛି ।

TEXT – 1

ଦଣରଅନ୍ୟ ………………………………………………………………………… ସର୍ବଂ କୁଶଳମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆସ୍ଥାନମ୍ = ସିଂହାସନ । ଗୃହ (ରାଜପ୍ରାସାଦ) । ପ୍ରବିଶତି = ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ଉଦ୍ଧାୟ = ଉଠି । ଅନ୍ତଃ = ଭିତରକୁ । ଅଭ୍ୟନ୍ତରକୁ । ଅଭିବାଦୟ = ପ୍ରଣାମ କରୁଛି । ଅଳଙ୍କରୋତୁ = ଉପବେଶନ କର / ବସ । କୁଶଙ୍ଖ = ମଙ୍ଗଳ ବା କଲ୍ୟାଣ ।
ଅନ୍ତବାଦ – (ଦଶରଥଙ୍କର ନିବାସ । ଦଶରଥ ଓ ବଶିଷ୍ଠ ବସିଥିଲେ । ସେବକ ପ୍ରବେଶ କରିଛି ।)
ଯୋତକ – (ପ୍ରବେଶ କରି) ମହାରାଜାଙ୍କର ଜୟ ହେଉ, ପ୍ରଭୁ! ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ମହର୍ଷି ଆସିଅଛନ୍ତି ।
ଦଶରଥ – (ଉଠିପଡ଼ି) କିଏ… ? ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ? ତାଙ୍କୁ ଅତି ଶୀଘ୍ର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଅ ।
ଯାହା ମହାରାଜାଙ୍କର ଆଜ୍ଞା । (ଯାଇଛି – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ପୁଣି ଆସିଛି ।)
ଦଣରଥ – ହେ ମହର୍ଷି ! ଅଭିବାଦନ କରୁଛି । (ପ୍ରଣାମ କରୁଛି)
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ମହାରାଜ୍ ! ବିଜୟୀ ହୁଅ ।
ଦଣରଥ – ଏହି ଆସନକୁ ଶୋଭିତ କରନ୍ତୁ (ବସନ୍ତୁ) ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ତାହାହିଁ ହେଉ । (ବସିଛନ୍ତି)
ଦଶରଥ – ପୂଜ୍ୟ ! କ’ଣ ସବୁ ମଙ୍ଗଳ ତ ?
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ହଁ ମହାରାଜ! ସବୁ ମଙ୍ଗଳ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶୀଘ୍ରମ୍ + ଏବ । ଯଥାଜ୍ଞାପୟତି = ଯଥା + ଆଜ୍ଞାପୟତି । ପ୍ରତ୍ୟାଗଚ୍ଛତି = ପ୍ରତି + = ଆଗଚ୍ଛତି । ଏତଦାସନମ୍ = ଏତତ୍ + ଆସନମ୍ । ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ । ମହର୍ଷି = ମହା + ଋଷି।

ସମାସ – ମହାରାଜଃ = ମହାନ୍ ରାଜା (କର୍ମଧାରୟ) । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମହର୍ଷି = ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ନାମା ମହର୍ଷି ( ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର = ବିଶ୍ଵ ମିତ୍ର ଯସ୍ୟ ଡଃ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ଦଶରଥକ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରଭୋ! = `ସଂବୋଧନେ ୧ମା । ତଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମହର୍ଷେ ! = ସଂବୋଧନେ ୧ମା । ମହାରାଜ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ପୂଜ୍ୟ ! = ସଂବୋଧନେ ୧ମା । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରେଣ = ସହ ଯୋଗେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆସ୍ଥାନମ୍ = ଆ + ସ୍ଥା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ପ୍ରବିଶ୍ୟ = ପ୍ର + ବିଶ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ଆଗତଃ = ଆ + ଗମ୍ + କ୍ | ଉହାୟ = ଉତ୍ + ସ୍ପା + ଲ୍ୟୁପ୍ ।

TEXT – 2

ଦଣରଥଃ – ଭବତଃ ଆଗମନକାରଫ ……………………………………………………………………… ଅହୋ ଦୁରାତ୍ମାନଃ !

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭବତଃ = ଆପଣଙ୍କର । ଜ୍ଞାତୁ = ଜାଣିବାକୁ । ଶକ୍ଟୋମି = ସମର୍ଥ । ଅପେକ୍ଷିତଂ = ଅପେକ୍ଷା କରିଛି । ସଂଶୟଃ = ସଂଦେହ । ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ଲୋକମାନଙ୍କର ହିତ ନିମନ୍ତେ । ବିଘ୍ନମ୍ = ଅନିଷ୍ଟ । ଉତ୍ପାଦୟନ୍ତି କରୁଛନ୍ତି । ପୀଡ଼ୟନ୍ତି = କଷ୍ଟ ଦେଉଛନ୍ତି । କ୍ଷିପ୍ତା = ପକାଇ । ନାଶୟନ୍ତ = ନଷ୍ଟ କରୁଛନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ଦଶରଥ – ଆପଣଙ୍କର ଆସିବାର କାରଣ ଜାଣିପାରେ କି ?

ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – କହୁଛି । କିନ୍ତୁ, ମୁଁ ଯାହା ଅପେକ୍ଷା କରୁଛି ତାହା ଦେଉଛି ବୋଲି ବଚନ ଯଦି ଆପଣ କୁହନ୍ତି ତେବେ ନିଶ୍ଚୟ କହିବି ।
ହେ ମହର୍ଷି ! କ’ଣ ପାଇଁ ସଂଦେହ ! ଆପଣ କ’ଣ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି କୁହନ୍ତୁ, ନିଶ୍ଚୟ ଦେବି ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ହେ ରାଜନ୍! ଆମେ ଲୋକକଲ୍ୟାଣ ନିମନ୍ତେ ଯଜ୍ଞ କରୁଛୁ । କିନ୍ତୁ କେତେକ ରାକ୍ଷସ ଯଜ୍ଞରେ ଅନିଷ୍ଟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଛନ୍ତି |
ଦଣରଥ – ସେ ରାକ୍ଷସମାନେ କିଏ ?
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ତାଡ଼କା ନାମକ ରାକ୍ଷସୀ ଅଛି । ମାରୀଚ ଓ ସୁବାହୁ ତା’ର ପୁତ୍ର । ଏମାନେ ଆମ୍ଭଙ୍କୁ କଷ୍ଟ ଦେଉଛନ୍ତି |
ଦଣରଥ – ସେମାନେ କ’ଣ କରୁଛନ୍ତି ?
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ଯଜ୍ଞ ଶେଷକାଳରେ ଯଜ୍ଞବେଦିରେ ରକ୍ତମାଂସାଦି ପକାଇ ଯଜ୍ଞକୁ ନଷ୍ଟ କରୁଛନ୍ତି |
ଦଣରଥ – ଆହେ ଦୁରାମ୍! ବା ପାମାତ୍ମା !

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନିଶମେନ = ନିଃ + ଚୟନ ! କିମର୍ଥୀ = କିମ୍ + ଅର୍ଥମ୍ । ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ + ଆଦିକମ୍ । ଦୁରାତ୍ମାନଃ = ଦୁଃ + ଆତ୍ମାନଃ !

ସମାସ – ଆଗମନକାରଣଂ = ଆଗମନସ୍ୟ କାରଣମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଲୋକହିତାର୍ଥ = ଲୋକେଭ୍ୟ ହିତଂ ତସ୍ମି ଇଦମ୍ (୪ର୍ଥୀ ତତ୍), ଲୋକାନଂ ହିତଂ ତସ୍ମି (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ସୁବାହୁ = ସୁଶ୍ରୁ ବାହିଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ)। ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ = ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ସମାପ୍ତି, ତଥ୍ୟ ସମୟ, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ = ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ବେଦିକା, ତସ୍ୟାମ୍ (୬୩ ତତ୍) । ରକ୍ତମାଂସାଦିକଂ = ରକ୍ତ ଚ ମାଂସଂ ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତୟୋ ଆଦିକମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । କିମର୍ଥ୍ୟ = କହ୍ନେ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ମୟା = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଭବାନ୍ କଉଁରି ୧ ମା । ମହର୍ଷେ !, ସଂଶୟଃ !, ରାଜନ୍!, ଦୁରାମୁନଃ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ ମା । ଯଜ୍ଞ, ବିଘ୍ନ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଯଜ୍ଞ = ୭ମୀ । ତସ୍ୟା = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ତେ, ଏତେ = କଉଁରି ୧ ମା । ଯଜ୍ଞସମାପ୍ତିସମୟେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଯଜ୍ଞବେଦିକାୟାଂ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାଙ୍ଗ = ଜ୍ଞା + ତୁମୁନ୍ । ବଚନଂ = ବଚ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । କ୍ଷିପ୍ତା = କ୍ଷିପ୍ + ସ୍କାଚ୍ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

TEXT – 3

ବିଶାମିତ୍ର – ତଦଅଂ, ରାଯସସଂହାର ……………………….. ଶକେମି | ଅନ୍ୟଚ୍ଚ …………..

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତଦର୍ଡିଂ = ସେଥ‌ିପାଇଁ । ଯୋଗସ୍ୟ ମାରିବା ପାଇଁ । ଇଦାନୀମପି = ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ । ପ୍ରେଷୟତୁ = ପଠାନ୍ତୁ । ସଂହାରାମିଂ = ଶିଶୁ । ଇତୋଽପି = ଏହାଠାରୁ ମଧ୍ୟ। ଦୂରଂ = ସଂହାର ନିମନ୍ତେ  = ଦୂରକୁ । ଶକ୍ଟୋମି ଅନୁବାଦ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ସେଥପାଇଁ, ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରି ଯଜ୍ଞରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଆପଣଙ୍କର ପୁତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ମୋ ସହିତ ପଠାନ୍ତୁ ।

ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ହଁ, ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ପଠାନ୍ତୁ ।

ଦଶରଥ – ମହର୍ଷି ! ରାମ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ଯ ପନ୍ଦର (୧୫) ବର୍ଷର ବାଳକ । ସେ କିପରି ବା ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରିବ ? ଲକ୍ଷ୍ମଣ କିନ୍ତୁ, ଏହାଠାରୁ ମଧ୍ଯ ସାନ ।

ବିଣାମିତ୍ର – ରାମ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ସକ୍ଷମ, ହେ ରାଜନ୍! ତାକୁ ହିଁ ପଠାନ୍ତୁ ।

ଦଶରଥ – ଶ୍ରୀମନ୍! ଏପରି ନ ହେଉ, ବହୁସମୟ ପରେ ମୁଁ ପୁତ୍ର ପାଇଲି । ସେ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦୂରକୁ ପଠାଇବାକୁ ମୁଁ ସମର୍ଥ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟତ୍ର…

ବ୍ୟାକରଣ
ସଦ୍ଧିବିଛେଦ – ତତ୍ + ଅର୍ଥମ୍ । ଇଦାନୀମପି = ଇଦାନୀମ୍ + ଅପି । ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ତୁ = ଲକ୍ଷ୍ମତଃ + ତୁ । ଇତୋଽପି = ଇତଃ + ଅପି । ତମେବ = ତମ୍ + ଏବ । ମାସ୍ତୁ = ମା + ଅସ୍ତୁ । ବହୁକାଳାଦନନ୍ତରଂ = ବହୁକାଳାତ୍ + ଅନନ୍ତରମ୍ । ଅନ୍ୟଚ୍ଚ = ଅନ୍ୟତ୍ + ଚ ।

ସମାସ – ତଦର୍ଡିଂ = ତନ୍ମେ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ = ରାକ୍ଷସାନାଂ ସଂହାର ତମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । = ସଂହାରାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) ।

ସକାରଣବିଭକୃ – ରାଯସସଦ୍ଵାର = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଯାଗସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ ମା. । ରାକ୍ଷସାନାଂ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ୮ ରାମିଂ, ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଶଃ = କଉଁରି ୧ ମା = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବହୁକାଳାତ୍ = ଅନନ୍ତରଂ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ମୟା = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ତାନ୍, ପୁତ୍ରାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

କୃତ୍ରା = କୃ + କ୍ରାଚ୍ । ରକ୍ଷଣ = ରକ୍ଷ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । କର୍ଡିଂ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ପ୍ରେଷଣୀୟ = ପ୍ରେଷ୍ + ଅନୀୟର୍ । ପ୍ରାପ୍ତା = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ (ବହୁବଚନେ) । ପ୍ରେଷୟିତୁମ୍ = ପ୍ରେଗ୍ + ଣିଚ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

TEXT – 4

ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର – (ସକୋପମ୍) ତହିଁ ……………………………………………………………. (ଚିନ୍ତୟତି) ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସକୋପମ୍ = କ୍ରୋଧର ସହିତ । ତହିଁ = ତେବେ । କଥମ୍ = କିପରି । ଚତୁରଙ୍ଗବଳେନ = ଚତୁରଙ୍ଗସେନା ସହିତ (ରଥାରୋହୀ, ଅଶ୍ଵାରୋହୀ, ଗଜାରୋହୀ ଓ ପଦାତିକ ସୈନ୍ୟ) । ବିହସ୍ୟ ହସିକରି । ବରଂ କର୍ଡିଂ = ମାରିବାକୁ । କ୍ଷମ୍ୟତାଂ = କ୍ଷମା କରନ୍ତୁ । କଦାପି = କେବେ ମଧ୍ୟ । ସଞ୍ଚାରଂ = ଭ୍ରମଣ । କିଳ = ନିଶ୍ଚୟ | ଶକ୍ୟ = ସମ୍ଭବ | ସମର୍ଥ । ଯିବାନିମନ୍ତେ । ଦଦାତୁ = ଦିଅନ୍ତୁ ।

ଅନୁବାଦ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – (କ୍ରୋଧର ସହିତ) ତେବେ ହେ ରାଜା ! ମୋ ଯଜ୍ଞର ରକ୍ଷା କିପରି (ହେବ) ?
ଦଶରଥ – ସେ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା ନହେଉ । ଚତୁରଙ୍ଗ ସେନା ସହିତ ମୁଁ ହିଁ ଆସୁଅଛି । ରାକ୍ଷସସଂହାର କରିବି ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – (ହସିକରି) ମହାରାଜ! ମାରୀଚ ଓ ସୁବାହୁଙ୍କୁ ସାଧାରଣ ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତୁ ନାହିଁ | ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ବଧ କରିବାକୁ ଶ୍ରୀରାମ ହିଁ ସମର୍ଥ । ତାଙ୍କୁ ହିଁ ପ୍ରେରଣ କରନ୍ତୁ ।
ଦଣରଥ – କ୍ଷମା କରନ୍ତୁ ମହର୍ଷି ! ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାମ କେବେ ମଧ୍ୟ ରାଜଭବନ ବାହାରକୁ ଯାଇନାହିଁ । ସେ ଘୋର ବନ ମଧ୍ୟରେ କିପରି ବା ଭ୍ରମଣ କରିବ । ନାହିଁ ମହର୍ଷି ! ନାହିଁ… ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ତେବେ ଆପଣ ରାମକୁ ପଠାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁନାହାଁନ୍ତି … ।
ଦଶରଥ – କିନ୍ତୁ ମୁଁ ନିଶ୍ଚୟ ଆସୁଅଛି… ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ଅପେକ୍ଷାନାହିଁ । ଆପଣଙ୍କର ଆଗମନ ସର୍ବଥା ଅପେକ୍ଷାରହିତ (ଅନାବଶ୍ୟକ) । ଯଦି ସମ୍ଭବ (ସମର୍ଥ) ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣକୁ ପଠାନ୍ତୁ । ନୋହିଲେ ମୋତେ ଯିବା ପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତୁ ।
ଦଶରଥ – (ମନେମନେ) ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ୍ କ’ଣ କରିବି… ? ( ଚିନ୍ତାକଲେ)

ଢ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଦିବିଛେଦ – ଅହମେବ = ଅହମ୍ + ଏବ । ତମେବ = ତମ୍ + ଏବ । ଏତାବତ୍ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ = ଏତାବତ୍ + ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତମ | କହିପ = କଦା + ଅପି | ବିଦ୍ରି: + ଆପି | ସଆଁରଂ = ସମ୍ + ଚାରମ୍ବ | ମାତ୍ମ = ମା + ଥପୁ | ସମ୍ + ଚାରମ୍ । ମାସ୍ଟ୍ରି = ମା + ଅସ୍ତୁ ।

ସମାସ – ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତମ୍ । କଦାପି = କଦା + ଅପି । ବହିରପି ବହିଃ + ଅପି । ସଞ୍ଚାରଂ ନାପେକ୍ଷିତମ୍ = ନ + ଅପେକ୍ଷିତମ୍ । ଚତୁରଙ୍ଗବଳେନ = ଚତୁଃ + ଅଙ୍ଗବଳେନ । ସକୋପମା = କୋପେନ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ (ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଚତୁରଙ୍ଗବଳେନ ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ ରାକ୍ଷସସ୍ୟ ସଂହାରମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ମହାରାଜା = ମହାନ୍ ରାଜା (ସଂବୋଧନ) ( କର୍ମଧାରୟ) । ମାରୀଚସୁବାହୁ = ମାରୀଚଣ୍ଟ ସୁବାହୁଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ରାଜଭବନାତ୍ = ରାଜ୍ଞ ଭବନଂ, ତସ୍ମାତ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରାଜନ୍ !, ମହର୍ଷେ !, ମହାରାଜ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ ମା । ମମ, ଯଜ୍ଞସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଚତୁରଙ୍ଗବଳେନ = ‘ସହ’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ରାକ୍ଷସସଂହାରଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ । ତ ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ରାଜଭବନାତ୍ = ବହିଃ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ଘୋରେ, ଅରଣ୍ୟ = ଅଧ‌ିକରଣେ ୭ମୀ । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମତ୍ସ୍ୟ = ସଂପ୍ରଦାନେ ୪ର୍ଥୀ । ଗମନାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରକ୍ଷଣଂ = ରକ୍ଷ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ | କର୍ତ୍ତୁ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ଗତବାନ୍ = ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ । ସଞ୍ଚାରଂ + ଚର୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଆଗମନଂ = ଆ + ଗମ୍ନ + ଲୁଧର୍ ।

TEXT – 5

ବସିଷ୍ଠ – ଦଶରଥ ! ……………………………………………………………………… ପ୍ତାପ୍ରୁମ୍ନ ଅହତ: ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶ୍ରୁତବାନ୍ = ଶୁଣିଲେ । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ । ଏବ = ସମ୍ ପ୍ରାସ୍ତୁମ୍ ଅର୍ହତଃ ।
ହିଁ । ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ = ପାଇଥିଲେ । ସନ୍ଦେହଂ = ଦେହ ସହିତ । ପ୍ରେଷିତବାନ୍ = ପଠାଇଥିଲେ । ଅପରିମିତମ୍ = ଅକଳନୀୟା ଅମାପ । ଚେତ୍ = ଯଦି । ଅଭିପ୍ରାୟ କୁଶଳୀ / ଦକ୍ଷ । ପ୍ରାପ୍ତମ୍ = ପାଇବାକୁ । ଅର୍ହତଃ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଯତଃ = ଯୋଗ୍ୟ ।

ଦଶରଥ – ବସିଷ୍ଠ ମହର୍ଷେ ! ଆପଣ ନିଶ୍ଚୟ ସବୁ ଶୁଣିଲେଣି । ବର୍ତ୍ତମାନ କ’ଣ କରିବା… ?

ର୍ବସିପ – ମହାରାଜ ! ଏହି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ସାଧାରଣ ନୁହଁନ୍ତି, ନିଜେ କ୍ଷତ୍ରିୟବଂଶରେ ଜନ୍ମ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରଯତ୍ନ ବଳରେ ହିଁ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି ପଦକୁ ପାଇଥିଲେ । ମହାରାଜା ତ୍ରିଶଙ୍କୁଙ୍କୁ ସଶରୀରେ ଏ (ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର) ସ୍ଵର୍ଗକୁ ପଠାଇଥିଲେ । ଏହାଙ୍କର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅକଳନୀୟ ବା ଅସୀମ ।’ ଏହାଙ୍କ ସହିତ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଯଦି ପଠାଇବେ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲାଭ ହିଁ ହେବ ।

ବସିଷ୍ଠ – ହଁ, ଯେହେତୁ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଶସ୍ତ୍ର ଓ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିପୁଣ । ତାଙ୍କଦ୍ବାରା ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମଧ୍ଯ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ରର ଉପଦେଶ ପାଇବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ । ଶସ୍ତାସ୍ତ୍ରଣାମ୍ = ଶସ୍ତ୍ର + ଅସ୍ତ୍ରାଣାମ୍ ।

ସମାସ – କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳେ = କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ କୁଳ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ସ୍ଵପ୍ରଯତ୍ନନ = ସ୍ଵସ୍ୟ ପ୍ରଯତ୍ନ, ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦଂ = ବ୍ରହ୍ମର୍ଷେ ପଦମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ସନ୍ଦେହଂ = ଦେହେନ ସାକଂ ଅପରିମିତମ୍ = ନ ପରିମିତମ୍ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣି= ରାମ ଚ ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ଚ ତୋ ଶାସଂ ଚ ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ଶସ୍ତ୍ରାସ୍ତ୍ରଣାମ୍ = ଶଙ୍ଖ ଚ ଅହଂ ଚ ତେଷାମ୍ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଦଶରଥ । ବସିଷ୍ଟମହର୍ଷେ । ମହାରାଜ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ (ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ଶସ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ର = ଶଙ୍ଖ । ଭବାନ୍, ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର = କଉଁରି ୧ ମା । କ୍ଷତ୍ରିୟକୁଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସ୍ଵପ୍ରଯନ = ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟଉପସଂଖ୍ୟାନମ୍’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିପଦଂ, କର୍ମଣି ୨ୟା । ସ୍ଵର୍ଗ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା । ଏତସ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଏତେନ = ସହ | ମହାରାଜଂ = ସନ୍ଦେହଂ ଯୋଗେ ୩ୟା । ଭବତଃ, ଶସ୍ତ୍ରାଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଶସ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରୟୋ = ଜନ୍ + କ୍ତ । ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତବନ୍ତୁ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶ୍ରୁତବାନ୍ = ଶୁ + କ୍ତବତ୍ । ଜାତଃ = ଜନ୍ + କ୍ତ | ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତବତ୍ରୁ। ପ୍ରେଷିତବାନ୍ = ପ୍ର + ଈଷ୍ + କ୍ତବତୁ । ଲାଭାଂ = ନିପୁଣ ଅର୍ଥେ ୭ମୀ । ତେନ କରଣେ ୩ୟା । ଲଭ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ପ୍ରାୟୁମ୍ = ପ୍ର + ଆପ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

TEXT – 6

ଦଶରଥ୍ୟ – ଅସ୍ତୁ । ଯଦି ………………………………………………………………………………. ବିଜୟୀ ଭବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆଶୟଃ = ଆକାଂକ୍ଷା / ଇଚ୍ଛା / ଅଭିଳାଷା । ଏବମେବ = ଏହିପରି । ଅବଶ୍ୟ = ନିଶ୍ଚୟ । ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ । କ୍ଷଣଂ = ମୁହୂର୍ତ୍ତେ । ଅତ୍ର = ଏଠାରେ । ଜନକ = ପିତା । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଗୁରୁଦେବ । ମହାଶୟ । କୀର୍ତ୍ତିମାନ ଯଶସ୍ବୀ । ପୂଜ୍ୟ = ପୂଜନୀୟ ।

ଥନ୍ମବାଦ – ଦଣରଥ – ହେଉ । ଯଦି ଆପଣଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଅଭିଳାଷ (ଇଚ୍ଛା) ଏହିପରି ହିଁ ଅଟେ, ତେବେ ନିଶ୍ଚୟ ପଠାଇବି । (ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରଙ୍କୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କରି) ମହର୍ଷି ! ମୁହୂର୍ଭେ ରୁହନ୍ତୁ । ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଏଠାକୁ ହିଁ ଆସୁଛନ୍ତି । ସେଠାରେ କିଏ ?

ସେବକ – ମହାରାଜ! ଆଜ୍ଞା କରନ୍ତୁ ।
ଦଶରଥ – ବର୍ତ୍ତମାନ ହିଁ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଆଣନ୍ତୁ ।
ସେବକ – ଯେପରି ଆଜ୍ଞା କରୁଛନ୍ତି ମହାରାଜ । (ଯାଇ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହ ଆସିଛି)।
ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – (ଏକସଙ୍ଗେ କହିଛନ୍ତି) ପିତା ! ଅଭିବାଦନ କରୁଛୁ।
ଦଶରଥ – ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ ହୁଅ! ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ ହୁଅ ।
ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – (ବସିଷ୍ଠଙ୍କୁ) ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ, ପ୍ରଣାମ କରୁଛୁ ।
ବସିଷ୍ଠ – ଯଶସ୍ୱୀ ହୁଅ! ଯଶସ୍ୱୀ ହୁଅ ।
ଦଶରଥ – ସେଠାରେ ଦେଖ, ସେ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର । ସେ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କର ପୂଜ୍ୟ ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ବିଜୟୀ ହୁଅ ! ବିଜୟୀ ହୁଅ !

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଏବମେବ = ଏବମ୍ + ଏବ । ଅତ୍ରିବ = ଅତ୍ର + ଏବ । ଇଦାନୀମେବ = ଇଦାନୀମ୍ + ଏବ । = ସହ + ଏବ । ସର୍ବେଷାମପି = ସର୍ବେଷାମ୍ + ଅପି । ଯଥାଜ୍ଞାପୟତି = ଯଥା + ଆଜ୍ଞାପୟତି ।

ସମାସ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମହର୍ଷି = ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ନାମା ମହଯ: (ମଧ୍ୟପଥିଲେ।ପା କାମଧାରମ)

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା | ମହର୍ଷି !, ଜନକ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା | ରାମଂ, ଲକ୍ଷ୍ମଣଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା | ରାମଲକ୍ଷ୍ମଣାଭ୍ୟାମ୍ = ‘ସହ’ଯୋଗେ ୩ୟା | ଅସ୍ଵାକଂ , ସର୍ବେଷାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦେବ = ଦିବ୍ + ଅଚ୍ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Chapter 4 रामतपोवनाभिगमनम्

TEXT – 7

ଦଣରଥ: – ବସ୍ ସ୍ଟ୍ରାରାମ ! ………………………………………….. ଅର୍ଥ ପ୍ରାର୍ଥିିତବାନ୍‌ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବତ୍ସ = ପୁତ୍ର । ମହାତପା = ମହାନ୍ ତପସ୍ଵୀ । ସାହାଯ୍ୟମ୍ = ସହାୟତା = ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ । କୁର୍ବନ୍ ଅସ୍ଥି = କରୁଅଛି । ମାରଣୀୟା = ମରଣଯୋଗ୍ୟ । ଶକ୍ତ ପ୍ରାର୍ଥିତବାନ୍ = ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଥୁଲି ।

ଅନୁବାଦ – ଦଶରଥ ପୁତ୍ର ଶ୍ରୀରାମ ! ଏ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଗାଧୁରାଜଙ୍କର ପୁତ୍ର । ମହାନ୍ ତପସ୍ଵୀ । ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି । ସେ

ରାମ – (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟସହ), କ’ଣ ମୋର ସହାଯ୍ୟ ? ପିତା ! ଆନନ୍ଦନିମନ୍ତେ ଆପଣ ଅବା ଏପରି କହୁଛନ୍ତି ?

ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ଏପରି ନୁହେଁ । ଆପଣଙ୍କର ପିତା ଯାହା କହିଲେ ତାହା ହିଁ ସତ୍ୟ ରାମ ! ପୁତ୍ର ! ମୁଁ ଜନକଲ୍ୟାଣ ନିମନ୍ତେ ଏକ ଯଜ୍ଞ କରୁଅଛି । ସେଥୁରେ ରାକ୍ଷସମାନେ ବିଘ୍ନ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିବେ । ସେ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ତୁମେ ମାରିବ ।

ରାପ – ହେ ପୂଜ୍ୟ ! ମୁଁ କ’ଣ ସେ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ସମର୍ଥ ?

ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର – କାହିଁକି ନୁହେଁ ? ଆପଣଙ୍କ ବିନା ଅନ୍ୟଦ୍ଵାରା ସେମାନଙ୍କର ମରଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ହିଁ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣର ସାହାଯ୍ୟ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଥିଲି ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି = ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି । ବିନୋଦାର୍ଥମ୍ = ବିନୋଦ + ଅର୍ଥମ୍ । ନୈବ ଯଦୁକ୍ତବାନ୍ = ଯତ୍ + ଉକ୍ତବାନ୍ । ସତ୍ୟମେବ = ସତ୍ୟମ୍ + ଏବ । ଯଜ୍ଞମେକଂ = ଯଜ୍ଞମ୍ + ଏକମ୍ । କିମର୍ଥୀ = କିମ୍ + ଅର୍ଥମ୍ । ଯଜ୍ଞ = ଯଜ୍ + ନଃ ।

ସମସ – ମଦ୍ରାତପା: = ମହାନ୍ ତପଃ, ତେ (କର୍ମଧାରୟ) । ବିନୋଦାର୍ଥମ୍ = ବିନୋଦାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । = ଲୋକାନାଂ ହିତଂ, ତସ୍ମି (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି ~ ବତ୍ସ!, ଶ୍ରୀରାମ !, ଜନକ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଗାଧୁରାଜସ୍ୟ, ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ | ମହାତପା, ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି = କଉଁରି ୧ ମା । ବିନୋଦାର୍ଥମ୍ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଣ = ସହାର୍ଥେ ୩ୟା । ଲୋକହିତାର୍ଥ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ । ରାକ୍ଷସା = କଉଁରି ୧ମା । ବିଘ୍ନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭବତା ରାକ୍ଷସାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭବନ୍ତ = ବିନା ଯୋଗେ ୨ୟା । ଅନ୍ୟ ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉକ୍ତବାନ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । କୁର୍ବନ୍ = କୃ + ଶତ୍ରୁ । ମାରଣୀୟା ( ବହୁବଚନେ) । ଶକ୍ତ = ଶକ୍ + କ୍ତ । ପ୍ରାର୍ଥିତବାନ୍ = ପ୍ରାର୍ଥ + କ୍ତବତୁ ।

TEXT – 8

ଲଯଣ: – ତେ ରାମାସା ………………………………………………………………….. ତଥେବ ଭବତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କୁତ୍ର = କେଉଁଠାରେ । ନୟାମି = ନେଉଛି । ଚେତ୍ = ଯଦି । ସଜଃ = ପ୍ରସ୍ନତ । ଅଦ୍ୟ = ଆକି । ଆଭ୍ୟେ = ଆରମ୍ଭ କରି ।

ଅନୁବାଦ – ଲଗାଣ – ହେ ମହର୍ଷି ! ସେ ରାକ୍ଷସମାନେ କେଉଁଠାରେ ଅଛନ୍ତି ?
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ଅରଣ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି। ସେଠାକୁ ହିଁ ତୁମଦୁହିଁଙ୍କୁ ନେବି । ତୁମେ ଦୁହେଁ ନିଶ୍ଚୟ ଆସିବ ?
ରାମ – ପିତା ଯଦି ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତି, ମୁଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ।
ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ମୁଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ମହାରାଜ ! ଆପଣ କ’ଣ କହୁଛନ୍ତି ?

ଦଶରଥ – କହିବାର କ’ଣ ଅଛି ମହର୍ଷି! ଆପଣ ଏବଂ କୁଳଗୁରୁ ବଶିଷ୍ଠଙ୍କର ବଚନାନୁସାରେ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଆପଣଙ୍କ ସହିତ ପଠାଇବି । ପୁତ୍ର ରାମ… ! ଲକ୍ଷ୍ମଣ… !

ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ପିତା… !

ଦଶରଥ – ଆଜିଠାରୁ ମହର୍ଷି ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କର ଗୁରୁ । ତାଙ୍କର ଆଦେଶ ପାଳନ କରିବ ।

ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ପିତା ! ତାହା ହିଁ ହେଉ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତତ୍ରୈବ ତତ୍ର + ଏବ । କିମସ୍ତ = କିମ୍ + ଅଛି । ବଚନାନୁସାରଂ = ବଚନ + ଅନୁସାରମ୍ । ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ ।

ସମାସ – କୁଳଗୁରୁ = କୁଳସ୍ୟ ଗୁରୁ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବଚନାନୁସାରଂ = ବଚନସ୍ୟ ଅନୁସାରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତେ, ରାକ୍ଷସା, ଜନକ, ଅହଂ, ମହର୍ଷି, ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର = କଉଁରି ୧ ମା । ମହର୍ଷେ !, ରାମ !, ଲକ୍ଷ୍ମଣ !, ଜନକ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଅରଣ୍ୟ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଅନୁମତି, କିଂ, ବଚନାନୁସାରଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କୁଳଗୁରୁବସିଷ୍ଠସ୍ୟ, ଭବତଃ, ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭବତା = ସହ ଯୋଗେ ୩ୟା । ଆଦେଶଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବକ୍ତବ୍ୟ = ବଚ୍ + ତଥ୍ୟ । ପାଳନୀୟଃ = ପାଳ୍ + ଅନୀୟ ।

TEXT – 9

ଦଶରଥ: ଆ …………………. ମହର୍ଷେ…………… ! ……………………………………………………………… ଜନକ !

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରାଜଭବନାତ୍ = ରାଜଭବନରୁ । କୃପୟା = ଦୟାକରି । ସଯନଂ = ସହକାରେ । ସମ୍ଭାଷଣ = କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ । ଅପରାଧା = ଦୋଷ । ଭବେୟଃ = ହୋଇପାରେ । କ୍ଷନ୍ତବୈ = କ୍ଷମା କରିବେ ।

ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ମହାରାଜ !

ଦଶରଥ – ବାପ ଓ ଲକମା ଆଜି ମଧ୍ୟ କୁମାର । ତାକର କଥାବାରା, ବ୍ୟବହାରରେ ରୁମ ବା ହୋଲପାରେ । ସେ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଯନ୍ ସହିତ ନେବେ ।

ଦଶରଥ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ରାଜନ୍ ! ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ ନାହିଁ । ମୁଁ ମୋର ପୁଅଭଳି ଏ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦେଖୁବି ।

ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଆଜି ମଧ୍ୟ କୁମାର । ତାଙ୍କର କଥାବାର୍ତ୍ତା, ବ୍ୟବହାରରେ ଭୁଲ ବା ଦୋଷ ହୋଇପାରେ ।

ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ରାଜନ୍ ! ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସାଧାରଣ ନୁହଁନ୍ତି । ଏଣୁ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା ହିଁ କରନ୍ତୁ ।

ଦଶରଥ – ରାମ ! ଲକ୍ଷ୍ମଣ… ।

ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ପିତା !

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କୁତ୍ରାପି = କୁତ୍ର + ଅପି । ମାସ୍ତୁ = ମା + ଅସ୍ତୁ । ଅଦ୍ୟାପି = ଅଦ୍ୟ + ଅପି ।

ସମାସ – ରାଜଭବନାତ୍ = ରାଜ୍ଞ ଭବନ, ତସ୍ମାତ୍ (୬୩ ତତ୍) । ସଯ = ଯନ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ (ସହାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକି – ମହାରାଜ ! , ରାମ !, ଲକ୍ଷ୍ମଣ !, ଜନକ !, ରାଜନ୍ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ମମ, ତୟୋ = = ବହିଃ ଯୋଗେ ୫ମୀ । କୃପୟା = ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ପୁତ୍ରୋ ଯୋଗେ ୧ମା । ସମ୍ଭାଷଣେ, ଆଚରଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବିଷୟ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗତବର୍ଷେ = ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ । ନେତବୈ = ନୀ + ତଥ୍ୟ । କ୍ଷନ୍ତବୈ = କ୍ଷମ୍ + ତଥ୍ୟ (ଦ୍ବିବଚନେ) ।

TEXT – 10

ଦଶରଥ: – ମଦ୍ରଯେ: ମଙ୍ଗ ……………………………………………………. ଶ୍ଳୋକଃ ଶୁୟତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସମାପ୍ୟ = ସମାପନ କରି | ଶେଷକରି । ପ୍ରତ୍ୟାଗମ୍ୟତାମ୍ = ଫେରିଆସିବେ । ସାଧୟାମଃ = ସାଧନ କରୁଛୁ । ମିଳାମଃ = ମିଶିବା । ପୃଷ୍ଠତଃ = ପଛରେ ।
ଅନୁବାଦ – ଦଶରଥ – ମହର୍ଷିଙ୍କର ଯଜ୍ଞ ସମାପ୍ତ କରି ଶୀଘ୍ର ହିଁ ପ୍ରତ୍ୟାଗମନ କର।
ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ହେଉ । ଆସୁଅଛୁ ।
ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର – ତେବେ ଆମେ ଯାଉଛୁ (ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ), ପୁଣି ମିଳିତ ହେବା ।
ଦଶରଥ – ହେଉ । ଶୀଘ୍ରହିଁ ସମସ୍ତେ ଫେରିଆସନ୍ତୁ ।
ବିଶ୍ବାମିତ୍ର-ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ହେଉ, ଆସୁଛୁ ।
ଦଶରଥ – ରାମ ! ସାବଧାନ ହୋଇଯାଅ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତୁମେ ମଧ୍ଯ ।
ରାମ-ଲକ୍ଷ୍ମଣ – ହେଉ ଆସୁଛୁ ।
(ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର, ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଯାଉଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ମାର୍ଗକୁ ହିଁ ଋହିଁ ରହିଛନ୍ତି ଦଶରଥ । ପଛରୁ ଶ୍ଳୋକ ଶୁଣାଯାଇଛି) ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶୀଘ୍ରମେବ = ଶୀଘ୍ରମ୍ + ଏବ । ପ୍ରତ୍ୟାଗମ୍ୟତାମ୍ = ପ୍ରତି + ଆଗମ୍ୟତାମ୍ । ପ୍ରତ୍ୟାଗଚ୍ଛନ୍ତୁ = ପ୍ରତି + ଆଗଛନ୍ତୁ । ମାର୍ଗମେବ = ମାର୍ଗମ୍ + ଏବ ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମହର୍ଷି = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଯଜ୍ଞ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର = କଉଁରି ୧ ମା । ରାମ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବରଂ, ସର୍ବେ, ଭବାନ୍, ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣୀ, ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର: କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପୃକ୍ତିପୃତଅମ୍ଳ – ସମାପ୍ୟ = ସମ୍ + ଆପ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପଶ୍ୟନ୍ = ଦୃଶ୍ + ଶତ୍ରୁ ।

TEXT – 11

ଶ୍ଳୋକଃ – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରୋଯୟାବଗ୍ରେ ତତୋ ରାମୋ ମହାଯଶଃ ।
କାକପକ୍ଷଧରେ ଧନଂ ତଂ ଚ ସୌମିତ୍ରିରଗାତ୍ ।।

ଅନ୍ବୟ – ଯୟୋ ଅଗ୍ରେ ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର କାକପକ୍ଷଧରଃ ଧନ୍ବୀ ଚ ସୌମିତିଃ ତମ୍ ଅନ୍ଧଗାତ୍ ତତଃ ରାମଃ ମହାଯଶଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯୟୋ = ଯେଉଁ ଦୁହିଁଙ୍କର । ଅଗ୍ରେ = ଆଗରେ / ସମ୍ମୁଖରେ । ତତଃ = ତେଣୁ ! ମହାଯଶଃ = ଯଶସ୍ବୀ । କାକପକ୍ଷଧରଃ = ଚୂର୍ଣ୍ଣକୁନ୍ତଳଧାରୀ । ଧନୀ = ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀ । ଙ = ତାଙ୍କୁ । ସୌମିତ୍ରା = ସୁମିତ୍ରା ନନ୍ଦନ ଲକ୍ଷ୍ମଣ । ଅନୁଗାତ୍ = ଅନୁଗମନ କଲେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସମାସ – ମଦ୍ବାପଣ: = ମହାନ୍ ଯଶଃ, ତେ (କର୍ମଧାରୟ) । କାକପକ୍ଷଧରଃ = କାକପକ୍ଷୀ ଧାରୟତି ଯଃ ଡଃ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଯୟୋ = ଅଗ୍ରତଃ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ତଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସୌମିତିଃ, କାକପକ୍ଷଧରଃ, ଧନ୍ଵ କଉଁରି ୧ମା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 1 ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରକୃତି, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଭାଷା Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଏବଂ ଏହାର ସମସ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ, ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଥିବା ସ୍ଥଳେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ ।
ସମସ୍ତ ବଗ ପକ୍ଷୀ ଅଟନ୍ତି ।
∴ ସମସ୍ତ ବଗ ଦ୍ବିପଦ

୨. ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ କିମ୍ବା ଏହାର ଯେକୌଣସି ହେତୁ ବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଥାଇ ହେତୁବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ଥାଇ ହେତୁ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତାକୁ ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ପଶୁ ମରଣଶୀଳ ।
∴ ସମସ୍ତ ପଶୁ ମନୁଷ୍ୟ

୩. ଆରୋହାନୁମାନ
Answer:
ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ କରି ଏକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କ ବାକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କହନ୍ତି ।
ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଆଣ୍ଟନ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
………………………
………………………
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୪. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସଂଞା
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଇଂରାଜୀରେ ‘ଲଜକ୍’ କୁହାଯାଏ । ‘ଲଜିକ୍‌’ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । ‘ଲୋଗସ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ତେଣୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଚିନ୍ତା ବିଷୟକ ବିଜ୍ଞାନ କୁହାଯାଏ।

୫. ଅନୁମାନ
Answer:
ଅନୁମାନ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଯେକୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖ୍ ଯେତେବେଳେ ତତ୍ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେଠାରେ ନିଆଁ କଥା ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ । ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୬. ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ -ଧାରଣାକୁ ହେତୁବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ନିଗମନ– ଧାରଣାକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ କିମ୍ବା ଏକାତ୍ମକ ହେତୁବଚନ ଥାଇପାରେ ।
ଯଥା- ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । – ସେତୁବାକ୍ୟ
କେତେକ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ । – ସେତୁବାକ୍ୟ
_________________________
∴ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମରଣଶୀଳ ।

୭. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ପରିସର
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସମ୍ୟକ୍ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ବିବରଣୀମାନର ସବିଶେଷ ଆଲୋଚନା ଓ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣୁ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଏ । ଭାଷା ହିଁ ଅନୁମାନକୁ ରୂପଦିଏ । ଏଥ‌ିରେ ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଭାଷା ବିଷୟକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି ସେହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଧାରଣା ଗଠନ, ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ ବିଭଜନ, ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ, ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଭୃତିର ସମ୍ୟକ୍ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

୮. ବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଥବ, ତାହାକୁ ବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
___________________
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା ଯେଉଁ ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଅଟେ । କାରଣ ଦତ୍ତ ହେତୁବଚନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେଉଅଛି ।

୯. ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ବା ବୈଧାନୁକୃତଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲାନାହିଁ ତାହାକୁ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
______________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।
ଯୁକ୍ତିରେ କୌଣସି ହେତୁବାକ୍ୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ନଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ।

୧୦. ଅବରୋହାନୁମାନ
Answer:
ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ତର୍କବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀର ନିୟମମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ସମସ୍ୟାପ୍ୟ ବା ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଳ୍ପ ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅବରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ରାମ ଜଣେ ମନୁଷ୍ୟ ।
______________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ ।

୧୧. ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ, ଲତା ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ । ଏଠାରେ ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦ ହେଉଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ‘ମରଣଶୀଳ’ ହେଉଛି ବିଧେୟ । ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଭାଷାରେ ସମସ୍ତ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ପଦ ଅଟେ ।

୧୨. ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ବା ଶବ୍ଦ ସମଷ୍ଟି କୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ପଦ କୁହାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ତାର୍କିକମାନେ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ‘ପଦ’ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି; ଯଥା-
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦକୁ ପଦ କହନ୍ତି

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୩. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମାବଳୀ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବିଚାରର ତିନୋଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ରହିଅଛି ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୧୪. ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
Answer:
ଏହାକୁ ସରଳଭାବରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲେ ଜଣାଯାଏ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ସର୍ବଦା ତା’ର ସ୍ବରୂପ ବା ସତ୍ତାକୁ ବଜାୟ ରଖେ । ଶ୍ଵାନକୁ ସର୍ବଦା ଶ୍ବାନ । ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯଦିଓ ଶ୍ଵାନର କେତେକ ଲକ୍ଷଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରେ । ସେହିପରି ରଜ୍ଜୁ ସର୍ବଦା ରଜ୍ଜୁ ହୋଇ ରହିବ । ଯଦିଓ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ରଜ୍ଜୁକୁ କେହି କେହି ସର୍ପ ବୋଲି ଭ୍ରମ କରିପାରେ । ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିଜଠାରୁ ଅଭିନ୍ନ ।

୧୫. ବିରୋଧ ନିୟମ
Answer:
ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ନପାରେ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଉପସ୍ଥିତ ଓ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ପରସ୍ପରବିରୋଧୀ ଗୁଣଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିକୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ, ଅନ୍ୟଟିକୁ ସେହି ମୁହୂର୍ଭରେ ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ । କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକ ସମୟରେ ଓ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇ ନପାରେ ।

୧୬ ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
Answer:
ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମର ବକ୍ତବ୍ୟ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ, ସୁତରାଂ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଦ୍ୱାରା ପରିବେଷିତ ବସ୍ତୁ ସକଳ ବ୍ୟତୀତ ବିଶ୍ଵରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଥ‌ିବା ଅକଳ୍ପନୀୟ । ତେଣୁ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଗୁଣ ବୋଲି କିଛି ନାହିଁ । ବର୍ଷ ଜଗତରେ ଯାହା ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହା ଅଶ୍ଵେତ, ଯାହା ଅଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହାହିଁ ଶ୍ଵେତ । ତେଣୁ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ ଥିବାର କଳ୍ପନା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।

୧୭. ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କ’ଣ ଉଦାହରଣ ସହ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଓ, କିମ୍ବା, ଧୀର ଗତିରେ, ଯାହାର ଥିଲା, ଯିବ ଇତ୍ୟାଦି । କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

୧୮. ଅପଦ ଶବ୍ଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଅପଦ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଓ ! ଆହା ! ଆରେ ! ବା ଇତ୍ୟାଦି । କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ବିସ୍ମୟ ସୂଚକ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ଅଟନ୍ତି ।

୧୯. ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ
Answer:
କୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା କର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି ସୂଚିତ ହୁଏ ସେଗୁଡ଼ିକ ସେହି ଶବ୍ଦର ବାଚ୍ୟାର୍ଥ । ସୂଚାଉଥ‌ିବା ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରନ୍ତି । ଯେପରି ‘ନଦୀ’ ଗୋଟିଏ ପଦ । ଏହା ଗଙ୍ଗା, ସିନ୍ଧୁ, କାବେରୀ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି ନଦୀମାନଙ୍କୁ ସୂଚାଉଅଛି । ସେହିଭଳି ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମଦ୍ୱାରା ନାମିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ ଅଥବା କର୍ମ ସେହି ପଦର ବାଚ୍ଯାର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ।

୨୦. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
‘ଲକ୍ଷଣ’ ଶବ୍ଦରୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ବା ଗୁଣ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଯାଏ । ଲକ୍ଷଣ ବିନା କୌଣସି ପଦକୁ ବୁଝିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ; ଯଥା – ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତି ମନୁଷ୍ୟର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ । ଏହି ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବିନା ମନୁଷ୍ୟ ପଦକୁ ବୁଝିବା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ।

୨୧. ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ବା ମନସ୍ତତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଯେକୌଣସି ବିଷୟ, ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ ଇତ୍ୟାଦିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଚାର କରେ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଜଣେ କବି, ଚିତ୍ରକର, ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ମାଳୀକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ଗୋଲାପ ଫୁଲର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ । ଏ ପ୍ରକାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ଆଲୋଚନା ମନସ୍ତତ୍ତ୍ଵରେ କରାଯାଏ ।

୨୨. ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁଠାରେ ଯେତେସବୁ ଗୁଣର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଥାଏ ବା କରାଯାଇପାରେ, ସେସବୁ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ; ଯଥା – ‘ଶିକ୍ଷକ’ ଶବ୍ଦଟିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ ଯଦି ‘ଶିକ୍ଷକ’ର ବିଶିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ସାଙ୍ଗକୁ ତାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ, ଅଭ୍ୟାସ ଇତ୍ୟାଦି ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ହେବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୨୩. ତର୍କନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନଭିରିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
ତର୍କନିଷ୍ଠ ବା ବିଜ୍ଞାନଭିଭିକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଗବେଷଣା ତଥା ତାର୍କିକ ବିଚାରଦ୍ଵାରା ସମର୍ଥିତ । ଏଥିରେ କୌଣସି ଅବାନ୍ତର ବା ଆକସ୍ମିକ ଗୁଣକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହା ସର୍ବବାଦୀସମ୍ମତ । କୌଣସି ଗୋଟିଏ ସମୟରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥିବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟର ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଗବେଷଣାଦ୍ୱାରା ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ଏହି ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଏବଂ ସାମାନ୍ୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନଭିତ୍ତିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କୁହାଯାଏ ।

୨୪. ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଯାଏ ଏବଂ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୟ-ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ । ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଇପାରେ । ସେହିପରି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧିହେଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ଏହାକୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି । ଏହାକୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି।

୨୫. ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁଠାରେ କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ସୂଚାଇ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତି ସେ ଗୁଣକୁ ଅବଧାରଣ କରିବାର ଶକ୍ତି ବା ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ତାହାକୁ ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନ୍ଧ, ମୂକ, ବଧୂର, ବନ୍ଧ୍ୟାନାରୀ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଚକ୍ଷୁଷ୍ଠାନ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଚକ୍ଷୁଷ୍ମାନତାର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବ ଥ‌ିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଜଣକୁ ଅନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।

୨୬. ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ଯଦି ଏପରି ହୁଏ ଯେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭବ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭବ ନ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶ୍ଵେତ ଓ ଅ-ଶ୍ଵେତ, ସାଧୁ ଓ ଅ-ସାଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୭. ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ଯଦି ଏପରି ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ଯେ, ଯେଉଁଠି ଗୋଟିଏ ପଦ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ଏକାସାଙ୍ଗରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ପଦ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେବାର ନିଶ୍ଚିତତା ନଥାଏ, ସେହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
ଶ୍ଵେତ – କୃଷ୍ଣ
ଧନୀ – ଗରିବ
ଭଲ – ମନ୍ଦ, ଇତ୍ୟାଦି

୨୮. ଭାବ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ଥିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଭାବ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆହାର, ନିଦ୍ରା, ମରଣଶୀଳ ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୯. ଅଭାବ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅଭାବ ବୁଝାଉଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଭାବ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ଅନାହାର, ଅ – ମାନବ, ଅନିଦ୍ରା, ଅସାଧୁ, ଅନଭିଜ୍ଞ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୦. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ସଲକ୍ଷଣପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ତ୍ରିଭୁଜ, ବର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ରାମ, ଯଦୁ, ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଥାତ୍ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନତାକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହା ହେଉଛି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।

୩୧. ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କେବଳ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ, ଗୋବିନ୍ଦ, ବୃତ୍ତତ୍ଵ, ଶ୍ଵେତତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ କହିଲେ ସେମାନଙ୍କର ନାମକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି, ମାତ୍ର ଗୁଣ ବିଷୟରେ କୌଣସି ସୂଚନା ଦେଉନାହିଁ ।

୩୨. ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ପୁସ୍ତକାଗାର, ନୌସେନା, ଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । ଯେପରି ପୁସ୍ତକାଗାର କହିଲେ ପୁସ୍ତକମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ କହିଲେ ପୁଷ୍ପର ସମାହାରକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩୩. ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ।
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ପୁସ୍ତକ, ପୁଷ୍ପ ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦର ଉଦାହରଣ ।

୩୪. ଶବ୍ଦ
Answer:
ବ୍ୟାକରଣ ଅନୁଯାୟୀ, ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵ ଅକ୍ଷର ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ବହନ ବା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ, ତାହାକୁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଗଛ, ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୫. ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି
Answer:
ଏହି ହ୍ରାସ ଓ ବୁଦ୍ଧିକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୧) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।
(୨) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହେଲେ, ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।
(୩) ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହୁଏ ।
(୪) ବାତ୍ୟାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହେଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।

୩୬. ଏକ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକ ଶବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଉ: ରାମ, ବୃକ୍ଷ, ପୁରୁଷ ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୭. ବହୁ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହୁ ଶାବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ, ଭଲ ଛାତ୍ର ।

୩୮. ଏକାର୍ଥ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ନଦୀ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।

୩୯. ଆନେ କାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅନେକ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ପାଣିର ଅର୍ଥ ଜଳ, ପାଣିର ଅର୍ଥ ହସ୍ତ ।

୪୦. ବିଶେଷ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଭାରତର ପ୍ରଥମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, ପରିଜା ଗ୍ରନ୍ଥାଗାର ।

୪୧. ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ଲେଖକ, କବି, ଦାର୍ଶନିକ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୨. ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଣ ବିଶିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ମୂର୍ଖପଦ ବା ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଅଶ୍ଵ, ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୩. ଗୁଣବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନ ବୁଝାଇ କେବଳ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ବିଭକ୍ତ ପଦ ବା ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ନମ୍ରତା, ସାଧୁତା, ସରଳତା ଇତ୍ୟାଦି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୪୪. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ ଅଥବା ଗୁଣ ସୂଚିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ମହାନଦୀ, ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୫. ଅନିଦ୍ଧିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବସ୍ତୁ ବା ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ କରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ରାଜ୍ୟ, ଜଣେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୬. ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ପଦର ସାହାଯ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ବାଳକ, ଟେବୁଲ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୭. ସାପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ ଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ । ଯଥା- ଶିକ୍ଷକ-ଛାତ୍ର, ପିତା-ମାତା, ଭାଇ-ଭଉଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ।

୪୮. ଭାଷା
Answer:
ଭାଷା ଭାବ ପ୍ରକାଶର ଏକ ମାଧ୍ୟମ । ମନର ଭାବକୁ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଭାଷା ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟର ଭାବ ଓ ଅନୁଭୂତି ପ୍ରକାଶ କରିବା ଦିଗରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଶକ୍ତି କେବଳ ମନୁଷ୍ୟ ମାନଙ୍କର ଅଛି । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଏହି ଭାଷାକୁ ଚାରିଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । (୧) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ (୨) ଭାବାବେଗ, (୩) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶ ମୂଳକ (୪) ସହାନୁଭୂତି ମୂଳକ ପ୍ରୟୋଗ ।

୪୯. ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ, ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ଭାଷା କୁହାଯାଏ । ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ଯଥା – ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ସୁନ୍ଦର ଅଟେ ।

୫୦. ଭାବାବେଗମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ବକ୍ତା ନିଜର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ କିମ୍ବା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ, ତାହାକୁ ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ଭାଷା କହନ୍ତି । ଉ: କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ।

୫୧. ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶମୂଳକ
Answer:
ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଆଦେଶମୂଳକ ଭାଷା କହନ୍ତି । ଯଥା- ସକାଳୁ ଉଠି ଭ୍ରମଣ କର ।

୫୨. ସହାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷା
Answer:
ଆମେ ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ସହାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇବା, ସ୍ଵାଗତ କରିବା, ଇତ୍ୟାଦି । ଯଥା – ସୁପ୍ରଭାତ, ହାଏ, ସବୁ ଭଲ ତ ?

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

B. ବୁଝାଅ ଓ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ସତ୍ୟତା ଓ ପ୍ରାମାଣିକତା
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ଅସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଏହାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଯୁକ୍ତିରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ତର୍କବଚନମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ସତ୍ୟଠାରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ । ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବଚନ ପ୍ରତି ହେତୁବାକ୍ୟର ସମର୍ଥନ ଅଛି, ସେହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧତା ବିଦ୍ୟମାନ । ଯୁକ୍ତି ଶୁଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ କି ନା ଏହା ବିଚାର କଲାବେଳେ ଆମକୁ ଦେଖିବାକୁ ହୁଏ ହେତୁବାକ୍ୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତି ସମର୍ଥନ ରହିଅଛି କି ନାହିଁ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଅଭାବ ସମର୍ଥନର ଅଭାବରୁ ଘଟିଥାଏ, ସତ୍ୟତାର ଅଭାବରୁ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଚାର୍ଯ୍ୟକ ବିଷୟ ହେଲା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମର୍ଥନଯୋଗ୍ୟତା, ସେମାନଙ୍କର ସତ୍ୟତା ନୁହେଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଜଣାପଡ଼େ; କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣିକତା ଯୁକ୍ତିଗତ ବାକ୍ୟାବଳୀର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ଏହା ବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

୨. ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି
Answer:
ପୁରାତନ ତାର୍କିକମାନେ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ତାର୍କିକମାନେ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ବିସ୍ତୃତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ଜାତିକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହେଉଛି ଜାତି ଅନ୍ତର୍ଗତ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ । କିନ୍ତୁ ତା’ର ବିସ୍ତୃତି ହେଉଛି ତଦନ୍ତର୍ଗତ ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ । ରାମ, ହରି, ଆକବର ପ୍ରଭୃତି ବ୍ୟକ୍ତିବୃନ୍ଦ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ, ଶ୍ଵେତ ମନୁଷ୍ୟ, କୃଷ୍ଣ ମନୁଷ୍ୟ, ଲୋହିତ ମନୁଷ୍ୟ, ଧୂସର ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବିସ୍ତୃତିର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

୩. ଏକଶାବ୍ଦିକ ଓ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ ।
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ଛାତ୍ର, ନିବ୍, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦଟି ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ । ସେହିପରି ଛାତ୍ର, ପୁସ୍ତକ ଓ ନିବ୍ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଏକଶାବ୍ଦିକ ଅଟନ୍ତି ।
ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ତାହାକୁ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷାନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ନବବାବୁଙ୍କ ବହି ବ୍ୟବସାୟ ଇତ୍ୟାଦି । ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ସେହିପରି ଓଡ଼ିଶାର ଶିକ୍ଷାନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ନବବାବୁଙ୍କ ବହିବ୍ୟବସାୟ ଇତ୍ୟାଦି ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।

୪. ଏକାର୍ଥକ ଓ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଏକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି, ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଅଛି । ଏହା ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ । ସେହିପରି ଗାଈ, ବୃକ୍ଷ ଏମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଅଛି । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଏକାର୍ଥକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ଯକ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – କର, ପାଣି, ଗୁରୁ ଇତ୍ୟାଦି । କର ଅର୍ଥ – କରିବା, ରାଜସ୍ବ ଓ ହସ୍ତ । ପାଣି ଅର୍ଥ ହସ୍ତ ଏବଂ ଜଳ । ଗୋଟିଏ ଅନେକାର୍ଥ ପଦର ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅର୍ଥ ଥାଏ, ସେହି ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର ତାରତମ୍ୟରେ ସେତିକିଟି ପଦ ସହିତ ସମାନ ।

୫. ବିଶେଷ ଓ ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଭାରତର ପ୍ରଥମ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି, କନିକା ଗ୍ରନ୍ଥାଗାର, ସମ୍ମୁଖସ୍ଥ ବୃକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି । ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ନାମ ବା ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକ ଶବ୍ଦ ବିଶିଷ୍ଟ ନାମ ଏହି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ।

ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କବି, ଭାରତୀୟ, ଦାର୍ଶନିକ, ରଙ୍ଗ, ମନୁଷ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି । କବି ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା, କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଯାଇ ନପାରି ଯେତେ କବି ପଦବାଚ୍ୟ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବୁଝାଏ ।

ଗୋଟିଏ ପଦ ବ୍ୟବହାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେବେଳେ ବିଶେଷ, କେତେବେଳେ ସାମାନ୍ୟ ରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ଲୌହ ଗୋଟିଏ ଧାତୁବିଶେଷ । ଏଠାରେ ଲୌହ ବିଶେଷ ପଦ ଅଟେ । କୁଠାର ଲୌହ ଅଟେ । ଏଠାରେ ଲୌହ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୬. ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ଓ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ପୁସ୍ତକାଗାର, ପୁଷ୍ପହାର, ଶ୍ରେଣୀ, ନୌସେନା, ଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି । ପୁସ୍ତକାଗାର କହିଲେ, କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୁସ୍ତକକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । କୌଣସି ଗୃହରେ କେତେକ ସଂଖ୍ୟକ ବହି ଏକତ୍ର ରହିଲେ ପୁସ୍ତକାଗାର କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଗୁଚ୍ଛ କହିଲେ କେତେକ ପୁଷ୍ପର ଗୁଚ୍ଛକୁ ବା ସେହିଭଳି ଅନ୍ୟ କେତେକ ବସ୍ତୁର ଗୁଚ୍ଛକୁ ବୁଝାଏ ।

ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି । ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥକୁ ବୁଝାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ ସମଗ୍ର ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରେ ।

୭. ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ ପଦର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ବୃକ୍ଷ, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାକୁ ଅନ୍ୟ ବୁଝିହୁଏ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ପଦର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯେଉଁ ପଦ ବୋଧଗମ୍ୟ ହେବାପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଛାତ୍ର, ପତି, ପିତା, ଭାଇ ଇତ୍ୟାଦି । ଛାତ୍ର ପଦ ସାପେକ୍ଷ କାରଣ ଏହାର ଅର୍ଥ ବୁଝିବାପାଇଁ ଆମକୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ (ଶିକ୍ଷକ)ର ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଛାତ୍ରର ସ୍ଥିତି ଶିକ୍ଷକର ସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଜଣେ ଛାତ୍ର ହେଲେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ କୌଣସି ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଛାତ୍ର ହୋଇଥବ ।

୮. ଗୁଣବାଚକ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସାଧୁତା, ନମ୍ରତା, ସହନଶୀଳତା, ମନୁଷ୍ୟତା ଇତ୍ୟାଦି । କାରଣ ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗୁଣର ସୂଚନା ଦିଏ ।

ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍, ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରମା, ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ, ପୁସ୍ତକ, ଛାତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି । ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦକୁ ମୂର୍ତ୍ତି ପଦ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

୯. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଯେଉଁ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ସଲକ୍ଷଣ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ମନୁଷ୍ୟ, ବୃକ୍ଷ, ଗାଈ ଇତ୍ୟାଦି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦ ସଲକ୍ଷଣ, କାରଣ ଏହାର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଅଛି । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପୃଥ‌ିବୀର ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ସୂଚିତ କରେ । ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତାକୁ ବୁଝାଏ ।

ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ପଦର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବା କେବଳ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ଶୁଭ୍ରତା, ସାଧୁତା, ରାମ, ଇସ୍‌ମାଇଲ୍ ଇତ୍ୟାଦି । ଶୁଭ୍ରତା ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି କିନ୍ତୁ ଏହାର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନାହିଁ । ଯେହେତୁ ଏହା କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସୂଚନା ଦିଏ ନାହିଁ । ରାମ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି । ଏହା କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସୂଚାଉଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ । କାରଣ ‘ରାମ’ ନାମଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ କି ଲକ୍ଷଣ ଅଛି, ତାହା ‘ରାମ’ ପଦରୁ ସୂଚିତ ହେଉନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ।

୧୦. ବିପରୀତ ଓ ବିରୁଦ୍ଧ ପଦ
Answer:
ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ଏବଂ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ । ଦୁଇଟି ବିପରୀତ ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ତାହା କହିହୁଏ ନାହିଁ ।

ଉଦାହରଣ – ଯାହା ଶ୍ୱେତ ତାହା ଅଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ଏବଂ ଯାହା ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ଅଶ୍ଵେତ । କାରଣ ଶ୍ୱେତାତିରିକ୍ତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ ଅଶ୍ଵେତର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ପକ୍ଷାନ୍ତର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଶ୍ଵେତ ହେଲେ ତାହା ଅବଶ୍ୟ କୃଷ୍ଣ ହୋଇନପାରେ, କିନ୍ତୁ ଶ୍ଵେତ ନହେଲେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ କୃଷ୍ଣ ବର୍ଷର ହେବ ବୋଲି କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କାରଣ ତାହା କୃଷ୍ଣ, ପୀତ, ନୀଳ, ଲୋହିତ ଇତ୍ୟାଦି ଯେକୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣର ହୋଇଥାଇପାରେ ।

୧୧. ନଞ୍ଜର୍ଥକ ଓ ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ୱ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ, ତାହାକୁ ଅଭାବ ପଦ ବା ନିଞର୍ଥକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନାହାର, ଅମାନବ, ଅନାଡ଼ମ୍ବର, ଅନିଦ୍ରା ଇତ୍ୟାଦି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବେ ଥ‌ିବା କୌଣସି ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅନ୍ଧ, ବଧୂ, ମୂକ ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ କାଷ୍ଠ ବା ପ୍ରସ୍ତରଠାରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ, କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ସ୍ୱଭାବତଃ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତି, ଶ୍ରବଣଶକ୍ତି, ବାକ୍‌ଶକ୍ତି ନଥାଏ । ବ୍ୟହତାର୍ଥକ ପଦଦ୍ୱାରା ବର୍ତ୍ତମାନକାଳୀନ ଅଭାବ ସୂଚିତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଅଭାବ ପଦକ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି କାଳର ସୂଚନା ନଥାଏ ।

୧୨. ପଦ ଓ ଶବ୍ଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଅକ୍ଷର କିମ୍ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ଅକ୍ଷର ସମଷ୍ଟିକୁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ଶବ୍ଦ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – (୧) ସାର୍ଥକ ବା ଅର୍ଥଯୁକ୍ତ; ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଗୋବିନ୍ଦ, ବୃକ୍ଷ, ସବୁଜ, ମୁଁ, ମାନସ, ରମେଶ ଇତ୍ୟାଦି; ଏବଂ (୨) ନିରର୍ଥକ ବା ଅର୍ଥହୀନ; ଯଥା – ଟପ୍ତ, ଉମ୍ର, ଧୂପକ, ଫପକ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା ତତୋଽଧୂକ ଶବ୍ଦ ସମଷ୍ଟିଦ୍ୱାରା ପଦ ଗଠିତ ହୁଏ । ପଦ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟର ଅନେକ ଶବ୍ଦ ଥାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ କେବଳ ଦୁଇଟି ପଦ ଥାଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ବିଧେୟ ।

୧୩. ମୂର୍ଖ ଓ ବିବିକ୍ତ ପଦ
Answer:
କୌଣସି ପଦ ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁର ନାମକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ମୂର୍ଖପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ମଣିଷ’, ‘ଟେବୁଲ’, ‘ବୃକ୍ଷ’ ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଯେଉଁ ପଦ ବସ୍ତୁର ଗୁଣ ବା ଗୁଣସମୂହକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ, ରଙ୍ଗ, ମିଷ୍ଟତ୍ଵ, ବିଚାରଶୀଳତା ଇତ୍ୟାଦି । ବିବିକ୍ତ ପଦ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – (i) ସାମାନ୍ୟ ବିବିକ୍ତ ପଦ (ii) ଏକକ ବିବିକ୍ତ ପଦ ।

ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ, ରଙ୍ଗ ଇତ୍ୟାଦି ସାମାନ୍ୟ ବିବିକ୍ତ ପଦ । କାରଣ ଏହା ଏକାଧ୍ଵ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରେ । ରଙ୍ଗ କହିଲେ ଧଳା ରଙ୍ଗ, କଳା ରଙ୍ଗ, ଏପରି ବହୁ ପ୍ରକାର ରଙ୍ଗକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ କହିଲେ ସାଧୁତା, ସତ୍ୟବାଦିତା ଇତ୍ୟାଦିର ସମାହାରକୁ ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳୀ କୁହାଯାଏ । ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ପଦକୁ ଏକକ ବିବିକ୍ତ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମିଷ୍ଟତ୍ଵ, ସାଧୁତା, ସତ୍ୟବାଦିତା, କଳା ରଙ୍ଗ, ଧଳା ରଙ୍ଗ ଇତ୍ୟାଦି ।

୧୪. ଅବରୋହ ଓ ଆରୋହ ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେବେହେଲେ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟାପକତର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ଅବରୋହନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଏକ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ;
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ରାମ ଜଣେ ମନୁଷ୍ୟ ।
_______________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତି :
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ଅତି ବ୍ୟାପକତର ଅଟେ ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏହା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।
(ଗ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଉଭୟ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ଓ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ହରି ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
………………….
…………………
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

୧୫. ବାକ୍ୟ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଶବ୍ଦ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ସଂପୂର୍ଣ ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ତାହାକୁ ବାକ୍ୟ କହନ୍ତି । ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଏଥ‌ିରେ ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗ ଥାଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ । ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଏଥୁରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକ ବୋଲି ତିନିଗୋଟି ଅବୟବ ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଶୁଦ୍ଧ କିମ୍ବା ଅଶୁଦ୍ଧ ବିବେଚିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ଅସତ୍ୟ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ; ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୧୬. ଅବଧାରଣ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
ଅବଧାରଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ଦୁଇଟି ଧାରଣାକୁ ମନେ ମନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ତୁଳନା କରୁ ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରୁ । ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ବିଷୟ ବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକୃତି ମଧ୍ଯ ହୋଇପାରେ, ପୁଣି ଅସ୍ବୀକୃତି ମଧ୍ଯ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି ମଣିଷ ଏବଂ ମରଣଶୀଳ – ଏହି ଦୁଇଟି ଧାରଣା ଆମ ମନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି । ଅବଧାରଣ ଗୋଟିଏ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମାନସିକ ବ୍ୟାପାର । ଅବଧାରଣ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇପାରେ ପୁଣି ନ ହୋଇପାରେ ମଧ୍ୟ । ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ ଅବଧାରଣର ରୂପକୁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

୧୭. ବୈଧ ଯୁକ୍ତି ଓ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଥବ, ତେବେ ତାହାକୁ ବୈଧଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
____________________
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
କୌଣସି ଏକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ବା ବୈଧାନୁକୃତ ଭାବରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲାନାହିଁ, ତେବେ ତାହାକୁ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
_________________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।

୧୮. ଅନୁମାନ ଓ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ନ୍ୟାୟଦର୍ଶନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ କୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ‘ଅନୁ’ ଅର୍ଥାତ୍ ପଛରେ, ‘ମନ୍ୟସେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚିନ୍ତା କରିବା । ତେଣୁ ଅନୁମାନ କେବଳ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟିଥାଏ; ଯଥା – ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ସେଠାରେ ନିଆଁ ଅଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଏହା ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । – ହେତୁ
∴ କେତେକ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ । – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ସମସ୍ତ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ । – ହେତୁ
ବୁଦ୍ଧଦେବ ଜଣେ ଧର୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତି । – ହେତୁ
___________________________
∴ ବୁଦ୍ଧଦେବ ଜଣେ ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ବ୍ୟକ୍ତି । – ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୯. ଆକାର ଓ ବିଷୟଗତ ଭେଦ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଗୋଲାପ ଫୁଲକୁ ଦେଖ‌ିଲେ କେତେଗୁଡ଼ାଏ କଥା ବିଚାରକୁ ଆସେ; ଯଥା – ଫୁଲର ରଙ୍ଗ, ବାସ୍ନା, ପାଖୁଡ଼ା ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ବିଷୟର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ । ଏସବୁ ବ୍ୟତିରେକେ ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଗୋଟିଏ ଆକାରର । ସେହିଭଳି ଖଣ୍ଡେ ଇଟା ଭିତରେ କେତେ ପଦାର୍ଥ ଥାଏ; ମାତ୍ର ଅନେକ ଇଟାଖଣ୍ଡ ଆକାରରେ ସମାନ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଅନେକ ଯୁକ୍ତି ଗୋଟିଏ ଆକାରର ହୋଇଥାନ୍ତି ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୁକ୍ତର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ଯୁକ୍ତିର ବିଷୟବସ୍ତୁଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।
ଯଥା – (କ) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ
ଲକ୍ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ
_____________
∴ ଲକ୍ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
(ଖ) କୌଣସି ଚିନ୍ତାନାୟକ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ଚିନ୍ତାନାୟକ ।
____________________
∴ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।

୨୦. ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ଓ ଅଯଥା ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯୁକ୍ତିଟି ଗୋଟିଏ ବୈଧଯୁକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ ।
ସମସ୍ତ କାକ ପକ୍ଷୀ ଅଟନ୍ତି । – ସତ୍ୟ
_______________________
∴ ସମସ୍ତ କାକ ଦ୍ବିପଦ ଅଟନ୍ତି । – ସତ୍ୟ
ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟାହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଅଯଥାର୍ଥଯୁକ୍ତି କହନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ପରିବା ମିଠା ଅଟେ । – ମିଥ୍ୟା
କଲରା ଏକ ପରିବା ଅଟେ । – ସତ୍ୟ
__________________
∴ କଲରା ମିଠା ଅଟେ । – ମିଥ୍ୟା

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେସବୁ ଅନେକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଉ । ଏହି ଆଲୋଚନାର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଆମେ ଆମର ସ୍ଥିତି ଓ ଦୁଃସ୍ଥିତି ସମ୍ପର୍କରେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପରିଚିତ କରାଇଥାଉ । ଖାଲି ସେତିକି ନୁହେଁ, ଅନେକ ସମୟରେ ଆମର ଦୁଃଖ – ସୁଖ, ଜୟ-ପରାଜୟ, ନିନ୍ଦା – ପ୍ରଶଂସା ସମ୍ପର୍କରେ ହେତୁ ବା କାରଣ ଦର୍ଶାଇଥାଉ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କେହି ଯଦି ତୁମକୁ ପ୍ରଶ୍ନକରେ ତୁମେ ବାଣିଜ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇବା ପରିବର୍ତ୍ତେ କଳା ଶ୍ରେଣୀରେ କାହିଁକି ନାମ ଲେଖେଇଲ ? ତୁମେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଏହାର କାରଣ ବା ହେତୁ ଦର୍ଶାଇବ । ଏଭଳି ଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ହେତୁ ବା କାରଣର ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ଆମର ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଉ ।

କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ଯେ ଆମେ କୌଣସି ବିଷୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖିବାବେଳେ ବା ଶୁଣିବାବେଳେ କୌଣସି ହେତୁର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ବିଷୟରେ ଆମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ନଥାଏ, ଆମେ ଯେତେବେଳେ ସେସବୁକୁ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରୁ ସେତେବେଳେ ଆମେ ହେତୁର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥାଉ ; ଯଥା – ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖୁଥାଉ ସତ; ମାତ୍ର ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ବା ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ପର୍ବତରେ ଅଗ୍ନିର ସ୍ଥିତିକୁ ସ୍ବୀକାର କରିଥାଉ । ଏଠାରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରୁଥିବା ଧୂଆଁ ହେଉଛି ହେତୁ ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ଅଗ୍ନି ଅଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରୁ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରହିଁ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ସିଦ୍ଧ ଓ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅସିଦ୍ଧ ତାହା ସ୍ଥିର କରିଥାଏ । ସାଧାରଣ ଜୀବନରେ ସିଦ୍ଧ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଯଥାର୍ଥ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରାଯାଇପାରେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଇଂରାଜୀରେ ‘ଲଜିକ୍’ କୁହାଯାଏ । ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । ‘ଲୋଗସ୍’ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ଏହା କି ପ୍ରକାର ଚିନ୍ତନ ବା ଯୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଅନୁମାନସିଦ୍ଧ ହୁଏ, ତାହାର ବିଚାର କରେ । ପୁଣି ଅନୁମାନକୁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ କିପରିଭାବେ ଉପସ୍ଥାପିତ କଲେ, ତାହାର ସିଦ୍ଧତା ପରିଷ୍କାର ହୋଇପାରେ ଏବଂ ତାହାର ଦୋଷକୁ ଅତି ସହଜ ଭାବରେ ବାହାର କରାଯାଇପାରେ, ତାହାର ବିଚାର କରିବା ମଧ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

କେହି କେହି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଚିନ୍ତାର ମୂଳ – ସୂତ୍ରାବଳୀ ସମ୍ପର୍କୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ସମ୍ପର୍କୀୟ ବିଜ୍ଞାନ । ‘ଚିନ୍ତା’ ଶବ୍ଦଟି ଅତୀବ ବ୍ୟାପକ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ସ୍ମୃତି, କଳ୍ପନା, ଧାରଣା, ଅବଧାରଣା ଏବଂ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି – ଏ ସମସ୍ତ ଚିନ୍ତାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ମନୋବିଜ୍ଞାନ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟର ଆଲୋଚନା

କରିବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଅଙ୍ଗ ନୁହେଁ, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଧରଣର ଶାସ୍ତ୍ର । ପୁଣି ଚିନ୍ତା ଶବ୍ଦଟି ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଚିନ୍ତାକୁହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କେବଳ ଚିନ୍ତାର ବିଷୟାବଳୀ ଓ ନିୟମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ (Aristotle)ଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଅନୁସରଣ କରୁଥିବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମିଲ୍ (Mill) ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟି ସାଧାରଣଭାବେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି ଅନେକ ମନେକରନ୍ତି । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନବୃତ୍ତି ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣ ଭିଭିରେ ଜ୍ଞାନ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ନିମନ୍ତେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ସେହି ଜ୍ଞାନ ବୃତ୍ତର କ୍ରିୟାସମୂହ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ବୁଦ୍ଧି-ପ୍ରକ୍ରିୟାର ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆଲୋଚନାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଅନେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଯୁକ୍ତି ପଦ୍ଧତିର ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କୋପି (Copi)ଙ୍କ ମତରେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଛିଟା ତ୍ରୁଟିମୁକ୍ତ ସଂଜ୍ଞା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ତ୍ରୁଟିବିହୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ ଯୁକ୍ତିକ୍ରିୟାକୁ ମଧ୍ଯ ଏକପ୍ରକାର ଚିନ୍ତା ହିସାବରେ ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ତର୍ଗତ । କୋପିଙ୍କ ମତରେ ‘ବୈଧ’ ଓ ‘ଅବୈଧ’ ଯୁକ୍ତିର ପାର୍ଥକ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର । ବିଚାରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଜଟିଳ ମାନସିକ କ୍ରିୟା ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ବିଚାରକର୍ତ୍ତାର ବିଭିନ୍ନ ଆବେଗ ଏହା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ରହିଥାଇପାରେ । ସେହି ବିଚାରକ୍ରିୟାର ଧାରା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚନାର ବିଷୟ ନୁହେଁ ।

୨. ଅନୁମାନ ଓ ଯୁକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏମାନଙ୍କ ସହିତ କିଭଳି ଭାବରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ବୁଝାଇ ଦିଅ ।
Answer:
ଦର୍ଶନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେକୌଣସି ବିଷୟକୁ ଦେଖ୍ ଯେତେବେଳେ ତତ୍‌ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ‘ଅନୁ’ ଅର୍ଥାତ୍ ପଛରେ, ‘ମନ୍ୟସେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚିନ୍ତା କରିବା । ତେଣୁ ଅନୁମାନ କେବଳ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟିଥାଏ । ପର୍ବତରେ ଧୂଆଁ ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ ସେଠାରେ ନିଆଁ କଥା ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ଏହି ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ‘ ଅନୁମାନ’ ଶବ୍ଦ କେବଳ ନିଗମନ-ଧାରଣାକୁ ଅଥବା ହେତୁ-ଧାରଣା ଓ ନିଗମନ-ଧାରଣା ଉଭୟକୁ ବୁଝାଇବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯୁକ୍ତି – ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ଏହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ମାତ୍ର ଯେକୌଣସି ଯୁକ୍ତି ଗୋଟିଏ ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଥାଏ ହେତୁକୁ ଯେଉଁ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ହେତୁବଚନ (Premise) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ହେତୁବଚନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୁକ୍ତିରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗ ବା ଅବୟବ ଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ । କେତେକ ଯୁକ୍ତିରେ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ଥାଇପାରେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଯୁକ୍ତିରେ ଏକାତ୍ମକ ହେତୁବଚନ ଥାଏ, ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ –

(କ) କେତେକ ଆମ୍ବ ମିଠା ଅଟେ । (ହେତୁବଚନ)
∴ କେତେକ ମିଠାଫଳ ଆମ୍ବ ଅଟେ । (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ)
(ଖ) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । ( ହେତୁବଚନ)
ରାମ ଗୋଟିଏ ମନୁଷ୍ୟ । (ହେତୁବଚନ)
___________________
∴ ରାମ ମରଣଶୀଳ । (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ)
ଏଠାରେ (କ)ରେ ଥ‌ିବା ଉଦାହରଣଟି ଅବ୍ୟବହିତ ଓ (ଖ)ରେ ଥ‌ିବା ଉଦାହରଣଟି ବ୍ୟହିତ ଅଟେ ।

ମାନସିକ ପ୍ରଣାଳୀ ହିସାବରେ ଅନୁମାନ ହେଉଛି ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଏହା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ମରଣ, ଚିନ୍ତନ, କଳ୍ପନା ଇତ୍ୟାଦି ସହିତ ସମକକ୍ଷ । ଏଠାରେ ଆମ୍ଭେମାନେ କିପରି ଭାବରେ ଚିନ୍ତା, ଭାବନା, କଳ୍ପନା ବା ଅନୁମାନ କରୁ, ତାହାହିଁ ବିଚାର କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ଲବ୍‌ଧ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଲି ଦାବି କରାଗଲେ ତାହା ନିଗମନ ଓ ଧାରଣା ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ନିହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାହିଁ ହେଉଛି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ।

ଏଠାରେ ଅନୁମାନ ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନ ସିଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ଗୃହୀତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁମାନ କିପରି ହେବା ଉଚିତ ତାହାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆଲୋଚନା ଯେଉଁଠାରେ ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ ସେଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବା ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ସେଠାରେ ଯୁକ୍ତିଟି ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟତା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇନଥିଲେ, ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଅସିଦ୍ଧ ବା ଅପ୍ରାମାଣିକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ନୁହେଁ ।

ସମସ୍ତ ପଶୁ କୃଷ୍ଣକାୟ ।
ଶୁଆ ଗୋଟିଏ ପଶୁ ।
______________
∴ ଶୁଆ କୃଷ୍ଣକାୟ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିର ସମସ୍ତ ବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ପ୍ରାମାଣିକ, କାରଣ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ । ଏଠାରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ମରଣଶୀଳ ।
_________________
∴ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଭାରତୀୟ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ, କାରଣ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଆମାନେ ଭାରତୀୟ; କିନ୍ତୁ ଏହା ଓଡ଼ିଆମାନେ ଓ ଭାରତୀୟମାନେ ମରଣଶୀଳ ହୋଇଥିବା ହେତୁ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଆ ଭାରତର ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇଥିବାରୁ ହିଁ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ । ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟଦ୍ୱାରା କୌଣସି ସମର୍ଥନ ମିଳୁନାହିଁ । ତେଣୁ ଯୁକ୍ତିଟି ଅପ୍ରାମାଣିକ ବା ଅସିଦ୍ଧ।
ଏଣୁ ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ଯୁକ୍ତି ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ କିନ୍ତୁ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ଏହା ଅନୁମାନ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ଅଟେ ।

୩. ସତ୍ୟତା ଓ ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ବା ବୈଧତା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଦାହରଣସହ ବୁଝାଇଦିଅ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କାହାକୁ ଅନୁସରଣ କରେ ?
Answer:
ଯୁକ୍ତି ବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠିତ । ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣ ବାକ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ହେତୁବାକ୍ୟ । ତେଣୁ ଯୁକ୍ତିଟି ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ଵାରାହିଁ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ‘ବାରାଣସୀ ଗଙ୍ଗାନଦୀ କୂଳରେ ଅବସ୍ଥିତ’ । ଏହି ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁଭୂତିର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଅନ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ନେଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ବନ୍ଧ୍ୟାନାରୀଟି ତା’ର ପୁତ୍ରର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକାଭିଭୂତା।

ଏହା ହେଉଛି ଏକ ମିଥ୍ୟା ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏହି ମିଥ୍ୟା ତର୍କବାକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବାପାଇଁ କୌଣସି ଅନୁଭୂତିର ଆବଶ୍ୟକତା ଦେବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ । ଧରାଯାଉ ଅନ୍ୟ ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ‘ଗୋପବନ୍ଧୁ ଗୁଜରାଟରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।’’ ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଅନୁଭୂତି ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାପାଇଁ ପଡ଼େ । ଏହାଦ୍ବାରା ଏପ୍ରକାର ବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ ।

ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଗତ ବାକ୍ୟାବଳୀର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଉଦାହରଣ – ରାମ ସୀତାକୁ ବିବାହ କଲେ ସୀତା ରାମକୁ ବିବାହ କରିବା ଅନୁମେୟ; କିନ୍ତୁ ରାମ ସୀତାକୁ ଭଲ ପାଇଲେ ସୀତା ରାମକୁ ଭଲପାଇବା ଅନୁମେୟ ନୁହେଁ । ବିବାହ ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ଉଭୟମୁଖୀ । କିନ୍ତୁ ଭଲପାଇବା ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ଉଭୟମୁଖୀ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।

ମାତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ବା ସିଦ୍ଧତା ବିଚାର କରିବାକୁ ହେଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସେହି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଛି କି ନାହିଁ । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବଚନମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିପାଦିତ ନହେଲା ତେବେ ସେ ଯୁକ୍ତିଟି ଅସିଦ୍ଧ ବା ଅବୈଧ; ଯଥା –

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସମସ୍ତ କବି ଭାବପ୍ରବଣ ।
କାଳିଦାସ ଜଣେ କବି ।
________________
∴ କାଳିଦାସ ଭାବପ୍ରବଣ ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟିରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯଥାର୍ଥଭାବେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ମାତ୍ର ଆମେ ଯଦି ଯୁକ୍ତିକରୁ – ଯଥା – ସମସ୍ତ କବି ଭାବପ୍ରବଣ ।
ସମସ୍ତ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ ଭାବପ୍ରବଣ ।
________________
∴ ସମସ୍ତ ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞ କବି ।
ତେବେ ଏଠାରେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ନାହିଁ । କାରଣ ଭାବପ୍ରବଣତା ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ସହିତ ସମାନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେମାନେ ଅନ୍ୟକେତେକ ଗୁଣରେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି ।ଏଠାରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ହେଲା ଯେ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ଆଦୌ ସତ୍ୟ ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ବୈଧ ହୋଇପାରେ; ଯଥା –
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ।
ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମନୁଷ୍ୟ ।
___________________
∴ ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅମର ।
ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ କାରଣ ଏହା ଯେଉଁ ହେତୁବଚନମାନଙ୍କରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ହେତୁବଚନଟି ସତ୍ୟ ନୁହେଁ କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ଅଟେ, କାରଣ ଦୁଇ ହେତୁବଚନରୁ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯଥାର୍ଥରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେଉଅଛି ।

ସେହିଭଳି ସମସ୍ତ ହେତୁବଚନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ବା ସିଦ୍ଧ ନ ହୋଇପାରେ;
ଯଥା – ଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ନେତା ।
ଭାରତ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ।
__________________
∴ ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ନେତା ।

ଏପରିକି ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହେତୁବଚନଟି ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ହେତୁବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ହୋଇନପାରେ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ବିଶ୍ବବାସୀ ।
ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ବିଶ୍ବବାସୀ ।
____________
∴ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଭାରତୀୟ ।
ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ ଯେ ଏହି ଯୁକ୍ତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବଚନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ, କାରଣ ଓଡ଼ିଆମାନେ ବିଶ୍ବବାସୀ ନିଶ୍ଚୟ, ମାତ୍ର ବିଶ୍ବବାସୀ ହେବା ନ୍ୟାୟରେ ସେମାନେ ଭାରତୀୟ ହେବେ ବୋଲି କହିବାର ଯଥାର୍ଥତା ନାହିଁ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଉଅଛି ଯେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ଓ ସତ୍ୟତା ପରସ୍ପରଠାରୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଯଦିଓ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ଏକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ବା ବୈଧତା ବିଷୟରେ ବିଚାର କରେ; ମାତ୍ର ଏହାର ସତ୍ୟତା ଉପରେ ବିଚାର କରେନାହିଁ ।

୪. ଯୁକ୍ତିର ଆକାରିକତା ଓ ଅବୟବ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଗୋଲାପ ଫୁଲକୁ ଦେଖ‌ିଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ କଥା ବିଚାରକୁ ଆସେ । ଫୁଲର ବାସ୍ନା, ରଙ୍ଗ, ପାଖୁଡ଼ା, ବୃନ୍ତ ଏହିଭଳି କେତେ କ’ଣ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ ବିଷୟର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ । ଏସବୁ ବ୍ୟତିରେକେ ଗୋଲାପ ଫୁଲଟି ଗୋଟିଏ ଆକାରର । ଏହି ଆକାରର ଅନେକ ଫୁଲ ଥାଇପାରନ୍ତି ।

ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥର ଏକ ଆକାର ଥାଏ ଏବଂ ତାହା କୌଣସି ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁରୁ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପେଣ୍ଡୁର ଆକାର ଗୋଲ; କିନ୍ତୁ ତାହାର ଉପାଦାନ ରବର କିମ୍ବା ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ କିମ୍ବା ମୃତ୍ତିକା ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇପାରେ । ଏଠାରେ ଆକାର ସମାନ; କିନ୍ତୁ ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ । ପୁଣି କେତେକ ପଦାର୍ଥର ଉପାଦାନ ବା ବସ୍ତୁ ସମାନ; କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ମୃତ୍ତିକା ନିର୍ମିତ ପେଣ୍ଡୁ, ପାତ୍ର ଓ ମୂର୍ତ୍ତିର ବସ୍ତୁ ସମାନ । କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ।

ଆକାରର ଏହି ସାଧାରଣ ଧାରଣାରୁ ଲବ୍ଧ ଏକ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ସମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଉଛି ତାର୍କିକ ଆକାର । ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତାର ନିର୍ଦ୍ଧାରକ ହେଉଛି ତାହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ଏବଂ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହେଉଛି ମୁଖ୍ୟତଃ ବୈଧ ଯୁକ୍ତି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ।

ଯୁକ୍ତିର ଅଙ୍ଗାବଳୀ ବା ଅବୟବଗୁଡ଼ିକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ତେଣୁ ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସମଷ୍ଟି ହେତୁବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ସ୍ବୀକୃତ ହୋଇନଥିଲେ ତାହା ଯୁକ୍ତ ପଦବାଚ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଦୁଇଟି ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଉ –
(୧) କୌଣସି କାକ ଶୁକ ନୁହେଁ ଏବଂ କୌଣସି ଶୁକ କାକ ନୁହେଁ ।
(୨) କୌଣସି କାକ ଶୁକ ନୁହେଁ ସୁତରାଂ କୌଣସି ଶୁକ କାକ ନୁହେଁ ।

ଉଭୟ (୧) ଏବଂ (୨) ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ସମଷ୍ଟି । କିନ୍ତୁ (୧) ଏକ ଯୁକ୍ତି ନୁହେଁ । ଏହା ହେଉଛି କେବଳ ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଯୁକ୍ତି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଷୟବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକାରବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ତାହାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନୁହେଁ ।
ତଳେ ଗୋଟିଏ ଆକାରର ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତି ଦିଆଗଲା ଯାହାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।
(୧) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
ସକ୍ରେଟିସ୍ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ ।
______________
∴ ସକ୍ରେଟିସ୍ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ।
(୨) କୌଣସି ଚିନ୍ତାନାୟକ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଜଣେ ଚିନ୍ତାନାୟକ ।
____________________
∴ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଦୋଷମୁକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।
ଉପରେ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଆକାରର ଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଛି । ପ୍ରଥମ ଆକାରର ଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ବିଷୟ କୁହାଯାଇଛି ସେହିଭଳି ଅନ୍ୟ ଆକାରର ଯୁକ୍ତି ଭିତରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ରହିପାରେ ।
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ସୂଚିତ କରିବାକୁ ଯାଇ ଏ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ;
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମ ପ ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ ଅ ମ ଅଟେ ।
______________
∴ ସମସ୍ତ ଅ ପ ଅଟେ ।
ଯୁକ୍ତିର ଅବୟବ ଅର୍ଥାତ୍ ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ହେଉଛି ତର୍କବାକ୍ୟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏତ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବା ସୁନିଶ୍ଚିତ । ସେଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରକୁ ନେଲେ କେବଳ ଚାରିଗୋଟି ସମନ୍ବୟ ସମ୍ଭବପର । ସେଗୁଡ଼ିକ –
(୧) ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ସତ୍ୟ ।
(୨) ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଉଭୟ ମିଥ୍ୟା ।
(୩) ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା, କିନ୍ତୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ।
(୪) ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବୈଧ ଯୁକ୍ତିର ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ସମନ୍ୱୟ ଉପସ୍ଥାପିତ ।
(୧) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଦ୍ବିପଦ । – ସତ୍ୟ
ସମସ୍ତ କାକ ଦ୍ବିପଦ । – ସତ୍ୟ
__________________
∴ ସମସ୍ତ କାକ ପକ୍ଷୀ ।

(୨) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଚତୁଷ୍ପଦ । – ମିଥ୍ୟା
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ପକ୍ଷୀ । – ମିଥ୍ୟା
___________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ।

(୩) ସମସ୍ତ ପକ୍ଷୀ ଚତୁଷ୍ପଦ । – ମିଥ୍ୟା
ସମସ୍ତ ପଶୁ ପକ୍ଷୀ । – ମିଥ୍ୟା
___________________
∴ ସମସ୍ତ ପଶୁ ଚତୁଷ୍ପଦ । } ସତ୍ୟ
ଏହି ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଧ ।
ସାଙ୍କେତିକ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକର ଆକାର ହେଉଛି –
ସମସ୍ତ ମ ପ ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ ଅ ମ ଅଟେ ।
_________________
∴ ସମସ୍ତ ଅ ପ ଅଟେ
ବୈଧ ଯୁକ୍ତିର ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ସେଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି କେତେବେଳେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେବେଳେ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟାହେବା ସହିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥାଏ । ତେଣୁ ସତ୍ୟଜ୍ଞାନ ଆହରଣ ପରିସରରେ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତିର କୌଣସି ଉପଯୋଗିତା ନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧତାକୁ ବିଚାର କଲାବେଳେ ତା’ର ଆକାରକୁ ଏକାନ୍ତଭାବେ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ । ଏହି ଆକାରକୁ ଠିକଣାବାଟରେ ପକାଇବାପାଇଁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ (Symbolic Logicians) ପ୍ରତୀକ (Symbol) ମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରତୀକଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାପାଇଁ ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ର ଓ ଗାଣିତିକ ପ୍ରତୀକମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତୀକ ଭିତ୍ତିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ମୁଖ୍ୟତଃ ଗାଣିତିକ ବା ସାଙ୍କେତିକ । ଉପରେ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ଓ ବିଷୟଗତ ସତ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

୫. ଆରୋହୀ ଓ ଅବରୋହୀ ତର୍କର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଦାହରଣସହ ବୁଝାଇଦିଅ ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷଣ :
(କ) ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ହେତୁବଚନମାନଙ୍କରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ଭାବରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ, ତେବେ ସଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ଏବଂ ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅସତ୍ୟ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଅସତ୍ୟ । ଏପରିକି ଯଦି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଅସତ୍ୟ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଅସତ୍ୟ ଅଟେ ।
(ଖ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ଅତି ବ୍ୟାପକତର ଅଟେ ।
(ଗ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏହା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।
(ଘ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଉଭୟ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ଓ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ହୋଇଥାଏ ।
(ଙ) ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି କେତେକରୁ ସମସ୍ତ, ଆଂଶିକରୁ ସାବିକ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତରୁ ଅ-ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥାଏ ।

ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ହରି ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
…………………
…………………
___________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
(କ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେବେ ହେଲେ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟାପକତର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
(ଖ) ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁମାନଙ୍କଠାରୁ ବୈଧାନୁକୃତଭାବେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଘ) ଅବରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଟି ଏକ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଙ) ଅବରୋହନୁମାନ ଯୁକ୍ତିରେ ସାବିକରୁ ଆଂଶିକ, ସମସ୍ତରୁ କେତେକକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ଓକିଲ ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ଅଟନ୍ତି
ରାଧାକାନ୍ତ ଜଣେ ଓକିଲ
_________________
∴ ରାଧାକାନ୍ତ ଜଣେ ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ଅଟନ୍ତି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୬. ଉଦାହରଣ ସହ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମମାନ କ’ଣ ବୁଝାଅ ଓ ସେମାନଙ୍କ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ନିରୂପଣ କର ।
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣ୍ୟ ବା ସିଦ୍ଧତା ଅଥବା ଅସିଦ୍ଧତା ବିଚାର କରିବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ଯୁକ୍ତି କରିବାବେଳେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିୟମର ଅନୁସରଣ କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ । ମାତ୍ର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ତଥା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ବିଚାରଧାରା କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଯାହା ନହେଲେ ବିଚାର ବିଭ୍ରାଟ ଘଟିବା ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ଯେଉଁଠି ଏଭଳି ବିଚାର ବିଭ୍ରାଟ ଘଟେ ସେଠାରେ ଯୁକ୍ତି କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କର ମୌଳିକ ସୂତ୍ର (Fundamental Principles of Logic) ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ୟବର ଭଏମ୍ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଅନୁମାନର ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସତ୍ୟ’’ ଏବଂ ମିଲ୍ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସାଧାରଣ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ’’ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ମାତ୍ର ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଚିନ୍ତନର ମୌଳିକ ନିୟମ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ପ୍ରକୃତରେ ଚିନ୍ତନ ଶବ୍ଦଟି ମନୋବିଜ୍ଞାନର ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ ହେଲେହେଁ ଏହା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୂଳ ବିଷୟବସ୍ତୁ । ସେହିଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନିୟମ କହିବା ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।

ଏହି ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ତଥା ବିଚାରର ଆଧାର ହୋଇଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଏଗୁଡ଼ିକ କୌଣସି ପ୍ରମାଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇନଥାଏ । ସେହିଭଳି କୌଣସି ଅବରୋହୀ ଯୁକ୍ତିରୁ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଭାବେ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରିହୁଏ ନାହିଁ । କାରଣ ଏହିଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅନ୍ୟ ନିୟମଠାରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରାଯାଏ ତେବେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ କେବେହେଲେ ନିୟମ କହିହେବ ନାହିଁ । ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ବରୂପ ହେଲା ଯେ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଓ ମୌଳିକ ହୋଇଥିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଲଙ୍ଘନ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ଏକ ପକ୍ଷରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ବିରୋଧ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏହିଭଳି ତିନୋଟି ନିୟମର ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି ।

(୧) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(୨) ବିରୋଧ ନିୟମ
(୩) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

(୧) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ – ଜଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳତାହିଁ ବସ୍ତୁର ସତ୍ତା ଓ ସ୍ବଭାବର ଧର୍ମ ବୋଲି ମନ ସଦାସର୍ବଦା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯଥା ଗୋଟିଏ ପଥରକୁ ପଥର ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲା ପରେ ପରମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ତାହାର ସଭା ଓ ସ୍ବଭାବର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ଓ ତାହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରାଣୀ ବୋଲି କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । ଏହା ମନ କେବେ ଗ୍ରହଣ କରେ ନାହିଁ । ପଥର ସର୍ବଦା ପଥର, ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିଜଠାରୁ ଅଭିନ୍ନ । ସେହିପରି ରଜ୍ଜୁ ସର୍ବଦା ରଜ୍ଜୁ ହୋଇ ରହିବ ଯଦିଓ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ରଜ୍ଜୁକୁ କେହି କେହି ସର୍ପ ବୋଲି ଭ୍ରମ କରିପାରେ ।

ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ‘କ ସର୍ବଦା କ’ ଏବଂ ଏ ସର୍ବଦା ଏ (A is A), ତେବେ ଅନ୍ୟଏକ ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଉ – ଗୋଟିଏ ବାଳକର ନାମ ଯଦୁ । ତା’ର ନାମ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାକୁ ମଧୁ ବୋଲି ଡକାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଏହାଦ୍ଵାରା ତାହାର ସତ୍ତା ଓ ସ୍ବଭାବର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଜଳ ସର୍ବଦା ଜଳ, ଅଗ୍ନି ସର୍ବଦା ଅଗ୍ନି ବୋଲି ଆମେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଉ । ଯଦି ଏଗୁଡ଼ିକ କେବେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ତେବେ ଆମ ମନରେ ଚିନ୍ତାର ବିଭ୍ରାଟ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଲା ବ୍ୟଭିଚାର ବା ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆଲୋଚନାରେ ଏହି ନିୟମର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଏହି ନିୟମ ଉପରେ ସମସ୍ତ ଚିନ୍ତାଧାରା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଯଦି କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁକୁ ସେହି ବସ୍ତୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ତେବେ ମନରେ ଚିନ୍ତା ବିଭ୍ରାଟ ଘଟିବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ଯାହାକି କଥନ ଓ ଶ୍ରୋତା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ରହିନଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦ ଓ ପଦାର୍ଥ ତା’ର ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ରକ୍ଷା କରେ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯୁକ୍ତି କଲାବେଳେ ଯେଉଁ ପଦକୁ ଯେଉଁ ଅର୍ଥରେ ନେଉଁ ତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସେହି ଯୁକ୍ତର ପରିସର ଭିତରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏପରି ହୁଏ ଯେ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ଯାହାକୁ ରଜ୍ଜୁ ବୋଲି କହନ୍ତି ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକେ ତାକୁ ଅନ୍ୟ କିଛି କହିପାରନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏହାଦ୍ଵାରା ବସ୍ତୁର ନିଜସ୍ଵ ସତ୍ତା ବା ସ୍ବରୂପ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(୨) ବିରୋଧ ନିୟମ – ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ ! ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଉପସ୍ଥିତ ଓ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ସତ୍ୟ ଓ ଅସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ‘କ’ ‘ଖ’ ଅଟେ ଓ ‘ଖ’ ନୁହେଁ ବୋଲି କହିବା ନିରର୍ଥକ ଅଟେ । ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିକୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ, ସେହି ସମୟରେ ଅନ୍ୟଟିକୁ ମିଥ୍ୟା କହିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ।

କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସାଙ୍ଗରେ କୃଷ୍ଣ ଓ ଅ-କୃଷ୍ଣ ହୋଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ହୁଏତ ଏପରି ହୋଇପାରେ ଯେ, ଜଣେ ଭାରତୀୟ, ତାଙ୍କର ଜାତୀୟତା ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳରେ ଅଣଭାରତୀୟ ହୋଇପାରନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏକାଧାରରେ ଜଣେ ଉଭୟ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣକୁ ଧାରଣ କରିପାରିବେନାହିଁ । ଏପରି ଚିନ୍ତା ମଧ୍ଯ ତାର୍କିକ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅସମ୍ଭବ (Logical impossible) ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ହ୍ୟାମିଲଟନ୍ ଏହି ନିୟମକୁ ଅବିରୋଧ ନିୟମ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

(୩) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ – ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ । ସୁତରାଂ ଦୁଇଟି ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଦ୍ବାରା ବିଶେଷିତ ବସ୍ତୁ ସକଳ ବ୍ୟତୀତ ବିଶ୍ବରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ ଥ‌ିବା ଅକଳ୍ପନୀୟ । ତେଣୁ ଏହି ନିର୍ମମ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ମଧ୍ଯରେ କୌଣସି ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଦୁଇ ପରସ୍ପର ଗୁଣ ଭିତରୁ ଯେକୌଣସିଟିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ହେବ ନଚେତ୍ ଅଣ-ଓଡ଼ିଆ ହେବ ।

ଯେହେତୁ ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ଅସମ୍ଭବ । ତେଣୁ ସୂତ୍ରଟି ହେଲା ବସ୍ତୁଟିଏ ହୁଏତ କ ହେବ ନଚେତ୍ ଅ- କ ହେବ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓଡ଼ିଆ ନହେଲେ ସେ ଯେ ପଞ୍ଜାବୀ କିମ୍ବା ବଙ୍ଗାଳୀ କିମ୍ବା ପାକିସ୍ତାନୀ ହେବ ଏପରି କୌଣସି ଯୁକ୍ତି ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଜଣେ ଓଡ଼ିଆ ନହେଲେ ସେ ଅଣଓଡ଼ିଆ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଜଣେ ଅଣ-ଓଡ଼ିଆ ହେଲେ ଓଡ଼ିଆ ହେବାକୁ ବାଧ୍ୟ । ଏ ଦୁଇଟି ଭିତରେ ତୃତୀୟ ପନ୍ଥା ଅସମ୍ଭବ ।

ସମୟ ସମୟରେ ଯୁକ୍ତି କରାଯାଇପାରେ ଯେ, କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରିବା ଅସମ୍ଭବ; ଯଥା – ସଞ୍ଜକୁ ଜୀବ କିମ୍ବା ଅଜୀବ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ଏହାଦ୍ବାରା ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଖଣ୍ଡିତ ହେଉଅଛି । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ଅବାନ୍ତର ଯୁକ୍ତି । କୌଣସି ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୁଣଯୁକ୍ତ କିମ୍ବା ଗୁଣ ବିରୁଦ୍ଧ ହୋଇପାରିବ ଅନ୍ୟଥା କୌଣସି ଉପାୟ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇ ନପାରେ ।

୭. ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଏବଂ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ – ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଯାଏ । ସୂଚିତ ହେଉଥ‌ିବା ଏହି ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରନ୍ତି; ଯଥା – ନଦୀ କହିଲେ ବିଭିନ୍ନ ନଦୀ ଅର୍ଥାତ୍ ମହାନଦୀ, ଗଙ୍ଗା, ସିନ୍ଧୁ, କାବେରୀ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସେହିଭଳି ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମଦ୍ୱାରା ନାମିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ ଅଥବା କର୍ମ ସେହି ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଟନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ – ଲକ୍ଷଣ ଶବ୍ଦରୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଶବ୍ଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ବା ଗୁଣ ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ କହିଲେ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତି ହେଉଛି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ପାଖରେ ଏହି ଦୁଇଟି ଗୁଣର ପରିପ୍ରକାଶକୁ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି ।

ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ବନ୍ଧ – ମଧ୍ୟରେ କ୍ଷୟ ଓ ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଟେ । ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସପାଏ । ସେହିପରି ବାତ୍ୟାର୍ଥର ହ୍ରାସହେଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ହେଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଏହାକୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହିପ୍ରକାର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ୪ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(କ) ଯଦି ବାଚ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ତେବେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ।
(ଖ) ଯଦି ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସ ଘଟେ ତେବେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।
(ଗ) ଯଦି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ତେବେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ।
(ଘ) ଯଦି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସପାଏ ତେବେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।

କହିଲେ ତା’ର ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ପଦଟି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଗଦେବା ଫଳରେ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିପାରେ । ଏଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଗଦେବା ଫଳରେ ମନୁଷ୍ୟ ନକହି ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଣୀ ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଯାହାଫଳରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେବଳ ପ୍ରାଣିତ୍ଵରେ ସୀମିତ ରହିବ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ମନୁଷ୍ୟର ଯେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥୁଲା ତାହାର କ୍ଷୟ ଘଟିଲା ।

ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ନକରି କେବଳ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ, ଏଠାରେ ମନୁଷ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ଘଟି କେବଳ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥରେ ସୀମିତ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର ଏହି ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତାରୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ପ୍ରାଣିତ୍ୱ, ବିଚାରଶୀଳତା ଓ ଗୌରବର୍ଣ୍ଣରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ହେବା ଫଳରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ ଘଟିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରଶୀଳତା ସହ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତାକୁ ମିଶାଇଦେଲେ ଏହି ଲକ୍ଷଣ ବିଶିଷ୍ଟ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରଜ୍ଞାବାନ୍ ମନୁଷ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଖୁବ୍ ସୀମିତ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ପଦଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟଭଳି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଏକତ୍ରୀକରଣ ହେବ ସେତେବେଳେ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧିଘଟିବ, ମାତ୍ର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହ୍ରାସ ହେବ ।

ଏହାଫଳରେ ଯେଉଁ ଶ୍ରେଣୀଟି ସୃଷ୍ଟି ହେବ ସେମାନଙ୍କର କେବଳ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ରହିବ ସିନା, ବିଚାରଶୀଳତା ରହିବ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ତାହା ହେଲା ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ପର୍କ ।

ସମାଲୋଚନା – (୧) ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ; ଯଥା – ଦ୍ଵୀପ କହିଲେ ଜଳ ପରିବେଷ୍ଟିତ ଗୋଟିଏ ଭୂଖଣ୍ଡକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ଏହାର ବାସ୍ୟାର୍ଥରେ ଭୂତ, ଭବିଷ୍ୟତ୍ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନର ଲକ୍ଷଣଯୁକ୍ତ ସମସ୍ତ ଭୂଖଣ୍ଡ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଅଥବା କେତେକ ଶିଶୁଙ୍କର ଜନ୍ମହେବାଦ୍ୱାରା ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଠିକ୍ ସେହିପରି କୌଣସି କାରଣରୁ କେତେକ ଦ୍ବୀପ ଜଳମଗ୍ନ ହେଲେ ଅଥବା କେତେକ ନୂତନ ଦ୍ବୀପର ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ଦ୍ବୀପ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି କ୍ଷୟ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।

(୨) ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦେଲେ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଭିନ୍ନ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦେଲେ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଭିନ୍ନ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ତହିଁରେ ଯୋଗକଲେ, ସେହି ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟ -ବୃଦ୍ଧି ଘଟେନାହିଁ । ଏହିପରି କରିବାଦ୍ଵାରା ପଦର ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ ଅସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବାଦଦେଲେ ଅବଶିଷ୍ଟ୍ୟଶ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନୁହେଁ । ତାହା ସାଧୁ ମନୁଷ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥ । ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥରେ ପଶୁ- ପକ୍ଷୀ-କୀଟ-ପତଙ୍ଗ ଜୀବମାନଙ୍କୁ ଯୋଗକଲେ ତାହା ପ୍ରାଣୀପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ହୁଏ ।

(୩) ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ସାଧାରଣତଃ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ହୋଇଥିବାରୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଯାଥାର୍ଥ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ନିମିତ୍ତ କେବଳ ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖୁ ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ଏଥନିମିତ୍ତ ଏକାଧ୍ଵ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ତାରତମ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ।

(୪) ଗୋଟିଏ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରେ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ସଂଯୋଗ କଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧିହୋଇ ବାତ୍ୟାର୍ଥର କ୍ଷୟହୁଏ ବୋଲି ବିଚାରିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରାଣିତ୍ବ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧି ସହିତ ଦ୍ବିପଦତା ଯୋଗକଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ହୁଏନାହିଁ । କାରଣ ଏହି ଗୁଣ ତିନୋଟି ମନୁଷ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦର ଗୁଣ ନୁହେଁ । ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ହୋଇଥିବାରୁ ଏତଦ୍ବାରା ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥରେ ବାଙ୍ଗରାକୃତି ଗୁଣ ଯୋଗକଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।

(୫) କ୍ଷୟ – ବୃଦ୍ଧି ନିୟମ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେଉନା କାହିଁକି ତା’ର ଗାଣିତିକ କଳନା ବା ବିଚାର ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଗାଣିତିକ କଳନାଦ୍ୱାରା ବିସ୍ତୃତି କେତେ ବଢ଼ିଲେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେତେ କମିବ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କେତେ ବଢ଼ିଲେ ବିସ୍ତୃତିର ବ୍ୟାପକତା କେତେ କମିବ ଏହା କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ନୂଆ ଲକ୍ଷଣର ସଂଯୋଗଦ୍ବାରା ଅଗଣିତ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପସ୍ଥିତ ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥରୁ ବାଦ୍ ଯାଇପାରନ୍ତି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ନୂଆ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଯୋଗ କରିବାଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ବାଦ୍ ପଡ଼ିପାରେ । ମାତ୍ର ଏଥ୍ ସହିତ କ୍ଷୟ-ବୃଦ୍ଧିର ନିୟମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନହୋଇ ବିସ୍ତୃତି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ମଧ୍ଯରେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

୮. ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ଏବଂ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ବିଶେଷ କିମ୍ବା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଅଶ୍ବ, ବୃକ୍ଷ ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ମୂଇଁପଦ କୁହାଯାଏ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶୀତଳତା, ନମ୍ରତା, ମନୁଷ୍ୟତା, ଉଚ୍ଚତା ଇତ୍ୟାଦି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିବିକ୍ତ ପଦ । ଏହିସବୁ ପଦମାନଙ୍କରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିଚୟ ନାହିଁ ।

ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସୂଚନା ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଇଁପଦଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ମାତ୍ର ଶୁଭ୍ରତା, କୃଷ୍ଣତା ଇତ୍ୟାଦି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିବିକ୍ତ ପଦ ଅଟନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ ବିଶେଷଣଗୁଡ଼ିକ ମୂର୍ଖପଦ କିମ୍ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ହୋଇପାରନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉତ୍ତମ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବାରୁ ଉତ୍ତମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖପଦ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ଉତ୍ତମ’ ଶବ୍ଦଟି ଗୁଣର ବିଶେଷଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ମୂଇଁପଦଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ନ ହୋଇ ବିବିକ୍ତ ପଦଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରିବ । ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ ପଦ ହୋଇପାରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ମନୁଷ୍ୟ, ପୁସ୍ତକ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । କିନ୍ତୁ ଏହି ମନୁଷ୍ୟ, ରାମ, ସେହି ପୁସ୍ତକ, ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ବିଶେଷପଦ । ସେହିପରି ଗୁଣବାଚକ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ମଧ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ ପଦ ହୋଇପାରେ । ବର୍ଷ, ସଦ୍‌ଗୁଣ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣବାଚକ ସାମାନ୍ୟ ପଦରୂପେ ଗୃହୀତ ହୁଅନ୍ତି କାରଣ ବର୍ତ୍ତ କହିଲେ ଧଳା, ନୀଳ, ନାଲି ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ ଓ ସଦ୍‌ଗୁଣ କହିଲେ ସନିଷ୍ଠା, ବଦାନ୍ୟତା, କର୍ମଠତା, ଧର୍ମପରାୟଣତା, ସହନଶୀଳତା ଇତ୍ୟାଦି ସାଧୁଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଗୋଟିଏ ଅମୂର୍ଖ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଥବା ବିଶେଷ ପଦଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବ କି ? ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ବହୁ ବାଦାନୁବାଦ ଘଟେ । କେତେକଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ଦ୍ଵିତୀୟ ମତଟି ହେଲା ଯେ, ଗୁଣବାଚକ ବା ବିବିକ୍ତ ପଦ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ତୃତୀୟ ମତାନୁଯାୟୀ ଅମୂର୍ଖ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ନୁହେଁ ବା ବିଶେଷ ନୁହେଁ । ଚତୁର୍ଥ ମତ ହେଲା ଯେ, କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବିଶେଷ ।
ଏହି ମତଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଅଛି –

(୧) ଯେଉଁମାନେ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୁଣର ନାମ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ସେହି ଗୁଣର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରକୁ ମଧ୍ୟ ସୂଚିତ କରାଏ । ମାନବିକତା ଗୁଣର ନାମ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

(୨) ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ । କାରଣ ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣ ସର୍ବଦା ଏକପ୍ରକାରର ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ବିଭିନ୍ନ ବସ୍ତୁରେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ଶ୍ୱେତତ୍ଵ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ୱେତ ବସ୍ତୁ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ । ସାଧୁତା ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣ ହିସାବରେ ତାହା ସର୍ବଦା ଏକ । ତେଣୁ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷପଦ ।

(୩) କେଇସଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଶ୍ରେଣୀକରଣର ପ୍ରଶ୍ନ କେବଳ ବସ୍ତୁବାଚକ ପଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଠିପାରେ, ଅନ୍ୟ କେଉଁଠି ଏହା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(୪) ଅନ୍ୟ କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ବିଶେଷ ପଦ ଏବଂ କେତେକ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ କେବଳ ଗୋଟିଏମାତ୍ର ଗୁଣକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତାହା ବିଶେଷ ପଦ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ ବସ୍ତୁରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର, ସବୁଆଡ଼େ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୁଣକୁହିଁ ବୁଝାଏ; ଯଥା – ସମତ୍ୱ, ତ୍ରିକୋଣତ୍ଵ, ଚତୁଷ୍କୋଣତ୍ୱ ଇତ୍ୟାଦି । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତେକ ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ, ତାହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ବର୍ଣ୍ଣପଦ ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, ଲୋହିତତ୍ୱ, କୃଷ୍ଣତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁଣର ସାଧାରଣ ନାମ, ତେଣୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ସାଧୁତା ପଦ ସତ୍ୟ-ନିଷ୍ଠା, ଦାନଶୀଳତା, ସଚ୍ଚରିତ୍ରତା ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ନାମ । ତେଣୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।

ଏହି ମତବାଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁପ୍ରକାର ଗୁଣବାଚକ ପଦ ସାମାନ୍ୟ ଓ କେଉଁପ୍ରକାର ଗୁଣବାଚକ ପଦବିଶେଷ ଏହି ବିଷୟରେ ମତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।

(କ) ମତରେ ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅଥବା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ଗୁଣମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ନାମ, ସେଗୁଡ଼ିକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ତେଣୁ ବର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, ଲୋହିତତ୍ଵ, ନୀଳତ୍ୱ, କୃଷ୍ଣତ୍ବ ଇତ୍ୟାଦି । ତେଣୁ ବର୍ଣ୍ଣ ସାମାନ୍ୟ ପଦ । ସେହିପରି ଶ୍ୱେତତ୍ଵ, କୃଷ୍ଣତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ହୋଇପାରେ ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।

(ଖ) ଭାରତୀୟ ତର୍କବିତ୍ ଅମ୍ବିକା ଚରଣ ମିତ୍ରଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତାହାହିଁ କେବଳ ସାମାନ୍ୟପଦ । ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ପ୍ରକାରତଃ ଭିନ୍ନ ନହୋଇ ପରିମାଣତଃ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ, ତାହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ମତରେ ବର୍ଣ୍ଣରେ ପ୍ରକାରଭେଦ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ସାମାନ୍ୟ ପଦ, କିନ୍ତୁ ଶ୍ଵେତତ୍ଵ, କୃଷ୍ଣତ୍ବ ଇତ୍ୟାଦିରେ ପ୍ରକାରଭେଦ ନଥ‌ିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ । ଉଭୟଙ୍କ ମତରେ ସମତ୍ଵ, ତ୍ରିକୋଣତ୍ଵ, ବୃହତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି ବିଶେଷ ପଦ କାରଣ ।

୯. ଲାକ୍ଷଣିକ ଏବଂ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ । ନାମଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ କି ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ସଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ତ୍ରିଭୁଜ, ମନୁଷ୍ୟ, ବର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ରାମ, ଯଦୁ ଓ ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍ର ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ଏବଂ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପ୍ରାଣିତ୍ଵ ଓ ବିଚାରବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନତାକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୋଇଥାଏ ।
ମାତ୍ର ଯେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା କେବଳ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସୂଚିତ ହୁଏ, ମାତ୍ର ଉଭୟ ସୂଚିତ ହୁଏ ନାହିଁ; ତାହାକୁ ଅଲାକ୍ଷଣ ବା ଅଲକ୍ଷଣିକ ପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ, ମଧୁ, ବୃତ୍ତତ୍ଵ, ଶ୍ଵେତତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି । ରାମ, ମଧୁ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ନାମଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷକୁ ବୁଝାନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର କୌଣସି ଗୁଣର ସୂଚନା ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ଲାକ୍ଷଣିକ ଓ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦର ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଲାକ୍ଷଣିକ ବା ସଲକ୍ଷଣ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ :
(କ) ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଜାତିବାଚକ ପଦ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ, ଗ୍ରହ, ଅଧ୍ୟାପକ ଇତ୍ୟାଦି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି।
ବିଶେଷ ପଦ – ଓଡ଼ିଶାର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ,ମେଘଦୂତର ରଚୟିତା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦ ଏଠାରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷକୁ ସୂଚିତ କରାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୁଣକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଉଅଛି ।
(ଗ) ସମସ୍ତ ବିଶେଷଣ ପଦ – ସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତି, ବୁଦ୍ଧିମାନ ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ଗୁଣକୁ ଚିହ୍ନାଇ ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ଅଟନ୍ତି ।
ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ:
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ; ଯଥା – କଟକ, ମହାନଦୀ, କାଳିଦାସ ଇତ୍ୟାଦି ପଦର ନାମକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରୁଅଛି ମାତ୍ର ସେମାନଙ୍କର ସାମାନ୍ୟ ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ କରୁନାହିଁ ।
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ବିଶେଷ ପଦ – ସମତା, ତ୍ରିଭୁଜତ୍ୱ, ବୃତ୍ତତ୍ବ, ସାଧୁତା ଇତ୍ୟାଦି କେବଳ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅନନ୍ୟ ଗୁଣର ନାମ । ଏମାନଙ୍କର ପ୍ରକାରଭେଦ ନଥ‌ିବାରୁ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣ ବା ଅଲାକ୍ଷଣିକ ପଦ ଭାବେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ ନା ଅଲାକ୍ଷଣିକ – ଏହି ପ୍ରଶ୍ନକୁ ନେଇ ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।

ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲାକ୍ଷଣିକ ନା ଅଲାକ୍ଷଣିକ – ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ କହିଲେ ସ୍ବକୀୟ ନାମ; ଯଥା – ରାମ, ଯଦୁ, କଟକ, ମହାନଦୀ ଇତ୍ୟାଦି କୌଣସି ଜାତି ବା ଶ୍ରେଣୀକୁ ନ ବୁଝାଇ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟବହୃତ ନାମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

(୧) ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ପଦ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ।
ଏମାନଙ୍କର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି ମାତ୍ର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ । ଏହି ନାମଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଚିହ୍ନେଇ ଦେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାପାଇଁ, ତାଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ତାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ପୁଣି ଏହି ନାମଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ଆକସ୍ମିକ ଭାବରେ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ନାମବାଚକ ପଦ ପାଖରେ ସେପରି କିଛି ଲକ୍ଷଣମାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ । ତେଣୁ ନାମ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ଅର୍ଥହୀନ ଚିହ୍ନମାତ୍ର ।

ଅବଶ୍ୟ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମ ଦିଆଯାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟବାନ୍ ବାଳକକୁ ଭୀମ, ଗୋଟିଏ ବାଳିକା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବତୀ ହୋଇଥିବାରୁ ତାକୁ ସୁନ୍ଦରୀ ନାମ ଦିଆଯାଇପାରେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଜଣେ ଗୋରା ବାଳକକୁ ଗୋରାଚାନ୍ଦ ବୋଲି ମଧ୍ୟ ଡକାଯାଇପାରେ । ଜଣେ ମୂର୍ଖର ନାମ ଗଣେଶ, ଜଣେ ଦରିଦ୍ରର ନାମ କୁବେର, ଜଣେ ଅନ୍ଧୁଣୀର ନାମ ସୁଲୋଚନା କିମ୍ବା ଜଣେ ନୃଶଂସ ପ୍ରକୃତିର ଝିଅର ନାମ ସରଳା ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ସେହିପରି କେବଳ କୋଠାଘର ଥ‌ିବା ଗାଁର ନାମ ଛଣଘର ଦିଆଯାଇପାରେ । ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ କୌଣସି ନାମ ସହିତ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ମିଲ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।

(୨) ଜେଭସଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ।
ତାଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ବା ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି । ସେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ‘ଭାରତବର୍ଷ’ ଗୋଟିଏ ଦେଶର ନାମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ବାଚ୍ୟର୍ଥ ଅଛି ଏବଂ ଭାରତର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭୌଗୋଳିକ ସ୍ଥିତି, ଜଳବାୟୁ, ଭାଷା, ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କର ଆଚାର, ବ୍ୟବହାର, ରୀତି-ନୀତି, ଶାସନ ପଦ୍ଧତି ଗୁଣ ବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅଛି ।

ତେଣୁ ଭାରତବର୍ଷ ପଦଟିର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥିବାରୁ ଏହା ଲାକ୍ଷଣିକ ବା ସଲକ୍ଷଣଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।
ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥିବାହେତୁ ତାହାର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅନ୍ୟପଦ ତୁଳନାରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ । ମନୁଷ୍ୟ, ଭାରତୀୟ ଓ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ପଦମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ତେଣୁ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ କହିବା ଅଯୌକ୍ତିକ ଅଟେ ।

(୩) ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହୁଏ ।
ଗୋଟିଏ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ନୂତନ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ନାମ ଅଧ୍ୟାପକମାନଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଥମତଃ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ; କିନ୍ତୁ ପରେ ଯେତେବେଳେ ଅଧ୍ୟାପକମାନେ ସେହି ପିଲାମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଧୀରେ ଧୀରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାମ ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହୋଇଥାଏ । ଧରାଯାଉ ଜଣେ ଛାତ୍ରର ନାମ ରସାନନ୍ଦ ଅଟେ ।

ଯେତେବେଳେ ସେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ନୂତନଭାବରେ ଆସେ ତା’ନାମ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପରେ ସେ ଯେତେବେଳେ ସାଙ୍ଗ, ସାଥୀ, ଶିକ୍ଷକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ କୌତୁକ ବା ମଜାକଥା କହି ହସେଇ ପାରିଲା ସମସ୍ତେ ତା’ର ନାମକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲେ ଓ ତାହା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହେଲା । ତେଣୁ ଯେକୌଣସି ନାମ ବା ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପରିଚୟ ପୂର୍ବରୁ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ, କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ ।

(୪) ବୋସାକେଙ୍କ ମତରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ।
ତେଣୁ କୌଣସି ନାମର କେବଳ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ କହିବା ଅମୂଳକ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ବିଶେଷପଦ ଲକ୍ଷଣସୂଚକ ବିଶେଷ ପଦଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଜେଭନ୍ସ ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର ପଦର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନ କରି ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବିଶେଷପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ସର୍ବାଧୁକ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଲକ୍ଷଣସୂଚକ ବିଶେଷ ପଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ବା ନାମବାଚକ ବିଶେଷ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାମରୁ ସୂଚିତ ହୁଏନାହିଁ ।

(୫) କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଦୁଇଟି କାରଣରୁ ଅଲକ୍ଷଣ ଅଟେ । ପ୍ରଥମତଃ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଟେ । ପିତାମାତା ପୁତ୍ର, କନ୍ୟାଙ୍କର ନାମ ଦେଲାବେଳେ ଅତି ପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଭାବରେ ଖୁସିହୋଇ ଯାହା ମନକୁ ଆସିଲା ଦେଇଥାନ୍ତି । ସେଥ୍ରେ କୌଣସି ଅଭିପ୍ରେତ ଅର୍ଥ ନଥାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ ଯେଉଁସବୁ ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଗୁଣକୁ ଜେଭନ୍ସ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ତାହା ତର୍କସମ୍ମତ ନୁହେଁ ।

ସମାଲୋଚନା – ଉପରୋକ୍ତ ମତଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସାଧାରଣତଃ ମିଲ୍କଙ୍କ ମତଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ କାରଣ ଯଥାର୍ଥରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ଅଟେ । ମିଲ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦମାନଙ୍କ ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଆକସ୍ମିକ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ଜାତିଗତ ସାମାନ୍ୟ ତଥା ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରି ବିଚାର କରିଥିଲେ । ଜେଭସ୍ ଓ ଏ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଆଲୋଚନାରେ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣୀୟ ବୋଲି ମାନିନେବାକୁ ହେବ । ତାଙ୍କର ଏହି ମତକୁ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼, ବୋସାକେ ଆଦି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

୧୦. ଭାଷା କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ?
Answer:
ଭାଷା ହେଉଛି ମାନବ ସମାଜ ପାଇଁ ଭଗବାନଙ୍କର ଏକ ଅତୁଳନୀୟ ଦାନ ଅଟେ । ଏହା ମନୁଷ୍ୟର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ମନର ଭାବନାକୁ ଭାଷା ଦ୍ବାରା ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।
ସାପିର୍‌ଙ୍କ ମତରେ – ‘‘ଭାଷା ମାନବୀୟ ଏବଂ ଅସ୍ବାଭାବିକ ଭାବେ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବା ସଙ୍କେତମାନଙ୍କର ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥା ଦ୍ଵାରା ଭାବ, ଅନୁଭବ ଓ ଆବେଗ ଆଦିକୁ ପ୍ରେରଣ କରିବାର ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ ।’’

ହେନେରୀ ସୁଇଙ୍କ ମତରେ – ‘‘ଭାଷା ବାକ୍-ଧ୍ବନିକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଚିନ୍ତା ବା ଭାବରାଜି ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କରି ଆମେ ଯୁକ୍ତି କରିଥାଉ । ଭାଷାକୁ ଠିକ୍ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଉଚିତ୍‌ । ଯଦି ଭାଷା ଠିକ୍ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରା ନଯାଏ, ତେବେ ତାହା ନିରର୍ଥକ ହୋଇଯାଏ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାରକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । (୧) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବା ଜ୍ଞାପନାମୂଳକ, (୨) ଭାବାବେଗମୂଳକ, (୩) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁଜ୍ଞାନମୂଳକ ।

ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର – ଏହାକୁ ସୂଚନାତ୍ମକ ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ସୂଚନା ପ୍ରଦାନରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର ବହୁଳ ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ । ତେଣୁ ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ବା ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ ବାକ୍ୟ ସୂଚନାତ୍ମକ ବା ତଥ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଯୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଏହାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ବଡ଼ ନଦୀ । ହୋଇପାରେ । ସମସ୍ତ ସମ୍ବଳିତ ବାକ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ସେଥପାଇଁ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବଳିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ, ମହାନଦୀ ଓଡ଼ିଶାର ବଡ଼ ନଦୀ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଭାବାବେଗର ବ୍ୟବହାର – ବ୍ୟକ୍ତିର ଭାବ, ଆବେଗ ଓ ଅନୁଭବ ଆଦିରେ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ, ତାହାକୁ ଭାବାବେଗ ବ୍ୟବହାର କୁହାଯାଏ । ଭାଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣେ ଅନ୍ୟ ଜଣକୁ ଉତ୍ତେଜିତ କରିପାରେ । ପଦ୍ୟର ଲାଳିତ୍ୟ ଓ ମନୋରମ ଶବ୍ଦ ଯୋଜନା କବି ମନରେ ରୋମାଞ୍ଚ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଯଥା- କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ ଅଟେ ।

ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ଭାଷାରେ – ‘‘ମୋ ଜୀବନ ପଛେ ନର୍କେ ପଡ଼ିଥାଉ, ଜଗତ ଉଦ୍ଧାର ହେଉ’’ ।
ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକର ବ୍ୟବହାର – ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକର ବ୍ୟବହାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦ୍ବାରା ଜଣେ ଅନ୍ୟ ଜଣକୁ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ । ଯଥା – ଦୟାକରି ବାହାରେ ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତୁ । ଧୂମପାନ କର ନାହିଁ । ସକାଳୁ ଭ୍ରମଣ କର ।

ସମାନୁଭୂତିମୂଳକର ବ୍ୟବହାର – ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେ ସମାନୁଭୂତିମୂଳକ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ଅଭିନନ୍ଦନ ଜଣାଇବା, ସ୍ବାଗତ କରିବା, ଇତ୍ୟାଦି ଭାଷା ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା – ସୁପ୍ରଭାତ, ହାଏ, ହ୍ୟାଲୋ ! ଇତ୍ୟାଦି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

1. ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ସୂଚନାଟି କ’ଣ ?
(i) ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ଚାହିଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ସମୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ

2. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ ନୁହେଁ ?
(i) ଋତୁଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ଚକ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବଣତା
(iv) ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
Answer:
(iv) ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ

3. କେଉଁ ଉପାୟଟି ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବଣତା ମାପ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ?
(i) ରେଖାଚିତ୍ର
(ii) ବର୍ଗୀୟ
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)

4. କେଉଁ ସୂଚକାଙ୍କ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ ?
(i) ଫିସରଙ୍କ ସୂଚକାଙ୍କ
(ii) ପରିମାଣ ସୂଚକାଙ୍କ
(iii) ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ
(iv) ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ
Answer:
(iii) ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ

5. ଭାରତରେ ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ ତଥ୍ୟ କେଉଁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଂଶ ଅଟେ ?
(i) ଅନୀୟମିତ
(ii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ
(iii) ଋତୁକାଳୀନ
(iv) ଚକ୍ରୀୟ
Answer:
(ii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

6. ବ୍ୟବସାୟରେ ଲାଭ ଓ କ୍ଷତି କେଉଁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁ ଘଟେ ?
(i) ଅନୀୟମିତ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବୃତ୍ତି
(iii) ଋତୁକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iv) ଚକ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
Answer:
(iv) ଚକ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ

7. ଦତ୍ତ ସୂଚକାଙ୍କ କେଉଁଥରେ ସହାୟତା କରିଥାଏ ?
(i) ପୂର୍ବାନୁମାନ
(ii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବୃତ୍ତିର କଳନା
(iii) ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

8. ଚଳିତ ବର୍ଷର ଦାମ୍ ସ୍ତର ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ବର୍ଷର ଦର ସ୍ତର ଆଧାରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହନ୍ତି ?
(i) ଅଧିବର୍ଷ
(ii) ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷ
(iii) ଗଣନା ବର୍ଷ
(iv) ଆଧାର ବର୍ଷ
Answer:
(iv) ଆଧାର ବର୍ଷ

9. କେଉଁସବୁ ଉପାଦାନ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ?
(i) ଋତୁଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ଚକ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବଣତା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

10. ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟବେଳେ କେଉଁ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼େ ?
(i) ଆଧାର ବର୍ଷ ସ୍ଥିର କରିବା
(ii) ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବାଛିବା
(iii) ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଗୁରୁତ୍ଵ ନିର୍ଣ୍ଣୟ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଅନେକ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସୂଚକାଙ୍କ

2. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ __________________ ସୂଚକାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଣନା କରାଯାଏ ।
Answer:
ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ

3. ବାଣିଜ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥର ବିନିମୟ ______________ ସୂଚକାଙ୍କଦ୍ୱାରା ମପାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ

4. ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଏକ ସେଟ୍‌କୁ _________________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

5. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ______________________ ସବୁଠାରୁ ମୂଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅଟେ ।
Answer:
ସମୟ

6. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ତଥ୍ୟ ଯଦି ବ୍ୟବସାୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଓ କ୍ଷତି ଅନୁସାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ତାହାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚକ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

7. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ମାପ ମାସ ଅନୁସାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ତାହାକୁ ______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଋତୁକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ସୂଚକାଙ୍କ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳ କିମ୍ବା ଅନେକ ଚଳ ମଧ୍ଯରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକୁ ସୂଚକାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

2. ଆଧାରବର୍ଷ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବର୍ଷର ହାରାହାରି ଦାମ୍ ସହିତ ଚଳିତ ବର୍ଷର ହାରାହାରି ଦାମ୍ ତୁଳନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କୁହାଯାଏ ।

3. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବଣତା, ଋତୁଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ, ଚକ୍ରୀୟ ବିଚଳନ ଓ ଅନିୟମିତ ବିଚରଣ ଆଦି ସମୟଶ୍ରେଣୀର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ।

4. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନୀୟମିତ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଯୁଦ୍ଧ, ବାତ୍ୟା, ବନ୍ୟା, ମରୁଡ଼ି ଇତ୍ୟାଦି ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଅନୀୟମିତ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

5. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବଣତା ମାପିବା ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ କେତୋଟି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ?
Answer:
ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ; ଯଥା – (1) ରୈ ପଦ୍ଧତି, (2) ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ।

D ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ସୂଚକାଙ୍କ ଭବିଷ୍ୟତର କଥନ ପାଇଁ କିପରି ସାହାଯ୍ୟ କରେ ?
Answer:
କୌଣସି ବ୍ୟବସାୟ କିମ୍ବା ବାଣିଜ୍ୟର ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ଅବସ୍ଥାର ଆକଳନ କରିବାରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତି ହେଲା ସୂଚକାଙ୍କ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

2. କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସୂଚକାଙ୍କ କହିଲେ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ଏକ କୌଶଳ ଯାହା ଏକାଧିକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଦୁଇଟି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ମାପିହୁଏ ।

3. ସୂଚକାଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ଵ ଲେଖ ।
Answer:

  • ଟଙ୍କାର ମୂଲ୍ୟ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ଇତ୍ୟାଦି ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକ ପାଇଁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦ୍ଧତି । ଏହା ମନୁଷ୍ୟର ଓ ଏହାରପରିବାରର ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିଥାଏ ।
  • ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଅତି ଉପାଦେୟ ପଦ୍ଧତି । ଏହା ବଜାରର ଦ୍ରବ୍ୟ ସେବାର ବଜାର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରେ ।
  • କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ବଜେଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।

4. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ତଥା ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଭୋଗ, ଉତ୍ପାଦନ – ରପ୍ତାନି ଆମଦାନୀ, ପରିବ୍ୟୟ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମୟର ପ୍ରଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ସମୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ ସେହି ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।

5. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟବହାର ଲେଖ ।
Answer:
ସମୟଶ୍ରେଣୀ କେବଳ ମାତ୍ର ଅର୍ଥନୀତି ବା ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏନାହିଁ । ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ର ତଥା ରାଜନୀତିଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସାମାଜିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଆଦିରେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ।

E. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ଜୀବନଧାରଣ ମାନ ପରିମାପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଖାଉଟି ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ଜୀବନଧାରଣ ମାନ ପରିମାପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

2. ଗୋଟିଏ ଚଳ କିମ୍ବା ଅନେକ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାଣକୁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳ କିମ୍ବା ଅନେକ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାଣକୁ ସୂଚକାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

3. ବିଭିନ୍ନ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟର ହାରାହାରି ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକୁ ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟର ହାରାହାରି ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକୁ ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

4. ଯେଉଁ ବର୍ଷକୁ ଆଧାର କରି ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଚଳିତ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯେଉଁ ବର୍ଷକୁ ଆଧାର କରି ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଆଧାର ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

5. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଚାରିଗୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ହେଲା ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ହ୍ରାସ, ମୁଦ୍ରାସ୍ପିତି ଓ ଉତ୍‌ଥାନ ।
Answer:
ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ ଚାରିଗୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ହେଲା ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ହ୍ରାସ, ଅବସ୍ଥିତି ଓ ଉତ୍‌ଥାନ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ସୂଚକାଙ୍କ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ବ୍ୟବହାର ଓ ଗୁରୁତ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସୂଚକାଙ୍କ କହିଲେ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ଏକ କୌଶଳ ଯାହା ଏକାଧିକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପରିମାପ କରିଥାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଓ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥିତ ଚଳର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ମାପିଥାଏ । ସୂଚକାଙ୍କ ସର୍ବଦା ଶତାଂଶରେ ଆଧାର ବର୍ଷକୁ ତୁଳନା କରି ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।

କାରଣ ସୂଚକାଙ୍କ ଏକ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକ ଯାହା ଏକ ସମୟ ବ୍ୟବଧାନରେ ଚଳର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକାଶ କରେନାହିଁ । ସର୍ବପ୍ରଥମେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପରିମାପ କରିବା ପାଇଁ ସୂଚକାଙ୍କର ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ମଜୁରି ହାର, ବ୍ୟବସାୟ ହାରା ଓ ଲାଭ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସୂଚକାଙ୍କର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରାୟତଃ ସବୁ ଦେଶରେ ସୂଚକାଙ୍କ ପଦ୍ଧତି ଦର ଦାମ୍‌ର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧିର ପରିମାପ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

ସୂଚକାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର (Uses of Index Number) : ସାଧାରଣତଃ ସୂଚକାଙ୍କ ବ୍ୟବସାୟ, ଅର୍ଥନୀତି, ମଜୁରୀ, ବିକ୍ରୟ, ଉତ୍ପାଦନ, ରପ୍ତାନି ଓ ଆମଦାନୀ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ଗବେଷଣାର ପଦ୍ଧତି’’ ଭାବେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ ‘ଏହାର ପ୍ରମୁଖ’ ବ୍ୟବହାରଗୁଡ଼ିକ ହେଲା,

(i) ସଠିକ୍ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – କୌଣସି ନୀତିନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଓ ପ୍ରଣୟନ ସୂଚକାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ସରକାର ବାର୍ଷିକ ବଜେଟ୍ ତିଆରି କରିବା ବେଳେ ସୂଚକାଙ୍କ ପଦ୍ଧତିର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ସରକାର ବେତନଭୋଗୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ଭତ୍ତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ନିର୍ବାହୀ ବ୍ୟୟ ସୂଚକାଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥା’ନ୍ତି ।

(ii) ପ୍ରବଣତା – ଚଳମାନଙ୍କର ପ୍ରବଣତା ବିଷୟରେ ସୂଚକାଙ୍କ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି, ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧି, ପରିବ୍ୟୟ ବୃଦ୍ଧି ଆଦି ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ହେଉଛି ସୂଚକାଙ୍କ ।

(iii) ଭବିଷ୍ୟତ ପୂର୍ବାନୁମାନ – କୌଣସି ବ୍ୟବସାୟ କିମ୍ବା ବାଣିଜ୍ୟର ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତର ଅବସ୍ଥା ଆକଳନ କରିବାରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତି ହେଲା ସୂଚକାଙ୍କ ।

(iv) ସମାୟୋଜନରେ ସାହାଯ୍ୟ – କୌଣସି ମୂଳ ତଥ୍ୟକୁ ହ୍ରାସ କରିବାପାଇଁ ସୂଚକାଙ୍କ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ଦେଶର ଦରଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁ ଜାତୀୟ ଆୟର ମୂଲ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ସୂଚନା ଦିଏ । ତେଣୁ ସୂଚକାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ଥିରତା ଅଣାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି ସହାୟତାରେ ମୁଦ୍ରାଗତ ମଜୁରିରୁ ବାସ୍ତବ ମଜୁରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ।

ସୂଚକାଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ୱ (Importance) – ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସୂଚକାଙ୍କର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାର ରହିଛି ଯାହାବିନା ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ, ବିଶେଷତଃ ଶିଳ୍ପ, ବାଣିଜ୍ୟ ପରିଚାଳନା ଓ ସଫଳତା ଅସମ୍ଭବ ମନେହୁଏ ! ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦିଗ, ବୃଦ୍ଧି ଓ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ନିମନ୍ତେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ । ସୂଚକାଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ଵ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(i) ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପକ – ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ସୂଚକାଙ୍କ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦ୍ଧତି ଯାହା ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ମାପିବାରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ନିର୍ବାହୀ ବ୍ୟୟ – ସୂଚକାଙ୍କ ମଣିଷର ଜୀବନଯାପନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ବ୍ୟୟର ପରିମାପକ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ‘‘ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ପଦ୍ଧତି’ ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରେ ।

(iii) ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ – ମୁଦ୍ରାର ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ ପରିମାପରେ ସହାୟକ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୂଚକାଙ୍କ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ହିସାବ ପଦ୍ଧତି ।

(iv) ଦ୍ରବ୍ୟ ସେବାର ବଜାର ବିଶ୍ଳେଷଣ – ବଜାର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସ୍ଥିତି ଅଧ୍ୟୟନ ଏବଂ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ସୂଚକାଙ୍କ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦ୍ଧତି । ଉତ୍ପାଦକମାନେ ସୂଚକାଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟରେ ବଜାରରେ ହେଉଥ‌ିବା ଚାହିଦା ଓ ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟ ସେବା (ଟିଭି, ମୋବାଇଲ ଫୋନ୍) ଆଦି ଯୋଗାଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(v) ଆର୍ଥନୀତିକ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ – ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବିଭିନ୍ନ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ; ଯଥା – ବଜେଟ୍, ଯୋଜନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୂଚକାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ।

2. ଖାଉଟି ଦର ସୂଚକାଙ୍କ କିପରି ଗଠନ କରାଯାଏ, ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ସାଧାରଣ ବର୍ଗର କ୍ରେତା (ଶ୍ରମିକ ବା ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ବର୍ଗ) ଦ୍ରବ୍ୟ ସେବା ଖୁଚୁରା ଦରରେ କ୍ରୟ କରୁଥିବା ଯୋଗୁ, ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କକୁ ନୀର୍ବାହୀ ବ୍ୟୟ ସୂଚକାଙ୍କ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଦର ଦାମକୁ ନେଇ ସୂଚକାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯିବାଦ୍ୱାରା ଖାଉଟି ବର୍ଗର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଜୀବନଯାପନକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ

ସୂଚକାଙ୍କ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(i) ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ଓ
(ii) ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ

ସାଧାରଣ ବର୍ଗର ଲୋକ ଓ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ହେଉଥ‌ିବା ସର୍ବନିମ୍ନ ମଜୁରି ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ପଦ୍ଧତିର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ – ବିଭିନ୍ନ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟର ହାରାହାରି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କକୁ ବୁଝାଏ ।
ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ – ନିମ୍ନରେ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନର ସୋପାନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

(i) ଲୋକମାନଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀ (Class of People) – ବିଭିନ୍ନ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟକ୍ତିପାଇଁ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯିବ ତାହା ସ୍ଥିର କରାଯାଏ ।

(ii) ପରିବାର ବଜେଟ୍ ଅନୁସନ୍ଧାନ (Family budget enquiry) – ଖାଉଟି ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ସମୟରେ ପ୍ରଥମେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହାର ହେଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ହିସାବକୁ ନିଆଯାଇଥାଏ । ତତ୍‌ପରେ ଲଟେରୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ନମୁନା ସ୍ଥିର କରାଯାଏ । ସେମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହୃତ ଖାଦ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ଲୁଗାପଟା ଆଦି ଖର୍ଚ୍ଚ ବିଷୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ପୁନର୍ବାର ସେହି ସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଭିନ୍ନତାନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ସେମାନଙ୍କର ପରିମାଣ ଓ ଦାମ୍‌ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।

(iii) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସଂଗ୍ରହ (Collection of Price of goods) – ସାଧାରଣ ଖାଉଟିମାନେ ବସବାସ କରୁଥିବା ନିକଟସ୍ଥ ବଜାରରୁ ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।
His on or as (Method of Constructing Consumer Price Index) –
ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ଖାଉଟି ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯାଏ ।
(i) ସମଷ୍ଟି ବ୍ୟୟ ପଦ୍ଧତି
(ii) ପରିବାର ବଜେଟ୍ ପଦ୍ଧତି

(i) ସମଷ୍ଟି ବ୍ୟୟ ପଦ୍ଧତି – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆଧାର ବର୍ଷ (Base Year)କୁ ନେଇ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠିର ଲୋକଙ୍କଦ୍ବାରା ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣକୁ ଭାର (weight) ଭାବେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ । ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚଳିତ ବର୍ଷର (Current Year)ରେ ଥିବା ଦାମ୍‌କୁ ଆଧାର ବର୍ଷର ପରିମାଣ ସହ ଗୁଣନ କରି ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯାଏ ।
ଏହାର ସୂତ୍ରଟି ହେଲା – ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ = \(\frac{\sum p_1 q_0}{\sum p_0 q_0} \times 100\)
(ii) ପରିବାର ବଜେଟ୍ ପଦ୍ଧତି – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଚଳିତ ବର୍ଷର ଦାମ୍ ଓ ଆଧାର ବର୍ଷର ଦାମର ଅନୁପାତରେ ହାରାହାରି ବ୍ୟୟକୁ ଗୁଣନ କରି ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯାଏ ।

ଏଠାରେ ସୂତ୍ରଟି ହେଉଛି – ଖାଉଟି ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ = \(\frac{\Sigma \mathrm{pv}}{\Sigma \mathrm{v}}, \mathrm{p}=\frac{\mathrm{p}_1}{\mathrm{p}_0} \times 100, \mathrm{v}=\mathrm{p}_0 \times \mathrm{q}_0\)

3. ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ କହିଲେ ସାଧାରଣ ଦର ସ୍ତରରେ ହୋଇଥ‌ିବା ଅନୁପାତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ମୂଲ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ । ପାଇକାରୀ ବଜାର ଦାମ୍‌ରେ ବିକ୍ରି କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଟନ୍‌ରେ ବା କ୍ୱିଣ୍ଟାଲରେ ହିସାବ କରି ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ପାଇକାରୀ ଦର ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।

(i) ଆଧାର ବର୍ଷର ନିରୂପଣ – ଏକ ଆଧାର ବର୍ଷକୁ (ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ଏକ ପୂର୍ବ ବର୍ଷର ଦାମ୍ ସ୍ତର ସହିତ ଚଳିତ ବର୍ଷର ଦାମ୍ ସ୍ତରକୁ ତୁଳନା କରି ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତିଶତ ହାର) ନେଇ ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ସ୍ତର ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ସ୍ଥିର ଥବ ।

(ii) ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ – ସାଧାରଣ ବଜାରରୁ ଟନ୍ ବା କ୍ୱିଣ୍ଟାଲରେ ହିସାବ କରି ଦ୍ରବ୍ୟର ଆଧାର ବର୍ଷର ଦର ଏବଂ ଚଳିତ ବର୍ଷର ଦର ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ।

(iii) ଦ୍ରବ୍ୟର ପସନ୍ଦ – ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ, ସେହି ପସନ୍ଦ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନେଇ ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ଗଠନ କରାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ପଦ୍ଧତି :
ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ସୂତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ ହିସାବ କରାଯାଏ –
ପାଇକାରୀ ମୂଲ୍ୟ ସୂଚକାଙ୍କ = \(\frac{\Sigma(\mathrm{I} \times \mathrm{W})}{\Sigma \mathrm{W}}\)
I = ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠିର ପାଇକାରୀ ସୂଚକାଙ୍କ
I = ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୂଚକାଙ୍କ
W = ଭାର

ଭାରତରେ ଖାଉଟି ଦର ବଦଳରେ ପାଇକାରୀ ବଜାର ଦରକୁ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଭାରତରେ 2004-05 ଦର ସ୍ତର ଆଧାରରେ ସୂଚକାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଛି ଏବଂ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ପ୍ରଣୟନରେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ।

4. ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଅର୍ଥ, ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ଏହାର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ତଥା ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଭୋଗ, ଉତ୍ପାଦନ, ରପ୍ତାନି, ଆମଦାନୀ, ପରିବ୍ୟୟ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମୟର ପ୍ରଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ସମୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ ସେହି ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ । ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଭାଷାରେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଏକ ସାଂଖ୍ୟକ ସେ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।
ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ସମୟର ଉପଯୋଗ ଅତି ଜରୁରୀ ଉପାଦାନ । ଅର୍ଥନୀତିରେ ଓ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରାୟତଃ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ୟ ନାମ ଇତିହାସ ତଥ୍ୟ ବା ଶ୍ରେଣୀ – ଏହା ଭବିଷ୍ୟତର ପୂର୍ବନୁମାନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟବହାର – ସମୟଶ୍ରେଣୀ କେବଳ ମାତ୍ର ଅର୍ଥନୀତି ବା ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏନାହିଁ । ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ର ତଥା ରାଜନୀତିଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସାମାଜିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥା ବିଭିନ୍ନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଆଦିରେ
ନିମ୍ନରେ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର (User) ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି –

  • ଅତୀତର ବ୍ୟବହାର – ସମୟସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି ଅତୀତର ଅବସ୍ଥା ଓ ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ଜଣାପଡ଼େ ।
  • ତୁଳନାତ୍ମକ ଅଧ୍ୟୟନ – ଗବେଷକମାନଙ୍କୁ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ ଏକ ତୁଳନାତ୍ମକ ଜ୍ଞାନ ଦିଏ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟର
  • ପୂର୍ବାନୁମାନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ଏହା ଚଳର ପୂର୍ବ ମୂଲ୍ୟ ବିଷୟରେ ଧାରଣା ଦିଏ ଏବଂ ଏହା ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କୁ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ମାର୍ଗ ଦର୍ଶନ କରାଏ ।

ସମୟ ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ (Components of Time Series) – ଚଳର ମୂଲ୍ୟକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନବିତ୍‌ମାନେ ଉପାଂଶ ବା ଆଂଶିକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଏହା ଚାରି ପ୍ରକାର –
(a) ଦୀର୍ଘକାଳ ପ୍ରବୃତ୍ତି (Secular Trend) : ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ବର୍ଷ ଅନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ । ତାହାକୁ ଦୀର୍ଘକାଳ ପ୍ରବୃତ୍ତି କୁହାଯାଏ I ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା, ଆୟୁ ଉତ୍ପାଦନ ଆଦି ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ ଅଟେ ।

(b) ଋତୁକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ଯଦି ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଋତୁ ଅନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଋତୁକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ତାହା ମାସିକ, ବାର୍ଷିକ ଆଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ଭିଭିକ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ଋତୁ ଅନୁଯାୟୀ ପୋଷାକ, ଖାଦ୍ୟ, ପାଣିପାଗ ଓ ତାପମାତ୍ରା ସମୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରକାଶ ହୋଇଥାଏ ।

(c) ଚକ୍ରୀୟ ବିଚଳନ : ଯଦି ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ତଥ୍ୟ ଦୀର୍ଘ ଦୁଇ ବା ଅଧିକ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅବ୍ୟାହତ ରହେ ଏବଂ ଯାହା ସମୟ ଶ୍ରେଣୀକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ, ତାହାକୁ ଚକ୍ରୀୟ ବିଚଳନ କୁହାଯାଏ । ଯାହାକୁ ଅନ୍ୟ ନାମରେ ବାଣିଜ୍ୟ ଚକ୍ର କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଚାରୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଗତିକରେ ।

  • ସମୃଦ୍ଧି (Prosperity)
  • ହ୍ରାସ (Decline)
  • ଅବସ୍ଥିତି (Depression)
  • ଉତ୍‌ଥାନ (Recovery)

ଏହା ଚାରୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟକୁ ଆମେ ଚିତ୍ରରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରିପାରିବା ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ 1

(d) ନିୟମିତ ପରିବର୍ତ୍ତନ : ଯଦି କୌଣସି ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇ ନଥାଏ ବା ଆକସ୍ମିକ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଆକସ୍ମିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ – ଯାହାର ପୂର୍ବାନୁମାନ କରାଯାଇପାରେନାହିଁ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଯୁଦ୍ଧ, ମରୁଡ଼ି, ବାତ୍ୟା, ବନ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଆକସ୍ମିକ କାରଣ ।
ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ମାପିବା ପଦ୍ଧତି :
ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାଣ ପାଇଁ ଚାରୋଟି ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ, ଯଥା – ରେଖାଚିତ୍ର ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ଗାଣିତିକ ବା ବର୍ଗୀୟ ପ୍ରଣାଳୀ ।
(1) ରେଖାଚିତ୍ର ପଦ୍ଧତି :

  • ମୁକ୍ତହସ୍ତ ପଦ୍ଧତି
  • ଅର୍ଥ ହାରାହାରି ପଦ୍ଧତି
  • ଚଳନଶୀଳ ପଦ୍ଧତି

(2) ବର୍ଗୀୟ ବା ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି :

  • ସର୍ବନିମ୍ନ ବର୍ଗ ପଦ୍ଧତି

ଏହି ପ୍ରବୃତ୍ତି ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀରେ ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Poem 1 दशावतारस्तुतिः Question Answer

୨. एकेन वाक्येन उत्तरं लिखत ।
(ଏକ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।)

(क) केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
କେଶରଃ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ମୀନଶରୀର ଧୃତ୍ଵ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ।

(ख) कच्छपस्य किंभूते पृष्ठे क्षितिः अतिष्ठत् ?
Solution:
ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ଅତି ବିପୁଳତରେ କଚ୍ଛପସ୍ୟ ପୃଷେ କ୍ଷିତିଃ ଅତିଷ୍ଠିତ୍ ।

(ग) शूकरस्य दशनशिखरे धरणी कथं वर्त्तते ?
Solution:
ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ ଧରଣୀ ଶୂକରସ୍ୟ ଦଶନଶିଖରେ ବର୍ଷତେ ।

(घ) वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ବାମନସ୍ୟ ପଦନଖନୀରଂ ଜନପାବନଂ କୃତମ୍ ।

(ङ) हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ହଲ୍ହତିଭାତି ମିଲିପ୍ସମ୍ମନାଭ କଲିଦାଭନିବ କଲଧରସ୍ୟ ବସନ ଆସାତ ।

(च) बुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ବୁଦ୍ଧ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ସଦୟହୃଦୟଂ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।

(छ) कल्की कथं करवालां कलयति ?
Solution:
କଲ୍କା ସ୍ନୋଛନିବଦିନଧନେ ଧିମକେତ୍ନନିବ କିମଣି କରାଇ କରିବାକ କାଳମତି ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

२. एकेन पदेन उत्तरं लिखत ।
( ଏକ ପଦରେ ଭରତ ଲେଖ । )

(क) प्रलयसागरजले श्रीकृष्णेन कस्य चरित्रं विहितम् ?
Solution:
ବହିତ୍ରସ୍ୟ ।

(ख) नरहरि : नखेन कस्य तनुं दलितवान् ?
Solution:
ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ।

(ग) भृगुपतिः केषां रुधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ ।

(घ) कः दिक्षु रावणमस्तकवलिं वितरेत् ।
Solution:
ଶ୍ରୀରାମ ।

(ङ) बुद्धः किम् अनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍ ।

(च) दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବୀ ।

३. बन्धनीमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
( ବନ୍ଧିନାପଧ୍ୟରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରପର୍ଣ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

(क) कच्छपस्य पृष्ठे ______ तिष्ठति । (सागरः, मत्स्यः, क्षितिः)
Solution:
କ୍ଷିତି

(ख) नरहरेः करकमले ______ अद्भुतशृङ्गम् । (नयनं, नखं, नलिनम्)
Solution:
ନଖମ୍

(ग) वामनः ______ छलयसि स्म । (बलरामं, वलिं, परशुरामम्)
Solution:
ଜଗତ୍

(घ) भृगुपतिः क्षत्रियरुधिरेण ______ स्नपितवान् । (भारतं, जम्बूद्वीपं जगत्)
Solution:
ଜଗତ୍

(ङ) हलधरः जलदाभं ______ अवहत् । (कुसुमम्, सलिलम्, वसनम्)
Solution:
ବସନମ୍

(च) कल्की करालं ______ अकलयत् । (करतालम्, करवालम्, धनुः)
Solution:
କରବାଳମ୍

(छ) दशाकृतिकृते ______ नमः । (रामाय, कृष्णाय, शिवाय )
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ

४ . उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरुत |
(ଓଡ଼ିଆରେ କିମ୍ବା ଇଂରାଜୀରେ ଅନୁବାଦ କର ।)

(क) प्रलयपयोधि ______ हरे ||୨||
Solution:
ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ ! ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ !

(ख) तव करकमलवरे …………………………………………………… हरे ।।४।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ତୁମର ହସ୍ତପଦ୍ମମାନଙ୍କରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅତ୍ୟନ୍ତ କୋମଳ ପଦ୍ମପାଖୁଡ଼ା ପ୍ରାୟ ଅଙ୍ଗୁଳି ତା’ ଉପରେ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ ଅଦ୍‌ଭୂତ ନଖଦ୍ଵାରା ହରିଣ୍ୟକଶିପୁର ଶରୀରକୁ ବିଦଳନ କରିଛ, ଯେପରି ଭ୍ରମର ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କୁ ବିଦଳନ କରେ । ହେ ନରହରି ରୂପଧାରି ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତୁମେ ଜଗତକୁ ଜୟଯୁକ୍ତ କର !

(ग) क्षत्रियरुधिरमये ……………………………………………………………. हरे ।।६।।
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ପରଶୁରାମ ଅବତାରରେ ପିତା ଜମଦଗ୍ନିଙ୍କ ଆଦେଶରେ ମାତାଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ କାଟିଲ । ସମସ୍ତ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ପରଶୁଦ୍ଵାରା ନିହତ କରି ଜଗତକୁ ରୁଧର ବା ରକ୍ତରଞ୍ଜିତ କଲ । ସେହି ରକ୍ତକୁ ଯଜ୍ଞକୁଣ୍ଡରେ ରଖ୍ ସ୍ନାନ କରି ପିତୃଲୋକକୁ ତୃପ୍ତ କରିଥିଲେ । ସେ ଜଳ ଜଗତର ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ପାପକୁ ନାଶ କଲା ଓ ସଂସାରର ଦୁଃଖକୁ ପ୍ରଶମିତ କଲା । ହେ ଜଗଦୀଶ ଏହି ପରଶୁରାମ ରୂପକୁ ଧରିଲ । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ଜୟ ହେଉ ।

(ପ) निन्दसि ……………………………………………. हरे ||९||
Solution:
ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତୁମ୍ଭେ ବେଦରୁ ଜାତ ଯଜ୍ଞ ବିଧୂର କର୍ମମାର୍ଗକୁ ଧ୍ଵକ୍‌କୃତ ବା ନିନ୍ଦା କରିଅଛ । ତୁମ୍ଭେ ଯେଣୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମସ୍ଵରୂପ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସଦୟ ହୃଦୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଅଛ । ହେ ଜଗଦୀଶ ବୁଦ୍ଧ ଶରୀରକୁ ଧରି ଜଗତକୁ ଅଜ୍ଞାନ ଭାବରୁ ପାରିକର । ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

(ड) वेदानुद्धरते ……………………………………………….. नम: ||२||
Solution:
ହେ କୃଷ୍ଣ ! ବେଦୋଦ୍ଧାରକ ମତ୍ସ୍ୟ, ପୃଥ୍ବୀରକ୍ଷକ କୂର୍ମ, ଜଳମୟତାରୁ ପୃଥ୍ବୀଉଦ୍ଧାରକ ଶୂକର, ଦୈତ୍ୟ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁର ସଂହାରକ ନୃସିଂହ, ବଳିକୁ ଛଳକରି ପାତାଳକୁ ପଠାଇଥିବା ବାମନ, କ୍ଷତ୍ରିୟବିଧ୍ୱଂସକ ପରଶୁରାମ, ରାବଣନିଧନକାରୀ ଶ୍ରୀରାମ, ହଳଧାରୀ ବଳରାମ, କରୁଣାର ଅବତାର ବୁଦ୍ଧ, ମୂର୍ଖମାନଙ୍କର ବିନାଶକ କଳ୍‌କି ତୁମର ଦଶବିଧ ଆକୃତି ବା ସ୍ଵରୂପାବତାର ନିମନ୍ତେ ତୁମକୁ ନମସ୍କାର (କରୁଅଛୁ) ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

५. सन्धिं कुरुत – 
(ସନ୍ଧି କର ।)

धृतवान् + असि, चरित्रम् + अखेदम्, कला + इव, जगत् + अपगतपापम्, किम् + अपि ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ + ଅସି = ଧିତବାନପି ।
ଚରିତ୍ରମ୍ + ଅଖେଦମ୍ = ଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ ।
କଳା + ଇବ = କଳେବ ।
କଗତ୍ + ଆପଗତପାସମ୍ଭ = ଜଗଦପଗତପାପମ୍ ।
କିମ୍ + ଅପି = କିମପି ।

६. सन्धिविच्छेदं कुरुत ।
( ସନ୍ଦି ବିଛେଦ କର ।)

क्षितिरतिविपुलतरे, बलिमद्भुतवामन, जलदाभम्, यज्ञाविधेरहह, धूमकेतुमिव, कवेरिदम्, वेदानुद्धरते ।
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ ।
ବଳିମଦ୍ଭୁତବାମନ = ବଳିମ୍ + ଅଦ୍‌ଭୁତବାମନ ।
ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦ୍ + ଆଭମ୍ ।
ଯକବିଥେରହହ = ଯଜ୍ଞବିଧଃ + ଅହହ ।
ଧୂମକେତୁମିବ = ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ ।
କବେରିଦମ୍ = କନଃ + ଇଦମ୍ ।
ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧଉତେ = ବେଦାନ୍ + ଉଦ୍ଧରତେ ।

७. रेखाङ्कितपदानां सकारणं विभक्तिं निरूपयत ।
(ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସକାରଣ ବିଭକ୍ତ ନିରୂପଣ କର ।)

(क) केशव ! धृतमीनशरीर !
(ख) तव पृष्ठे तिष्ठति ।
(ग) तव करकमलवरे नखम् अद्भुतशृङ्गम् ।
(घ) जलदाभं वसनं वपुषि वहसि ।
(ङ) यज्ञविधेः श्रुतिजातं निन्दसि ।
(च) दशाकृतिकृते कृष्णाय नमः ।
Solution:
କେଶବ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପୃଷ୍ଠ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ନଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ବସନଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।
ଯକବିଧେ: = ସତ୍ମଦେ ୬ଶା ।
ଦଶାକ୍କତିକ୍ତେ = ଭାବେ ୬ମା ।

८. सविग्रहं समासनाम लिखत ।
(ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସହ ସମାସ ନାମ ଲେଖ ।)

प्रलयपयोधिजले, धृतकच्छपरूप, कलङ्ककला, पदनखनीरजनितजनपावन, शमितभवतापम्, श्रीजयदेवकवेः ।
Solution:
ପ୍ତଲମପଗୋଥିଲଲେ = ପୟୋଧେ ଜଳଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍), ପ୍ରଳୟେ ପୟୋଧ୍ଵଜଳେ (୭ମୀ ତତ୍) ।
ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ = ଧୃତଃ କଚ୍ଛପରୂପଃ ଯଃ ଧଃ, ସଂବୋଧନେ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।.
କଲଜକନା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପଦ ନମଃ, ତୟୋ ନୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ତେନଜନିତ ଜନପାବନଃ (୩ୟା ତତ୍) ।
ଶମିତଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଶମ୍ରିତା ଭବତାପଂ ଯେନ ଧଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ଶ୍ମାକମ୍ଦେଦବକହେ: = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ)

९. शून्यस्थाने प्रकृतिं / प्रत्ययं वा लिखत |
(ପ୍ପାନ୍ୟସ୍ଥାନରେ ପ୍ତକ୍ତି / ପ୍ରତପଣ ଲେଖ ।)

धृतः = धृ + …… ।
निमग्ना = नि + …… + …… + टाप् ।
शमितः = शम् + …… + क्तः ।
वहते = वह + …… ।
आतन्वते = आ + तनु + …… ।
Solution:
କ୍ତ
ମକ, କ୍ତ
ଇଣ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) ତିପ୍

୨୦. दत्तपदानि व्यवहृत्य वाक्यानि रचयत ।
(ପ୍ରଦତ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ବାକ୍ୟଗଠନ କର ।)

पयोधिः, हरे!, नखः, अद्भुतः, रुधिरम्, पयः, वसनम्, शुभदः, तुभ्यम् नमः ।
Solution:
ପୟୋଧଃ (ସମୁଦ୍ର) = ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରେ ପୟୋଧଃ ବିରାଜତେ ।
ହରେ ! ( ହେ ହରି) = ହରେ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।
ଅଦ୍ଭୁତଃ (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ) = କିଞ୍ଚିତ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତଃ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅପଶ୍ୟାମ୍ ।
ରୁଧ୍ରରମ୍ (ରକ୍ତ) = ରାକ୍ଷସା ରୁଧରମ୍ ଅପିବନ୍ ।
ପମ: (ଜଳ) = ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟଃ ପବିତ୍ର ।
ବସନମ୍ (ବସ୍ତ୍ର) = ଭଗବାନ୍ ଣ୍ଡାତ୍କଯସ୍ୟ ବସନଂ ପାତମ୍ବ ।
ଣ୍ମଭଦ: ( ଶୁଭପ୍ରଦ) = ଅୟଂ ନବବର୍ଷୀ ଶୁଭଦଃ ଭବତୁ ।
ତୁଭ୍ୟମ୍ (ତୁମକୁ) = ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ଦଦାମି ।
ନାପ: ( ନମସ୍କାର) = ଣିଯକାମ ନାମ: ।

୨. अधोलिखितानां रेखाङ्कितपदानां मूलधातु – पुरुष – काल निरुपण कुरुत ।
(ନିମ୍ଲିଲିଖିତ ରେଖାଙ୍କକର ମ୍ଲଲଧାତ୍-ପୁରୁପ-କାକ ନିର୍ପଣ କର ।)

(क) विहित वहित्र चरित्रम् ।
Solution:
ବିହିତ = ବି ଉପସର୍ଗ ଧା ଧାତୁ କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଙ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।

(ख) तव तिष्ठति पृष्ठे ।
Solution:
ତିଷ୍ଠତି = ସ୍ପା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(ग) छलयसि विक्रमणे वलिम् ।
Solution:
ଛଳୟସି = ଛଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(घ) धृतवान् असि वेदम् ।
Solution:
ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ ଧାତୁ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗେ ଲଡ୍ ଲକାର (ଅତୀତ କାଳ) ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

(ङ) वहसि वपुषि विशदे वसनम् ।
Solution:
ବହସି = ବହୁ ଧାତୁ ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ଏକବଚନ ।

(च) कलयसि करवालम् ।
Solution:
କଳୟସି = କଳ୍ ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ମଧ୍ୟମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନ ।

(छ) म्लेच्छान् मूर्च्छयते ।
Solution:
ମୂର୍ଦ୍ଦୟତେ = ମୂର୍ଚ୍ଛା ଧାତୁ ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକ ବଚନ ।

୨२. अधोलिखित रेखाङ्कितपदानां मूलशब्द- लिङ्ग – विभक्ति – वचननिरूपणं कुरुत
(ନିମ୍ନଲିଖ ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳଶବ୍ଦ – ଲିଙ୍ଗ – ବିଭକ୍ତି – ବଚନ ନିରୂପଣ କର ।)

(क) पयोधिजले धृतवानसि वेदम् ।
Solution:
ପୟୋଧଃ = ପୟୋଧ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ख) किणचक्रगरिष्ठे तव पृष्ठे तिष्ठति ।
Solution:
ଗରିଷ୍ଠ = ଗରିଷ୍ଠ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ग) जलदाभं वसनं वहसि ।
Solution:
କଳାବାର = ଜଳଦାଭମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା. ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(घ) शुभदं सुखदं भवसारं शृणु ।
Solution:
ସୁଖଦଂ = ସୁଖଦମ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ।

(ङ) जगन्ति वहते तुभ्यं नमः ।
Solution:
ଜଗନ୍ତି = ଜଗତ୍ ଶବ୍ଦ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ !

୨३. प्रतिशब्दद्वयं लिखत ।
(ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)

केशवः, क्षितिः, शशी, भृङ्गः, रुधिरम्, मौलिः, वसनम्, श्रुतिः, निवहः ।
Solution:
କେଶବ = କୃଷ୍ଣ, ଜଗଦୀଶଃ ।
କ୍ଷିତିଃ = ଧରଣୀ, ପୃଥ‌ିବୀ ।
ଶଶୀ = ଚନ୍ଦ୍ରମା, ଶଶାଙ୍କ ।
ଭୃଙ୍ଗୀ = ଭ୍ରମରଃ, ଷଟ୍‌ପଦଃ ।
ରୁଧରମ୍ = ରକ୍ତମ୍, ଶୋଣିତମ୍ ।
ମୌନିଃ = ଶିରଃ, ମସ୍ତକଃ ।
ବସନମ୍ = ବସ୍ତମ୍ଭ, ବାସ ।
ଶ୍ରୁତିଃ = ବେଦଃ, ଶ୍ରବଣମ୍ ।
ନିବହିଃ = ସମୂହଃ, ଯୂନଃ ।

୨४. स्त्रीप्रत्यये रुपं लिखत
(ସ୍ତା ପ୍ରତଦମ ରୂପ ଲେଖି ।)

मीन, क्षत्रिय, पति, धृत ।
Solution:
ମୀନ = ମୀନା ।
କ୍ଷତ୍ରିୟ = କ୍ଷତ୍ରିୟା ।
ପତି = ପନୀ ।
ଧୃତ = ଧୃତା ।

ପରାଶା ଇପଯୋଗୀ ଅତିରିକ୍ତି ପୃଣୋରର

୨. कोष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं निरूप्य शून्यस्थानं पूरयत ।
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ନିରୁପଣ କରି ଶୁନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

1. प्रलयपयोधिजले धृतवानसि ______ | (वेदम्, शास्त्रम्, यज्ञम्)
Solution:
ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।

2. प्रलय ______ जले धृतवानसि वेदम् । ( संसार, वन, पयोधि )
Solution:
ପ୍ରଳୟ ପୟୋଧ ଜଳେ ଧୃତବାନସି ବେଦମ୍ ।

3. विहितवहित्रचरित्रम् ______ । (अक्लेशम्, अखेदम्, अपेतम्)
Solution:
ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ ଅଖେଦମ୍ ।

4. ______ धृतमीनशरीर जय जगदीश हरे । ( गोविन्द, माधव, केशव)
Solution:
କେଶବ ଧୃତମୀନଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

5. क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति ______ । (कोष्ठे, पृष्ठे, ओष्ठे)
Solution:
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷେ ।

6. धरणिधरणकिणचक्र ______ । (पृष्ठे, कोष्ठे, गरिष्ठे)
Solution:
ଧରଣିଧରଣକିଣଚକ୍ର ଗରିଷ୍ଠ ।

7. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हेर । (कुर्म, कच्छप, शूक)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

8. वसति दशनशिखरे ______ तव लग्ना । ( रमणी, तरणी, घरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା ।

9. ______ कलङ्ककलेव निमग्ना ।( धरणी, शशिनि, तरणी)
Solution:
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ନିମଗ୍ନା ।

10. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (किशोर, पुष्कर, शूकर)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ କଚ୍ଛପ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

11. तव करकमलव ______ अद्भूतशृङ्गम् । (पदम्, मुखम्, नखम् )
Solution:
ତବ କରକମଳବରେ ନଖମ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗମ୍ ।

12. दलितहिरण्यकशिपुतनु ______ । (शृङ्गम्, अङ्गम्, भृङ्गम्)
Solution:
ଦଳତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ପତନ୍ମ ଭୁଲଂମ୍ଭ ।

13. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( रामहरि, नरहरि, गौरहरि )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ନରହରି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

14. छलयसि विक्रमणे ______ अद्भुतवामन । (वलिम्, कलिम्, रिपुम्)
Solution:
ଛଳୟସି ବିକ୍ରମଣେ ବଳିମ୍ ଅଦ୍‌ଭୁତବାମନ ।

15. पदनखनीरंजनतिजन ______ । (वामन, पावन, जीवन)
Solution:
ପଦନଖନାରକନିଜନ ପାବନ ।

16. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । ( जीवन, पावन, वामन )
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ବାମନ ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

17. क्षत्रियरुधिरमये जगदपगत ______ । (पुण्यम्, पापम्, कोपम्)
Solution:
କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ଜଗଦପଗତ ପାପମ୍ ।

18. स्नपयसि ______ शमितभवतापम् । (वयसि, पयसि, वपुसि)
Solution:
ସ୍ନପୟସି ପୟସି ଶମିତଭବତାପମ୍ ।

19. केशव धृत ______ रूप जय जगदीश हरे । (भृगुपति, राष्ट्रप्रीतिः, अर्हपति)
Solution:
କେଶବ ଧୃତ ଭୃଗୁପତି ରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ।

20. वितरसि ______ रणे दिक्पतिकमनीयम् । (दिक्षु, दुःखं, सुखम्)
Solution:
ବିତରସି ଦିକ୍ଷୁ ରଣେ ଦିକ୍ପତିକମନୀୟମ୍ ।

21. दशमुखमौलिवलिं ______ । ( कमनीयम्, गमनीयम्, रमणीयम् )
Solution:
ଦଶମୁଖମେଲିବିଲିଂ ରମଣୀପମ୍ ।

22. वहसि वपुषि विशदे ______ जलदाभम् । (कलसं, कुसुमं, वसनम्)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।

23. वहसि वपुषि ______ वसनं जलदाभम् । (विशदे, विषदे, रसदे)
Solution:
ବହସି ବପୁଷି ବିଶଦେ ବସନଂ ଜଳଦାଭମ୍ ।

24. हलहतिभीति ______ यमुनाभम् । (पिड़ित, मिलित, सङ्गीत)
Solution:

25. निन्दसि यज्ञविधेरहह ______ । (श्रुतिजातम्, स्मृतिवादम्, ग्रहजातम् )
Solution:
ନିନ୍ଦସି ଯଜ୍ଞବିଧେରହହ ଶ୍ରୁତିଜାତମ୍ ।

26. सदयहृदयदर्शित ______ । ( पशुघातम्, प्राणीघातम्, पक्षीघातम् )
Solution:
ସଦଯ୍ଦୃଦୟଦଣିତ ପଶ୍ଚପତମ୍ ।

27. म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि ______ । (करालम्, करवालम्, करतालम् )
Solution:
କ୍ଳେଚ୍ଛନିବହନିଧନେ କଳୟସି କରବାଳମ୍ ।

28. धूमकेतुमिव किमपि ______ । (सरलम्, करालम्, करवालम् ) )
Solution:
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।

29. श्रीजयदेवकवेरिदम् ______ । (कोमलम्, उदारम्, भवसारम् ) )
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବକବେରିଦମ୍ ଉଦାରମ୍ଭ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

30. शृणु सुखदं ______ भवसारम् । (सुकरं, विविधं, शुभदं)
Solution:
ଶୁଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।

31. शृणु ______ शुभदं भवसारम् । (सुखदं, सकलं, समयं )
Solution:
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।

32. कृष्णाय ______ नमः । (आभ्यां, केभ्यं, तुभ्यम्)
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।

अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत ।

1. क: वेदं ध्तवान् |
Solution:
କେଶବ୍ଦ:

2. प्रलयपयोधिजले शवः किं धृतवान् ?
Solution:
ବେଦମ୍

3. क्षितिः तव कस्मिन् प्रदेशे तिष्ठति ?
Solution:
ପୃଷ୍ଠ

4. कस्य पृष्ठे क्षिति: अतिष्ठत् ?
Solution:
କଚ୍ଛପଦ୍ୟ

5. धरणी कुत्र लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଦଣନଶିଖରେ

6. का दशनशिखरे लग्ना आसीत् ?
Solution:
ଧରଣୀ

7. कुत्र कलङ्ककलेव निमग्ना आसीत् ?
Solution:
ଣଣିନି

8. करकमलवरे किम् अद्भुतशृङ्गम् ?
Solution:
ନିଖମ୍

9. नरहरिरूपे केशवः कस्य तनुभृङ्गं दलितम् ?
Solution:
ଦ୍ରିରଣ୍ୟକଶିପୋ:

10. वामनः कं दलयति ?
Solution:
ଚଲିମ୍ନ

11. क्षत्रियरुधिरमये जगत् किम्भूतमासीत् ?
Solution:
ଅପରତପାପମ୍ନ

12. किम् अपगतपापमासीत् ?
Solution:
କଗତ୍

13. कः क्षत्रियाणां रूधिरेण जगत् स्नपयति स्म ?
Solution:
ଭୃଗୁପତି

14. रामः रणे दिक्षु किं वितरति ?
Solution:
ଦଶମୁଖମୌଳିବଳିମ୍

15. हलधरः जलदाभं किं वपुषि वहति ?
Solution:
ବସନମ

16. हलधरः जलदाभं वसनं कुत्र वहति ?
Solution:
ବପୁଶି

17. कस्य वसनं यमुनाजलदाभम् आसीत् ?
Solution:
ହଳଧରମ୍ୟ

18. बुद्धः किमनिन्दत् ?
Solution:
ପଶୁଘାତମ୍

19. बुद्धेन कीदृशं हृदयं दर्शित: ?
Solution:

20. केशव: म्लेच्छनिवहनिधने कीदृशं रूपं वभार ?
Solution:

21. कल्की कीदृशं करवालं कलयति ?
Solution:
କରାଳମ୍

22. कस्यै नमः ?
Solution:
କୃଷ୍ଣାୟ

23. दशावतारवर्णनस्य कः कविः ?
Solution:
ଶ୍ରୀଜୟଦେବ

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. केशवः कदा वेदं धृतवान् ?
Solution:
ଶଙ୍ଖାସୁରଃ ନାମ ରାକ୍ଷତଃ ସମୁଦ୍ରେ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବତା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣନ ମୀନାବତାରେ ତଂ ନିହତ୍ୟ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ଭଗବାନ୍ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ସନ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି ।

2. केशवः किमर्थं कच्छपावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵକର୍ଣ୍ଣମନ୍ଦାତ୍ ଦୈତ୍ୟଦ୍ଵୟଂ ସୃଷ୍ଟା ତୌ ନିହତ୍ୟ ମେଦିନୀ ସୃଷ୍ଟବାନ୍ । ଅସ୍ଥିରାଂ ମେଦିନୀ ସ୍ଥିରାଂ କର୍ତ୍ତୃ ଭଗବାନ୍ କୂର୍ମରୂପଂ ଧୃତବାନ୍ । ଅନେନ ପୃଥ‌ିବୀ ସ୍ଥିରା ଅଭିବତ୍ ।

3. केशवः कथं वराहावतारं धृतवान् ?
Solution:
ଏକଦା ଭଗବାନ୍ ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିଂ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ତତ୍ର ଅନେନ ପୃଥ‌ିବୀ ଗହନା ଅଭିବତ୍ । ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ଦିବ୍ୟ ପ୍ରଚୁରଜଳଂ ପୃଥ‌ିବୀ ଧାରୟିତୁମ୍ ଅଶକ୍ତା ଜାତା । ପୃଥ‌ିବୀ ରସାତଳଂ ଗତବତୀ । ତଦାନୀ ଭଗବାନ୍ ଲୋକହିତାର୍ଥୀ ବିଶାଳ ବରାହରୂପେଣ ଆବିର୍ଭୂୟ ସ୍ଵଦନ୍ତାଗ୍ରେଣ ପୃଥ୍ବୀମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।

4. वामनस्य पदनखनीरं किम्भूतम् ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମନ୍ତେ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ଭଗବାନ୍ ବଲିଂ ପଦତ୍ରୟ ପରିମିତାଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତତ୍‌ପଶ୍ଚାତ୍ ବୃହଦ୍‌ରୂପ ପ୍ରକଟୀକୃତ୍ୟ ସ୍ବର୍ଗାଦିଲୋକଂ ପଦତ୍ରୟେଣ ଆସୂର୍ଯ୍ୟ ଦେଶରାଧନ ତଂ ଦୈତ୍ୟ ବଧ୍ଵ ଚାଧଃ ସୁତଳଂ କ୍ଷିପ୍ତବାନ୍ । ବାମନସ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ତଲୋକାତ୍ ପଦନଖାତ୍ ସ୍ରବତ୍ୟ ଗଙ୍ଗାଜଳେନ ଜନାନାଂ ପାବିଦ୍ର୍ୟ ବିହିତମ୍ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

5. रुधिराणां पयसि किम् अभूत् ?
Solution:
କ୍ଷାତ୍ରତେଜସଂପନଂ ଚାସୀତ୍ଵ । ବ୍ରହ୍ମତେଜଃ କ୍ଷାତ୍ରତେଜଃ ଚ ଉଭୟୋ ସମ୍ମିଶ୍ରଣଂ ତସ୍ମିନ୍ ଅଭବତ୍ । ସଂସାରଂ କ୍ଷତ୍ରିୟଶୂନ୍ୟ କୃଷ୍ଣା ପୃଥ‌ିବୀ ରୁଧମୟଂ କୃତମ୍ । କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରମୟେ ପୟସି ଶମିତ ସଂସାରସନ୍ତାନଂ ଦୂରୀକୃତକଳୁଷ ଚ ଜଗତ୍ ସ୍ଵପୟତି ସ୍ମ ।

6. हलधरस्य वसनं कीदृशम् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବତଃ ବଳରାମାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି ହଳଧରଃ ନାମ ବଳରାମଃ । ହଳଧରସ୍ୟ ବରଂ ଧବଳଂ ଗୌରଂ ବା ଅତଃ ସ୍ୱ ବିଶଦେ ବପୁଷି ମେଘବର୍ଣ୍ଣସଦୃଶଂ କୃଷ୍ଣବର୍ଣ୍ଣ ବସନଂ ଧାରୟାମାସ ।

7. वुद्धः किम् अकरोत् ?
Solution:
ଦଶାବତାରମସ୍ତେ ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧି ଅନ୍ୟତମଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସମାଜଂ ସଂସ୍କୃତଂ ଚ ଅହିଂସାୟା ମନ୍ତ୍ର ଅଭିମନ୍ତ୍ରିତମ୍ । ଯଜ୍ଞ ପଶୁମାରଣରୂପଂ ନିନ୍ଦିତଂ କର୍ମ ନ ସ୍ୱୀକୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧ ସଦୟହୃଦୟଂ ଶ୍ରୁତିଜାତଂ ଯଜ୍ଞବିଧଃ ଅହହ ଦର୍ଶିତ ପଶୁଘାତଂ ନିନ୍ଦାମ୍ ଅକରୋତ୍ ।

8. कल्की कथं करवालं कलयति ?
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ କଳ୍କୀ ଅବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ଫ୍ଲେଚ୍ଛସମୂହନିଧନେ ଔତ୍ପାତିକଗ୍ରହବିଶେଷ ଧୂମକେତୁମ୍ ଇବ କିମପି କରାଳଂ କରବାଳଂ ଧାରୟତି ।

9. रामावतारेण हरिः किं कृतवान् ?
ରାମାବତତେଣ ହରି: ରଣେ ବିକ୍ଷ୍ମ ଦିକ୍ପାଲେଶ୍ୟ ଦିକ୍ପତିକମନାଫ ରମଗାଙ୍ଗ ଜଣକଖରଲି ବନ୍ଦି ବିତରତି । ଦଶସୁ ଦିକ୍ଷୁ ରାବଣସ୍ୟ ଦଶାନନମ୍ ଉପହାରରୂପେଣ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ ।

10. भगवत: वराहावतारं वर्णयत ।
Solution:
ପୁରା ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ଦେବଲୋକନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ ଯଦେବ ଅଣ୍ଡସ୍ୟ ରଚନଂ କୃତବାନ୍ ତସ୍ମାତ୍ ପୃଥ‌ିବ୍ୟା କାଞ୍ଚନଗିରଃ ଅଭବତ୍ । ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରିମାଂ ଗୁରୁଭାରେଣ ଧରିତ୍ରୀ ପ୍ରକମ୍ପିତା ଅଭୂତ୍ । ପୁନଃ ନାରାୟଣାତ୍ମକଂ ତେଜୋମୟିଦିବ୍ୟ – ଜଳେନ କ୍ରମଶଃ କ୍ଷିତିଃ ଅସକ୍ତା ସନ୍‌ ରସାତଳଂ ପ୍ରାବିଶତ୍ । ଲୋକହିତାର୍ଥେ ଭଗବାନ୍ ନାରାୟତଃ ବରାହାବତାରଂ ଧୃତ୍ଵା ଜଳକ୍ରୀଡ଼ୟା ତନ୍ମଧାତ୍ ପୃଥ‌ିବୀ ସୁଦର୍ଶନାର୍ଥେ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱ ବହିଃ ଆଦେତୁଃ ପ୍ରଯତଂ କୃତବାନ୍ । ପୃଥ୍ବୀ ବରାହରୂପଧାରିଣା ଭଗବତା ନାରାୟଣେନ ସମୁଦ୍ଧତା ସୁସ୍ଥାପିତା ଚ ।

11. केशवस्य वामनावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ କେଶବସ୍ୟ ଦଶବିଧରୂପମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ ଅବତାରେ ସ୍ୱ ବାମନରୂପେଣ ବଲିଂ ଛଳୟତି । ଅସ୍ୟ ବାମନସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପମ୍ ଅଦ୍‌ଭୂତମ୍ । ଭଗବାନ୍ ବାମନାବତାରେ ବଳେ ସମୀପଂ ଗତ୍ବା ପଦତ୍ରୟଂ ପରିମିତଂ ଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ତ୍ରିପାଦବିକ୍ଷେପଣେ ସମଗ୍ର ପୃଥ୍ବୀ ସଚରାଚରବିଶ୍ଵ ଚ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବକିଂ ଛଳୟିତ୍ଵା ତଂ ପାତାଳପୁରୀ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ । ଅସ୍ୟ ବଳେ ପଦନଖେଭ୍ୟ ପବିତ୍ର ଜଳଂ ନିତଂ ଭବତି । ଅନେନ ଜଳେନ ସମଗ୍ର ଲୋକଂ ପାବନଂ ଭବତି । ଭଗବାନ୍ ବଳେ ନିଧନାର୍ଥୀ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥ ଚ ବାମନାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ।

12. केशवस्य बुद्धशरीरं वर्णयत ।
Solution:
ଦଶାବତାରମଧେ ଭଗବତଃ ବୁଦ୍ଧବତାରମ୍ ଅନ୍ୟତମମ୍ । ବେଦପ୍ରତିପାଦିତେଷୁ କେଷୁଚିତ୍ ଯଜ୍ଞେଷୁ ହିଂସା ପ୍ରବର୍ତ୍ତମାନା ଆସୀତ୍ । ତଦା ଲୁମ୍ବିନୀଗ୍ରାମେ ଶୁଦ୍ଧୋଦନସ୍ୟ ପୁତ୍ରରୂପେଣ ବୁଦ୍ଧ ଅଜନୟତ୍ । ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧ ବେଦେଷୁ ସ୍ଥିତାନି ହିଂସାପୂର୍ଣ୍ଣଯଜ୍ଞପ୍ରତିପାଦକାନି ବଚନାନି ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ଆସୀତ୍ । ପଶୁବଳୀଜନିତ ହିଂସାଂ ବିନିନ୍ଦ୍ୟ ସଂସାରେ ଅହିଂସାୟା ପ୍ରଚାରଂ କୃତବାନ୍ । ବୁଦ୍ଧସ୍ୟ ହୃଦୟମ୍ ଅତୀବ ଦୟାପୂର୍ଣ୍ଣମାସୀତ୍ । ଅତଃ ହିଂସାୟା ନିବୃତ୍ୟର୍ଥୀ କେଶବ ବୁଦ୍ଧାବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ ଆସୀତ୍ ।

दीर्घप्रश्नोत्तरम्

1. भगवतः दशावतारं संक्षेपेण विवृणुत ।
Solution:
ଭଗବାନ୍ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥୀ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ସମ୍ଭବତି । ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଙଯେପେଣ ପ୍ରଦାୟରେ ପ୍ରଥା –

(୧) ମସ୍ୟାବତାରଃ – ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବେଦାନ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।
(୨) କଚ୍ଛପାବତାରଃ – ଅସ୍ଥିରାଂ ପୃଥ‌ିବୀ ସ୍ଥିରୀକୃତବାନ୍ ।
(୩) ବରାହାବତାରଃ – ଜଳେ ନିମଜ୍ଜତଂ ପୃଥ‌ିବୀ ଧୃତବାନ୍
(୪) ନରସିଂହାବତାରଃ – ନ୍ଦେତ୍ୟହିରଣ୍ୟକଶିପୁ ହତବାନ୍‌ |
(୫) ବାମନାବତାରଃ – ବଳେ ଗର୍ବଂ ନଷ୍ଟବାନ୍ ।
(୭) ରାମାବତାର: – ଲଙ୍କେଶରାବରଂ ହତବାନ୍ ।
(୮) ହଳଧରାବତାରଃ – କଂସାସୁରଂ ହତବାନ୍ ।
(୯) ବୁଦ୍ଧାବତାରଃ – ହିଂସାପରଂ ଯଜ୍ଞ ନିନ୍ଦିତବାନ୍ ।
(୧୦) କଳ୍‌କ୍ୟବତାରଃ – ମେଚ୍ଛାନାଂ ନିଧନଂ କୃତମ୍ ।

ଅସ୍ମିନ୍ କ୍ରମେ କବି ଜୟଦେବକୃତସ୍ତୁତଃ ଯଥା –

” ବେଦାନୁଦ୍ଧିରତେ ଲଗନ୍ତି ବହୁତେ ଭୁଗୋଲମ୍ନବସ୍ତତେ
ଦୈତ୍ୟାନ୍ ଦାରୟତେ ବଳଂ ଛଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୌଲସ୍ତ୍ୟ ଲଗରେ ଦୁଇ କଲପରେ କାରୁଣ୍ୟମଜନ୍ମରେ
ମେଚ୍ଛାନ୍ମ ର୍ଜ୍ଜୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ।”

2. वामनावतारस्य पौराणिकमहत्त्वं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାରମଧ୍ୟ ବାମନାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମ । ଅସ୍ୟ ଅବତାରସ୍ୟ ପୌରାଣିକୀ କଥା ଇଦୃଶମ୍ – ବହିଃ ଅତୀବ ଧାର୍ମିକଃ ସାତ୍ତ୍ଵିକଃ ଚ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ମହତଯଜ୍ଞମ୍ ଅନୁଷ୍ଠିତମ୍ । ବଳେ ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ଶତ୍ରୁତା ଆସୀତ୍ । ଇନ୍ଦ୍ରପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତି ବଲିଂ କରିଷ୍ଯତି ଇତି ଆଶଙ୍କାୟାଂ ଭଗବାନ୍ ବିଷ୍ଣୁ ବାମନାବତାରମ୍ ଅଧାରୟତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବତାରେ ବଳଂ ତ୍ରିପାଦଭୂମିଂ ଯାଚିତବାନ୍ । ବଳି ଭଗବାନ୍ ବିସ୍ଫୋ ପରମଭକ୍ତା ଆସୀତ୍ । ତ୍ରିବିକ୍ରମବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଥମ ପାଦକ୍ଷେପେଣ ବିଶ୍ବମ୍, ଦ୍ୱିତୀୟପାଦକ୍ଷେପଣ ତ୍ରିଭୁବନମ୍ ଅଯାଚତ୍ । ଶେଷ ତୃତୀୟପାଦଂ ବଳେ ମସ୍ତକସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥାପିତବାନ୍ । ବହିଃ ପାତାଳପୁରଂ ଗତବାନ୍ । ଇୟଂ କଥା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି ।

3. भगवतः मत्स्यावतारं वर्णयत ।
Solution:
ଭଗବତଃ ଦଶାବତାର ମଧ୍ୟ ମସ୍ୟାବତାରଃ ଅନ୍ୟତମଃ । ପୁରା କଳ୍ପାନ୍ତେ ଯଦା ଭଗବାନ୍ ପ୍ରଜାପତିଃ ଏତଦ୍ ଦୃଷ୍ଟା ନ କେନାଽପି ଦୈତ୍ୟେନ ବେଦାନାଂ ଶୁଦ୍ଧା କାରଣଂ ତଦର୍ଥଦର୍ଶନଂ ଚ କର୍ତୁ ଶକ୍ୟମ୍ ଇତି ବିଚିନ୍ତା ଶ୍ରୁତୀନାମ୍ ଉଦ୍ଧାରାର୍ଥେ ମତ୍ସ୍ୟବତାରଂ ଧୃତବାନ୍ । ମହାପ୍ରଳୟକାଳେ ମତ୍ସ୍ୟ ମନୁନା ସୁରକ୍ଷିତଃ ପୁନଶ୍ଚ ମସ୍ୟା ଅପି ମନୁ ରକ୍ଷିତବାନ୍ । ପ୍ରତ୍ୟାହରତ୍‌ । ଅନନେ ପ୍ରକାରେଣ ବେଦାନାଂ ରକ୍ଷା ଭଗବତା ମତ୍ସ୍ୟନ କୃତା । ତସ୍ୟ ବିଷୋ ପ୍ରସାଦାତ୍ ସୋଽୟଂ ମନୁଃ ବୈବସୁତଃ ମନୁଃ ଇତି ଖ୍ୟାତ । ଏତାଦୃଶଂ ମସ୍ୟାବତାରଂ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତମ୍ ଅନାୟାସେନ ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ ।

दशावतारस्तुति – 

ଶ୍ଳୋକ – ୧

प्रलयपयोधिजले धृतवानसि वेदम्
विहितवहित्रचरित्रमखेदम् ।
केशव धृतमी नशरीर जयजगदीश हरे ।।१।।

ଅନ୍ନୟ – (ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ) ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର ବିହିତଃ ଅଖେଦଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ ମୀନଶରୀରଧୃତ କେଶବ ! ଜଗଦୀଶ ହରେ ! (ତବ) ଜୟଃ (ଭବତୁ) ।

ଣଦାଥ – ପ୍ରଳୟକାଳୀନ ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ର = ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ । ବିହିତଃ = ଧାରଣ କରି । ଅଖେଦଂ = ଅକ୍ଳେଶରେ । ବେଦଂ = ବେଦକୁ । ଧୃତବାନ୍ ଅସି = ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲେ । କେଶବ = ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମୀନଶରୀରଧୃତ = ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରୀ । ହରେ = ହେ ହରି ! ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ପ୍ରଭୁ । ଜୟ = ବିଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।ଅନୁବାଦ – ପ୍ରଳୟକାଳର ସମୁଦ୍ରଜଳରେ ନୌକାର ଚରିତ୍ରକୁ (ମନୁ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ) ଧାରଣ କରି ଅକ୍ଳେଶରେ ବେଦକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ । ହେ କୃଷ୍ଣ ! ମତ୍ସ୍ୟଶରୀରଧାରି ! ଜଗତପ୍ରଭୁ ହରି ! ତୁମର ବିଜୟ ହେଉ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ‘ଦଶାବତାରସ୍ତୁତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ମୁରଲୀମନୋହରସ୍ୟ ନଟବରନାଗରସ୍ୟ ଅବତାରିପୁରୁଯାସ୍ୟ ଶ୍ଵାତ୍କପେଜରା ଗୋପିକାପରିବେଶରଣା ଣ୍ଡାରାଧାକାଣ ପ୍ମ୍ମୁନା ତଟସମେ ନିଧୁବନଲାଲାଂ ଲଲିତଲଦ୍ଦିତୈ: ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବାଃ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହ ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ସତ୍ସାହିତ୍ୟରସମକାନାଂ ପରମାଦଶୋୟମ୍ ଆନଦବୈଭବ ଚେତି ନାପ୍ତପତ୍ର ସଂଶଯେରର୍ବନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତଃ ମନୁମହର୍ଷେ ବେଦସ୍ୟ ଚ ପୁନରୁତ୍‌ଥାନମ୍ ଅଭବତ୍ । ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଶଙ୍ଖାସୁରନାମଙ୍କ ରାକ୍ଷସଂ ସମୁଦ୍ରେ ଅତିଷ୍ଠତ୍ । ଡଃ ସର୍ବାନ୍ ବେଦାନ୍ ସମୁଦ୍ରେ ନିମଜ୍ଜିତବାନ୍ । ଭଗବାନ୍ ମତ୍ସ୍ୟବତାରେ ଶଙ୍ଖାସୁରଂ ହତ୍ମା ବେଦମ୍ ଉଦ୍ଧୃତବାନ୍ । ପ୍ରଳୟପୟୋଧ୍ଵଜଳେ କୃତନୌକାକାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଆନାୟାସଂ ବେଦଂ ଧୃତବାନ୍ ଅସି । ହେ କେଶବ ! ଧୃତମୀନଶରୀର ! ଜଗଦୀଶ ! ହରେ ! ତବ ବିଜୟଂ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଧୃତବାନସି = ଧୃତବାନ୍ + ଅସି । ବିହିତବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମଖେଦମ୍ = ବିହିତଃ + ବହିତ୍ର + ଚରିତ୍ରମ୍ ଜୟଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସମାସ = ପୟୋଧେ ଜଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = ବହିତ୍ରସ୍ୟ ଚରିତ୍ରମ୍ ( ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।.ମୀନଶରୀରମ୍ = ମୀନସ୍ୟ = ଶରୀରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଜଗଦୀଶଃ = ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଧୃତମୀନଶରୀର = ଧୃତଂ ମୀନଶରୀରଂ ଯସ୍ୟ ସିଂ, ସଂବୋଧନେ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) !

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନ ୧ମା। ପ୍ରଳୟପୟେଧ୍ଵଜଳେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବେଦମ୍, ବହିତ୍ରଚରିତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତୟ – ଧୃତବାନ୍ = ଧୃ + କ୍ତବତ୍ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

ଶ୍ଳୋକ – ୨.

क्षितिरतिविपुलतरे तव तिष्ठति पृष्ठे
धरणिधरणकिणचक्रगरिष्ठे ।
केशव धृतकच्छपरूप जय जगदीश हरे ।।२।।
କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ ତବ ତିଷ୍ଠତି ପୃଷ୍ଠ
କେଶବ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଧରଣିଧରଣ କିଣଚକ୍ରଗରିଷେ ତବ ଅତି ବିପୁଳତରେ ପୃଷେ କ୍ଷିତି ତିଷ୍ଠତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ଧୃତକଚ୍ଛପରୂପ (ହେ କୂର୍ମ !) ନଂ (ଜୟ) ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ଧରଣି = ପୃଥବୀ । ଧରଣ = ଧାରଣ । କିନଃ = ଶୁଷ୍କବ୍ରଣ । ଚକ୍ର = ଚକ୍ରଆକାରବିଶିଷ୍ଟ । ଗରିଷ୍ଠ = ଗୁରୁତମ | ତବ = ତୁମର । ଅତି = ଅତ୍ୟନ୍ତ (ଘଟାନ୍ତରେ ଅଗୋଚର) । ବିପୁଳତରେ = ସୁବିସ୍ତୃତ । ପୃଷେ = ପିଠିରେ । କ୍ଷିତିଃ = ହସ୍ତପଦାଦିଅବୟବଯୁକ୍ତା ପୃଥ‌ିବୀ । ତିଷ୍ଠତି – ରହିଛି । କଚ୍ଛପରୂପ = କୂର୍ମରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କ୍ଷିତିରତିବିପୁଳତରେ = କ୍ଷିତିଃ + ଅତିବିପୁଳତରେ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସପାସ – ଧରଣ୍ୟ ଧରନଃ (୬୩ ତତ୍) । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ = ଚକ୍ରଣ ଗରିଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) । କଚ୍ଛପରୂପମ୍ = କଚ୍ଛପସ୍ୟ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜଗଦୀଶଃ ଜଗତଃ ଈଶଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚକ୍ରଗରିଷ୍ଠ, ବିପୁଳତରେ, ପୃଷ୍ଠ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

वसति दशनशिखरे धरणी तव लग्ना
शशिनि कलङ्ककलेव निमग्ना ।
केशव धृतशूकररूप जय जगदीश हरे ।। ३ ।।
ବସତି ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ତବ ଲଗ୍ନା
ଶଶିନି କଳଙ୍କକଳେବ ନିମଗ୍ନା ।
କେଶବ ଧୃତଶୂକରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୩ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ଶଶିନି ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କକଳେବ, ତବ ଦଶନଶିଖରେ ଧରଣୀ ଲଗ୍ନା (ସତି) ବସତି । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ! ଧୃତଶୂକରରୂପ ଦଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଣଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ଶଶିନି = ଚନ୍ଦ୍ରମାରେ । ନିମଗ୍ନା କଳଙ୍କ କଳା ଭଳି | ତବ = ତୁମର । ଦର୍ଶନ = ଦନ୍ତ । ଶିଖରେ = ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ଧରଣୀ = ପୃଥ୍ବୀ | ଲଗ୍ନା = ସଂଲଗ୍ନା ବା ସଂଯୁକ୍ତା । ବସତି = ରହିଛି । ଶୂକରରୂପ = ବରାହ ସ୍ଵରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଦିବିଛେଦ – କଲକକେବ = କଳଙ୍କକଳା + ଇବ ।

ସମାସ – ଦଶନଶିଖରେ = ଦଶନ ଶିଖରମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । କଳଙ୍କକଳା = କଳଙ୍କସ୍ୟ କଳା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ବରାହ = ବରାନ୍ ଆହନ୍ତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ ! = ସମ୍ବୋଧନ ୧ ମା । ଧରଣୀ = କଉଁରି ୧ ମା । ତବ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଦଶନଶିଖରେ, ଶିଶିନି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

तव करकमलवरे नखमद्भुतशृङ्गम्
दलितहिरण्यकशिपुतनुभृङ्गम् ।
केशव धृतनरहरिरूप जय जगदीश हरे ||४||

ଣବ କରକମକରେ ନଖମ୍ବହରୁଭଣମ୍ନ
ଦଲିତହିରଣ୍ୟକଶିପ୍ନପନ୍ତଲମ୍ବ |
କେଶବ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥ ୪ ॥.

ଅନ୍ମସ – ହେ କେଶବ ! ତବ କରକମଳବରେ ନଖମଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗ ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ । ହେ ଧୃତନରହରିରୂପ ଜଗଦୀଶ ହରେ – ତଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର | କରକମଳେ = ହସ୍ତପଦ୍ମ-ମାନଙ୍କରେ । ବରଂ = ଶ୍ରେଷ୍ଠ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଶବ = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ତବ = ତୁମର । କରକମଳେ = ନଖମଦ୍‌ଭୁତଶୃଙ୍ଗ = ନଖମାନ ଅଦ୍‌ଭୂତ ଶୃଙ୍ଗପ୍ରାୟ । ହରିଣ୍ୟକଶିପୁ = ଏକ ଦୈତ୍ୟ । ତନୁ = ଶରୀର । ଭୃଙ୍ଗ ଦଳିତଃ = ବିଦଳନ କଲ । ନରହରିରୂପ = ନୃସିଂହ ସ୍ଵରୂପ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ + ଈଶ ।

ସମାସ – କରକମଳମ୍ = କରଃ କମଳମ୍ ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । ହିରଣ୍ୟକଶିପୁତନୁଃ = ହିରଣ୍ୟକଶିପୋ ତନୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ନରହରି = ନରଃ ହରି ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । କରକମଳବରେ = କରକମଳାନାଂ ବରଂ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ତନୁଭୃଙ୍ଗମ୍ = ତନୁନା ଭୃଙ୍ଗମ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । କରକମଳବରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧୃତଃ = ଧୃ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

छलयसि विक्रमणे बलिमद्भुतवामन
पदनखनीरजनितजनपावन ।
केशव धृतवामनरूप जय जगदीश हरे ||५||

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୫ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ ! ବିକ୍ରମଣେ ଅଦ୍ଭୁତବାମନରୂପେଣ (ରଂ) ବଳି ଛଳୟସି । (ତବ) ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ (କୃତଃ) । ହେ ଧୃତବାମନରୂପ ଜଗଦୀଶ ! ହେ ହରେ ମାଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! । ବିକ୍ରମଣେ = ତ୍ରିବିକ୍ରମ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପାଦବିକ୍ଷେପରେ । ଅଦ୍‌ଭୁତ = ବାମନର ଯେଉଁ ପଦନଖ ଜଳରେ ଜନିତ ଲୋକମାନଙ୍କର ପବିତ୍ରତା । ବଲିଂ = ପ୍ରହ୍ଲାଦବଂଶୀୟ ରାଜାଙ୍କୁ । ଛଳୟସି = ଛଳନା କରିଛ । ପଦନଖନୀରଜନିତଜନପାବନ = ପାଦପଦ୍ମର ନଖ ଲାଗି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଭାଣ୍ଡ ଭାଜି ଯେ କାରୁଣ୍ୟଜଳ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଭିତରକୁ ପଶୁଛି । ଧୃତବାମନରୂପ = ହେ ବାମନରୂପଧାରୀ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗଦ୍‌ପ୍ରଭୁ । ହରେ = ହେ ହରି । ବଂ ଜୟ ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସମାସ – ପଦନଖ = ପଦୟୋ ନମଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଜନପାବନଃ = ଜନାନାଂ ପାବନଃ ( ୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ବିକ୍ରମଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ବଳିମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

ଶ୍ଳୋକ – ୬

क्षत्रिय रुधिरमये जगदपगतपापं
स्नपयसि पयसि शमितभवतापम् ।
केशव धृतभृगुपतिरूप जय जगदीश हरे ||६||

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୬ ||

ଅନ୍ନୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧୁରମୟେ ସ୍ନପୟସି, ପୟସି ଜଗତ୍‌ପାପମ୍ ଅପଗତଃ ଭବତାପଂ ଶମିତଃ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତଭୃଗୁପତିରୂପ । ହରେ ବଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! କ୍ଷତ୍ରିୟ = ଯୋଧା ବା ବୀର । ରୁଧୁରମୟ = ରକ୍ତମୟ । ଜଗତ୍ = ସଂସାରର । ପାପମ୍ = ପାପକୁ । ଅପଗତଃ ଭବତାପମ୍ = ସାଂସାରିକ ଦୁଃଖକୁ । ଶମିତଃ = ଦୂର କରିଥିଲ | ସ୍ନପୟସି = ସ୍ନାନ କରାଇଛ । ପୟସି = ଜଳରେ । = ପ୍ରଶମିତ । ଭୃଗୁପତିଃ = ପରଶୁରାମ । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍‌ପ୍ରଭୁ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରେ:
ସନ୍ଦିବିଚ୍ଛେଦ – ଜଗଦପଗତପାଦଂ = ଜଗତ୍ + ଅପଗତପାପମ୍ ।

ସମାସ – କ୍ଷତ୍ରିୟରୁଧରଃ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ ରୁଧୁରଃ (୬୩ ତତ୍) । ଜଗତ୍ଵପଗତପାପଂ = (୫ମୀ ତତ୍) । ଭବତାପମ୍ = ଭବସ୍ୟ ତାପମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଭୃଗୁପତିରୂପମ୍ = ଭୃଗୁପତଃ ରୂପମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରୁଧୁରମୟେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ | ପାପଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପୟସି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ | ଭବତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶମିତଃ = ଶମ୍ + ଈଣ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

वितरसि दिक्षु रणे दिक्पतिकमनीयं
दशमुखमौलिबलिं रमणीयम् ।
केशव धृतरामशारीर जय जगदीश हरे ।।७।।

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତବାମନରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ ॥୭॥

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! (ରଂ) ରଣେ ଦିକ୍ଷୁଃ ବିତରସି ଦିକ୍ପତି କମନୀୟଂ, ଦଶମୁଖମୌଳିବଳଂ ରମଣୀୟମ୍ । ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତରାମଶରୀର, ହେ ହରେ, ନଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ରଣେ = ଯୁଦ୍ଧରେ । ଦିକ୍ଷୁଃ = ଦିଗବିଦିଗରେ । ବିତରସି = ବିତରଣ କଲ । ଦିକ୍ପତିଃ = ଇନ୍ଦ୍ରାଦି ଦିକ୍ପାଳ । କମନୀୟଂ = ରମଣୀୟ ବା ମନୋହର । ଦଶମୁଖୀ = ରାବଣ । ମୌଳି = ଶିର ବା ମସ୍ତକ । ବକିଂ = କାଟି । ରମଣୀୟମ୍ = ମନୋହର । ଜଗଦୀଶ = ଜଗତ୍ ଈଶ୍ବର । ଧୃତାରାମଶରୀର =
ଶ୍ରୀରାମରୂପଧାରୀ । = ହରେ = ହରି | ଜୟ = ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାଜଣେ:
ସମାସ – ଦିକ୍ଯଦି: = ଦିଶାଂ ପତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଦଶମୁଖୀ = ଦଶଃ ମୁଖ୍ୟ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଦିକ୍‌ପତିକମନୀୟମ୍ = ଦିକ୍‌ତଃ କମନୀୟମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି — ଦିକ୍ଷୁଃ, ରଣେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କେଶବ, ଧୃତରାମଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କମନୀୟମ୍ = କମ୍ + ଅନୀୟ । ରମଣୀୟ = ରମ୍ + ଅନୀୟ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

वहसि वपुषि विशदे वसनं जलदाभं
हलहतिभीतिमिलितयमुनाभम् ।
केशव धृतहलधररूप जय जगदीश हरे ।।८।।

ଛଳୟସି ବିକ୍ତମଣେ ବଣିମଦ୍ରୁତତାମନ
ପଦନଖନାରକନିତକନପାତନ |
କେଶବ ଧୃତହଳଧରରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୮ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – କଲପାଇଁ = ଜଳଦ + ଆଭମ୍ । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା + ଆଭମ୍ ।

ସମାସ – କଲଦ: = ଜଳଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଜଳଦାଭମ୍ = ଜଳଦଃ ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ସ ତମ୍ ହଳେନ ହତିଃ (୩ୟା ତତ୍) । ଯମୁନାଭମ୍ = ଯମୁନା ଇବ ଆଭା ଯସ୍ୟ ଡଃ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) | ହଳଧରଃ = ହଳଂ ଧାରୟତି ଇତି (ଉପପଦ୍ ତତ୍) ।

ସକାରଣତିଭକ୍ତି – ବପୁଷି, ବିଶଦେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପୃକ୍ତିପୃତ୍ୟୟ – ବସନମ୍ = ବସ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 1 दशावतारस्तुतिः

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

म्लेच्छनिवहनिधने कलयसि करवालं
धूमकेतुमिव किमपि करालम् ।
केशव धृतक किशरीर जय जगदीश हरे ||१०||
ମ୍ଳେଛନିବଦୃନଧନେ କଲମ୍ବରି କରତାଳ
ଧୂମକେତୁମିବ କିମପି କରାଳମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତକଳ୍‌କିଶରୀର ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୦ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଧୂମକେତୁମ୍ + ଇବ । କିମପି = କିମ୍ + ଅପି ।

ସମାସ – ମେଚ୍ଛନିବହନିଧବେ = କ୍ଳେଚ୍ଛାନାଂ ନିବହିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ତେରାଂ ନିଧନମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । କରବାଳ, କରାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଧୂମକେତୁମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତକଳ୍‌କିଶରୀର, ଜଗଦୀଶ, ହରେ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଧନମ୍ = ନି + ହନ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

श्रीजयदेवकवे रिदमुदितमुदारं
शृणु सुखदं शुभदं भवसारम् ।
केशव धृतदशविधरूप जय जगदीश हरे ।।११।।
ଣ୍ଡାକଯତେବକବେରିଦମ୍ଦିବାର
ଶୃଣୁ ସୁଖଦଂ ଶୁଭଦଂ ଭବସାରମ୍ ।
କେଶବ ଧୃତଦଶବିଧରୂପ ଜୟ ଜଗଦୀଶ ହରେ || ୧୧ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକରଃ + ଇଦମ୍ + ଉଦିତମ୍ + ଉଦାରମ୍ ।

ସମାସ – ଶ୍ରୀଜୟଦେବକକଃ = ଶ୍ରୀଜୟଦେବ ନାମା କବି, ତସ୍ୟ (ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଉଦିତମୁଦାରଂ ଉଦିତମ୍ ଉଦାରମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ସୁଖଦମ୍ =ସୁଙ୍ଖ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଶୁଭଦମ୍ (ଉପପଦ୍ ତତ୍) । ଭବସାରମ୍ = ଭବସ୍ୟ ସାରମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଇଦଂ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉଦାରଂ, ସୁଖଦଂ, ଶୁଭଦଂ, ଭବସାରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କେଶବ, ଧୃତଦଶବିଧରୂପ, ଜଗଦୀଶ, ହରେ ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

वेदानुद्धरते जगन्तिवहते भूगोलमुद्बिभ्रते
दैत्यं दारयते बलिं छलयते क्षत्रक्षयं कुर्वते ।
पौलस्त्यं जयते हलं कलयते कारुण्यमातन्वते
म्लेच्छान्मूर्च्छयते दशाकृतिकृते कृष्णाय तुभ्यं नमः ||१२||
ବେଦାନ୍ତଉତେ କଗନ୍ତିବଦୃଢେ ରୁଗୋଲମ୍ବଦବିରରେ
ଦୈତ୍ୟ ଦାରୟତେ ବକିଂ ସ୍ଥଳୟତେ କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ କୁର୍ବତେ ।
ପୋଲଫ କମଡେ ହଲଂ କଲମରେ କାରୁଣ୍ୟମାତନୁତେ
ମେଚ୍ଛାନୁ ଚ୍ଛୟତେ ଦଶାକୃତିକୃତେ କୃଷ୍ଣାୟ ତୁଭ୍ୟ ନମଃ ॥ ୧୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ହେ କେଶବ! ବିଶଦେ ବପୁଷି ତାଂ ଜଳଦାରଂ ବସନଂ ବହସି । (ତତ୍ତ୍ଵ) ହଳହିତିଭିତିମିଳିତଯମୁନାଭମ୍, ହେ ଜଗଦୀଶ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ ହେ ହରେ ସ୍ଵଂ ଜୟ ଜୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ | ବହୁ = ଦେହରେ । ତାଂ = ତୁମକୁ । ଜଳଦାଭାଂ ! ସ୍ଵଚ୍ଛ ବା ଚନ୍ଦ୍ରମା କିରଣ ଭଳି ଧବଳିତ । ବହୁ = ହେ କେଶବ ! = ହେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ! ବିଶଦେ = ହଳ ଧାରଣର (ବଳରାମ) ରୂପକୁ ଧରିଲ ।

ଅନ୍ନବାଦ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! କୋଟି ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରକାଶକଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶୁକ୍ଳବର୍ଣ୍ଣ ତୁମର ଦେହରେ ନୀଳ ମେଘର ଆଭାପ୍ରାୟ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ରକୁ ବହନ କରିଛ | ତୁମର ବସନ ଶୋଭା ହଳ ବା ଲଙ୍ଗଳ ପ୍ରହାର ଭୟରେ ଯମୁନାର ଜଳ ଆସି ସମ୍ମିଳିତ ହେବାପରି ହୋଇଛି । ହେ ଜଗଦୀଶ ହଳଧର ବଳରାମରୂପଧାରୀ, ହେ ହରି ତୁମର ଜୟ ହେଉ ।

ସଂସାରେ ପ୍ରବରକବିଭାବେନ ଅଭିବନ୍ଦ୍ୟତେ କବିକୁଳତିଳକୋ ଜୟଦେବ । କବିରୟମ୍ ଉତ୍କଳଦେଶେ କେନ୍ଦୁବିଲ୍ଵଗ୍ରାମେ ସ୍ଥାନଂ ଲଭତେ । ଅତ୍ର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଅବତାରୀ, ଅନ୍ୟ ମତ୍ସ୍ୟଦୟଃ ତସ୍ୟ ଅବତାରବିଗ୍ରହା ଇତି ପ୍ରମାଣୀକୃତମ୍ । ଶ୍ରୀଜୟଦେବସ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ହଳଧରଃ ବଳରାମୋ ବା ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ବଳରାମଃ । ଡଃ ନୀଳାମ୍ବରଃ ରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ବଳରାମ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ଦ୍ୟୁତିମାଧମେନ ଧବଳିତଃ, ନୀଳମେଘସ୍ୟ ଆଭା ଇବ ବିମୋହିତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଯଦା ବୃନ୍ଦାବନେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନପର୍ବତସ୍ୟ ଉପରି ସ୍ଥିତ୍ଵା ଗୋପୀ କ୍ରୀଡ଼ାନିମଗ୍ନ କାଦମ୍ବରୀପାନେନ ବିମୋହିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ନାନାର୍ଥୀ ଯମୁନାମ୍ ଆହୂତଃ ତଦା ଯମୁନା ନାଗତେ କ୍ରୋଧୀତଃ ବଳରାମ ତାଂ ଶତଧାଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉଦ୍ୟତଃ ଅଭୂତ୍ । ଯମୁନା ଭୟେନ ଆଗତ୍ୟ ବଳରାମସ୍ୟ ପାଦୌ ସମ୍ମିଳିତାଃ । ଯମୁନାଭ ଇବ ବଳରାମସ୍ୟ ବସନମ୍ । ଅତଃ ଶୁଭ୍ର ଦେହେ ମେଘବଣ୍ଟିଂ ଲଙ୍ଗଳହନନ ଭୟେନ ତ୍ବାମେବ ସେବିତୁମାଗତା ଯମୁନେବ ଚ ନୀଳ ବସନଂ ଧାରୟମାନଃ ହେ କେଶବ ! ଧୃତହଳଧରରୂପ, ଜଗଦୀଶ ହରେ ! ତବ ଜୟ ଭବତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:
ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ବେଦାନ୍ନଦ୍ଧିରରେ = ବେଦାନ୍ତ + ଭଦ୍ଧରତେ | ରୁଗୋଲପଦତିତେ = ଲ୍ଗୋଲମ୍ + ଇତ୍ବିକତେ | କାରୁଣ୍ୟମାତତେ = କାରୁଣ୍ୟସ୍ + ଆଜନ୍ମରେ |

= କ୍ଷତ୍ରକ୍ଷୟଂ = କ୍ଷତ୍ରିୟାମାଂ କ୍ଷୟମ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଦଶାକୃତି = ଦଶାନାମା ଆକୃତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ବେଦାନ୍, ଜପନ୍ତି, ଭୂଗୋଳମ୍, ଦୈତ୍ୟ, ହଳଂ, କାରୁଣ୍ୟ, ମେଚ୍ଛାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟ । ତ୍କଯାତ୍ମ, ତୁଣ୍ୟ = ନମଃ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ । ଦଶାକୃତିକୃତେ = ଭାବେ ୭ମୀ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 2 ତର୍କବାକ୍ୟ Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୪
(ଖ) ୫
(ଗ) ୬
(ଘ) ୭
Answer:
(ଗ) ୬

୨। ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ଉତ୍ତର ମଧ୍ଯରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ

୩। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଯୌଗିକ
(ଖ) କଟିଳ
(ଗ) ସରଳ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ସରଳ

୪। ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟର ଅଥବା ଏକାତ୍ମକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵକ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଯୌଗିକ
(ଗ) ଜଟିଳ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ଯୌଗିକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୫। ଗୁଣଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସରଳ ଓ ଯୌଗିକ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସାମାନ୍ଯ
(ଗ) ବିଶେଷ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୮। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
Answer:
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ଯ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(କ) ସାମାନ୍ଯ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ବିଶେଷ
(ଘ) ସାମାନ୍ଯ
Answer:
(ଗ) ବିଶେଷ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୧୧। ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ ।
Answer:
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ

୧୨। ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ, ବିଯୋଜକ
Answer:
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ, ବିଯୋଜକ

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଦୁଇଟି ଅଂଶ ଅଛି – ସେଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ?
(କ) କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମ
(ଖ) ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ

୧୪। ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ

୧୫। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର କ’ଣ ହେବା ଉଚିତ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୧୬। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର କ’ଣ ହେବା ଉଚିତ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ
(ଖ) ସଦର୍ଥକ
(ଗ) ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ସଦର୍ଥକ

୧୭। ନିଶ୍ଚିତିତର ତାରତମ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ
(ଖ) ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ବିଶ୍ଳେଷକ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଘ) ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(କ) ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ, ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ

୧୮। ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
(କ) ସାମାନ୍ଯ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ବା ବିଶେଷ

୧୯। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ କେତେଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୨୦। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞର୍ଥକ
(ଗ) ଅବୈୟକ୍ତିକ
(ଘ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ
Answer:
(ଘ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ

୨୧। କେତେକ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ସୂଚିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ପରିମାଣ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇନଥିବା ବାକ୍ୟକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ?
(କ) ଅବୈୟକ୍ତିକ
(ଖ) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ
(ଗ) ନଞର୍ଥକ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ଅବୈୟକ୍ତିକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୨୨। ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୩। ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(ଘ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ

୨୪। ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ହୁଏତ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ
(ଘ) ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ

୨୫। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ

୨୬। ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଗ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୭। ନଞ୍ଜର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରେ ବିଧେୟ ପଦ କ’ଣ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ଅବ୍ଯାପ୍ତ
(ଖ) ଉଭୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଅବ୍ୟାପ୍ତ
(ଗ) ବ୍ଯାପ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ବ୍ଯାପ୍ତ

୨୮। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ?
(କ) ସାର୍ବିକ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(ଗ) ସଦର୍ଥକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୨୯। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ?
(କ) ସାର୍ବିକ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ବିଶେଷ

୩୦। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ପର୍କ କହିଲେ କେତୋଟି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ୫
(ଖ) ୬
(ଗ) ୭
(ଘ) ୮
Answer:
(ଗ) ୭

୩୧. ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ କହିଲେ କେତୋଟି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ୪
(ଖ) ୫
(ଗ) ୬
(ଘ) ୭
Answer:
(କ) ୪

୩୨। କେତେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସରଳ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନେ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଯୌଗିକ
(ଗ) ଜଟିଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷର ଠିକ୍ ଅଟେ ।
Answer:
(ଗ) ଜଟିଳ

୩୩। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୪। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କ ବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୫। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭେଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୩୬। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭେଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଉଲ୍ଲିଖତ ନ ହୋଇ ତର୍କବାକ୍ୟର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ ନିହିତ ଥାଏ, ତାହାକୁ
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୭। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଭୟ… ନୁହେଁ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
(ଗ) ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩୮। କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କି
(କ) ଶବ୍ଦ ପରକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଘ) ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ
Answer:
(କ) ଶବ୍ଦ ପରକ

୩୯। ଶବ୍ଦପରକ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବିଶ୍ଳେଷକ
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯ
(ଘ) ବିଶେଷ
Answer:
(କ) ବିଶ୍ଲେଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪୦। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୁତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦପରକ
(ଖ) ବସ୍ତୁପରକ
(ଗ) ସଦର୍ଥକ
(ଘ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
Answer:
(ଖ) ବସ୍ତୁ ପରକ

୪୧। ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବିଶ୍ଲେଷକ
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ସଂଶ୍ଳେଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪୨। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରି ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ,
(କ) ନିଶ୍ଚିତବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୪୩। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ ବାସ୍ତବ ଘଟଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer: (ଖ) ବିବରଣୀ ବାଚକ

୪୪। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିଶ୍ଚିତ ବାଚକ
(ଖ) ବିବରଣ ବାଚକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ

୪୫। ଦୁଇଟି ତର୍କ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ଗୁଣ ସମାନ ଥାଇ କେବଳ ପରିମାଣ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୬। ଦୁଇଟି ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମ ବିଧେୟଯୁକ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଗୁଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ)ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୭। ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ଉପବିରୋଧ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ)ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୮। ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟର ଗୁଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବିଶୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୪୯। ‘ଆ’ ଏବଂ ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୦। ‘ଆ’ ଏବଂ ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୧। ‘ଇ’ ଏବଂ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୨। ‘ଆ, ଏବଂ ଓ’, ‘ଏ’ ଏବଂ ଇ’’ ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଖ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଗ) ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ
(ଘ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ଘ) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ, ତାହାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟ ।

୨। ବାକ୍ୟରେ ____________________ଓ _________________ ଅବୟବ ଥାଏ ।
Answer:
(୧) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, (୨) ବିଧେୟ ।

୩। ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ____________________ ,___________________ ଓ ଥାଏ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ, ସଂଯୋଜକ

୪। ଯୁକ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ବାକ୍ୟକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟ ।

୫। ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ____________________ଓ _________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସରଳ, ଯୌଗିକ, ଜଟିଳ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ଥାଏ, ତାକୁ _________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସରଳ

୭। ଯେଉଁ ତର୍କ ବାକ୍ୟରେ ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ କିମ୍ବା ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ କିମ୍ବା ଏକାଧ୍ଵ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଓ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ଥାଏ, ତାହାକୁ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଯୌଗିକ

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସରଳ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେମାନେ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି, ସେ ପ୍ରକାର _____________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜଟିଳ

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସର୍ଦଥକ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ __________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ ।

୧୧। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ସମଗ୍ର ବାଚ୍ୟର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ ______________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

୧୨। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବିଶେଷ

୧୩। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କ ____________________ଓ _________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୧୪। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _____________________ ଓ ______________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ

୧୫। ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ________________ ଓ ________________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ

୧୬। ସାପେକ୍ଷ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ___________________ ,_____________________ ଓ ________________ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ବିଯୋଜକ

୧୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ __________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୧୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସହିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ ___________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି।
Answer:
ସାପେକ୍ଷ

୧୯। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ତାହାକୁ _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

୨୦। ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ __________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପର୍ବଗ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୨୧। ପରିଣାମ ସମ୍ବଳିତ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ____________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁଗ

୨୨। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଭୟ …. ଓ ……….. ନୁହେଁ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ________________ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ

୨୩। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏତ ………. କିମ୍ବା ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________________ କିମ୍ବା ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ
Answer:
ବିଯୋଜକ

୨୪। ନିଶ୍ଚିତମାତ୍ରା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _______________________ ,____________________ ଓ _______________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷ ଓ ସାମ୍ଭାବିକ

୨୫। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ କେବଳ ବାସ୍ତବ ଘଟଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ _________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଘୋଷକ

୨୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ କେବଳ ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ଆଧାରିତ ତାହାକୁ _______________________ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନା ମୂଳକ

୨୭। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ _____________________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:

୨୮। ସାମାନ୍ୟ ସମର୍ଥକ _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:

୨୯। ସାମାନ୍ୟ ନଞ୍ଜର୍ଥକ __________________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:

୩୦। ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ______________________ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:

୩୧। ବିଶେଷ ନଞ୍ଜର୍ଥକ _____________________ ତର୍କ ବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ ।
Answer:

୩୨। ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟ __________________ ଓ ___________________ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ

୩୩। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ସମାର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ _______________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ

୩୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦର ଅର୍ଥ ବର୍ହିଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବିଧେୟରେ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ____________ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୩୫। ‘ଆ’ ତର୍କ ବାକ୍ୟର _____________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

୩୬। ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ _______________ ଓ __________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ

୩୭। ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ __________________ ଓ __________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ

୩୮। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ____________________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ

୩୯। ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର _______________ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଧେୟ

୪୦। _____________________ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

୪୧। ____________________ ତର୍କବାକ୍ୟ ମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ବିଶେଷ

୪୨। ________________________ ତର୍କବାକ୍ୟ ମାନଙ୍କର ବିଧେୟପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ।

୪୩। ________________________ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର କେବଳ ବିଧେୟପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ।
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୪୪। ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ବନ୍ଧ __________________ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
ସାତ

୪୫। ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ ବା ପରିମାଣଗତ ବା ଉଭୟ ଗୁଣଗତ ଓ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ, ତାହାକୁ _________________ କହନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୪୬। ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ଗୁଣ ସମାନ ଥାଇ କେବଳ ପରିମାଣ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେ ପ୍ରକାର ________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ

୪୭। ଦୁଇଟି ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୪୮। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉପବିରୋଧୀ

୪୯। ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସମାନ ଥାଇ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉଭୟ ଗୁଣଗତ ଓ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ _______________ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଶୁଦ୍ଧ

୫୦। ଆଇ, ଏବଂ ଏ–ଓ ତର୍କବାକ୍ୟଦ୍ୱୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୫୧। ‘ଆ—ଏ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

୫୨। ‘ଇ—ଓ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉପ ବିରୋଧ୍

୫୩। ‘ଆଓ’, ‘ଏ−ଇ’ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୁଦ୍ଧ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଦ୍ୱାରା କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ସରଳ ବା ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨। ଏକାଧ‌ିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଦ୍ୱାରା କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୩। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୫। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟଟି ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ଅସୀମ ସ୍ବଭାବର ହୋଇଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅସୀମ ତର୍କବାକ୍ୟ

୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୭। ଯେତେବେଳେ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପକ ହୁଏ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟ।ପକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ,
Answer:
ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୯। ଯେତେବେଳେ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୃହୀତ ହୋଇନଥିଲେ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଧ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୦। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୧। ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି……….. ତେବେ ଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୨। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାକୁ କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭସମ୍ବଳିତ ଅଂଶର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ପୂର୍ବଗ

୧୪। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଅନୁଗ

୧୫। ଯେଉଁ ତର୍କ ବଚନରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ବିକଳ୍ପକୁ ଏକା ସାଙ୍ଗରେ ଘଟିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନପାରେ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବଚନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୬। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ସେପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୧୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୧୯। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ବଳ୍ପ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ତଦ୍ ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅସମ୍ଭବ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ବା ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୦। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳସ୍ୱଭାବ ସହିତ ବିଯୋଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣାନଯାଏ କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ ସେ ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିବରଣ ବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୧। ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୨। କେବଳ ବା ତାହାର ସମାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଅବଚ୍ଛେଦକ ବାକ୍ୟ

୨୩। ବ୍ୟତୀତ ବା ତାହାର ସମାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟର ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବ୍ୟତୀତିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୪। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୫। ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈୟକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟ

୨୬। ଯେତେବେଳେ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ଯାପ୍ଯ

୨୭। ଯେତେବେଳେ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପୂର୍ଣଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇନଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବ୍ଯାପ୍ଯ

୨୮। ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନରେ ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପରିମାଣଗତ, ଗୁଣଗତ କିମ୍ବା ଉଭୟ ପରିମାଣଗତ, ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ତର୍କବଚନଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୨୯। ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମ ବିଧେୟ ଥିବା, ମାତ୍ର ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିପରୀତ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୩୦। ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ

୩୧। ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଥାଇ ଯଦି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣରେ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିରୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

୩୨। ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଇ ଏବଂ ସମାନ ଗୁଣ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି ପରସ୍ପରଠାରୁ କେବଳ ପରିମାଣରେ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେହି ଦୁଇ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବା ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

୧। ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୨। ‘‘ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଏବଂ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।’’ ଏହା ଏକ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଏବଂ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।’’ ଏହା ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୩। ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୪। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୫। ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୬। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସର୍ଦ୍ଧିକ ଓ ନଞର୍ଥକଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୭। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୮। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୯। ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୦। ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ହୁଏ ।’’ ଏହା ଏକ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ହୁଏ ।’’ ଏହା ହେଉଛି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଏକ ଉଦାହରଣ । (ଠିକ୍)

୧୧। ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ଅନୁଗ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟର ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ପୂର୍ବଗ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୨। ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ପୂର୍ବଗ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟର ପରିମାଣ ସମ୍ବଳିତ ଅଂଶକୁ ଅନୁଗ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉଭୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୪। ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଆଂଶିକ ବା ସାର୍ବିକ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୫। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ୫ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୧୬। ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

୧୭। ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୮। ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୧୯। ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଂଶିକ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 3 ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତି, ସମସ୍ୟା ଓ ପଦ୍ଧତି ଆରୋହାନୁମାନ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନା Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଜରିଆରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ସାରାଂଶ ପ୍ରଦାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ
(ଖ) ବିଶେଷ
(ଗ) ଏକକ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(କ) ସାମାନ୍ୟ

୨. କେଉଁ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣ ହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ’’ ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୩. ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ୍ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ କେଉଁ ଅନୁମାନ ଅଟେ ?
(କ) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଖ) ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଗ) ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ

୪. ‘‘ଯେଉଁ ମାନସିକ କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଏକଜାତୀୟ କେତେକ ବସ୍ତୁଠାରେ କୌଣସି ଗୁଣ ବା ସ୍ଵଭାବ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ସେହି ଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁଠାରେ ସେହି ଗୁଣ ବା ସ୍ଵଭାବ ଥ‌ିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ଅବ୍ୟବହିତାନୁମାନ
(ଘ) ବ୍ୟବହିତାନୁମାନ
Answer:
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାର୍ବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାର୍ବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?’’
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଫାଉଲର
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଗ) ଫାଉଲର

୬. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାଥମିକ
(ଖ) ଗୌଣ
(ଗ) ତଥାକଥ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପ୍ରାଥମିକ

୭. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ଦେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାଥମିକ
(ଖ) ଗୌଣ
(ଗ) ଯଥାର୍ଥ
(ଘ) ତଥାକଥ୍ତ
Answer:
(ଖ) ଗୌଣ

୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ପ୍ଲାଟୋ ଏବଂ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍ ଓ କାର୍ପେଥଚ ରୀଡ୍
(ଖ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍ ଓ ପି.କେ. ରାୟ
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍

୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ବିଶେଷ ଅଂଶ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ପ୍ଲାଟୋ ଏବଂ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍ ଓ କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍
(ଘ) ଜେଭନ୍ ଓ ପି.କେ. ରାୟ
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍

୧୦. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୧୧. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୧୨. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କେଉଁ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଅଭାବ ଥାଏ ?
(କ) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ
(ଖ ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
(ଗ) ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ

୧୩. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାକୁ କେଉଁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ଯଭିରିକାନୁମାନ
Answer:
(ଗ) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ

୧୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପ୍ରକୃତି ରାଜ୍ୟରେ କେବଳ ଏକରୂପତା ନାହିଁ, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଏକରୂପତା ରହିଅଛି?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ସକ୍ରେଟିସ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ବେନ୍
Answer:
(ଘ) ବେନ୍

୧୫, କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତ ନିୟମର ଜ୍ଞାନ ଗଣନାମାତ୍ର ଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନଦ୍ୱାରା ଲାଭ କରାଯାଏ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ସକ୍ରେଟିସ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୧୬. କେଉଁ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମନରେ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଧାରଣା ଥାଏ, ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
ନିରପେକ୍ଷ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ହିଁ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୁଏ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାଣ୍ଟ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) କାଣ୍ଟ୍

୧୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା ଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ବେକନ୍
(ଘ) ଜୋହନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଘ) ଜୋହନ୍‌ସନ୍

୧୮. ଆରୋହାନୁପଦ୍ଧତିର କେତୋଟି ସୋପାନ ରହିଛି ।
(କ) ୨
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ୪
(ଘ) ୮
Answer:
(ଗ) ୪

୧୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ଡ. ବେନ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୨୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଅବରୋହାନୁମାନର ବିପରୀତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି।
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଭନସ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଜେଭନସ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୨୧. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଆରୋହାନୁମାନର ଗତି କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣ ଏବଂ ଅବରୋହାନୁମାନର ଗତି କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଦିଗରେ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲ୍‌ର
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଫାଉଲ୍‌ର

୨୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ମତରେ ଅବରୋହାନୁମାନ ଓ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୁଦ୍ଧତା ନାହିଁ ?
(କ) ଫାଉଲର୍
(ଖ) ୱେଲଟନ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ଫାଉଲର୍

୨୩. ଆରୋହମାନ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସୋପାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯକରଣ
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ
Answer:
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୪. ଆରୋହମାନ ପଦ୍ଧତିର ଶେଷ ସୋପାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) ସାମାନ୍ଯକରଣ
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ
Answer:
(ଘ) ସତ୍ୟାପନ ବା ସମର୍ଥନ

୨୫. ଆରୋହାନୁମାନର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(କ) ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଅବରୋହାନୁମାନ
(ଖ) ପ୍ରକୃତିର ଏକ ରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
(ଗ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପ୍ରକୃତିର ଏକ ରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ

୨୬. କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତରେ Analogy ଶବ୍ଦଟି Analogia ରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(ଗ) କାର୍ଭେଅରୀଡ୍
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
Answer:
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ

୨୭. ‘ପୃଥ‌ିବୀ ପରି ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛି’’ । ଏହା କି ପ୍ରକାର ଉପମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
(କ) ସବଳ
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ
(ଗ) ସବଳ ଓ ଦୁର୍ବଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସବଳ

୨୮. ଗୋଟିଏ ମହାନଗରୀର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳ ମନୁଷ୍ୟର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ସହିତ ତୁଳନୀୟ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ମନୁଷ୍ୟ ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ । ସେହିପରି କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ମହାନଗରୀଟି ରୋଗଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ । ଏହା କେଉଁ ଉପମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
(କ) ସବଳ
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ
(ଗ) ସବଳ ଓ ଦୁର୍ବଳ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଦୁର୍ବଳ

୨୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସଦୋଷ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ଼
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ପ୍ଲାଟୋ
Answer:
(ଖ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ଼

୩୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଓ ମିଲ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ ଓ ଫାଉଲର୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍

୩୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କୌଣସି ବିଶେଷତା ନାହିଁ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

୩୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କୌଣସି ବିଶେଷତା ନାହିଁ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲାର୍
(ଗ) ଡ. ବେନ୍
(ଘ) ବେକନ୍
Answer:
(ଘ) ବେକନ୍

୩୩. କେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନଙ୍କୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଉପମାନ
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ
(ଗ) ଉପମାନ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୩୪. କିଏ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନଙ୍କୁ ବାଳ ସୁଲଭ ବୋଲି ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଫାଉଲାର୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ବେକନ୍
Answer:
(ଘ) ବେକନ୍

୩୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଏକ ପ୍ରକାରର କଥନ ସତ୍ୟ ଅଟେ’’ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଦ୍ବେଟଲି
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ଲୋଜ୍

୩୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତାର ଭିଭି ହେଉଛି ବିଷୟନିଷ୍ଠ ?
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
କାଭେଥ୍ରୀଡ୍

୩୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତମୂଳକ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) ଲୋଜ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(କ) କାର୍ପେଥ୍ରୀଡ୍

୩୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ଆରୋହାନୁମାନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଉନ୍ସ
(ଗ ) ଫାଉଲର୍
(ଘ) କାର୍ପେଥରୀଡ୍ ଓ ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ଜେଉନ୍ସ

୩୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ଜୀବନର ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ ଅଟେ ?
(କ) ଜେଉସ୍
(ଖ) ଫାଉଲର୍
(ଗ) ବଟ୍‌ଲର୍
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ବଟ୍‌ଲର୍

୪୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ସମ୍ଭବପର କୁହାଯାଏ ଯଦି-
(କ) ତାହା ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଥାଏ
(ଖ) ତାହା ନିଶ୍ଚିତ ଥାଏ
(ଗ) ତାହା ନିଶ୍ଚିତ ନଥାଏ
(ଘ) ତାହା ଅସମ୍ଭାବ୍ୟ ନୁହେଁ କି ନିଶ୍ଚିତ ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ତାହା ଅସମ୍ଭାବ୍ୟ ନୁହେଁ କି ନିଶ୍ଚିତ ନୁହେଁ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ _________ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟ

୨. ବିଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା ବିଶ୍ୱସନୀୟ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୩. ଯଥାର୍ଥରେ କହିଲେ ଆରୋହ ଏବଂ ଅବରୋହ ହେଉଛି ____________ ପ୍ରଣାଳୀ ।
Answer:
ପରସ୍ପର ପରିପୂରକ

୪. ଆରୋହାନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କର ।
Answer:
ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତାବିଶିଷ୍ଟ

୫. ତାକିକମାନଙ୍କ ମତରେ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧରଣର ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଞାନସମ୍ମତ

୬. ___________ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ

୭. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ _____________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୮. ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ଜ୍ଞାନକୁ ଗତି କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଆରୋହଲମ୍ଫନ

୯. ____________ ଙ୍କ ମତରେ ଆରୋହାନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୦. ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଦାର୍ଶନିକ ___________ ଙ୍କ ମତରେ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ନିର୍ଯ୍ୟାସ ବା ଆକାରଗତ ସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିବା ଆରୋହାନୁମାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଅଟେ ।
Answer:
ବେକନ୍

୧୧. ____________ ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘‘ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଠାରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହେଉଥ‌ିବା କୌଣସି ସତ୍ୟକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଠାରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ଧାରାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।’’
Answer:
ମିଲ୍

୧୨. __________ ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।’’
Answer:
ଫାଭଲର

୧୩. ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ___________ ଓ ___________ ପ୍ରକାରର ଆରୋହାନୁମାନ କଥା କହିଛନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ, ଗୌଣ

୧୪. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ _____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ

୧୫. ___________ ଓ _____________ ଙ୍କ ମତରେ, ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ହେଉଛି ବାସ୍ତବ ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ।
Answer:
ମିଲ୍, ବେନ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୧୬. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ __________ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ।
Answer:
ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ

୧୭. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ______________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୧୮. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗୌଣ

୧୯. ବ୍ୟାପକ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ___________ ଓ _________ ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ, ତଥାକଥ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ

୨୦. ସମ୍ଭାବନା __________ ଓ ___________ ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାକ୍ ଅଭିଜ୍ଞତା, ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃ ମୌଳିକତା

୨୧. ପରିସଂଖ୍ୟାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା __________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

୨୨. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ____________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ

୨୩. ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥାସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ଅବିଧୂତ ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ______________ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ

୨୪. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ____________ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଅଟେ ।
Answer:
ସରଳ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୨୫. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ___________ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଭାବ ଥାଏ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଶ

୨୬. ସମର୍ଥନ __________ ଓ ___________ ହୋଇପାରେ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ପରୋକ୍ଷ

୨୭. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଲାଭକରିବାକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନ

୨୮. ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ __________ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭପମାନୁମାନ

୨୯. ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, Analogy ଶବ୍ଦଟି __________ ରୁ ଆସିଅଛି ।
Answer:
Analogia

୩୦. ପୃଥ‌ିବୀପରି ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛନ୍ତି । ଏହା __________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
Answer:
ସରଳ

୩୧. କମ୍ପ୍ୟୁଟର ମନୁଷ୍ୟଭଳି ସ୍ନେହ ସହାନୁଭୂତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ଏହା __________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ

୩୨. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣକରି ତହିଁରୁ ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥୁବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ ____________ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସବଳ ବା ସାଧୁ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୩୩. ମଧ୍ୟକରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ____________ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ

୩୪. ଜବାହରଲାଲ ଏବଂ ଲାଲବାହାଦୁର ଉଭୟ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ନାମରେ ‘ଲାଲ’ ଶବ୍ଦ ରହିଛି । ତେଣୁ ଲାଲବାହାଦୁର ଜବାହରଲାଲଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ଭାବପ୍ରବଣ । ଏହା ___________ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. କେଉଁ ଅନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କର ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ ?
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ

୨. କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୩. ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ

୪. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୫. ଅଧୂତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧୂତ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ

୬. କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ

୭. ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୮. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଧୂକ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସବଳ ବା ସାଧୁ ଉପମା

୯. ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ମଧ୍ୟକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା

୧୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ‘ଆରୋହାନୁମାନ ଜରିଆରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିହୁଏ ଯେ ବିଶେଷ ଘଟଣାମାନଙ୍କରେ ସାବିକ ସତ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ’’ ?
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୧. କିଏ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଏକ ସାରାଂଶମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍

୧୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ସକଳ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଥବା ଅଳ୍ପ ସାର୍ବିକରୁ ସମଗ୍ର ସାବିକର ଅନୁମାନକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ’’ ?
Answer:
ଫାଭଲର

୧୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ବିପରୀତ ଅଟେ’’ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ
୧୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅବରୋହ ଏକ ଅବତରଣ ପଦ୍ଧତି ମାତ୍ର ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଏକ ଆରୋହଣ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ”?
Answer:
ବେକନ୍

୧୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ଗତି ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଇଥାଏ’’ ?
Answer:
ଫାଉଲର୍

୧୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଆରୋହ ପଦ୍ଧତି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପୂର୍ବ ଅଟେ’’ ?
Answer:
ମିଲ୍

୧୭. Analogy ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
Answer:
Analogia

୧୮. Induction ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
Answer:
Epagoge

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୧୯. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଷୟବସ୍ତୁର ଆଂଶିକ ତାଦାତ୍ମ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟ ବିଷୟକ ତାଦାତ୍ମ୍ୟର ଅନୁମାନକୁ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ’’ ?
Answer:
ୱେଲଟନ୍

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମିତରେ, ‘ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଆବିଷ୍କାର ଓ ପ୍ରମାଣହିଁ ଆରୋହାନୁମାନ ।’’ (ଠିକ୍)

୨. ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ଆଂଶିକ ସତ୍ୟକୁ ଲମ୍ଫ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ସାମାନ୍ୟ ବା ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟକୁ ଲମ୍ଫ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୩. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟ ଉପରେ ଆଧାରିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୪. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୫. ଯେକୌଣସି ବିଷୟର କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବାକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେକୌଣସି ବିଷୟର କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ କିପରି ? ଏହାହିଁ ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା । (ଠିକ୍)

୬. ଆରୋହାନୁମାନ ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ବିଷୟ ଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ; ଯଥା – (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (୨) ପରୀକ୍ଷଣ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ବିଷୟ ଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ; ଯଥା – (୧) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (୨) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ । (ଠିକ୍)

୭. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା- ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ, ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ, ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧନମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା- ବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ, ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିତ୍ତିକାନୁମାନ ବା ଉପମାନ । (ଠିକ୍)

୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ଅଛି । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Objective Questions in Odia Medium

୧୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅଛି, ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉଭୟ ରହିଛି । (ଠିକ୍)

୧୧. ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅଛି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନାହିଁ । (ଠିକ୍)

୧୨. ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତାମୂଳକ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୩. ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ-ଅତ୍ୟୁଷିତ – ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ-ଅଭ୍ୟୁଷିତ – ଏହା ଏକ ସବଳ ଉପମା । (ଠିକ୍)

୧୪. ମଣିଷ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୃଦ୍ଧି, ବିବେକ ରହିଅଛି । ଏହା ଏକ ସବଳ ଉପମା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୃଦ୍ଧି, ବିବେକ ରହିଛି । ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 3 ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକୃତି, ସମସ୍ୟା ଓ ପଦ୍ଧତି ଆରୋହାନୁମାନ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନା Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଅବରୋହାନୁମାନରୁ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଉପକ୍ରମଣର କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(i) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଏକ ବା ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟରୁ ସର୍ବଦା ନିଃସୃତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସର୍ବଦା ଏକାଧ୍ଵ ଯୁକ୍ତି ବାକ୍ୟରୁ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ହୋଇ ନ ପାରେ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସବୁ ସମୟରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଅବରୋହାନୁମାନରେ କେବଳ ମାତ୍ର ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆକାରଗତ ଓ ବସ୍ତୁଗତ ଉଭୟପ୍ରକାର ସତ୍ୟ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇଥାଏ ।
(iv) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବଚନଗୁଡ଼ିକର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପରୀକ୍ଷା ନ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ; ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବା ହେତୁବଚନଗୁଡ଼ିକୁ ବାସ୍ତବ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
(v) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟରୁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରୁ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହେବାକୁ ହେଲେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ- କାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼େ ।

୨. ଅବରୋହାନୁମାନ ଓ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(i) ଅବରୋହାନୁମାନ କେବଳ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଦତ୍ତ ତର୍କ-ବଚନଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ କିମ୍ବା ଭୁଲ୍, ସତ କିମ୍ବା ମିଛ ତାହା ଅବରୋହାନୁମାନର ପରିସରଭୁକ୍ତ ନୁହେଁ; ମାତ୍ର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଛି କି ନାହିଁ ତାହା ଜାଣିବା ନିହାତି ଦରକାର । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଛି, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ । ମାତ୍ର ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ନିଃସୃତ ହେଉ ନାହିଁ, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟି ଅବୈଧ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନରେ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ସତ ହୋଇଥିବା ଦରକାର । ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ସତ ହୋଇଥୁଲେ ଯାଇ ଏଥୁରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ ହୋଇପାରିବ । ତେଣୁ ଆରୋହାନୁମାନ ଉଭୟ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଏବଂ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଆଧାରିତ।
(ii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆମେ କେତେକରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ରୁ ‘ସାର୍ବିକ’ ରେ ଉପନୀତ ହେଉ; ମାତ୍ର ‘ବିଶେଷ’ କିମ୍ବା ‘ସମସ୍ତ’ରେ ଉପନୀତ ହେଉ ।
(iii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ‘କେତେକ’ ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବଧାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଆମେ ଅତିକ୍ରମ କରୁ । ଏତାଦୃଶ ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମଣକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର ଅବରୋହାନୁମାନରେ ଏଭଳି କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନ ନ ଥାଏ ।
(iv) ଆରୋହାନୁମାନ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଅବରୋହାନୁମାନ କିନ୍ତୁ ଏହା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନ ହୋଇ ଚିନ୍ତାର ମୂଳସୂତ୍ର; ଯଥା – ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ, ବିରୋଧବାଚକ ନିୟମ ଏବଂ ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥାଏ ।

୩. ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟାମାନ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଗି ଆରୋହାନୁମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅନୁଭୂତି ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯେ, ଏହି ଲୋକଟି ମୃତ ବା ସେହି ଲୋକଟି ମୃତ ଅଥବା ଏହି ଲୌହଖଣ୍ଡ ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ-ଇତ୍ୟାଦି ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଅଟନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ’ ଅଥବା ‘ସବୁ ଲୁହା ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ’ – ଏପରି ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ତଥାକଥ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ଅନୁଭୂତିରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

କାରଣ ଆମର ଅନୁଭୂତି ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ ଅଟେ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଏପରି ସୀମିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ତଥାକଥୁତ ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ କିପରି ? ଏହାହିଁ ହେଉଛି ଆରୋହାନୁମାନର ସମସ୍ୟା ।

୪. ଆରୋହାନୁମାନର ବିଭିନ୍ନ ସୋପାନମାନଙ୍କର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ସଂଜ୍ଞା, ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ଅପସାରଣ ।
(ii) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ
(iii) ସାର୍ବିକୀକରଣ
(iv) ପ୍ରମାଣ
(v) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ।

୫. ସବଳ ଉପମା କ’ଣ ତାହା ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଥ‌ିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ସବଳ ଉପମା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ । ଯଥା – ‘ପୃଥ‌ିବୀତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଣୀ ଅଧୁଷିତ’ ।

୬. ଦୁର୍ବଳ ଉପମା କ’ଣ ତାହା ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥୁବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଏ; ଯଥା – ‘‘ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ, ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ବିବେକ ରହିଛି ।’’

୭. ଉଭୟ ପୃଥ‌ିବୀ ଏବଂ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରକାରର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ? ଚାରିପଟେ ବୁଲନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କର ଭୂମି, ସମୁଦ୍ର ଏବଂ ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଅଛି । କରାଯାଏ । ତେଣୁ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ଜୀବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଛନ୍ତି । ଏହା କି ପ୍ରକାରର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
Answer:
ଏହି ଉଦାହରଣଟି ଗୋଟିଏ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ।

୮. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସଂଜ୍ଞା ଦିଅ ।
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନକରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ସୀତା ମରଣଶୀଳ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ।
ଏଲିସ ମରଣଶୀଳ ।
…………….
_______________
∴ ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ।

୯. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ କ’ଣ ?
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ ଅସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା –
୧ମ ଦୃଷ୍ଟି ସିଂହ ଧୂସର ।
୨ୟ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।
୩ୟ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।
……………………
___________________
ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟ ସିଂହ ଧୂସର ।

୧୦. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଧାନ ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ରହିଛି; ଯଥା –

  • ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୁଏ ।
  • ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ ।
  • ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶେଷତ୍ଵ ।
  • ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ- କାରଣ ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ।

୧୧. ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ କ’ଣ ?
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶେଷତ୍ବ । ଯେଉଁଠାରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଅନୁମାନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ । ଏହାଦ୍ବାରା ଅଧ‌ିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧ୍ଵଗତ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଏ; ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଜାତିର କେତେକ ବସ୍ତୁର ଜ୍ଞାନରୁ ସେହି ଜାତୀୟ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଏ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନାହିଁ ତାହା ଆରୋହାନୁମାନ ପଦବାଚ୍ୟ ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୨. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରକାରଭେଦ କର ।
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା –

  • ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ;
  • ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ;
  • ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ ।

୧୩. ନିମ୍ନଲିଖିତ ମନ୍ତବ୍ୟ ଉପରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଦିଅ ।
(କ) ଅବରୋହାନୁମାନ ସିଦ୍ଧ କିମ୍ବା ଅସିଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କିମ୍ବା ଅଯୌକ୍ତିକ ହୋଇପାରେ ।
(ଖ) ଆରୋହ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ରହିତ ଅଟେ ।
Answer:
(କ) ଅବରୋହାନୁମାନ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁ ବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ନିହିତ, ତେବେ ଅନୁମାନଟି ସିଦ୍ଧ, ନଚେତ୍ ତାହା ଅସିଦ୍ଧ । ଏଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ସମର୍ଥନ ଯୋଗାଇବା ନିମନ୍ତେ ହେତୁ – ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସମର୍ଥ । କାରଣ ସିଦ୍ଧ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟଠାରୁ କଦାପି ବ୍ୟାପକତର ନୁହେଁ । ଆରୋହାନୁମାନ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ।

ଏଠାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ । ତେଣୁ ଏହାର ସମସ୍ତ ହେତୁ-ବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହୋଇଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ । ସୁତରାଂ ଏହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ସିଦ୍ଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ; କିନ୍ତୁ ସାମାନ୍ୟକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଭାବେ କରାଯାଇଛି କି ତାହା ଅଯୌକ୍ତିକ ଏହା ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖିବା ନିମନ୍ତେ ଏଠାରେ ଅବକାଶ ରହିଛି । ଆମ୍ଭେମାନେ ଯଦି ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଉ ଅଥଚ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଆଦୌ ମିଳେ ନାହିଁ ଅଥବା ଯଦି ସାମାନ୍ୟକରଣଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ତାହା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

କିନ୍ତୁ ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ତଥା ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରହିଛି କି ନା ତା’ର ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ଯତ୍ନବାନ୍ ନ ହୋଇ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାନ୍ୟକରଣରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେଉ, ତେବେ ସ୍ପଷ୍ଟତଃ ତାହା ଅଯୌକ୍ତିକ ।

(ଖ) ଆରୋହ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆମେମାନେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେଉ କିଭଳି ? ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିର ପରୀକ୍ଷାକରି ଅତୀତ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍ ପରିସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ କହିବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ କିଭଳି ? ଦୃଷ୍ଟ ଓ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ଓ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର କି ? ହିଉମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ରହିତ । ତାଙ୍କ ମତରେ, ଆମ୍ଭେମାନେ ଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଅଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟକ ସମସ୍ତ ଉକ୍ତି ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ କଦାପି ନିଶ୍ଚିତିମୂଳକ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଏଠାରେ ଭିନ୍ନ ମତପୋଷଣ କରନ୍ତି ।

ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଯଦି ସଂପୃକ୍ତ ବିଷୟଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିଥାଉ, ତେବେ ଆରୋହ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବପର । ଯେଉଁ କାରଣରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଗୋଟିଏ ପରିସ୍ଥିତିର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଛି; ସେହି କାରଣରୁ ଅତୀତରେ ମଧ୍ୟ କେବଳ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥ୍ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତରେ ମଧ୍ୟ ତାହାହିଁ ହେବ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଦୃଷ୍ଟ ଓ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ଓ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ।

୧୪. ଆରୋହାନୁମାନର ଆବଶ୍ୟକତା ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଖାଯାଏ :
(i) ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୋଟିଏ ଅସୀମ ବ୍ୟାଚ୍ୟାର୍ଥବିଶିଷ୍ଟ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବିଷୟକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(ii) ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ସ୍ଥାପନ କରେ ।
(iii) ଆରୋହାନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ସହାୟତା କରିଥାଏ ।

୧୫. ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିତ୍ତିକାନୁମାନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି କୌଣସି ଏକ ଅନଧୂତ ବିଷୟରେ ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବାକୁ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅପରଟିର ରୂପ, ଗୁଣ, କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ଦେବାକୁ ଉପମା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭଭିକାନୁମାନକୁ ଉପମାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗ୍ରୀକ୍ ଦାର୍ଶନିକ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ Analogia ଶବ୍ଦରୁ Analogy ବା ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ ନିଷ୍ପନ୍ନ ବୋଲି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, Analogia କହିଲେ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ଆନୁପାତିକ ସାଦୃଶ୍ୟ ଭିଭିକାନୁମାନ ନିଷ୍ପନ୍ନ ବୋଲି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, Analogia କହିଲେ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ଆନୁପାତିକ ସାଦୃଶ୍ୟ ବୋଲି ବୁଝୁଥିଲେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ୧ : ୨ :: ୨: ୪

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ଅବରୋହ ଓ ଆରୋହ ।
Answer:
(a) ଅବରୋହାନୁମାନରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ କି ନୁହଁନ୍ତି ପରୀକ୍ଷା ନ କରି ମଧ୍ୟ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣୀଶୀଳ । ମାତ୍ର ଆରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଗୃହୀତ ।
(b) ଅବରୋହାନୁମାନରେ କେବଳ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ବା ବୈଧତା ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଆକାରଗତ ଓ ବାସ୍ତବ ଉଭୟ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ।
(c) ଜେଭନ୍ସ ଅବରୋହକୁ ରଜ୍ଜୁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ଆରୋହକୁ ତାହାର ବିପରୀତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।
(d) ବେକନ୍ ଆରୋହକୁ ଅଧିରୋହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ଅବରୋହକୁ ଅବତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି ।

୨. ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନକୁ ମୁଖ୍ୟ ବା ପ୍ରାଥମିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
ଆକବର ମରଣଶୀଳ ଅଟେ ।
________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେଷିତ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଆଶ୍ରୟ ନ ନେଇ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ଗୌଣ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାପାଇଁ ବଳ ରାଶି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

୩. ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ତଥାକଥ୍ତ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ଥାଏ, ତାହା ହେଉଛି ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ । ଏହା ତିନିଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା – (a) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ (b) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ (c) ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ ।
ଯେଉଁ ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ନ ଥାଏ, ତାକୁ ତଥାକଥିତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା – (a) ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ (b) ଯୁକ୍ତି ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନ (c) ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧନମୂଳକ ନୀତି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୪. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଦ୍ଵୟରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନକରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହାରଣ – ଯୋଶେଫ୍ ମରଣଶୀଳ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ।
ଯୋଶେଫ୍ ମରଣଶୀଳ ।
……………………….
……………………….
_____________________
∴ ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
୧ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୨ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୩ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
……………………….
……………………….
_____________________
∴ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
(୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଥାଏ ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ନଥାଏ ।
(୨) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟେ ।

୫. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
(a) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷରୁ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟ ଅନୁମାନ କରାଯାଉଥିବା ସ୍ଥଳେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କର ସାଦୃଶ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।
(b) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ଭିଭି ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ, କେବଳ ଲକ୍ଷଣଗତ ସାଦୃଶ୍ୟ ହିଁ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି ।
(c) ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନିଶ୍ଚିତ ଏବଂ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ।

୬. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଏବଂ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ।
Answer:
ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାବେଳେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଲକ୍ଷଣ ସାଦୃଶ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥ‌ିବାବେଳେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଅବାଧୂତ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଉଭୟ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନିଶ୍ଚିତ, କାରଣ ଏଠାରେ କାରଣିକତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।

୭. ସବଳ ଉପମା ଓ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା ।
Answer:
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଭିଭିକାନୁମାନକୁ ସବଳ ବା ସାଧୁ ଉପମା କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା- ପୃଥ‌ିବୀ ତୁଲ୍ୟ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ-ଅଧ୍ୟଷିତ । ଏହା ସବଳ ଉପମାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରାୟ ସମାନ, ତାହାକୁ ‘ମଧ୍ୟକ’ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରି ତହିଁରୁ ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନା ଥ‌ିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକାନୁମାନକୁ ଦୁର୍ବଳ ବା ଦୁଷ୍ଟ ଉପମା କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ଶୁଆ କଥା କହିପାରେ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ତାହାର ବୁଦ୍ଧି ବିବେକ ରହିଅଛି ।
ଏହା ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଉପମା ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରୋହାନୁମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ଓ ଏହାର ପ୍ରକୃତି କିଭଳି ?
Answer:
ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ସମଜାତୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାନିଚୟର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରିବା ପଦ୍ଧତିର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ; ଯଥା- କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ (Law of causation) ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (Law of uniformity of nature) ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉକ୍ତ ବିଶେଷ ଶ୍ରେଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ (Real) ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମଣିଷମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଆମେ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଟି ସ୍ଥାପନ କରୁ ।

ଉପରିଲିଖ୍ ଅନୁମାନର ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଥିବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(i) ଆରୋହାନୁମାନରେ ଆମେ ‘କେତେକ’ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ରୁ ‘ସାର୍ବିକ’ରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ‘କେତେକ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ବାସ୍ତବାନୁଭୂତିରୁ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ଉପନୀତ ହେଉ ।

(ii) ଆରୋହାନୁମାନରେ ‘କେତେକ’ ରୁ ‘ସମସ୍ତ’ ବା ‘ବିଶେଷ’ ‘ସାର୍ବିକ’ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବଧାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ଏହି ବ୍ୟବଧାନଟିକୁ ଆମେ ଅତିକ୍ରମ କରୁ । ଏତାଦୃଶ ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମଣକୁ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ (Inductive Leap) କୁହାଯାଏ । ତାର୍କିକ ବେନ୍ (Bain) ଆରୋହ ଲମ୍ଫନକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ଅନୁମାନରେ ଏଭଳି ବ୍ୟବଧାନ ନାହିଁ ତାହାକୁ କୌଣସିପ୍ରକାରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(iii) ଆରୋହାନୁମାନ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ସମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏକ ସମାନ କାରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର କଥା ଯେ, କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଏ ପୃଥ‌ିବୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ଏକ କାରଣ ରହିଛି । ନଞର୍ଥକଭାବରେ କହିଲେ, ଏଠାରେ ଏଭଳି କୌଣସି ଘଟଣା ବା ବାସ୍ତୁ ନାହିଁ ଯାହାର କାରଣ ନାହିଁ ।

(iv) ଆରୋହାନୁମାନରେ ବିଶେଷ ଓ ସାମାନ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାନ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ହୁଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି କିଭଳିଭାବରେ ଏହା ଅତିକ୍ରମ କରିବା ସମ୍ଭବ । ଆମର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଜ୍ଞତା ବା ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତିଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ସର୍ବଦା ସୀମିତ । ଯେପରି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଆମେ କେତେକ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିପାରୁ; କିନ୍ତୁ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା କୌଣସି ମଣିଷ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ, ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନରୁ ସାର୍ବିକ ଜ୍ଞାନ କିଭଳି ସମ୍ଭବପର ହେଉଛି ? ଏହାର ଉତ୍ତରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ମୌଳିକ ନିୟମକୁ ଭିଭିକରି ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ସାର୍ବିକ ଜ୍ଞାନରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

ତେଣୁ ଉଲ୍ଲିଖୂତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, କେତେକ ସମଜାତୀୟ ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରସୂତ ଅଧିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନପୂର୍ବକ ଏକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।

୨. ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା (Necessity of Induction) କ’ଣ ଲେଖ ।
Answer:
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ବିଷୟ ସହ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ହେଉଛି ଅନୁମାନ । ଅନୁମାନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ଅବରୋହ ଅନୁମାନ (Deductive Inference) ଏବଂ ଆରୋହ ଅନୁମାନ (Inductive Inference) । ଏହି ଦ୍ବିବିଧ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଗୁରୁତ୍ଵ ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ।
ପ୍ରଥମତଃ, ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ହେତୁବଚନକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ, ତା’ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତତଃ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ସାର୍ବିକବଚନ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । କାରଣ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ଯଦି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକବଚନ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାନୁସାରେ ସେଠାରେ କୌଣସି ବୈଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଲାଭ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।
ପୁନଶ୍ଚ ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତି ବା ନ୍ୟାୟଟି ବୈଧ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣୀୟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ –

ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଅମର ଅଟନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମଣିଷ ଅଟନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ଅମର ଅଟନ୍ତି ।

ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟଟି ବୈଧତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ଏକ ବୈଧ ନ୍ୟାୟ, ଯାହା ‘ବାରବାରା’ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ନ୍ୟାୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ହେତୁବଚନର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଯଦି ଉକ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲା ତା’ହେଲେ ଏଥରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଦତ୍ତ ହେତୁବଚନ ଦୁଇଟି କିମ୍ବା ତହିଁରୁ ଗୋଟିଏ ହେତୁବଚନ ବାସ୍ତବରେ ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଠାରେ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଅମର ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ହେତୁବଚନଟିର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଉକ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵର ହେତୁ ଅଟେ ।

ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଏଭଳି ତ୍ରିପଦୀ ଯୁକ୍ତି ବା ନ୍ୟାୟର ସାବିକ ହେତୁବଚନର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା (Material truth) କିପରି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ ? ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତରରେ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ସାର୍ବିକ ବଚନ ଯଦି ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧ (Axiom) ନିୟମ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର କୌଣସି ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ ନାହିଁ । ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ଯେପରି ବିରୁଦ୍ଧ ନିୟମ (Law of contradiction), ଯାହା ଘୋଷଣାକରେ ଯେ, ‘କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକା ସମୟରେ ‘ଧଳା’ ଏବଂ ‘ଅ-ଧଳା’ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା ଗୋଟିଏ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ । ଏହାକୁ ବିନା ପ୍ରମାଣରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ତଥାପି ଏ ସମସ୍ତ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ସଂଖ୍ୟାରେ ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କୌଣସି ସାର୍ବିକବଚନକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବ୍ୟାପକତର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସାର୍ବିକବଚନଠାରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ଲାଭ କରାଯାଏ; ସେହି ସାର୍ବିକବଚନକୁ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ଏବଂ ଏମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ କମ୍ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ଏହି ସାର୍ବିକବଚନଟିକୁ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ବ୍ୟାପକତର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସାର୍ବିକ ବଚନରୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲାଭ କରାଯାଇଛି; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ସାର୍ବିକବଚନଠାରୁ କୌଣସି ବ୍ୟାପକତର ସାର୍ବିକବଚନ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହାକୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସାର୍ବିକବଚନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ଲାଭ କରାଯାଏ ନାହିଁ ସେ ସମସ୍ତ ସାର୍ବିକ ବଚନକୁ କିଭଳିଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇପାରିବ ?

ଏହାର ଉତ୍ତରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏପ୍ରକାର ବଚନକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିହେବ । ସୁତରାଂ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ନିମନ୍ତେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ରହିଛି । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ସମଗ୍ର ତର୍କର ମୂଳଭିତ୍ତି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ।

ପୁନଶ୍ଚ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ସାର୍ବିକ ବା ସଂପୂର୍ଣ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା । ଏହି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସତ୍ୟ ଉଭୟ ଆକାରଗତ ଓ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା (Formal truth and Material truth) ଅଟେ । ସାବିକ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ନିହିତ ଥାଏ । ଏହି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏପରି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ କହେ ଯେ, ବିଶ୍ବର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି ଓ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ସମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଏକ ସମାନ କାରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ ବା ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରିଥାଏ ।
ବିଜ୍ଞାନର ଉନ୍ନତି ତଥା ଅଗ୍ରଗତି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ ସାଧୂତ ହେଉଛି । ବିଜ୍ଞାନର ନୂତନ ଉଦ୍ଭାବନ ଓ ଆବିଷ୍କାର ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ମନୁଷ୍ୟର ଶକ୍ତି ଓ ଅଧିରକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରୁଛି ।

୩. ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା ଏବଂ ତାହାର ସମାଧାନ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ । ସାମାନ୍ୟ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ନିମନ୍ତେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଆମ ଅଭିଜ୍ଞତା ଏବଂ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନର ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଦୈନନ୍ଦିନ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ‘ଏହି ଲୋକଟି ମୃତ ବା ସେହି ଲୋକଟି ମୃତ’, ଅଥବା ‘ଏହି ଲୌହଖଣ୍ଡ ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଥାଏ’ – ଇତ୍ୟାଦି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବସ୍ତୁପରକ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଅଟନ୍ତି ।

କିନ୍ତୁ ‘ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ ଅଥବା ‘ସବୁ ଲୁହା ଜଳକଣା ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ’- ଏପରି ବସ୍ତୁପରକ ସାମାନ୍ୟ ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ ଅଟେ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ, ଏପରି ସୀମିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ତଥାକଥ୍ତ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କିପରି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇ ପାରିବ ? ଏହା ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଏହି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟାକୁ ମିଲ୍ (Mill) ପ୍ରାଞ୍ଜଳଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ‘‘କେତେକ ସ୍ଥଳରେ କାହିଁକି, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ବୋଲି ମନେକରାଯାଏ । ଅଥଚ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସ୍ଥଳରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହେଲେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ନ ଥାଇ ବହୁ ସମଲକ୍ଷଣବିଶିଷ୍ଟ ଜ୍ଞାତବ୍ୟ ତଥା ଅସଂଖ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସହଜ ହୁଏ ନାହିଁ ?’’

କିନ୍ତୁ ତାର୍କିକମାନେ ଏହି ସମସ୍ୟାର ଏକ ସୁସଂହତ ସମାଧାନ ଦେବା ନିମନ୍ତେ ସକ୍ଷମ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ସେମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ମଣିଷର ଜ୍ଞାନ କେତେକ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମ ଜ୍ଞାନରାଜ୍ୟରେ ଆକାରଗତ ନିୟମ ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ‘ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ’ ଓ ‘କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ’ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ କହେ ଯେ, ଏହି ବିଶ୍ଵରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦାର୍ଥର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି ।

କାରଣ ବିନା କୌଣସି ଘଟଣା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ନିୟମର ଅନୁଗାମୀ; ଗୋଟିଏ ଅବସ୍ଥାର ଯଦି ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ ତା’ହେଲେ ପ୍ରକୃତି ଏକାଭାବରେ ଆଚରଣ କରିବ । ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ଦୁଇଟି ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମର ସହାୟତାରେ କେତେକ ବସ୍ତୁର ଅଭିଜ୍ଞତାଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନରୁ ସେହିଜାତୀୟ ସକଳ ବସ୍ତୁବିଷୟକ ଜ୍ଞାନ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।

ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ, ହରି ପ୍ରଭୃତି ମଣିଷମାନଙ୍କୁ ମରିବାର ଦେଖ୍ ସେମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବିଷୟରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରାଯାଇପାରେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ହେବୁ ଯେ, ‘ଜୀବନଶକ୍ତି’ର ବିଲୋପହିଁ ଏମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ କହେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ଏକାଭଳି ବ୍ୟବହାର କରେ । ତେଣୁ ପ୍ରକୃତି ରାମ, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ତଥା ହରି ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ପ୍ରତି ଯେପରି ବ୍ୟବହାର କରିବ, ସେହି ପ୍ରକୃତି ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସକଳ ମାନବମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅନୁରୂପ ବ୍ୟବହାର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଉଲ୍ଲିଖତ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ରାମ, ହରି, ଶ୍ୟାମ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି ମଣିଷମାନେ ଯେପରି ମରଣଶୀଳ; ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତଥା ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସକଳ ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ମରଣଶୀଳ ହେବେ । ସୁତରାଂ ଉଲ୍ଲେଖ୍ତ ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ଦୁଇଟିକୁ ଭିଭିଭୂମିରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ପରୀକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଏକ ବସ୍ତୁପରକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବପର ହେବ ।

୪. ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ସୋପାନ ଲେଖ ।
Answer:
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଆମେ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ଏହି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ସାବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମୟରେ କେତୋଟି ସୋପାନ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି ସୋପାନଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି ।

(୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Observation) – ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ । ବିଶେଷ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସୁପରିକଳ୍ପିତ ଉପାୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାହିଁ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସହିତ ଆହୁରି ତିନୋଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି; ଯଥା – (କ) ସଂଜ୍ଞା (Definition), (ଖ) ବିଶ୍ଳେଷଣ (Analysis) ଏବଂ (ଗ) ଅପସାରଣ (Elimination) ।
(କ) ସଂଜ୍ଞା (Definition) – ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯିବ ତାହାର ଗୋଟିଏ ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯଦ୍ବାରା ଘଟଣାଟିକୁ ସୁସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବୁଝିହେବ ।

(ଖ) ବିଶ୍ଳେଷଣ (Analysis) – ଘଟଣା ଅନେକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜଟିଳ ହୋଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ଘଟଣାକୁ ସରଳ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରି କେଉଁଟି ପ୍ରୟୋଜନୀୟ, କେଉଁଟି ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ତାହା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଦରକାର । ଏହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କୁହାଯାଏ ।

(ଗ) ଅପସାରଣ (Elimination) – ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ରଖ୍ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ବାଦ୍ ଦେବାର ନାମହିଁ ଅପସାରଣ । ଏଭଳିଭାବରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଓ ଅପସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିର୍ଭୁଲଭାବରେ ଗଢ଼ିତୋଳୁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୨) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ (Framing of hypothesis) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ । ଏଠାରେ ଆମେ ଆଲୋଚ୍ୟ ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକରୁ ଗୋଟିକୁ ଆଲୋଚ୍ୟ ଘଟଣାର କାରଣ ବୋଲି ଧରିନେଉ । ଏଭଳି କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କୁହାଯାଏ । ହୁଇଉଏଲ (Whewell) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ସୋପାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।

(୩) ସାବିକୀକରଣ (Generalisation) – ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନ ହେଉଛି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଭିଭିରେ ସାର୍ବିକବଚନର ପ୍ରତିଷ୍ଠା । ଅର୍ଥାତ୍ ସାର୍ବିକୀକରଣ ହେଉଛି ସେହି ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ଯଦ୍ବାରା କେତୋଟି ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ସୁତରାଂ କିଭଳିଭାବରେ ଏହି ସାର୍ବିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ବା କ’ଣ କ’ଣ ସର୍ତ୍ତ ପୂରଣ କଲେ ସାର୍ବିକୀକରଣ ଯଥାର୍ଥ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସାଧାରଣ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ସହଜ ହେବ, ତାହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାହିଁ ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସମସ୍ୟା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉପରେ ଏହି ସାର୍ବିକୀକରଣ ନିର୍ଭର କରେ ।

(୪) ପ୍ରମାଣ (Verification) – ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ମତରେ, ସାର୍ବିକୀକରଣହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଶେଷ ସୋପାନ । ମାତ୍ର ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାର୍ବିକବଚନ ଯେତେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରମାଣିତ ନ ହୋଇଛି ସେତେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ସମାପ୍ତ ହୋଇଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ ।’’ ଏପରି କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି, ତାହା ନିର୍ଭୁଲ୍ କି ନୁହେଁ ଦେଖୁବା । ଯଦି କୌଣସି କାରଣରୁ ସାର୍ବିକ ବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ନୂତନ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି ପୁନରାୟ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଗ୍ରସର ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ ।

(୫) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା (Establishment of conclusion) – ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କରିଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ସାର୍ବିକବଚନଟି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଏହି ସାର୍ବିକବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ଏବଂ ସାର୍ବିକବଚନଟି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସୋପାନଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ ।

ଧରାଯାଉ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’, ଏହାର କାରଣ ନିଶ୍ଚୟ କରି ଏହାର ଭିଭିରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରଥମ ସୋପାନରେ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର ଗୋଟିଏ ସଂଜ୍ଞା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯଦ୍ବାର। କାଶଜ୍ଵର, ସର୍ଦ୍ଦିଜ୍ୱର ପ୍ରଭୃତି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜ୍ଵରଠାରୁ ଏହାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ବୁଝିହେବ । ଦ୍ଵିତୀୟ ସୋପାନରେ ଏହି ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ରୋଗୀର ଅବସ୍ଥା ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଏହି ରୋଗ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ତାହା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିର୍ଭୁଲ୍ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାକୁ ହେବ ।

ତା’ପରେ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ଅପସାରଣ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଯେପରି ଦେଖାଗଲା ଯେ ମଶା, ଆବର୍ଜନା, ଧୂଳିମଳି, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ବିଭିନ୍ନ ଘଟଣାର ପରିବେଶରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗୀକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଦେଖାଗଲା ଯେ ମଶା, ଆବର୍ଜନା, ନର୍ଦ୍ଦମା ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ଏହି ତିନୋଟି ମଧ୍ଯରେ କେଉଁଟି ମେଲେରିଆର କାରଣ ? ପ୍ରକଳ୍ପ କହେ ଯେ, ଏନୋଫିଲିସ୍ ନାମକ ମଶାହିଁ ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର କାରଣ ।

ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସୋପାନରେ ସାର୍ବିକୀକରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାହେଲା ଯେ, ‘ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶା ହେଉଛି ମେଲେରିଆର କାରଣ ।’ ତା’ପରେ ‘ପ୍ରମାଣ’ (verification) ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶା କାମୁଡ଼ିଛି ସେମାନଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହେଉଛି । ଯେଉଁମାନଙ୍କୁ ନ କାମୁଡ଼ିଛି ସେମାନଙ୍କୁ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହେଉନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସାର୍ବିକବଚନଟି ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କଲା ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମରେ ଉନ୍ନୀତ ହେଲା ।

୫. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସହ ମୂଲ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କେତୋଟି ବିଶେଷ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଏକ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାହିଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଅଟେ । ଯେପରି –
ରାମ ମରଣଶୀଳ ।
ମଧୁ ମରଣଶୀଳ ।
ଯଦୁ ମରଣଶୀଳ ।
………………..
∴ ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ।
ଉପରୋକ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବ ।

(୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ।
(କ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ – ତର୍କବଚନ ଏକ ବଚନ ଯେଉଁଥରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ବିଧେୟର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ମାର୍ଗ ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନ । ଯେପରି, ‘ଚିନି ମିଠା ଅଟେ’ – ଏହି ତର୍କବଚନ ଆମର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଆମର ପ୍ରକୃତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

(ଖ) ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ – ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାଚ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ଵୀକାର କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ – ଏହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି ଏବଂ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ବ’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସମ୍ପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି । ଏତାଦୃଶ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମଧ୍ଯରେ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ସମ୍ପର୍କକୁ ସାର୍ବିକୀକରଣ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବ୍ୟତୀତ ଏପରି ସାବିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଏକ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(ଗ) ଯେଉଁ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟି ଆରୋହ ଅନୁମାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ତାହା ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ, ମାତ୍ର ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ନୁହେଁ – ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା- ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ଓ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ । ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କ ବଚନରେ ବିଧେୟ କେବଳମାତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ କିମ୍ବା ଆଂଶିକଭାବରେ ପ୍ରକ୍ଷାପନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଏହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି ନୂତନ ତଥ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରେ ନାହିଁ ।

ଯେପରି ଆମକୁ ଏପରି ନୂତନ ଜ୍ଞାନ ଦିଏ ଯାହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିହିତ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ମିଳେ ନାହିଁ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ । ଏଠାରେ ମଣିଷର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ମିଳେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନଟି ସାର୍କିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ । ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଏପ୍ରକାର ତର୍କବଚନକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ।

(୨) ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବିଶେଷବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ବିଶେଷବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ ସେ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେପରି ରାମ, ହରି, ଯଦୁ, ମଧୁ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ମଣିଷମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନଟିକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ ।

ପୁନଶ୍ଚ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ଯେପରି ସର୍ବତ୍ର ଉଦ୍‌ଜାନ (Hydrogen) ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ (Oxygen) ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଜଳ ତିଆରି ହୁଏ । ଏହି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟିକୁ ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲାଭ କରାହୋଇଛି । ଏହିହେତୁରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ବସ୍ତୁଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

(୩) ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ।
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ କେତେକ ଜ୍ଞାତ ବା ଅଧୂତ ବିଶେଷ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ବା ଅନଧୂଗତ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଯେପରି କେତେକ ବିଶେଷ ମଣିଷର ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ପର୍କରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ । କେତୋଟି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯେ ସକଳକ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ ସମ୍ମିଳନହିଁ ଜଳ ତିଆରି କରେ ।

ସୁତରାଂ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ, (Leap in dark) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍ (Mill) ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ‘ଅଧିଗତ ଜ୍ଞାନରୁ ଅନଧୂତ ଜ୍ଞାନରେ ଉପନୀତ ହେବାର ପଦ୍ଧତି ବୋଲି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ।’’ ବେନ୍ (Bain) କହନ୍ତି, ‘ଅବଲୋକିତ ଘଟଣାରୁ ଅନବଲୋକିତ ଘଟଣାରେ ଉପନୀତ ହେବାର ନାମ ହେଉଛି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ।’’ ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନହିଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଏହି ଆରୋହ ଲମ୍ଫନହିଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ତଥାକଥ୍ ଆରୋହ ଅନୁମାନଠାରୁ ପୃଥକଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ ।

(୪) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମାନବ ଚିନ୍ତାର ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ;
ଯଥା – ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ । ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ଏବଂ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରୁ ଅଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ନିୟମକୁ ସାଧାରଣତଃ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ହେତୁ ସେ ଦୁଇଟି ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବିନା ସର୍ଭରେ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ହିସାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିନିଆଯାଇଛି ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏକ ଅବସ୍ଥାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହେଲେ ପ୍ରକୃତି ଏକାଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ସମାନ କାରଣ ସମାବସ୍ଥାରେ ସମାନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । ପୁଣି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ସବୁସମୟରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

ମୂଲ୍ୟ – ମିଲ୍ ଓ ବେନ୍, ଏହି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧରଣର ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଛନ୍ତି । କାରଣ ଏଥିରେ ଉଭୟ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ସ୍ଥାନ ପାଇଅଛି । ତେଣୁ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବା କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତାତ୍ମକ ବୋଲି ମତପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ।

ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ୍ ତାର୍କିକମାନଙ୍କର ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଷୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ନ ଥିଲା । ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଆରୋହାନୁମାନ ଗଣନାଭିଭିକ ହେବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚନା କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଗଣନା ଭେଦରେ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ସେମାନେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଓ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ରୂପେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ବ ଗଣନାଭିଭିକ ଓ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିତିକ ରୂପେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ବୋଲି ମନେ କରୁଥିଲେ । ସ୍କଲାଷ୍ଟିକ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ । ତେଣୁ କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ସୁସଂହତ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଅଛନ୍ତି ।

୬. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସଂଜ୍ଞା- କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଶୂନ୍ୟତା ହେତୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନକୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
୧ମ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୨ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
୩ୟ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
……………………
……………………
ଜ୍ଞାତ ସାରରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
_____________
∴ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ।
ଯୁକ୍ତିର ସାଙ୍କେତିକ ଆକାର-
କ୧, କ୨, କ ୩ ______ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
କ୧, କ୨, କ ୩ ______ ହେଉଛି ‘କ’ର ସମସ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।
∴ ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ – (୧) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ପରି ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥାଏ – ଏହା ଏଭଳି ଏକ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କୁ ନ ବୁଝାଇ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅସୀମ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଟେ ଏବଂ ଯାହା ଅତୀତ, ଅଟେ କହିଲେ କେବଳ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନୁଭୂତ ବୋଲି ବୁଝାଯିବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୨) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନ ପରି ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ମଧ୍ୟ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ – ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଗୋଟିଏ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରାଯାଏ ।

(୩) ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନତୁଲ୍ୟ ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ଆରୋହ ଲମ୍ଫନ ରହିଅଛି – ତେଣୁ ଏହା ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ । ଏଠାରେ ସମସ୍ତ କାଉ କଳାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଦୃଷ୍ଟ-ଅଦୃଷ୍ଟ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଅଛି ।

(୪) ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିବା ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ । କେତେକ କାଉ କଳା ରଙ୍ଗବୋଲି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ‘ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟେ’ ଏହା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ହେଲା ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମରେ ବିଶ୍ଵାସ ରଖ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ଏକରୂପତା ନିୟମର ଅଧୀନ ହୋଇଥିବାରୁ ଦୃଷ୍ଟ ବା ଅନୁଭୂତିର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଆସୁଥିବା ସମସ୍ତ କାଉଗୁଡ଼ିକ କଳା ରଙ୍ଗର ହୋଇଥିଲେ ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ବୋଲି ବିବେଚନା କରିହେବ ।

(୫) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅଭାବ ରହିଛି – ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନରେ ରାମ, ହରି, ଯଦୁ ଇତ୍ୟାଦି କାହିଁକି ମରଣଶୀଳ ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିଥାଏ । ମାତ୍ର ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହାନୁମାନଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ ।

(୬) ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ଏକ ସରଳ ଗଣନାଭିତ୍ତିକ ଅଟେ – କାରଣ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅସୀମ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ ।

(୭) ବାଚ୍ୟାର୍ଥବିଶିଷ୍ଟ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ବିଷୟକ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଗଣନାଦ୍ବାରା ସମସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ନିଃଶେଷ କରିବା ରହିଛି।
ମୂଲ୍ୟ – ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ରହିତ ନିରୀକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ । ଏହା କୌଣସି ଯୌକ୍ତିକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ଭିଭି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ବେକନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ‘ଲୌକିକ’ ଆରୋହର କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ । ସେ ଏହାର ଯୁକ୍ତିକୁ ‘ବାଳସୁଲଭ’ ଏବଂ ଏହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଅନିଶ୍ଚିତ ଓ ବିପଜ୍ଜନକ’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ମିଲ୍ ‘ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଉପେକ୍ଷଣୀୟ’’ ବୋଲି ମତ ଦେଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରିଅଛନ୍ତି ।

ଫାଉଲରଙ୍କ ମତରେ, ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହାନୁମାନର ମୂଲ୍ୟ ‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ନିରୀକ୍ଷିତ ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ସଂଖ୍ୟା’’ ତଥା ‘ନାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଥିଲେ ତାହାର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିପଥାରୂଢ଼ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା’’ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

ଗ୍ରମୂଲେଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗଣନାମୂଳକ ପଦ୍ଧତିର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦେୟତା ତାହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ସୂଚନା ଦେବାର ଶକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଦୁଇଟି ଘଟଣାର ବା ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପୃକ୍ତ ହେବା ପରିସ୍ଥିତି ଉକ୍ତ ଘଟଣାଦ୍ଵୟ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧାନ୍ବିତ ବୋଲି ପ୍ରକଳ୍ପନ ଗଠନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯଥୋପଯୁକ୍ତ କାରଣରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଆରୋହାତ୍ମକ ଗଣନ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ମୂଲ୍ୟହୀନ ନୁହେଁ । ଏହା ଅନ୍ତତଃ ଯଥାର୍ଥ ଆରୋହାନୁମାନର ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ସହାୟକ ପଦ୍ଧତି ।’’ ସାଧାରଣତଃ, ତାର୍କିକମାନେ ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହାନୁମାନର ପ୍ରଥମ ପାଦକୁ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ।

୭. ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ବିଶେଷ ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ସେହି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିରେ ଯଦି ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଭବିତବ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ବିଷୟରେ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ସାଦୃଶ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ଥାଏ ଏବଂ ତାହାରି ଭିଭିରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ଯଦି ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ସତ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ସେହି ବଚନଟି ଅପର ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ।

ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟରୁ ବିଶେଷ ସତ୍ୟର ଅବତାରଣା କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସତ୍ୟରୁ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ । ପୁଣି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହୁଏ । ଗୋଟିଏ ସାଙ୍କେତିକ ଏବଂ ଆଉ ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ ।

ସାଙ୍କେତିକ ଦୃଷୃ।ନୁ – ‘A ଓ B’ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ । ‘C, D ଏବଂ E” ଏହି ତିନୋଟି ଗୁଣ ଉକ୍ତ ବସ୍ତୁଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ସମଭାବରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ‘C, D ଏବଂ E” – ଏହି ତିନୋଟି ଗୁଣ ‘A’ ବସ୍ତୁରେ ବିଦ୍ୟମାନ । ପୁନଶ୍ଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ‘B’ ବସ୍ତୁରେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ । ‘F” ନାମକ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ ‘A’ ବସ୍ତୁରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା । ସୁତରାଂ ଅନୁମାନ କରାଗଲା ଯେ, ଯେହେତୁ B ସହିତ A, C, D, E ଗୁଣରେ ସମାନ ସେଇ ହେତୁ A ର F ଗୁଣଟି B ରେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ହୋଇଥବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯିବା ସ୍ଵାଭାବିକ।

ମୂର୍ଖ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ – ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯରେ କେତୋଟି ବିଷୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯେପରି ଉଭୟ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଘୂର୍ଣାୟମାନ, ଉଭୟେ ଗୋଲ୍, ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରୁ ଆଲୋକ ଓ ଉତ୍ତାପ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖୁ ଯେ, ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବଜଗତର ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଯେଉଁ ଅନୁକୂଳ ଜଳବାୟୁ ଅଛି ତାହା ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ରହିଥ‌ିବାର ମଧ୍ୟ ଅନୁମାନ କରୁ ।

ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ତର୍କବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଯୌକ୍ତିକ ସମ୍ପର୍କ (Logical Relation) ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଅନୁମାନର ବ୍ୟାବହାରିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି । ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନର ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ଅନ୍ୟର ମନୋଭାବ, ସେମାନଙ୍କର ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ତହିଁରୁ ଅଧିକାଂଶ ଏତାଦୃଶ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ପୁଣି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଅନେକ ସମୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନର ପଥ ଅନୁସରଣ କରି ଅଗ୍ରସର ହୁଏ ।
ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଅନୁମାନ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – (କ) ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ (Good analogy) ଏବଂ (ଖ) ମନ୍ଦ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନ (Bad analogy) ।

ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ହେତୁ ଧର୍ମର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଯେତେ ବେଶି ତାହାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ମଧ୍ୟ ସେତେ ବେଶି । ଏପରି ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନକୁ ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଯଦି କୌଣସି ଅନୁମାନ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତାହାକୁ ମନ୍ଦ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଉଦାହରଣ (୧) : ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ମଧ୍ଯରେ କେତୋଟି ବିଷୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ଯେପରି ଉଭୟ ଗ୍ରହ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଘୂର୍ଣାୟମାନ, ଉଭୟେ ଗୋଲ୍, ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରୁ ଆଲୋକ ଓ ଉତ୍ତାପ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ଏହି ସାଦୃଶ୍ୟକୁ ଭିଭିକରି ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖୁ ଯେ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜୀବଜଗତର ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଯେଉଁ ଅନୁକୂଳ ଜଳବାୟୁ ଅଛି ତାହା ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ମଧ୍ୟ ରହିବାର ଅନୁମାନ କରୁ । ଏହା ଉତ୍ତମ ସାଦୃଶ୍ଯଭିଭିକ ଅନୁମାନର (Good analogy) ଉଦାହରଣ।

ଉଦାହରଣ (୨) : ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ,ଏକ ଜାତି (Nation), ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଭଳି ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ପରିପକ୍ବତା ଏବଂ ବିଲୟ ଇତ୍ୟାଦିର ସମୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଏତାଦୃଶ ସାଦୃଶ୍ୟଭିତ୍ତିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମିଥ୍ୟା ବା ମନ୍ଦ ଅଟେ । କାରଣ ଜାତି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସାଦୃଶ୍ୟ ଅଣାଗଲା ତାହା ସମ୍ଭବତଃ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଗୁରୁତ୍ବହୀନ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । କାରଣ ଏକ ଜାତିର କ୍ଷତି ହୁଏତ ଭରଣା କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ବୟସ ଗଡ଼ିଯାଇଥିଲେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆବୟବିକ (physical) କ୍ଷୟକ୍ଷତିର ଭରଣା ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୮. ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଉଭୟ ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧାନ୍ବିତ । ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ କେତେକ ପ୍ରକଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ଅଟନ୍ତି । ସେହିପରି ଆରୋହ ପଦ୍ଧତିମାନଙ୍କୁ ପ୍ରୟୋଗକରି ମଧ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରତିପାଦନରେ ନିଶ୍ଚିତତା ନଥାଏ । ତେବେ ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ ପ୍ରତ୍ୟୟର ବାସ୍ତବ ସ୍ୱରୂପ କ’ଣ ?

ଏହାକୁ ଆଲୋଚନା କଲେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ର ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଟସ୍ ଜିତିବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରା ପକାଇଲାବେଳେ ମୁଦ୍ରାରେ ମୁଣ୍ଡଅଙ୍କିତ ଥିବା ପାର୍ଶ୍ୱଟି ଉପରକୁ ପଡ଼ିବାର ସମ୍ଭାବନା ହେଉଛି ୧/୨ । ସମ୍ଭାବନା ଶବ୍ଦଟି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମତକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ‘ସମ୍ଭାବନା’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ବିଷୟରେ ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଆଂଶିକ ଅଜ୍ଞତା ଥାଏ । ଅଜ୍ଞତାର କାରଣ ହେଉଛି ଯେ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଘଟିବ ସେହି ପରିସ୍ଥିତି ଓ ଅବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଜ୍ଞାନର ଅଭାବ । ଏହି ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ପ୍ରାକ୍ ଅଭିଜ୍ଞତା ସମ୍ଭାବନା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ପରୀକ୍ଷା ନିରୀକ୍ଷା ନ କରି ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଆଯାଏ ।

ଅନ୍ୟ ସମ୍ଭାବନାଟି ହେଉଛି ‘ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃ ମୌଳିକତା ସମ୍ଭାବନା । ଏହା ଅନୁସନ୍ଧାନସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ତଥ୍ୟମାନଙ୍କର ପରିସଂଖ୍ୟାନଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭାବନାତ୍ମକ ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ଆପେକ୍ଷିକ ପୁନଃପୌନିକତା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ବିଶ୍ୱାସ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନ ହୋଇ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଆରୋହାନୁମାନ ଏହି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଉପରେ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଳିଥାଏ ତାହା ସର୍ବଦା ସମ୍ଭାବନା-ମୂଳକ । ସମ୍ଭାବନାରେ ମଧ୍ୟ ତାରତମ୍ୟ ରହିଛି । ଏହା ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥିତିଠାରୁ ଶତକଡ଼ା ଅନେଶତ (୦-୯୯%) ହୋଇପାରେ । ଅନୁଭୂତିର ପରିସର ଯେତେ ଅଧିକ ହେବ, ସମ୍ଭାବନାର ମାତ୍ରା ମଧ୍ୟ ସେତିକି ଅଧ୍ଯକ ହେବ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଆରୋହାନୁମାନ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଓତପ୍ରୋତଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 4 ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି, ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିଭି ଓ ପ୍ରକଳ୍ପ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଉପରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଆରୋହାନୁମାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ମତକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କୁହାଯାଏ ।

୨. ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ (Conjunction of causes) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେହି ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟର କାରଣକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଜଣେ ଲୋକ ଜ୍ଵରରେ ପଡ଼ି ପୀଡ଼ିତ ହେଉଛି । ଜ୍ଵର କଷ୍ଟ ସହିତ ଯଦି ସେ ଖଟ ଉପରୁ ପଡ଼ିଯାଇ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବାର କଷ୍ଟ ସହ ତାହାର ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ାଜନିତ କଷ୍ଟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୁଏ ତାହେଲେ ସେ ସମସ୍ତ ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟର ଯନ୍ତ୍ରଣା କୌଣସି ଏକ କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟ ନୁହେଁ ବୋଲି ଜଣାଯିବ ।

ସେହି ସମ୍ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟ ବା ଯନ୍ତ୍ରଣାର କାରଣ ହେଉଛି ଜ୍ଵର, ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ା ଓ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବା ଇତ୍ୟାଦି କାରଣମାନଙ୍କର ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ । ଏହିପରି ଅନେକ କାରଣର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସେପରି କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ୱୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ସମାନ ତାହା ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବେନ୍ (Bain) କାରଣକୁ ଦୁଇଟି ଅଂଶରେ ଭାଗ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ଏବଂ (୨) ଘଟଣାର ସମାବେଶ ।
ଯେଉଁ ଶକ୍ତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଉପରେ କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ତା ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣେ ତାହାକୁ କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଯେଉଁଠି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ପକ୍ଷରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଘଟଣାର ସମାବେଶ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ନିଆଁ ଜଳି ଉଠେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ହେଉଛି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ବାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) ।

ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା (Agent) ଏବଂ କ୍ରିୟାନ (Patient) ଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟିର କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପନ୍ନ ହୁଏ ତାହାକୁ କର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟି ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୂତ ହୁଏ ତାହାକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଯଦି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କନିଅର ମଞ୍ଜି ରସ ସହ ଗୁଡ଼କୁ ଏକତ୍ର ମିଶାଇ ଖାଇ ବିଷ ପ୍ରଭାବରେ ମରିଯାଏ, ତାହେଲେ କନିଅର ମଞ୍ଜି ଓ ଗୁଡ଼ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବିଷକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଲୋକଟିର ସ୍ନାୟବୀୟ ଶରୀରକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ ।

ସେହିଭଳି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟି ଯେତେବେଳେ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇ ଅଗ୍ନି ସୃଷ୍ଟି କରେ ସେଠାରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପକୁ କ୍ରିୟାଧ୍ୟାନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୪. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏବଂ ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ? ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଚାରିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ; ଯଥା – ଉପାଦାନ କାରଣ, ଆକୃତିକ କାରଣ, ନିମିତ୍ତ କାରଣ ଏବଂ ପରିଣାମ କାରଣ ।

ଉଦାହରଣ – ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ ।
ଉପାଦାନ କାରଣ – ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍
ଆକୃତିକ କାରଣ – ପୁଷ୍ପାକାର ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– ତାହାର ନିର୍ମାଣ ନିମନ୍ତେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥିବା ଶକ୍ତି, ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ ।
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ
ଯଥା- ଘର ସଜାଇବାପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ।

ଉଦାହରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଏକ ମାର୍ବଲ ମୂର୍ତ୍ତି ।
ଉପାଦାନ କାରଣ– ମାର୍ବଲ ପଥର
ଆକୃତିକ କାରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆକୃତି ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– କାରିଗରର ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ଯଥା – ଗୋଟିଏ ପ୍ରମୋଦ ଉଦ୍ୟାନର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ସ୍ଥାପନ କରିବା ।
ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ତିନିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ ।
ଯଥା – ସମବାୟି କାରଣ, ଅସମବାୟି କାରଣ ଏବଂ ନିମିତ୍ତ କାରଣ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣ -(୧) କାଠର ତକ୍ତପୋଷ
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କାଠ ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କାଠଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ବଢ଼େଇ ଓ ତାହାର ଯନ୍ତ୍ରପାତି ।

ଉଦାହରଣ – (୨) ଜାମା
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କନା ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କନାଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ସିଲାଇ କରିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ଦର୍ଜୀ ଏବଂ ତାହାର ସିଲାଇ ଉପକରଣ ।
କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।

୫. କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଯକ କାରଣ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକାସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟ- ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାଓ୍ବାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

୬.ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ – ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ବିରାଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ଆଲୋକକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୭. ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁର ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।

୮. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
(a) କାରଣ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପରାପେକ୍ଷୀ ।
(b) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(c) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(d) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ଭବିରହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(e) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ।
Answer:
କାର୍ପେଥ ରୀଙ୍କ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କାରଣରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ, କେବଳ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟରୂପେ ପ୍ରକାଶଲାଭ କରେ । କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣର ଏ ପ୍ରକାର ନୀତିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । (a) ବସ୍ତୁ ଅବିନାଶିତ୍ୱ ଓ (b) ଶକ୍ତି ଅବିନାଶିତ୍ୱ ତତ୍ତ୍ବ ।

୧୦. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ଲୋକାୟତିକ କାରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନକରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ଲୋକାୟତିକ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ନବବଧୂ ଗୃହ ପ୍ରବେଶ କଲା ପରେ ପରେ ଶ୍ଵଶୁରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ତେଣୁ କେହି କେହି ନବବଧୂର ଆଗମନକୁ ଏକ ଅଶୁଭ ସଙ୍କେତ ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ଏହା ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ ଦୋଷ ନାମରେ ଅଭିହିତ ଅଟେ ।

୧୧. ବହୁକାରଣତାବାଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ବହୁକାରଣତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏହା ସତ୍ୟ ନୁହେଁ ଯେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ହେବ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେବ; ଯଥା – ମୃତ୍ୟୁ ରୋଗଜନିତ, ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ, ବିଷପାନଜନିତରୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

୧୨. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବା ସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ତନ୍ନିହିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୩. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର; ଯଥା –
(୧) କର୍ଭାବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୨) ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୩) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୪) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୫) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୬) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୭) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧନ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ– ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଷ୍ଟକ୍ ନାମକ ଜଣେ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ ଅଟେ ।’’ କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟାଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନାହିଁ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମକୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଏପ୍ରକାରର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

୧୫. ତୁମେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପରୀକ୍ଷା ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ରର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଦେଇ ସୁଦ୍ଧା ପାସ୍ କରିନାହଁ । ଏହାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କର ।
Answer:
(କ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଭୁଲ୍ ।
(ଖ) ବୋଧହୁଏ, ପରୀକ୍ଷକ କଠୋର ନୀତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ଖାତା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଯୋଡ଼ିଥିବା ଅତିରିକ୍ତ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ତରପତ୍ରଠାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି ।
(ଘ) ବୋଧହୁଏ, ମାର୍କ ମିଶାଇବାରେ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଇଛି ।

୧୬. କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ପ୍ରଣାଳୀର ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ତନିହିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସରଣ, ସମର୍ଥନ ଓ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
Answer:
ଘଟଣା – ମୁଁ କଲେଜ ବାହାରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ମୋର ପଢ଼ା ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଖାଯାଇଥିଲି, କଲେଜରୁ ଫେରି ଦେଖୁଛି ଯେ ତାହା ସେଠାରେ ନାହିଁ ।
ପ୍ରକଳ୍ପ –
(୧) ବୋଧହୁଏ, ଆମ ଘରର କେହି ଜଣେ ତାହା ପଢ଼ିବାକୁ ନେଇଛନ୍ତି । (ପ ୧)
(୨) ବୋଧହୁଏ, ମୋ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କେହି ଜଣେ ବାହାର ଲୋକ ଆସି ପତ୍ରିକାଟିକୁ ନେଇଯାଇଛି । (ପ ୨)
(୩) ବୋଧହୁଏ, ଘରର ଚାକର ପିଲା ଯେ ଛବି ଦେଖିବାକୁ ଭଲପାଏ, ପତ୍ରିକାର ଛବି ଦେଖିବାକୁ ନେଇଛି । (ପ ୩)

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
(୧) ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ଘରର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ପତ୍ରିକାଟି ମିଳିବ (ସ୧)
(୨) ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ମୋ ମା’ ସେକଥା କହିପାରିବ । (ସ ୨)
(୩) ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ତା ପାଖରେ ତାହା ରହିଥ୍ । (ସ ୩)
ସମର୍ଥନ – ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥ‌ିବା ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ପରିଶେଷରେ ମୁଁ ଚାକର ପିଲାଠାରୁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ପାଏ ।

ଯୁକ୍ତିର ଆକାର –
ଯଦି ଘ, ତେବେ ହୁଏତ ପ ୧ ବା ପ ୨ ବା ପ ୩
ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ସ ୧
∴ ପ ୧ ନୁହେଁ ।

ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ସ ୨ ।
କିନ୍ତୁ ସ ୨ ନୁହେଁ ।
ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ସ ୩ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

ଏହି ଶେଷୋକ୍ତ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ନୁହେଁ, କାରଣ ଅନୁଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରିବା ଦୋଷାବହ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପ ୧, ପ ୨, ପ ୩ ବ୍ୟତୀତ ଏଠାରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ସମ୍ଭବପର ହେଉନଥାଏ, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟିକୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ରୂପେ ବୈଧ କରାଯାଇପାରେ ।
ହୁଏତ ପ ୧, ପ ୨ ବା ପ ୩
ପ ୧ ନୁହେଁ କି ପ ୨ ନୁହେଁ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୭. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ନ ଥ‌ିବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

୧୮. ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବୁଝାଇବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବେଳେ ବେଳେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିଚାଳନାପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଚରନା କରାଯାଏ । କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମର ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ତାହା ଅତି ତୁଚ୍ଛ ହୋଇଥିଲେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

୧୯. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଷୟକୁ ସୂଚିତ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ।
(ଖ) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
(ଗ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପରୀକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
Answer:
(କ) (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଭ୍ରାନ୍ତଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୩) ଅନବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ନୈତିମୂଳକ ଦୋଷ; କିନ୍ତୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ଅସ୍ତିତ୍ଵମୂଳକ ଦୋଷ ।

(ଖ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ଅଧ୍ବକ ବ୍ୟାପକ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ତଥା କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା କେବଳ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ ।
(୩) ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(ଗ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ଯଥେଚ୍ଛାକ୍ରମେ ପୁନଃପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୨) ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା କାରଣର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କୌଣସି ଏକ ଉପକାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଧୀରସ୍ଥିର ଭାବେ କରାଯାଇପାରେ ଏବଂ ସେହି ହେତୁରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ-ଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ଅଧ୍ଵ ଯଥାର୍ଥ ବିଶ୍ଵାସ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ହୁଏ ।

୨୦. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରକରଣ କର ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କିଛି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ସୃଷ୍ଟି ଘଟଣାର ନିରୀକ୍ଷଣରେହିଁ ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ । ପୁନଶ୍ଚ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି ।

୨୧. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷ ଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଇଂରାଜୀରେ ଏହାକୁ Observation କୁହାଯାଏ । ଯାହାର ଅର୍ତ ହେଲା ନିଜର ମନ ଆଗରେ କିଛି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

୨୨. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ରକରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

୨୩. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସର୍ଭାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
(କ) ବୌଦ୍ଧିକ ଅବସ୍ଥା
(ଖ) ଶାରୀରିକ ଅବସ୍ଥା
(ଗ) ନୈତିକ ସର୍ଭ
(ଘ) ଅନୁକୂଳ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତି

୨୪. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ, ‘କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ସେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ।

୨୫. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(୧) ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(୨) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ଅନବେକ୍ଷଣଦୋଷ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୨୬. ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସତର୍କତା ସହିତ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର କେତେକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ କେତେକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳରେ ଦୋଷ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ ।

୨୭. ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅନେକ ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ ଏହାର ବିପରୀତ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବିନା ସଂଶୟରେ କେବଳ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଏଡ଼େଇଦେଲେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କୌଣସି ଛାତ୍ରର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବାର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବୋଲି ମନେକଲେ ଛାତ୍ରର ମନୋଯୋଗିତା, ଅଧ୍ୟବସାୟ, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ସେହି ପ୍ରକାରର ଶିକ୍ଷାଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅନେକ ଛାତ୍ର କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବା ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନ ଥିବାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

୨୮. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପବୋଲି ଅଥବା ମରୀଚିକାରେ ଜଳ ଥିବା ଭ୍ରମକଲେ ଏପରି ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।

୨୯. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କେତେ ପ୍ରକାର ଅଟେ ?
Answer:
ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର, ଯଥା –
(୧) ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(୨) ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ।

୩୦. ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାରଣରୁ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିର ଚକ୍ଷୁଦୋଷ, ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ଦୋଷ ଅଥବା ସେହିପରି ଅନ୍ୟ କେତେକ କାରଣ ଥିଲେ ତାହାର ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ହଳଦିଆ କାମଳ ରୋଗୀକୁ ସମସ୍ତ ଧଳା ଜିନିଷ ହଳଦିଆ ଦିଶେ । ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ପାଳ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପ ବୋଲି ଭ୍ରମ ଜାତ ହୁଏ ।

୩୧. ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଏଭଳି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଛି ଯାହା ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ତାହାକୁ ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦୁଇଟି ସମାନ୍ତରାଳ ରେଳପଥ ଯେତେ ଦୂରକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଦୂରତ୍ବ ସେତେ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଲାପରି ପ୍ରତିଭାତ ହୁଏ । ସେହିପରି କାଚ ଗ୍ଲାସ୍‌ରେ ଥିବା ଜଳରେ ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧାକାଠି ପୁରେଇ ଧରିଲେ ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କା ଦେଖାଯାଏ ।

୩୨. ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ସହାୟକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତି ମଧ୍ୟ ସେହି ପ୍ରକାର ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପରିବେଶର ସୁଯୋଗ ନେଇ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜେଭନ୍ସ ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ଖାଲି ଆଖ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କଲେ ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହା ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥା ।

୩୩. ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
‘‘ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତ ତନିସୃତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ, ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’

୩୪. କଫେଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କଫେଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସ ହିଁ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଏହା ବୈଜ୍ଞାନିକ ରୀତିରେ କୌଣସି ଘଟଣା ବା ବ୍ୟାପାରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରଣୀତ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ମାତ୍ର ।’’

୩୫. ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିପାଦନ କର ।
Answer:
(a) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ ।
(b) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଅଜ୍ଞାତ, ସେଠାରେ ଘଟଣାଟିର ଯଥାସମ୍ଭବ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗରେ ଅଧ୍ଵତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଗୋଟିଏ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩୬. କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେକୌଣସି ଘଟଣାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଇବାରେ କର୍ତ୍ତା ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ, କାରଣ କୌଣସି ଏକ ସଂସ୍ଥିତି ଉପରେ କର୍ତ୍ତା ତା’ର କର୍ମ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଚୋରି ଘଟଣାରେ କିଏ ଚୋରି କରିଛି ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୭. ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଘଟିଥ‌ିବା ଘଟଣାର ପରିସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଦାୟୀ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଚୋରି ହୋଇଗଲା ଏହା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ ତାହା ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୮. ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଉପାୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲା ତାହାକୁ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ‘ନିୟମ’ ଶବ୍ଦର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ । ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମକୁ ମଧ୍ୟ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅପହୃତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲାବେଳେ ଚୋର ତାହାକୁ କିପରି ଭାବରେ ଚୋରିକଲା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଷ୍ଟେବିଙ୍କ ମତରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟର ସଂଘଟନ କାଳରେ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଆଦର୍ଶ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରିଥାନ୍ତା ତେବେ ଯେଉଁ ଘଟଣାବଳୀକୁ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମହାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଦୃଶ୍ୟ ଶକ୍ତି ବିଷୟକ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ।

୪୦. ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁନଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟର ମଡ଼େଲ ଦେଖୁ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

୪୧. ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ବା ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ୱେବିଙ୍ଗ୍ କହନ୍ତି, ‘ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କହିଲେ ଆମେ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବୁଝିଥାଉ ଯାହା ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ତତ୍‌ସମ ଅଥବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବାଖ୍ୟା କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ଯେହେତୁ ସେହି ଦୁଇ ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଅଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରନ୍ତି । ଉଭୟେ ନିଜ କକ୍ଷରେ ଘୂର୍ଶନ କରନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କର ଜଳବାୟୁ ନାତିଶୀତୋଷ୍ଣ, ଉଭୟରେ ଜଳ, ସ୍ଥଳ, ବାୟୁ ରହିଛି, ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି । ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି ।

୪୨. ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ଅଥବା ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କୀୟ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ସୁସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟକରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଏବଂ ଏକ ବ୍ୟାପକ ନିୟମରୁ ନିଃସୃତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ । ଏହି ଅତିବ୍ୟାପକ ନିୟମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମହାକର୍ଷଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

୪୩. ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜଗତରେ ଏପରି ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭୂତି ସାଧାରଣତଃ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହିପ୍ରକାର ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବାକୁ ହେଲେ କେବଳ କଳ୍ପନାର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି କଳ୍ପନା ବାସ୍ତବରେ ସେହି ନିଗୂଢ଼ ତତ୍ତ୍ଵମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରୁଥିବାରୁ ବେନ୍ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୪୪. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନର ନିରୂପଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାଉଥ‌ିବା ବେଳେ ଗୋଟିଏ ଚଉଛକି ରାସ୍ତାରେ ପଥୁକ ପଥଭ୍ରମ ହେବା ଏକ ସ୍ବାଭାବିକ ଘଟଣା । ଇତସ୍ତତଃ ଅବସ୍ଥାରେ ହଠାତ୍ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ ଯାହାକି ତାଙ୍କର ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନଟିକୁ ଆଙ୍ଗୁଳି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କଲାପରି ନିରୂପଣ କରିଥାଏ । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକଟି ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଟେ ।

୪୫. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କହନ୍ତି । କାଚପାତ୍ରରେ ଗନ୍ଧସ୍ରାବୀ ଓ ରଙ୍ଗବିହୀନ ତିନୋଟି ବାଷ୍ପ ଥିଲେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ ଏବଂ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ତାହା ସହଜରେ ବାରିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟିଏ ପ୍ରତି କାଚପାତ୍ର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହେବ ଯେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ, କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ।
Answer:
ଶକ୍ତିର ଅନେକ ଉତ୍ସ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତି ଏକ । ଅବସ୍ଥା ଭେଦରେ ଏହାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି । ଉପଳ ଖଣ୍ଡ ପଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ତନିହିତ ଶକ୍ତିକୁ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ସେହି ଉପଳ ଖଣ୍ଡକୁ ସାଗର ଗର୍ଭକୁ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ଗତିଜ ଶକ୍ତିରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ବସ୍ତୁ ସ୍ଥିତାବସ୍ଥାରେ ଥିବାବେଳେ ତନ୍ନିହିତ ଶକ୍ତିର ନାମ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଏବଂ ବସ୍ତୁର ଗତିଶୀଳ ଅବସ୍ଥାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଶକ୍ତିର ନାମ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ଅଟେ ।

୨. ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇ ଦିଏ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉନଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଲୋକଟିର ଛାତରୁ ପଡ଼ିବା, ମାଟିରୁ ଛାତର ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଉଚ୍ଚତା, ପଡ଼ିବାସ୍ଥାନ କଠିନ ହେବା, ଲୋକଟି ଅଧିକ ଆଘାତପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଲୋକଟିର ସହ୍ୟ କରିବା ଶକ୍ତିର ଅଭାବ, ଉପଯୁକ୍ତ ଆଶୁ ଚିକିତ୍ସାର ଅଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ।
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ -ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କୋଠରିରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରିକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ପ୍ରକୋଷ୍ଠଟି ଆଲୋକିତ ହୋଇଅଛି । ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁ ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

୪. ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି ଓ ସଂସ୍ଥିତି ।
Answer:
ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି କହିଲେ ସେହି ଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଯାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଆଁର ସଂଯୋଗରେ ମହମ ତରଳିଯାଏ । କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ବଟିକା ସେବନ କଲେ ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ହୋଇଯାଏ । ଏଠାରେ ନିଆଁ, କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସଞ୍ଚାଳକ ଶକ୍ତି ମାତ୍ର ମହମ ତରଳିବା, ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ଭଲ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଂସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ ।

୫. ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
Answer:
ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ତଥା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଏହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ହେଲେ ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ଵା ଓ ଚର୍ମ । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆମେ ରଙ୍ଗ, ଶବ୍ଦ, ବାସ୍ନା, ରସ ଓ ସ୍ପର୍ଶର ଅନୁଭୂତି ପାଇଥାଉ । ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

୬. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବାବଧାରଣର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲାବେଳେ ବାରଣ୍ଡାରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଯିବାଆସିବା ଏବଂ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ମାତ୍ର ଛାତ୍ରଟିଏ ସେସବୁ ଘଟଣାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଅଧ୍ୟାପକଙ୍କ ଅଧ୍ୟାପନାକୁ ବାଛିକରି ଶୁଣୁଥାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

୭. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ମିଲଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ

  • ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣକଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
  • ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଈଷତ୍ ଆଲୋକରେ ଦଉଡ଼ି ସାପର ଭ୍ରମ ଜାତ କରାଏ ।

୮. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଥ‌ିବା ଏକ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଏକ ବିଶେଷକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତେବେ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ପରିହର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟତ୍ର ତାହାର ସଫଳ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯଦି ସେହି ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେହୁଏ ତେବେ ତାହା ସତ୍ୟ ହୋଇଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କିପରି ଏହା ତଥାକଥ୍ତ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ସମ୍ଭବପର ହେଲା, ତାହାର ଏକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ ବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ ଜ୍ଞାନ ନିତାନ୍ତ ସ୍ବଳ୍ପ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ସୂତ୍ରପାତ ଓ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ କିମ୍ବା ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ । ମନେକର, ଜଣେ ପୋଲିସ୍ ଅଫିସର ଚୋରର ଅନୁଧାବନ କରି ଏକ ରାସ୍ତାଛକରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି ।

ଛକ ସହିତ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ, ଚୋରଟି କେଉଁ ରାସ୍ତାରେ ପଳାଇ ଯାଇପାରେ ଅନୁମାନ କରିବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ କୌଣସି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କାରଣ ନଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଯେକୌଣସି ଏକ ରାସ୍ତା ବାଛିନେଇ ସେହି ଦିଗରେ ଚୋର ଯାଇଥାଇପାରେ ବୋଲି ମନେକରି ଅଗ୍ରସର ହୁଅନ୍ତି । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ତାତ୍କାଳିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।

୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସିଧାସଳଖ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ସଂଘଟିତ ଘଟଣାର ସମଗ୍ର ଚିତ୍ର ନିଜର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଚିନ୍ତାରେ ଏପରି ଭାବେ ପରିକଳ୍ପନା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯହିଁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମିତ ହେବ ଯେ ସତେଯେପରି ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନକାରୀ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜେ ଅଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣା ଘଟିବା ସ୍ଥଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିଜେ ଥିଲେ ସେ ଯେପରିଭାବେ ଘଟଣାକୁ ଦେଖୁଥାଆନ୍ତେ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ, ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁ ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟ ପର୍ବତର ମଡ଼େଲ ଦେଖ୍ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହା କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିବ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ?
Answer:
ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା । ତେଣୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନରେ କୌଣସି ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ଯୁକ୍ତି ବା ତର୍କ ଉପସ୍ଥାପନ କଲାବେଳେ ସେହି ଅନୁମାନର ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଯଥାଯଥଭାବରେ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କେବଳ ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ବୈଧତା ଓ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ, ତାହା ଉଭୟ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଓ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ତକ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଗଲାବେଳେ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଉଭୟପ୍ରକାର ସତ୍ୟତା ଲାଭପାଇଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରାଯାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାପାଇଁ ତାହାର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣ) ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି (Formal Grounds of Induction) :
ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ଯେପରି କେତୋଟି ବିଶେଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଣିଷକୁ ମରିବାର ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ବା କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁର ଦାହ୍ୟ ଶକ୍ତିକୁ ଦେଖି ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁରେ ଦାହ କରିବ’, ସେତେବେଳେ ଏହି ସାର୍ବିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଯେ ସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ଯେ, କେଉଁ ନୀତି ଉପରେ ଭିଭିକରି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଟିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିବ ?

ଉତ୍ତରରେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରିବ ଯେ, ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ମଣିଷ ଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଂଶ । ମଣିଷର ଏସମସ୍ତ ଜ୍ଞାନ ତାହାର ବିଚାରଶକ୍ତିର ଦୁଇଟି ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତେଣୁ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବଚନର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ । ସେହି ଦୁଇଟି ନିୟମ ଉକ୍ତ ଅନୁମାନର ଭିଭିଭୂମି ଯାହା ଉପରେ ଏ ସମସ୍ତ ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନର ସୌଧ ବା ସକଳ ଯୁକ୍ତିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଟି ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ ନିୟମ ବା ନୀତି । ଏହାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରା ନ ଗଲେ କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ନୀତିଟିକୁ ନାନାପ୍ରକାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଯେପରି ‘ପ୍ରକୃତିର ଆଚରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ’ (Nature is always uniform); ‘ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଅତୀତ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷାକରିବ (The future will resemble the past); ‘ଭବିଷ୍ୟତ ଅତୀତର ସଦୃଶ ହେବ’ (Nature is governed by fixed laws); ‘ ଯାହା ଘଟୁଛି ଅନ୍ୟତ୍ର ମଧ୍ୟ ସେଇଆ ଘଟିବ’ (There are parallel cases in nature); ‘ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ’ (Nature repeats itself); ‘ସମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ’ (Nature behaves in the same way under similar circumstances); ‘ଯେପରି ଜଳ ଯଦି ଆମର ତୃଷ୍ଣା ନିବାରଣ କରେ ତାହା ସର୍ବଦା ତୃଷା ନିବାରଣ କରିବ’, ‘ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରେ’ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦାହ କଲା ସେହି ପରିସ୍ଥିତି ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରିବ ।’ ଏହି ନିୟମର ସ୍ବରୂପକୁ ଏକ ନାସ୍ତିସୂଚକ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟେ ନାହିଁ ଯାହା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ନିୟମ ନ ଥାଇ ହଠାତ୍ କୌଣସି ଘଟଣାର ଅବତାରଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକୃତି କସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ଅନିୟମିତଭାବରେ ବା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀଭାବରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରେନାହିଁ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ କଲେ ପ୍ରଥମତଃ ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ସମ୍ଭବତଃ ଏହି ନିୟମ ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରକୃତିର ଏହି ନିୟମ ସମାନ (uniform) ନୁହେଁ । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘ବର୍ଷା ପରେ ପରେ ସଦାସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯେ ସୁନ୍ଦର ସୁଖକର ପାଗ ଆସିବ ତାହା କେହି ବିଶ୍ୱାସ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଆଜି ଜଣେ ଯାହା ସ୍ବପ୍ନ ଦେଖୁଲା କାଲି ହୁଏତ ସେ ଯେ ସେହି ସ୍ବପ୍ନ ପୁନର୍ବାର ଦେଖୁବ ଏପରି କହିବାର କୌଣସି ନିୟମ ନାହିଁ ।’’ ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ସତରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ପ୍ରକୃତିର ଯେ କେବଳମାତ୍ର ଏପରି ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅଛି ତାହା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହି ନିୟମ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ବହୁଳ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ (Carveth Read) କହନ୍ତି, ‘ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୋଧହୁଏ ଯେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବତ୍ର ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ପ୍ରକାର, ବହୁ ଆକୃତିର, ବହୁ ରଙ୍ଗର ଏବଂ ବହୁ ଗୁଣର ବହୁ ବସ୍ତୁ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।’’ ଯେପରି ବାୟୁର ଗତି ଏବଂ ପରିମାଣ ସର୍ବଦା ଅନିଶ୍ଚିତ, ବାଣିଜ୍ୟର ଗତିବିଧ୍, ରାଜନୀତିର ଗତିବିଧୂ ସର୍ବଦା ଆକସ୍ମିକ।

ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ଅଘଟଣ ଘଟିଥାଏ । ଭୂମିକମ୍ପ, ବାତ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଯାହାର କୌଣସି ନିୟମ ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ପ୍ରକୃତି ଯେ ସର୍ବଦା ସମାନ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେ ବା ପ୍ରକୃତିର ଯେ ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ରହିଛି ତାହା ଆମେ ବିଶ୍ବାସ କରିବା କିପରି ? ଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଅତି ସହଜ ତଥା ସରଳଭାବରେ ଦିଆଯାଇପାରେ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରକୃତିରେ ବିଭିନ୍ନତା ନାହିଁ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରେ ନାହିଁ, ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଏଥୁରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁପ୍ରକାର ଘଟଣା ସଂଘଟିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ରହିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ତାହାର ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମକୁ ସର୍ବଦା ଅପେକ୍ଷା କରେ । ଭୂମିକମ୍ପ କୁହ ବା ବାତ୍ୟା କୁହ ତାହା ବାରମ୍ବାର ଘଟେ, ଯେତେବେଳେ ସେ ସମସ୍ତ ଘଟିବାର ନିୟମ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ ।

ପ୍ରକୃତିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ମଣିଷ ଏହି ପ୍ରକୃତିକୁ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ, ଜୀବବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି ନାନାଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଅଧୟନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତି କେବଳ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଜୀବବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ତାହା ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରକୃତିର ନିୟମ ବସ୍ତୁପ୍ରତି ବିଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାକୁ ଆମେ ନାନା- ଏକରୂପତା ନିୟମର ସମଷ୍ଟି ବୋଲି ନ କହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥାଉ; କାରଣ ପ୍ରକୃତି ଏକ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ‘ପ୍ରକୃତିର ବିଭିନ୍ନ ଏକରୂପତା ନିୟମାବଳୀ (Law of uniformities of nature) ରହିଛି ।’’ ତାର୍କିକ ବେନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ଉକ୍ତି ଆଦୌ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୨. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ (Paradox of Induction) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ଆମ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଦୁଇଟି ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ବୋଲି ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ମୂଳଭିତ୍ତି ଯାହାକି ସ୍ୱୟଂସିଦ୍ଧ ବା ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି ତାହାକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ । ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ମୌଳିକ ନିୟମ କିମ୍ବା ସାଧାରଣ ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ, ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିମନ୍ତେ ଅବଧାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କର ଏହି ମତରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ସତ୍ୟତା ବିନାପ୍ରଶ୍ନରେ ସର୍ବତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ପୁନର୍ବାର ପ୍ରମାଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନାର୍ଜନର ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ଯଦିଓ ମିଲ୍ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ବଳିଷ୍ଠ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି ଯଥେଷ୍ଟ ଅସଙ୍ଗତିଭାବରେ ସେ ପୁନଶ୍ଚ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ସେ ଏପରି କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୂର୍ବ ସାର୍ବିକୀକରଣ ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯାହା ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଅ-ବିରୁଦ୍ଧ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ମିଲ୍ ଏପରି କହିବା ଭିତରେ ଆରୋହାନୁମାନର ଏହି ବିରୋଧାଭାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । କାରଣ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (ଯାହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭିଭୂମି) କିପରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବ ? ତେବେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ମିଲ୍‌ଙ୍କର ସେହି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ? ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିଭି ପୁଣି କିଭଳି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହୋଇପାରିବ ? ଏହାହିଁ ହେଉଛି ମିଲ୍ ସୃଷ୍ଟ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ । ତାଙ୍କର ଏହି ବିରୋଧାଭାସକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।

(i) ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏତାଦୃଶ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ୱତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ମୂଲେଇବାର ଦେଖାଯାଏ (Begging the question) । ଏହା ମଧ୍ଯ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚକ୍ରକ ଦୋଷ (Fallacy of circularity in argument) ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କାରଣ ସେ କହନ୍ତି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ହିସାବରେ ସମସ୍ତ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସାର୍ବିକୀକରଣ ଯୁକ୍ତିରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ତଥାପି ଏହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଏକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବୋଲି ସେ ମଧ୍ୟ କହିଥା’ନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଯୁକ୍ତିରେ କିପରି ଏକ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ଏକସମୟରେ ସେହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେବ ? ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବ୍ୟତିରେକେ ଆମେ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସାଧାରଣ ବା ସାର୍ବିକୀକରଣରେ ଉପନୀତ ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।

(ii) ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ବହୁ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭାବନାର ପରିସରରୁ ମୁକ୍ତ ଯଦି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ତାହେଲେ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ସକଳ ସୌଧ ସମ୍ଭାବନାମୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ, ଯାହା ମଣିଷପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅନୁଶୋଚନାର ବିଷୟ । ତେଣୁ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ (ଯାହା ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଭିଭିଭୂମି) ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ବୋଲି କହି ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ । ତାହା ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ (Law of causation) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି । ଏହି ନିୟମ କହେ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି । ଏହି ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି କହିବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି; କାରଣ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ଏହି ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମରୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତୋଟି ‘ଅପସାରଣ ମୂଳ ନିୟମ’ (Canons of Elimination) ମିଳିଥାଏ । କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ବିଷୟରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତେଣୁ ଏହି ‘ଅପସାରଣର ମୂଳ ନିୟମ’ ଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପୁନଶ୍ଚ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ସେହିହେତୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ହିସାବରେ ଗଣନା କରାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ଏହି ନିୟମଟିକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଯେକୌଣସି ଘଟଣା ଯାହାର ଆରମ୍ଭ ରହିଛି ତାହାର ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଥବ ।’’ ବେନ୍ (Bain) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ଘଟୁଛି ତାହା ପୂର୍ବର କୌଣସି ଘଟଣା ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ଯେ, ପୂର୍ବରୁ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ଘଟିବ, ତାହା ନ ହେଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ମଧ୍ଯ ଘଟିବ ନାହିଁ’’ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ନିଆଁ ଜାଳିବା ଘଟଣାଟି ସଦାସର୍ବଦା ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ସମାବେଶ ଏବଂ ତହିଁରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ ।’’ ନଞର୍ଥକଭାବରେ କୁହାଗଲେ ଏପରି କୁହାଯିବ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ନାହିଁ ଯାହାର କୌଣସି କାରଣ ନାହିଁ (Out of nothing, nothing comes or Exnihilo-nihil fit) । ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଶୂନ୍ୟରୁ କେବଳ ଶୂନ୍ୟହିଁ ଜନ୍ମ ନିଏ ।’’

୪. କାରଣର ସଂଜ୍ଞା (Definition of cause) ଲେଖ ।
Answer:
ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ‘ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାବଳୀର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ପରେ ଯଦି ଅପର ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଭାବରେ ଏବଂ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଭାବରେ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯିବ।’’ ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଆହୁରି କହିଛନ୍ତି ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର (conditions) ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣହିଁ କାର୍ଯ୍ୟଟିର କାରଣ ।’’ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରଥମ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କାରଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂଜ୍ଞାର ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ଅବ୍ୟବହିତ ସତ୍ତାନ୍ତରହୀନ, ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ, ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଏବଂ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ସହିତ ସମାନ ।’’
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ତାର୍କିକମାନେ କାରଣର ଦୁଇପ୍ରକାର ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ।

୫. କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ (Qualitative marks of cause) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
(କ) କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପର-ସାପେକ୍ଷୀ (Cause and effect are relative-terms) – କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସାପେକ୍ଷ ପଦ (Relative term) । କାରଣ ବ୍ୟତୀତ କାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ କାରଣରୁ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ତାହାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅନ୍ୟ ଏକ ଘଟଣାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରେ । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟିର କାରଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ ଏବଂ ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟି ଉକ୍ତ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ସୃଷ୍ଟିରେ କେବଳ ଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟ-ଘଟଣା (effect-events) କିମ୍ବା କାରଣ-ଘଟଣା (cause-events) ରହିଛି ବୋଲି କହିବା ଆଦୌ ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଏବଂ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟଟି ଅନ୍ୟ ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ଯଦି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଲେ, ତେବେ ଏଠାରେ ଲୋକଟିର ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ହେଉଛି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ।

ପୁନଶ୍ଚ ସେହି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଛି । ତାହା ହେଉଛି ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶାର ଦଂଶନ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ, ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ପ୍ରଥମେ ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ଏବଂ ପରେ ମଶା ଦଂଶନର କାର୍ଯ୍ୟଭାବରେ ଅଭିହିତ ହେଲା । ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ସଂପର୍କକୁ ସାପେକ୍ଷ ସଂପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଘଟଣା ହୁଏତ କାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଅଥବା କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।

(ଖ) ଦତ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ (effect) ଏକ ଘଟଣା ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଗଲେ ତାହା ସମୟ ପ୍ରବାହରେ ସର୍ବଦା ଏକ ପରିଣାମ ବା ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ (The given event is always an event in time) – ପ୍ରକୃତିରେ ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି । ଯଦି ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୁଅନ୍ତା ତାହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସଂପର୍କର ପ୍ରଶ୍ନ ଆମ ମନରେ ଉତ୍‌ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିଲେ ଆମେ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନର କାରଣ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁ । ଯେପରି ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ବା ବାତ୍ୟା ହେଲେ ଆମେ ତାହାର କାରଣ ଆବିଷ୍କାର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁ ।

(ଗ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an antecedent of the effect) – ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ହଇଜା ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଯଦି କୌଣସି ଲୋକର ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ତାହେଲେ ଏଠାରେ ହଇଜା ରୋଗ ‘କାରଣ’ ହେବ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ ହେବ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ।

(ଘ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an invariable antecedent of the effect) – କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ‘ଛେନା’ର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ‘ଗଉଡ଼’, ‘ଗଉଡ଼ର ଦୁଧ ରଖୁବା ପାତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇପାରେ । ମାତ୍ର ସେ ସମସ୍ତ ଛେନାର କାରଣ ନୁହନ୍ତି । ‘ଛେନା’ର କାରଣ ଦୁଗ୍‌ଧ ଅଟେ; କାରଣ ଦୁଧ ହେଉଛି ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା, ଯହିଁରେ ଛେନା ଲୁକ୍‌କାୟିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବଦା ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ମନେକଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ବିଚାରଣାରେ ଏକ ତର୍କଦୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି କୁଆଟିଏ ଉଡ଼ିଆସି ତାଳଗଛ ଉପରେ ବସିଲା ଏବଂ ବସିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଳଟି ପଡ଼ିଗଲା । ଏଠାରେ କାକଟିର ବସିବାକୁ ଯଦି ତାଳଟି ପଡ଼ିବାର କାରଣ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନୁମାନଟି ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ଯୁକ୍ତ ହେବ । ଯେହେତୁ କୁଆ ବସିବା ତାଳ ପଡ଼ିବାର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

(ଙ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବାନ୍ତରହୀନ ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the invariable unconditional antecedent of the effect) – ହ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ମତରେ, କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା । କିନ୍ତୁ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ମତକୁ ସମାଲୋଚନା କରି ଦେଖାଇଛନ୍ତି ଯେ, ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେଲେହେଁ ସବୁ ସମୟରେ ତାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଦିବସକୁ ରାତ୍ରିର କାରଣ ବା ରାତ୍ରିକୁ ଦିବସର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ, ଯଦିଓ ଏମାନେ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଦିନ ବା ରାତି କେହି କାହାରି କାରଣ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ଉଭୟହିଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ହେଉଛି ପୃଥ‌ିବୀର ଆହ୍ନିକ ଗତି । ତେଣୁ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ଉକ୍ତିଟିକୁ ସୁଧାରି ନେଇ ମିଲ୍ କହିଲେ ଯେ, ‘କାରଣ’ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯେଉଁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟାଇବା ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସର୍ଭ ବା ବିଧେୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଇପାରେ ।

(ଚ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the immediate antecedent of the effect) – ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ନୁହେଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ବହୁ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାହା କାରଣ ହୋଇ ନ ପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ସାପ କାମୁଡ଼ାରେ ଦୁଇବର୍ଷ ପରେ ଯଦି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ, ତାହେଲେ ସାପ କାମୁଡ଼ାକୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

କାରଣ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ – ଏହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଦୀର୍ଘ ବ୍ୟବଧାନ ସେ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିପାରେ ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟଟି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ । ମାତ୍ର ଯଦି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ସାପ କାମୁଡ଼ିବାର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି ଏବଂ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁର ବ୍ୟବଧାନ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କିଛି ଘଟିନାହିଁ ଯାହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରେ । ଅବ୍ୟବହିତ ହେବାର ଲକ୍ଷଣଟି ଲକ୍ଷଣରୁ ଲାଭ କରାଯାଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ସମୀପବର୍ତୀ କାରଣ (Proximate cause) ଏବଂ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ (Remote cause) ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର କାରଣ ଯାହା ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ କିମ୍ବା ଅବିଳମ୍ବିତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା କରିପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ‘ସାପ କାମୁଡ଼ିବା ଏବଂ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ମୃତ୍ୟୁ ହେବା’ ଏହା ହେଉଛି ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ।

ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ କାରଣ ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ କିମ୍ବା ଦୂରନ୍ତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା ଦେଇଥାଏ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଦୋହଲୁଥ‌ିବା ଦୁର୍ବଳ କାନ୍ଥ ପାଖରେ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଠିଆ ହୋଇଥିଲା । ଅନ୍ୟଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସେହି କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇଲା, ଯାହାଫଳରେ କାନ୍ଥଟି ପଡ଼ିଯିବାରୁ ଲୋକଟି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲା । ଏଠାରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା କାର୍ଯ୍ୟ, ତାହାର ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘କାନ୍ଥ ପଡ଼ିବା’ ଓ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘ଉକ୍ତ କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇବା’।

୬. କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ସଂଜ୍ଞା (Quantitative marks of causation) ଲେଖ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ । ଅର୍ଥାତ୍ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ (matter) ଓ ଶକ୍ତି (energy) ନିହିତ ଅଛି, କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ନିହିତ ରହିବା ବିଧେୟ । ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ (Law of Conservation of Matter and Energy) ନାମକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମରୁ କାରଣର ଏହି ଲକ୍ଷଣଟି ଲାଭ କରିହୁଏ ।
ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ, କେବଳ ମାତ୍ର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ ।

ଯେପରି ଦୁଇଗୁଣ ଉଦ୍‌ଜାନ (H ) ଓ ଏକଗୁଣ ଅମ୍ଳଜାନ (O) ନେଇ ଜଳ ତିଆରି କରାଗଲା । ଏଠାରେ ଉଦ୍‌ଜାନ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ସ୍ୱରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଛି; କିନ୍ତୁ ଜଳର ପରିମାଣ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣ ସହ ସମାନ ରହିଛି । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଶକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ; ମାତ୍ର ପରିମାଣର କୌଣସି ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ବିଦ୍ୟୁତ୍, ଉତ୍ତାପ ପ୍ରଭୃତି ଶକ୍ତି ଗୋଟିକରୁ ଅନ୍ୟଟିକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଉଛି; କିନ୍ତୁ ଏହି ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫଳରେ ଏମାନଙ୍କର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହେଉ ନାହିଁ ।

‘କାରଣ’ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ ଠିକ୍ ସେହି ପରିମାଣରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ଯରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ସୁତରାଂ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ ।

୭. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ (Cause and Condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
‘କାରଣ’ର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମିଲ୍ କହିଛନ୍ତି, ‘‘କାରଣ ହେଉଛି କେତେକ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଓ କେତେକ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣର ସମଷ୍ଟି ।’’ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏହି ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ, ଉପକାରଣ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଅଙ୍ଗ । ‘ଉପକାରଣ’ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ବା ଘଟଣା ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ କାରଣ ନିମନ୍ତେ ଏକାନ୍ତଭାବରେ ପ୍ରୟୋଜନ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼ଙ୍କ ମତରେ, ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଦୁଇପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଏବଂ (୨ ) ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ (Positive and Negative conditions) ।

ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବାରେ ବ୍ୟାଘାତ ଘଟେ, ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, ଗୋଟିଏ ଲୋକ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିମଲା । ଏଠାରେ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିଯିବା ଲୋକଟିର ଶାରୀରିକ ଦୁର୍ବଳତା, ଜଳର ଗଭୀରତା ପ୍ରଭୃତି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ।

ଏହି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବାରୁ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି; କିନ୍ତୁ ଲୋକଟି ଯଦି ପହଁରି ଜାଣିଥା’ନ୍ତା ବା ଲୋକଟିକୁ ରକ୍ଷାକଲାଭଳି କୌଣସି ଲୋକ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥାଆନ୍ତା ତାହେଲେ ଲୋକଟି ବଞ୍ଚିଯାଇଥା’ନ୍ତା । ସୁତରାଂ ଲୋକଟିର ପହଁରି ଜାଣି ନଥ‌ିବା ଗୁଣ, ରକ୍ଷାକାରୀ ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ହେଉଛି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଯେହେତୁ ଏମାନଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତି ମୃତ୍ୟୁରୂପକ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟତା କରିଛି । ତେଣୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

ଲୌକିକ ବା ବ୍ୟାବହାରିକ ଜୀବନରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ ଆମେ କାରଣର କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପକାରଣ ଯାହାକୁ ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ ଆମେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଧରିନେଇଥାଉ । ଯେପରି କୌଣସି ଏକ ଲୋକ ନିଶୁଣି ଚଢ଼ୁ ଚଢ଼ୁ ଅଧାରୁ ଖସି ତଳେ ପଡ଼ି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲେ ଆମେ ହଠାତ୍ କହିଥାଉ ଯେ, ନିଶୁଣିର ଅଧାରୁ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାହିଁ ତା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ । ମାତ୍ର ଏପରି କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ, ଏଠାରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଏହା ମାତ୍ର ଏକ ଉପକାରଣ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟର (ମୃତ୍ୟୁର) କାରଣ କହିଲେ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବା, ଲୋକଟି କେତେ ଉଚ୍ଚତାରୁ ପଡ଼ିଲା, ଲୋକଟିର ଓଜନ, ତାଙ୍କୁ ପଡ଼ୁ ପଡ଼ୁ ଧରି ରଖିପାଇଁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ଇତ୍ୟାଦି ହେବ।

ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମନେରଖୁ ଉଚିତ ଯେ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାରଣର ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଅସଂଖ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ଓ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନ ଦେଖାଯାଇପାରେ ଯାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଶେଷ କରି ହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଏବଂ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କେବଳ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାହିଁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ।

୮. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ : ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Cause as sufficient condition and as necessary and sufficient condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଅନେକ ତାର୍କିକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । A ଯଦି B ର କାରଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ A ଓ B ସମ୍ବନ୍ଧ ସୂଚକ ତର୍କବଚନଟି ‘If A then B’ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘If … then….’ ଯୋଜକ ସମ୍ପନ୍ନ ତର୍କବଚନକୁ → (ତୀର) ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ସଂକ୍ଷେପ କରାଯାଇଥାଏ । ତଦନୁସାରେ If A … then B ତର୍କବଚନଟିକୁ ‘A → B’ ରୂପେ ଲେଖାଯାଏ । ତାହେଲେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ସାଧାରଣ ଆକାର ‘p → q’
ହେବ ।

ଉଲ୍ଲିଖତ ଯୁକ୍ତିରେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବଗ (antecedent) ଓ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାରଣର ଅନୁଗ (consequent) ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ତେଣୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ପ୍ରକାଶକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ରୂପ ବା ଆକାର ଧାରଣ କରିଥାଏ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ନିୟମାନୁମୋଦିତ ଘଟଣା ପରସ୍ପରର ଉଦାହରଣ ଏହି ନିୟମର କାରଣିକ (causal) ନିୟମ । ଯେଉଁ ଜାତୀୟ ତର୍କବଚନରେ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ, ସେହି ତର୍କବଚନର ଆକାର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ବୋଲି ଅନେକେ ମନେକରନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନଦ୍ୱାରା ସର୍ଭାଧୀନ ସମ୍ବନ୍ଧ ମଧ୍ଯ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ; ମାତ୍ର ସର୍ଭ ବିରହିତ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କାରୁଣିକ ନିୟମାଧୀନ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଉପକାରଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ, କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର କେଉଁଭଳି ଉପକାରଣ ? ସାଧାରଣଭାବେ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଭାବେ ପରିଚିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଏହି ଦୁଇଭାଗରେ ପରିଚିତ ହେବା ଉଚିତ । ଯଦି ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ‘କ’ ଘଟିପାରେ ମଧ୍ଯ ‘ଖ’ ନ ଘଟିପାରେ, ତେବେ ‘କ’ କୁ ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ‘କ’ର ଅଘଟଣ ବା ନ ଘଟିବାକୁ ପ୍ରତୀକଦ୍ବାରା ~ କ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଆମେ ~ ଖ ପାଇପାରୁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ~ କ ଯଦି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ତର୍କବଚନର ପୂର୍ବଗ ହୁଏ ଓ ~ ଖ ଟି ତାହାର ଅନୁଗ ହୁଏ, ତାହାଲେ ~ କ → ଖ ତର୍କବଚନଟି କ ଯେ ଖ ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଏହି କଥାଟି ପ୍ରକାଶ କରୁଛି ।

ଯେପରି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ ଘଟିଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥିଲେ ଦହନ କ୍ରିୟା ଅସମ୍ଭବ ହୁଅନ୍ତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତି ଦହନ କ୍ରିୟାର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ସଂକ୍ଷେପରେ ଆମେ ‘ ∞ p → q’ ତର୍କବଚନ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ବୋଲି ମନେକରୁ । ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦୁଇଟିରୁ ଆମର ମନେରଖୁବା ଉଚିତ ଯେ, ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ପାରେ; ଯଥା – ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲାରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି କେହି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ କରେ, ତାହେଲେ ଅମ୍ଳଜାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯେ ଦହନ କ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହେବ ତାହା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ ।

ମାତ୍ର ଯଦି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥାଏ, ତାହେଲେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ମଧ୍ୟ ଦହନକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା ହେଉଛି ଉପକାରଣର ଆବଶ୍ୟକତାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏକା ଘଟଣାର ଏକାଧିକ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ । ଯେପରି ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଓ ଆର୍ଦ୍ର ଇନ୍ଧନ – ଏହି ଦୁଇ ଘଟଣା ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇପାରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Sufficient condition) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ । ଧରାଯାଉ ‘କ ଓ ଖ’ର ସମ୍ବନ୍ଧ ଏପରି ଯେ ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ୍’ ମଧ୍ୟ ଘଟେ, ଯଦିଓ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ମଧ୍ୟ ‘ଖ’ ଘଟିପାରେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକଭାବରେ ଉପକାରଣଟି ‘କ’ → ‘ଖ’ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଧରାଯାଉ, ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା । ଏଠାରେ ‘ବିଷପାନ’ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ; କିନ୍ତୁ କେହି ବିଷପାନ ନ କଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ତାହାର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ବିଷପାନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ମୃତ୍ୟୁ ନିମନ୍ତେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହୋଇପାରେ ।

ଯେପରି କୌଣସି ଦୁରାରୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଧ୍ ବା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ନା ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ନା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ? ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର (sufficient & necessary condition) ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇପାରେ । କ ଓ ଖ ନାମକ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଯେ, ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ଏବଂ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ । ଅନୁରୂପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ କହିବୁ ଯେ ‘କ’ ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ –
~ କ → ~ ଖ
କ → ଖ

ଏହି ଉଭୟ ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଆକାରଦ୍ୱାରା ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିହେବ । ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ କ’ଣ ବୁଝୁ । ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନ୍ୟ କୌଣସିଭାବରେ ଧୂମସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କହିବୁ ଯେ, ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଅପସାରିତ କରିବାକୁ ହେଲେ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁଣି କୌଣସି ଘଟଣାର ସଂଘଟନ କାମ୍ ହେଲେ ସେହି ଘଟଣାର କାରଣଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ବୁଝାଯାଏ । ତେଣୁ କାରଣର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ହେଲେ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଉପକାରଣର ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ; ମାତ୍ର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ ନାହିଁ । ତେଣୁ କୁହାଯାଏ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ ।

ଅଥବା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ‘- କ → ~ ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ‘କ’ → ‘ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ଏଠାରେ ‘କ’ ‘ଖ’କୁ ବିପରୀତାବର୍ତ୍ତନ (contrapositive) କଲେ ଆମେ ‘~ ଖ → ~ କ’ ପାଉ । ‘~ ଖ → ~ କ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘~ ଖ → କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ – ‘କ’ ‘ଖ’ ଏବଂ ‘~ ଖ → ~ କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘~ କ’ ‘ଖ’ ‘~ ଖ → ~ କ’ ଯୁଗ୍ମଭାବରେ ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

କାରଣକୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ କହିଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଅନୁଯାୟୀ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ଘଟିପାରେ । ଯଥା – ଯଦି ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ନ ଘଟେ, ତାହା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଘଟିପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣବାଦୀମାନେ ବିକଳ୍ପ କାରଣବାଦୀ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ସେମାନେ ଏକକାରଣବାଦୀ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଥାଇ ନ ପାରେ । ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ କାରଣର ବିଖ୍ୟାତ ସଂଜ୍ଞାଟି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ । ସେଥ‌ିରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣର ନିୟତ ଅନୁଗ ।

୯. ବହୁକାରଣବାଦ (The Doctrine of Plurality of Causes) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତାର୍କିକ ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଏହି ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିଛନ୍ତି । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ।’’ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ଏକା କାରଣ ସବୁ ସମୟରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।’’ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଏହି କଥାଟି ସତ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମଟି ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କୌଣସି ସମୟରେ ବିଷପାନ, କୌଣସି ସମୟରେ ଦୁର୍ଘଟଣା, କୌଣସି ସମୟରେ ହଇଜା ପ୍ରଭୃତି କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ ।

ବହୁକାରଣବାଦର ଅର୍ଥ ଏହା ନୁହେଁ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାରଣ ବହୁ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ବହୁକାରଣବାଦ ‘ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ’ (conjunction of causes) ଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ପୁନଶ୍ଚ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ଅନୁସାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ଏକତ୍ର ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯେପରି ଘରେ ଚାରୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବିଜୁଳି ଆଲୁଅ ଏକାସହିତ ଜଳିଲେ ଆମେ ୨୪୦ ପାୱାର ଆଲୋକ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ।

ସମାଲୋଚନା (Criticism) – ‘ବହୁକାରଣବାଦ’ ନୀତିଟି ଲୌକିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ବୋଲି ମନେହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ନୁହେଁ । ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାରଣରୁ ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମତଃ, ବହୁକାରଣବାଦ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ପର୍କରେ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପ ଏକା ନୁହେଁ । ‘କାରଣ’ ଯେପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମଷ୍ଟି । ଧରାଯାଉ, ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ । ବହୁକାରଣବାଦୀମାନଙ୍କ ମତରେ, ମୃତ୍ୟୁର ବହୁକାରଣ ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ।

କିନ୍ତୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ତଥାପି ବିଷପାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ମୃତ୍ୟୁ ହେଉଛି ତହିଁର ଉପସର୍ଗମାନ ହଇଜାଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ଉପସର୍ଗମାନ ସହ ସମାନ ନୁହେଁ, ମାତ୍ର ଭିନ୍ନ ଅଟେ ଏବଂ ଠିକ୍ କେଉଁ କାରଣରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଛି ତାହା ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଣାଯାଏ । ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଯଦି ବିଶେଷଭାବରେ (Specialising the effect) ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ମଧ୍ୟ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି, ସେତେବେଳେ ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟିରୁ ସୃଷ୍ଟ ତାହା ବିଷପାନଜନିତ ମୃତ୍ୟୁବେଳେ ଉପସ୍ଥିତ ଥ‌ିବା ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ତେଣୁ ଆମେ ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଏକ ଏବଂ ସମାନ ମୃତ୍ୟୁ ବୋଲି ତର୍କସମ୍ମତଭାବରେ କିଭଳି କହିପାରିବା ?

ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ନିଆଗଲେ ‘କାରଣ’କୁ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣଭାବରେ (Generalising the cause) ନେବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁରୂପୀ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ଟି ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ସେତେବେଳେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ସାଧାରଣଭାବରେ ଏବଂ ‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁ । ‘କାରଣ’କୁ ଯଦି ସାଧାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତେବେ ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ, ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମୃତ୍ୟୁ, ହଇଜାରେ ମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୃତ୍ୟୁର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବିଶେଷ ସାଧାରଣ ‘କାରଣ’ ମିଳିପାରିବ; ଯଥା – ‘ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା’ ଫଳରେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ । ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ (ମୃତ୍ୟୁ), ଏକା କାରଣ (ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା) ଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା ବୋଲି କହିହେବ; ମାତ୍ର ବହୁକାରଣଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ।

୧୦. ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ ଓ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Conjunction of causes and Intermixture of Effect) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକା ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯିବ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାୱାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Homogeneous intermixture of effect) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Heteropathic intermixture of effect) ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଯକ ସମକାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ସମଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ତିନୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବତିର ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଘରେ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ମାତ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ସେହି ଆଲୋକମାତ୍ରାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(୨) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ଭିନ୍ନଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମିଶି ଯେତେବେଳେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ; ସେତେବେଳେ ଜଳରୂପ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପଠାରୁ ଭିନ୍ନ ।

୧୧. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସହିତ ପରୀକ୍ଷଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିରୂପଣ କର ।
କିମ୍ବା, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିମାଣଗତ, ପ୍ରକାରଗତ ନୁହେଁ ।’- ଏହି ଉକ୍ତିର ଯଥାର୍ଥତା ପ୍ରତିପାଦନ କର।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାଧାରଣ ବା ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗ । ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରୀକ୍ଷଣ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣା ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ବେନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଖୋଜି ବାହାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ।’’ ବିଦ୍ୟୁତକୁ ଆମ୍ଭେ ବିଜୁଳି ରୂପରେ ଆକାଶରେ ଦେଖୁ । ତେଣୁ ଏହା ହେଲା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ମାତ୍ର ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ । ତାହା ହେଲା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ଆମର କୌଣସି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ଥାଏ । ଆମେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁ ।

କେତେକ ତାର୍କିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ଯରେ ଏତେ ମାତ୍ରାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି ଯେ, ଯାହା ଫଳରେ ସେମାନେ ଦୁଇଟିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ମନେକରନ୍ତି; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ଉଭୟଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଭଳି ମତ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି ଦେଖ୍ ।

କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ।’’ ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଅଟେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଯେପରି ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ପରୀକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ବେଳେ ବେଳେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାପାଇଁ ଆମେ କେତେକ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ କରୁ । କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଆମେ ସମସ୍ତପ୍ରକାର ଆୟୋଜନ କରୁ ।

ଷ୍ଟକ୍ ଇତ୍ୟାଦି ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ‘ନିଷ୍କ୍ରିୟ’ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ‘ସକ୍ରିୟ’ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟା ଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନା; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମଙ୍କୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମ୍ଭେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ, ପ୍ରକୃତରେ ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଏବଂ ‘ପରୀକ୍ଷଣ’ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରଭେଦ ନାହିଁ । ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ୍ଭେ ଜ୍ଞାନଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଘଟଣା ଅଧ୍ୟୟନ କରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକର କାରଣ ନିରୂପଣ କରୁ ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ କ’ଣ କ’ଣ ଘଟେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁ । ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଜାତି କୁହାଯାଏ, ତେବେ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତାହାର ଦୁଇଟି ଉପଜାତି । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଆମ୍ଭେ ବେନ୍‌ଙ୍କ ସହିତ ଏକମତ ହୋଇ କହିବା ଯେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାରଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ । କେବଳ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅଛି ।’’ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କମ୍ ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ବେଶି ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

୧୨. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ ନିମ୍ନଲିଖୁ ବିଶେଷ ସୁବିଧା ମିଳିଥାଏ ।
(i) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ପୁନଃ ପୁନଃ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ନ ଥାଏ । ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ପରୀକ୍ଷଣ କରିପାରିବା; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନ ହେଉ, ତେବେ ପରୀକ୍ଷଣଟିକୁ ପୁନଶ୍ଚ କରାଯାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ସେତେବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ କରିହୁଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟି ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ମନେକର, ଆମେ ଧୂମକେତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏପରିକି ଜଣକ ଜୀବଦ୍ଦଶା ମଧ୍ଯରେ ଜଣେ ଧୂମକେତୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ହୁଏତ ପାଇ ନ ପାରେ; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଚାହିଁବା ସେତେବେଳେ ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ଅମ୍ଳଜାନ କିମ୍ବା ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବା ।

(ii) ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପୃଥକ୍ କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ । ତେଣୁ ଆମେ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା, ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ରଖୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ହୋଇଯିବ । ଗୋଟିଏ ମହମବତି ମୁକ୍ତ ବାୟୁରେ ଜଳେ, ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଆବଦ୍ଧ ଜାରରେ ଯଦି ତାକୁ ରଖାଯାଏ ତେବେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ । ମନେକର, ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲୁ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଜଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି ଏବଂ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଲିଭିଯିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଅଛି ? ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କାରଣ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ବିଭିନ୍ନ ବାଷ୍ପ ଲୁଚି ରହିଥାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସଂଗ୍ରହ କରି ଏବଂ ଏହାକୁ ଏକ ବାଷ୍ପ ଜାର୍‌ରେ ରଖ୍ ଜଳନ୍ତା ମହମବତିକୁ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ; ମାତ୍ର ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ଜାରରେ ଏହାକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଅଧ୍ବକ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ହୋଇ ଜଳେ । ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ଆମ୍ଭେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲୁ ଯେ, ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ବହନ କ୍ରିୟାରେ ସହାୟକ ଏବଂ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଦହନ କ୍ରିୟାର ସହାୟକ ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(iii) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବେଶ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁବିଧା ଥାଏ ।
ଆମେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଭଲଭାବରେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ବା ପରିସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟରେ ଗବେଷଣା କରିବା ଦରକାର । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଅଧ‌ିକ ତଥ୍ୟ ବା ବିବରଣୀ ପାଇପାରୁ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଯାଉ ଯେ, କେଉଁ ପରିବେଶ ବା ପରିବେଷ୍ଟନୀ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପ୍ରକୃତିର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁଯୋଗ ମିଳେନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପରିବେଷ୍ଟନୀକୁ ଆମର ଇଚ୍ଛାନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ଯେ, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ରେ ଲୁହା, ତମ୍ବା, ରୁପା ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ସୁନା ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ ନାହିଁ; ମାତ୍ର ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(iv) ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରୀକ୍ଷଣରେ କରାଯାଇପାରେ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ନୁହେଁ ।
ଡାକ୍ତରୀ ବିଜ୍ଞାନରେ ଏହା ଜାଣିବା ଆବଶ୍ୟକ ଯେ, କେତେ ମାତ୍ରାରେ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପଶମ ଲାଭ ହେବ, ଏହା କେବଳ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର । ଉନ୍ନତ ବିଜ୍ଞାନମାନଙ୍କରେ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପରିମାଣାତ୍ମକ ଭଙ୍ଗୀରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ବିବରଣୀଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଥିବାରୁ ଏହା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ସ୍ପଷ୍ଟତା ଏବଂ ସଠିକତା । ପରୀକ୍ଷଣହିଁ କେବଳ ଏହି ଜ୍ଞାନ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥାଏ ।

(v) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଓ ନିର୍ଭୁଲଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ସାଧାରଣତଃ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଆମ୍ଭେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇପଡୁ । ଏହାର କାରଣ ହେଲା ଅନେକ ଘଟଣା ଖୁବ୍‌କମ୍ ସମୟପାଇଁ ସ୍ଥାୟୀ ହୁଏ ଏବଂ ଏହା ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭୂମିକମ୍ପ, ବିଜୁଳି ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ ରହେ । ତେଣୁ ଏତେ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତାହାକୁ ଭଲଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିଟି ଆମ୍ଭର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ । ତେଣୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଚିତ୍ତରେ ଓ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସାବଧାନତା ସହକାରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ଯାହା ଫଳରେ ନିର୍ଭୁଲ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।

୧୩. ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବା କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣା ଅଛି ଯାହା କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ବା ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକରୁ ଏହାର ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଇପାରେ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ, ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗ, ଭୂମିକମ୍ପ, ଅଗ୍ନି-ଉତ୍ପାତ ଇତ୍ୟାଦିକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟିକରି ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ଯୁଦ୍ଧକୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିତ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ବିପଜ୍ଜନକ ବିଷକୁ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିଭିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କାରଣ ଏହା ନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅସଙ୍ଗତ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେଲେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଉ ।

(ii) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ଓ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ କେବଳ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ।
ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପରେ ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ତାହା କେଉଁ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି, ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ କୌଣସି ପରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

ମାଈ ଏନୋଫିଲିସ ମଶା କାମୁଡ଼ାରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହୁଏ ବୋଲି ଆମ୍ଭେ ଜାଣୁ ଅର୍ଥାତ୍ ମେଲେରିଆ ରୋଗର କାରଣ ହେଲା ମାଈ ଏନୋଫିଲସ୍ ମଶା; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଗୋଟିଏ ମେଲେରିଆ ରୋଗୀକୁ ଦେଖ୍ କହିପାରିବା ନାହିଁ ଯେ, କାରଣ କ’ଣ ? ଏହା ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ କାରଣ ଅନୁମାନ କରୁ ଏବଂ ତାହା କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିକରେ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର କରୁ ।

ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଗତିକରୁ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟାଭିମୁଖୀ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣାଭିମୁଖୀ ହୋଇପାରୁ । ମେଲେରିଆ ରୋଗ (କାର୍ଯ୍ୟ)ର କ’ଣ କାରଣ ହୋଇପାରେ ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଜାଣିଲୁ ଯେ, ମଶା କାମୁଡ଼ିବା ନିୟତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାଭାବରେ ଏହାର କାରଣ । ମଶା କାମୁଡ଼ିବା (କାରଣ କି କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ?) ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଆମେ ଅବଗତ ହେଲୁ ଯେ, ଏହାହିଁ ମନୁଷ୍ୟ ଦେହରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ।

(iii) ପରୀକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ମନୋଯୋଗପୂର୍ବକ ଦେଖିପାରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣର ସହାୟତା ଆଦୌ ପଡ଼େ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପରୀକ୍ଷଣ ନିମିତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ଆବଶ୍ୟକ । ମନେକର, କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟରେ କୌଣସି ଏକ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ଉପରେ ତା’ର କି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ଏ ବିଷୟ ଆମ୍ଭେମାନେ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁ ।

ଏଥ‌ିପାଇଁ ଗବେଷଣାଗାରରେ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାର ଆୟୋଜନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପରୀକ୍ଷାପାଇଁ କେବଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଆମେମାନେ ଗବେଷଣାଗାରକୁ ବିରାଡ଼ି ନ ଆଣି କୁକୁର ଆଣିଥାଉ । ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କରୁ । ପ୍ରାକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଘଟଣାର ଆଚରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ ପରୀକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ତଥା ପ୍ରଣାଳୀ ଯଥୋପଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନପାରେ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ତାହାର ସ୍ବରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟନେଇ ପୂର୍ବ ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରକୃତିର ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପଦାର୍ଥ ଓ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ, ସୁନିର୍ବାଚିତ ଓ ସ୍ବାଭାବିକଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ଉପରେ ଆଧାରିତ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଅନ୍ତଃପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ଭାବେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁସମୂହ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହୋଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ ଏହା କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ବିଷୟବସ୍ତୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପେକ୍ଷିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜାମା କିଣିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଦୋକାନକୁ ଯାଇ ଦୋକାନୀର ଖେଳନାଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ‌ିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିଶ୍ଵାସ ବା ଧାରଣାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଚୋରି ନିଘୋଷ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅଭାବରୁ କାରଣ ଅନେକତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅନାସକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରାହିଁ ସତ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଏହି ଗୁଣ ଉପରେ ବେକନ୍ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଅଛନ୍ତି ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଠାରୁ ଅନୁମାନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାକ୍ଷାତ୍ ଜ୍ଞାନଲବ୍‌ଧ; କିନ୍ତୁ ଉପଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁମାନଲବ୍‌ଧ । ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘‘ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମ୍ଭେମାନେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରକୃତରେ ଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟର କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁ ବା ତାହାକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରୁ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭ୍ରାନ୍ତର ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ କୌଣସି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଅଛି ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରୁ ଅଳ୍ପ କେତେ ଇଞ୍ଚ ଲବ୍‌ଧ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଲାକାର ବସ୍ତୁପରି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଏଥରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃତରେ ଏହାଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଭ୍ରାନ୍ତ ।

ଶକ୍ତି-ସାମର୍ଥ୍ୟ ସ୍ୱଳ୍ପ ଏବଂ ସୀମିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୀବାଣୁ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାରକା ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତିର ଅଗୋଚର । ଅତି କ୍ଷୀଣ ଶବ୍ଦ ସାଧାରଣ ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶୁଣିହୁଏ ନାହିଁ । ଉତ୍ତାପର ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଭାବିତ ହୋଇଅଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଉପଯୋଗଦ୍ଵାରା ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିଘୋଷ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର କୌଣସି କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ ନ ଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ଯେପରିଭାବରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ଜାଣିପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଲତାର ବୃଦ୍ଧି ବିଷୟକ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରତି ସପ୍ତାହରେ ତାହାର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ମାପି ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ରଖୁ ତେବେ ତାହା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ; କିନ୍ତୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରି ଲତାଟିର ବୃଦ୍ଧିରେ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ୁଅଛି ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରୁ କିମ୍ବା ଲତାଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣର ପ୍ରଭାବ ପଡୁଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ବୃଦ୍ଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁ, ତେବେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର କ୍ରିୟା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

୧୫. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ନିୟମାବଳୀ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାଧାରଣତଃ ସଠିକ୍ ଏବଂ ନିର୍ଭୁଲ ହେବା ବିଧେୟ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ ନିୟମ ପ୍ରତି ସଚେତନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାର୍ଥ ଏବଂ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ନିମନ୍ତେ ଆମେ ଆମର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକର ସହାୟତା ଲୋଡ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାକୁ ଅଧିକ ନିର୍ଭୁଲ ଏବଂ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଲୋଡ଼ିଥାଉ । ଆଜିକାଲି ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରଦର୍ଶନ, ଦୂରଚିତ୍ର ଗ୍ରହଣ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି ଯନ୍ତ୍ରର ବ୍ୟବହାର ତଥା କୃତ୍ରିମ ଉପଗ୍ରହର ଉପଯୋଗ ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ଦୂରଦୂରାନ୍ତ ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ମିଳିପାରୁଛି ।

ବିଷୟ ନିର୍ବାଚନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ ଅଙ୍ଗ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାସମ୍ଭବ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ନ ହେବା ବିଧେୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଥରେ ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଏବଂ ନୀରବ ରହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ପୌନଃପୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ ତଲ୍ଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ତଦନ୍ତ ହେଉଥ‌ିବା ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ପୃଥକ୍ ରଖୁ ଆବଶ୍ୟକ । ବିଷୟବସ୍ତୁ ସ୍ଥିରୀକରଣଦ୍ବାରା ଅଯଥା ସମୟ ନଷ୍ଟରୁ ଆମେ ରକ୍ଷା ପାଉ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରଥମତଃ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଅବସ୍ଥାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭର ଯଥେଷ୍ଟ ଧାରଣା ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସଂପୃକ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅବାନ୍ତର ବିଷୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାଯଥ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଇପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ଯଦି ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆ ନ ଯାଏ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । କେତେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଅନବେକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଯାଏ ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସ୍ବରୂପ ଓ ସ୍ବଭାବ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

୧୬. ଉଦାହରଣ ସହ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ପ୍ରଦାନ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ।
(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ।
Answer:
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ :
ଯାହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଉଚିତ, ତାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାନଗଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବାକୁ ଆମ୍ଭେ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ସମସ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିର୍ବାଚନମୂଳକ ଏବଂ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କଲାବେଳେ ଆମେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଘଟଣାକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିପାରୁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ହୁଏ ।

ଅନବେକ୍ଷଣ ଏକ ନଞର୍ଥକ ଦୋଷ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦରକାରୀ ବିଷୟକୁ ଆମେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା — (୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ।

(୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – କୁସଂସ୍କାର, ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଆମେ ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ, ସେପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଆମ୍ଭେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ ଏବଂ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଉଦାହରଣ ଦେଉ । ଜ୍ୟୋତିଷମାନେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ଉପରେ ଭବିଷ୍ୟତବାଣୀ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ସାଧାରଣତଃ କେବଳ ତାହାର ପ୍ରମାଣପତ୍ର ଦେଖାଇ ଲୋକଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନୀରବ ରହନ୍ତି । ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ଏପରି ଜଣେ ଜ୍ୟୋତିଷଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ବାଣୀ ସତ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ତାହା ଏହି ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । କାରଣ ଏଠାରେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଗଲା ନାହିଁ ।

(୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – ଅନେକ ସମୟରେ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ବିଶିଷ୍ଟ ବା ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଆମର ଦୃଷ୍ଟି ଏଡ଼ାଇଯାଏ; ଏପରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ଜନ୍ମେ । ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ତନ୍ନତନ୍ତ୍ରଭାବେ ନ ଦେଖ୍ ତରବରିଆ ଭାବରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣିଲେ ଏପ୍ରକାର ଦୋଷ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ଛାତ୍ର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା । ସେଥ‌ିପାଇଁ କଠିନ ପ୍ରଶ୍ନ ଏକମାତ୍ର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଛାତ୍ରର ପରିଶ୍ରମ, ପ୍ରସ୍ତୁତି, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବା ହେତୁ ଏହା ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟି ।

(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ – ଏହା ଏକ ସଦର୍ଥକ ଦୋଷ । କାରଣ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଯାହା ଦେଖ‌ିବା କଥା, ତାହାକୁ ଆମେ ଭୁଲ ଭାବେ ଦେଖୁ । ମାନସିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଦୁର୍ବଳତା କିମ୍ବା ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ଆମକୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ପରି ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣୁ ତାହା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନ୍ଧକାରରେ ଆମେ ଦୌଡ଼ିଟିଏ ଦେଖୁ ସାପ ବୋଲି ଚିତ୍କାର କରୁ । କାମଳ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ହଳଦୀ ବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖେ । ଜହ୍ନର ଆଲୋକରେ ଗୋଟିଏ ଗଛ ଭୂତ ଭଳି ମନେହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଅଚିହ୍ନା ବ୍ୟକ୍ତି ଦୂରରୁ ବନ୍ଧୁଭଳି ଦିଶେ ।

ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାର୍ବିକ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିକ । ସମସ୍ତେ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ତାହା ସାର୍ବିକ ଓ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେବଳ ଜଣେ ମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନୁଭୂତି-ପରିସରଭୁକ୍ତ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ । ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧା କାଠିକୁ ପାଣିରେ ଅଧା ବୁଡ଼ାଇଲେ, ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କାଭଳି ଦେଖାଯାଏ । ଏହା ସାର୍ବିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଦଉଡ଼ିକୁ ଅନ୍ଧାରରେ ସାପ ବୋଲି ଦେଖେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ।

୧୭. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଳର ସ୍ଥିତିକୁ ସର୍ବତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

ଲକ୍ଷଣ – (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ–ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ କିମ୍ବା ଦୂରବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ଘଟଣାଟି ପାଇଁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟିକରି ବିଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେହି ଘଟଣାର ପୁନଃ ସର୍ଜନା କରାଯାଇଥାଏ ।

(୨) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା– ପ୍ରକୃତିରେ ପ୍ରଚୁର ଜଳ ସମ୍ପଦ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ଏକ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ଆନୁପାତିକ ମିଶ୍ରଣରେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାମାନଙ୍କର କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପୁନଃ ସର୍ଜନା ।

(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ କ୍ରିୟା–ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପରୀକ୍ଷଣର ଅନ୍ତରାଳରେ ପରୀକ୍ଷକର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ । ସେ ହୁଏତ ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟୁଥିବା ଘଟଣାମାନଙ୍କର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆଗ୍ରହୀ ଥାଏ କିମ୍ବା ପ୍ରକୃତିର କୌଣସି ଏକ ଗୂଢ଼ ରହସ୍ୟକୁ ଉନ୍ମୋଚନ କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସୀ ହୋଇଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରକୃତିସାପେକ୍ଷ ନୁହେଁ, ଏହା ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ପ୍ରୟାସୀ କ୍ରିୟା ।

(୪) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଏ–ପରୀକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ । ଏହି ହେତୁରୁ ଗବେଷକ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ବାରମ୍ବାର ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ସମକ୍ଷରେ ପ୍ରକୃତି ନିଜକୁ ଯେପରି ଭାବେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରେ, ସେ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ଜାଣିପାରେ । କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ଘଟାଇ ପାରୁଥିବାରୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁର୍ଲଭ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ମଧ୍ଯ ପାଇପାରେ । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଯେଉଁସବୁ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ, ସେସବୁ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ଜ୍ଞାନଗୋଚର ହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରକୃତିଠାରୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହଣ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଯଥାର୍ଥ ।

୧୮. ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ମୂଲ୍ୟ (Aim and value of Science) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗ ସଂପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥ, ନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନକୁ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ଲୌକିକ ବା ସାଧାରଣ ଜ୍ଞାନଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ବିଜ୍ଞାନ ସବୁ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡ, ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ନିୟମର ଅଧୀନରେ ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସାହାଯ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥର ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ଗତିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଓ ପରସ୍ପର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ।

ବିଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦ୍ଧତି ରହିଛି ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରେ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ ନିର୍ଭୁଲ ଓ ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବା ଧରାବନ୍ଧା ପଦ୍ଧତି ନ ଥ‌ିବାରୁ ତାହା ବିଜ୍ଞାନ ଭଳି ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଜ ନିଜ ବିଭାଗର ଘଟଣାବଳୀକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାହିଁ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନ ଏ ସମସ୍ତ ସାର୍ଷିକ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନଦାନ କରେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆବିଷ୍କାରର କେତେକ ଦିଗ ମଣିଷର ଅମଙ୍ଗଳ ସାଧନ ମଧ୍ଯ କରୁଛି; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ମଣିଷର ପ୍ରଭୂତ ଉପକାର ମଧ୍ୟ କରୁଛି । ବିଜ୍ଞାନର ଉନ୍ନତି ଓ ତାହାର ପ୍ରୟୋଗ ମାନବ ଜାତିର ନାନା କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କରୁଛି– ଏକଥା ମଧ୍ୟ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନଦାନ କରିବା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି, ମଣିଷର ବ୍ୟାବହାରିକ ପ୍ରୟୋଜନ ଛଡ଼ା ସେସମସ୍ତ ନିୟମର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନିଜସ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ବିଜ୍ଞାନର ନିଜସ୍ବ ମୂଲ୍ୟ ହେଉଛି କୌତୂହଳର ତୃପ୍ତିସାଧନ ବା ମଣିଷ ଆକାଂକ୍ଷାର ପରିତୃପ୍ତିସାଧନ । ବିଜ୍ଞାନର କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାର ଆବିଷ୍କାର । ତେଣୁ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେତେକ ବିଶେଷ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଏକ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ପ୍ରୟାସୀ ହୁଅନ୍ତି । କୌଣସି ବିଶେଷ ଘଟଣା କାହିଁକି ଘଟୁଛି, ତାହାର ସମର୍ଥନରେ ହିଁ ଏସମସ୍ତ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ଉଲ୍ଲେଖ କରାହୁଏ ।

ସୁତରାଂ ଘଟଣାର ବିବରଣୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୁହେଁ । ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାବଳୀକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମପୂର୍ବକ ସେମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ କରିବା । ବିଶେଷ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ଏବଂ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ପଶ୍ଚାତ୍‌ଭାଗରେ ଯେଉଁ ମୂଳତତ୍ତ୍ୱ ନିହିତ ଅଛି ତାହାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ।

୧୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ (Importance of Hypothesis in Scientific Enquiry) ବୁଝାଅ !
Answer:
କୋହେନ୍ ଓ ନାଗେଲ୍ (Cohen and Nagel) କହନ୍ତି, ‘ଯଦି ଆମେ ପୂର୍ବରୁ ଦତ୍ତ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଅନୁମିତ ସମାଧାନ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହୋଇ ନ ଥୁବୁ, ତେବେ କୌଣସି ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆମେ ଏକ ପାଦ ମଧ୍ଯ ଆଗକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।’’ ଆମର ପୂର୍ବାର୍ଜିତ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଉପାଦାନହିଁ ଏଭଳି ସାମୟିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଗୋଟିଏ ଇଙ୍ଗିତ ଦିଏ । ଏହି ଇଙ୍ଗିତ ଯେତେବେଳେ ବଚନ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ପ୍ରକଳ୍ପ’ କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାର ଗୁରୁତ୍ଵ ଯେ ଅପରିସୀମ ତାହା ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝିହେଉଛି । ତଥାପି କେହି କେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନକୁ ସମର୍ଥନ କରିନାହାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତି ସଂପର୍କରେ ଆଗରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବା (Anticipating the nature) । ପ୍ରକୃତି କେଉଁ କେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବାର ନାମ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ।

ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ବିରୋଧୀ, ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ଅପସାରଣ (elimination) ପ୍ରକ୍ରିୟାହିଁ ଯଥେଷ୍ଟ । ପ୍ରକୃତିରେ ଯାହା ଘଟୁଛି ତାହାର ଯଥାଯଥ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବିଷୟର ଅପସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ବାହାର କରିହୁଏ । ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ସମ୍ପର୍କରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେଲେ, ତାହା ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ଆମର ମନଗତ ଅଭୀଷ୍ଟ କଥାକୁ ଲଦି ଦେଲାଭଳି ହେବ; କିନ୍ତୁ ଏହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଭାବରେ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବା । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାର କାରଣ ଖୋଜି ବାହାର କରିବା । ପ୍ରକୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅର୍ଥାତ୍ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ନ ପାଇଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା କାରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବା ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଅପସାରଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅବାନ୍ତର ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଜନପୂର୍ବକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ମନୋନିବେଶ କରିବା । କେଉଁ ବିଷୟ ଅବାନ୍ତର, କେଉଁ ବିଷୟ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ତାହା ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବରୁ କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ କଳ୍ପିତ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବାକୁ ହୁଏ । ସୁତରାଂ; କାରଣ ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ଵ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ ।

ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇପାରେ । ଲର୍ଡ଼ ରେଲି ଏବଂ ରାମ୍‌ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରେ ଯେଉଁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଳେ ତାହା ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଅପେକ୍ଷା ଓଜନିଆ ଅଟେ । ଏହାର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାକୁ ଯାଇ ସେମାନେ ଅନୁମାନ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରୁ ମଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସହିତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଶିଥାଏ ବୋଲି ବାୟୁରୁ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଓଜନରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା । ଅର୍ଥାତ୍ ଜଣାଗଲା ଯେ, ଯେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍‌ଟି ମିଶି ରହିଛି ତାହା ହେଉଛି ଆରଗନ୍ (Argon) ଗ୍ୟାସ୍ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଆରଗନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲା । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ନ କରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।

୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେବଳ ତଥ୍ୟ ଓ ଘଟଣା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣନାମୂଳକ ଜ୍ଞାନ ଉପରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇନାହାନ୍ତି । ସେମାନେ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କ’ଣ ? ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବିବୃତିର ସମଷ୍ଟି, ଯେଉଁ ବିବୃତି ସାହାଯ୍ୟରେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟର ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଆଲୋଚନା କରି ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇବାର ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଅପେକ୍ଷାରେ ରହୁ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କଥାଟିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ । ଜଣେ ଅଫିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ପ୍ରତିଦିନ ସକାଳ ୧୦ଟାରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତା ଏବଂ ଏଥରେ କୌଣସି ଅସ୍ଵାଭାବିକତା ନାହିଁ ବୋଲି କେହି ଏ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି କୌତୂହଳ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦିନେ ଯଦି କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ଦୁଇ ଘଣ୍ଟା ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତି, ତାହେଲେ ତାଙ୍କର ଉପରିସ୍ଥ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କୁ କୈଫିୟତ୍ ଦାବି କରନ୍ତି ।

ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେହି କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଜଣକ କର୍ମଚାରୀଙ୍କର ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଚାହାଁନ୍ତି । କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ହୁଏତ କହନ୍ତି ଯେ, ସେ ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଗାଡ଼ିରେ ଆସନ୍ତି ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଆସୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଗାଡ଼ିଟି ଏକ ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାରୁ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଯାନବାହନ ନଥିବାରୁ ସେହି ଗାଡ଼ିଟି ମରାମତି ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଦୁଇଘଣ୍ଟା ବସିରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ।

ସେଦିନ ଅଫିସ୍‌କୁ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ଏହି ବିବୃତି ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ଏଠାରେ ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖାର ଅର୍ଥ ଲୋକଟିର ଦତ୍ତ ବିବୃତିରେ ନିହିତ ଥ‌ିବା ତଥ୍ୟରୁ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଳମ୍ବର କାରଣ ସ୍ଵରୂପ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହେଉଅଛି ।

ଏଥିରୁ ମନେକରାଯାଇପାରେ ଯେ, ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଉଭୟେ ନିବିଡ଼ ସଂପର୍କରେ ସଂପୃକ୍ତ । ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଏକା ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟରୁ କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯଦି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ପୁଣି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଦତ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, ଘଟଣାଟିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମିଳିପାରିଛି, ଯଦି ଆମେ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ଖୋଜିପାଉ, ଘଟଣାଟି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଭାବରେ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କିଛି କିଛି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହୋଇପାରେ । ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ମାନଦଣ୍ଡ ହେଉଛି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା (Relevance) । ପୂର୍ବରୁ ଯେଉଁ ଅଫିସ କର୍ମଚାରୀ ଜଣଙ୍କର ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଇଛି ସେ ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବ କରି ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେଲେ ତହିଁରେ ଯଦି ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ ଯେ, ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବର କାରଣ ହେଉଛି ‘ସରବରାହ’, ତାହେଲେ ସେହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କେବଳ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ତା ନୁହେଁ, ବରଂ ତାହା କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରାହେଉଛି ସେହି ଘଟଣାଟି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଠାରୁ ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଅନୁମାନ କରାହେଉଛି ସେହି ଯୁକ୍ତିର ଅକାଟ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ନିର୍ଭର କରୁଛି । ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ସତ୍ୟ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଟିର ସତ୍ୟତା କୌଣସି କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ । ଯେପରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ କର୍ମଚାରୀଜଣକ ତାଙ୍କ ଅଫିସରେ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା କଥା କହିଛନ୍ତି ।

ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସତ କି ନୁହେଁ ତାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀଙ୍କ ବିବୃତିକୁ ନେଇ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ । ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଗତି ସୂତ୍ରର (Laws of Motion) ପ୍ରଥମ ସୂତ୍ରଟି ହେଉଛି, ‘ବାହାରରୁ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ବଳଦ୍ଵାରା ଅବସ୍ଥାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କଲେ ସ୍ଥିର ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସ୍ଥିର ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ ଏବଂ ସଚଳ ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସମବେଗରେ ସରଳରେଖାରେ ଗତି କରିଥାଏ ।’’ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ଘଟଣାଟିର ସତ୍ୟତା ଯେପରିଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ଵିତୀୟାଂଶର ସତ୍ୟତା ସେହିଭଳିଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମାଂଶର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । କାରଣ ଆମର ଦୈନନ୍ଦନ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଯଦି କୌଣସି ଏକ ଜଡ଼ ବସ୍ତୁକୁ ତହିଁର ଅବସ୍ଥାପିତ ସ୍ଥାନରୁ ଯେତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେହି ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ନ କରିଛି ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିଥ‌ିବ । ସେ ସ୍ଵୟଂ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ କେଉଁ ଆଡ଼କୁ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଯାଇପାରିବ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ବିତୀୟାଂଶର ଏପରି କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ଦେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

କୌଣସି ଗତିଶୀଳ ବସ୍ତୁ ସବୁବେଳେ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଏକାଭଳିଭାବରେ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ଚାଳିତ ହେଉଛି ବୋଲି ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ କୌଣସି ସାଧାରଣ ଅଭିଜ୍ଞତା ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦର୍ଶାଇବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନାହିଁ । ଆମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଆମେ ଯାହା ଲାଭକରୁ ତାହା ହେଉଛି ସମସ୍ତ ଗତିଶୀଳ ପଦାର୍ଥ ଶେଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିପାରେ ନାହିଁ । ବସ୍ତୁତଃ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମ ସୂଚିତ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ସତ୍ୟତା ପରଖ କରାଯାଏ ।

ଏପରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ପ୍ରାୟ ନାହିଁ ବୋଲି କହିଲେ ଚଳିବ । କାରଣ ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ବା ନିୟମ ଏପରି ବିଷୟକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ ଯାହା ସିଧାସଳଖଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – (୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Scientific explanation) ଏବଂ (୨) ଅ- ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Unscientific explanation) । ଗ୍ରାମରେ ହଇଜାରୋଗ ମହାମାରୀ ରୋଗ ହିସାବରେ ବିବେଚିତ ହେବାର କାରଣର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଅସନ୍ତୋଷ ହେତୁ ଏହି ରୋଗ ଦେଖାଦେଇଛି, ତାହେଲେ ତାହା ହେବ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

ସ୍ପଷ୍ଟତଃ, ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମୂଳରେ ରହିଛି ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଓ କୁସଂସ୍କାର । ଅପରପକ୍ଷେ ହଇଜା ରୋଗର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଦୂଷିତ ପାନୀୟଜଳ ନିମନ୍ତେ ହଇଜା ରୋଗ ହୋଇଛି, ତାହେଲେ ତାହାହେବ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପଛରେ ଯେଉଁ ମନୋଭାବ ଥାଏ ତାହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର । ବିଜ୍ଞାନରେ କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ମନେକରାଯାଏ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନମୂଳକ ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସାମୟିକ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ଭାବରେ ଗୃହୀତ । ବିଜ୍ଞାନରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ କମ୍ ବେଶି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଗୋଟିଏ ନିଚ୍ଛକ ପ୍ରକଳ୍ପଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଥମରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ହୁଏ, ତାହା ଯେତେବେଳେ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ହୋଇ ଆଂଶିକ ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ମତବାଦ (Theory) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ମତବାଦ ଯେତେବେଳେ ବହୁତ ସାକ୍ଷ୍ୟ-ପ୍ରମାଣ ଭିଭିରେ ସର୍ବଜନ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ କରେ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ‘ନିୟମ’ (Laws) କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ, ସେହି ନିୟମ ଯେତେବେଳେ ସଦାସର୍ବଦା ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଚାଲେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ସତ୍ୟ ଘଟଣା (Fact) ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

୨୧. ପ୍ରକଳ୍ପର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
ବିନା ପ୍ରମାଣରେ କିମ୍ବା ସ୍ବଳ୍ପ ପ୍ରମାଣରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସଂପର୍କରେ ଅଥବା କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସଂପର୍କରେ ବା ଯେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଘଟଣାଟି ଘଟେ ସେହି ନିୟମ ସଂପର୍କରେ ସାମୟିକ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ଏକ ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା; ଯାହା କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ବ୍ୟତୀତ କିମ୍ବା ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପ୍ରମାଣ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ଯହିଁରୁ ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟ ଆଡ଼କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଇପାରେ । ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରୁଥାଏ, ତାହେଲେ ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାଟି ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ।’’

ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ; ଯଥା –
(୧) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଦରକାର ।
(୨) ‘କାରଣ’ ସହଯୋଗରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରୟୋଜନ ସେମାନଙ୍କର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ଗଠନ କରାଯାଏ ।
(୩) ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସଂପର୍କରେ ଆନୁମାନିକ ଗୋଟିଏ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପଛରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ । ତାହା ହେଉଛି ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ବା ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିହୁଏ ଏବଂ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସହିତ ଯଦି ବାସ୍ତବର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସତ୍ୟବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ରାତିରେ ଘରକୁ ଫେରି ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ବିଛୁଡ଼ି ପଡ଼ିଛି ।

ଏହି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଅନୁମାନ କରାଗଲା ଯେ କେହି ହୁଏତ ଟେକା ଫିଙ୍ଗି ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଛି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସମର୍ଥନ ନିମନ୍ତେ ଆଖପାଖରେ ଯଦି କିଛି ଟେକା ବା ଅନୁରୂପ ବସ୍ତୁ ଦେଖାଯାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଥାର୍ଥ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଯଦି ଏପ୍ରକାର କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଖୋଜି ନ ମିଳେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଯଥାର୍ଥ ହେଲାବୋଲି କୁହାଯିବ ଏବଂ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାର ପ୍ରୟୋଜନ ହେବ ।

ପରିଶେଷରେ କଫେ(Coffey)ଙ୍କର ଉକ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ଉପସଂହାରରେ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, “ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା, ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରସ୍ତାବନା ଯାହା କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଭାବରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗଠିତ କରାଯାଇଥାଏ ।’’

୨୨. ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ଭାବଳୀ (Conditions of Hypothesis) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କୌଣସି ଘଟଣାର ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବୈଧ ନୁହେଁ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟତାର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କମ୍ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଧତା କେଉଁ କେଉଁ ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ? ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ନିମନ୍ତେ ଏକାଧ୍ଵକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ, ସେଠାରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ତାହାର ବିଚାରଣା ଲାଗି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସର୍ପ ସ୍ଵୀକାର , କରିବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ସହଜ କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସୃଜନୀ ପ୍ରତିଭାର ପ୍ରୟୋଜନ ରହିଛି । ଫଳତଃ, କିଭଳି ଭାବରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାକୁ ହେବ ସେ ସଂପର୍କରେ କୌଣସି ନିୟମାବଳୀ ପ୍ରଣୟନ କରାନଗଲେ ମଧ୍ୟ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିୟମ ରହିଛି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଙ୍ଗତି ଥିବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରକଳ୍ପର ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରରେ ମାନଦଣ୍ଡ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ନିମ୍ନରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(i) ପ୍ରକଳ୍ପ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ କିମ୍ବା ଅସଙ୍ଗତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ (Hypothesis should not be self-contradictory or absurd) :
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କୌଣସି ବସ୍ତୁର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କରିବା ସମୟରେ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ବା ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ସର୍ବଦା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲାବେଳେ ଏସମସ୍ତ ପ୍ରତି ତୀକ୍ଷ୍ଣଣ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ଉଚିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଘରୁ କୌଣସି ଲୋକ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହୋଇଗଲେ ତାକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ଏକ ପରୀ ନେଇଯାଇଛି ବୋଲି ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ଯେପରି ଅବାଞ୍ଛନୀୟ, ସେହିପରି ସେ ଘରେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ହିତ ବୋଲି ଧରିନେବା ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ମତ ଅଟେ । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏପରି ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ଏବଂ ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନାଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ବିଧେୟ ।

(ii) ପ୍ରକଳ୍ପ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not be vague but should be definite) :
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯିବ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଲେହିଁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ସମୟରେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପରୀକ୍ଷାନିରୀକ୍ଷା ସମ୍ଭବ ହେବ ଏବଂ ଯଥାର୍ଥ କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇପାରିବ । ଯେପରି ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ପୃଥ‌ିବୀର ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ମୁଣ୍ଡ ଦୋହଲାଊଛି, ତେବେ ଏତାଦୃଶ କାରଣ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ବୋଲି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ନାହିଁ ।

ମାତ୍ର ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ମୃତ୍ତିକାର ଭାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଅଥବା ଆଗ୍ନେୟଗିରିରୁ ହଠାତ୍ ଅଗ୍ନି ଉଦ୍‌ଗିରଣ ହେବା, ତେବେ ଏହା ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ଏହା ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ତାହା ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିବ ।

(iii) ସର୍ବଦା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟର ବିରୋଧୀ ନ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not ordinarily be in conflict with established truth):
କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ବିରୋଧୀ ହୁଏ ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହେବେ ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

‘୨ + ୨ = ୪’ ଏହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟ । କିନ୍ତୁ କେହି ହିସାବର ହାରାହାରି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କହେ ଯେ ଏଠାରେ ‘୨+୨ =୫’ ହେବ, ତାହାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଣିତର ନିୟମର ବିରୋଧୀ । ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନାର୍ଜନ ପଥରେ ଅନବରତ ଅଗ୍ରସର ହେବା । ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସିଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ତାହା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ପରିଧିକୁ ବ୍ୟାପକତର କରିବା, ଯଦ୍ବାରା ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସାହାଯ୍ୟରେ ଆହୁରି ଅନେକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିହେବ ।

ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ଲାଭେରିଅର୍ ଯେତେବେଳେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କକ୍ଷପଥରୁ ଇଉରାନସ୍ ଗ୍ରହ ପଥଚ୍ୟୁତ ହୋଇ ଗତି କରୁଛି – ଏପରି ପଥଚ୍ୟୁତ ହେବାର କାରଣ ଖୋଜିବାକୁ ଯାଇ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ରହର ଅସ୍ତିତ୍ବ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳାର ସହିତ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ ଯାହା ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ତାହା ହେଉଛି ନୂତନ ମତବାଦକୁ ପୁରାତନ ମତବାଦ ସହିତ ସମତା ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(iv) ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should verifiable) :
ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ବିଜ୍ଞାନର ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍‌, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ।

ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରା ନ ଗଲେ ମଧ୍ୟ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । ଏ ସମସ୍ତ ବିଷୟକୁ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ତ୍ତମୁଖୀ ହୁଏ ।

ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍, ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ ଦେଖୁବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ବାରୋମିଟର ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବପରି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(v) ପ୍ରକଳ୍ପ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗଠିତ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ (Hypothesis should be based on real cause or vera causa) :
ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ସମୟରେ ବାସ୍ତବ କାରଣରୁ ଅନୁସନ୍ଧାନକୁ ଆଖିଆଗରେ ରଖୁବା ସର୍ବାଦୌ ବିଧେୟ । ଯଦି ଜଣେ ଅକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ ତାହେଲେ ସେହି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ଭାଗ୍ୟ, ଭଗବାନ୍ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ନେଇ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରିବା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ, ‘ଭାଗ୍ୟ’ ଓ ‘ଭଗବାନ୍’– ଏହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ମୃତ୍ୟୁର ବାସ୍ତବ କାରଣ ନୁହେଁ ।

ସୁତରାଂ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଉଦ୍‌ଘାଟନହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ଏକମାତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ନିମନ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ଯମରେ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନରେ କପୋଳକଳ୍ପନା ଓ ଠିଆସ୍ଵପ୍ନର କୌଣସି ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । କେବଳମାତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନହିଁ ଏକମାତ୍ର ସତ୍ୟ; କାରଣ ଏମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ ।

ମାତ୍ର ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ନିଉଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଏପରି ଅନେକ ବସ୍ତୁ ରହିଛି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇ ନ ପାରିଲେ ମଧ୍ୟ, ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାହ୍ୟ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ଗତି, ପ୍ରକୃତି ଓ ସ୍ଥିତି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରମାଣିତ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବ କାରଣରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୁଅନ୍ତି । ବେନ୍ ଏପ୍ରକାର ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା (Representative friction) ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be relevant) :
ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠିତ ହୋଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ସେହି ଘଟଣାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଦି ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ନ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଅଛି ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଠନ କରାଯାଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯେପରି ସେହି ଘଟଣାଟି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ ହୋଇ ବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇପାରୁଥିବ । ସରଳଭାବରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଗୋଟିଏ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ସବୁ ସମୟରେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ । ଯେପରି କାହାଘରୁ ଯଦି ଛୋଟ ଶିଶୁଟିଏ ଦୈବାତ୍ ନିଖୋଜ ହୋଇଯାଏ, ତେବେ ସେହି ଶିଶୁଟିର ନିଖୋଜ ହେବାର କାରଣ ଉଦ୍ଭାବନରେ ଯଦି ଜଣେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉପସ୍ଥାପନା କରି କହେ ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ପରୀ ଆସି ନେଇଯାଇଛି, ତାହେଲେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ସମ୍ଭାବନା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଯଦି କହନ୍ତି ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ‘ପିଲାଚୋର’ ଧରିନେଇଯାଇଛି, ତେବେ ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୂର୍ବ ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି କୁହାଯିବ । କାରଣ ଦ୍ବିତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଜନ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ସୁତରାଂ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ହେବ ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପନା ସରଳ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be simple) :
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସରଳ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସମୟରେ ଏପରି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଛଅଟି ସର୍ଭେ ଅନୁସାରେ ଯଥାଯଥଭାବରେ ବୈଧ ବିବେଚିତ ହୋଇପାରୁଛି । ଏପରି ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦାହରଣ ହିସାବରେ ଟଲେମୀ ଏବଂ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ । ଏହି ଦୁଇଜଣ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଣୀତ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ।

ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା । ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ବିଶ୍ଵ ଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟସହ ନକ୍ଷତ୍ର, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ଉପଗ୍ରହ ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ୟୋତିଷ୍କ ନିଜ ନିଜ କକ୍ଷପଥରେ ପୃଥ‌ିବୀର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଆବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଟଲେମୀଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟହିଁ ବିଶ୍ବଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱରୂପ ଏବଂ ପୃଥ‌ିବୀ ସହ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ନକ୍ଷତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରୁଛନ୍ତି ।

କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଭଳି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ, ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ଅଟନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି, ଯଦିଓ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରହ ଉପଗ୍ରହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅବସ୍ଥାନର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଜଟିଳ ଆବର୍ତ୍ତନ ପଦ୍ଧତିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୃଥବୀ ସମେତ ଅନ୍ୟଗ୍ରହମାନଙ୍କର ଆବର୍ତ୍ତନକାଳ ସଂପର୍କରେ ସୂଚାଉଥ‌ିବା ତଥ୍ୟ ସହଜ ଓ ସରଳଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରିଛି । ତେଣୁ ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ତୁଳନାରେ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅନେକ ସରଳ ।

୨୩. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି (Proofs of Hypothesis) ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ବୋଲି ପରିଗଣିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରି ଗଠିତ ହେବା ଉଚିତ । କାରଣ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ହେଲା କି ନାହିଁ ତାହା ଆମେ କିପରି ପ୍ରମାଣ କରିବୁ ? ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ଅନୁସୃତ ହୁଏ ।

(i) ପରୀକ୍ଷା (Verification) – ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ‘ପରୀକ୍ଷା’ ବା verification । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପର ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଘଟଣାଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ତାହା ଜଣାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷା ହେଉଛି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣର ମାନଦଣ୍ଡ । ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା — ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ପରୋକ୍ଷ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ (Observation & experiment) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ମାତ୍ର ପରୋକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ଅବରୋହମୂଳକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏବଂ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଘଟଣାର ବା ତଥ୍ୟର ନିଃସାରଣ (Deducation and Accumulation of fact) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟତଃ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହିର୍ଭୂତ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ ।

ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ ତାହାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ, ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରି ଦେଖ‌ିବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବଭଳି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(ii) ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କିମ୍ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି (Predictive or Explanatory power) – ପ୍ରକଳ୍ପଟିର ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି କହିଲେ ଆମେ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ଘଟଣାସମୂହର ବ୍ୟାପକତାକୁ ବୁଝୁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଏହି ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ସେତେବେଳେ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ତହିଁରୁ କିଛିସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ କରିହେବ । ଦୁଇଟି ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହେଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଅଧୂକ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହେଉଛି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର କ୍ଷମତା ଅଛି ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ହେବ ।

ଯେପରି କେପ୍‌ଲର (Kepler) କିମ୍ବା ଗାଲିଲିଓଙ୍କ ରଚିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ରଚିତ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଓ ଗତିସୂତ୍ର ସଂପର୍କୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିଥିବାର ଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ । କାରଣ କେପ୍‌ଲର ଓ ଗାଲିଲିଓ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆହୁରି ଏକାଧ୍ଯକ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ ।

ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ କୌଣସି ଅଭିପ୍ରେତ ଘଟଣା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ଅନ୍ୟ କିଛି ଘଟଣା ନିଃସୃତ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ଘଟଣା ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବିବୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏକଥା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରୁଛି । ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିବାର କ୍ଷମତା ଯେତେ ଅଧ‌ିକ ହେବ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ସେତେ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିପାରିବ ।

(iii) ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା : ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ନଞର୍ଥକ ଦିଗ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ ସ୍ବୀକୃତ ଘଟଣା ସହିତ ଅସଙ୍ଗତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ମିଥ୍ୟା ହେବ ଏବଂ ତାହା ବର୍ଜନୀୟ । ଯଦି ଦୁଇଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ଏବଂ ସେହି ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଭୟେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି ପ୍ରତୀୟମାନ ହେବେ, ତେବେ ସେ ସ୍ଥଳରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ସେଥିଲାଗି ମନରେ ସ୍ବତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବ ।

ଦୁଇଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ (Adequate )ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଏତାଦୃଶ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟି ସମପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଗୋଟିକୁ ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ । ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ପଦ୍ଧତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ, ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବ ତାହାକୁ ବେକନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ (Crucial Instance) ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Simple Observation) କିମ୍ବା ପରୀକ୍ଷଣ (Experiment) ମାଧ୍ୟମରେ ଲାଭକରାଯାଏ, ତାହେଲେ ଏହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ (Experimentum Crucis or Crucial Experiment) ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହାକୁ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ଦୁଇଟି ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାର୍ ଯଦି ଆମ ସମ୍ମୁଖରେ ରଖାଯାଏ ଏବଂ କୁହାଯାଏ ଯେ, କେଉଁଟି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟି ଅମ୍ଳଜାନପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାର୍ ତାହା ଦର୍ଶାଇ ଦିଅ, ତାହେଲେ ଏଠାରେ ଆମେ ଏକ ଜଳନ୍ତା କାଠି ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାଇଦେବୁ ଯେ, କେଉଁଟିରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟିରେ ଅମ୍ଳଜାନ ରହିଛି । କାରଣ ଜଳନ୍ତା କାଠିର ପ୍ରବେଶ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାରଟି ଜଳିଉଠିବ ତାହା ଅମ୍ଳଜାନ ବା ଯେଉଁ ବାଷ୍ପଜାର୍‌ଟିରେ ଜଳନ୍ତା କାଠିଟି ଲିଭିଯିବ, ତାହା ଉଦ୍‌ଜାନ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

(iv) ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ (Consilience of Induction) : ହୁଇଉଏଲ୍‌ଙ୍କ (Whewell) ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ହେଉଛି ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ବୁଝାଇବା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଆହୁରି ଅନେକ ଅଲଗା ବିଷୟକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଧ୍ଵତର ସନ୍ତୋଷଜନକ ଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଏହାହିଁ ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇଥବା ବସ୍ତୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇ ଭୂମିରେ ପଡ଼ିବା ବିଷୟକୁ ବୁଝାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମୁଦ୍ରର ଜୁଆର, ଭଟ୍ଟା, ଗ୍ରହନକ୍ଷତ୍ରଙ୍କର ଗତି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସୁଦୃଢ଼ତା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇପାରିଛି ।

୨୪. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରକାରଭେଦ (Different kinds of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାପୂର୍ବକ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କ ମତରେ ସାଧାରଣତଃ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning an agent), (୨) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the collocation) ଏବଂ (୩) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the law) ।

(i) କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ଗୋଟିଏ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପଟିଏ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଘରେ ଚୋରି ହେଲା । ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ କେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଉକ୍ତ ଚୌର୍ଯ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସଂପୃକ୍ତ ଅଛି ତାହାର ଠାବ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହା କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ । ଧରାଯାଉ, ଆମ ଘରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଚୋରି ହୋଇଛି ଏବଂ ଆମେ କେହି ଜାଣୁନା ଯେ, କିଏ ଚୋରି କରିଛି । ଚୋରି ଘଟଣାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ଯଦି ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ଆମ ଘର ଚାକରଟି ଚୋରି କରିଛି, ତାହେଲେ ତାହାକୁ କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(ii) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ ଆମେ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଣୟନ କରୁ । ‘ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ’ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଅବସ୍ଥା ବା ପରିସ୍ଥିତି । ଅର୍ଥାତ୍ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଅଥବା ଅବସ୍ଥା ଶଂସିତ କାର୍ଯ୍ୟଟି ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି ତାହାକୁ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚୋରି ହୋଇଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପରିସ୍ଥିତିରେ ଚୋରି ହେଲା ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

(iii) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ସଂସ୍ଥା ଜଣାଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ଚୋର ଏବଂ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଚୋରି ହେଲା ତାହା ଜଣାଥାଏ; ମାତ୍ର ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀ ଯାହାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଚୋରଟି ଚୋରି କଲା ତାହା ଜଣା ନ ଥାଇପାରେ । ସେହି ଅଜଣା ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀର ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୀତ ହୁଏ ତାହା ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଟେ ।

ଉଏଲଟନ୍ ସର୍ବମୋଟ ଦୁଇପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — (୧) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning cause) ଏବଂ (୨) ନୀତି-ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning law) । ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ କର୍ଷାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis) ଏବଂ ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବର୍ଣନାମୂଳକ qa (Descriptive hypothesis) ଅଟେ ।

ଷ୍ଟେଟିଂ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏତାଦୃଶ ଶ୍ରେଣୀକରଣରେ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇପାରି ନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis), (୨) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Descriptive hypothesis) ଏବଂ (୩) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Analogical hyothesis) |

କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ; କାରଣ କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିବାର କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା, ସେହି ଘଟଣାଟି କାହିଁକି ଘଟିଲା ବୋଲି କହିବା ସହିତ ସମାନ । ଷ୍ଟେରିଂଙ୍କ ମତରେ, ସମସ୍ତ କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ; କିନ୍ତୁ ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ବସ୍ତୁର ସ୍ୱଭାବ ବର୍ଣ୍ଣନା । ବସ୍ତୁଟି କି ପ୍ରକାର ଏବଂ ତାହାର ଆଚରଣ କିପରି ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେବା ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।

ମାତ୍ର ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ମାତ୍ର । ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହୋଇ ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ । ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ହେତୁ ଆମେ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁର ଜ୍ଞାନରୁ ଆମେ ନ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବା ହେଉଛି ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଆଲୋକର ଗତି ଶବ୍ଦର ଗତି ପରି ତରଙ୍ଗାୟିତ; କାରଣ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ବିଷୟରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କେତେକ ତାର୍କିକ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) ଏବଂ (୨) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Working hypothesis) ।

(a) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କେତେକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ କେତେକ ଅସୁବିଧା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ସେହି ନିୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ସେହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ବାଦବିବାଦ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସେହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକର କାରଣମାନ ଖୋଜି ବାହାର କରିବାରେ ଲାଗିପଡ଼ନ୍ତି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରନ୍ତି ତାହାହିଁ ହେଉଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବୁଧ ଗ୍ରହର ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିହତ କଲା । ଫଳରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା; ଯାହା ପ୍ରତିପାଦନ କଲା ଯେ, ଏକ ଅଜଣା ଗ୍ରହର ଆକର୍ଷଣହିଁ ଏହି ବାଧା ବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟିର ଏକମାତ୍ର କାରଣ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଯେତେବେଳେ ଆଇନ୍‌ଷ୍ଟାଇନ୍‌ଙ୍କର ସାପେକ୍ଷ ତଥ୍ୟ (Theory of Relativity) ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ଏବଂ ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲା, ସେତେବେଳେ ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) କୁ ବର୍ଜନ କରାଗଲା ।

(b) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଜଣାନଥିଲେ ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଘଟଣା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ସମୟ ବିଷୟକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ଆପାତଃଭାବରେ ଗୋଟିଏ ବିଷୟକୁ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଘଟଣାର କାରଣ ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମ ହେବା ଉଚିତ । ସମୟ ସମୟରେ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅବତାରଣା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ; କାରଣ ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଉଛୁ ତାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅସାଧାରଣ ।

ସୁତରାଂ ଏପରି ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ବା ଅନୁପଯୁକ୍ତ; ତେଣୁ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲାପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାର ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳ ଅଟେ । ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଚୋରି ଘଟଣାର ସବିଶେଷ ତଦନ୍ତରେ ଅସଫଳ ହେଲା ପରେ ଜଣେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ଯଦି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ମତକୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ଚୋର ଧରନ୍ତି ତାହେଲେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀଟି ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଛନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯିବ ।