Class 12

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 9 Integration Ex 9(d) Textbook Exercise questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 9 Integration Exercise 9(d)

Question 1.
(i) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{11-4 x^2}}\)
Solution:

(ii) ∫\(\frac{e^{3 x}}{\sqrt{4-e^{6 x}}}\)dx
Solution:

(iii) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{25-(\ln x)^2}}\)
Solution:

(iv) ∫\(\frac{\cos \theta}{\sqrt{4-\sin ^2 \theta}}\)dθ
Solution:

(v) ∫\(\frac{x^2}{\sqrt{36-x^6}}\)dx (x³ = z)
Solution:

(vi) ∫\(\frac{x+3}{\sqrt{9-x^2}}\)dx
Solution:

(vii) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{5-x^2-4 x}}\) (x + 2 = z)
Solution:

(viii) ∫\(\frac{x+3}{\sqrt{5-x^2-4 x}}\)dx
Solution:

Question 2.
(i) ∫\(\frac{d x}{3 x^2+7}\)
Solution:

(ii) ∫\(\frac{e^{4 x}}{e^{8 x}+4}\)dx (e^4x = z)
Solution:

(iii) ∫\(\frac{d x}{x\left\{(\ln x)^2+25\right\}}\)
Solution:

(iv) ∫\(\frac{\sec \theta \tan \theta}{\sec ^2 \theta+4}\)dθ
Solution:

(v) ∫\(\frac{x^9}{x^{20}+4}\)dx (x¹⁰ = z)
Solution:

(vi) ∫\(\frac{3 x+4}{x^2+4}\)dx
Solution:

(vii) ∫\(\frac{d x}{x^2+6 x+13}\) (x + 3 = z)
Solution:

(viii) ∫\(\frac{x+5}{x^2+6 x+13}\)dx
Solution:

Question 3.
(i) ∫\(\frac{d x}{x \sqrt{4 x^2-9}}\)
Solution:

(ii) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{e^{4 x}-5}}\) (e^2x = z)
Solution:

(iii) ∫\(\frac{d x}{x \ln x \sqrt{(\ln x)^2-4}}\)
Solution:

(iv) ∫\(\frac{\sec \theta d \theta}{\sin \theta \sqrt{3 \tan ^2 \theta-1}}\)
Solution:

(v) ∫\(\frac{d x}{x \sqrt{x^{14}-b^2}}\) (x⁷ = z)
Solution:

(vi) ∫\(\frac{x^2+3}{x \sqrt{x^2-4}}\)dx
Solution:

(vii) ∫\(\frac{d x}{(x+1) \sqrt{x^2+2 x-3}}\) (x + 1 = z)
Solution:

(viii) ∫\(\frac{x^2+2 x+4}{(x+1) \sqrt{x^2+2 x-3}}\) dx
Solution:

Question 4.
(i) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{3 x^2+4}}\)
Solution:

(ii) ∫\(\frac{4 e^x}{\sqrt{3 e^x+4}}\)dx
Solution:

(iii) ∫\(\frac{d x}{x \sqrt{(\ln x)^2+8}}\)
Solution:

(iv) ∫\(\frac{d \theta}{\sin ^2 \theta \sqrt{\cot ^2 \theta+2}}\)
Solution:

(v) ∫\(\frac{x^2}{\sqrt{x^6+a^6}}\)dx
Solution:

(vi) ∫\(\frac{3 x+4}{\sqrt{5 x^2+8}}\)dx
Solution:

(vii) ∫\(\frac{e^x \cos e^x}{\sqrt{\sin ^2 e^x+9}}\)dx
Solution:

(viii) ∫\(\frac{2 x+11}{\sqrt{x^2+10 x+29}}\)dx (x + 5 = z)
Solution:

Question 5.
(i) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{4 x^2-6}}\)
Solution:

(ii) ∫\(\frac{e^{5 x}}{\sqrt{e^{10 x}-4}}\)dx
Solution:

(iii) ∫\(\frac{d x}{x \sqrt{(\ln x)^2-4}}\); x > e²
Solution:

(iv) ∫\(\frac{\cos \theta d \theta}{\sin ^2 \theta \sqrt{{cosec}^2 \theta-4}}\)
Solution:

(v) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{x} \sqrt{x-a^2}}\)
Solution:

(vi) ∫\(\frac{x-2}{\sqrt{3 x^2-8}}\)dx
Solution:

(vii) ∫\(\frac{3 x+4}{x \sqrt{2 x^2-5}}\)dx
Solution:

(viii) ∫\(\frac{x^2+2 x+2}{x \sqrt{x^2-4}}\)dx
Solution:

(ix) ∫\(\frac{d x}{\sqrt{x^2+8 x}}\)
Solution:

(x) ∫\(\frac{x+7}{\sqrt{x^2+8 x}}\)dx
Solution:

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Invitation to English 4 Solutions Grammar Phrasal Verbs Textbook Activity Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class English Grammar Phrasal Verbs

Phrasal verbs are characterised by the following :

They consist of two and only two items. The first is an item which on its own functions as a verb and the second is an adverbial particle.
Put aside = forget
Put (verb) + aside (adverbial particle)
We should put aside our differences and make a new beginning.
Break down = stop because of a mechanical fault.
break (verb) + down (adverbial particle)
His can broke down on the way.

These verbs can be either transitive of intransitive. For example,
Fall through = Fail (intransitive)
My plans fell through.
Turn down = reject (transitive)
I turned down his request.

In some cases, the same phrasal verb can be used both as a transitive and as an intransitive verb. For example,
Work out = solve (transitive)
They have worked out all these sums in one hour.
= go on well or otherwise (intransitive)

Nothing worked out well after the new principal took over.
(i) If the direct object is a noun or a noun-phrase, it can be placed either before or after the adverbial particle. For example,
My sister gave away the books.
My sister gave the books away.
(ii) If the object happens to be a very long and complicated noun phrase, it should come only after the adverbial particle. She gave away all these rare books she had bought during the last five years.
(iii) If the direct object happens to be a pronoun it can come only before the adverbial particle. For example,
My brother gave up it. (Incorrect)
My brother gave it up. (Correct)

Phrasal – Prepositional verbs
Those verbs consist of three words in their base form but prepositional verbs and similarly phrasal verbs consist of only two words.

Prepositional – Phrasal verbs
Break in upon = disturb, interrupt
A continuous loud noise on the road broke in upon our discussion.

Prepositional verbs.
My friend is done for.

Phrasal verb
(i) Intransitive
The roof of that house caved in after the heavy rainfall.
(ii) Transitive
He looked into the matter.

Look at the sun diagram below and make ten phrasal verbs by combining the verb “look” with the other items.

Now make meaningful sentences using the ten phrasal verbs.
Answers
1. Mother looks after the household affairs.
2. I am looking forward to getting a letter from my father.
3. The police are looking into the case.
4. He looked over the surface and found nothing.
5. After scoring 10,000 run, he never looked back.
6. We shouldn’t look down on the poor.
7. Look out. There might be snakes here.
8. I looked through the pages to find the appropriate word.
9. The child looked to the facial expression of its mother.
10. He looked upto him for help, but in vain.

Activity- 1
See how many phrasal verbs you can make in the following grid by joining the verbs in the left column with the prepositions or adverbial particles on the topmost now. If a phrasal verb is possible, mark the sequare with a number and write an example sentence beneath the grid. (One has been done for you as an example.)

	about	at	by	for	from	in	of	out	to	with
break						1
bring								2
cut						3
get		4
give						5
keep									6
let								7
put								8
set						9
take								10

1. The thieves broke in through the kitchen window.
2. The Publisher brought out the book in time
3. Don’t cut in while they are talking.
4. He could easily get at the point in issue.
5. The Soldiers gave in unconditonally.
6. In our country the traffic keeps to the left.
7. He let out a portion of his flat (on rent).
8. The firemen put out the fire quickly.
9. The winter has already set in.
10. He has taken to smoking.

Activity- 2
Choose a verb from box A and a preposition or adverbial particle from box B. Use them in the blank spaces of the sentences given below :

A		B
brush	brought	away	away
catch	called	down	down
gave	cut	off	off
let	get	on	on
put	gone	up	up

(i) Father __________  ___________ has our headmaster yesterday.
(ii) This milk has ______________  ___________.
(iii) Some learners _______________ ______________ very quickly.
(iv) Our players have ___________ us ___________.
(v) I have to ___________ ___________ my English.
(vi) He was ___________ ____________ in a remote village.
(vii) The match has been ______________ ___________ till next week.
(viii) His cough __________ __________ his hiding place.
(ix) it has been a busy day; i need to __________ __________ for a while.
(x) I am running short of money: I must _____________ _______________ my expenses.

Answers
(i) called  on
(ii) gone  down
(iii) catch  up
(iv) brought…. off
(v) brush  away
(vi) brought up
(vii) put  off
(viii) gave  away
(ix) get  away
(x) cut  down

Activity- 3
Match the phrasal verbs in column A with their meanings given in column B. The first one has done for you.

A		B
1. call off	a.	become airborne
2. carry on	b.	boastfully display
3. come across	c.	Cancel
4. fall out	d.	continue
5. go through	e.	end a telephone call
6. hang up	f.	examine carefully
7. show off	g.	have an argument
8. take off	h.	meet by chance
9. turn down	i.	reject
10. turn off	j.	disconnect a switch

Answer:

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Phrasal Verbs
c	d	h	g	f	e	b	a	i	j	Put the meaning in this row

Use the above phrasal verbs in meaningful sentences.
1 . The meeting was called off.
2. The workers carried on their work till evening.
3. I came across an old photograph of my grandmother’s.
4. My neighbours never: fall out with me.
5. The police are going through the case records.
6. The disease hung up and he was treated by a doctor.
7. We should never show off.
8. He took off his shoes and entered inside.
9. The manager turned down my request.
10. He turned off the switches and went to bed.

Use Of Some Phrasal Verbs

Add up = find the sum of
He made a mistake in adding up in figures

Back out =fail to keep a promise; withdraw from a promise or understanding
He promised to help me compute my data, but later he backed out

Back up = support
These days it is difficult to get a top job unless you have a minister to back you up.

Barge into = (i) intrude
We were discussing something when he suddenly barged in.
(ii) interrupt clumsily.
You should not barge into other people’s conversation like this.

Bear out =support, confirm
I hope Dr. Joseph will bear me out if I say that it is a very useful project.
The facts gathered by you do not bear out your hypothesis.

Bear up =be brave, not show feelings of sorrow or despair.
A truly dedicated scientist would bear up well against all academic opposition.

Blow out=(i) be destroyed (said of tyre and electrical appliances)
(a) I’m late because one of my tyres blew out.
(b) Because of a fault in the electric boiler the fuse blew out in the middle of the experiment.
(ii) put out
The wind blew out all the candles soon after the table was set for dinner.

Blow up =(i) explode
If you light a match here, the whole laboratory will blow up.
The captain ordered the soldier to blow up the bridge.
(ii) become very angry
My supervisor blew up when he came to know that the explosion in the laboratory was due to my carelessness.

Break down=(i) analyze into details
He just gave me the total of his expenses. He did not want to break them down into food, transport, and so on.
(ii) stop because of a mechanical fault
His car broke down on the way.
(iii) give way to one’s feeling
Mrs Joseph broke down and started weeping when we told her the news.

Break out =(i) start suddenly
A big riot broke out during the night.
(ii) escape
Several prisoners have broken out of prison again.

Break up =(i) decompose, split, break into small pieces.
The ship broke up during a violent storm.
(ii) end, disperse.
When is the meeting likely to break up?

Bring down= (i) cause to fall
He was awarded a medal for skill fully bringing down a number of hostile aircrafts.
(ii) lower
The government is doing its best to bring down the price of medicines

Bring forth = Produce, give birth to
He brought forth a brilliant suggestion during the discussion yesterday.

Bring forward = Produce, supply
He tried to argue his case but brought forward no evidence in support of his argument.
Can you bring forward any proof of what you have said?

Bring out= (i) publish
I hope the publishers will soon bring out his new book on nuclear chemistry.
(ii) produce, cause to appear
He is trying to find out whether the use of certain photo-electric devices can bring out mango blossoms a month earlier than usual

Bring up= introduce into a discussion
May I just bring up one small point before the Chainman closes the discussion?

Brush up= Study or practice something in order to revive one’s knowledge or skills
If you are going to Germany, you should brush up your German.

Build up= develop, cause to grow
Within five years he built up an excellent business and very good reputation.

Call off= (i) withdraw, stop
The strike will perhaps be called off tomorrow.
(ii) order soldiers, policemen, etc. to stop
After an hour’s encounter with the smugglers, the inspector called the
policemen off.

Call out= (i) summon
The army had to be called out to restore law and order.
(ii) read out in a loud voice.
Would you please call out the names of the successful candidates?

Catch on= become popular
His new song caught on very fast.

Carry out= (i) give effect to, put into practice
It is not enough to make plans; you should know how to carry them out.
(ii) perform
Experiments carried out at Oxford have shown that ants can make their way
over tough ground with unerring accuracy towards their nest.

Cave in= fall down, collapse
The roof of that house caved in after the heavy rainfall.

Come down= (i) become lower or cheaper
The price of gold is not likely to come down this year.
(ii) lose dignity or social position.
Since that unprovoked quarrel with his neighbour he has come down in the eyes of his friends.

Come out = be published
His book on nuclear chemistry has come out now.

Come up = begin to grow
The seeds I sowed last week haven’t come up yet.

Cool down = become calm.
He is trrrible speaker; he needs half an hour to warm up and then two hours to cool down.

Cut off = disconnect, remove
After five minutes of conversation the operator suddenly cut us off.

Light up= (i) to apply flame to a cigarette, a cigar or a stove
He sat comfortably in one of the beautiful arm chairs and then lit up one of his expensive cigars.
(ii) brighten
Her face lit up with a smile for a minute and then she sank again into an endless gloom.

Lock out= (i) lock the door from inside so as to prevent someone from entering
The warden said that he would lock us out if we did not return till 11 p.m.
(ii) lose the key and thus be stopped from entering I was locked out last night and was compelled to break the lock.

Lock up=(i) lock doors properly
Lock up the rooms properly before you go out.
(ii) make safe by placing in a locker or a box etc.
You must lock up all these confidential documents before you go.
(iii) imprison
The student leaders were locked upon for their acts of violence.

Look up= (i) search for (a word in a dictionary, facts in a reference book, etc.)
Look up this word in the dictionary.
You could look up some of these details in an encyclopedia.
(ii) pay a visit to someone, call on
Would you please look him up when you are in Kolkata next month?
Look me up next time you’re in London.
(iii) improve in price or prosperity.
The shares of the petro-chemical industry in India have started looking up now.
Business conditions are beginning to look up.

Make out= Understand
I cannot make out what he says.
Your handwriting is so bad that I can hardly make it out.

Make up= (i) make good
It is impossible for him to make up the losses he sufferered last year.
(ii) invent
I don’t think what he says is true. I think he has made up this story.
(iii) apply cosmetics
No sensible girl would like to make herself up in public.

Pass out= (i) distribute
The teacher passed the examination papers out.
(ii) distribute generously as a gift.
You can save a lot of money if you stop passing out drinks.
(iii) faint
Mrs Jones passed out when she heard the news of her son’s death.

Patch up= settle
They have patched up their differences now.

Pick out = select
All these books are equally good. It is difficult to pick out any one them.

Pick up= (i) collect, stop to give a lift to
I will pick you up at 2 o’clock.
Please do pick up, my children on your way.
(ii) take hold of and lift
Pick up all these books and files and take them to my study room.
(iii) learn without taking lessons
He did not learn French in school, he picked it up during his stay in Paris.
(iv) recover
His health picked up after a month at the hill station.
(v) increase, accelerate
The bus moved slowly at the beginning but picked up spread later.

Pile up = (i) accumulate
He is on leave these days and so his work is piling up.
(ii) crash into each other
Several cars piled up on this road during the fog yesterday.

Pin down = be precise about
I hate that man but I find it difficult to pin down the reason for it.

Put across = convey
In spite of his best efforts, he could not put across his ideas to the audience.

Put aside = (i) save
She has put aside a large sum of money.
(ii) disregard, ignore
He put aside all your valuable suggestions.

Put forward = advance, explain something and ask people to consider it.
When Darwin put forward his theory of evolution, he met with a lot of opposition.

Put in = (i) submit
Have you put in an application for that job?
(ii) do, perform
He will be paid a handsome allowance for putting in an extra hour of work every evening.

Put off = delay, postpone
For diplomatic reasons, the Minister put off his journey for about a week.

Put out = (i) blow out, extinguish, switch off
At 10 p.m. the nurse drew the curtains and put out the lights.
(ii) issue, publish
The government has put out an advertisement inviting applications for the post.
The Ministry of Finance has put out a pamphlet giving details of the new regulations.

Put up = (i) lodge and entertain.
My friend can put you up for the week-end.
(ii) take up one’s lodging at
Where are you going to put up during your stay in London?
He put up at an inn for the night.

Rally round = make a joint effort to help at a time of difficulty.
All his colleagues rallied round him when his officer wanted to suspend him.

Ring in = Celebrate the arrival of
Ring out the old and ring in the new.

Ring off = replace the receiver, end the telephone call.
I am sorry I will have to ring off now. I have an important visitor waiting for me in the drawing room.

Ring out = celebrate the departure of
Ring out the old and ring in the new.

Ring up = call someone on phone
Please ring me a bit later.
He does not want people to ring him up after 11 p.m.

Rope in = persuade a person to join a movement, a project etc.
You will have a better chance of success if you can rope in some more talented persons like him.

Run away = (i) steal and disappear
The laboratory assistant ran away with all the expensive chemicals.
The servant ran away with all her jewels.
(ii) recede, go away from.

MultipIe Choice Questions (MCQs) with Answers

Question 1.
He _________ a brave fight.
(A) put up with
(B) put up
(C) put down
(D) put off
Answer:
(B) put up

Question 2.
We need two players to ____________ the team.
(A) make out
(B) make of
(C) made from
(D) make up
Answer:
(D) make up

Question 3.
His plan __________.
(A) fell through
(B) fell down
(C) fell off
(D) fell upon
Answer:
(A) fell through

Question 4.
He always _________ late.
(A) turns out
(B) turns down
(C) turns up
(D) none of these
Answer:
(C) turns up

Question 5.
The strike has been ___________.
(A) called out
(B) called off
(C) called in
(D) called upon
Answer:
(B) called off

Question 6.
It is high time the caste system was ___________.
(A) done away with
(B) done for
(C) done out
(D) none of these
Answer:
(A) done away with

Question 7.
It is very difficult for me to __________ early.
(A) get down
(B) get over
(C) get up
(D) get on
Answer:
(C) get up

Question 8.
Winter has ___________.
(A) set out
(B) set in
(C) set up
(D) set out for
Answer:
(B) set in

Question 9.
We will ___________ you in your hour of crisis.
(A) stand out
(B) run down
(C) bring up
(D) stand by
Answer:
(D) stand by

Question 10.
The old building has been ___________.
(A) thrown out
(B) fallen out
(C) pulled down
(D) pulled up
Answer:
(C) pulled down

Question 11 .
My brother has _________ a temple.
(A) made up
(B) set up
(C) put up with
(D) none of these
Answer:
(B) set up

Question 12.
I cannot,___________ what you say.
(A) make from
(B) spring up
(C) make out
(D) make for
Answer:
(C) make out

Question 13.
A horde of robbers __________ him.
(A) got on
(B) kept on
(C) set upon
(D) made away with
Answer:
(C) set upon

Question 14.
This factory ___________ 100 cars a day.
(A) turns out
(B) makes up
(C) drops in
(D) draws on
Answer:
(A) turns out

Question 15.
I shall ___________Kolkata tomorrow.
(A) go off
(B) make for
(C) set out for
(D) none of these
Answer:
(C) set out for

Question 16.
The President _______________ the people to serve their country.
(A) called in
(B) called on
(C) called upon
(D) called out
Answer:
(C) called upon

Question 17.
The girl _________ in the middle of the speech.
(A) fell off
(B) broke off
(C) broke out
(D) broke in
Answer:
(B) broke off

Question 18.
He finds himself ________ from the outside world.
(A) get down
(B) do out
(C) cut off
(D) break off
Answer:
(C) cut off

Question 19.
The house is on fire, __________the fire-brigade at once.
(A) call out
(B) look up
(C) look down
(D) call in
Answer:
(D) call in

Question 20.
________your expenditure on smoking.
(A) cut off
(B) put out
(C) put down
(D) cut down
Answer:
(D) call in

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 9 Integration Ex 9(c) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 9 Integration Exercise 9(c)

Integrate the following:
Question 1.
(i) ∫sin 4x cos 3x dx
Solution:

(ii) ∫cos 5x cos 2x dx
Solution:

(iii) ∫sin x cos 4x dx
Solution:

(iv) ∫sin 6x sin 3x dx
Solution:

(v) ∫cos 4x cos 5x sin 2x dx
Solution:

(vi) ∫sin\(\frac{3 x}{4}\) cos\(\frac{x}{2}\) dx
Solution:

(vii) ∫cos 2x cos\(\frac{x}{2}\) dx
Solution:

(viii) ∫sin\(\frac{x}{2}\) sin\(\frac{x}{3}\) cos\(\frac{x}{4}\) dx
Solution:

Question 2.
(i) ∫cos² x dx
Solution:

(ii) ∫sin³ x dx
Solution:
(ii) ∫sin³ x dx = ∫sin² x . sin x dx
= ∫(1 – cos² x) . sin x dx
[Put cos x = t
Then sin x dx = -dt]
= ∫(1 – t²) . (-dt) = \(\frac{1}{3}\)t³ – t + C
= \(\frac{1}{3}\)cos³ x – cos x + C

(iii) ∫cos⁴ x dx
Solution:

(iv) ∫sin⁵ x dx
Solution:
∫sin⁵ x dx = ∫sin⁴ x sin x dx
= ∫(1 – cos² x)². sin x dx
[Put cos x = t
Then sin x dx = -dt]
= -∫(1 – t²)² dt
= -∫(1 – 2t + t⁴) dt
= -(t – \(\frac{2}{3}\)t³ + \(\frac{1}{5}\)t⁵) + C
= \(\frac{2}{3}\)cos³ x – cos x – \(\frac{1}{5}\)cos⁵ x + C

(v) ∫cos⁷ x dx
Solution:

(vi) ∫sin⁶ x dx
Solution:

(vii) ∫cos⁵ x sin³ x dx
Solution:
∫cos⁵ x sin³ x dx
= ∫cos⁵ x (1 – cos² x) sin x dx
[Put cos x = t Then sin x dx = -dt]
= ∫t⁵ (1 – t² ). (-dt) = ∫(t⁷ – t⁵) dt
=  \(\frac{1}{8}\)t⁸ – \(\frac{1}{8}\)t⁶ + C
= \(\frac{1}{8}\)cos⁸ x – \(\frac{1}{8}\)cos⁶ x + C

(viii) ∫sin²⁰ x cos²⁰ x dx
Solution:
∫sin²⁰ x cos²⁰ x dx
= ∫sin²⁰ x (1 – sin² x) cos x dx
[Put sin x = t
Then cos x dx = -dt]
= ∫t²⁰ (1 – t²⁰). (-dt) = ∫(t²⁰ – t²²) dt
=  \(\frac{1}{21}\)t²¹ – \(\frac{1}{23}\)t²³ + C
= \(\frac{1}{21}\)sin²¹ x – \(\frac{1}{23}\)sin²³ x + C

(ix) ∫\(\frac{\sin ^3 x}{\cos ^6 x}\) dx
Solution:

(x) ∫cot³ x cosec¹⁶ x dx
Solution:

(xi) ∫sec³⁰ x tan x dx
Solution:
∫sec³⁰ x tan x dx
= ∫sec²⁹ x . sec x . tan x dx
[Put sec x = t
Then sec x. tan x dx = dt]
= ∫t²⁹ dt
= \(\frac{1}{30}\)t³⁰ + C
= \(\frac{1}{30}\)sec³⁰ x + C

(xii) ∫sin³ x sec¹⁴ x dx
Solution:

Question 3.
(i) ∫sin⁴ x cos⁴ x dx
Solution:

(ii) ∫sin 3x cos² x dx
Solution:

(iii) ∫cos 2x sin³ x dx
Solution:

(iv) ∫sin⁴ x cos² x dx
Solution:

Question 4.
(i) ∫tan⁵ θ sec⁴ θ dθ
Solution:
∫tan⁵ θ sec⁴ θ dθ
= ∫tan⁵ θ (1 + tan² θ) sec² θ dθ
[Put tan θ = t
Then sec² θ dθ = dt]
= ∫t⁵ (1 + t²) dt = ∫(t⁵ + t⁷) dt
= \(\frac{1}{6}\)t⁶ + \(\frac{1}{8}\)t⁸ + C
= \(\frac{1}{6}\)tan⁶ θ + \(\frac{1}{8}\)tan⁸ θ + C

(ii) ∫cot⁴ θ cosec⁴ θ dθ
Solution:
∫cot⁴ θ cosec⁴ θ dθ
= ∫cot⁴ θ (1 + cot² θ) cosec² θ dθ
[Put cot θ = t
Then cosec² θ dθ = -dt]
= ∫t⁴ (1 + t²) (-dt) = ∫(t⁴ + t⁶) dt
= -{\(\frac{1}{5}\)t⁵ + \(\frac{1}{7}\)t⁷} + C
= -{\(\frac{1}{5}\)cot⁵ θ+ \(\frac{1}{7}\)cot⁷ θ} + C

(iii) ∫sec¹¹ θ tan θ dθ
Solution:
∫sec¹¹ θ tan θ dθ
= ∫sec¹⁰ θ sec θ tan θ dθ
[Put sec θ = t
Then sec θ tan θ dθ = -dt]
= ∫t¹⁰ dt = \(\frac{1}{11}\)t¹¹ + C
= \(\frac{1}{11}\)sec¹¹ θ + C

(iv) ∫cot θ cosec⁷ θ dθ
Solution:
∫cot θ cosec⁷ θ dθ
= ∫cosec⁶ θ . (cosec θ – cot θ) dθ
[Put sec θ = t
Then cosec θ . cot θ dθ = dt]
= ∫t⁶ (dt) = –\(\frac{1}{17}\)t⁷ + C
= –\(\frac{1}{17}\)cosec⁷ θ + C

(v) ∫tan³ θ dθ
Solution:
∫tan³ θ d0 = ∫tan θ – (tan² θ) dθ
= ∫tan θ (sec² θ – 1) dθ
= ∫tan θ sec² θ dθ – ∫tan θ dθ
= ∫tan θ d(tan θ) – ∫tan θ dθ
= \(\frac{1}{2}\)tan² θ + ln |cos θ| + C

(vi) ∫cot⁴ θ dθ
Solution:
∫cot⁴ θ dθ = ∫cot² θ cot² θ dθ
= ∫cot² θ (cosec² θ – 1) dθ
= ∫cot² θ . cosec² θ dθ – ∫cot² θ dθ
= ∫cot² θ . cosec² θ dθ – ∫(cosec² θ – 1) dθ
= \(\frac{1}{3}\)cot³ θ + cot θ + θ + C

(vii) ∫tan⁵ θ dθ
Solution:
∫tan⁵ θ dθ = ∫tan³ θ . (sec² θ – 1) dθ
= ∫tan³ θ . sec² θ dθ – ∫tan³ θ dθ
= ∫tan³ θ . sec² θ dθ – ∫tan θ (sec² θ – θ) dθ
= ∫tan³ θ d(tan θ) – ∫tan θ d(tan θ) + ∫tan θ dθ
= \(\frac{1}{4}\)tan⁴ θ – \(\frac{1}{2}\)tan² θ + ln |sec θ| + C

(viii) ∫cot⁶ θ dθ
Solution:
∫cot⁶ θ dθ
= ∫cot⁴ θ (cosec² θ – 1) dθ
= ∫cot⁴ θ . cosec² θ dθ – ∫cot⁴ θ dθ
= ∫cot⁴ θ cosec² θ dθ – ∫cot² θ (cosec² θ – 1) dθ
= ∫cot⁴ θ . cosec² θ dθ – ∫cot² θ cosec² θ dθ + ∫(cosec² θ – 1) dθ
= -cot⁴ θ d(cot θ) + ∫cot² θ d(cot θ) + ∫cosec² θ dθ – ∫dθ
= –\(\frac{1}{5}\)cot⁵ θ + \(\frac{1}{3}\)cot³ θ – cot θ – θ + C

Question 5.
(i) \(\frac{\sin a x-\sin b x}{\cos a x-\cos b x}\) dx
Solution:

(ii) \(\frac{\cos p x+\cos q x}{\sin p x+\sin q x}\) dx
Solution:
\(\frac{\cos p x+\cos q x}{\sin p x+\sin q x}\) dx

(iii) \(\frac{\sin 4 x-\sin 2 x}{\cos x}\) dx
Solution:

(iv) \(\frac{\sin 2 x}{a \cos ^2 x+b \sin ^2 x+c}\) dx
Solution:

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 9 Integration Ex 9(i) Textbook Exercise questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 9 Integration Exercise 9(i)

Evaluate the following Integrals.
Question 1.
I = \(\int_1^3\)5x² dx
Solution:
Here a = 1, b = 3, f(x) = 5x²
⇒ nh = b – a = 3 – 1 = 2

Question 2.
I = \(\int_{-1}^1\)ex dx
Solution:
Here a = -1, b = 1, f(x) = x, nh = b – a = 2

Question 3.
I = \(\int_0^6\)x dx
Solution:
Here a = 0, b = 6, f(x) =x, nh = b – a = b

Question 4.
I = \(\int_0^4\)(x² + 2x + 4) dx
Solution:
Here a = 0, b = 4, f(x) = x² + 2x + 4 and nh = b – a = 4

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 CHSE Odisha Solutions Chapter 7 Continuity and Differentiability Ex 7(l) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 7 Continuity and Differentiability Exercise 7(l)

Question 1.
If y = tan^-1 x Prove that (1 + x²) y₂ + 2xy₁ = 0
Solution:
y = tan^-1 x ⇒ y₁ = \(\frac{1}{1+x^2}\)
⇒ (1 + x²) y₁ = 1
⇒ (1 + x²) y₂ + 2xy₁ = 0

Question 2.
If 2y = x (1 + \(\frac{d y}{d x}\)) show that y₂ is a constant.
Solution:

Question 3.
If y = ax sin x show that x²y₂ – 2xy₁ + (x² + 2) y = 0
Solution:
y = ax sin x
⇒ y₁ = a sin x + ax cos x
⇒ y₂ = a cos x + a cos x – ax sin x
= 2a cos x – ax sin x
Now x²y₂ – 2xy₁ + (x² + 2)y
= 2ax² cos x – ax³ sin x – 2ax sin x – 2ax² cos x + ax³ sin x + 2ax sin x = 0

Question 4.
If y = \(e^{m \cos ^{-1} x}\) (1 – x²) y₂ – xy₁= m²y
Solution:
y = \(e^{m \cos ^{-1} x}\)
⇒ In y₁ = m cos^-1 x
⇒ \(\frac{1}{y}\) . y = \(\frac{-m}{\sqrt{1-x^2}}\)
(\(\sqrt{1-x^2}\)) . y₁ = -my
⇒ (1 – x²) (y₁)² = m²y²
⇒ (1 – x²) 2y₁y₂ – 2x (y₁)² = 2m²yy₁
⇒ (1 – x²) y₂ – xy₁ = m²y

Question 5.
If x = sin t, y = sin 2t then prove that, (1 – x²)\(\frac{d^2 y}{d x^2}\) – x\(\frac{d y}{d x}\) + 4y = 0
Solution:
x= sin t, y= sin 2t

Question 6.
If y = \(\left(\sin ^{-1} x\right)^2\) , prove that (1 – x²) y₂ – xy₁ – 2 = 0
Solution:

Question 7.
If y = tan^-1 x, Prove that (1 + x²) y₂ + 2xy₁ = 0
Solution:
Same as No. 1

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 9 Integration Ex 9(j) Textbook Exercise questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 9 Integration Exercise 9(j)

Evaluate the following Integrals.
Question 1.
(i) \(\int_{-2}^3\)x⁴ dx
Solution:

(ii) \(\int_0^1 x^{\frac{1}{3}}\) dx
Solution:
\(\int_0^1 x^{\frac{1}{3}}\) dx = \(\left[\frac{x^{\frac{4}{3}}}{\frac{4}{3}}\right]_0^1\) = \frac{3}{4}\(\)

(iii) \(\int_1^4 \frac{d x}{\sqrt{x}}\) dx
Solution:

(iv) \(\int_1^3 \frac{d x}{x^3}\) dx
Solution:

(v) \(\int_1^2\left(4 x+\sqrt{x}+\frac{1}{x^{\frac{1}{3}}}+\frac{1}{x^2}\right)\) dx
Solution:

(vi) \(\int_{-1}^2\)(2x + 1)(x – 2) dx
Solution:

(vii) \(\int_0^1\)(x + 1)⁴ dx
Solution:

(viii) \(\int_0^1 x^7\left(1+x^8\right)^{\frac{1}{3}}\) dx
Solution:

(ix) \(\int_1^4 \frac{x^2-3 x+5}{\sqrt{x}}\) dx
Solution:

(x) \(\int_1^4 \frac{(x+2)\left(x^2+3\right)}{\sqrt{x}}\) dx
Solution:

Question 2.
(i) \(\int_0^{\frac{\pi}{2}}\)(cos x – sin x) dx
Solution:

(ii) \(\int_0^{\frac{\pi}{2}}\)cos 2x dx
Solution:

(iii) \(\int_0^{\frac{\pi}{4}}\)tan² x dx
Solution:

(iv) \(\int_0^\pi 3 \sin \frac{x}{2} \cos \frac{x}{2}\) dx
Solution:

(v) \(\int_0^{\frac{\pi}{4}}\)sin 2x cos x dx
Solution:

(vi) \(\int_{\frac{\pi}{6}}^{\frac{\pi}{3}} \frac{1+\cos 2 x}{1-\cos 2 x}\) dx
Solution:

(vii) \(\int_{\frac{\pi}{4}}^{\frac{\pi}{2}}\)cos x dx
Solution:

(viii) \(\int_0^{\frac{\pi}{4}}\) cos² 2x sin³ 4x dx
Solution:

Question 3.
(i) \(\int_1^2\)e^4x+1 dx
Solution:
\(\int_1^2\)e^4x+1 dx = \(\left[\frac{e^{4 x+1}}{4}\right]_1^2\) = \(\frac{1}{4}\){e⁹ – e⁵}

(ii) \(\int_0^2\)3^x+2 dx
Solution:
\(\int_0^2\)3^x+2 dx = \(\left[\frac{3^{x+2}}{\ln 3}\right]_0^2\) = \(\frac{1}{\ln 3}\){3⁴ – 3²} = \(\frac{72}{\ln 3}\)

(iii) \(\int_0^1\)cos h 2x dx
Solution:

(iv) \(\int_0^1 \frac{e^x-e^{-x}}{e^x+e^{-x}}\) dx
Solution:

(v) \(\int_0^2 x^2 e^{x^3}\) dx
Solution:

Question 4.
(i) \(\int_0^1 \frac{d x}{\sqrt{1-x^2}}\)
Solution:

(ii) \(\int_{\frac{2}{\sqrt{3}}}^2 \frac{d x}{x \sqrt{x^2-1}}\)
Solution:

(iii) \(\int_0^{\sqrt{3}} \frac{d x}{1+x^2}\)
Solution:

(iv) \(\int_0^{\ln 2} \frac{d x}{\sqrt{e^{2 x}-1}}\) dx
Solution:

Question 5.
(i) \(\int_0^1 \frac{d x}{3 x+2}\)
Solution:

(ii) \(\int_0^4 \frac{d x}{\sqrt{x^2+9}}\)
Solution:

(iii) \(\int_2^3 \frac{d x}{\sqrt{x^2-2}}\)
Solution:

(iv) \(\int_0^4 \sqrt{x^2+9}\) dx
Solution:

Question 6.
(i) \(\int_{-2}^1\)(|x| + x) dx
Solution:

(ii) \(\int_2^5\)[x] dx
Solution:

(iii) \(\int_0^{\frac{3}{2}}\)[2x] dx
Solution:

(iv) \(\int_0^2\)[x²] dx
Solution:

Question 7.
(i) \(\int_1^2\)e^x . (x + 1) dx
Solution:

(ii) \(\int_0^{\frac{\pi}{4}}\)x sin x dx
Solution:

(iii) \(\int_1^2\)x log x dx
Solution:

(iv) \(\int_0^1\)x tan^-1 x dx
Solution:

(v) \(\int_0^1 \frac{x d x}{(2x+1)(x+1)}\)
Solution:

(vi) \(\int_0^{\frac{\pi}{2}} \frac{\cos x d x}{(\sin x+1)(\sin x+2)}\)
Solution:

(vii) \(\int_\theta^{\frac{\pi}{2}}\)e^x cos x dx
Solution:

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 6 ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 6 ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ Question Answer

(କ) ବିକଳ୍ପ ସହ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ ।
(ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ବାଛି ଲେଖ ।)

Question ୨।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କେଉଁ ଆଡ଼କୁ ଦେଖୁଥିଲା ?
(କ) ତଳକୁ
(ଖ) ଉପରକୁ
(ଗ) ଆଗପଟକୁ
(ଘ) ଚଉଦିଗକୁ
ଉ –
(ଘ) ଚଉଦିଗକୁ ।

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ ଯାହାସବୁ ଦେଖୁଥିଲା, ସେସବୁର ସେ କ’ଣ ବୋଲି ଭାବୁଥୁଲା ?
(କ) ସେବକ
(ଖ) ସାଥୀ
(ଗ) ଅଧୀଶ୍ବର
(ଘ) ଅଧୀନ
ଉ –
(ଗ) ଅଧୀଶ୍ଵର

Question ୩ ।
ନିର୍ଜନ ଦୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଖରେ କେତେ ଲୋକ ଥିଲେ ?
(କ) ଅଳ୍ପଲୋକ
(ଖ) ବହୁଲୋକ
(ଗ) ଆଉ ଜଣେ ଲୋକ
(ଘ) କିଛି ଲୋକ ନଥିଲେ
ଉ –
(ଘ) କିଛି ଲୋକ ନଥିଲେ

Question ୪।
କୀଟ, ପତଙ୍ଗ, ପକ୍ଷୀ, କେଶରୀ, କରୀ ଓ ପଶୁ-ଏସବୁ କାହାର ସୃଷ୍ଟି ଥିଲା ବୋଲି ସେ ଭାବୁଥିଲା ?
(କ) ଭଗବାନଙ୍କର
(ଖ) ପଡ଼ୋଶୀଙ୍କର
(ଗ) ରାଜାଙ୍କର
(ଘ) ତା’ ନିଜର
ଉ –
(ଘ) ତା’ ନିଜର ।

Question ୫।
ମୁନି ନୟନକୁ କିଏ ମୋହିତ କରିଛି ?
(କ) ବିଜନତା
(ଖ) କରତାଳି ଧ୍ଵନି
(ଗ) ଶଙ୍ଖଧ୍ବନି
(ଘ) କୋଳାହଳ ଧ୍ବନି
ଉ –
(କ) ବିଜନତା ।

Question ୬।
କେଉଁଠାରେ ବାସ କରିବା ‘ବରଂ ଭଲ’ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ?
(କ) ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ
(ଖ) ସାଗରବକ୍ଷରେ
(ଗ) ଅରଣ୍ୟରେ
(ଘ) ମହାକାଶରେ
ଉ –
(କ) ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ।

Question ୭ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ‘ଏ ଭୀମ ସ୍ଥଳେ’ କାହାକୁ ଅଧମଗତି ବୋଲି କରିଛି ?
(କ) ସନ୍ତାନପ୍ରାପ୍ତି
(ଗ) କନ୍ଯା ପ୍ରାପ୍ତି
(ଖ) ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପତି
(ଘ) ଭୂମି ପ୍ରାପ୍ତି
ଉ –
(ଖ) ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପତି ।

Question ୮ |
ସୁନ୍ଦର ଦେବତୁଲ୍ୟ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ପଶୁଙ୍କ ମୁହଁ
(ଖ) ଅସୁର ମୁହଁ
(ଗ) ନର ଆନନ
(ଘ) ବିଷଣ୍ଣ ବଦନ
ଉ –
(ଗ) ନର ଆନନ ।

Question ୯ ।
ନିର୍ବାସିତର କେଉଁ ‘ବାରତା ନ ଯିବ ଜନ ସମୀପ’ ?
(କ) ନିଖୋଜ ହେବା
(ଖ) ଜୀବନଦୀପ ଲିଭିବା
(ଗ) ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ରାଜା ହେବା
(ଘ) ଶୂନ୍ୟସହ ବାର୍ତ୍ତାଲାପ କରିବା
ଉ –
(ଖ) ଜୀବନଦୀପ ଲିଭିବା ।

Question ୧୦ ।
ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର କ’ଣ ଲିଭିଯିବ ?
(କ) ଜୀବନ-ଦୀପ
(ଖ) ତୈଳ ପ୍ରଦୀପ
(ଗ) ସଂଜ ଦୀପାଳି
(ଘ) ଆକାଶ ଦୀପ
ଉ –
(କ) ଜୀବନ-ଦୀପ ।

Question ୧୧।
ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠଧ୍ଵନିର ସ୍ଵରୂପ କିପରି ?
(କ) ମଧୁମୟ
(ଖ) ବିଷମୟ
(ଗ) ଦୟାମୟ
(ଘ) ମାୟାମୟ
ଉ –
(କ) ମଧୁମୟ ।

Question ୧୨ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କେଉଁ ଶବ୍ଦ ଶୁଣି ଚମକି ପଡ଼ୁଥୁଲା
(କ) ପଶୁଙ୍କ ଡାକ
(ଖ) ପକ୍ଷୀଙ୍କ କାକଳି
(ଗ) ଲହଡ଼ିଦ୍ବନ
(ଘ) ନିଜର କଣ୍ଠସ୍ୱର
ଉ –
(ଘ) ନିଜର କଣ୍ଠସ୍ୱର ।

Question ୧୩ ।
କେଉଁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣିନଥିବାରୁ ଅନାସ୍ଥାଭାବ ପ୍ରକଟ କରୁଥିଲେ ?
(କ) ପଶୁମାନେ
(ଖ) ପକ୍ଷୀମାନେ
(ଗ) କୀଟମାନେ
(ଘ) ପତଙ୍ଗମାନେ
ଉ –
(କ) ପଶୁମାନେ ।

Question ୧୪ ।
କେଉଁ ଅନୁଭୂତି ପାଇବାପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ନରଜନ୍ମ ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ?
(କ) ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ
(ଖ) ବୀରତ୍ଵ ଓ ଗରିମା
(ଗ) ଦୁଃଖ ଓ ଶୋକ
(ଘ) ଅହଂକାର ଓ ଅଭିମାନ
ଉ –
(କ) ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ।

Question ୧୫ ।
ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଂଘନ କରିବାପାଇଁ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କ’ଣ ଚାହୁଁଥିଲା ?
(କ) ପୌରୁଷ
(ଖ) ବିହଙ୍ଗପକ୍ଷ
(ଗ) ପରାକ୍ରମ
(ଘ) ବାହୁବଳ
ଉ –
(ଖ) ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ ।

୧୬ । ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ କିପରି ଶୀତଳ ହେବ ?
(କ) ପୁଷ୍କରିଣୀରେ ସ୍ନାନ କଲେ
(ଖ) ସମୁଦ୍ରରେ ବୁଡ଼ିଲେ
(ଗ) ନଈରେ ପହଁରିଲେ
(ଘ) ପ୍ରିୟଜନଙ୍କୁ ଦେଖ‌ିଲେ
ଉ –
(ଘ) ପ୍ରିୟଜନଙ୍କୁ ଦେଖ‌ିଲେ ।

Question ୧୭ ।
ସେ କାହାଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ନେବାପାଇଁ ଚାହିଁଛି ?
(କ) ସାଙ୍ଗସାଥୀଙ୍କଠାରୁ
(ଖ) ପ୍ରବୀଣ ଜନଠାରୁ
(ଗ) ଛାତ୍ରଠାରୁ
(ଘ) ପିଲାମାନଙ୍କଠାରୁ
ଉ –
(ଖ) ପ୍ରବୀଣ ଜନଠାରୁ ।

Question ୧୮ ।
ମଣି କାଞ୍ଚନ କାହା ସହିତ ସରି ନୁହଇ ?
(କ) ଧର୍ମ
(ଖ) ଧନ
(ଗ) ଯୌବନ
(ଘ) ପ୍ରଭୁତ୍ଵ
ଉ –
(କ) ଧର୍ମ ।

Question ୧୯ ।
ଦେବ-ଅର୍ଜନା-ବାଦ୍ୟ କେଉଁମାନେ ଥରେ ହେଲେ ଶୁଣିନାହାନ୍ତି ?
(କ) ପବନ
(ଖ) ପାଣି
(ଗ) ଗିରିଗଣ
(ଘ) ଆକାଶ
ଉ –
(ଗ) ଗିରିଗଣ ।

Question ୨୦ ।
କ’ଣ ନଥିଲେ ଜୀବନ ବୃଥା ହୁଏ ?
(କ) ଧର ମ
(ଖ) ଧନ
(ଗ) ଯୌବନ
(ଘ) ଅହଙ୍କାର
ଉ –
(କ) ଧରମ ।

Question ୨୧ ।
କାହାର ଶକ୍ତି ଅଚିନ୍ତନୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ନାରୀର
(ଖ) ପୁରୁଷର
(ଗ) ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର
(ଘ) ମନର
ଉ –
(ଘ) ମନର ।

Question ୨୨ ।
କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ ମନ କ’ଣ ଦର୍ଶନ କରେ ?
(କ) ଅନନ୍ତ ଆକାଶ
(ଖ) ଅନନ୍ତ ସାଗର
(ଗ) ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନ
(ଘ) ବିପୁଳ ବନାନୀ
ଉ –
(ଘ) ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନ ।

Question ୨୩ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିଜକୁ କାହାର କ୍ରୀଡ଼ନକ ବୋଲି କହିଛି ?
(କ) ଜଳର
(ଖ) ବାୟୁର
(ଗ) ପାହାଡ଼ର
(ଘ) ନିର୍ଜନତାର
ଉ –
(ଖ) ବାୟୁର ।

Question ୨୪ ।
କ’ଣ ବହି ଆଣିବାପାଇଁ ବାୟୁକୁ ଅନୁରୋଧ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସ୍ଵଦେଶ ସୁସମାଚାର
(ଖ) ଫୁଲର ସୁରଭି
(ଗ) ପ୍ରଶ୍ଵାସ ବାୟୁ
(ଘ) ଭୀଷଣ ଝଟିକା
ଉ –
(କ) ସ୍ଵଦେଶ ସୁସମାଚାର ।

Question ୨୫ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟ ଭାରକୁ କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
(କ) ଧନ ସମ୍ପତ୍ତି
(ଖ) ସହଧର୍ମିଣୀ
(ଗ) ପୁତ୍ରକନ୍ଯା
(ଘ) ଈଶ୍ବର ଦୟା
ଉ –
(ଘ) ଈଶ୍ବର ଦୟା ।

Question ୨୬ ।
ନିଜକୁ ଚଉଦିଗର ଅଧୀଶ୍ଵର କହିବା ଭିତରେ ତା’ର କେଉଁ ମନୋଭାବ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି
(କ) ଅହଂକାର
(ଖ) ବିନମ୍ରତା
(ଗ) କରୁଣା
(ଘ) ପ୍ରେମ
ଉ –
(ଗ) କରୁଣା ।

(ଖ) କ୍ଷୁଦ୍ର ଉତ୍ତରମୂଳକ ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ କ’ଣସବୁ ଦେଖୁଥିଲା ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ ଆସମୁଦ୍ର ଭୂଭାଗ, କୀଟପତଙ୍ଗଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି କେଶରୀ କରୀ ଓ ଫଳ-ଫୁଲ ଶୋଭିତ ବନଲତାକୁ ଦେଖୁଥିଲା ।

Question ୨।
କିଏ ମୁନିନୟନକୁ ମୋହିତ କରିଦିଏ ?
ଉ –
ବିଜନତା ମୁନିନୟନକୁ ମୋହିତ କରିଦିଏ ।

Question ୩ ।
ଭୟରେ କେଉଁଠି ସଦା ହୃଦୟ ଥରେ ?
ଉ –
ଭୟରେ ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ସଦା ହୃଦୟ ଥରେ ।

Question ୪।
‘ଭୀମ ସ୍ଥଳ’ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
ନିର୍ଜନ ଦୀପକୁ ‘ଭୀମସ୍ଥଳ’ କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୫।
ନିର୍ବାସିତର ନୟନ ଆଉ କ’ଣ ଦେଖୁ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ମନେ କରିଛି ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତର ନୟନ ଆଉ ସୁନ୍ଦର ଦେବତୁଲ୍ୟ ନର ଆନନ ଦେଖ‌ିବ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ମନେକରିଛି ।

Question ୬ |
ତା’ର ଶ୍ରବଣ ବେନିକୁ ଆଉ କ’ଣ ତୋଷିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
ତା’ର ଶ୍ରବଣ ବେନିକୁ ଆଉ ମଧୁମୟ ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠଧ୍ଵନି ତୋଷିବ ନାହିଁ ।

Question ୭ ।
ପଶୁମାନେ ନିର୍ବାସିତର ଚଉପାଶରେ କିପରି ଭ୍ରମଣ କରୁଥିଲେ ?
ଉ –
ପଶୁମାନେ ନିର୍ବାସିତର ଚଉପାଶରେ ନିର୍ଭୟରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଥିଲେ ।

Question ୮।
ନିର୍ବାସିତଟି କିପରି ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଙ୍ଘନ କରିଯିବ ବୋଲି ଭାବିଛି ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତଟି ବିହଙ୍ଗପକ୍ଷ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଙ୍ଘନ କରିଯିବ ବୋଲି ଭାବିଛି ।

Question ୯ ।
କେଉଁ ପଥରେ ନିତ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣ କରିବାପାଇଁ ସେ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରିଛି ?
ଉ –
ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟ ପଥରେ ନିତ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣ କରିବାପାଇଁ ସେ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରିଛି ।

Question ୧୦ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କିଭଳି ବିଜ୍ଞ ବିଶେଷ ହୋଇପାରନ୍ତା ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବିଜ୍ଞ ବିଶେଷ ହୋଇପାରନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
କାହାଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲଭିବାପାଇଁ ସେ ଆଶାପୋଷଣ କରିଛି ?
ଉ –
ପ୍ରବୀଣଜନଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲଭିବାପାଇଁ ସେ ଆଶାପୋଷଣ କରିଛି ।

Question ୧୨ ।
ଧର୍ମ ସହିତ କ’ଣ ସରି ନୁହେଁ ?
ଉ –
ଧର୍ମ ସହିତ ମଣି କାଞ୍ଚନ ସରି ନୁହେଁ ।

Question ୧୩ ।
ଧର୍ମ ଉତ୍ସବମୁଖ ଦେଖିବାରେ ଘୋରବନ କେତେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ?
ଉ –
ଧର୍ମ ଉତ୍ସବସୁଖ ଦେବାରେ ଘୋରବନ ଆଦୌ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।

Question ୧୪ ।
ପ୍ରଭାଂଜନ, ମନ ଓ ଆଲୋକ ଏମାନଙ୍କ କିପରି ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ?
ଉ –
ପ୍ରଭ୍ରଂଜନ ଓ ଆଲୋକଠାରୁ ମନର ଗତି ଅଧ୍ଵ, ଯାହାକି ଅଚିନ୍ତନୀୟ ।

Question ୧୫ ।
ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କଲେ ନିର୍ବାସିତକୁ କିପରି ଲାଗୁଥିଲା ?
ଉ –
ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କଲେ ନିର୍ବାସିତର ମନ ନିରାଶା ସାଗରେ ବୁଡ଼ିଗଲାଭଳି ଲାଗୁଥିଲା ।

Question ୧୬ ।
ବୃଥା ଭାବନାରେ କ’ଣ ମିଳେନାହିଁ ?
ଉ –
ବୃଥା ଭାବନାରେ ଆନନ୍ଦ ମିଳେ ନାହିଁ ।

Question ୧୭ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ପାଇଁ ପ୍ରିୟ ବାର୍ତ୍ତା କ’ଣ ଥିଲା ?
ଉ –
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ପାଇଁ ପ୍ରିୟ ବାର୍ତ୍ତା କ’ଣ ଥିଲା ।

Question ୧୮ ।
ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟାର କି ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ?
ଉ –
ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟାର ଉଦାର ଭାବର ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ।

Question ୧୯ ।
ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ସ୍ଥିତି କେଉଁଠି ?
ଉ –
ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ସ୍ଥିତି ସବୁଠାରେ ରହିଛି ।

Question ୨୦ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟ ଭାର କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
ଉ –
ଦୁଃଖୀର ହୃଦୟ ଭାର ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ଏବଂ ଉଦାରଭାବ ଲଘୁକରି ଦିଏ ।

(ଖ) କ୍ଷୁଦ୍ର ଉତ୍ତରମୂଳକ ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଓ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ।)

Question ୧।
ଚଉଦିଗରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତର ଅଧୀଶ୍ଵର କିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଚଉଦିଗରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତର ଅଧୀଶ୍ଵର ହେଉଛି ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ।

Question ୨।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧ୍ୟାର କିପରି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ହେଉଛି, ସେ ଚାରିଦିଗରେ ଯାହାକିଛି ଦେଖୁଛୁ ସବୁକିଛି ତାହାର ଏବଂ ସେହି ଅଧିକାର ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ କେହି ତାହା ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାପାଇଁ ନାହାଁନ୍ତି ।

Question ୩ ।
କେଉଁ ସୃଷ୍ଟି ସବୁ ମୋହରି ବୋଲି ସେ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥିବା ଫୁଲଫଳ ଶୋଭିତ ବନଲତା, କୀଟପତଙ୍ଗଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି କେଶରୀ, କରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁକିଛି ସୃଷ୍ଟି ମୋହରି ବୋଲି ସେ କହିଛି ।

Question ୪ ।
ବିଜନତାର ବେଶରେ କ’ଣ ଥାଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବିଜନତାର ବେଶରେ ମୋହନ ରୂପଥାଏ, ଯାହାକି ମୁନି ନୟନକୁ ମୋହି ନେଇଥାଏ ।

Question ୫।
ରଣକ୍ଷେତ୍ର ଓ ନିର୍ଜନସ୍ଥଳ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁଟି ଗ୍ରହଣୀୟ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଇଁ ରଣକ୍ଷେତ୍ର ଓ ନିର୍ଜନ ସ୍ଥଳ ମଧ୍ୟରେ, ରଣକ୍ଷେତ୍ରଟି ଗ୍ରହଣୀୟ ।

Question ୬ ।
କେଉଁ ଧ୍ଵନିକୁ ମଧୁମୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ଧ୍ଵନିକୁ ମଧୁମୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୭ ।
‘ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି କେବେ ନର ପ୍ରଭାବ’ – କାହାର ଉକ୍ତି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି କେବେ ନରପ୍ରଭାବ’ – ଏହା ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଉକ୍ତି ।

Question ୮।
କେଉଁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥ‌ିବା ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପଟିରେ ମୁକ୍ତଭାବରେ ଚାରିପାଖରେ ବୁଲୁଥିବା ପଶୁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୯ ।
ତା’ର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ ଥିଲେ ସେ କ’ଣ କରିପାରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ତା’ର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷଥିଲେ ସେ ଭୀଷଣ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷକୁ ଡେଇଁ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖକମଳ ଦେଖାରନ୍ତା ।

Question ୧୦ ।
ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବାପାଇଁ ସେ କ’ଣ କରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବାପାଇଁ ସେ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖକମଳକୁ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
ତରୁଣମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଳି ସେ କ’ଣ କରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ତରୁଣମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଳି ସେ ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦରେ, ନାନାରଙ୍ଗରେ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରନ୍ତା ।

Question ୧୨ ।
ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ କିଏ ସଦା ସୁନ୍ଦର ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ବର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ଅମୂଲ୍ୟଧନ ଧର୍ମ ସଦା ସୁନ୍ଦର ।

Question ୧୩ ।
ଦେବ-ଅର୍ଜନା-ବାଦ୍ୟ କିଏ ଶୁଣିନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦେବ-ଅର୍ଜନା – ବାଦ୍ୟ ନିର୍ବାସିତ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଥ‌ିବା ଗିରିଗଣ ଶୁଣିନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୪ ।
କେଉଁ ଜୀବନରେ ପଶୁଲୀଳା ସାଧନହିଁ ଏକମାତ୍ର କର୍ମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଧର୍ମ କର୍ମହୀନ ବୃଥା ଜୀବନରେ ପଶୁଲୀଳା ସାଧନହିଁ ଏକମାତ୍ର କର୍ମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୫ ।
ବାୟୁର କ୍ରୀଡ଼ନକ କିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବାୟୁର କ୍ରୀଡ଼ନକ ହେଉଛି ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ।

Question ୧୬ ।
ମୋ ଘେନି ଭାଳନ୍ତି କି ବନ୍ଧୁନିକର – କିଏ କାହାକୁ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ମୋ ଘେନି ଭାଳନ୍ତକି ବନ୍ଧୁନିକର’ – ଏହା ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବାୟୁକୁ କହିଛି ।

Question ୧୭ ।
ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ କିଏ ଦୂର କରିବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ ସମୀର ଦୂର କରିବ ।

Question ୧୮ ।
ମଣିଷ ମନ କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ କ’ଣ ଦର୍ଶନ କରିପାରେ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମଣିଷ ମନ କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ବଭୁବନକୁ ଦର୍ଶନ କରିପାରେ ।

Question ୧୯ ।
ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ନିର୍ବାସିତର ମନ କାହିଁକି ବୁଡ଼ି ଯାଉଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କରିବା ସମୟରେ ନିର୍ବାସିତର ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ି ଯାଉଥିଲା ।

Question ୨୦ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବୃଥା ଭାବନା କରିବ ନାହିଁ ବୋଲି କାହିଁକି କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବୃଥା ଭାବନା କରିବ ନାହିଁ ବୋଲି କହିଛି । କାରଣ ସେଭଳି ଭାବନାଦ୍ୱାରା କୌଣସି ପ୍ରକାର ଆନନ୍ଦ ମିଳେ ନାହିଁ ।

Question ୨୧ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ କେଉଁ ସମୟରେ ସେ କୁଟୀର ଭିତରକୁ ଯିବାପାଇଁ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ରଜନୀକାଳ ଉପସ୍ଥିତି ହେବାରୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସେ କୁଟୀର ଭିତରକୁ ଯିବାପାଇଁ କହିଛି ।

Question ୨୨ ।
ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ କିଏ ସନ୍ତୋଷ ଜନ୍ମାଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାର ଭାବ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଜନ୍ମାଏ ।

Question ୨୩ ।
ଶାନ୍ତି ରତନଦ୍ଵାରା ନିର୍ବାସିତର କି ଉପକାର ସାଧୂ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଶାନ୍ତି ରତନଦ୍ୱାରା ନିର୍ବାସିତର ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହେବ।

Question ୨୪ ।
କାହାର ହୃଦୟ ଭାରକୁ କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ହୃଦୟଭାରକୁ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାରତା ଲଘୁ କରିଦିଏ ।

Question ୨୫ ।
ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ କିପରି ଆସିପାରିବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାରଭାବ ପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟ ହୃଦରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ଆସିଥାଏ ଏବଂ ତାହା ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିଥାଏ ।

(ଘ) ଅଳ୍ପ ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୩ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ୩୦ଟି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
(ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଓ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୨ ନମ୍ବର ।)

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିଜକୁ ଅଧୀଶ୍ଵର ବୋଲି କାହିଁକି ଭାବୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କବିତାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କବି ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଖେଦପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିବାପାଇଁ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଛି, କାହାକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ବା ପ୍ରତିବାଦୀ ରୂପେ ଦେଖୁନାହିଁ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ନିଜକୁ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଆଖ୍ଯାଉଥିବା ଚାରିଦିଗର ଅଧୀଶ୍ବର ବୋଲି ଭାବୁଥିଲା ।

Question ୨
ତା’ ଅଧିକାର ଲୋଭରେ କିଏ ରଣ କରିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସମୟ ବିତାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ସେ ଖେଦୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରି ଅତି ଦୁଃଖରେ ବିଚାର କରିଛି, ଏ ଦ୍ବୀପରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ମାନବ ନାହାଁନ୍ତି, ଯେ କି ଏହି ଦ୍ବୀପକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ ତା’ ସହିତ ରଣ କରିବ ।

Question ୩ ।
ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ବାସ କରିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ରହିବା ପରେ, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହେଲେ ମଣିଷ ମୁହଁ ଦେଖିବାକୁ ପାଇନାହିଁ । ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନଦେଖ୍ ତା’ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଅବସାଦ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ଚିନ୍ତାକରିଛି ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ଅଧୀଶ୍ଵର ଭାବରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ।

Question ୪ ।
ତା’ ବିଚାରରେ କ’ଣ ଓ କାହିଁକି ଅଧମ ଗତି ଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ବିଜନତା ତା’ପାଇଁ ହୋଇଛି ଅସହ୍ୟ । ଏଭଳି ସ୍ଥାନ ଅପେକ୍ଷା, ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ବୋଲି ସେ ଚିନ୍ତା କରିଛି । ଏଭଳି ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ଅଧମ ଗତି ବୋଲି, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୫।
କେଉଁ ବାରତା ଜନ ସମୀପକୁ ଯିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ଭାବରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚିନ୍ତା କରିଛି, ଯଦି ଏଠାରେ ମୋର ଜୀବନଦୀପ ନିର୍ବାପିତ ହୋଇଯାଏ, ତା’ହେଲେ ଏହି ଖବର ସମସ୍ତଙ୍କ ନିକଟରେ ଅଜଣା ରହିଯିବ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏଠାରେ ନଥ‌ିବାରୁ ତା’ର ମୃତ୍ୟୁବାର୍ତ୍ତା ଜନ ସମୀପକୁ ଯିବ ନାହିଁ ।

Question ୬।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କାହିଁକି ଚମକି ପଡୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଗଲା ପରେ, ସେ କୌଣସି ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ବର ଶୁଣିନାହିଁ କିମ୍ବା କୌଣସି ମଣିଷର ମୁହଁ ଦେଖୁନାହିଁ । ମାତ୍ର ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ଵରକୁ ଅପେକ୍ଷା କରି ରହିଛି । ଏପରିକି ନିଜ କଣ୍ଠର ଶବ୍ଦଶୁଣି, ସେ ଚମକି ପଡ଼ୁଥିଲା । ସେ ଭାବୁଥିଲା ଆଉ କାହାର କଣ୍ଠସ୍ଵର ବୋଲି ।

Question ୭ |
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବେନି ଶ୍ରବଣକୁ କିଏ ଆଉ ତୋଷିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେହେତୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ରହିଛି, ତେଣୁ ତା’ମନରେ ଆସିଛି ସନ୍ତାପିତ ଭାବ । ସେହି ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ନାହାଁନ୍ତି କିମ୍ବା ସେ ଆଉ ସେହି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରୁ ଜନସମାଜକୁ ଫେରିଆସିବ ବୋଲି ଭରସା ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତର ବେନି ଶ୍ରବଣକୁ ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ମଧୁମୟ ଧ୍ଵନି ଆଉ ତୋଷିବ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୮ |
ପଶୁମାନେ ଅନାସ୍ଥା ଭାବ କାହିଁକି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥ‌ିବା ପଶୁମାନେ କୌଣସି ସମୟରେ ମଣିଷର ସ୍ଵରୂପ କିମ୍ବା କ୍ରିୟାକଳାପ ସମ୍ପର୍କରେ ଅବଗତ ନୁହଁନ୍ତି । ଫଳସ୍ୱରୂପ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେଖିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଭୟ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଯେହେତୁ ପଶୁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି, ସେଥୁପାଇଁ ସେମାନେ ଏଭଳି ଅନାସ୍ଥା ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ବୋଲି ନିବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି ।

Question ୯ ।
ଦେବତାମାନେ କାହିଁକି ନରଜନ୍ମ ନେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଲାପରେ, ବ୍ୟକ୍ତିଜଣକ ମନୁଷ୍ୟର ମୁଖ ଦେଖିବାକୁ ପାଇନାହିଁ କିମ୍ବା କଣ୍ଠସ୍ବର ଶୁଣିବାକୁ ପାଇ ନାହିଁ । ସେ ବ୍ୟସ୍ତବିକଳ ଭାବରେ ବନ୍ଧୁ, ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରେମପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନ କଥାକୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ଦିବ୍ୟ ବନ୍ଧୁଭାବ ଓ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ପ୍ରେମ ଭାବକୁ ପାଇବାପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ନରଜନ୍ମ ନେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୧୦ ।
ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ କିପରି ଶୀତଳ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘସମୟ ଧରି ପ୍ରିୟପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଅଲଗା ହୋଇରହିଛି । ମନେ ମନେ ସେହି ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ କଥା ସେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ବିଚାର କରିଛି, ତାହାର ଯଦି ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ପକ୍ଷୀ ଥାଆନ୍ତା, ତା’ହେଲେ ସେ ଦୁର୍ଗମ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷକୁ ଅତିକ୍ରମ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ମୁଖକମଳକୁ ଦେଖ‌ିବାର ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତା ଏବଂ ସେହି ମୁଖ ଦେଖିଲା ପରେ ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ ଶୀତଳ ହୁଅନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
ସେ ଆମୋଦରେ କିପରି କାଳାତିପାତ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଭାବୁଥୁଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତା କରିଥିଲା, ମୋର ଯଦି ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ପକ୍ଷ ଥାଆନ୍ତା, ତା’ହେଲେ ଦୁର୍ଗମ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ବକ୍ଷକୁ ଡେଇଁ ମାନବ ସମାଜକୁ ଚାଲି ଯାଆନ୍ତି । ସେଠାରେ ସଦାସର୍ବଦା ଧର୍ମପଥରେ ରହନ୍ତି, ପ୍ରବୀଣଙ୍କଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲାଭକରି ବିଜ୍ଞ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ତରୁଣମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ନାନାରଙ୍ଗରେ ଆମୋଦରେ କାଳାତିପାତ କରନ୍ତି ବୋଲି ସେ ଭାବୁଥିଲା ।

Question ୧୨ ।
ମହୀମଣ୍ଡଳରେ କାହାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘ ସମୟଧରି ନିର୍ବାସିତ ହୋଇ ରହିଲାପରେ, ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ସେ ମନେ ମନେ ପୁଣି କିପରି ପ୍ରିୟ ପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଫେରିଯିବ, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚିନ୍ତାକରିଛି । ସେହି ଅବସରରେ ସେ ଧର୍ମର ମାହାତ୍ମ୍ୟ କଥା ବିଚାର କରିଛି । ଧର୍ମ ହେଉଛି ଏପରି ଧନ, ଯାହାକୁ କି ମଣିକାଞ୍ଚନ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ଧର୍ମ ହେଉଛି ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର ଏବଂ ମହୀମଣ୍ଡଳରେ ତାହାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ ।

Question ୧୩ ।
ଧର୍ମଉତ୍ସବ ସହିତ ‘ଗିରିଗଣ’ର ସମ୍ପର୍କ କ’ଣ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଧର୍ମ ଉତ୍ସବ ସମୟରେ ଯେଉଁ ବାଦ୍ୟ ବାଦନ କରାଯାଏ, ତାହାଦ୍ୱାରା ଗିରିବନ ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତ ହୁଏ । ସେହି ଦେବ ଅର୍ଚ୍ଚନା ସମୟର ବାଦ୍ୟ ସହିତ ସେମାନେ ପରିଚିତ ଥାଆନ୍ତି । ମାତ୍ର ନିର୍ବାସିତ ହୋଇରହିଥ‌ିବା ଦ୍ଵୀପରେ ସେଭଳି ବ୍ୟବସ୍ଥା କେବେବି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି । ଫଳସ୍ବରୂପ ସେଠାକାର ‘ଗିରିଗଣ’ଙ୍କର ଧର୍ମଉତ୍ସବ ଦେବଅର୍ଚ୍ଚନାର ବାଦ୍ୟ ସହିତ କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସେମାନେ ତାହା ଶ୍ରବଣ କରି ନାହାଁନ୍ତି ।

Question ୧୪ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଘୋର ବନରେ ଜୀବନଯାପନର ସ୍ଵରୂପ କ’ଣ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଛି ଏକାକୀ । ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ଯେଉଁ ପ୍ରକୃତିକୁ ଦେଖି ସବୁକିଛି ତାହାର ବୋଲି ମନେକରିଛି । କାରଣ ଏହି ସ୍ଥାନରେ କେହି ତା’ର ପ୍ରତିବାଦୀ କିମ୍ବା ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ନାହାଁନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏହି ସ୍ଥାନ ନିର୍ବାସିତକୁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଶାନ୍ତି କିମ୍ବା ଆଶ୍ଵାସାନ ଦେଇନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ଭଲ । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପର ଘୋରବନରେ ଜୀବନଯାପନର ସ୍ବରୂପ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ।

Question ୧୫ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଜୀବନକୁ ବୃଥା ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ୍’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ଏକାକୀ ରହିଛି । ସେଠାରେ ରହିବା ଅବସରରେ ସେ କୌଣସି ମଣିଷ ଦେଖୁନାହିଁ କିମ୍ବା ଜୀବନରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଧାର୍ମିକ ଜୀବନ ବିତାଇବାର ଅବସର ପାଇନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଦୁଃଖର ସହିତ ବିଚାର କରିଛି, ଧର୍ମ ଉତ୍ସବଜନିତ ସୁଖରୁ ସେ ବଞ୍ଚତ ରହିଛି । ଏଭଳି ଧର୍ମହୀନ ଜୀବନକୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ବୃଥା ଜୀବନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୬ ।
ବାୟୁ ଆଗରେ ନିର୍ବାସିତଟି କି ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ଆଗରେ ଅତି ଅସହାୟ ଭାବରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛି, ‘ରେ ବାୟୁ ମୁଁ ହେଉଛି ତୋହର କ୍ରୀଡ଼ନକ । ତୁ ମୋର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ସେଠାକାର ସୁସମାଚାର ମୋ ନିକଟକୁ ନେଇଆସ । କାରଣ ଏଭଳି ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ପରେ, ମୁଁ ଆଉ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇବି ନାହିଁ । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି, ସବୁକିଛି କହି ମୋ ମନରେ ଥ‌ିବା ସଂଶୟକୁ ଦୂରକର ।’

Question ୧୭ ।
ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ କିପରି ଦୂର ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ଆଗରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି କହିଛି, ତୁ କେବଳ ମୋର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ଦେଶ ଆଣିପାରିବୁ । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ କଥା ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କ ଅନ୍ତର କ’ଣ ମୋତେ ଦେଖୁବାକୁ କାନ୍ଦି ଉଠୁଛି ? ସମୀର ସବୁକିଛି ଫିଟାଇ କହିଲେ ବା ସେମାନଙ୍କ ବାର୍ତ୍ତା ଦେଲେ ମୋ ମନର ସଂଶୟ ଦୂର ହେବ ।

Question ୧୮।
କବିତାରେ ମନର ସ୍ଵରୂପ କିପରି ବର୍ଷିତ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କବିତାଟିରେ ମନର ସ୍ଵରୂପ ସମ୍ପର୍କରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ମନର ଗତି ଅତି ଅଦ୍ଭୁତ । ତାହାର ଶକ୍ତି ଅଚିନ୍ତନୀୟ । କ୍ଷଣମାତ୍ରକରେ ସେ ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନକୁ ପରିକ୍ରମଣ କରିଆସିପାରେ । ମନର ଗତି ବାୟୁ ଓ ଆଲୋକର ଗତିକୁ ମଧ୍ୟ ପରାଜିତ କରିଦେଇପାରେ । ସେହି ମନ ବଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରିୟ ପରିଚିତ ସ୍ଥାନ ଓ ପରିଜନଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଯାଇ ପାରିଛି ।

Question ୧୯ ।
ସ୍ଵଦେଶ କଥା ମନେପଡ଼ିଲେ ନିର୍ବାସିତକୁ କିପରି ଲାଗୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମନର ଅପ୍ରତିହତ ଗତି ବଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ନିଜର ପ୍ରିୟ ସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯାଇ ପାରିଛି । ସେ ମନେକରିଛି, ସେ ଯେପରି ନିଜ ସଦନରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଛି ଏବଂ ତାହାର ଚାରିକଡ଼ରେ ରହିଛି ନିଜର ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ବଜନ ଏବଂ ବନ୍ଧୁବର୍ଗ । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ, ଏଭଳି ଭାବନା ତାହାକୁ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ାଇ ଦେଇଛି । ସ୍ଵଦେଶ କଥା ମନେପଡ଼ିଲେ ନିର୍ବାସିତଟିକୁ ଆହୁରି ଅସହାୟ ମନେହୋଇଛି ।

Question ୨୦ ।
ନିର୍ବାସିତର ଦୁଃଖ କିଏ ଓ କିପରି ଫେଡ଼ିବ ବୋଲି ସେ ଆଶାପ୍ରକାଶ କରିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ଦୁଃଖ ହେଉଛି ତାହାର ମନ । କାରଣ ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥିଲେ ବି ମନ ତାହାର ପ୍ରିୟସ୍ଥାନ ଓ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ କଥାକୁ ସ୍ମରଣ କରାଇ ଦେଇଛି । ଫଳରେ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ତାହାର ମନ ବୁଡ଼ିଯାଇଛି । ତଥାପି ସେ ମନରେ ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନା କଥାକୁ ଚିନ୍ତାକରିଛି । କାରଣ ତାହାର ଏଭଳି ଦୁଃଖକୁ କେବଳ ଦୟାମୟ ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହିଁ ଫେଡ଼ିବେ ବୋଲି ସେ ଆଶା ପ୍ରକାଶ କରିଛି ।

Question ୨୧ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟଭାର କିପରି ଲାଘବ ହୁଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି ଦୁଃଖ ଓ ନିରାଶାରେ ବିଳାପ କରିଛି । ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କ କଥା ମନେପକାଇ ଦୁଃଖ ପାଇଛି । ଏତେ ଅସହାୟତା ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମ୍ଭାବନାର ଦିଗକୁ ବିସ୍ମୃତ ହୋଇନାହିଁ । ସେ ମନେକରିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ସର୍ବସ୍ଥଳରେ ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ ଓ ଉଦାରଭାବର । ସେ ଚାହିଁଲେ ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟର ଭାର ଲାଘବ ହୁଏ ।

Question ୨୨ ।
ହୃଦୟ-ରାଜ୍ୟ ଶାନ୍ତରତ୍ନରେ କିପରି ମଣ୍ଡିତ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି, ଦୁଃଖ ଓ ଅନୁଶୋଚନାରେ ବୁଡ଼ି ବିଳାପ କରିଥିଲେ ବି ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସର୍ବଦୟାମୟ ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଈଶ୍ଵରହିଁ ଇଚ୍ଛାକଲେ, ତାହାର ଦୁଃଖ ଦୂର କରିପାରିବେ । ଈଶ୍ବରଙ୍କ କରୁଣା ହିଁ ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟର ଦୁଃଖଭାରକୁ କମାଇ ଦେଇପାରେ । ମଣିଷ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିଥାଏ । ଫଳରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟାହେଲେ ମଣିଷର ହୃଦୟ-ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତିରତ୍ନ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇପାରିବ ।

(ଘ) ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୫ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ ପ୍ରଶ୍ନ । ୧୫୦ଟି ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

Question ୧।
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାର ମୁଖ୍ୟ ଭାବଧାରା ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
ଉ –
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି ଭାବରେ କବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ତାଙ୍କର ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା ପ୍ରକୃତି ଓ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ଅପାର କରୁଣାକୁ ନେଇ ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସେ ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଭଳି ଅନୁବାଦ କବିତା ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଲୋଚ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିଟି ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏଭଳି କବିତା ରଚନା କରି ସେ ମଧ୍ୟ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।

କବିତାଟିର ନାୟକ ଘଟଣାକ୍ରମରେ ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି । ସାଂସାରିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ସମୟ କାଟିବାକୁ ହୁଏ, ସେ କେବେବି ସେଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ମାନସିକତାକୁ କବିତାଟିରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି । ମଣିଷ ସବୁବେଳେ ଚାହେଁ ଅନ୍ୟ ମଣିଷଙ୍କ ସହିତ ବସବାସ କରିବ । କାରଣ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଖରେ ନିଜର ମହତ୍ତ୍ବ ଓ ବିଶେଷତା ଦେଖାଇବାକୁ ସେ ସୁଯୋଗ ପାଇବ । ମାତ୍ର ତାକୁ ଯଦି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଏ ଏବଂ ବଞ୍ଚିବାର ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଠୁଳ କରାଯାଏ ତଥାପି ସେ ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି, ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ସଦାସର୍ବଦା ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥବା ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ବରଂ ଭଲ ।

ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ସବୁବେଳେ, ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ମରଣ କରେ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଭାବ ଯେ ଅତୁଳନୀୟ ତାହା ସେ ଚିନ୍ତା କରେ । କାରଣ ସେହି ଭାବ ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମନେ ମନେ ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ସେ ଚାଲି ଯାଇଥାଏ । ନିଜ ମନକୁ ସେ ବୁଝାଇ ଦେଇଥାଏ, ଏଭଳି ଚିନ୍ତା କରିବାରେ କୌଣସି ଲାଭ ମିଳେ ନାହିଁ; ବରଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ିଯାଇଥାଏ ।

ଏତେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ଜୀବନର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବାକୁ ଚାହିଁଛି । ଧର୍ମର ବିଶେଷତାକୁ ସେ ଆକଳନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଛି । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ନୈରାଶ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରମକାରୁଣିକ ଜଗତୀଶ୍ବରଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ଦୟା କଲେ, ତା’ ଜୀବନରୁ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହୋଇପାରିବ । କାରଣ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ବିନା କାହା ଜୀବନରୁ ଦୁଃଖଭାର ଲାଘବ ହୋଇନଥାଏ । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ କରୁଣା ପାଇ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ତାହାର ହୃଦୟ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରେ ।

କବିତାଟି ଅନୁବାଦ କବିତା ହେଲେବି କବିଙ୍କର ଜୀବନଦର୍ଶନ ପରିପ୍ରକାଶ ହିଁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୨ ।
ପଠିତ କବିତା ମାଧ୍ୟମରେ ନିରାଶାରେ ଆଶା କିପରି ଚମକି ଉଠିଛି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଥିଲେ ପ୍ରକୃତି ଉପାସକ ଓ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବାଦୀ କବି । ସେ ବ୍ରାହ୍ମଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପରେ ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ବ ଓ ବିଭୁବନ୍ଦନାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ରେ କବି ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟର ମାନସିକତାରେ କିପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସେ, ଆଶା ନିରାଶାରେ କିପରି ଆନ୍ଦୋଳିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

କୌଣସି ମଣିଷ ଜୀବନରେ କେବଳ ନିରାଶାର ଅନ୍ଧକାରରେ ସଦାସର୍ବଦା ରହିନଥାଏ । ସେ ପୁଣି ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନାର ଆଲୋକରେ ବଞ୍ଚି ରହିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରେ । ପୁନଶ୍ଚ ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନା ପାଇଁ ସେ ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଏ । ପରମକାରୁଣିକ ପରମେଶ୍ବର ସବୁକିଛିର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ସୁଖକୁ ସମୟାନୁସାରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥାନ୍ତି । ତଥାପି ସେହି ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କୁ କରୁଣା ହେଲେ ମନରେ ସୁଖ ଆସେ ଓ ହୃଦୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରିଥାଏ ।

କବିତାଟିରେ କବି ଜଣେ ନିର୍ବାସିତର ମାନସିକତାକୁ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପରିବେଶ ଓ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ମଣିଷଟି କେବେବି ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରେନା । ମଣିଷ ମୁହଁ ଦେଖିବା ସାତସପନ ହେଲେ, ସେ ମଣିଷଟିଏ ପାଇଁ ବିକଳ ହୁଏ । ସେ ମନେମନେ ଚିନ୍ତାକରେ, ବିହଙ୍ଗ ପରି ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଯିବ ଏବଂ ତାହାର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବ । ମାତ୍ର ସେହି କଳ୍ପନା, ସେହି ଆଶା ଆଶାରେ ରହିଗଲା ବେଳେ, ପୁଣି ସେ ନିରାଶାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । ସେ ବେଳ ପଡ଼ିଲେ ପ୍ରକୃତିକୁ ମାନବୀୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯାହାକି ନିର୍ବାସିତଟି ସମୀର ପାଖରେ ନିଜର ବେଦନାବୋଧକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି । ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ଵକୁ ଅନୁଭବ କରିଛି । ଧର୍ମହୀନ ଓ ଅର୍ଜନା, ଆରାଧନା ବିହୀନ ଜୀବନ ପଶୁର ଜୀବନ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ।

ଦୁଃଖ ନିରାଶାରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥିଲାବେଳେ, ସେ ସର୍ବସ୍ଥଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ କଥାକୁ ଚିନ୍ତାକରିଛି । କାରଣ ସେହି ଈଶ୍ଵର ହିଁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଦୁଃଖକୁ ଦୂର କରିପାରନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଦୟା ଓ ଉଦାରତା ହେତୁ ମଣିଷ ଜୀବନର ଦୁଃଖ ଲାଘବ ହୋଇଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ହୃଦ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତରତ୍ନ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥାଏ । ନିର୍ବାସିତଟି ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇ ଦୁଃଖ ସାଗରରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ଏବଂ ଆଶାର ସୁଖସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ଅପେକ୍ଷାରତ ରହିଛି ।

ବାସ୍ତବରେ କବିତାଟିରେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ଆଶାର ଜ୍ୟୋତି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

Question ୩।
ପଠିତ କବିତା ଅବଲମ୍ବନରେ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ମନୋଭାବ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
ଉ –
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି ଭାବରେ କବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ତାଙ୍କର ସାରସ୍ବତ ସାଧନା ପ୍ରକୃତି ଓ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଅପାର କରୁଣାକୁ ନେଇ ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଥିଲେ ବି ସେ ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଭଳି ଅନୁବାଦ କବିତା ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଲୋଚ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିଟି ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏଭଳି କବିତା ରଚନା କରି ସେ ମଧ୍ୟ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।

କବିତାଟିର ନାୟକ ଘଟଣାକ୍ରମରେ ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି । ସାଂସାରିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ସମୟ କାଟିବାକୁ ହୁଏ, ସେ କେବେବି ସେଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ମାନସିକତାକୁ କବିତାଟିରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି । ମଣିଷ ସବୁବେଳେ ଚାହେଁ ଅନ୍ୟ ମଣିଷଙ୍କ ସହିତ ବସବାସ କରିବ । କାରଣ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଖରେ ନିଜର ମହତ୍ତ୍ଵ ଓ ବିଶେଷତା ଦେଖାଇବାକୁ ସେ ସୁଯୋଗ ପାଇବ । ମାତ୍ର ତାକୁ ଯଦି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଏ ଏବଂ ବଞ୍ଚିବାର ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ତୁଳ କରାଯାଏ ତଥାପି ସେ ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି, ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ସଦାସର୍ବଦା ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥବା ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ବରଂ ଭଲ ।

ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ସବୁବେଳେ, ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ମରଣ କରେ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଭାବ ଯେ ଅତୁଳନୀୟ ତାହା ସେ ଚିନ୍ତା କରେ । କାରଣ ସେହି ଭାବପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ଯ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମନେ ମନେ ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ସେ ଚାଲି ଯାଇଥାଏ । ନିଜ ମନକୁ ସେ ବୁଝାଇ ଦେଇଥାଏ, ଏଭଳି ଚିନ୍ତା କରିବାରେ କୌଣସି ଲାଭ ମିଳେ ନାହିଁ । ବରଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ିଯାଇଥାଏ ।

ଏତେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ଜୀବନର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବାକୁ ଚାହିଁଛି । ଧର୍ମର ବିଶେଷତାକୁ ସେ ଆକଳନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରିଛି । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ନୈରାଶ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରକାରୁଣିକ ଜଗତୀଶ୍ଵରଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ଦୟାକଲେ, ତା’ ଜୀବନରୁ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହୋଇପାରିବ । କାରଣ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ବିନା କାହା ଜୀବନରୁ ଦୁଃଖଭାର ଲାଘବ ହୋଇନଥାଏ । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ କରୁଣା ପାଇ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ତାହାର ହୃଦୟ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରେ ।

କବିତାଟି ଅନୁବାଦ କବିତା ହେଲେବି କବିଙ୍କର ଜୀବନଦର୍ଶନ ପରିପ୍ରକାଶ ହିଁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୪।
ପଠିତ କବିତାରୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ସ୍ଵରୂପ ନିଶ୍ଚୟ କର ।
ଉ –
ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କ ଲେଖନୀରେ ପ୍ରକୃତିର ସାଧାରଣ ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଛି ଅସାଧାରଣ । ଷଡ଼ଋତୁ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ପ୍ରକୃତିକୁ ସେ କରିଛନ୍ତି ଜୀବନ୍ତ । ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ରେ ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭାକୁ ଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରେ ବିଚାର କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଶୋକାଭିଭୂତ ମଣିଷଟି ମନରେ ପ୍ରକୃତି ସେମିତି କିଛି ଆବେଦନ ସୃଷ୍ଟି କରିନଥୁଲେ ବି, କବି ସେଥ‌ିରେ ଜୀବନ୍ତ ଭାବର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ରହିଲାପରେ ଏବଂ ମାନବଠାରୁ ଦୂରେଇ ଗଲାପରେ ସେ ବିଚାର କରିଛି, ସେ ସବୁଦିଗକୁ ଚାହିଁଲେ ଯାହାକିଛି ଦେଖୁଛି, ସବୁକିଛିର ଅଧୀଶ୍ଵର ହେଉଛି ସେ। ଏ ମହୀମଣ୍ଡଳରେ ଏମିତି କେହି ନାହାଁନ୍ତି, ଯେ କି ତା’ ସହିତ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା କରି ଏହାକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବ । ନୀଳ ସମୁଦ୍ରଯାଏ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଭୂଭାଗ, ଫଳଫୁଲ ବିମଣ୍ଡିତ ବନଲତାକୁ ସେ ହିଁ କେବଳ ଉପଭୋଗ କରିପାରିବ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେହି ସ୍ଥାନଟି ଫଳଫୁଲ ଶୋଭିତ ବନରାଜି ବୋଲି କବି ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସେଠାରେ ରହିଛନ୍ତି କ୍ଷୁଦ୍ର କୀଟପତଙ୍ଗ, ପକ୍ଷୀଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ବିଶାଳ ପ୍ରାଣୀ ସିଂହ, ହସ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ବିଜନତା ସଦାସର୍ବଦା ସେଠାରେ ପ୍ରକାଶିତ । ଏପରିକି କୌଣସି ସମୟରେ ନିର୍ବାସିତର କଣ୍ଠରୁ ଶବ୍ଦ ବାହାରିଗଲେ, ତାହା ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତା ହୋଇଥାଏ । ସେଠାକାର ପରିବେଶରେ ପଶୁମାନେ ନିର୍ଭୟରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସେଠାରେ ମନୁଷ୍ୟ ନଥା’ତ୍ତି କିମ୍ବା ପଶୁମାନେ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଦେଖୁଥା’ନ୍ତି, ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେମାନେ ନିର୍ବାସିତକୁ ଦେଖ‌ିଲେ ମଧ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ସେଠାରେ ରହିଥ‌ିବା ଗିରିଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ସମୟରେ ଦେବ-ଅର୍ଜନାର ବାଦ୍ୟରେ ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତ ହୋଇନାହାନ୍ତି । କବି ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଲେଖୁଛନ୍ତି, ଘୋରବନ ଧର୍ମଉତ୍ସବ କେବେହେଲେ ଶୁଣି ନାହାଁନ୍ତି କିମ୍ବା ଦେଖୁନାହାଁନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସେଠିକାର ପ୍ରବହମାନ ବାୟୁ ନିକଟରେ ମନେକଥାକୁ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନକଥା ଫେଡ଼ି କହିଛି । କାରଣ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ପ୍ରିୟ ପରିଜନଙ୍କର ଭଲ ମନ୍ଦ ଖବର ପାଇପାରିବେ ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପଟି ସାଧାରଣ ହେଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଇଁ ହୋଇଛି ଭୟଙ୍କର, ଯେଉଁଥ‌ିପାଇଁ ସେଠାରେ ସେ ଏକୁଟିଆ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛାପ୍ରକାଶ କରିନାହିଁ ।

Question ୫ |
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବାୟୁ ସମକ୍ଷରେ ପ୍ରକାଶିତ ଉକ୍ତିର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ଉ –
ପ୍ରତ୍ୟେକ କବି ଜଣେ ଜଣେ ଭାବୁକ। ଯାହା ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ହେୟ, କବି ଦୃଷ୍ଟିରେ ତାହା ଶ୍ରେୟ । ଯେଉଁ ଦୃଶ୍ୟକୁ ଦେଖୁ ସାଧାରଣ ମଣିଷଟି କିଛି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିପାରେ ନାହିଁ, କବି ସେହି ଦୃଶ୍ୟକୁ ଦେଖୁ ଅନେକ କଥା ବଖାଣି ବସେ । ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ସେହିପରି ଜଣେ କବି, ଯେ କି ନିର୍ବାସିତର ମାନସିକ ଦୋଳନକୁ ଦେଖାଇବାପାଇଁ ସମୀର ବା ବାୟୁକୁ ମାଧ୍ୟମରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇଛନ୍ତି । ବାୟୁ ହେଇଛି ଜୀବନ୍ତ । ନିର୍ବାସିତଟି ମନର ସନ୍ତାପିତ ଭାବକୁ ବାୟୁ ନିକଟରେ କହି ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ଲାଭକରିଛି ।

ସାରସ୍ବତ ସୃଷ୍ଟିରେ ମେଘକୁ, ହଂସକୁ ଓ ବାୟୁକୁ ଦୂତ କରି ପ୍ରେରଣ କରିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁକୁ ପ୍ରେରଣ କରିଛି, ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ଭଲମନ୍ଦ ବୁଝିବାପାଇଁ, ଯାହାକି କବିଙ୍କ ଅସାଧାରଣ କବିତ୍ଵର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରେ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ନିକଟରେ ନିଜର ଅସହାୟତା ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ବାୟୁର ସେ ସାଧାରଣ କ୍ରୀଡ଼ନକ ବୋଲି ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରିଛି । ଅସହାୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବରେ, ବାୟୁକୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ସେ କହିଛି, ରେ ! ସମୀର, ତୁ ବହୁଦୂରରୁ ମୋ ଦେଶର ଓ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କର ସୁସମାଚାର ମୋ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇ ଦେ । କାରଣ ମୁଁ ଏଠାରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଥ‌ିବାରୁ, ସେହି ସ୍ଥାନକୁ ଦେଖିବା ମୋ ପକ୍ଷରେ ଆଉ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କେବଳ ତୁ ସ୍ଵଦେଶର ସମାଚାର ଶୁଣାଇଲେ, ମୁଁ ସେଥୁ ଆନନ୍ଦ ଲାଭକରିବି । ମୋର ଚିତ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ଜଳରେ ଅବଗାହନ କରିବ । ପ୍ରିୟଜନମାନେ କ’ଣ ମୋତେ ହରାଇ, ମୋତେ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତ ବିକଳ ହୋଇ କାନ୍ଦୁଛନ୍ତି । ବନ୍ଧୁଭାବରେ ସବୁକିଛି ମୋତେ ଖୋଲିକରି କହ । ଯାହାଫଳରେ, ମୋ ମନରେ ଆଶାର ସଂଚାର ହେବ ଏବଂ ସବୁକିଛି ସଂଶୟ ଦୂରହେବ । କବିଙ୍କ ଭାଷାରେ –

“କହ କହ ସମୀର ! ସବୁ ଫିଟାଇ,
ବନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟରେ ମୋର କେହି ତ ନାହିଁ ?
ନିରାଶ ମୋ ହୃଦୟ, ନୋହି ନିଷ୍ଠୁର,
କହି ବାରତା, କର ସଂଶୟ ଦୂର ।”

ବାସ୍ତବରେ, କବି ନିର୍ବାସିତର ମାଧ୍ଯମରେ ବାୟୁ ସମକ୍ଷରେ ଯାହା ପ୍ରକାଶ କରାଇଛନ୍ତି, ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇପାରିଛି ।

Question ୬।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବ୍ୟାକୁଳତା’ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାଟି ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କ ଏକ ଅନୁବାଦ କବିତା, ଯାହାକି କବିଙ୍କ ଅନୁବାଦ ପ୍ରତିଭାର ଅସାମାନ୍ୟତାର ପ୍ରମାଣ ଦିଏ । ଏଥ‌ିରେ କବି ଜଣେ ସମାଜବିଚ୍ୟୁତ, ପ୍ରିୟପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁବିଚ୍ୟୁତ ମଣିଷର ମାନସିକ ଖେଦକୁ ଅତି ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଘଟଣାକ୍ରମେ ନାବିକଟି ଜଳଯାତ୍ରା କରୁଥିବା ସମୟରେ ନିଜ ଜାହାଜରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯାଇଛି । ସେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ । ସେହି ଦ୍ବୀପରେ ସେ ନିଜ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କୌଣସି ମଣିଷର ସନ୍ଧାନ ପାଇନାହିଁ । ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି ସବୁଆଡ଼େ ଦେଖୁଛି ଆସମୁଦ୍ରବ୍ୟାପୀ ପଶୁପକ୍ଷୀ, ତରୁଲତା ଓ ଗିରିଶ୍ରେଣୀକୁ । ସେହି ଦୃଶ୍ୟ ତାକୁ ଅତି ଭୟଙ୍କର ମନେ ହୋଇଛି । ସେ ବଡ଼ ଅସହାୟ ଭାବରେ ବିଳାପ କରିଛି । ମଣିଷର ସ୍ବର କିମ୍ବା ମୁଖ ଯେଉଁଠି ଅପହଞ୍ଚ ସେଠାରେ ସେ ଅବା କିପରି ବଞ୍ଚିବ, କାହାକୁ ନେଇ ବଞ୍ଚିବ । ତେଣୁ ଦୁଃଖ ଓ ହତାଶାରେ ନିଜର ମନୋଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛି ।

ନିର୍ବାସିତଟି କହିଛି, ମୁଁ ଚାରିପଟେ ଯାହାସବୁ ଦେଖୁଛି, ସବୁକିଛିର ଅଧୀଶ୍ଵର ମୋ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ନୁହଁନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶକୁ କିମ୍ବା ଏଠାକାର ଭୂଖଣ୍ଡକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ କେହି ଜଣେ ହେଲେ ମୋ ପାଖରେ ନାହାଁନ୍ତି । ସେଭଳି ବିଜନତାକୁ ସେ ସୁଖ ପାଇନାହିଁ । ବରଂ ସେହି ବିଜନତାକୁ ସେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଛି, ଯେଉଁ ବିଜନତା ମୁନିନିୟନ ମୋହିନିଏ, ସେମାନଙ୍କ ସାଧନାର ସ୍ଥଳୀ ପାଲଟିଯାଏ, ସେହି ସୁନ୍ଦର ପରିବେଶ କାହିଁ ? ଆକୁଳ ଭାବରେ ସେ କହିଛି, ଏଭଳି ପରିବେଶରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ଭୟଙ୍କର ରଣକ୍ଷେତ୍ର, ଯେଉଁଠାରେ କି ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ୱନି ସଦାସର୍ବଦା ହୃଦୟ ଥରାଇଦିଏ, ସେଭଳି ପରିବେଶ ଶ୍ରେୟସ୍କର । ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ହେଉଛି ଅଧମଗତି ସହିତ ସମାନ । କାରଣ ଯେଉଁଠାରେ ଦେବତୁଲ୍ୟ ନର ଆନନ ଦେଖ‌ି ସାତସ୍ଵପ୍ନ, ଯେଉଁଠାରେ ମଧୁମୟ ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ଵର ଶୁଣିବା ଅସମ୍ଭବ, ସେଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ବଡ଼ ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ପବନକୁ ସନ୍ଦେଶକାରୀ ଭାବରେ ପ୍ରେରଣ କରିଛି, ଯେକି ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ସୁଖଦୁଃଖ ବୁଝି ଆସିବ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମହୀନ ଜୀବନ ପାଇଁ ସେ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଛି । ଧର୍ମହୀନ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବାରୁ ସେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇଛି । ମନେମନେ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଗଲେ ବି, ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ତା’ ମନ ବୁଡ଼ିଯାଇଛି ।

ଏତେ ନିରାଶାରେ ରହିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ପୁଣି ପରମେଶ୍ୱରଙ୍କ କରୁଣା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇଉଠିଛି । ସେ ଦୃଢ଼ ନିଶ୍ଚିତ ଯେ ଈଶ୍ଵର ଦୟାକଲେ, ସେ ଏଭଳି ବିପଦ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇପାରିବ ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ନିର୍ବାସିତଟି ମାନସିକ ଭାବବୋଧ ଓ ବ୍ୟାକୁଳତାକୁ କବି ଅତି ସଫଳ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

Question ୭ ।
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାର ସାରସ୍ଵତ ମୂଲ୍ୟାୟନ କର ।
ଉ –
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାରସ୍ଵତ ସାଧକଙ୍କର ରହିଥାଏ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ । ସେମାନେ ଜଣେ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ । ସାଧାରଣ ମଣିଷ ଯାହାକୁ ଦେଖୁ ମଧ୍ୟ ଦେଖୁଥାଏ, ଯାହାକୁ ବୁଝି ମଧ୍ୟ ବୁଝିନଥାଏ, ସାରସ୍ଵତ ସାଧକ ତାହାକୁ ଅନୁସନ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ନେଇ ଦେଖେ ଓ ବୁଝେ । ପୁନଶ୍ଚ ସାଧାରଣ ଭାବେ କହିଦେଲେ ତାହା ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା ହୋଇଯାଏ ନାହିଁ, ବରଂ କିପରି କହିଦେଲେ ରସିକପାଠକ ଓ ବିଦଗ୍ଧ ଶ୍ରୋତାର ହୃଦୟକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ, ସେଭଳି ପ୍ରକାଶ ହିଁ ଯଥାର୍ଥ ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା । ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟ ସାହିତ୍ୟରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କର ଏଭଳି ଭାବଧାରା ଖୁବ୍ ଉଚ୍ଚତର । ସେ କେବଳ ଷଡ଼ଋତୁ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ, ଶିଶୁସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିରେ ସାଧାରଣ ପାଠକର ମନମୋହି ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନଟିଏ ସୃଷ୍ଟିକରି ବସନ୍ତି । ଏପରିକି ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଏକ ଅନୁବାଦ ଶ୍ରେଣୀୟ କବିତା ହେଲେ ବି, ଏଥରେ ମଧ୍ୟ ସେ ତାଙ୍କର ସାରସ୍ଵତ ଲେଖନୀର ପରାକାଷ୍ଠା ପ୍ରମାଣ କରିଯାଇଛନ୍ତି ।

ନିର୍ବାସିତର ଚରିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନରେ କବି ବେଶ୍ ସଫଳ ହୋଇଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପରିବେଶରେ ଓ ପାରିବାରିକ ଆବେଦନରେ ଚଳି ଆସିଥ‌ିବା ମଣିଷଟିକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ହେବାକୁ ପଡ଼େ, ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଦୁଃଖ ଓ ଅନୁଶୋଚନାରେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିବ । ଏପରିକି ଅନ୍ୟମନସ୍କ ଭାବରେ କେତେ କ’ଣ କହିଯିବ, ଯାହାକୁ କି କବି ଅତି ମାର୍ମିକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ବିଶେଷକରି ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଧରାବତରଣ କରନ୍ତି ବୋଲି କବି, ନିର୍ବାସିତ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେହି ପ୍ରେମ ପାଇଁ ସେ ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ହେବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ରହିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ଧାର୍ମିକ ପରିବେଶରେ ବଢ଼ିଥିବା ମଣିଷ ଯଦି, ସେଥୁରୁ ଅପସରିଯାଏ, ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଅନୁଶୋଚନାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ିବ, ଯାହାକୁ କି କବି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦ ସଂଯୋଜନା ଦୃଷ୍ଟିରୁ କବିତାର ଆବେଦନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୁଗ୍ଧକର ।
ଯେପରି – “କାହିଁ ବନ୍ଧୁତା କାହିଁ ପ୍ରେମ ସୁନ୍ଦର, ଯାର ପ୍ରାପତି ଲାଗି ଦେବତା ନର ।
ଥାଆନ୍ତା ଯଦି ମୋର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ, ଲଙ୍ଘି ଭୀଷଣ ଗିରି, ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷ,
ଦେଖନ୍ତି ପ୍ରିୟ ଜନ ମୁଖକମଳ, ହୁଅନ୍ତା ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ ଶୀତଳ ।”

ପୁନଶ୍ଚ – “ଧର୍ମ ଆହା ସେ କିବା ଅମୂଲ୍ୟ ଧନ, ସରି ନୁହଁଇ ତାରେ ମଣି କାଞ୍ଚନ
ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର, ମହୀମଣ୍ଡଳେ କାହିଁ ତା’ ପଟାନ୍ତର ।’’

ଏଥିରେ ଶବ୍ଦ ସଂଯୋଜନା ସହିତ ଛନ୍ଦ ଓ ଉପମାଯୁକ୍ତ ପଦ ପାଠକୀୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆଣିଥାଏ । ବିଶେଷକରି କବିଙ୍କର ଦାର୍ଶନିକ ଅନୁଚିନ୍ତା କବିତାର ଛତ୍ରେ ଛତ୍ରେ ପରିପ୍ରକାଶିତ ।

ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆକଳନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ସାରସ୍ଵତ ମର୍ଯ୍ୟାଦାରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନ୍ତ ହୋଇପାରିଛି ।

କବି ପରିଚିତି :

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଜଣେ ସୁପରିଚିତ ଓ ସମ୍ମାନାସ୍ପଦ କବି । ସେ କବିବର ରାଧାନାଥଙ୍କ ଉନ୍ମୋଚିତ ନବଯୁଗର କାବ୍ଯସରଣୀକୁ ଗୀତିଗୁଚ୍ଛର ପୁଷ୍ପସମ୍ଭାରରେ ସୁଶୋଭିତ କରିଥିଲେ । ବିଭୁ ବନ୍ଦନା, ମଙ୍ଗଳର ଉପାସନା ଏବଂ ଜୀବନ ପ୍ରତି ଗଭୀର ଅନୁଚିନ୍ତାରେ ତାଙ୍କର କୃତିତ୍ୱ ଥିଲା ଅନନ୍ୟା ସାଧାରଣ । ସେ ଥିଲେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶିକ୍ଷାଗୁରୁ ଓ ଦୀକ୍ଷାଗୁରୁ । ପୁନଶ୍ଚ ସେ ଥିଲେ ଏକାଧାରରେ ନିପୁଣ ସ୍ରଷ୍ଟା ଓ ଦିବ୍ୟଦ୍ରଷ୍ଟା । ଡଃ. ମାନସିଂହଙ୍କ ମତରେ -“He was essentially a preacher and a teacher, who made use of the literary vehicle for publicising his ideas, reflections and visions.

ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ୧୮୫୩ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୨୯ ତାରିଖରେ ଶ୍ରୀପଞ୍ଚମୀ ତିଥ୍ୟରେ ପୁରୀରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପୈତୃକ ପରିବାର, ପୁରୀରେ ବାସ କରୁଥିବା ବ୍ରାତ୍ୟ ମରହଟ୍ଟା କ୍ଷତ୍ରିୟ ପରିବାର । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଭଗୀରଥୀ ରାଓ । ସେ ଥିଲେ ପୋଲିସ୍ ବିଭାଗର ଜଣେ ସାଧାରଣ କର୍ମଚାରୀ । ମଧୁସୂଦନ ଏଫ.ଏ. ପାସ୍ କରିବା ପରେ ନିଜର କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ନିଜର କୃତିତ୍ଵ ବଳରେ ସେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଅଧ୍ୟାପକମଣ୍ଡଳୀର ଆକର୍ଷଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ । କଲେଜରେ ଛାତ୍ର ଥିଲାବେଳେ ସେ ନିଜର ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ ପ୍ୟାରୀମୋହନ ଜୀବନରେ ଅଭୂତପୂର୍ବ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥିଲା । ପରିଣତି ସ୍ବରୂପ ସେ ନିଜର ଅଧିକାଂଶ ସାରସ୍ଵତ ସୃଷ୍ଟିରେ ଭକ୍ତିଚେତନା ଓ ବିଭୁଚେତନାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନେଇଥିଲେ । ସେ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭକରି ଶିକ୍ଷାବିଭାଗର ଡିଭିଜନାଲ୍ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର ପଦକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ପ୍ରଶାସନିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମଧୁସୂଦନ ନିଜର ଦକ୍ଷତାର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ସେ ନୈତିକତା, ଭାବାଦର୍ଶ ଓ ପବିତ୍ର ଧର୍ମାଚରଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ସେହିପରି ସାରସ୍ଵତ ଜୀବନରେ ତାଙ୍କର ଥିଲା ଅସାମାନ୍ୟ ପ୍ରତିଭା । ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ସଫଳ ସଙ୍ଗଠକ । କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିବାପରେ ମଧୁସୂଦନ ବର୍ତ୍ତମାନର ଭକ୍ତମଧୁ ବିଦ୍ୟାପୀଠ ରୂପେ ପରିଚିତ, କଟକର ତତ୍କାଳୀନ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ହାଇସ୍କୁଲ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ ‘ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜ’ର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା । ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ସାଙ୍ଗକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ଓ ତା’ର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଇଂରେଜ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ‘ରାୟବାହାଦୂର’ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ କରିଥିଲେ ୧୯୧୨ ମସିହା, ଡିସେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖରେ ।

ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି (Lyrical Poet) ରୂପେ ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ସୁପରିଚିତ । ଅନେକ ଗୀତିକବିତା ତାଙ୍କ ଲେଖନୀରୁ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଛି । ଗୀତିକବିତା ରଚନାର ଆଙ୍ଗିକ ଆଦର୍ଶ ପାଇଁ ମଧୁଦନ ବିଦେଶୀ ସୃଷ୍ଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ, ପଞ୍ଚସଖା ଯୁଗର ଗୀତି ପରମ୍ପରାକୁ ଆଶ୍ରୟ କଲାପରି ସେ ଗୀତିକବିତାର ଆଙ୍ଗିକ ବିନ୍ୟାସ ପାଇଁ ପ୍ରାଚ୍ୟ ଭାବସମ୍ପଦ ଓ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ଉପାଦାନ ଆହରଣ କରିବସିଛନ୍ତି । କାବ୍ୟକ କଳ୍ପନା ବିଳାସ ପରିବର୍ତ୍ତେ ସେ ଥିଲେ ସତ୍ୟ ଓ ବାସ୍ତବତାର ସମର୍ଥକ, ଆଦର୍ଶର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ! ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ସମ୍ବୋଧନ ଗୀତିକା, ଶୋକ ଗୀତିକା, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶପଦୀ କବିତା ଓ ଗାଥା କବିତା ରଚନା କରି ସାଫଲ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଛନ୍ତି ।

ବାଲେଶ୍ଵରରେ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲାବେଳେ ସେ କବିବର ରାଧାନାଥଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ‘କବିତାବଳୀ’ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଦୁଇଭାଗରେ ରଚିତ ତାଙ୍କର ‘ଛାନ୍ଦମାଳା’ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋର କବିତାର ମନୋଜ୍ଞ ସଙ୍କଳନ । ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ରଚିତ ‘ବର୍ଷବୋଧ’, ‘ସାହିତ୍ୟ କୁସୁମ’, ‘ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ’ ଏବଂ ‘ପ୍ରବନ୍ଧମାଳା’, ପ୍ରଭୃତି ସେକାଳର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା । ‘କୁସୁମାଞ୍ଜଳୀ’, ‘ବସନ୍ତଗାଥା’ ଓ ‘ଉତ୍କଳଗାଥ’ ପ୍ରଭୃତି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ସଙ୍କଳନ । ‘ଋଷିପ୍ରାଣେ ଦେବାବତରଣ’, ‘ହିମାଚଳେ ଉଦୟ ଉତ୍ସବ’, ‘ଜୀବନଚିନ୍ତା’, ‘ଆକାଶ ପ୍ରତି’, ‘ପଦ୍ମ’, ‘ଧ୍ଵନି’, ‘ନଦୀପ୍ରତି’, ‘ସ୍ତବ’, ‘ଶଙ୍ଖଧ୍ବନି’, ‘ଏ ସୃଷ୍ଟି ଅମୃତମୟ ହେ’ ‘ସୀତା ବନବାସ’, ‘ଆଶା’, ‘ପୃଥ‌ିବୀ ପ୍ରତି’ ଓ ‘ଜନ୍ମଭୂମି’ ପ୍ରଭୃତି ତାଙ୍କର ବହୁଚର୍ଚ୍ଚିତ ଲୋକପ୍ରିୟ କବିତାକୃତି ।

ଅନୁବାଦ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ । ସେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରୁ ‘ବାଳ ରାମାୟଣ’, ‘ଉତ୍ତର ରାମଚରିତ’ର କେତେକ ଅଂଶ ‘ଶ୍ରୀରାମ ବନବାସ’ ଓ ‘ସୀତା ବନବାସ’ ଆଦି ଖୁବ୍ ଯତ୍ନ ସହକାରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଅନୁବାଦ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ରଚିତ ଗଳ୍ପ ‘ପ୍ରଣୟର ଅଦ୍ଭୁତ ପରିଣାମ’ ଏକ ବିଦେଶୀ ଗଳ୍ପର ଛାୟାରେ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥିବା ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚକମାନେ ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଅବଦାନ ଅତୁଳନୀୟ । ‘ବର୍ଣ୍ଣବୋଧ’ରେ ସଂକଳିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଶୁଗୀତିକାଗୁଡ଼ିକ କିପରି ସରଳ, ସାବଲୀଳ, ଶିକ୍ଷଣୀୟ ଓ ଶିଶୁ ସୁଲଭ ତାହା ସହଜରେ ଧାରଣା କରାଯାଇପାରେ ।

ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଅମର କବିତାର ମଧୁର ଧ୍ଵନି ଓଡ଼ିଆ ପାଠକ ପ୍ରାଣକୁ କାଳ କାଳ ପାଇଁ ଝକୃତ କରୁଥ୍ ଏବଂ ତାଙ୍କର କବିତାକୃତି ଯେ ସଚରାଚର ଓଡ଼ିଶାର ଜନମାନରେ ପ୍ରତିଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟିକରିବାରେ ଲାଗିଥିବ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହର ତିଳେମାତ୍ର ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

କରିତାର ପୃଷ୍ଠଭୂମି :

ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ William Cowperଙ୍କ ଇଂରାଜୀ କବିତାର ସାର୍ଥକ ଅନୁବାଦ । ଇଂରାଜୀ କବି cowperଙ୍କ କବିତା The Solitude of Alexander Selkirkର ଛାୟାରେ ଏହା ରଚନା କରାଯାଇଥିଲେ ବି ଏହା କବି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଭାଷା, ଭାବ ଓ ଆବେଦନକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ଅନୁବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ ବି ଏହା କବିଙ୍କ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଅପେକ୍ଷା ରଖେ ।

କୌଣସି ଏକ ନାବିକ ଜଳଯାତ୍ରା କରୁଥିବା ସମୟରେ ଘଟଣାକ୍ରମେ ନିଜ ଜାହାଜରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯାଇଛି । ସେ ପହଞ୍ଚାଇଛି ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ସେ ମଣିଷ ସମାଜ ପାଖକୁ ଫେରିଯିବାର ଉପାୟ ପାଇନାହିଁ । କେବଳ ସେ ସେଠାକାର ପଶୁପକ୍ଷୀ, ତରୁଲତା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କର ସାନ୍ନିଧ ଲାଭକରିଛି । କୌଣସି ସମୟରେ ଈପ୍‌ସିତ ମଣିଷର ସ୍ଵର ଶୁଣିବାକୁ ପାଇନାହିଁ । ସାମାଜିକ ବନ୍ଧନରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ହୋଇଛି ନିହାତି ଅସହାୟ । ବନ୍ଧୁ ପରିବେଶରେ ସମୟ କାଟି ଆସିଥ୍‌ ମନଟି ହୋଇଛି ତା’ର ବେସୁରା ଓ କ୍ଷତାକ୍ତ । ଜନମାନବହୀନ ପରିବେଶରେ ଏକାକୀତ୍ଵକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଆପଣେଇ ନେଇଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ମନର ଭାବକୁ, ଯାହା ବିଦେଶୀ କବି ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ, ତାହାକୁ କବି ମଧୁସୂଦନ ଆହୁରି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବୁଝିପାରିଲେ ଓ ବୁଝାଇ ପାରିଲେ ।

କବିତାର ସାରକଥା :

ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଲଗା ପରିବେଶରେ ରହି ପ୍ରିୟ ପରିଜନଙ୍କ ମଧୁମୟ ସ୍ମୃତିକୁ ସେ ରୋମନ୍ଥନ କରିଛି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସେ ଅଧୀଶ୍ଵର ହୋଇ ସାରିଲାପରେ ଯେଉଁଭଳି ଖେଦୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଛି ତାହା ନିହାତି ମାନବୀୟ । ସେ ବେଳେବେଳେ ନିରୁତ୍ସାହିତ ହୋଇ ମାନସିକ ସନ୍ତୁଳନରେ ଘାରି ହୋଇଛି । ଏତେ ନୈରାଶ୍ୟ ଥିଲେ ବି ସେ ପୁଣି ଆଶାର ଆଲୋକରେ ଆଲୋକିତ ହୋଇ, ସମ୍ଭାବନାର ଦିଗକୁ ନିଜର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି ।

କବିତାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କବି ଅତି ନାଟକୀୟ ଭାବେ ନିର୍ବାସିତଟିର ମାନସିକତାକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଦେଖୁଛି ଏକ ଅପରିଚିତ ଭୂଖଣ୍ଡ । ସେ ଯେଉଁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ତାକୁ ଜଣାଯାଇଛି, ଆଉ କେହି ତା’ର ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ନାହାଁନ୍ତି । ସେ ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ଯେଉଁ ଦିଗକୁ ଆଖିବୁଲାଇ ନେଇଛି, ସବୁ ଅଞ୍ଚଳର ସେ ହେଉଛି ଅଧୀଶ୍ଵର । ସେ ପୁଣି ନିଜକୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ବୋଧନରେ ସମ୍ବୋଧ୍ୟ କରିଛି । ଏ ବିରାଟ ସୃଷ୍ଟିରେ ଏମିତି ଜଣେ କେହି ନାହିଁ ଯେକି ମୋଠାରୁ ଏହି ଅଧିକାର ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ ସଂଗ୍ରାମ କରିବ । ମଣିଷର ମାନସିକତା ଏପରି ଯେ ସେ ଚାହେଁ ସବୁବେଳେ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ଭାବରେ ନିଜକୁ ବଡ଼କରି ଦେଖାଇବ । ସମସ୍ତେ ଯେପରି ତା’ଠାରୁ ପରାଜିତ ହୋଇ ବଶ୍ୟତା ସ୍ବୀକାର କରିବେ । ସେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖେ ତା’ ସହିତ ଦ୍ବନ୍ଦ କରିବାକୁ କେହି ନାହିଁ, କାହାରି ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିବାର ଅବସର ମିଳେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ସେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇଯାଏ । ଠିକ୍ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ିଯାଇଛି, ନାବିକ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ଚାରିଆଡ଼େ ଆଖୁବୁଲାଇ ନେଇଛି । ସେ ଯେଉଁ ଆଡ଼କୁ ଚାହିଁଛି, ସବୁଆଡ଼େ ଦେଖୁଛି ପ୍ରକୃତିର ଅନୁପମ ବିଭବକୁ । ସବୁକିଛି ବିସ୍ତାରିତ ହୋଇଛି ନୀଳ ସମୁଦ୍ରଯାଏ । ଫଳଫୁଲରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ବିଶୋଭିତ ବନଲତା, କୀଟପତଙ୍ଗ ପରି କ୍ଷୁଦ୍ରପ୍ରାଣୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ସିଂହ ଓ ହସ୍ତୀ ପରି ବୃହତ୍ ପ୍ରାଣୀ, ସବୁର ମାଲିକ ସେ ବୋଲି ନିଜକୁ ବସିଛି ।

ସେହି ନିରୋଳା ପରିବେଶକୁ ସେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଛି, ‘ବିଜନତାର ସେହି ମୋହନ ବେଶ କେଉଁଆଡ଼େ ଚାଲିଯାଇଛି, ଯେଉଁ ପରିବେଶକୁ ମୁନି ବା ତପସ୍ବୀମାନଙ୍କର ତପ ଆଚରଣ ପାଇଁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପରିସର ବୋଲି ପରିଚିତ ହୋଇଥାଏ ।’ ଏଭଳି ନିରୋଳା, ଜନଶୂନ୍ୟ ପରିବେଶରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ରଣକ୍ଷେତ୍ର ପରି ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିବେଶରେ ରହିବା ଭଲ । ରଣକ୍ଷେତ୍ର ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ବା ପ୍ରତିମୁହୂର୍ଭରେ ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ସେଥିରେ ବଞ୍ଚିବାପାଇଁ ଅବସର ମିଳିଥାଏ । କାରଣ ସଂଗ୍ରାମୀ ମାନସିକତା ନେଇ ପକ୍ଷ ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଯୁଦ୍ଧର ଆହ୍ବାନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ସେଭଳି ପରିବେଶ ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ହେଲେ, ତାହା ହେଉଛି ଅଧମଗତି ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

ପରିବେଶରେ ରହି, ମଣିଷଟିଏ ଦେଖିବାପାଇଁ ସେ ଆତୁର ହୋଇଉଠିଛି । ହତାଶାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ି ସେ ବିଚାର କରିଛି, ସେ ହୁଏତ ଦେବତୁଲ୍ୟ ମାନବମୁଖକୁ ଆଉ ଆଖ୍ୟାରେ ଦେଖିପାରିବ ନାହିଁ । ଏଇଠି ହିଁ ତା’ର ଜୀବନଦୀପ ନିର୍ବାପିତ ହୋଇଯିବ । ତାହାର ଏଭଳି ଦାରୁଣ ମୃତ୍ୟୁ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଗୋପନୀୟ ହୋଇ ରହିଯିବ । କେହି ଆଉ ତାହାର ମୃତ୍ୟୁଖବର ଜାଣିପାରିବେ ନାହିଁ ।

ମଣିଷର ସ୍ଵରୂପ ପାଇଁ ସେ କେବଳ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇନାହିଁ, ବରଂ ମଣିଷ କଣ୍ଠର ମଧୁର ଭାଷାକୁ ସେ ଶ୍ରବଣ କରିବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇଛି । ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ମଧୁମୟ ଧ୍ଵନିକୁ ସେ ଅପେକ୍ଷାକରି ରହିଥିଲାବେଳେ, ଅଜାଣତରେ ନିଜ ସ୍ୱରକୁ ନିଜେ ଶ୍ରବଣ କରି ଚମକି ଉଠିଛି । କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠସ୍ବର ଥିଲେ, ସେଠାରେ ସେ ବଞ୍ଚିବାର ସାହାରା ପାଇଯିବ ବୋଲି ମନେକରିଛି ।

ସେଠାକାର ପଶୁମାନେ ନିର୍ଭୟରେ ବିଚରଣ କରୁଥା’ନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ଉପସ୍ଥିତି ସେମାନଙ୍କ ମନରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ । କାରଣ ସେମାନେ କୌଣସି ସମୟରେ ମାନବର ଅମାନବୀୟ ବ୍ୟବହାରର ପରିଚୟ ପାଇନାହାଁନ୍ତି । ମଣିଷମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଯେ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇ ପାରିବେ, ସେକଥା ସେହି ସହଜ ସରଳ ପଶୁମାନେ ଅବଗତ ନୁହଁନ୍ତି । ତେଣୁ ମାନବ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ରହିଛି ଅନାସ୍ଥାଭାବ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ବିଳାପ କରିବା ଅବକାଶରେ ମାନବର ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ଭାବକୁ ମନେପକାଇଛି । ମଣିଷ ଜୀବନର ଅନ୍ୟତମ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗୁଣ ହେଉଛି ପ୍ରେମ ଓ ବନ୍ଧୁତା । ଏହି ଦୁଇଟି ସ୍ଵଭାବ ଯୋଗୁ ମାନବ ସମାଜ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି । ମାନବ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବରେ ସୁଖଶାନ୍ତିରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ପାଇଁ ମାନବକାହିଁକି ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି । ମାନବ ଜୀବନର ଏହି ଦିବ୍ୟଗୁଣକୁ ସ୍ମରଣକରି ନାବିକଟି ଭାବିଛି, ବାସ୍ତବରେ ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଠାରୁ ଆଉକିଛି ଭଲ ନାହିଁ । ଯାହାର ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକକୁ ଚାଲି ଆସିଥା’ନ୍ତି । ଯଦି ତାହାର ଉଡ଼ିଯିବାର ଶକ୍ତି ଥାଆନ୍ତା ଏବଂ ପକ୍ଷୀସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ଉଡ଼ିପାରୁଥା’ନ୍ତା, ତା’ହେଲେ, ସେ ଆଉ ନିର୍ଜନ ଦୀପରେ ପଡ଼ିରହି ନଥା’ନ୍ତା । ସେ ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ଗିରି ସମୁଦ୍ରକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ନିଜର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇ ପାରନ୍ତା । ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖରୂପକ ପଦ୍ମକୁ ଦର୍ଶନକରି ନିଜର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିପାରନ୍ତା ନିଜର ଦର୍ଶନଜନିତ ଆଶାକୁ ଚରିତାର୍ଥ କରିପାରନ୍ତା ।

ମାନବ ସମାଜକୁ ଧରିରଖୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟତମ ଦିବ୍ୟଗୁଣ ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟକୁ ମଧ୍ଯ ନାବିକଟି ସ୍ମରଣ କରିଛି । ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟର ପରାକାଷ୍ଠା ପାଇଁ ଏ ମଣିଷ ସମାଜର ସ୍ଥିତି ଦୃଢ଼ ହୋଇରହିଛି । ଧର୍ମର ଓ ସତ୍ୟର ମହନୀୟ ଭାବକୁ ପାଥେୟକରି ସେ ହୃଦୟବିଭୋର ଭାବରେ ରହିପାରନ୍ତା ବୋଲି କାମନା କରିଛି । ବିଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଅଭିଜ୍ଞ ମଣିଷଙ୍କଠାରୁ ସେ ସଦୁପଦେଶ ଗ୍ରହଣ କରି ଜୀବନକୁ ଚରିତାର୍ଥ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଆଶା କରିଛି । ସେ ବିଜ୍ଞମାନଙ୍କ ପରାମର୍ଶରେ ନିଜକୁ ବିଜ୍ଞଭାବରେ ପରିଚିତ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଆଶା କରିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ମାନବ ଜୀବନର ସବୁଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠସମୟ ତରୁଣ ସମୟ ବା ଯୌବନ ସମୟ ସମ୍ପର୍କରେ ସେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । କାରଣ ଏହି ସମୟରେ ମଣିଷ ଅନେକ କିଛି କରିଯିବାର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ । ସେହି ତରୁଣମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି, ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦରେ ଜୀବନର ସବୁକିଛି ସରସତାକୁ ଉପଭୋଗ କରିବ ବୋଲି ସେ ଆଶାୟୀ ହୋଇଛି ।

ମାନବ ଜୀବନକୁ ଧରିରଖୁବା ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ବକୁ ସେ ବିଳାପ ଅବକାଶରେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । କାରଣ ଧର୍ମ ଅର୍ଜନ କଲେ ମଣିଷ ଜୀବନ ସାର୍ଥକ ହୁଏ । କବି ମଧୁସୂଦନ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋରମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି, ‘ବାଲ୍ୟକାଳୁ ଧର୍ମ ଧନ ମୁଁ ସଞ୍ଚି, ଏ ଜୀବନ ଅନିଶ୍ଚିତ’। ଧର୍ମରୂପକ ଧନ ସଞ୍ଚୟ କଲେ ମଣିଷ ଜୀବନ ସଫଳ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଧର୍ମ ହେଉଛି ଅତୁଳନୀୟ । ଏହି ଧନ ସହିତ ପାର୍ଥ ସମ୍ପଦ, ମଣି କାଞ୍ଚନ ଆଦି ସମକକ୍ଷ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ଧର୍ମ ହେଉଛି ସ୍ୱର୍ଗୀୟ । ଧର୍ମ ନିଜସ୍ୱ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର । ଏହି ମରଣଶୀଳ ଦୁନିଆରେ ତାହାର ତୁଳନା ନାହିଁ । ଧର୍ମରୂପକ ରତ୍ନରେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଆରାଧନା ବା ପୂଜା କରାଯାଇପାରେ । ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି ଏହି ସ୍ଥାନରେ, ସେହି ଦିବ୍ୟଗୁଣକୁ ଧାରଣ କରିବାର ଅବସର ନାହିଁ । ଦେବ ଅର୍ଚ୍ଚନା କରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ବାଦ୍ୟ ବାଦନ କରାଯାଏ, ସେହି ବାତ୍ୟ ଏଠାରେ ଶ୍ରବଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ସେହି ବାଦ୍ୟର ବିମୋହିତ ଧ୍ଵନି ଏଠାକାର ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ସମୟରେ ଶ୍ରବଣ କରିନାହାନ୍ତି । ସେହିପରି ଧର୍ମ ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରିବାର ଯେଉଁ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭାବ ମନକୁ ଉଚ୍ଚାଟିତ କରେ, ସେଭଳି ଭାବ ଏଠାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ । ଫଳରେ ଏଠାକାର ବନଲତା, ସେଭଳି ଦିବ୍ଯଭାବକୁ ଦର୍ଶନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇନାହାଁନ୍ତି । ଜୀବନଧାରଣ କରି ଯଦି ଧର୍ମ ଅର୍ଜନ କରିବା ବା ଧର୍ମ ପ୍ରତିପାଳନ କରିବାର ଅବସର ମିଳେନାହିଁ, ସେଭଳି ଜୀବନରେ କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ । ସେଭଳି ଜୀବନ ହେଉଛି ବୃଥା ଜୀବନ । ସେ କେବଳ ପଶୁମାନଙ୍କ ପରି ବଞ୍ଚିବା ସହିତ ସମାନ ବୋଲି ନାବିକଟି ମନେକରିଛି ।

ନିର୍ବାସିତଯି ବଞ୍ଚିବାର ସାହାରା ଭାବରେ ବାୟୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଛି । ସେ ବାୟୁକୁ ସମ୍ବୋଧନ କରି କହିଛି, ‘ରେ ବାୟୁ ତୋହର ଗତି ହେଉଛି ଅପ୍ରତିହତ । ମୁଁ ହେଉଛି ତୋ ପାଖରେ ଖେଳନା ପରି । ତୁ ଚାହିଁଲେ ମୋତେ ସୁଖ ଦେଇପାରିବୁ, ତୁ ଚାହିଁଲେ ମୋତେ ଦୁଃଖ ଦେଇପାରିବୁ । ତେଣୁ ମୋତେ ଦୟାକରି, ମୋର ଆକୁଳ ପ୍ରାର୍ଥନା ଶ୍ରବଣ କର । ତୁ କେବଳ ମୋ ଦେଶର, ମୋ ପରିଚିତ ଇଲାକାର, ଯେଉଁଠାରେ ମୋର ପ୍ରିୟପରିଜନ ରହିଛନ୍ତି, ସେଠାକାର ସୁସମାଚାର ମୋତେ ପ୍ରଦାନ କର । ଯେଉଁ ବାର୍ତ୍ତାକୁ ଶ୍ରବଣ କରି, ଏ ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ବଞ୍ଚିବାର ଆଶା ପ୍ରତିପୋଷଣ କରିପାରିବି । ମୋର ମନ ଆନନ୍ଦ ଜଳରେ ଭାସିଯିବ । ପ୍ରକୃତରେ ମୋର ପ୍ରିୟ ପରିଜନ କ’ଣ ମୋତେ ମନେ ରଖୁଛନ୍ତି, ମୋତେ କ’ଣ ସ୍ମରଣ କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ପାଇଁ ବିଳାପ କରୁଛନ୍ତି । ମୋ ବିରହରେ ସେହି ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ କ’ଣ ସନ୍ତାପିତ ହେଉଛନ୍ତି ।’ ପବନକୁ ଦୂତ ବା ସମ୍ବାଦ ଦାତା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ନାବିକଟି ନିଜର ମନର ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛି । କବି ସେହି ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶକରି କହିଛନ୍ତି –
“କହ କହ ସମୀର ! ସବୁ ଫିଟାଇ,
ବନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟରେ ମୋର କେହି କି ନାହିଁ ?
ନିରାଶ ମୋ ହୃଦୟ, ନୋହି ନିଷ୍ଠୁର
କହି ବାରତା, କର ସଂଶୟ ଦୂର ।”

ପବନକୁ ଦୂତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇଥିଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟିର ମନ ବୁଝିନାହିଁ । ମନ ତା’ର ଆନ୍ଦୋଳିତ ହୋଇଛି । ସେ ମନେକରିଛି, ମନ ହେଉଛି ସବୁଠାରୁ ବେଗଗାମୀ, ତାହାର ରହିଛି ଅଦ୍ଭୁତ ଶକ୍ତି । ଶରୀର ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥିଲେ ବି ମନ କାହିଁ କାହିଁ ଉଡୁଥାଏ । ତାହାର ଗତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚିନ୍ତାକରିବା ଅସମ୍ଭବ । ଆଲୋକର ବେଗ ଓ ବାୟୁର ବେଗଠାରୁ ତାହାର ଗତି ଆହୁରି ତୀବ୍ର । ସେ ଚିନ୍ତାକରିଛି, ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ମନଯାନରେ ବା ମନେ ମନେ ମୋର ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯାଏ, ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରେ, ସେତେବେଳେ ମୁଁ ମୋ ଘରେ ରହିଥିଲାଭଳି ମନେକରେ । ଆତ୍ମୀୟ, ବନ୍ଧୁବର୍ଗଙ୍କ ସହିତ ରହିଲା ଭଳି ବିଚାର କରେ ।

ମନକୁ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ଦଉଡ଼ାଇ ନେଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟିର ମନ ବାସ୍ତବତାର ଡୋରିରେ ପୁଣି ବନ୍ଧା ପଡ଼ିଯାଏ । ସେ ଫେରିଆସେ ତା’ର ପ୍ରକୃତ ଅବସ୍ଥାକୁ, ବାସ୍ତବ ସ୍ଥିତିକୁ । ସେ ଯେ ପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ବାସ କରୁଛି, ସେଭଳି ବାସ୍ତବତାକୁ ସେ ଅସ୍ଵୀକାର କରିପାରେନା । କବି ନିର୍ବାସିତ ମାନସିକତାର ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି –

“କିନ୍ତୁ ପୂରୁବ କଥା କଲେ ସ୍ମରଣ,
ନୈରାଶ୍ୟ-ସାଗରରେ ବୁଡ଼ଇ ମନ।
ବୃଥା ଭାବନା ଆଉ କରିବି ନାହିଁ
ଭାବନାରେ ଆନନ୍ଦ ବିଳଇ ନାହିଁ ?”

ନିର୍ବାସିତଟି ଏହିଭଳି ଚିନ୍ତାକରି ମନେ ମନେ ବିଳାପ କରୁଥିବା ସମୟରେ, ସମୟ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି । ସନ୍ଧ୍ୟା ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ପକ୍ଷୀମାନେ ନିଜ ନିଜର ନୀଡ଼କୁ ଫେରିଯାଇଛନ୍ତି ବିଶ୍ରାମ ନେବାପାଇଁ । ପଶୁମାନେ ନିଜ ନିଜର ବାସସ୍ଥାନ ଗହ୍ଵରକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନେଇଛନ୍ତି । ରଜନୀ ଉପସ୍ଥିତି ହେବାରୁ, ସେ ମଧ୍ଯ ନିଜର ବାସସ୍ଥାନ କୁଟୀରରେ ବିଶ୍ରାମ ନେବାପାଇଁ ଚାଲିଯାଇଛି ।

ଏତେ ଦୁଃଖ ହତାଶାରେ ରହିଥିଲେ ବି, ସେ କୌଣସି ସମୟରେ ନିରାଶାର ଅନ୍ଧକାରରେ ହଜିଯିବାକୁ ଚାହିଁ ନାହିଁ । ବରଂ ସେ ଆଶାର ଆଲୋକରେ, ସମ୍ଭାବନାର ଜ୍ୟୋତିରେ ପୁଣି ଥରେ ସୁଖର ସମୟକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିରହିଛି । ସେ ଜାଣିଛି, ଈଶ୍ବର ହେଉଛନ୍ତି ମଙ୍ଗଳମୟ ଓ ସର୍ବବ୍ୟାପୀ । ତାଙ୍କର ସତ୍ତା ସବୁଆଡ଼େ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇରହିଛି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ନିଶ୍ଚୟ ମୋ’ ଜୀବନର ଦୁଃଖ ଦୂରକରି, ସୁଖ ସୂର୍ଯ୍ୟରେ ଆଲୋକିତ କରିବେ । ଈଶ୍ବର ଦୟାମୟ । ସେ ଉଦାରପ୍ରାଣ । ତାଙ୍କୁ ଚିନ୍ତାକଲେ ମନରୁ ଦୁଃଖ ଦୂରହୁଏ । ହୃଦୟର ଅବସାଦ ଲୀନହୁଏ । ମନରେ ଆସେ ପ୍ରଶାନ୍ତିଭାବ । ସନ୍ତୋଷର ଦିବ୍ୟତାନରେ ନୟନ ମନ ଉଚ୍ଚାଟିତ ହୋଇଯାଏ । ହୃଦରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତରୂପକ ରତ୍ନ ଶୋଭାପାଏ ।

ନିରାଶରେ ରହି ବିଳାପ କରିଥିଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟି ହତାଶାର ଗାଢ଼ ଅନ୍ଧକାରରେ ବୁଡ଼ି ନଯାଇ, ସମ୍ଭାବନାର ଜ୍ୟୋତି ଆଲୋକିତ ହେବାକୁ ଆଶାୟୀ ହୋଇରହିଛି । ତା’ଜୀବନରେ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହେବ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ।

କଠିନ ଶବ୍ଦାର୍ଥ ଓ ସୂଚନା :

Img 1

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 21 ଉପସର୍ଗ Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 21 ଉପସର୍ଗ Question Answer

(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ବା ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

Question ୧।
ଉପସର୍ଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପ୍ର, ପରା, ଅପ୍, ସମ୍ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟ (ଅବ୍ୟୟ) ଧାତୁର ପୂର୍ବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଏହାର ଅର୍ଥରେ ବିବିଧ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ଉପସର୍ଗ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨।
ଉପସର୍ଗକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଉପସର୍ଗକୁ ‘ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ’ ଓ ‘ପର ପ୍ରତ୍ୟୟ’ ଭାବରେ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

Question ୩।
ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
ଉ –
ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗର ସଂଖ୍ୟା ୨୦ ଗୋଟି ।

Question ୪।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ଲଗାଇ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
ପ୍ର, ଅନୁ, ଅବ, ଆ, ଉପ, ପରି, ପ୍ରତି, ଅଧ୍, ଅପି, ଅଭି ।
ଉ –
ପ୍ର – ପ୍ରଚଣ୍ଡ, ପ୍ରହାର
ଅବ – ଅବଧାନ, ଅବଧାନ
ପ୍ରତି – ପ୍ରତିଧ୍ଵନି, ପ୍ରତିଫଳନ
ଅନୁ – ଅନୁରାଗ, ଅନୁରୂପ
ଆ – ଆଗମ, ଆକର୍ଷଣ
ପରି – ପରିଣତ, ପରିଚୟ
ଅଧୂ – ଅଧୂବେଶନ, ଅଧ୍ୟାସୀ
ଅପି – ଅପିହିତ. ଅପିନିହିତ
ଅଭି – ଅଭିଭାଷଣ, ଅଭିନବ

Question ୫।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକରେ ଉପସର୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ ।
ଯୋଗ, କାର, ଦାନ, ଭାବ, ହାର, କାଶ, ଚାର, ବନ, କଥା, ବାଦ ।
ଉ –

Question ୬।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରୁ ଉପସର୍ଗକୁ ପୃଥକ କର ।
ପ୍ରକ୍ରିୟା, ପରିପନ୍ଥୀ, ଉପକାର, ଅନୁଭବ, ଉତ୍କଳ, ପରାଭବ, ଅବତାର, ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ, ଅଧିକାର, ଉପକରଣ, ଅନୁରାଗ, ଆକର୍ଷଣ, ପ୍ରଭାବ, ଅଭିନେତା, ଆଜୀବନ, ପରିଧାନ, ଅଭିଶାପ ।
ଉ –
ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ର + କ୍ରିୟା ।
ପରିପନ୍ଥୀ – ପରି + ପନ୍ଥୀ ।
ଉପକାର – ଉପ + କାର ।
ଅନୁଭବ – ଅନୁ + ଭବ ।
ଉତ୍କଳ – ଉତ୍ + କଳ ।
ପରାଭବ – ପରା + ଭବ ।
ଅବତାର – ଅବ + ତାର।
ଅଧିକାର – ଅଧ୍ + କାର ।
ଅନୁରାଗ – ଅନୁ + ରାଗ ।
ଆଜୀବନ – ଆ + ଜୀବନ ।
ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ – ଅବ + ତୀର୍ଣ୍ଣ ।
ଉପକରଣ – ଉପ + କରଣ ।
ଆକର୍ଷଣ – ଆ + କର୍ଷଣ ।
ଅଭିନେତା – ଅଭି + ନେତା ।
ପରିଧାନ – ପରି + ଧାନ ।
ଅଭିଶାପ – ଅଭି + ଶାପ ।

Question ୭।
ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଅଣସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ୧୦ଟି ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
ଉ –
ବଦ୍ + ଅଭ୍ୟାସ = ବଦଭ୍ୟାସ
ବେ = ବେ + ହିସାବୀ = ବେହିସାବୀ
ଦର = ଦର + ବୁଢ଼ା = ଦରବୁଢ଼ା
ଅଣ = ଅଣ + ଫୁଟା = ଅଣଫୁଟା
ଦର = ଦର + ପାଚିଲା
ଅ = ଅ + ଶୁଣା = ଅଶୁଣା
ଅଣ = ଅଣ + ନାତି = ଅଣନାତି
ବେ + ଆଇନ = ବେଆଇନ

ଉପସର୍ଗ :

ନୂଆ ନୂଆ ଶବ୍ଦ ଗଠନରେ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ
ଅ + କ୍ଷମ = ଅକ୍ଷମ
ଭାରତ + ଈୟ = ଭାରତୀୟ
ବି + ଜ୍ଞାନ = ବିଜ୍ଞାନ
ସତ୍ୟ + ତା = ସତ୍ୟତା

ଏଠାରେ କ୍ଷମ, ଜ୍ଞାନ, ଭାରତ, ସତ୍ୟ ମୂଳ ଶବ୍ଦ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ଅ, ବି, ଈୟ, ତା ଯଥାକ୍ରମେ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଯେତେବେଳେ ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ପୂର୍ବସର୍ଗ କହନ୍ତି; ପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ତାହା ପରସର୍ଗ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରେ ଯୁକ୍ତ ହେବାଦ୍ଵାରା ଅର୍ଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉପସର୍ଗ କହନ୍ତି । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ୨୦ ଗୋଟି ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଧର୍ମୀ ଉପସର୍ଗ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ । ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟାମୂଳ ବା ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଅର୍ଥ ବୈଚିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି ।
ଯଥା –
ସମ୍ + ଭାଷଣ = ସମ୍ଭାଷଣ
ପ୍ର + ତାପ = ପ୍ରତାପ
ସୁ + ଗମ = ସୁଗମ

କ୍ରିୟା ବା କ୍ରିୟାଜାତ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ମଧ୍ୟ ଉପସର୍ଗ ଯୋଗ କରାଯାଏ ।
ଯଥା-
ପ୍ରତି + ମୂର୍ତ୍ତି = ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି
ଦୁର୍ + ଭାଗ୍ୟ = ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ

ଉପସର୍ଗର ପ୍ରକାରଭେଦ :

ଯଥା – (କ) ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ (ଖ) ଅଣ ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ

(କ) ଓଡ଼ିଆରେ ଅବିକଳ ପ୍ରଚଳିତ ୨୦ଟି ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ, ଯଥା –

ପ୍ର – ପ୍ରଶଂସା, ପ୍ରକାଶ, ପ୍ରହାର ।
ପରା – ପରାଜୟ, ପରାଭବ, ପରାକ୍ରମ ।
ଅପ – ଅପଯଶ, ଅପମାନ, ଅପଳାପ ।
ସମ୍ – ସଂହାର, ସଂରକ୍ଷଣ, ସଂଯୋଜନା ।
ନି – ନିବୃତ୍ତି, ନିଯୁକ୍ତ, ନିକ୍ଷେପ ।
ଅଧ୍ – ଅଧ୍ୟାର, ଅଧ୍ୟାତି, ଅଧ୍ଯକ୍ଷ ।
ସୁ – ସୁଦର୍ଶନ, ସୁଗନ୍ଧ, ସୁସମ୍ବାଦ ।
ନିର୍ – ନିରାକାର, ନିରାକରଣ, ନିରସନ, ନିରଳସ ।
ଦୁର – (ଦୁଃ) ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ, ଦୁର୍ଗମ ।
ଉତ୍ – ଉତପ୍ତ, ଉତ୍କର୍ଷ, ଉନ୍ମୋଚ ।
ଅତି – ଅତିଶୟ, ଅତିକ୍ରମ, ଅତିକାୟ ।
ପରି – ପରିଚ୍ଛେଦ, ପର୍ଯ୍ୟାୟ, ପରିଚୟ ।
ପ୍ରତି – ପ୍ରତିଦିନ, ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି, ପ୍ରତିଧ୍ବନି, ପ୍ରତିଫଳନ ।
ଅବ – ଅବକାଶ, ଅବଗତି, ଅବଧାନ,
ଅନୁ – ଅନୁ ମାନ, ଅନୁ ଜ୍ଞା, ଅନୁ ପାନ, ଅନୁରାଗ ।
ବି – ବିଖ୍ୟାତ, ବିଜ୍ଞାନ, ବିଶୁଦ୍ଧ ।
ଅଭି – ଅଭିସାର, ଅଭିଯାନ, ଅଭିଜାତ ।
ଉପ – ଉପକୂଳ, ଉପବନ, ଉପସାଗର ।
ଅପି – ଅପିଧାନ, ଅପିହିତ, ଅପିନଦ୍ଧ ।
ଆ – ଆଗମନ, ଆନୟନ, ଆରକ୍ତ ।

(ଖ) ଅଣସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ :
ସଂସ୍କୃତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉପସର୍ଗର ବ୍ୟବହାର ରହିଛି । କେତୋଟିର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା । ଯଥା
ଅ – ଅକଟା, ଅବଟା, ଅଶୁଣା ।
ଅଣ – ଅଣବାବୁଆ, ଅଣବାଟୁଆ, ଅଣବାହୁଡ଼ା !
ଦର – ଦରଫୁଟା, ଦରହସା, ଦରଖୁ।
ବଦ୍‌ – ବଦ୍‌ନାମ, ବଦ୍‌ରାଗୀ, ବଦ୍‌ହଜମ, ବଦ୍‌ଖର୍ଚ୍ଚ, ବଦ୍ୟାଭ୍ୟାସ, ବଦ୍‌ଗନ୍ଧ ।
ବେ – ବେଆଇନ, ବେରସିକ, ବେକାର ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 20 ସନ୍ଧି Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 20 ସନ୍ଧି Question Answer

(କ)୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ବା ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

Question ୧।
ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ବର୍ଷର ମିଳନ ଦ୍ଵାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସେହି ମିଳନକୁ ‘ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨।
ସନ୍ଧିପଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
ଉ –
ଦୁଇଟି ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ଵାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ସନ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଦୁଇ ପଦ ଏକ ପଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି ଏକ ପଦକୁ ସନ୍ଧିପଦ କୁହାଯାଏ ।

Question ୩ ।
ସନ୍ଧି କେତେ ପ୍ରକାର ?
ଉ –
ସନ୍ଧି ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନିପ୍ରକାର ।
(i) ସ୍ୱର ସନ୍ଧି, (ii) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (iii) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

Question ୪।
ସ୍ଵରସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ସ୍ବର ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୫।
ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୬।
ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦପରେ କୌଣସି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସେଠାରେ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।

Question ୭ ।
ଦୁଇଟି ସ୍ଵରସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଦିଅ ?
ଉ –
ଦୁଇଟି ସ୍ଵରସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
(i) ଗ୍ରନ୍ଥ + ଆଳୟ = ଗ୍ରନ୍ଥାଳୟ
(ii) ନୀଳ + ଅମ୍ବର = ନିଳାମ୍ବର

Question ୮।
ଦୁଇଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଲେଖ ।
ଉ –
ଦୁଇଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
(i) ଉତ୍ + ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ
(i) ଉତ୍ + ଲେଖ = ଉଲ୍ଲେଖ

Question ୯।
ଦୁଇଟି ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
ଉ –
ଦୁଇଟି ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
ନିଃ + ଧନ = ନିର୍ଜନ
ତତଃ + ଅଧ୍ଵ = ତତୋଧିକ

Question ୧୦ ।
‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗର ଦୁଇଟି ସନ୍ଧି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗ –
ମନସ୍ = ମନଃ
ତମସ = ତମଃ
ରଜସ୍ = ରଜଃ

Question ୧୧ ।
‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗର ଦୁଇଟି ସନ୍ଧି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ –
ମୁହୁର୍ = ମୁହୁଃ
ଅନ୍ତର = ଅନ୍ତଃ

Question ୧୨ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକର ସନ୍ଧି ବିଚ୍ଛେଦ କର ।
ଦଶାନନ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର, ଉଚ୍ଚାରଣ, ଉଦ୍ଧାର, ଆରେକ, ଗବେଷଣା, ଗବାକ୍ଷ, ମହାକାଶ, ସୁଧାଂଶୁ, ସ୍ନେହାସ୍ପଦ, ବିୟୋଷ୍ଠ, ହୃଷୀକେଶ, ଗିରୀଶ, ଶଙ୍କର, ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ, ରାଜନୀଶ, ଅଧୀନ, ଦୁରବସ୍ଥା, ନମସ୍କାର, ପୁରସ୍କାର, ନୀରୋଗ, ନିରନ୍ତର, ମନୋଭାବ, ପରିଷ୍କାର ।
ଉ –
Img 1

Question ୧୩ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସନ୍ଧିଗୁଡ଼ିକର ପଦ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉତ୍ + ଯାପନ, ବାକ୍ + ଦେବୀ, ଦିକ୍ + ପାଳ, ଦିକ୍ + ଗଜ, ବାକ୍ + ମୟ, ଜଗତ୍ + ନାଥ, ଗୋ + ଏଷଣା, ତପଃ + ବଳ, ଦିକ୍ + ମଣ୍ଡଳ, ଜଗତ୍ + ଜୀବନ, ଉତ୍ + ଲାସ, କ୍ଷିତି + ଈଶ, ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦୟ, ଉତ୍ + ବେଳିତ, ମହା + ଉତ୍ସବ, ନିଃ ମନଃ + କାମନା, ଷଟ୍ + ଆନନ, କିମ୍ + କର, ସମ୍ + ଶୋଧନ, ପୁନଃ ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମ ।
ଉ –
Img 2

Introduction :

ସଂଜ୍ଞା :

ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପରପଦର ଆଦ୍ୟବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ଯଥା –

ଉଦାହରଣ :
ଦେବ + ଆଳୟ = ଦେବାଳୟ
ଲମ୍ବ + ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର
ଜଗତ୍ + ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ
ପୁନଃ + ବାର = ପୁନର୍ବାର
ଅନ୍ତଃ + ହିତ = ଅନ୍ତର୍ହିତ
ହିତ + ଉପଦେଶ = ହିତୋପଦେଶ
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର
ସମ୍ + ରକ୍ଷଣ = ସଂରକ୍ଷଣ
ପୁନଃ + ଉକ୍ତି = ପୁନରୁକ୍ତି

ଦୁଇଟି ବର୍ଷର ମିଳନଦ୍ୱାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ସନ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଦୁଇପଦ ଏକ ପଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି ଏକ ପଦକୁ ‘ସନ୍ଧିପଦ’ କୁହାଯାଏ ।

ସନ୍ଧିର ପ୍ରକାର ଭେଦ :
ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଓ ବିସର୍ଗକୁ ନେଇ ସନ୍ଧି ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସନ୍ଧି ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ପ୍ରକାର ଯଥା – (୧) ସ୍ଵରସନ୍ଧି, (୨) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (୩) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

ସ୍ଵରସନ୍ଧି :
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ, ତାହାକୁ ‘ସ୍ଵରସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।
ଦଣ୍ଡ + ଆଦେଶ = ଦଣ୍ଡାଦେଶ
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦୟ = ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ
ସର୍ବ + ଉଚ୍ଚ = ସର୍ବୋଚ୍ଚ

(୧) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଆ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଆ’ ଆକାର (।) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଦଶ + ଆନନ = ଦଶାନନ
ସୁଧା + ଅଂଶୁ = ସୁଧାଂଶୁ
ଦଣ୍ଡ + ଆଦେଶ = ଦଣ୍ଡାଦେଶ
ଉଚ୍ଚ + ଆସନ = ଉଚ୍ଚାସନ
ଏକ + ଆତ୍ମା = ଏକାତ୍ମା
ମହା + ଅନ୍ଧକାର = ମହାନ୍ଧକାର

(୨) ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଈ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଈ’ ଈକାର (ୀ) ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଅତି + ଇବ = ଅତୀବ
ରବି + ଇନ୍ଦ୍ର = ରବୀନ୍ଦ୍ର
ଅତି + ଇତ = ଅତୀତ

(୩) ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଉ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଉ’ ବର୍ଷ ଊକାର (ୁ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ସାଧୁ + ଉକ୍ତି = ସାଧୂକ୍ତି
ମରୁ + ଉଦ୍ୟାନ = ମରୁଦ୍ୟାନ
ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ଲଘୂର୍ମି
କଟୁ + ଉକ୍ତି = କଟୂକ୍ତି
ଭାନୁ + ଉଦୟ = ଭାନୁଦୟ
ସିନ୍ଧୁ + ଊର୍ମି = ସିନ୍ଦୂର୍ମି

(୪) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଏ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଏ’ ବର୍ଷ ଏକାର (େ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ନର + ଇନ୍ଦ୍ର = ନରେନ୍ଦ୍ର
ଶୁକ + ଇଚ୍ଛା = ଶୁଭେଚ୍ଛା
ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ର = ଗଜେନ୍ଦ୍ର
ଜ୍ଞାନ + ଇନ୍ଦ୍ରିୟ = ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ

(୫) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଉ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଓ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଓ’ ବର୍ଷ ‘ଓ’ କାର (ୋ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମ =
ଜ୍ଞାନ + ଉଦୟ = ଜ୍ଞାନୋଦୟ
ଲମ୍ବ + ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର

(୬) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଋ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଅର୍’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଅ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ର୍’ ରେଫ୍ () ହୋଇ ପରବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି
ମହା + ଋଷି =ମହର୍ଷି
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି = ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି

(୭) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଏ’ ବା ‘ଐ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଐ’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଐ’ ଐକାର (ୈ) ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଜନ + ଏକ = ଜନୈକ
ଅନ + ଏକ = ଅନୈକ
ଜନ + ଏବ = ଜନୈବ
ହିତ + ଏଷୀ = ହିତୈଷୀ

(୮) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଓ’ ବା ‘ଔ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଔ’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଔ’ ଔକାର (ୌ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ବନ + ଔଷଧ = ବନୌଷଧ୍
ମହା + ଔଷଧ = ମହୋଷଧ୍
ସର୍ବ + ଔଷଧ = ସର୍ବୋଷଧ୍

(୯) ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ପରେ ‘ଇ’, ‘ଈ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ୟ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ୟ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ‘ୟ’ ଫଳା () ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଯଦି + ଅପି = ଯଦ୍ୟପି
ପ୍ରତି + ଆଶା = ପ୍ରତ୍ୟାଶା
ଅଧ୍ + ଅକ୍ଷ = ଅଧ୍ୟକ୍ଷ
ଭୂମି + ଅଧ୍ବକାରୀ = ଭୂମ୍ୟଧ୍ବକାରୀ

(୧୦)‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ ଥିଲେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ୱ’ (ଅବର୍ଗ୍ୟ ବ) ହୁଏ । ଏହି ‘ୱ’ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ୱ ଫଳା ( ହୁଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଷ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
ଯଥା –

ସୁ + ଆଗତ = ସ୍ଵାଗତ
ଅନୁ + ଇତ = ଅନ୍ୱିତ
ବହୁ + ଆଡ଼ମ୍ବର = ବହ୍ଵାଡ଼ମ୍ବର
ବଧୂ + ଆଗମନ = ବଧ୍ଵାଗମନ
ଅନୁ + ଏଷଣ = ଅନ୍ଵେଷଣ

(୧୧)‘ଋ’ ପରେ ‘ଋ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଋ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ହୁଏ । ଏହି ‘ର୍’ ପୂର୍ବବର୍ଷରେ ର ଫଳା (ୃ) ହୁଏ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଷ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା

ପିତୃ + ଆଦେଶ = ପିତୃାଦେଶ
ମାତୃ + ଆଦେଶ =ମାତୃାଦେଶ
ମାତୃ + ଆଳୟ = ମାତୃାଳୟ
ପିତୃ + ଇଚ୍ଛା = ପିତ୍ରିଚ୍ଛା

(୧୨)‘ଏ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଏ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅୟ’ ଏବଂ ‘ଐ’ ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଐ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆୟ’ ହୁଏ । ‘ଅୟ’ ଓ ‘ଆୟ’ରେ ଥ‌ିବା ‘ଅ’ ଓ ‘ଆ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ୟ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ନେ + ଅନ = ନୟନ
ଗୈ + ଅକ = ଗାୟକ
ବୈ + ଅକ = ବାୟକ
ଚେ + ଅନ = ଚୟନ
ନୈ + ଅକ = ନାୟକ
ଶେ + ଅନ = ଶୟନ

(୧୩)‘ଓ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅବ୍’ ହୁଏ ଏବଂ ‘ଔ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଔ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆବ୍‌’ – ହୁଏ। ‘ଅବ୍‌’ ଓ ‘ଆବ୍‌’ ରେ ଥ‌ିବା ‘ଅ’ ଓ ‘ଆ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ବ୍’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ପୋ + ଇତ୍ର = ପବିତ୍ର
ଭୋ + ଅନ = ଭବନ
ପୋ + ଅନ = ପବନ

ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି :

ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ସ୍ଵର କିମ୍ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ଯଥା –
ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ
ଉତ୍ + ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର

(୧) ‘ତ’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ଚ୍’ କିମ୍ବା ‘ଛ’ ଥାଏ ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ‘ଚ୍’ ବା ଛ୍” ଏହି ‘ବ୍’ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଉତ୍ + ଚାରଣ = ଉଚ୍ଚାରଣ
ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ଶରଚ୍ଚତ୍ର
ଚଳତ୍ + ଚିତ୍ର = ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର

(୨) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍’ ପରେ ଯଦି ‘ଜ୍’ ବା ‘ଝୁ’ ଥାଏ ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଜ୍’ ହୁଏ । ପରବର୍ତୀ ‘ଜ୍’ ବା ‘ଟ୍’ ଏହି ‘ଜ୍’ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଉତ୍ + ଜ୍ବଳ = ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ
ଯାବତ୍ + ଜୀବନ = ଯାବଜ୍ଜୀବନ
ତତ୍ + ଜନିତ = ତଜ୍ଜନିତ

(୩) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ହ୍’ ଥାଏ, ତେବେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଦ୍ଧ’ ହୁଅନ୍ତି ଯଥା
ଉତ୍ + ହାର = ଉଦ୍ଧାର
ତଦ୍ + ହିତ = ତଦ୍ଧାର
ଉତ୍ + ହିତ = ଉଦ୍ଧତ
ଜଗଦ୍ + ହିତ = ଜଗଦ୍ଧତ

(୪) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ଲ’ ଥାଏ, ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ ଏବଂ ‘ଶ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଛ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଚ୍’ ଓ ‘ଛ’ ମିଶି ‘ଛ’ରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି । ଯଥା –
ମୃତ୍ + ଶକଟିକ =ମୃଚ୍ଛକଟିକ
ଉତ୍ + ଶ୍ବାସ = ଉଚ୍ଛ
ଉତ୍ + ଶୃଙ୍ଖଳ = ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳ

(୫) ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଷ, ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ୟ, ର, ଳ୍, ହ ଥିଲେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ସେହି ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ତାହା ସେହି ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ
ସତ୍ + ଇଚ୍ଛା = ସଦିଚ୍ଛା
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର
ବାକ୍ + ଈଶ = ବାଗୀଶ
ଦିକ୍ + ଗଜ = ଦିଗ୍ଗଜ

(୬) ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ପରେ ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ ଥିଲେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ଯଥା –
ବାକ୍ + ମୟ = ବାଡ୍‌ମୟ
ଚିତ୍ର + ମୟ = ଚିନ୍ମୟ
ଦିକ୍ + ନାଗ = ଦିଡ୍‌ନାଗ

(୭) ‘ମ୍’ ପରେ କୌଣସି ବର୍ଗ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ମ୍’ ସେହି ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ମିଶି ଅନୁନାସିକ ଯୁକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ସମୟେ ସମୟେ ଅନୁନାସିକ ଯୁକ୍ତବର୍ଷକୁ ଅନୁସ୍ଵାର ଦେଇ ମଧ୍ଯ ଲେଖା ଯାଇପାରେ । ଯଥା –
ସମ୍ + କର = ସଙ୍କର
କିମ + ବଦନ୍ତି = କିମ୍ବଦନ୍ତୀ
କିମ୍ + କର = କିଙ୍କର
ସମ୍ + ଗ୍ରହ = ସଂଗ୍ରହ

(୮) ‘ମ୍’ ପରେ ଅବର୍ଗ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ମ୍’ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ଵାର ହୁଏ । ଯଥା –
ସମ୍ + ଯୋଗ = ସଂଯୋଗ
ସମ୍ + ଯୁକ୍ତ = ସଂଯୁକ୍ତ
ସମ୍ + ଲଗ୍ନ = ସଂଲଗ୍ନ
ସମ୍ + ସାର୍ = ସଂସାର

(୯) ‘ଦ୍’ ବା ‘ଧ୍’ ପରେ କ୍, ଖ୍, ପ୍, ଫ୍, କିମ୍ବା ‘ସ’ ଥିଲେ ‘ଦ୍’ ବା ‘ଧ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ତ୍’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତଦ୍ + ପରିମାଣ = ତତ୍ପରିମାଣ
ତଦ୍ + କାଳ = ତତ୍କାଳ
ତଦ୍ + ଫଳ = ତତ୍ଫଳ

(୧୦)‘ଷ୍’ ପରେ ‘ତ୍’ ଥିଲେ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଟ୍’ ଏବଂ ‘ଥ୍’ ଥିଲେ ‘ଥ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘Q’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତୁଷ୍ + ତ = ତୁଷ୍ଟ
ରୁଷ୍ + ତ = ରୁଷ୍ଟ
ଶିଷ୍ + ତ = ଶିଷ୍ଟ

(୧୧)‘ସମ୍’ ଓ ‘ପରି’ ଦୁଇଟି ଉପସର୍ଗ ପରେ କାର, କୃତ, କୃତି, କରଣ ଆଦି ପଦ ଥିଲେ ତେବେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ସ’ ର ଆଗମ ହୁଏ ଏବଂ ଷତ୍ଵବିଧ୍ ଅନୁସାରେ ‘ସ’ ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ‘ଷ’କୁ ରୂପାନ୍ତର ଲାଭକରେ । ‘ସମ୍’ରେ ଥ‌ିବା ‘ମ’ ଅନୁସ୍ଵାର ହୁଏ ।
ସମ୍ + କୃତ = ସଂସ୍କୃାତ
ସମ୍ + କାର = ସଂସ୍କାର
ସମ୍ + କୃତି = ସଂସ୍କୃାତି

ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି :

ବିସର୍ଗର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର ନାହିଁ । ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ କେତେକ ପଦର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ସାଧାରଣତଃ ପଦର ଅନ୍ତଃସ୍ଥିତ ‘ର୍’ ଓ ‘ସ୍’ ସ୍ଥାନରେ ବିସର୍ଗ (୫) ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ବିସର୍ଗକୁ ‘ର’ ଜାତ ଓ ‘ସ’ ଜାତ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଯେଉଁ ବିସର୍ଗ ‘ର’ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥାଏ । ତାହା ‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ । ଯଥା – ଅନ୍ତର-ଅନ୍ତଃ, ପ୍ରାତର – ପ୍ରାନ୍ତଃ, ମୁହୁର୍ – ମୁନଃ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେଉଁ ବିସର୍ଗ ‘ସ’ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗ । ତମସ୍ – ତମଃ, ପୟସ୍ – ପୟଃ, ମନସ୍ – ମନଃ ଇତ୍ୟାଦି ।

ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦ ପରେ କୌଣସି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହେଲେ, ସେଠାରେ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଧନ = ନିର୍ଦ୍ଧନ
ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ
ନିଃ + ଜନ = ନିର୍ଜନ
ଦୁଃ + ଚିନ୍ତା = ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା

(୧) ଅକାର ପରସ୍ଥିତ ‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଲ, ବ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ହୁଏ । ଯଥା –
ପୁନଃ + ଉତ୍ଥାନ = ପୁନରୁତ୍ଥାନ
ଅନ୍ତଃ + ଗତ = ଅନ୍ତର୍ଗତ
ଅନ୍ତଃ + ଧାନ = ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ
ଅନ୍ତଃ + ଦାହ = ଅନ୍ତର୍ଦାହ
ପୁନଃ + ଜନ୍ମ = ପୁନର୍ଜନ୍ମ
ପୁନଃ + ବାର = ପୁନର୍ବାର

(୨) ଅ, ଆ, ଭିନ୍ନ ସ୍ଵରବର୍ଣ ପରିସ୍ଥିତି ବିସର୍ଗ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ଯ, ଲ, ବ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ର’ ହୁଏ । ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ତାହା ‘ର୍’ ରେ ମିଶିଯାଏ ଓ ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ର୍’ ରେଫ୍ () ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଅଳସ = ନିରଳସ
ନିଃ + ଆହାର = ନିରାହାର
ନିଃ + ଈଶ୍ଵର = ନିରୀଶ୍ୱର
ନିଃ + ଆକାର = ନିରାକାର
ନିଃ + ଆଡ଼ମ୍ବର = ନିରାଡ଼ମ୍ବର
ଦୁଃ + ଆରୋଗ୍ୟ = ନିରାରୋଗ୍ୟ

(୩) ସଜାତ ବିସର୍ଗ ପୂର୍ବରୁ ‘ଅ’ ଥିଲେ ଏବଂ ପରେ ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଲ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ଏବଂ ତାହାର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ‘ଅ’ ଉଭୟ ମିଶି ‘ଓ’ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ‘ଓ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଅଧଃ + ଗତି = ଅଧୋଗତି
ପୁରଃ + ଭାଗ = ପୁରୋଭାଗ
ନଭଃ + ଗତ = ନଭୋଗତ
ତେଜଃ + ମୟ = ତେଜୋମୟ

(୪) ସଜାତ ବିସର୍ଗର ପରେ ଯଦି ‘ଅ’ ଥାଏ । ଏହି ‘ଅ’ ଲୋପପାଏ ଏବଂ ବସର୍ଗ ‘ଓ’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତତଃ + ଅଧ୍ଵ = ତତୋଧୀକ
ବୟଃ + ଅକ = ବୟୋ

(୫) ହ୍ରସ୍ଵସ୍ଵର ପରବର୍ତ୍ତୀ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ର’ ଥାଇ ସନ୍ଧି ହେଲେ ବିସର୍ଗର ଲୋପ ହୁଏ ଏବଂ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵର ଦୀର୍ଘ ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ରବ = ନୀରବ
ନିଃ + ରୋଗ = ନୀରୋଗ
ନିଃ + ରସ = ନୀରସ
ଚକ୍ଷୁଃ + ରୋଗ = ଚକ୍ଷୂରୋଗ

(୬) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ଚ’ ବା ‘ଛ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ଶ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଶ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ
ଦୁଃ + ଚିନ୍ତା = ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା

(୭) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ଟ’ ବା ‘ଠ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ଷ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଷ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ଧନୁଃ + ଟଙ୍କାର = ଧନୁଷ୍ଟଙ୍କାର
ନିଃ + ଠୀବନ = ନିଷ୍ଠାବନ

(୮) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ତ’ ବା ‘ଥ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ସ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ସ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନଭଃ + ତଳ = ନଭସ୍ତଳ
ମନଃ + ତାପ = ମନସ୍ତାପ
ଅଧଃ + ତନ = ଅଧସ୍ତନ
ନିଃ + ତେଜ = ନିସ୍ତେଜ

(୯) ବିସର୍ଗ ପରେ ‘କ’, ‘ପ’ କିମ୍ବା ‘ଫ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ‘ସ’ ହୁଏ । କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ଷତ୍ଵବିଧ୍ ଅନୁସାରେ ‘ଷ’ ହୁଏ । ଯଥା
ନମଃ + କାର = ନମସ୍କାର
ଶ୍ରେୟଃ + କର = ଶ୍ରେୟସ୍କର
ପୁରଃ + କାର = ପୁରସ୍କାର
ବାଚଃ + ପତି = ବାଚସ୍କାତି

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 3 रघुवंशम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Poem 3 रघुवंशम् Question Answer

१. एकेन पदेन उत्तरं प्रदीयताम् | (ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।)

(क) कविः मोहात् केन दुस्तरं सागरं तितीर्षुः वर्त्तते ?
Solution:
ଉଡୁପେନ ।

(ख) रघुवंशे क्षीरनिधौ इन्दुरिव कः राजेन्दुः आसीत् ?
Solution:
ଦିଲ୍ଲୀପ ।

(ग) रविः सहस्रगुणम् उत्स्त्रष्टुं किम् आदत्ते ?
Solution:
ରସମ୍ ।

(घ) धर्मरतेः कस्य जरसा विना वृद्धत्वम् आसीत् ?
Solution:
ରାଜ୍ଞ ( ଦିଲୀପସ୍ୟ) ।

(ङ) दिलीप: यज्ञाय कां दुदोह ?
Solution:
ଗାମ୍ ।

२. एकेन वाक्येन उत्तरं लिख्यताम् (ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।)

(क) हेम्नः विशुद्धिः कथं परीक्ष्यते ?
Solution:
ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନି ପରୀକ୍ଷତେ ।

(ख) दिलीपः यादोरत्नैः अर्णव इव इति कथमुक्तम् ?
Solution:
ଭୀମକାନ୍ତଃ ନୃପଗୁଣେ ଦିଲୀପଃ ଉପଜୀବିନାମ୍ ଅଧୃଷ୍ୟଶ୍ଚ ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ ବଭୂବ । ଅତଃ ଉକ୍ତ ଯାଦୋର ଅର୍ଣବ ଇବ ଇତି ॥

(ग) राजा दिलीपः प्रजाभ्यः कथं वलिमग्रहीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ ।

(घ) राज्ञो दिलीपस्य फलानुमेया प्रारम्भाः कीदृशाः आसन् ?
Solution:
ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭା ପ୍ରାକ୍ତନାଃ ସଂସ୍କାର ଇବ ଫଳାନୁମେୟା ଆସନ୍ ।

(ङ) कथं दिलीपः प्रजानां पिता आसीत् ?
Solution:
ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଧାନାତ୍ ରକ୍ଷଣାତ୍ ଭରଣାତ୍ ଅପି ଦିଲୀପଃ ତେରାଂ ପିତା ଆସୀତ୍ ।

३. बन्धनीमध्यात् उपयुक्तं पदं चित्वा शून्यस्थानं पूरयत ( ବନ୍ଧିନା ମଧ୍ୟରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର।)

(क) जगत: वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ । ( जनकौ, मातरौ पितरौ )
Solution:
ପିତରେ ।

(ख) प्रांशुलभ्ये फले वामनः उद्वाहु: भवति । ( लोभात्, क्षोभात्, आग्रहात् )
Solution:
ଲୋଭାତ୍ ।

(ग) दिलीपः अगृध्नुः आददे । (धर्मम्, अर्थम्, फलम्)
Solution:
ଅର୍ଥମ୍ ।

(घ) उरगक्षता अड्डलीव प्रियोऽपि त्याज्यः । ( शिष्टः, इष्टः, दुष्टः)
Solution:
ଦୁଷ୍ଟ ।

(ङ) अनन्यशासनां एकपुरीमिव शशास ( देशम्, उर्वीम्, राज्यम्)
Solution:
ଉର୍ବୀମ୍ ।

४. उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुद्यताम् (ଓଡ଼ିଆ ବା ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କରି ।)

(क) क्व सूर्यप्रभवो बंशः …………………………. उडुपेनास्मि सागरम् ||२||
Solution:
ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା (ପ୍ରସିଦ୍ଧ) ବଂଶ କେଉଁଠି ? ଏବଂ ଅଳ୍ପ ବିଷୟକୁ ମାତ୍ର ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି କେଉଁଠି ? ମୁଁ ମୋହବଶତଃ ସାମାନ୍ୟ ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ख) तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति …………………………… श्यामिकाऽपि वा ।।१०।।
Solution:
ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା ସଜ୍ଜନ ସହୃଦୟମାନେ ହିଁ କେବଳ ଏହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ ଶୁଣିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଶୁଦ୍ଧତା ବା କିଛି ଦୋଷ କେବଳ ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପରୀକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ग) ज्ञाने मौनं ……………………………………. सप्रसवा इव ।।२२।।
Solution:
(ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ) ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ବି କ୍ଷମା ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ଯାଚକମାନଙ୍କୁ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି ନିଜର ପ୍ରଶଂସା କରୁ ନଥିଲେ । ଏହିପରି ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେମାନେ ସହୋଦର ଭାଇ ଭଳି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାର ଜଣାପଡୁଥିଲା ।

(घ) सर्वातिरिक्तसारेण ………………………………………. मेरुरिवात्मना ।।१४।।
Solution:
ମହାରାଜ ଦିଲୀପ ନିଜର ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ବଳବାନ୍, ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ତେଜସ୍ବୀ ତଥା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଶତାରଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ତ୍ପଥ୍ରାବାକୁ ଅକ୍ତାନ୍ତ କରି ରଦ୍ରିଥିଲେ | ଯେଉଳି ସ୍ପେକ୍ ପର୍ବତ ସବୁଠାରୁ ଅଧ୍କ ପିରତାଯ୍ୟ, ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ କାନ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାଯୁକ୍ତ ନିଜର ଶରୀରରେ ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଛି ।

५. सन्धिं कुरुत (ସନ୍ଧି କାର |)
सूत्रस्य + इव, सः + अहम्, रघूणाम् + अन्वयः, सत् + असत्, मनुः + नाम, क्षीरनिधौ + इव ।
Solution:
ସୂତ୍ରସ୍ୟ + ଇବ = ସୂତ୍ରଧ୍ଯେବ ।
ନଃ + ଅହମ୍ = ସୋଽହମ୍ ।
ରଘୁଣାମ୍ + ଅନ୍ବୟଃ = ରପୂଣାମନ୍ଵୟଃ ।
ସତ୍ + ଅସତ୍ = ସଦସତ୍ ।
ମନୁଃ + ନାମ = ମନୁର୍ନାମ
କ୍ଷୀରନିଧୌ + ଇବ = କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ।

६. रेखारूढ़ानां पदानां सकारणं विभक्तिः निरूप्यताम् (ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସକାରଣ ବିଭକ୍ତି ନିରୂପଣ କର ।)

(क) आगमैः सदृशारम्भः आरम्भसदृशोदयः ।
Solution:
ଆଗମୈ = ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ୩ୟା ।

(ख) जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ।
Solution:
ପିତରୌ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

(ग) वैवस्वतो मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम् ।
Solution:
ମନୀଷିଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

(घ) शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिमौर्वी धनुषि चालता ।
Solution:
ଶାସ୍ତେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

(ङ) ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ ।
Solution:
ଜ୍ଞାନେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

७. सविग्रहं समासनामानि लिख्यन्ताम् (ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସହ ସମାସ ନାମ ଲେଖ ।)
वागर्थौ, महाभुजः, वृषस्कन्धः, फलानुमेयाः, अनन्यशासनाम् ।
Solution:
ବାଗର୍ଥୀ = ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ ଇତି (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ)
ମହାଭୁଜଃ = ମହାନ୍ ଭୁଜଃ (କର୍ମଧାରୟଃ)
ବୃଷସ୍କନ୍ଧ = ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ସ୍କନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ଉପମାନାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ)
ଫଳାନୁମେୟା = ଫନିଃ ଅନୁମେୟା (୩ୟା ତତ୍)
ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ = ଅନ୍ୟଶାସନଂ ଯସ୍ୟା ତାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ)

८. प्रकृतिं प्रत्ययं च लिखत (ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲେଖ ।)
प्रारम्भाः, त्यागः, दुस्तरम्, तितीर्षुः, लोभात्, प्रसूतः, स्थितः ।
Solution:
ପ୍ରାରମ୍ଭା = ପ୍ର + ଆ + ରଭ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ (ବହୁବଚନ)
ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁସ୍ + ତୃ + ଖଳ୍
ତିତୀର୍ଷୁ = ତୃ + ସନ୍ + ଉ
ଲୋଭାତ୍ = ଲୁଭ୍ + ଘଞ୍ଚ (୫ମୀ ଏକବଚନ)
ପ୍ରସୂତଃ = ପ୍ର+ ସୂ + କ୍ତ
ସ୍ଥିତଃ = ସୁ + କ୍ତ

९. सन्धिविच्छेदः क्रियताम् (ସନ୍ଧି ବିଚ୍ଛେଦ କର | )
वागर्थाविव, लोभादुद्बाहुः, वंशेऽस्मिन् श्रोतुमर्हन्ति, ह्यग्नौ ।
Solution:
ବାଗର୍ଥାବିବ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ + ଇବ
ଲୋଭାଦୁଡା଼ହୁ = ଲୋଭାତ୍ + ଉତ୍ + ବାହୁ
ବଂଶେଽମିନ୍ନ = ବଂଶେ + ଅସ୍କ୍ରିନ୍
ଗୋତ୍ନମଦୃନ୍ତି = ଶ୍ରୋତୁମ୍ + ଅହଁନ୍ତି
ଦ୍ବ୍ୟଗୌ = ହି + ଅଗ୍ନି

१०. अधोलिखितपदानि व्यवहृत्य वाक्यरचना कार्या (ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଦଗୁଡିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର ।)
क्व, सागरः, लोभात्, अथवा, योगेन, माननीयः, संस्कारः ।
Solution:
କ୍ (କେଉଁଠି) = ଧଃ ବଞ୍ଚକଃ କ୍ଵସ୍ତେ ?
ସାଗରଃ (ସମୁଦ୍ର) = ତେନ ସାଗରଃ ଦୃଷ୍ଟି ।
ଲୋଭାତ୍ (ଲୋଭରୁ) = ଲୋଭାତ୍‌ ମରଣ ସୁନିଶିମମ୍ ।
ଅଥବା (ବା) = ରାମଃ ଅଥବା ଶ୍ୟାମଃ ତତ୍ର ଗଚ୍ଛତୁ ।
ଯୋଗେନ (ଯୋଗଦ୍ଵାରା) = ମୁନୟଃ ଯୋଗେନ ଚିତ୍ତବୃରିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
ସଂସ୍କାରଃ ( ସଂସ୍କାର) = ଅଧୁନା ସମାଜେ କୁସଂସ୍କାରଃ ପ୍ରଚଳିତଃ ।

११. अधोदत्तानां मूलधातुं पुरुषं कालं च निर्णयत (ନିମ୍ନ ପ୍ରଦତ୍ତଗୁଡ଼ିକର ମୂଳଧାତୁ, ପୁରୁଷ ଓ କାଳ ନିରୂପଣ କର ।)
गमिष्यामि, आसीत्, बभूव, शशास ।
Solution:

१२. अधोदत्तानां पदानां मूलशब्द- लिङ्गं – विभक्ति – निरूपणं क्रियताम् (ନିମ୍ନପ୍ରଦତ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ି କର ମୂଳଶବ୍ଦ, ଲିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତି ନିରୂପଣ କର ।)
उडुपेन, सूरिभिः, मितभाषिणाम्, क्षीरनिधौ, आत्मानम्, शक्तौ, जरसा, उर्वीम् ।
Solution:

१३. प्रतिशब्दद्वयं लिख्यताम्
सूर्य:, सागरः, वंशः, अग्नि, इन्द्रः, नृपः, पिता, उरगः, पुरी ।
Solution:
ସାଗରଃ = ଭାନୁ, ତପନଃ ।
ମାଗର: = ଅର୍ଥଦଃ, ରତ୍ନାକରଃ ।
ବଂଶ: = ଅନ୍ବୟଂ, ସନ୍ତାନଃ ।
ଅଗ୍ନିଂ = ବହିଃ, ଅନମଃ ।
ଲନ୍ଦ୍ର = ମଘବା, ପାକଶାସନଃ ।
ନ୍ନପ: = ରାଜା, ପାର୍ଥିବ ।
ଯିବା = ଜନକଃ, ତାତଃ ।
ଭରଣ: = ସର୍ପ, ଅହିଂ ।
ପୁରୀ = ନଗରୀ, ପତ୍ତନମ୍ ।

१. कोष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं चित्वा शून्यस्थानं पूरयत
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

1. जगत: _______ वन्दे । ( पितरौ, नायकौ, कारकौ)
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ।

2. ____ पितरौ वन्दे । (स्वर्गस्य, जगत:, लोकस्य )
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ।

3. जगतः पितरौ वन्दे _______ । (राधामाधवौ, लक्ष्मीनारायणौ, पार्वतीपरमेश्वरौ)
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ।

4. क्व _______ वंश: । (सूर्यप्रभवः, चन्द्रप्रभवः, शुक्रप्रभवः )
Solution:

5. क्व चाल्पविषया ______ । (गति:, रति:, मतिः)
Solution:

6. तितीर्षुः ______ मोहादुडुपेनास्मि सागरम् । (दुर्भरं, दुर्गमं, दुस्तरं)
Solution:
ତିତୀର୍ଷୁ ଦୁସ୍ତରଂ ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ।

7. तितीर्षुर्दुस्तरं ______ उड़पेनास्मि सागरम् । ( लोभात्, मोहात्, क्रोधात् )
Solution:
ତିତୀର୍ଷୁର୍ଣ୍ ମୋହାତ୍ ଉଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ।

8. प्रांशुलभ्ये ______ लोभात् उद्वाहुरिव वामनः । (फले. कले. बले)
Solution:
ଭ୍ରାଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

9. प्रांशुलभ्ये फले ______ उद्बाहुरिव वामनः । (लोभात्, `माहात्, क्रोधात्)
Solution:
ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

10. प्रांशुलभ्ये फले लोभात् उद्बाहुरिव ______ । (माधव:, वामन:, केशव:)
Solution:
ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

11. मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे ______ । ( रति:, मतिः, गति:)
Solution:
ମଣି ବଜ୍ରସମୁଖୀହେଁ ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି ମେ ଗତିଃ ।

12. तं सन्तः ______ अर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः । ( ज्ञातुम्, श्रोतुम्, क्रेतुम् )
Solution:
ତଂ ସନ୍ତଃ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ।

13. तं ______ श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः । (सन्त:, विज्ञा:, देवा:)
Solution:
ତଂ ସନ୍ତଃ ଶ୍ରୋତୁମହଁନ୍ତି ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତି ହେତବ ।

14. ______ संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा । (धातोः, शुक्तेः, हेम्नः)
Solution:
ହେମ୍ୱ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକାପି ବା ।

15. वैवस्वतो मनुनीम ______ मनीषिणाम् । ( पूजनीयो, माननीयो, वन्दनीयो)
Solution:
ବୈବସ୍ଵତୋ ମନୁର୍ନାମ ମାନନୀୟୋ ମନୀଷିଣାମ୍ ।

16. वैवस्वतो ______ नीम माननीय मनीषिगणाम् । ( मुनि, मनु, विभु)
Solution:
ବୈବସତୋ ମନୁନାପ ମାନନାମୋ ମନାଶିଶାମ୍ବ ।

17. ______ इति राजेन्द्ररिन्द्रः क्षीरनिधाविव । (महीश, दिलीप, सुरेश)
Solution:
ଦିଲୀପ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁରିଦୁଃ କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ।

18. ______ सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः । (ज्योतिषै:, आगमैः, नैगमैः )
Solution:
ଆଗମୈ ସଦୃଶାରାମ୍ଭ ଆରମ୍ଭସଦୃଶୋଦୟଃ ।

19. न व्यतीयुः ______ तस्य नियन्तुर्नेमियुत्तयः । (पुत्राः, जनाः, प्रजा:)
Solution:
ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ପ୍ରଜାଃ ତସ୍ୟ ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟଃ ।

20. ______ एव भूत्यर्थं स ताभ्यो वलिमग्रहीत् । ( मुनीनाम्, प्रजानाम्, नराणाम् )
Solution:
ପ୍ରଜାନାମ୍ ଏବ ଭୂତ୍ୟର୍ଥ ସ ତାଭ୍ୟ ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍‌ ।

21. प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो ______ अग्रहीत् । (वलिम्, करम्, धनम् )
Solution:
ପ୍ରଜାନାମେବ ଭୂତ୍ୟର୍ଥ ସ ତାଭ୍ୟ ବଲିମ୍ ଥିଣ୍ଡଦ୍ରାତ୍ ।

22. सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि ______ रविः । (रसं, जलं, बलं )
Solution:
ସହସ୍ରଶ୍ନମ୍ସ୍କୁପୁମାଦରେ ହି ରସ ରବି: ।

23. सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हरसं ______ । (बुध, गुरुः, रविः)
Solution:
ସହସ୍ରଶ୍ନମ୍ସ୍କୁପୁମାଦରେ ହି ରସ ରବି: ।

24. फलानुमेयाः ______ संस्कार: प्राक्तना इव । (प्रारम्भाः, प्रारब्धाः, सञ्चयाः)
Solution:
ଫଲାନ୍ମପେପ୍ରା: ପ୍ରାରମା: ସଂସାରା: ପ୍ତାକୃମା ଲବ ।

25. युगोपात्मानमत्रस्ता भेजे ______ अनातुरः । (कार्यम्, धर्मम्, शास्त्रम्)
Solution:
ଜୁଗୋପାମାନମତ୍ରସ୍ତା ଭେଜେ ଧର୍ମମ୍ ଅନାତୁରଃ ।

26. अगृध्नुराददे सोऽर्थम्. ______ सुखमन्वभूत् । ( अरक्तः, अशक्तः, असक्तः )
Solution:
ଅଗୃଧୁରାଦଦେ ସୋଽର୍ଥମ୍ ଅସନ୍ତଃ ସୁଖମନ୍ତ୍ରଭୂତ୍ ।

27. अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः ______ अन्वभूत् । (सुखम्, जयम्, भयम्)
Solution:
ଅଗ୍ଧ୍ଧୁ ରାବଡେ ସୋଽଥମସକ୍ତ: ସ୍କଖମ୍ନ ଅନ୍ନରୁତ୍ ।

28. ______ मौनं क्षमा शाक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः । (वेदे, शास्त्रे, ज्ञाने)
Solution:
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶଭୌ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

29. ज्ञाने मौनं ______ शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः । (क्षमा, दया, स्पृहा)
Solution:
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶର୍ଥେ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

30. ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ ______ श्लाघाविपर्ययः । ( कार्ये, शौर्ये, त्यागे)
Solution:
ଅନେ ମୌନଂ କମା ଶକ୍ତବ ପ୍ୟାରେ ଶ୍ରାଣାବିପଣାସମା: ।

31. तस्य ______ आसीद् वृद्धत्वं जरसा विना । (धर्मरते, पुण्यरते:, कर्मरते:)
Solution:
ତସ୍ୟ ଧର୍ମରତେ ଆସୀଦ୍ ବୃଦ୍ଧବଂ ଜରସା ବିନା ।

32. तस्य धर्मरतेरासीद् ______ रजसा विना । (बृद्धत्वं, प्रौढत्वं, बुद्धत्वं)
Solution:
ରଖ୍ୟ ଧମତତେରାମାହ୍ ବଦ୍ଧତ୍ୱ କରମା ବିନା ।

33. ______ विनयाधानाद्रक्षणाद् भरणादपि । (प्रजानां नराणां जनानां )
Solution:
ପୃକାନ ବି ନାମଧାନାଦୃକଣାହ ଉରଣାଦପି ।

34. स ______ पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः । ( गुरुः, गुणी, पिता )
Solution:
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବ ।

35. स पिता पितरस्तासां केवलं ______ । ( जन्महेतव:, कर्महेतवः, धर्महेतवः)
Solution:
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ ।

36. अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्मं एव ______ । (शरीरिणः, मनीषिणः, तपस्विनः )
Solution:
ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବଂ ମନୀଷିଣୀ ।

37. अप्यर्थकामौ तस्यास्तां ______ एव मनीषिणः । (धर्म, पुण्य, पाप)
Solution:
ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବ ମନୀଷିତଃ ।

38. दुदोह गां स ______ सस्याय मघवा दिवम् । ( धर्मीय, पुण्याय, यज्ञाय )
Solution:
ଦୁଦୋହ ମାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

39. दृदोह गां स यज्ञाय सस्याय ______ दिवम् । ( मधवा, वरुणो, सविता )
Solution:
ଦୁଦୋହ ମାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

40. दुदोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा ______ । (जलम्, भुवम्, दिवम्)
Solution:
ଦୁଦୋହ ସାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

41. तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला ______ । ( जनाः, बुधाः, गुणाः )
Solution:
ତଥା ହି ସର୍ବେ ତସ୍ୟାସନ୍ ପରାର୍ଥେକଫଳା ଗୁଣା ।

42. अनन्यशासनाम् ______ शशासैकपुरीमिव । (भूमिं, पृथ्वीं, उवीं)
Solution:
ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀ ଶଶାସୈକପୁରୀମିବ ।

अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत:

1. ‘रघुवंशम् ‘ महाकाव्यस्य रचयिता क: ?
Solution:
ମଦ୍ରାକରି କାଲିବାସ:

2. कौ जगतः पितरौ ?
Solution:
ପାବତାପରସେଶ୍ୱରୌ

3. पार्वतीपरमेश्वरी, काविव सम्पृक्तौ ?
Solution:
ବାଗଥୋ

4. किमर्थं कविः जगतः पित्रोः वन्दनं करोति ?
Solution:
ବାଗର୍ଥପୃତିପରମେ

5. केन कविः मोहात् सागरं तितीर्षुरस्ति ?
Solution:
ଉରୁସେନ

6. कविः कस्मात् उडुपेन दुस्तरं सागरं तितीर्षुः वर्त्तते ?
Solution:
ମୋହାତ୍

7. कविः किम्भूतं सागरं तितीर्षुरस्ति ?
Solution:
ଦୁସ୍ତରମ୍

8. रघुवंशे वज्रसमुत्कीर्णमणौ कस्य इव कालिदासस्य गतिः अस्ति ?
Solution:
ସୂତ୍ରସ୍ୟ

9. रघुवंशीया राजानः कथं मितभाषिणः ?
Solution:
ସତ୍ୟାୟ

10. रघुवंशीया राजानः सत्याय किं भवन्ति ?
Solution:
ମିତଭାଷିତଃ

11. रघुवंशीया राजानः कथं विजिगीषवः ?
Solution:
ଯଶସେ

12. रघुवंशीया राजान: यशसे किं भवन्ति ?
Solution:
ବିଜିଗୀଷତଃ

13. रघुवशीया राजानः कस्मिन् काले विषयैषिणो भवन्ति ?
Solution:
ଯୌବନେ

14. रघुवंशीया राजानः यौवने किं भवन्ति ?
Solution:
ବିଷୟେଷିଣ

15. रघुवशीया राजानः वार्द्धक्ये किं कुर्वन्ति ?
Solution:
ମ୍ନନିବଢିମ୍ନ

16. के रघुणामन्वयं श्रोतुमर्हन्ति ?
Solution:
ସନ୍ତ୍ର:

17. कीदृश: सन्त: रघुवंशं श्रोतुमर्हन्ति ?
Solution:
ସଦସହବ୍ୟକ୍ତତ୍ତ୍ବେଡବ:

18. हेम्नः विशुद्धिः कुत्र संलक्ष्यते ?
Solution:
ର୍ଥଗେ

19. अग्नौ कस्य विशुद्धि: संलक्ष्यते ?
Solution:
ବ୍ରେସ୍ନ:

20. रघुवंशीय राजानाम् आद्यः राजा कः आसीत् ?
Solution:
ବୈବସ୍ଵତ: ମନୁ:

21. राजा दिलीपः कीदृशः इव उर्वी क्रान्त्वा स्थितः ?
Solution:
ମେରୁ:

22. राजा दिलीपः कीदृशः प्राज्ञः आसीत् ?
Solution:
ଆକାରସଦ୍ୱଶ:

23. राजा दिलीपस्य उदयः किंभूतः आसीत् ?
Solution:
ଆକାରସଦ୍ୱଶ:

24. दिलीपः किमर्थं प्रजानां बलिमग्रहीत् ?
Solution:
ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍

25. प्रजानां भूत्यर्थं दिलीपः किमग्रहीत् ?
Solution:
ବଲିମ୍

26. कः सहस्रगुणम् उत्स्रष्टुं रसम् आदत्ते ?
Solution:
ରବି:

27. सहस्त्रगुणमुत्स्त्रष्टुं रविः किमादत्ते ?
Solution:
ରସମ୍

28. राजा दिलीपस्य सेना कं बभूव ?
Solution:
ପରିଛଦ:

29. राजा दिलीपस्य मन्त्रणा कीदृशम् आसीत् ?
Solution:
ସଂବୃତମ୍

30. दिलीपस्य बुद्धिः शास्त्रे कीदृशी आसीत् ?
Solution:
ର୍ଥକ୍ରଣିତା

31. दिलीपः कथम् आत्मानं जुगोपः ?
Solution:
ଅତ୍ରପ୍ର: ମନ୍

32. दिलीप: असक्तः किमन्वभूत् ?
Solution:
ସୁଖମ୍

33. अनातुर: दिलीप: किं भेजे ?
Solution:
ଧସମ୍ବ

34. अगृघ्नुः दिलीपः किमाददे ?
Solution:
ଅଅମ୍ଳ

35. दिलीप: ज्ञाने किमासीत् ?
Solution:
ମୌଳମ୍

36. के सप्रसवा इव अभूवन् ?
Solution:
ଣ୍ଡଶା:

37. केषां पितरः तु केवलं जन्महेतवः
Solution:
ପ୍ରଜାନାମ୍

38. के तु प्रजानां केवलं जन्महेतवः अभूवन् ?
Solution:
ପିତରଃ

39. कौ अपि दिलीपस्य धर्मः एव आस्ताम् ?
Solution:
ଅର୍ଥକାମୌ

40. कथं दिलीप गां दुदोह ?
Solution:
ଯଜ୍ଞାୟ

41. यज्ञाय दिलीप: कां दुदोह ?
Solution:
ଗାମ୍

42. कः सस्याय दिवं दुदोह ?
Solution:
ମଶବା

43. के रक्षितुः दिलीपस्य यशः न अनुययुः ?
Solution:
ରାକାନ:

44. का श्रुतौ स्थिता ?
Solution:
ତସ୍କରତା

45. कस्य औषधं सम्मतः आसीत् ?
Solution:
ଆଉମ୍ୟ

46. “क: द्वेष्यः अपि सम्मतः आसीत् ?
Solution:
ଶିଷ୍ଟ

47. कः प्रियः अपि त्याज्यः आसीत् ?
Solution:
ଦୁପ:

48. कः दिलीपं महाभूतसमाधिना विदधे ?
Solution:
ତେଧା:

49. वेधाः दिलीपं केन विदधे ?
Solution:
ମଦ୍ରାରୁତମଧୁନା

50. राजा दिलीप: उवीं कथमिव शशास ?
Solution:
ଏକପୁରାମ୍

51. दिलीप: काम् एकपुरीम् इव शशस ?
Solution:
ରତାମା

संक्षेपेण उत्तरं लिखत :

1. कालिदासः कौ कथं च वन्दते ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାଡଃ ଜଗତପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ବନ୍ଦତେ । ତୌ କୀଦୃଶୌ ? ବାଗର୍ଥେ ଇବ ସଂପୃକ୍ତେ ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ବନ୍ଦତେ । କବି ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଶବ୍ଦାର୍ଥେନ ସାକଂ ତୁଳିତମ୍ ।

2. कालिदासः कथं दुस्तरं सागर तारिष्यति ?
Solution:
ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଅତୀବ ବିଶାଳସାଗରସଦୃଶ । ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶ ବହବଂ ରାଜାନଃ ଜାତଃ । ଅସ୍ତ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ଦୁଷ୍କରମ୍ । କାଳିଦାନଃ ସ୍ଵଳ୍ପବିଷୟା ମତଃ ଆସୀତ୍ । ଅତଃ ମୋହବଶତଃ ନୁନମ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟତି ।

3. कालिदासः कथं उपहास्यतां गमिष्यति ?
Solution:
କାଳିଦାନଃ ସ୍ୱୟମେବ କଥୟତି ଯତ୍ ମନ୍ଦକବି । ତଥାପି ଡଃ ଯଶଃ ଇଚ୍ଛତି । ବାମନଃ ଯଥା ଲୋଭାତ୍ ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଉଦ୍‌ବାହୁ ସନ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଯାତି ତଥା କାଳିଦାସ ସ୍ଵଚ୍ଛବୁଦ୍ଧି ସନ୍ ବିଶାଳ ରଘୁବଂଶଂ ରଚୟିତୁମ୍ ଇୟେଷ । ଡଃ ନୁନମ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟତି ।

4. रघुवंशे कालिदासस्य कीदृशी गतिः अस्ति ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାନଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କର୍ତୁମିଚ୍ଛତି । କାବ୍ୟରଚନେ ତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ଵଳ୍ପମାସୀତ୍ । ମୋହାତ୍ ସିଂ ରଘୁବଂଶଂ ବର୍ଣ୍ଣୟିତଂ ପ୍ରଯନଂ କୃତବାନ୍ । ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକ୍ୟାଦୟଃ ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ କୃତବାଗ୍‌ରେ ଅସ୍ମିନ୍ ରଘୁବଂଶେ ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ ମଣୋ ସୁତ୍ରସ୍ୟ ଇବ କାଳିଦାସସ୍ୟ ଗତିଃ ଅସ୍ତ ।

5. रघुवंशीय राजानः शैशवे किं कृतम् ?
Solution:
ମନୁଷ୍ୟଜୀବନେ ବିବିଧା ଅବସ୍ଥା ଭବନ୍ତି । ତନ୍ମଧେ ଶୈଶବାବସ୍ଥା ଅନ୍ୟତମା । ଇୟଂ ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରୂପେଣ ପରିଚିତା । ଅସ୍ୟାମ୍ ଅବସ୍ଥାୟାଂ ସର୍ବେ ମାନବା ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଅତଃ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନୋଽପି ଶୈଶବକାଳେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

6. रघुवंशीय राजानः यौवने किं कृतम् ?
Solution:
ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଜୀବନସ୍ୟ ବିବିଧାବସ୍ଥାନ ଅନୁଭୂୟନ୍ତେ । ବାଲ୍ୟ-ଯୌବନ-ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ-ଅନ୍ତଃ ଚ ଚତ୍ବାରଭାଗାନ୍ ତେ ଅବଗତବନ୍ତଃ । ଅତଃ ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟବାସନୋପଭୋଗ୍ୟ, ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ମୁନିବୃରିଂ, ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ଚ । ତେ ଯୌବନକାଳେ ବିଷୟାଦି ଭୋଗ କୃତବନ୍ତଃ ।

7. कालिदासः कथं रघुवशं वर्णयितुं प्रेरित: ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାସ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ରଚୟିତୁମ୍ ଇୟେଷ । ତସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଵଳ୍ପମାସୀତ୍ । ରଘୁବଂଶଂ ବିଶାଳମାସୀତ୍ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ ଅପି ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନାଂ ଗୁଣି କର୍ଣ୍ଣମ୍ ଆଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ କାଳିଦାନଃ ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ ।

8. रघुवंशमहाकाव्यं श्रोतुं के प्रभवन्ति ?
Solution:
ବିଶାଳସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ରଘୁବଂଶଂ ବା ଶ୍ରୋତାଂ ସର୍ବେ ନ ସମର୍ଥା ଭବନ୍ତି । କେବଳଂ ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ସନ୍ତଃ ରଘୁବଂଶମହାକାବ୍ୟ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି । ଯଥା ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନୀ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ତଥା ରଘୁବଂଶଂ ସଜ୍ଜନେଭ୍ୟ ପଠ୍ୟରେ ।

9. हेम्नः विशुद्धिः कथं परीक्ष्यते ?
Solution:
ପଣ୍ଡିତ କେବଳଂ ରଘୁବଂଶମହାକାବ୍ୟ ଶ୍ରୋତୁଃ ସମର୍ଥା ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ସୁଧୀଜନା କାବ୍ୟସ୍ୟ ଦୋଷାଦୋଷାନ୍ ନିର୍ଣ୍ଣୟନ୍ତି । ଯତଃ ସୁବର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧତା ଶ୍ୟାମିକା ବା ଅଗ୍ନୀ ଏବ ପରୀକ୍ଷ୍ଯତେ । ଅତ୍ର ଅଗ୍ନିନା ସାକଂ ରଘୁବଂଶକାବ୍ୟଂ ତୁଳିତଂ ଭବତି ।

10. कस्मिन् वंशे दिलीपः प्रसूतः ?
Solution:
ଶୁଦ୍ଧିମତି ବୈବସ୍ଵତମନୁବଂଶେ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ରାଜଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦିଲୀପଃ କ୍ଷୀରସାଗରେ ଇନ୍ଦୁ ଇବ ଜାତଃ । ମନୁବଂଶଃ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ବା ରଘୁବଂଶଃ ରୂପେଣ ଖ୍ୟାତଃ । ଦିଲୀପଃ ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶେ ଶ୍ରେଷ୍ଠରାଜାରୂପେଣ ଅଜାୟତଃ ।

11. दिलीपस्य शरीरं कीदृशमासीत् ?
Solution:
ବୈବସ୍ୱତମନୋ ବଂଶ ଦିଲୀପଃ ନାମା ରାଜା ଜାତଃ । ସ ସୁନ୍ଦରଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବକ୍ଷସ୍ଥଳଂ ବିଶାଳମ୍, ସ୍କନ୍ଧଦେଶଃ ବୃଷଭସ୍ୟ ଇବ ଆସୀତ୍ । ସ୍ତ୍ରୀ ଶାଳବୃକ୍ଷ ସଦୃଶଃ ଉନ୍ନତଃ ଦୀର୍ଘବାହୁ ଚ ଆସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ କ୍ଷାତ୍ରଧର୍ମସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ବିଗ୍ରହଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ସର୍ବେଭ୍ୟ ଅଧ୍ଵଂ ବଳଶାଳୀ ଆସୀତ୍ ।

12. राजा दिलीपस्य सफलता कीदृशी आसीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍, ସୁନ୍ଦରଃ, ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞା, କର୍ମପରାୟଣଶ୍ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବିଶାଳଶରୀରାନୁରୂପଂ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଦର୍ଶନୀୟସ୍ୱରୂପାନୁସାରଂ ଶାସ୍ତେଷୁ ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡି । ପୁନଶ୍ଚ ତସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନୁନୁରୂପଂ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମପି ଆସୀତ୍ । କର୍ମଶଃ ଅନୁରୂପଂ ସଫଳତାଂ ପ୍ରାପ୍ଳୁତି । ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବବିଧ କର୍ମ ସଫଳଂ ଭବତି ।

13. राजा दिलीपः प्रजाभ्यः कथं वलिम् अग्रहीत् ?
Solution:
ପ୍ରଜାପାଳନଂ କରଗ୍ରହଣଂ ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମକର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଇତ୍ୟବ ବଚନମନୁସୃତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଉନ୍ନତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବ ତାଭ୍ୟ ଷକ୍ଷାଂଶରୂପଂ କରମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ତଦର୍ଥଜାତଂ ସ ନାନାବିଧେଷୁ କଲ୍ୟାଣକରେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟଶ୍ରୁ ବିନିଯୋଗ୍ଯ ପ୍ରଜାନାମ୍ ଅଶେଷ ହିତଂ ଚକାର । ଯଥା ସୂର୍ଯ୍ୟ ସହସ୍ରଗୁଣଂ ବୃଷ୍ଟି କର୍ଡିଂ ଜଳଂ ହି ଗୃହ୍ଣାତି ।

14. दिलीपस्य शरीरं कीदृशमासीत् ?
Solution:
ଦିଲୀପଃ ଶାସ୍ତ୍ରାନୁସାରଂ ସ୍ଵତ୍ୟନୁସାରଂ ଚ ପ୍ରଜାପାଳନମ୍ ଅକରୋତ୍ । ଡଃ ମନୁପ୍ରୋକ୍ତା ନୀତ୍ୟନୁସାରଂ ପ୍ରଜା ପାଳୟାମାନଃ । ପ୍ରଜା ଅପି ମନୋ ଆରଣ୍ୟ ଆଚରଣ ଅଭ୍ୟସ୍ତା ଆସନ୍ । ଆଚାରମାର୍ଗତ୍ ସାମାନ୍ୟପି ବିଚ୍ୟୁତଃ ନ ଭବନ୍ତି । ଯଥା କୁଶଳସାରଥରିତା ରଥନେମୟ ଇବ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରଜା ଆଚାରମାନଂ ନ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ।

15. दिलीपस्य प्रजापालनं कीदृक् आसीत् ?
Solution:
ମନୁଷ୍ୟଜୀବନେ ଚତୁଃ ପୁରୁଷାର୍ଥୀ ଯଥା – ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ମୋକ୍ଷଶ୍ଚ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଧର୍ମୀ ଏବଂ ଆସ୍ତାମ୍ । ରାଜା ସ୍ଥିତୌ ଦଣ୍ଡାନ୍ ଦଣ୍ଡୟତଃ । ରାଜା ପ୍ରସୂତୟେ ପରିଣେତୁ ନାମ କାମଭୋଗଂ କୃତମ୍ । ଅନେନ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ ।

16. दीलिपस्य अर्थकामौ कीदृशौ आस्ताम् ?
Solution:
ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଜ୍ଞାୟ ଶାଂ ଦୁଦୋହ । ଇନ୍ଦ୍ର ଶସ୍ୟାୟ ଦିବଂ ଦୁଦୋହ । ଅନନେ ସଂପଦ୍ ବିନିମୟେନ ଦ୍ରୌ ଉଭୌ ଭୁବନଦ୍ବୟଂ ଦଧତୁଃ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପୃଥ‌ିବ୍ୟା ସ୍ଥିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ଵର୍ଗେପି ସ୍ଵସମ୍ପଦଂ ଲବ୍ଧବାନ୍ ।

17. दिलीपस्य प्रारम्भाः प्राक्तनाः संस्काराः इव कथमासीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଗୁପ୍ତଚରଭାବମ୍ ଅତୀବ ଉନ୍ନତଃ ଆସୀତ୍ । ରାଜ୍ୟ ଶାସନେ ତସ୍ୟ ଗୁପ୍ତବିଚାରଂ ନ କୋଽପି ଜ୍ଞାତୁଃ ପ୍ରଭବତି | ଡଃ ସାମ-ଦାନ-ଦଣ୍ଡାଦି ନୀତିଃ ପ୍ରୟୋଗେଣ ବିଚକ୍ଷତଃ ଆସୀତ୍ | ଯଥା ପୂର୍ବଜନ୍ମାର୍ଜିତଃ ସଂସ୍କାରା ପ୍ରାଣିଶୁ ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭା ଫଳାନୁମେୟା ଭବତି ।

18. राजा दिलीप: कथं सुखमन्वभूत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସଦା ଭୟଶୂନ୍ୟମାସୀତ୍ । ଡଃ ଅନାୟାସେନ ସ୍ଵଶରୀରରକ୍ଷା ଅସୌ ପୁଣ୍ୟାର୍ଜନମ୍ ଅକରୋତ୍‌ । ଅଲୁବ୍‌ଧଃ ସନ୍ ଧନସଂଗ୍ରହଂ କୃତବାନ୍ । ପୁନଶ୍ଚ ଅନାସକ୍ତା ମନ୍ନ ସ୍କଖମ୍ ଅନ୍ନରୁତ୍‌ |

19. राजादिलीपस्य समीपे विरुद्धाः गुणाः कथम् आसन् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ପରସ୍ପରବିରୁଦ୍ଧା ଗୁଣା ସମନ୍ବିତା କରୋତି ସ୍ମ । ରୋଗଶୂନ୍ୟ ସନ୍ ସନ୍ ସୁଖମ୍ ଅନୁଭୂତ୍ । ଅଭୂତ୍ । ଜ୍ଞାନେ ମୌନତା, କ୍ଷମା ଶକ୍ତିଶାଳୀତାୟାମ୍, ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପରସ୍ପର ବିରୁଦ୍ଧଗୁଣା ଗୁଣ- ଅନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ ସହୋଦର ଇବ ସ୍ଥିତାଃ ।

20. राजा दिलीपः प्रजानां पिता कथमासीत् ?
Solution:
ରାଜାରୂପେଣ ଦିଲୀପଃ ସର୍ବାଷା ପ୍ରଜାନାଂ ପିତୃପଦବାଚ୍ୟ ଆସୀତ୍ । ପିତା ସ୍ଵସ୍ୟ ପୁତ୍ରସ୍ୟ କୃତମ୍ ଯଦେବ କରୋତି ତଦେବ ଦିଲୀପେନ ସ୍ବପ୍ରଜାର୍ଥୀ କୃତଃ । ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଶିକ୍ଷାଦାନାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍‌, ଭରଣାତ୍, ପାଳନପୋଷଣାତ୍ ଧଃ ତାସାଂ ପିତା ଆସୀତ୍ । ପ୍ରକୃତତଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଯେ ପିତରଃ ତେ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବ ଆସନ୍ତି ।

21. कथं तस्करता श्रुतौ एव स्थिता ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସୁଶାସନଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ରାଜତ୍ଵକାଳେ ତସ୍ମିନ୍ ରାଜ୍ୟ ନ କୋଽପି ଚୌରଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍କରତା ନାମ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି ତଥ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ନାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ରାଜ୍ୟେ ଶାନ୍ତି ଶୃଙ୍ଖଳା ଚ ସଦୈବ ଆସ୍ତାମ୍ । ତସ୍ମିନ୍ ରାଜ୍ୟ ନ କୋଽପି କସ୍ୟ ଧନସ୍ୟ ଅପହରଣଂ କରୋତି । ତସ୍କରତା ନ ପ୍ରଜାସୁ ଶବ୍ଦଷୁ ଆସୀତ୍ ଶୁତୌନାମ ବେଦେ ତସ୍କରତା ଶବ୍ଦରୂପେଣ ଆସୀତ୍ ।

22. दिलीपस्य शिष्टदुष्टयोः व्यवहारः कीदृक् आसीत् ?
Solution:
ରାଜାଦିଲୀପଃ ଶିଷ୍ଟାନାଂ କୃତ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାରଃ ପୁନଶ୍ଚ ଦୁଷ୍ଟାନାଂ କୃତେ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାରଃ ଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅପି ସମ୍ମତଃ । ସଜନଃ ଶତ୍ରୁରାଜ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତେ ସତି ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବତି । ଦୁର୍ଜନଃ ପ୍ରିୟ ସନ୍ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ବର୍ଜନୀୟଂ ଭବତି । ସଜ୍ଜନଃ ଔଷଧମିବ ଗ୍ରାହ୍ୟ, ଦୁର୍ଜନଃ ଉରଗକ୍ଷତାଙ୍ଗୁଳା ଇବ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଇବତି ଚ |

23. राजा दिलीपस्य सर्वेगुणाः किमर्थम् आसन् ?
Solution:
ପଞ୍ଚଭୂତେନ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରଂ ବିଧ୍ୱଂ ସସ । ଅତଃ ପଞ୍ଚଭୂତେଷୁ ଯଦେବ ଗୁଣା ତଦେବ ଅସ୍ୟ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ବିରାଜତେ । ଅତଃ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣା ।

24. दिलीपः कीदृशी उर्वी शशास ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ସମ୍ରାଟ୍ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରଜାନୁରଞ୍ଜତଃ ରାଜା ଆସୀତ୍ । ଡଃ ବେଳାବପ୍ରବଳୟାଂ ପରିଖୀକୃତସଗରାମ୍ ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀମ୍ ଏକପୁରୀମ୍ ଇବ ଶଶାସ୍ତ୍ର ।

दीर्घप्रश्नोत्तरम् :

1. रघुवंशस्य संक्षिप्तपरिचयं प्रदत्तः ।
Solution:
ନାମାନୁସାରଂ ଭବତି । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ରୂପେଣ ଖ୍ୟାତଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ ମହାକବି କାଳିଦାସେନ ସ୍ଵଳ୍ପବୁଦ୍ଧିତୟା ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । କବି ଅଳ୍ପଶବ୍ଦବିଭବ ସନ୍ତପି ଆଜନ୍ମନଃ ତେଷା ରଘୁଣା ଶ୍ରୁତିମାର୍ଗମାଗତଃ ଗୁଣି ପ୍ରେରିତଃ ଭୂତ୍ଵା ବିନା ବିଚାରଂ ରଘୁବଂଶ ବର୍ଣ୍ଣନରୂପଂ ଚାପଳଂ କର୍ଭୁମିଚ୍ଛତି । ରଘୁବଂଶଂ ତୁ ମନୁବଂଶରୂପେଣ ପ୍ରଖ୍ୟାତଃ । ମନୂନା ସଂଖ୍ୟା ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ । ସମ୍ପ୍ରତି ସପ୍ତମଂ ମନ୍ବନ୍ତରଂ ପ୍ରଚଳତି । ଏତଃ ମନୁଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପୁତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ବୈବସ୍ବତଃ ମନୁରିତି ଖ୍ୟାତଃ । ଭୂଲୋକେ ସ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ନୃପାଣାମ୍ ଅଗ୍ରଣୀ ଆସୀତ୍ । ବୈବସ୍ଵତଃ ମନୁଃ ଭୂପାଳାନାମ୍ ଆଦିଭୂତଃ ଆସୀତ୍ ସର୍ବପୂଜ୍ୟ ଚ ଆସୀତ୍ । ସୋଽୟଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବା ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବଭୂବ । ଅତଃ କବି କାଳିଦାସ ଭୁବନପ୍ରସିଦ୍ଧାନାଂ ରଘୁବଂଶୀୟାନାଂ ରାଜାନାଂ ଚରିତଂ ବର୍ଷୟତି ।

ଏତେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଜନ୍ମନଃ ଆରଭ୍ୟ ନିଷେକାଦି ସଂସ୍କାରଃ ପବିତ୍ରା ଆସନ୍, ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ଯାବତ୍ କର୍ମତତ୍ପ ବଭୂମଃ, ଆସମୁଦ୍ର ଧରାୟା ସାର୍ବଭୌମା ଅଧୀଶ୍ଵରଃ ଜାତା ତଥା ସ୍ବର୍ଗ ଯାବତ୍ ତେଷା ରଥମାର୍ଗ ବ୍ୟାପ୍ତା ଅଭବନ୍ ଚ । ଏତେ ରାଜାନଃ ବିଧୂମ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ ଅଗ୍ନିମ୍ ଆହୂତ୍ୟାଦିଭିଂ ପୂଜିତବନ୍ତୀ, ଅତିଥୀନ୍ ଅର୍ଜିତବନ୍ତୀ, ଅପରାଧାନୁସାରମ୍ ଅପରାଧୂନଃ ଦଣ୍ଡିତବନ୍ତୀ । ସମୁଚିତେ କାଳେ ଜାଗରୂକା ଅଭିବନ୍‌ ଚ । ସତ୍‌ପାତ୍ରାୟ ଦାତୁଃ ଧନଂ ସଞ୍ଚବନ୍ତଃ, ସତ୍ୟାୟ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଭାଷିତବନ୍ତଃ, ଅନ୍ୟ ପରାଜେତୁ ନ, ଅପିତୁ କୀର୍ତିନିମିତ୍ତ ବିଜୟମ୍ ଇଷ୍ଟବନ୍ତଃ, ସନ୍ତାନାୟ ଭାର୍ଯ୍ୟାଗୃହୀତବନ୍ତୀ ନ ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସୁଖାର୍ଥମ୍ । ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟଭୋଗ୍ୟ, ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ମୁନିବୃରିଂ, ଅନ୍ତକାଳେ ଯୋଗେନ ତନୁ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ଚ । ଏତାଦୃଶସ୍ୟ ରାଜ୍ଞ ଚରିତେନ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ

2. राज्ञः दिलीपस्य स्वरूपं वर्णयत ।
Solution:
ଶରୀରଶୋଭା ଅତୀବ ଚମତ୍କାରୀ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟା ଉରୁସ୍ଥଳଂ ବିପୁଳମ୍ ଆସୀତ୍ । ବୃଷଭସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ତଥ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧସ୍ବୟଂ ବଭୂବ ଶାଳବୃକ୍ଷସମଃ ସ ଉନ୍ନତଃ ଅସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଭୁଜଯୁଗଳଂ ସୁଦୀର୍ଘ ଶରଂ ଚ ଆସୀତ୍ । ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସ୍ବବ୍ୟାପାରାନୁରୂପଂ ଶରୀରଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ଡଃ କ୍ଷାତ୍ରଧର୍ମୀ ଇବ ତନ୍ମାମ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ପରାକ୍ରମ ଇବ ସ୍ଥିତଃ । ଡଃ ସର୍ବେଭ୍ୟ ଭୂତେଭ୍ୟ ଅଧିକ ବଳବାନ୍ ଭୂତ୍ବା ତାନି ସର୍ବାଣି ତେଜସା ଅଭିଭୂୟ ଉନ୍ନତଶରୀରେଣ ମେରୁପର୍ବତଃ ଇବ ମହୀ ପୃଥ‌ିବୀ ବା ଆକ୍ରମ୍ୟ ସ୍ଥିତଃ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଥା ରୂପିଂ ତଥା ପରାକ୍ରମଂ ଶକ୍ତି ଚ ଆସୀତ୍ ।

3. दिलीपस्य राज्यशासनपद्धतिं विशदयत ।
Solution:
ଦିଲ୍ଲୀପେନ ଶାସିତଃ ପ୍ରଜା ସାରଥେ ରଥନେମିବୃଭିବତ୍ ମନୁପ୍ରୋକ୍ତାତ୍ ମାର୍ଗାତ୍ ରେଖାପ୍ରମାଣମପି ନ ବ୍ୟତୀୟୁ । ଯଥା ରବି ସହସ୍ରଗୁନଃ ବର୍ଷତୁଃ ଜଳଂ ଗୃହ୍‌ଣାତି ତଥାସୌ ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ କଲ୍ୟାଣାୟ ତାଭ୍ୟ ଷକ୍ଷାଂଶରୂପଂ କରମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ଚତୁରଙ୍ଗବଳଂ ତସ୍ୟ ଉପକରଣଂ, ଶାସ୍ତ୍ରଷୁ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧି ଧନୁଷି ଆରୋପିତା ଜ୍ୟା ଚ ତଥ୍ୟ ଅର୍ଥସାଧନଦ୍ବୟଂ ବଭୂବ । ତଥ୍ୟ ଗୂଢ଼ ବିହିତାନି କର୍ମାଣି ପ୍ରାକ୍ତନ ସଂସ୍କାରା ଇବ ଫଳାନୁମେୟାନି ଜାତାନି । ଅର୍ଥେ ନିର୍ଭୟ ସନ୍‌ ଆତ୍ମାନଂ ରରକ୍ଷ, ଅରୁଗ ସନ୍‌ ଧର୍ମ ଚଚାର, ନିର୍ଲୋଭଃ ସନ୍ ଅର୍ଥମ୍ ଆଦରେ, ନିରାସକ୍ତ ସନ୍ ସୁଖମ୍ ଅନ୍ଧଭବତ୍ ଚ । ସ ପ୍ରଜାନାଂ ସନ୍ମାର୍ଗପ୍ରଦର୍ଶନାତ୍‌, ଭାର୍ଯ୍ୟାଗ୍ରହଣଂ କୁର୍ବତଃ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମାଁ ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ । ଅସୌ ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ କରଂ ଗୃହୀତ୍ମା ଯଜ୍ଞକରଣେନ, ଇନ୍ଦ୍ର ସ୍ବର୍ଗ ରିଭିଂ ବିଧାୟ ପ୍ରଚୁର ବୃଷ୍ଟିପାତେନ କ୍ରମଶଃ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ସ୍ବର୍ଗ ଚ ଭୁବନଦ୍ଵୟଂ ପୁପୁଷତଃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये |
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ।। १ ।।
ବାଗର୍ଥାବିବ ସଂପୂ ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ।
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ପାର୍ବତୀ ପରମେଶ୍ଵରୌ || ୧ ||

ଅନ୍ବୟ – (ଅହଂ) ବାଗ ବିବସଂପୃକ୍ତା ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ବାଗର୍ଥ ପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ବନ୍ଦେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବାଗର୍ଥାବିବ = ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଭଳି । ସଂପୃଭୌ = ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇଥିବା । ଜଗତଃ= ଜଗତର । ପିତରୌ = ପିତା ଓ ମାତାଙ୍କୁ | ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ = ପାର୍ବତୀ ଓ ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କୁ । ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପଭୟେ = ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଉଭୟର ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନ ନିମନ୍ତେ । ବନ୍ଦେ = ବନ୍ଦନା କରୁଛି ।

ର୍ଥନ୍ମବାଦ – ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଭଳି ନିତ୍ୟଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବା ସଂସାରର ପିତା ଓ ମାତା ଭଗବାନ୍ ଶିବ ଓ ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଷୟରେ ଭଲଭାବେ ଜ୍ଞାନଅର୍ଜନ କରିବାପାଇଁ (ମୁଁ) ବନ୍ଦନା କରୁଅଛି

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋୟାଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ର୍ଥମିନ୍‌ ଶୋକେ ସ୍ତ୍ରନ୍ଥନିବିମ୍ପରିସରରେ କାବ୍ୟାୟମେ ମଲଂଳାଚରଣ ରୂପେଶ ପାତପରମେଶ୍ଵରରେ ବନ୍ଦନଂ ମଦ୍ରାକବିନା କୃତମ୍ ।

କାବ୍ୟଲକ୍ଷଣ ପରମ୍ପରାନୁସାରେଣ ରଚିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସସ୍ୟ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟମ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ମହାକାବ୍ୟ ବିନା କୋଽପି କବି କାବ୍ୟରଚୟିତାଂ ନ ସମର୍ଥୀ ଭବତି । ଶବ୍ଦନ ସାକଂ ପାର୍ବତୀ ଅର୍ଥଣ ସହ ମହେଶ୍ଵରଂ ଚ ତୁଳିତମ୍ । କବି ଉପମାଳଂକାରସ୍ୟ ସଫଳପ୍ରୟୋଗମ୍ ଅତ୍ର କୃତମ୍ । ଅତଃ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ବାଗର୍ଥେ ଇବ ସଂପୃଭୌ ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଶବ୍ଦାର୍ଥ ସମ୍ୟଜ୍ଞାନାର୍ଥୀ ଅହଂ କାଳିଦାସ ଅଭିବାଦୟେ । ସର୍ବେ ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଅବଶ୍ୟ ବନ୍ଦନଂ କୁର୍ଯ୍ୟ । ଅନେନ କାଳିଦାସସ୍ୟ ଶିବଭକ୍ତି ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବାଗର୍ଥବିଦ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ + ଇବ । ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ।

ସମାସ – ବାଗର୍ଥାବିବ – ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ ଇତି ବାଗାଆଁ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତୌ = ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତ ପ୍ରତିପତିଃ, ତଥ୍ୟ (୬୩ ତତ୍) । ପିତରେ ପରମେଶ୍ଵରୌ = ପାର୍ବତୀ ଚ ପରମେଶ୍ଵରଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । = ମାତା ଚ ପିତା ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ପାର୍ବତୀ ପରମେଶଭୌ = ପାବାଦା ଚ ପରମେଶ୍ବରଣ (ଦଦ୍ଵ) |

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ = ତାଦଥ୍ୟ ବା ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ । ଜଗତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପିତରେ, ସଂପୃଲ୍ଲୋ, ପାର୍ବତୀ ପରମେଶ୍ଵରୌ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂପୃଭୌ = ସମ୍ + ପୃଚ୍ + କ୍ତ (୨ୟା ଦ୍ଵିବଚନ) । ପ୍ରତିପତିଃ = ପ୍ରତି + ପଦ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨

क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ।। २ ।।
କୃ ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭବୋ ବଂଶଃ କ୍ଵ ଚାଳ୍ପବିଷୟା ମତିଃ ।
ତିତୀର୍ଷସ୍ତରଂ ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ||୨||

ଅନ୍ବୟ – ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭତଃ ବଂଶଃ କ୍ଵ ? ଅଳ୍ପବିଷୟା ମମ ମତିଶ୍ଚ କ୍ବ ? ଅହଂ ମୋହାତ୍ ଉଡୁପେନ୍ ଦୁସ୍ତରଂ ସାଗରଂ ତିତୀର୍ଷୁ ଅସ୍ଥି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭବ = ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା । ବଂଶଃ = କୁଳ । କୁ = କେଉଁଠି । ଅଳ୍ପବିଷୟା ମମ ମତିଶ୍ଚ = ଅଳ୍ପବିଷୟକୁ ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି । ଅହଂ = ମୁଁ । ମୋହାତ୍ = ମୋହ ହେତୁରୁ । ଉଡୁପେନ = ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା । ଦୁସ୍ତରଂ ସାଗରଂ = ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ । ତିତୀର୍ଷୁ ଅଗ୍ନି = ତିତୀର୍ଷୁ ଅଗ୍ନି ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି |

ଅନୁବାଦ – ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା (ପ୍ରସିଦ୍ଧ) ବଂଶ କେଉଁଠି ? ଏବଂ ଅଳ୍ପ ବିଷୟକୁ ମାତ୍ର ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି କେଉଁଠି ? ମୁଁ ମୋହବଶତଃ ସାମାନ୍ୟ ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାସ କୃତଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ମହାକବି କାଳିଦାସ ସ୍ଵାହଂକାରଂ ବିହାୟ ସ୍ଵଭାବସୁଲଭିଂ ବିନମ୍ରତା ଗୁଣସ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନଂ କୃତମ୍ ।

ଗ୍ରନ୍ଥାରମ୍ଭେ ମଙ୍ଗଳାଚରଣାତ୍ ଅନନ୍ତରଂ କବି କାବ୍ୟାର୍ଥୀ ପ୍ରଯନୁବାନ୍ ଆସୀତ୍ । ‘ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟମ୍’ । ସ୍ୱୀୟଜ୍ଞାନଂ ଦେବୀସରସ୍ୱତ୍ୟା କୃପାବଳେନ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ରଘୁବଂଶଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ବା ବର୍ଣ୍ଣତୁ ପ୍ରଯତତେ । ଏତଦର୍ଥୀ କବି ସ୍ଵକୀୟ ଅକ୍ଷମଣୀୟତାଂ ଭବତି ତଥା ସ୍ଵଳ୍ପଜ୍ଞାନେନ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କଠିନଂ ଭବତି । ତଥାପି ମୋହବଶାତ୍ କାଳିଦାନଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କର୍ଭୁମିୟେଷ । ଅସ୍ମାତ୍ ଶ୍ଳୋକାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ତଥା ମହାକବୋ ମହାନତା ପ୍ରତିଫଳିତଂ ଭବତି । ଅନ୍ୟଷା କବିନାଂ କୃତେ ଏତଦ୍ ଆଦର୍ଶଶିକ୍ଷଣଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚାକବିପ୍ରମପତି: – ଚ + ଅଳ୍ପବିଷୟାମତିଃ । ତିତୀର୍ଷୁର୍ଦ୍ଧ୍ଵସ୍ତରଂ = ତିତୀର୍ଷୁ + ଦୁସ୍ତରମ୍ । ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି = ମୋହାତ୍ + ଉଡୁପେନ + ଅସ୍ଥି ।

ସମାସ – ବାଗର୍ଥାବିବ: = ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭବ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଅଳ୍ପବିଷୟା = ଅନ୍ତଃ ବିଷୟ ଯସ୍ୟା ସା ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁଃଖେନ ତୀର୍ଯ୍ୟତେ ଇତି, ତମ୍ (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବଂଶଃ, ଅଳ୍ପବିଷୟ, ମତିଃ, ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା। ଦୁସ୍ତରଂ, ସାଗରଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମୋହାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଉଡୁପେନ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସୂର୍ଯ୍ୟ = ସ୍କୃ + କ୍ୟପ୍ । ପ୍ରଭବ = ପ୍ର + ଭୁ + ଅପ୍ । ମତିଃ = ମନ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ତିତୀର୍ଷୁ = ତୃ + ସନ୍ + ଉ । ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁସ୍ + ତୃ + ଖଳ୍ । ମୋହଃ = ମୁହ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଉଡୁପଃ = ଉଡୁ + ପା + କ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

मन्दः कवियशः प्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम् ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामनः ||३||
ମନ୍ଦ କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ ଗମିଷ୍ୟାମ୍ୟପହାସ୍ୟତାମ୍ ।
ପାଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାଦୁଡା଼ହୁରିବ ବାମନଃ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ମନ୍ଦ (ତଥାପି) କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ ଅହଂ ପାଂଶୁଲଭ୍ୟଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାରଃ ବାମନଃ ଇବ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମଦଃ = ମୂର୍ଖ । କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ = କବିର ଯଶ ଅଭିଳାଷୀ । ଅହଂ = ମୁଁ । ପାଂଶୁଲଭିଂ = ଉନ୍ନତ ପୁରୁଷ ପାଇବାଯୋଗ୍ୟ । ଫଳେ = ଫଳ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ । ଲୋଭାତ୍ = ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲୋଭହେତୁରୁ । ଉଦ୍‌ବାହୁ ବାମନଃ ଇବ = ବାମନ ଭଳି । ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟାମି = ଉପହସନୀୟ ହେବି ।

ଅନୁବାଦ – ମୂର୍ଖ ହୋଇ କବିକୀର୍ତି ପାଇବାକୁ ଆଶାକରି ମୁଁ ଯେଭଳି ଏକ ଉନ୍ନତ (ଡେଙ୍ଗା) ପୁରୁଷ ପାଇବାଯୋଗ୍ୟ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ପଦ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ୟ ରଚୟିତା ମହାକବି କାଳିଦାସ । ପଞ୍ଚମହାକାବ୍ୟ ମଧେ ଅନ୍ୟତମ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ସଂଗୃହିତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କହିଃ ସ୍ୱୟମେବ ମୂର୍ଖମ୍‘ଇତି ମଜ୍ଜା ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ରଚନେ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଇବ ବିଶ୍ୱବିଶୁତଃ ବଂଶଂ ବର୍ଷତୁଃ କବେ ଅସାମର୍ଥ୍ୟମ ଅତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୋହାତ୍ କବିଯଶପ୍ରାର୍ଥୀ ସନ୍‌ କାଳିଦାନଃ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଇବ ସୁବିଶାଳଂ ବଂଶଂ ବର୍ଷତୁଃ ପ୍ରଯବାନ୍ ଭବତି । ଏତତ୍ ତୁ ଉପହସନୀୟଂ ଭବତି । ପ୍ରାଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ବାମନଃ ଉଦ୍‌ବାହୁ ଇବ କାଳିଦାନଃ ମୋହାତ୍ ପ୍ରଯନଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉତିଷ୍ଠତେ । କାଳିଦାସସ୍ୟ ଏତାଦୃଶଂ ଦୁଃସାହସଂ ତୁ ପ୍ରଭୃତୟଃ ସୁମହାନୌ କବୀ କେବଳଂ ବର୍ଣ୍ଣୟିତୁ ଶକ୍ୟତେ ପରନ୍ତୁ ମହାକବି କାଳିଦାସ ନ । ଏତତ୍ ତୁ ମହାକବେ ପ୍ରାଚୀନକବିନ କୃତେ ସମ୍ମାନବୋଧଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ନିରହଂକାରଶ୍ଚ ସୂଚୟତି ।

ସନ୍ଦିବିଛେଦ – ଗମିଷ୍ୟାମ୍ୟୁପହାସ୍ୟତାମ୍ = ଗମିଷ୍ୟାମି + ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ । ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ = ଉତ୍ + ବାହୁ + ଇବ ।

ସମାସ – କବିଯଶଃ = କବୀନାଂ ଯଶଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ପାଂଶୁଲଭ୍ୟ = ପାଂଶୁନା ଲଭ୍ୟମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) । ଉତ୍ତୋଳିତଃ ବାହୁର୍ମେନ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମଦଃ = କଉଁରି ୧ ମା । କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ = କର୍ଭରି ୧ ମା । ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଫଳେ = ବିଷୟାଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ । ଲୋଭାତ୍ = ହେତେ ୫ମୀ । ବାମନଃ = ଇବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରାର୍ଥୀ = ପ୍ର + ଅର୍ଥ + ଣିନି । ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ = ଉପହାସ + ଣ୍ୟତ୍ + ତଳ୍ + ଟାପ୍ । ଲଭ୍ୟମ୍ = ଲଭ୍ + ଯତ୍ । ଲୋଭୀ = ଲଭ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

अथ वा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन्पूर्वसूरिभिः ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः || ४ ||
ଅଥ ବା କୃତବାଗ୍‌ରେ ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍‌ପୂର୍ବସୂରିଭି ।
ମଣି ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି ମେ ଗତିଃ ॥ ୪ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଅଥ ବା ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ କୃତବାଗ୍‌ରେ ଅଶ୍ବିନ୍ ବଂଶେ ବଜ୍ରସମୁଣ୍ଡେ ମଣି ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଇବ ମେ ଗତିଃ ଅସ୍ତି |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଥ ବା = ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ । ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ = ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା । କୃତବାଗଦ୍ଵାରେ ହୋଇଥିବା କାବ୍ୟଦ୍ଵାରରେ । ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ବଂଶ = ଏହି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ । ବଜ୍ରସମୁକୀର୍ଷେ = ବଜ୍ରଦ୍ୱାରା ଉତ୍‌କୀର୍ଣ ହୋଇଥୁବା । ମହୌ = ମଣିରେ । ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଇବ = ଗୋଟିଏ ସୂତାର ଗତି ଭଳି। ମମ ଗତିଃ ଅସ୍ତି = ମୋର ପ୍ରବେଶ ହେବ ।

ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଯଦ୍ୟପି ମୂର୍ଖ ତଥାପି ପୂର୍ବକବିଭିଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ରାମାୟଣାଦିପ୍ରବନ୍ଧରୂପ ଦ୍ବାରେଣ ମହକବେ ପ୍ରବେଷ୍ଟୁ କାମନା ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପ୍ରାଚୀନ କବିନ୍ ପ୍ରତି କାଳିଦାସସ୍ୟ ଭକ୍ତିପୁତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି । ସ୍ଵାହଂକାରଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ବିନୟଂ ପ୍ରଦଶ୍ୟ କବି ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ଇବ ବିଶାଳବଂଶସ୍ୟ ଐତିହ୍ୟଗାଥା ବର୍ଷତୁଃ ପ୍ରଯତତେ । ମହର୍ଷିବାଲ୍ମୀକି, ଭଗବାନ୍ ବ୍ୟାସ ଚ ମହାକବେ ଆଦର୍ଶଭୂତଃ । ଉପମାଳଙ୍କାରଛଳେନ କଥ୍ ଯତ୍ – ବଜ୍ରସମୁଦ୍ଵୀଣ୍ଡେ ମଣୋ ଯଥା ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଗତିଃ ଅନାୟାସେନ ଭବତି ତଥା କୃତିଃ ନୂନଂ ପ୍ରଶଂସାହଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଅତ୍ର ସନ୍ଦେହଂ ନାସ୍ତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍ = ବଂଶେ + ଅସ୍ଥିନ୍ । ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି = ସୂତ୍ରସ୍ୟ + ଇବ + ଅସ୍ତି ।

ସମାସ – କୃତବାଗ୍‌ରେ = ବାଗ୍ ଏବ ଦ୍ଵାରଂ (କର୍ମଧାରୟ), କୃତଂ ବାଦ୍ଵାରଂ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ତସ୍ମିନ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ପୂର୍ବସୂରିଭି = ପୂର୍ବେ ସୂରୟଃ, ତିଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ = ବଜ୍ରଣ ସମୃତ୍‌, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୂର୍ବସୁରଭି = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କୃତବାଗଦ୍ଵାରେ, ଅସ୍ମିନ୍, ବଂଶ ୭ମୀ । ବଜ୍ରସମୁକୀର୍ଣ୍ଣ, ମଣି ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସୂତ୍ରସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମୁତ୍‌ = ସମ୍ + ଉତ୍ + କୃ + କ୍ତ । ଗତିଃ = ଗମ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

सोऽहमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्मणाम् ।
आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवर्त्मनाम् ||५||
ଡଃ ଅହମ୍ ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍,
ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ ||୫||

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ ଅହମ୍ = ସେହି ମୁଁ ମୂର୍ଖ କବି କାଳିଦାସ । ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ = ଜନ୍ମ ଆରମ୍ଭରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କାରଦ୍ଵାରା ପବିତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା । ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍ = ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଥିବା । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ ଆରମ୍ଭ କରି ପୃଥବୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ସସାଗରାଧରାର ଅଧୂପତି । ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ = ସ୍ଵର୍ଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ରଥକୁ ଚଳାଉଥିବା ।

ଅନୁବାଦ – ସେହି ମୁଁ (ମୂର୍ଖ କବି କାଳିଦାସ) ଜନ୍ମରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କାରଦ୍ଵାରା ଶୁଦ୍ଧ ହୋଇଥବା, ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା, ସସାଗରାଧରାର ଅଧୂପତି ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଭ କରିଥିବା, ସ୍ଵର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ରଥକୁ ସ୍ଵଦେହରେ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାଡଃ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ଗୁନଃ ତଥା ବୀରତ୍ଵସ୍ୟ ଗାଥା ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି । ମହାକବି ମୂଳତଃ ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ଗୁଣଗାନଂ କରୋତି, ଯତ୍ ତେ ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧମ୍ ଆସନ୍ । ବିବିଧସମୟେ ସ୍ମୃତିଶାସ୍ତ୍ରଣ ଭିନ୍ନସଂସ୍କାରମାଧମେନ ତେ ପବିତ୍ରମ୍ ଅଭବନ୍ । ତେ କାର୍ଯ୍ୟାର୍ଥମ୍ ଅତୀବ ଉତ୍ସାହୀ ବଦ୍ଧପରିକରା ଚ ଆସନ୍ । ସିଦ୍ଧିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତେ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ସ୍ମ । ତେ ଅତୀବ ପରାକ୍ରମଶାଳୀ ଆସନ୍ । ଆସମୁଦ୍ରପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତେଷା ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଆସୀତ୍ । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟରାଜାନଃ ସ୍ଵକୀୟରଥ ସ୍ଵର୍ଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଞ୍ଚରଣଂ କୃତ୍ୱା ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ବନ୍ଧୁତାମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଦେବାସୁରସଂଗ୍ରାମେ ଆସନ୍ । ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳେ ଏତେ ରାଜାନଃ ଆଦର୍ଶଭୂତା ଆସନ୍ ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍ = ପଃ + ଅହମ୍ + ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ + ଆଫଳ + ଉଦୟକର୍ମଣାମ୍ । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମାନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ = ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତି + ଈଶାନାମ୍ + ଆନାକରିଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ ।

ସମାସ – ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ = ଜନ୍ମନଃ ଆରଭ୍ୟ, ଆଜନ୍ମ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆଜନ୍ମନାଶୁଦ୍ଧାନଃ, ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧା ତେଷା (ସୁପ୍‌ସୁପା) । ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍ = ଫଳସ୍ୟ ଉଦୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଫଳୋଦୟମଭିବ୍ୟାପ୍ୟ ଇତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆଫଳୋଦୟଂ କର୍ମ ଯେସାଂ ତେ, ତେତାଂ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ = କ୍ଷିତଃ ଈଶା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ସମୁଦ୍ରମ୍ ଅଭିବ୍ୟାପ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆସମୁଦ୍ର କ୍ଷିତୀଶା, ତେଷା (କର୍ମଧାରୟ) । ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନଃ = ନ ଅକଂ ବିଦ୍ୟତେ ଯତ୍ର (ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ନାକମ୍ ଅଭିବ୍ୟାପ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ରଥସ୍ୟ ବଦ୍ଧ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଆନାକଂ ରଥବର୍ତ୍ତ ଯେସାଂ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଧଃ, ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍, ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍, ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍, ଆନାକାରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ଶ୍ଳୋକ – ୬

यथाविधिहुताग्नीनां यथाकामार्चितार्थिनाम् ।
यथापराधदण्डानां यथाकालप्रवोधिनाम् ||६||
ଯଥାବିଧିହ୍ନତାଗ୍ନାନାଂ ଯଥାକାମ।ଣିତାଥିନାପ୍ର |
ପ୍ରଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାଂ ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧ୍ନାମ୍ ||୬||

ଅନ୍ନୟ – ପ୍ରଥାବିଧ୍ହୁଡାଗ୍ନାନାଂ ପ୍ରଥାକାମାଟିଡାଥନଂ, ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାଂ, ଯଥାକାଳସ୍ଥବୋଧ୍ନାଂ (ରଶ୍ନଶାମ୍ନ ଅନ୍ମ୍ନ ବଯ୍ୟେ) |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯଥାବିଧ୍ଵହୁତାଗ୍ନୀନା = ଠିକ୍ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦେଉଥ‌ିବା । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ ଦଣ୍ଡ ଦେଉଥ‌ିବା । ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧୁନାମ୍ = ଠିକ୍ ସମୟରେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଜାଗ୍ରତ ଥିବା ।

ଅନୁବାଦ – ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ରୀତି ଅନୁସାରେ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦେଉଥିଲେ । ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଯାଚକମାନଙ୍କର ମନସ୍କାମନା ପୂରଣ କରୁଥିଲେ । ଅପରାଧୀମାନଙ୍କୁ ଯଥାବିଧ୍ଵ ଦଣ୍ଡ ଦେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ପାଳନ ପୋଷଣ କରିବାପାଇଁ ନିରନ୍ତର ଜାଗ୍ରତ ରହୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶପିତ: ଶ୍ଳୋକ: ସଂସଡମାହିତ୍ୟପ୍ୟ ପୁସ୍ତତିପ: ବିରଚିତମ୍ନ ଥମରକତି: ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ନ’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନାଂ ଗୌରବଂ ତଥା ଗୁଣସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି । କୃତ୍ୱା ଯଜ୍ଞ ପ୍ରଜ୍ଜଳିତ ଅଗ୍ନେ ଆହୁରିଂ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଯଜ୍ଞେନ ବୃଷ୍ଟି ପ୍ରଜାନାଂ ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ବା ମଙ୍ଗଳବିଧାନମ୍ ଅଭବତ୍ । ଆର୍ଥୀନାଂ କୃତେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣଂ ଦାନଂ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଅପରାଧୀନଃ କୃତେ ଉପଯୁକ୍ତ ଦଣ୍ଡ ବ୍ୟବସ୍ଥା ତେନ କୃତଃ । ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥାର୍ଥୀ ଶୃଙ୍ଖଳାର୍ଥୀ ଚ ଦଣ୍ଡ ଅବଶ୍ୟ କରଣୀୟମ୍ । ସର୍ବାଗ୍ରେ ପ୍ରଜାପାଳନାଞ୍ଚ ରକ୍ଷଣାର୍ଥ ଚ ତେ ଜାଗ୍ରତଃ ଆସନ୍ । ଏତସ୍ମାତ୍ ରାଜାନାଂ ଧର୍ମ-ଦାନଶୀଳତା -ନ୍ୟାୟଶୀଳତା-ନୀତିଜ୍ଞତା ଚ ସହଜେନ ଅନୁମୀୟତେ | ତସ୍ମିନ୍ କାଳେ ସୁଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆସୀତ୍ |

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଦିବିଛେଦ – ଯଥାବିଧତାଗ୍ନୀନାମ୍ = ଯଥାବିଧୂତ + ଅଗ୍ନୀନାମ୍ । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ = ଯଥାକାମ + ଅର୍ଚିତ + ଅର୍ଥନାମ୍ । ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ = ଯଥା + ଅପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ ।

ସମାସ – ଯଥାବିଧ୍ଵ = ବିଧୂମନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାବିଧ୍ଵହୁତାଗ୍ନୀନାମ୍ = ଯଥାବିଧ୍ଵ ହୁତଃ ଅଗ୍ନୟଃ ଯଃ, ତେଷାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାକାମମ୍ = କାମମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ = ଯଥାକାମମ୍ ଅର୍ଚିତାଃ ଅର୍ଥନଃ ଯେସ୍ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାପରାଧମ୍ = ଅପରାଧମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ = ଯଥାପରାଧ୍ୟ ଦଣ୍ଡେ ଯେଷା ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାକାଳମ୍ = କାଳମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧନାମ୍ = ଯଥାକାଳଂ ପ୍ରବୋଧନଃ, ତେଷାମ୍ (ସୁପ୍‌ସୁପା) ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିଧ୍ଵ = ବି + ଧା + କି । ହୁତଃ = ହୁ + କ୍ତ । କାମଃ ଅର୍ଥୀ = ଅର୍ଥ + ଈନି । ଅପରାଧଃ = କମ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଅର୍ଚିତଃ = ଅର୍ଚ + କ୍ତ । ଅପ + ରାଣ୍ଡ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ପ୍ରବୋଧନୀ = ପ୍ର + ବୁଥ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ + ଇନି |

ଶ୍ଳୋକ – ୭

त्यागाय संभृतार्थानां सत्याय मितभाषिणाम् ।
यशसे विजिगीषूणां प्रजायै गृहमेधिनाम् ||७||
ତ୍ୟାଗାସ୍ନ ସଂର୍ତାର୍ଥୀନାଂ ସଭ୍ୟାସ ମିପରାଘିଶାମ୍ବ |
ଯଶସେ ବିଜିଗ୍ରୀଷ୍ମଣା ପ୍ରଜାୟେ ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ ॥୭ ||

ଅନ୍ନମ – ତ୍ୟାଗୀୟ ସଂଭୃତାର୍ଥନାଂ, ସତ୍ୟାୟମିତଭାଷିଣାମ୍, ଯଶସେ ବିଜିଗ୍ରୀଷୂଣା, ପ୍ରଜାୟେ ଗୃହମେଧ୍ୱନାମ୍ ।

ଶଦାର୍ଥ – ତ୍ୟାଗାୟ = ତ୍ୟାଗ ନିମନ୍ତେ । ସଂଭୃତାର୍ଥନାମ୍ = ଅର୍ଥ ବା ଧନ ସଞ୍ଚୟ କରୁଥିଲେ । ସତ୍ୟାୟ = ପାଇଁ । ମିତଭାଷିଣାମ୍ = ଖୁବ୍ କମ୍ କଥା କହୁଥିଲେ । ଯଶସେ = ଯଶ ପାଇଁ । ବିଜିଗୀଶୁଣାମ୍ = ଦିଗ୍‌ବିଜୟ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରଜାୟୈ = ସନ୍ତାନ ପାଇଁ । ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ଗୃହସୁ ଆଶ୍ରମରେ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – (ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ) ସପାତ୍ରରେ ଦାନ ଦେବାପାଇଁ ଧନ ସଂଗ୍ରହ କରୁଥିଲେ, ସତ୍ୟର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଖୁବ୍ କମ୍ କଥା କହୁଥିଲେ, ଯଶଲାଭ ପାଇଁ ରାଜାମାନଙ୍କୁ ଜୟ କରୁଥିଲେ, ଏବଂ ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପାଇଁ ହିଁ ଆଶ୍ରମରେ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଲୋକ ସରସ୍ଵତୀବରପୁନଃ ମହାକବି କାଳିଦାସପ୍ରଣୀତଃ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନା ପରୋପକାରଂ ସତ୍ୟ -କର୍ତ୍ତବ୍ୟବୋଧାଦି ଗୁଣାନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି |

ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନଃ ବିବିଧାନାଂ ଗୁଣାନାମ୍ ଅଧୁକାରିତଃ ଆସନ୍ । ତେ ପରୋପକାରାୟ ଦାନାୟ ଚ ଧନସଂଗ୍ରହମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ତେ ଜ୍ଞାତଂ ଯତ୍ ‘ ପରୋପକାରାୟ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ।’ ପୁନଶ୍ଚ ତେ ମିତଭାଷିଣ ଆସନ୍ । ଇଲଂ ତୁ ସତ୍ୟମାସୀତ୍ । ଫଳତଃ କସ୍ମି ନ ଦୁଃଖ୍ୟ ଦୀୟତେ । ‘ମିତଂ ଚ ସାରଂ ଚ ବଡେ ହି ବାଗ୍ମୀତା – ଇତ୍ୟେବ ବତଃ ଅକ୍ଷରୟୋ ତେ ପାଳିତବନ୍ତଃ । ଅନ୍ୟାୟାର୍ଥୀ ନ ଅପିତୃ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଯଶବଦ୍ଧନାର୍ଥୀ ତେ ରାଜ୍ୟଜୟମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ସାଧାରଣତଃ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ୟ କାମାଭିଳାଷ ଚରିତାର୍ଥ କରୁଁ ବିବାହଂ କୃତ୍ୱା ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମେଣ ପ୍ରବିଶତି, ପରନ୍ତୁ ରଘୁବଂଶୀୟା ସ୍ବବଂଶରକ୍ଷାର୍ଥୀ ସନ୍ତାନୋତ୍ପରିଂ ଚ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମେ ପ୍ରବେଶଂ କୃତବନ୍ତଃ । ତେ ଅତୀବ ସଂଯମିନଃ ଆସନ୍‌ । ମହାକବିଂ ଯଥା ଅତ୍ର ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ପରୋପକାରଂ, ମିତଭାଷଣଂ, ସତ୍ୟକଥନଂ, ଯଶୋବର୍ଦ୍ଧନଂ, ସଂଯମତାଦି ଗୁଣାନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କୃତଃ ତଦେବ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଃ ଗ୍ରହଣୀୟଶ୍ଚେ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସମାସ – ସଂଭୃତାର୍ଥାନାମ୍ = ସଂଭୂତଃ ଅର୍ଥ ପୈ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମିତଭାଷିଣାମ୍ = ମିତଂ ଭାଷନ୍ତେ ଇତି, ତେଷା (ଉପପଦ ତତ୍) । ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ଗୃହୈ ମେଧନ୍ତେ ଇତି, ତେଷା (୪ର୍ଥୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତ୍ୟାଗାୟ, ସତ୍ୟାୟ, ଯଶସେ, ପ୍ରଜାୟୈ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ବା ତାଦ୍ୟର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ । ସଂଭୃତାର୍ଥନାମ, ମିତଭାଷିଣାମ୍, ବିଜିଗୀଷୂଣାମ, ଗ୍ରହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ତ୍ୟାଗ = ତ୍ୟଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ସଂଭୂତଃ = ସମ୍ + ଭୃ + କ୍ତ | ଭାଷୀ = ଭାଷ୍ + ଇନି । ବିଜିଗୀତୁଃ ବି + ଜି + ସନ୍ + ଉ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् ।
वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ।।८।।
ଶୈଶବେଽଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାଂ ଯୌବନେ ବିଷୟିଷିଣାମ୍ ।
ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃଭାନ ଯୋଗେନାନ୍ତେ ତନ୍ମଣ୍ୟକାମ୍ ||୮||

ର୍ଥନ୍ନୟ – ଶୈଶବେ ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟୈଷିଣାମ୍, ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃତ୍ତୀନାମ୍ ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ ( ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ) ।

ଶଦାର୍ଥ – ଗୌଣରେ = ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ । ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାମ୍ = ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ଯୌବନେ = = ରୂପ, ରସ, ଗନ୍ଧ ଆଦି ବିଷୟ ଆସ୍ବାଦନ କରିଥିଲେ । ବାଧିକେ = ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥାରେ । ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଅନ୍ତେ = ଦେହତ୍ୟାଗ ସମୟରେ । ଯୋଗେନ = ନିରୋଧପୂର୍ବକ । ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ = ଦେହତ୍ୟାଗ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – (ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ) ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ, ଯୁବକାବସ୍ଥାରେ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଚିତ୍ତବୃତ୍ତି ନିରୋଧ କରି ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରୁଥିଲେ । କଥମନୁମୀୟତେ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଭାରତୀୟସଂସ୍କୃତୌ ମନୁଷ୍ୟାମାଂ ଜୀବନଂ ଚତୁରାଶ୍ରମେ ଆବଦ୍ଧମ୍ । ଶତାୟୁମନୁଷ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ, ଗାର୍ହସ୍ଥ୍ୟ, ବାନପ୍ରସ୍ଥ୍ୟ, ସନ୍ୟାସଂ ଚ ଆଶ୍ରମେ ଜୀବନଂ ନିର୍ବାହୟତି । ପ୍ରତ୍ୟେକସ୍ୟ ଆଶ୍ରମସ୍ୟ କାଳ ପଞ୍ଚବିଂଶତିଃ ସଂବତ୍ସରଃ । ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ମନୁସ୍ଥ ତୋ ଆଶ୍ରମସ୍ଥ ନିୟମଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଂ ଚ ଉଲ୍ଲିଖମ୍ । ତଦନୁସାରଂ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସମ୍, ଯୌବନେ ବିଷୟୈଷିଣମ୍, ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃଷ୍ଟିମ୍, ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁତ୍ୟାଗଂ ଚ କୃତବନ୍ତଃ । ଅତଃ ବସ୍ତୁତଃ ମନୁଷ୍ୟଜୀବନସ୍ୟ ପୁରୁଷାର୍ଥମ୍

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶୈଶବେଽଭ୍ୟସ୍ତ = ଶୈଶବେ + ଅଭ୍ୟସ୍ତ । ବିଷୟୈଷିଣାମ୍ = ବିଷୟ + ଈଷିଣାମ୍ । ଯୋଗେନାନ୍ତେ = ଯୋଗେନ + ଅନ୍ତେ ।

ସମାସ – ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାମ୍ = ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଯୌ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ବିଷୟିଷିଣାମ୍ = ବିଷୟାନ୍ ଈଷିତୁଃ ଶୀଳଂ ଯେଷା ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମୁନିବୃତ୍ତୀନାମ୍ = ମୁନୀନାଂ ବୃଦ୍ଧିରିବ ବୃତିଃ ଯେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ = ତନୁ ତ୍ୟଜନ୍ତି ଯେ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶୈଶବେ, ଯୌବନେ, ବାର୍ଥକେ, ଅନ୍ତେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ। ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବିଦ୍ୟାନାମ୍, = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଯୋଗେନ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭ୍ୟସ୍ତ = ଅଭି + ଅସ୍ + କ୍ତ । ଯୌବନମ୍ = ଯୁବନ୍ + ଅଣ୍ । ବୃତ୍ତି = ବୃତ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ଯୋଗ = ଯୁଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ତ୍ୟଜନ୍ତି = ତ୍ୟଜ୍ + କ୍ରିପ୍। ବକ୍ଷ୍ୟ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन् ।
तदगुणौः कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदितः ।। ९ ।।
ରତ୍ପଣମନ୍ନକ୍ଷ ବଯ୍ୟେ ତନୁବାଗ୍ନବିରବୋଽପି ସନ୍ନ |
ତଦ୍‌ଗୁଣି କର୍ସମାଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ॥ ୯॥

ଅନ୍ବୟ – ଡଃ ଅହଂ ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ ଅପି ତଦ୍‌ଗୁଣି କଣ୍ଠମ୍ ଆଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବାର୍ଯ୍ୟେ |

ଣଦାର୍ଥ – ସ: ର୍ଥଦୃ ସେହି ମୁଁ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭନଃ ଅପି = ମୋର ଶବ୍ଦବୈଭବ ଖୁବ୍ କମ୍ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ । ସେହି ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନଙ୍କର ଗୁଣରେ । କଣ୍ଠମ୍ ଆଗତ୍ୟ = ଶୁଣି । ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ = ବିନା ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନଙ୍କର । ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ = ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଛି ।

ଅନୁବାଦ – ରଘୁବଂଶ ବିଷୟରେ ମୁଁ ଅନଭିଜ୍ଞ, ଶବ୍ଦବୈଭବ ମଧ୍ଯ ମୋର ଖୁବ୍ କମ୍ । ତଥାପି ସେ ବଂଶର ମହାନ୍ ଶ୍ନଣ ମୋର କଣ୍ଡଗୋଚର ହୋଲଥ୍ବାରୁ କୌଣସି କଥା ବିଚାର ନ କରି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭମାଦ୍ରିତ ଦ୍ବୋଲ ସେଦ୍ଵି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରାଜାମାନବର ବଂଶକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶପିତ: ଶ୍ଳୋକ: ସଂସଡମାହିତ୍ୟପ୍ୟ ପୁସ୍ତତିପ: ବିରଚିତମ୍ନ ଥମରକତି: ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ନ’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କହିଃ ବିଶ୍ଵବିଶ୍ରୁତରଘୁବଂଶଂ ତଥା ତେଷା ରାଜାନାଂ ଗୁଣାବଳୀ ବଣ୍ଡିତମ୍ । ମହାକବେ ସ୍ଵକୀୟ ସାମର୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଭବତି ଅସ୍ୟ ଶ୍ଳୋକସ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ । ଅତ୍ର କବିନା ଉକ୍ତ ଯତ୍-ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶବିଷୟ ମମ ଯଥାର୍ଥଜ୍ଞାନଂ ନାସ୍ତି ଶବ୍ଦବୈଭବମପି ନାସ୍ତି । ତଥାପି ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ସୁମହତା ଗୁଣାବଳୀ ତମ୍ ଆକର୍ଷୟତି ଏତାଦୃଶଂ ବଂଶଂ ବର୍ଣ୍ଣନାର୍ଥମ୍‌ । ଡଃ ଯବାନ୍ ଭବତି ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାର୍ଥମ୍ । ରାଜାନଃ ଆଦର୍ଶଗୁଣାବଳୀ ଏବଂ ମହାକବେ ସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଷ୍ଯତି ଅତ୍ର ଶଙ୍କା ନାହିଁ । ଯଥାର୍ଡେନ ଉକ୍ତ ଯତ୍ –

” ବିମୌସୁନପଉପି ପ୍ରତଦ୍ର୍ୟମାନ।
ପ୍ତାରଥିମ୍ନଉପଗୁଣା: ନ ପରିତ୍ୟକନ୍ତି |”

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରଘୁଣାମନ୍ଵୟଂ = ରଘୁଣାମ୍ + ଅନ୍ବୟମ୍ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବୋଽପି = ତନୁବାକ୍ + ବିଭବ + ଅପି । କଣ୍ଠମାଗତ୍ୟ = କଶ୍ଚିମ୍ + ଆଗତ୍ୟ !

ସମାସ – ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ = ତନୁଶ୍ଚାସୌ ବାକ୍ ଚେତି (କର୍ମଧାରୟ), ସୈବ ବିଭବୋ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) | ବାଚଂ ବିଭବ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତନୁ ବାଗ୍‌ବିଭବାଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତଦ୍‌ଗୁଣି = ତେଷ ଗୁଣା ତିଃ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଧଃ, ଅହଂ = କଉଁରି ୧ ମା । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ତଦ୍‌ଗୁଣୋ କଉଁରି ୩ୟା । କଶ୍ଚିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଚାପଳାୟ = ‘କ୍ରିୟାର୍ଥୋପପଦସ୍ୟ କର୍ମଣି ଚ ସ୍ଥାନିନଃ’ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ । ରଘୁଣାମ୍ = ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅନ୍ବୟଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅନ୍ବୟ = ଅନୁ + ଇ + ଅଚ୍ । ଆଗତ୍ୟ = ଆ +ଗମ୍ + ଲ୍ୟପ୍ । ବାପକଃ = ଚପଳ + ଅଣ୍ । ପ୍ରଚୋଦିତଃ = ପ୍ର + ବୃଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः ।
हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा ।।१०।।
ଙ ସନ୍ତ: ଣ୍ଡୋତୁମଦୃନ୍ତି ସଦସହ୍ବ୍ୟକ୍ତିଦେବବ: |
ହେମଃ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକାପି ବା ॥ ୧୦ ||

ର୍ଥନ୍ନମ – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ସନ୍ତଃ ତଂ ଶ୍ରୋତ୍ରୁମ୍ ଅର୍ହନ୍ତି, ହି ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନି ସଂଲଯ୍ୟଦେ |

= ଗୁଣ ଏବଂ ଦୋଷ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା । ସନ୍ତଃ = ସେହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ । ଶ୍ରୋତୁମ୍ = ଶୁଣିବା ପାଇଁ । ଅହଁନ୍ତି = ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ହି = ଯେହେତୁ । ହେମ୍ୱ = ସୁବର୍ଣ୍ଣର । ବିଶୁଦ୍ଧି ବିଶୁଦ୍ଧତା । ଶ୍ୟାମିକା = କିଛି ମିଶାମିଶି ଦୋଷ । ଅଗ୍ନି ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ = ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଯାଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା ସଜ୍ଜନ ସହୃଦୟମାନେ ହିଁ କେବଳ ଏହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ ଶୁଣିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଶୁଦ୍ଧତା ବା କିଛି ଦୋଷ କେବଳ ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପରୀକ୍ଷିତ ଦୃଷ୍ଟିମ୍ ଆକର୍ଷୟତି ।

‘ଅପାରେ କାବ୍ୟ ସଂସାରେ କବିରେବ ପ୍ରଜାପତି – କାବ୍ୟସମ୍ଭାରସ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟା ଭବତି କବି । କବି କର୍ମ ଭବତି କାବ୍ୟମ୍ । କବିଂ ବିନା କାବ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବମ୍ । ‘ନ କବିତା ବନିତା କବିନାଂ ବିନା ।’, ଅତଃ କବି ସତତଂ କାବ୍ୟକୃତ୍ୟର୍ଥମ୍ । କାବ୍ୟସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧାଶୁଦ୍ଧ ପରୀକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ସହୃଦୟାନ୍ ଆହୃତି । ପାଠକା ସହୃଦୟା ଗୁଣଦୋଷ ପରୀକ୍ଷ୍ୟନ୍ତେ ନିର୍ୟ୍ୟୟନ୍ତେ ଚ । ରଘୁବଂଶମିବ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟ କେବଳଂ ସଜନାଃ କୁର୍ବନ୍ତି ଜାନନ୍ତି ବା । ଯଥା ସୁବର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧତା ଅଗ୍ନି ପରୀକ୍ଷତେ । ଅସ୍ୟ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ସଫଳତଂ କେବଳଂ ସହୃଦୟା ଏବ ଜ୍ଞାସ୍ୟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଣ୍ଡୋତ୍ନମଦୃନ୍ତି = ଣ୍ଢୋତୁମ + ଥଦ୍ୱିନ୍ତି | ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବାଃ = ସତ୍ + ଅସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ । ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ = ହି + ଅଗ୍ନି । ଶ୍ୟାମିକାପିବା = ଶ୍ୟାମିକା + ଅପିବା ।

ସମାସ – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବାଃ = ସଚ୍ଚ ଅସଚ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତୟୋ ବ୍ୟକ୍ତି (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତସ୍ୟା ହେତପଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବ, ସନ୍ତଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ତଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ହେମଃ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅଗ୍ନି = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶ୍ରୋତୁମ୍ = ଶୁ + ତୁମୁନ୍ । ବ୍ୟକ୍ତି = ବି + ଅନଜ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିଶୁଦ୍ଧି = ବି + ଶୁଧ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

वैवस्वतो मनुर्नाम माननीय मनीषिणाम् ।
आसीन्महीक्षितामाद्यः प्रणवश्छन्दसामिव ।। ११ ।।
ବୈବସ୍ଵତୋ ମନୁର୍ନାମ ମାନନୀୟୋ ମନୀଷିଣାମ୍ ।
ଆସାନ୍ନଦ୍ରାଘିତାମାଦ୍ୟ: ପ୍ତଶବଶନ୍ଦମାନିବ ||୧୧||

ଅନ୍ନପ – ମନୀଷିଣା ମାନନୀୟ ଛନ୍ଦସାଂ ପ୍ରଣତଃ ଇବ ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ ଆଦ୍ୟ ବୈବସ୍ଵତଃ ନାମ ମନୁ ଆସୀତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମନୀଷିଣାମ୍ = ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର । ମାନନୀୟ = ସମସ୍ତ ବେଦର । ପ୍ରଣତଃ ଇବ୍ = ଓଁକାର ସଦୃଶ । ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ରାଜାମାନଙ୍କର । ଆଦ୍ୟ = ପ୍ରଥମ । ବୈବସ୍ଵତଃ ନାମ = ବୈବସ୍ଵତ ନାମରେ । ମନୁଃ = ମନୁ । ଆସୀତ୍ = ଥିଲେ |

ଅନୁବାଦ – ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ପୂଜ୍ୟ ତଥା ସମସ୍ତ ବେଦର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ ଓଁକାର ଭଳି ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବପ୍ରଥମ ବୈବସ୍ଵତ ନାମରେ ଜଣେ ‘ମନୁ’ ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାମହିମଃ ପଣ୍ଡିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସକୃତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମରାଜା ବୈବସ୍ଵତଃ ମନୁଃ ଆସୀତ୍ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।
ଅନ୍ତତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ୍ଯ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କୃତମ୍ । ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ତଥା ଆଦିମରାଜା ଭବତି ‘ବୈବସ୍ୱତ ମନୁଃ’ ଯଃ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ରାଜାନଂ ମାନ୍ୟା ପୂଜ୍ଯା ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଚ ଆସୀତ୍ । ମନୁଃ ଅନେକାଂ ଆସନ୍ । ଅତ୍ର ଉପମା ପ୍ରସଙ୍ଗେନ କାଳିଦାସେନ ଉକ୍ତ ଯତ୍-ଚତୁର୍ବେଦାନାଂ ମୂଳ ତତ୍ତ୍ୱ ଭବତି ପ୍ରଣବ ନାମ ଓଁକାରଃ । ସର୍ବେଷା ମନ୍ତ୍ରାଣାମ୍ ଆଦୌ ଏବ ଓଁକାରଃ ମହାମନ୍ତ୍ରରୂପେଣ ଉଚ୍ଚାର୍ଯ୍ୟତେ । ବୈବସ୍ବତ ମନୁଃ ଓଁକାରେଣ ସହ ତୁଳିତଃ । ‘ବିବସ୍ୱାନ୍’ ଇତି ସୂର୍ଯ୍ୟ ତସ୍ମାତ୍ ଜାତଃ ବୈବସ୍ଵତଃ ତଦେବ ବଂଶଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶମ୍ ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶମ୍ ଈକ୍ଷାକୁବଂଶଂ, ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ବଂଶସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟମ୍ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟମ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମନୁର୍ନାମ = ମନୁଃ + ନାମ । ଆସୀନ୍ସହୀକ୍ଷିତାମାଦ୍ୟ ପ୍ରଣବଶ୍ଚନ୍ଦସାମିବ = ପ୍ରଣତଃ +ଛନ୍ଦସାମ୍ + ଇବ ।

ସମାସ – ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ମହୀ କ୍ଷୟନ୍ତ ଇତି ତେଷା (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୈବସ୍ଵତଃ = କଉଁରି ୧ ମା। ମନୁ = ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରଣତଃ = ‘ଇବ’ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା। ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଛନ୍ଦସାମ୍ = ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମାନନୀୟ = ମନ୍ + ଣିଚ୍ + ଅନୀୟର୍ । ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ମହୀ + କ୍ଷି + କ୍ରିପ୍ + ତୁକ୍ । ପ୍ରଣତଃ = ପ୍ର + ନୁ + ଅପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः ।
दिलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव ।।१२।।
ତଦନ୍ସୟେ ଶୁଦ୍ଧିମତି ପ୍ରସୂତଃ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ।
ଦିଲୀପ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁରିନ୍ଦୁ କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ॥ ୧୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ଶୁଦ୍ଧିମତି ତଦନ୍ବୟେ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ଦିଲୀପଃ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁ କ୍ଷୀରନିଧୌ ଇନ୍ଦୁ ଇବ ପ୍ରସୂତଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶୁଦ୍ଧିମତି = ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ରିତା । ତଦନ୍ଵୟେ = ସେହି ବୈବସ୍ଵତ ମନୁଙ୍କର ବଂଶରେ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ରତମ । ଦିଲୀପଃ ଇତି = ଦିଲୀପ ବୋଲି । ରାଜେନ୍ଦୁ = ନୃପଶ୍ରେଷ୍ଠ । କ୍ଷୀରନିଧୌ = କ୍ଷୀରସାଗରରେ । ଇଦୁଃ = ଚନ୍ଦ୍ର । ଇବ ପରି । ପ୍ରସୂତଃ = ଜାତ ହେଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ୍ଯ ବିରଚିତମ୍ ଅମରକୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଥାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରମୁଖରାଜା ବୈବସ୍ବତ ମନୋ ଜାତଃ ରଘୋ ପିତା ପରମପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଜନ୍ମବୃତ୍ତାନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ମହାକବି ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାରମ୍ଭେ ଆଦି ରାଜା ବୈବସ୍ଵତମନୋ ଉଲ୍ଲେଖ୍ୟ କୃତମ୍ । ରାଜା ରଘୋ ନାମ୍ନା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବଂଶଂ ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି । ରଘୋ ପିତା ସମ୍ରାଟ୍ ଦିଲୀପ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପବିତ୍ର ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ପବିତ୍ରତମଃ ନୃପଃ ଆସୀତ୍ । ଧଃ ରାଜ୍ଞାସୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆସୀତ୍ । କବି ଉପମା ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ଯଥା କ୍ଷୀରସାଗରାତ୍ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଜାତା ତଥା ସର୍ବେ ଗୁ ସର୍ବାନ୍ ଆକର୍ଷୟତି । ଅତ୍ର ରାଜା ଦିଲୀପଂ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ସାକଂ ତୁଳନାଂ କ୍ରିୟତେ । ବିଷୟମିଦମ୍ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ତଦନ୍ସ୍ଟେ = ତତ୍ + ଅନୁୟେ । ରାଜେନ୍ଦୁରିନ୍ଦୁ ରାଜା + ଇନ୍ଦୁ + ଇନ୍ଦୁ । କ୍ଷୀରନିଧାବିବ = କ୍ଷୀରନିଧୌ + ଇବ ।

ସମାସ – ତଦୟେ = ସ ଚାସୌ ଅନ୍ବୟଷ୍କୃତି (କର୍ମଧାରୟ), ତସ୍ୟ ଅନ୍ବୟ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରାଜେନ୍ଦୁ = ରାଜା ଇନ୍ଦୁ ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । କ୍ଷୀରନିଧୌ = କ୍ଷୀରସ୍ୟ ନିଧଃ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତଦୟେ = ଅଧିକରଣେ ସପ୍ତମୀ । ଶୁଦ୍ଧିମତି = ଅଧୂକରଣେ ସପ୍ତମୀ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଦିଲୀପଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ ମା । ଇନ୍ଦୁ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା । କ୍ଷୀରନିଧୌ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶୁଦ୍ଧି = ଶୁଧ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ପ୍ରସୂତଃ = ପ୍ର + ସୂ + କ୍ତ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = ଶୁଦ୍ଧି + ମତୁପ୍ + ତରପ୍ । ନିଧ୍ଵ = ନି + ଧା + କି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୩

व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः शालप्रांशुर्महाभुजः ।
आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः ।।१३।।
ବ୍ୟଜୋରସ୍ପୋ ବୃଷସ୍କନ୍ଧ ଶାଳୟାଂଶୁର୍ମହାଭୁକଃ ।
ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହଂ କ୍ଷାତ୍ରା ଧର୍ମ ଇବାଶ୍ରିତଃ । ୧୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବ୍ଯୂଡ଼ୋରସ୍ଵ, ବୃକ୍ଷସ୍କନ୍ଧ ଶାଳତାଂଶୁ ମହାଭୁଜଃ ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହମ୍ ଆଶ୍ରିତଃ କ୍ଷାତଃ ଧର୍ମ ଇବ (ସ୍ଥିତଃ) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟଢ଼େର = ବିପୁଳବକ୍ଷସ୍ଥଳଯୁକ୍ତ । ବୃକ୍ଷସ୍କନ୍ଧି = ବୃଷଭର ସ୍କନ୍ଧ ଭଳି ଉନ୍ନତ ସ୍କନ୍ଧଯୁକ୍ତ । ଶାଳଗ୍ନାଂଶୁ ମହାବାହୁ ବା ଆଜାନୁଲମ୍ବିତ ବାହୁ । ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହମ୍ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ = ଶାଳ ବୃକ୍ଷ ଭଳି ଉନ୍ନତ । ମହାଭୁଜଃ କରିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ଦେହ । ଆଶ୍ରିତଃ = ଧାରଣ କରିଥିବା | କ୍ଷାତ୍ର ଧର୍ମ ଇବ = ସାକ୍ଷାତ୍ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମ ସଦୃଶ ।

ଅନ୍ମବାଦ – ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ବକ୍ଷସ୍ଥଳ ବିପୁଳ, ବୃଷଭର ସ୍କନ୍ଧ ଭଳି ମହାନ୍ ସ୍କନ୍ଧ, ଶାଳବୃକ୍ଷ ଭଳି ଉନ୍ନତ ବା ଡେଙ୍ଗା, ଆଜାନୁଲମ୍ବିତ ବାହୁ ଥିଲା । ସେ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଥବା ଶରୀର ଧାରଣ କରିଥିଲେ । ଜଣାପଡୁଥିଲା ସତେ ଯେପରି ସେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମର ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ଅବତାର ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଥାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲ୍ଲୀପସ୍ୟ ଶାରୀରିକ ଶୋଭାଂ ତଥା ବିବିଧା ଗୁଣା ବଣ୍ଠିତମ୍ ।

ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶାରୀରିକଶୋଭା ଚମତ୍କାରୀ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବକ୍ଷସ୍ଥଳମ୍ ଅତି ବିସ୍ତୃତମାସୀତ୍ । ସ୍କନ୍ଧ ବୃଷଭସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ମହାନ୍ ଆସୀତ୍ । ତଥ୍ୟ ଆଜାନୁଲମ୍ବୀ ସୁଦୀର୍ଘବାହୁ ଆସୀତ୍ । ଶାଳବୃକ୍ଷ ଇବ ଅତୀବ ଉନ୍ନତଃ ଆସୀତ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ତସ୍ୟ ଶରୀରସ୍ୟ ବଳିଷ୍ଠତା, ଦୃଢ଼ତା, ଉନ୍ନତତା ତେଜେମୟତା ଚ ପରଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି । ଏତାଦୃଶ ଶରୀରେଣ ଡଃ ଉପଯୁକ୍ତକ୍ଷତ୍ରିୟ ଇବ ପ୍ରତିଭାତି । କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତିମନ୍ତଃ ଅବତାରସଦୃଶଃ ଧଃ ଆସୀତ୍ । ବସ୍ତୁତଃ ଶୌର୍ଯ୍ୟ, ତେଜଃ, ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ଦକ୍ଷତା, ଯୁଦ୍ଧ, ଦାନମ୍, ଈଶ୍ବରଭାବଂ ଚ ଏତେ ଗୁଣା କ୍ଷତ୍ରିୟାନାଂ ମୌଳିକ ଧର୍ମ ଆସନ୍ । ଏତାଦୃଶଃ ଚାରିତ୍ରିକ ଗୁଣସ୍ୟ ମହନୀୟତା ଅସ୍ଥାକଂ ଧେୟଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଭବେତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶାଳତାଂଶୁର୍ମହାଭୁଜଃ = ଶାଳତାଂଶୁ + ମହାଭୁଜଃ । ଇବାଶ୍ରିତଃ = ଇବ + ଆଶ୍ରିତଃ ।

ସମାସ – ବ୍ଯୂଢ଼େର = ବ୍ଯୂଢ଼ ଉରଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ବୃଷସ୍କନ୍ଧ = ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ସ୍କନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ଉପମାନଗର୍ଭକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଶାଳତାଂଶୁ = ଶାଳ ଇବ ତାଂଶୁ (ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ) । ମହାଭୁକଃ = ତତ୍), ତସ୍ମି କ୍ଷମମ୍ (୪ର୍ଥୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମହାଭୁଜଃ= କଉଁରି ୧ ମା । ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ, ଦେହମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଧର୍ମ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ବ୍ୟଢ଼ମ୍ = ବି + ବନ୍ଦ୍ + କ୍ତ । ଦେହମ୍ = ଦିହ + ଘଞ୍ଜ୍ । କ୍ଷତ୍ରିୟ = କ୍ଷତ୍ର + ଅଣ୍ । ଧର୍ମୀ = ଧୃ + ମନ୍ । ଆଶ୍ରିତଃ = ର୍ଥା + ଣ୍ଡି + କ୍ |

ଶ୍ଳୋକ – ୧୪

सर्वातिरिक्तसारेण सर्वतेजोभिभाविना ।
स्थितः सर्वोन्नतेनोव क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना ।।१४।।
ସବାତିରିକ୍ତସାରେଣ ସବ ସେକେଽଶିରାବିନା |
ସ୍ଥିତଃ ସର୍ବୋନ୍ନତେନୋର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା ମେରୁରିବାତ୍ମନା ॥ ୧୪ ॥

ଅନୁମ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ ସର୍ବତେଜୋଭିଭାବିନା ସର୍ବୋନ୍ନତେନ ଆହ୍ଵାନା ମେରୁ ଇବ ଉର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା (ସ୍ଥିତଃ) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ = ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ବଳଦ୍ଵାରା । ସର୍ବତେଜୋଭିଭାବିନା = ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ତେକଦ୍ୱାରା | ସବୋନରୋନ= ସବୁଠାରୁ ଉନ୍ନତଦ୍ବାରା । ଆତ୍ମନା = ନିଜର ଶରୀରଦ୍ଵାରା । ମେରୁ ଇବ = ସ୍ମସେବ ପବତ ଭଳି । ଉର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା = ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ମହାରାଜ ଦିଲୀପ ନିଜର ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବଳବାନ୍, ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ତେଜସ୍ବୀ ତଥା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଶରୀରଦ୍ଵାରା ସମଗ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଥିଲେ । ଯେଭଳି ସୁମେରୁ ପର୍ବତ ସବୁଠାରୁ ଅଧୂକ ସ୍ଥିରତାଯୁକ୍ତ, ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ କାନ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାଯୁକ୍ତ ନିଜର ଶରୀରରେ ସମଗ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଛି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ସୁରଭାରତୀ ସେବକ କବିଲଲାମଭୂତଃ କାଳା ଦାସ କାଳିଦାସ ବିରଚିତମ୍ ଅମରକୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସୁମେରୁପର୍ବତଃ ଇବ ସମସ୍ତଂ ପୃଥ‌ିବୀ କ୍ରାନ୍ସାସ୍ଥିତଃ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

‘ଉପମା କାଳିଦାସସ୍ୟ’ – ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟ ମହାକବି କାଳିଦାସ ଉପମାଳଂକାର ପ୍ରୟୋଗେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ । ଅସ୍ୟ ନିଦର୍ଶନଂ ତୁ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପ୍ରଦତ୍ତମ୍ । କବି ରାଜାଦିଲୀପଂ ସୁମେରୁ ପର୍ବତେନ ସାକଂ ତୁଳିତମ୍ । ଯଥା ସୁମେରୁପର୍ବତଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ସର୍ବାଧିକ ସ୍ଥିରତା ସର୍ବାଧ‌ିକା କାହିଃ ସର୍ବୋତ୍ତମ ଉଚ୍ଚତା ଚ ବଳେନ ପୃଥ୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା ତିଷ୍ଠତି ତଥା ମହାରାଜା ଦିଲୀପଃ ଅପି ଧରଣୀମାକ୍ରାନ୍ତ୍ ସ୍ଥିତଃ । ତସ୍ୟ ବଳଂ ତୁ ସର୍ବେଶ୍ରାମପେକ୍ଷୟା ଅଧ୍ଵତରଂ ଭବତି । ତସ୍ୟ ତେଜୋଽପି ସର୍ବାଧ୍ଵ । ରାଜ୍ଞ ବଳିଷ୍ଠତା, ସ୍ଥିରତା,

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସର୍ବତେଜଃ + ଅଭିଭାବିନା । ସର୍ବୋନ୍ନତେନ୍ଫୋର୍ବୀମ୍ = ସର୍ବ + ଉନ୍ନତେନ + ଉର୍ବୀମ୍ । କ୍ରାନ୍ସାମେରୁରିବାଙ୍ଗନା = କ୍ରାନ୍ହାମେରୁ + ଇବ + ଆଜ୍ନନା |

ସମାସ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ = ସର୍ବେଭ୍ୟ ଅତିରିକ୍ତ (୫ମୀ ତତ୍), ସର୍ବାତିରିକ୍ତ ସାରଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ ତେନ ସର୍ବଞ୍ଚ ତତ୍ ତେଜଃ ( କର୍ମଧାରୟ), ସର୍ବତେଜଃ ଅଭିଭବିତୁଃ ଶୀଳମସ୍ୟତି, ତେନ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ, ସର୍ବତୋଜୋଭିଭାବିନା, ସର୍ବୋନ୍ନତେନ, ଆତ୍ମନା = କରଣେ ୩ୟା । ମେରୁ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା । ଉର୍ବୀ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପୃକଡିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅତିରିକ୍ତ = ଅତି + ରିଚ୍ + କ୍ତ । ସ୍ଥିତଃ = ସୁ + କ୍ତ । କ୍ରାନ୍ସା = କ୍ରମ୍ + କ୍ରାଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୫

आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञयासदृशागमः ।
आगमैः सदृशारम्भ आरम्भ सदृशोदयः ||१५||
ଆକାରସଦୃଶପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଦୃଶାଗମଃ ।
ଆଗମୈ ସଦୃଶାରମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ସଦୃଶୋଦୟଃ ॥ ୧୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – (ସ ଦିଲୀପଃ) ଆକାରସଦୃଶ ପ୍ରଜ୍ଞା, ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଦୃଶାଗମଃ, ଆଗମେ ସଦୃଶାରମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ସଦୃଶୋଦୟ (ଆସୀତ୍) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆକାରସଦୃଶ ପ୍ରଜ୍ଞ = ନିଜର ଆକୃତି ସଦୃଶ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ । ପ୍ରଜ୍ଞୟାସଦୃଶାଗମ = ନିଜର ବୁଦ୍ଧି ଅନୁସାରେ ଶାସ୍ତ୍ରର ନୀତିରେ ଧୁରନ୍ଧର ଥିଲେ ! ଆଗମଃ ସଦୃଶାରତଃ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୀତି ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ । ଆରମ୍ଭ ଯେକୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ ତଦନୁରୂପ ଫଳଲାଭ କରୁଥିଲେ ।

ର୍ଥନ୍ମବାନ – (ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର) ଆକୃତି ଯେଭଳି ଥିଲା ସେହିଭଳି ମଧ୍ଯ ବୁଦ୍ଧି ଥଲା । ବୁଦ୍ଧି ଅନୁରୂପ ତାଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଥିଲା । ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସେ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିବା କାର୍ଯ୍ୟର ସେ ଅନୁରୂପ ଫଳ ଲାଭ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ବିବିଧା ଗୁଣା ଯଥା ସୁନ୍ଦରତା, ବୁଦ୍ଧିମତା, ଶାସ୍ତ୍ରୀୟତା, ନୀତିଜ୍ଞତା, ଭାଗ୍ୟଶାଳୀତା ଚ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ରୂପମାସୀତ୍ ତଥା ସୁବୁଦ୍ଧି ଆସୀତ୍ । ବୁଦ୍ଧାନୁସାରଂ ଚ ବିଦିତମ୍ । ସ୍ଵକୀୟ କାର୍ଯ୍ୟଧାରାଂ ଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତରୀତ୍ୟା ତଥା ସୁନିଶ୍ଚିତଂ ଫଳମପି ଲଛମ୍ । ଦିଲୀପଃ ଅତ୍ୟନ୍ତ |

ଯଥା ବଂଶଃ ତଥା ଗୁନଃ ରୂପଶ୍ଚ । ସମ୍ରାଟ୍ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଥା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟଜ୍ଞାନମପି ଆସୀତ୍ । ସ୍ବକୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟେନ ସର୍ବଂ ଶାସ୍ତ୍ର ନୀତିନିୟମଂ ସମାହିତମ୍ । ବିଧୂପୂର୍ବକଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତମ୍ । ଯଦେବ କାର୍ଯ୍ୟାରତଂ କୃତଂ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ଆସୀତ୍ । କବି ଯଥା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀ ବର୍ଣିତଂ ତଦେବ ପ୍ରଶଂସାହଃ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ପ୍ରତମ୍ବା ସହଶାଗମ: = ପ୍ରକମ୍ନାସଦୃଶ + ଆଗମ: | ସଦ୍ୱଶାରମ୍ବ = ସଦ୍ଵଶ + ଆରମ୍ | ଆରମ୍ଭସଦୃଶ + ଉଦୟଃ ।

ସମାସ – ଆକାର ସଦୃଶୀ ପ୍ରଜ୍ଞା ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବାହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସଦୃଶାଗମ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସଦୃଶାରତଃ = ସଦୃଶଃ ଆରମ୍ଭ ଯସ୍ୟ ଡଃ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଆରମ୍ଭସଦୃଶୋଦୟଃ ସଦୃଶଃ (୩ୟା ତତ୍), ଆରମ୍ଭସଦୃଶଃ ଉଦୟଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ରଜ୍ଞୟା, ଆଗମୈ = ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆକାରଃ = ଆରମ୍ଭେଣ ଆ +କ୍‌+ ଘଞ୍ଚ୍ । ଆଗମ = ଆ + ଗମ୍ + ଅପ୍ । ଆରମ୍ଭ = ଆ + ରଭ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୬

भीमकान्तैर्नुपगुणैः स बभूवोपजीविनाम् ।
अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरन्तैरिवार्णवः || १६ ||
ଭୀମକାନୈପଗୁ ସ ବଭୂବୋପଜୀବିନାମ୍ ।
ଅଧୃଷ୍ୟଣ୍ଟାଭିଗମ୍ୟଷ୍ଟ ଯାହୋରତ୍ରୈରିବାର୍ଣକଃ ॥ ୧୬ ||

ଅନ୍ବୟ – ଭୀମକାନ୍ତଃ ନୃପଗୁଣି ଡଃ ଉପଜୀବିନାଂ ଯାଦୋରତ୍ଯେ ଅର୍ୟତଃ ଇବ ଅଧୃଷ୍ୟଶ୍ଚ ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ ବଭୂବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୀମକାନ୍ତଃ = ଭୟାନକ ଏବଂ ମନୋରମ । ନୃପଗୁଣି = ରାଜକୀୟ ଗୁଣଦ୍ଵାରା । ଡଃ = = ଜଳଜନ୍ତୁ ମଣିପ୍ରଭୃତିଦ୍ଵାରା । ଅର୍ଶନଃ ଇବ = ସମୁଦ୍ର ଭଳି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୟଙ୍କର ଫଳରେ ଅନାକ୍ରମ୍ୟ । ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ = `ଯେହେତୁ ଶାନ୍ତ, ଫଳରେ ସେବନୀୟ । ବଭୂବ = ଦିଲୀପ । ଉପଜୀବିନାଂ = ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କର । ଯାଦେର = ଥିଲେ ।

କେହି ଆକ୍ରମଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ତଥା ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ରତ୍ନ ଥିବାଦ୍ଵାରା ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କର ମନୋରମ ଏବଂ ସେବାର ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ସେହିଭଳି ରାଜା ଦିଲୀପ ନିଜର ଭୟାନକ ତଥା କାନ୍ତ କମନୀୟ ତେଜ, ପ୍ରତାପ, ଦୟା, ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟାଦି ରାଜକୀୟ ଗୁଣଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟର ଅନାକ୍ରମ୍ୟ ତଥା ସେବାର ଯୋଗ୍ୟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟା ଶାରୀରିକ ଶୋଭା କଥମ୍ ଅର୍ନ୍ତତଃ ଇବ ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ତୁଳିତମ୍ । ଯଥା ଅର୍ଶନଃ ତଥା ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଥା ଭୀମ ନାମ ଭୟଂକରଃ ତଥା କାନ୍ତଃ ନାମ ସୌମ୍ୟ ସମଳଂକୃତସନ୍‌ ଅନାକ୍ରମଣୀୟ ଅନଭିବବଦନୀୟ ଆକର୍ଷଣୀୟଂ ଚ ଆସୀତ୍ । ତଥା ସମୁଦ୍ର ଅପି ଧୀରଃ ଗମ୍ଭୀରଶ୍ଚ ଭବତି ପୁନଃ ମନୋହରଃ ଚ ଭବତି । ସମୁଦ୍ରାଭ୍ୟନ୍ତରେ ବହତଃ ହିଂସ୍ରଜଳଜନ୍ତତଃ ଆସନ୍ ଅପି ତୁ ବିବିଧି ରହିଃ ପରିପୂରିତଃ ଚାସୀତ୍ । ଉପଜୀବିନାଂ କୃତେ ରାଜା ଯଥା ଅପରାଜେୟ ଆଶ୍ରୟଣୀୟ ଚ ବିଶୂଦଭୂବ ତଥା ସମୁଦ୍ରାପି ଉପଜୀବିନାଂ କୃତେ ତଥୈବ ଭବତି । ସମୁଦ୍ରସ୍ୟ ଗୁନଃ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଦୃଶ୍ୟମାନଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଭୀମକାନ୍ତେର୍ନ୍ତପଗୁଣି = ଭୀମକାନ୍ତଃ + ନୃପଗୁଣି । ବଭୂବୋପଜୀବିନାମ୍ = ବଭୂବ + ଉପଜୀବିନାମ୍ । ଅଧୃଷ୍ୟଣ୍ଟାଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ = ଅଧୃଷ୍ୟ + ଚ + ଅଭିଗମ୍ୟ + ଚ । ଯାଦୋରତ୍ରୈରିବାର୍ଷିକଃ = ଯାଦୋରର୍ତ୍ତେ + ଇବ + ଅର୍ଥଦଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୀମକାନ୍ତଃ = ଭୀମାଶ୍ଚ ତେ କାନ୍ତାଶ୍ଚ, ଡଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ନୃପଗୁଣେ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ଅଭିଗମ୍ୟ = ଅଭିଗନ୍ତୁ ଯୋଗ୍ୟ ଇତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଦୋର = ଯମାଂସି ଚ ରତ୍ନାନି ଚ, ତିଃ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୀମକାନ୍ତେ, ନୃପଗୁଣେ, ଯାଦୋରର୍ତ୍ତି = କରଣେ ୩ୟା । ସ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉପଜୀବିନାଂ କୃତ୍ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅର୍ଣବ = ଇବ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୀମ = ଭୀ + ମକ୍ । କାନ୍ତଃ = କମ୍ + କ୍ତ । ନୃପ = ନୃ + ପା + କ୍ତ । ଉପଜୀବିନାମ୍ = ଉପ + ଜୀବ୍ + ଣିନି (୬ଷ୍ଠୀ) । ଧୃଷ୍ୟ ଧୃଷ୍ + ଯତ୍ । ଅଭିଗମ୍ୟ = ଅଭି + ଗମ୍ + ଯତ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୭

रेखामात्रमपि क्षुण्णादामनोर्वर्त्मनः परम् ।
न व्यतीयुः प्रजास्तस्य नियन्तुर्नेमिवृत्तयः ।।१७।।
ରେଖାମାତ୍ରମପି କ୍ଷୁଷ୍ଠାଦା ମନୋର୍ବର୍ତ୍ତନଃ ପରମ୍ ।
ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ପ୍ରଜାସ୍ତସ୍ୟ ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟଃ ॥ ୧୭ ||

ଅନ୍ବୟ – ନିୟନ୍ତୁ ତଥ୍ୟ ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ପ୍ରଜାଃ ଆ ମନୋ କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ ବର୍ତ୍ତନଃ ପରଂ ରେଖାମାତ୍ରମ୍ ଅପି ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନିୟନ୍ତୁ = ସାରଥସଦୃଶ । ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ପ୍ରଜାଃ ଗତି କରୁଥିବା ପ୍ରଜାମାନେ | ଆମନୋ = ମନୁଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି । କ୍ଷୁଶ୍ଚାତ୍ = ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ । ବର୍ତ୍ତନଃ ପରଂ ରେଖାମାତ୍ରମ୍ ଅପି = ତିଳେମାତ୍ର ବା ଇଞ୍ଚେମାତ୍ରେ ବି । ନ ବ୍ୟତୀୟୁ = ବିଚଳିତ ହେଉ ନଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ସାରଥ୍ ସଦୃଶ ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ରଥଚକ୍ର ଭଳି ଗତି କରୁଥିବା ପ୍ରଜାମାନେ ମନୁଙ୍କଠାରୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥବା ନୀତିପୂର୍ଣ୍ଣ ମାର୍ଗରୁ ତିଳେହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତ ହେଉ ନଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସୁଶାସନବଳେନ କରଂ ତସ୍ୟ ପ୍ରଜାଃ ସଦୈବ ମନୋ ମାର୍ଗ ପରିଚାଳିତଂ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବଂଶସ୍ୟ ସମ୍ରାଟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସୁଶାସନସ୍ୟ ପ୍ରଭାବେନ ପ୍ରଜା ସୁଶୃଙ୍ଖଳିତଃ ସୁସଂଯତଃ ଚ ଆସନ୍ । ଯଥା ନିୟନ୍ତୁ ଭବନ୍ତି । ରଥଚକ୍ରସ୍ୟ ଧାରଂ ଯଥା ଚଳତି ତାବତ୍ ପ୍ରଜା ମନୋ ନିର୍ଦେଶିତଂ ମାର୍ଗ ପରିଚାଳିତଂ ଭବନ୍ତି । ରେଖାମାତ୍ରମପି ବିଚ୍ୟୁତଃ ଭବନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ତଥା ପ୍ରଜାନାଂ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଚ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

= ରେଖାମାତ୍ରମ୍ + ଅପି । କ୍ଷୁଣ୍ଣଦାମନୋନଃ = କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ + ଆମନୋ + ବର୍ତ୍ତନଃ । ପ୍ରଜାସ୍ତସ୍ୟ = ପ୍ରଜାଃ + ତସ୍ୟ । ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟ = ନିୟତଃ + ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ।

ସମାସ – ନେମିବୃତ୍ତୟଃ = ନେମୀନାଂ ବୃତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ନେମିବୃତିଃ ଇବ ବୃତିଃ ଯାଆଂ ଡାଃ (ବହୁବ୍ରୀହି) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆମନୋ = ‘ଆମର୍ଯ୍ୟାଦାଭିବିଧୌ’ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ନିୟୁନ୍ତୁ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ନେମିବୃତ୍ତୟଃ, ପ୍ରଜାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ବର୍ତ୍ତନଃ = ପରଂ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ରେଖାମାତ୍ରମ୍ = ‘ଅପି’ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କ୍ଷୁଣ୍ଣ = କ୍ଷୁଦ୍ + କ୍ତ । ପ୍ରଜା = ପୂ + ଜନ୍ + ତ । ନିୟୁତଃ = ନି + ଯମ୍ + ତୁଚ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ) । ବୃତିଃ = ବୃତ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୮

प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो वलिमग्रहीत् ।
सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः ।।१८।।
ପ୍ରଜାନାମେବ ଭୃତ୍ୟର୍ଥ୍ୟ ସ ତାଭ୍ୟା ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍ ।
ସହସ୍ରଗୁଣମୁସ୍ରଷ୍ଣୁ ମାଦରେ ହିଁ ରସଂ ରବି ॥ ୧୮ ||

ଅନ୍ବୟ – ଡଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବଂ ତାଭ୍ୟ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ହି ରବି ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ ଭସ୍ରଷ୍ଣୁ ରସମ୍ ଆଦତ୍ତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ପ୍ରଜାନାମ୍ = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର । ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ = ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ । ତାଭ୍ୟ = ସେହି ପ୍ରଜାମାନଙ୍କଠାରୁ । ବଳିମ୍ = କରସ୍ଵରୂପ ଷଷ୍ଠୀଶ । ଅଗ୍ରହୀତ୍ = ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ହି = ଯେହେତୁ । ରବି ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସହସ୍ର ଗୁଣ ଅଧ‌ିକ ହିଁ ବର୍ଷା କରିବାପାଇଁ । ରସମ୍ = ଜଳ । ଆଦିରେ = ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ।

ଅନ୍ତବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ହିଁ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ କର ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ଯେହେତୁ ସହସ୍ର ଗୁଣ ଅଧିକ ବର୍ଷା କରିବାପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଜଳଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ସ୍ତରମଗାଡ ଆନୀତଃ । ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କରଗ୍ରହଣପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଶାସନବ୍ୟବସ୍ଥା ସୁଶୃଙ୍ଖଳିତଃ ଆସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ କଲ୍ୟାଶ୍ରାର୍ଥୀ ତାଭ୍ୟ ଏକଷକ୍ଷାଂଶ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ଅସ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କବିକାଳିଦାସେନ ଉପମାଧାରେଣ ପ୍ରଯୁକ୍ତ । ଯଥା ରବି ସହସ୍ରଗୁଣଂ ଜଳଂ ପ୍ରଦାମିଂ ସ୍ଵଜଳଂ ଗୃହ୍ଣାତି ତଥୈବ ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ବଳଂ ଗୃହ୍ଣାତି । ଅତ୍ର ରାଜା ଦିଲୀପଂ ରବିନା ସାକଂ, ବଳଂ ତୁ ଜଳେନ ସହ ତୁଳିତମ୍ । ମହର୍ଷି ମନୁଃ ସ୍ବରଚିତଗ୍ରନ୍ଥି ରାଜ୍ଞ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ପ୍ରଜାପାଳନଂ କରଗ୍ରହଣଂ ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଭବତି । ପ୍ରସଽୟଂ ଯଥା ମହାକବିନା ବର୍ଣିତଃ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରଜାନାମେବ = ପ୍ରଜାନାମ୍ + ଏବ । ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍‌ = ବଳିମ୍ + ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ସହସ୍ରଗୁଣସ୍ରଷ୍ଣୁମାଦରେ ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ + ଉତ୍ + ସ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ + ଆଦତ୍ତେ ।

ସମାସ – ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସହସ୍ର ଗୁଣୀ ଯସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି ତଦ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ = ଭୂତଃ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ରଜାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତାଭ୍ୟ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ରସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ରବି = କର୍ଭରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉସ୍ରଷ୍ଟୁମ୍‌ = ଉତ୍ + ସୃଜ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୯

सेना परिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम् ।
शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिमौर्वी धनुषि चातता ।।१९।।
ସେନା ପରିଚ୍ଛଦସ୍ତସ୍ୟ ଦ୍ୱୟମେବାର୍ଥସାଧନମ୍ ।
ଶାସ୍ତେଶ୍ବକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧିମୌର୍ବୀ ଧନୁଷି ଚାତତା ॥ ୧୯ ||

ର୍ଥନ୍ମସ୍ – ତସ୍ୟ ସେନା ପରିଚ୍ଛଦଃ (ବଭୂବ) ଅର୍ଥସାଧନମ୍ ଦ୍ଵୟମେବ – ଶାସ୍ତେଷୁ ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି, ଧନୁଷି ଆତତା ମୌବା ଚ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ସେନା = ସେନାବାହିନୀ । ପରିଚ୍ଛଦଃ = ଅର୍ଥସାଧନମ୍ = ପ୍ରୟୋଜନସିଦ୍ଧି । ଦ୍ଵୟମେବ = ହିଁ ଦୁଇଟି | ଶାସ୍ତେଷୁ = ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ । ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି = ପ୍ରଖର ବୁଦ୍ଧି | ଧନୁରେ ଆରୋପିତ ହୋଇଥିବା | ମୌର୍ବୀ = ଗୁଣ ।

ଅନୁବାଦ – ପ୍ରୟୋଜନ ସିଦ୍ଧି ପାଇଁ ଦୁଇଟି ମାତ୍ର ଉପାୟ ଥିଲା । ପ୍ରଥମଟି ତାଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଥିବା ପ୍ରଖର ବୁଦ୍ଧି ବା ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଏବଂ ଅପରଟି ତାଙ୍କର ଧନୁରେ ଆରୋପିତ ହୋଇଥିବା ଗୁଣ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ନୀତିଶାସ୍ତ୍ରବିଶାରଦଃ ତଥା ଶୌର୍ଯ୍ୟବାନ୍ ରାଜା ଦିଲୀପ ସ୍ୱସ୍ୟ ଅର୍ଥସିଦ୍ଧାର୍ଥୀ ସେନା ଉପରି ନିର୍ଭରଂ ନ କୃତବାନ୍ ଇତି ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ପରାକ୍ରମୀ ଆସନ୍ । ‘ସ୍ବବୀର୍ଯ୍ୟଗୁପ୍ତାହି ମନୋ ପ୍ରସୂତି ।’ ସ୍ଵସ୍ୟ ରକ୍ଷାର୍ଥୀ ତ୍ରେ ପରେଷା ଅନ୍ୱେଷା ବା ଉପରି ନିର୍ଭରଶୀଳା ନାସନ୍ । ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଚତୁରଙ୍ଗସେନା କେବଳମ୍ ଅଳଂକରଣ ରୂପେଣ ସ୍ଥିତା । ଅନ୍ୟାୟେନ ରାଜା କମପି ଆକ୍ରମଣଂ ନ କୃତବାନ୍ । ତସ୍ୟ କୋଽପି ଶତଃ ନାସୀତ୍ । ସ୍ଵସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧାର୍ଥୀ ରାଜା ଦିଲୀପେନ ଉପାୟଦ୍ୱୟସ୍ୟ ଅବଲମ୍ବନଂ କୃତମ୍ । ଯାସ୍ତେଷୁ ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି, ଧନୁଷି ଆତତା ମୌର୍ବୀ ଚ ତଥ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥସାଧନଦ୍ଵୟମାସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିମତା ତଥା ବୀରତ୍ଵ ପ୍ରଶଂସନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପରିଚ୍ଛଦସ୍ତସ୍ୟ = ପରିଚ୍ଛଦଃ + ତସ୍ୟ । ଦ୍ୱୟମେବାର୍ଥସାଧନମ୍ = ଦ୍ଵୟମ୍ + ଏବ + ଅର୍ଥସାଧନମ୍ । ଶାସ୍ତେଷୁ + ଅକୁଣ୍ଠିତା । ବୁଦ୍ଧିମୌର୍ବୀ = ବୁଦ୍ଧି + ମୌର୍ବୀ । ଚାତ = ଚ+ ଆତତା ।

ସମାସ – ଅର୍ଥସାଧନମ୍ = ଅର୍ଥକ୍ୟ ସାଧନମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଅକୁଣ୍ଠିତା = ନ କୁଣ୍ଠିତା (ନଞ୍ଚ୍ ତତ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶାସ୍ତ୍ରଷୁ, ଧନୁଷି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ସେନା, ପରିଚ୍ଛଦଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସାଧନମ୍‌ = ସାଧ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ମୌର୍ବୀ = ମୁର୍ବା + ଅଣ୍ + ଡୀପ୍ । ଆତତା = ଆ + ତନ୍ + କ୍ତ + ଆପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୦

तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च ।
फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव ।। २० ।।
ତସ୍ୟ ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ ଚ ।
ଫଳାନୁମେୟା ପ୍ରାରମ୍ଭ ସଂସ୍କାରଃ ପ୍ରାକ୍ତନା ଇବ । ୨୦ ||

ଅନ୍ବୟ – ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଚ ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ ତସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭ ପ୍ରାକ୍ତନଃ ସଂସ୍କାରଃ ଇବ ଫଳାନୁମେୟା ଆ ସନ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ = ଯାହାର ବିଚାର ବା ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ଥିଲା = ତାଙ୍କର ହୃଦୟର ଭାବ ମଧ୍ୟ ଆଦୌ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇପାରୁ ନଥିଲା । ତସ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ପ୍ରାରମ୍ଭ = ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଗୁଡ଼ିକ । ପ୍ରାକ୍ତନା = ପୁରାତନ । ସଂସ୍କାରଃ ଇବ = ସଂସ୍କାର ଭଳି । ଫଳାନୁମେୟା = ଫଳରୁ ହିଁ ଅନୁମିତ ହେଉଥିଲା ।

ର୍ଥନ୍ମବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କର ହୃଦୟର ଭାବ ଆଦୌ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତାଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରଣା କଲଂ ଗୋପନୀୟମ୍ ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ରାଜକୀୟକାର୍ଯ୍ୟାର୍ଥୀ ଗୁପ୍ତଚରାଣା ନିଯୁକ୍ତା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଅନେନ ଗୁପ୍ତଚରେଣ ରାଜା ସ୍ଵକାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୋପନୀୟତଂ ସିରିଂ ଚ ପ୍ରତିପାଦୟତି । ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତୀବ ଭୂମତାସୀତ୍ । ‘ ମନସା ଚିରିତଂ କାର୍ଯ୍ୟ ବଚସା ନ ପ୍ରକାଶୟେତ୍।’ ରାଜ୍ୟରକ୍ଷାର୍ଥୀ ଗୋପନୀୟତା ଏକାନ୍ତ ପାଳନୀୟମ୍ । କାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଆରମ୍ଭାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଗୋପନୀୟତା ଯଦି ଅବଲକ୍ଷ୍ୟତେ ତହିଁ କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧି ସୁନ୍ଦରଂ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ତସ୍ୟାରତଂ ଚ ସିଦ୍ଧିମାତ୍ରେଣ ଫଳପ୍ରାପ୍ତା ଚ ସୂଚିତଂ ଭବତି । ଅର୍ଥାତ୍ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ଅନୁମୀୟତେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତଥ୍ୟ = ଗୂଢ଼ାକାର + ଇଙ୍ଗିତସ୍ୟ । ଫଳାନୁମେୟା = ଫଳ + ଅନୁମେୟ ।

ସମାସ – ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସଂବୃତଃ (ଗୁପ୍ତ) ମନ୍ତ୍ରୀ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ = ଆକାରଶ୍ଚ ଇଙ୍ଗିତଞ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ଗୂଢ଼େ ଆକାରେଙ୍ଗିତ ଯସ୍ୟ ଡଃ, ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଫଳାନୁମେୟୀ = ଫଳି ଅନୁମେୟା (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଂହିତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ, ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରାରମ୍ଭ, ପ୍ରାକ୍ତନଃ = ୧ମା । ସଂସ୍କାରା = ‘ଇବ’ଯୋଗେ ୧ମା । ଫଳାନୁମେୟୀ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂବୃତ = ସମ୍ + ବୃ + କ୍ତ । ଆକାରଃ = ପ୍ର + ଆ + ରଭ + ଘଞ୍ଜ୍ । ସଂସ୍କାରଃ = ସମ୍ + କୃ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୧

जुगोपात्मानमत्रस्तो भेजे धर्ममनातुरः ।
अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः सुखमन्वभूत् ।।२१।।
ଜୁଗୋପାତ୍ମାନମତ୍ରସ୍ତୋ ଭେଜେ ଧର୍ମମନାତୁରଃ |
ଅଗ୍ନିଧୁରାଦଦେ ସୋଽର୍ଥମସନ୍ତଃ ସୁଖମନ୍ବଭୂତ୍ ॥ ୨୧ ||

ଅନୁୟ – ଧଃ ଅତ୍ରସ୍ତ (ସନ୍) ଆତ୍ମାନଂ କୁଗୋପ, ଅନାତୁରଃ (ସନ୍) ଧର୍ମ ଭେଜେ, ଅଗ୍ନୀଧ୍ରୁ (ସନ୍) ଅର୍ଥମ୍ ଆଦଦେ, ଅସନ୍ତଃ ( ସନ୍) ସୁଖମ୍ ଅନ୍ଧଭୂତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଡଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ | ଅତ୍ରସ୍ତ = ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ | ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ = ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ | ଅନାତୁରଃ = ନୀରୋଗ ହୋଇ | ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଅଗ୍ନଧୂ = ଲୋଭାସକ୍ତ ନ ହୋଇ । ଅର୍ଥମ୍ ଆଦିଦେ ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ । ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ = ନିଜକୁ ରକ୍ଷା । ଧର୍ମ ଭେଜେ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ଅସନ୍ତଃ = ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ । ସୁଖମ୍ ଅନୁଭୂତ୍ = ସୁଖ ଅନୁଭବ ବା ଉପଭୋଗ କରୁଥିନ୍ଦେ |

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ଅରୁଗ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଲୋଭାସକ୍ତ ନ ହୋଇ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ସୁଖ ଉପଭୋଗ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାମହିମଃ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ସ୍ୱରକ୍ଷଣଂ, ଧର୍ମାଚରଣଂ, ଅର୍ଥୋପାର୍ଜନଂ ସୁଖାନୁଭବଂ ଏତେଷାମ୍ ଉପାୟା ବର୍ଣ୍ଣିତାଃ ।

ରାଜାନଃ ରାଜକୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନାର୍ଥୀ ବିବିଧା ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଯଦା ଭୟମ୍ ଆୟାତି ତଦା ସ୍ୱରକ୍ଷଣଂ ଚିନ୍ତୟନ୍ତି । ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ସମ୍ ଧର୍ମମ୍ ଆଚରନ୍ତି । ଲୋଭାସନ୍ତୀ ସନ୍‌ ଧନାର୍ଜନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । କାମାସକ୍ତା ସନ୍‌ ସୁଖୋପଭୋଗଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଭିନ୍ତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ନିର୍ଭିକଃ ସନ୍‌ ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ । ନୀରୋଗ ସନ୍‌ ଧର୍ମମାଚରଣଂ କୃତବାନ୍ । ଅଗୁଧ୍ ସନ୍ ଧନାର୍ଜନଂ କୃତବାନ୍ । ଅନାସକ୍ତ ସନ୍ ସୁଖୋପଭୋଗ୍ୟ କୃତବାନ୍ । ଅନେନ ରାଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଚାରିତ୍ରିକମହତ୍ତ୍ଵ ଚ ଅନୁମୀୟତେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ = ଜୁଗୋପ + ଆତ୍ମାନମ୍ + ଅଗ୍ରସ୍ତ । ଧର୍ମମନାତୁରଃ = ଧର୍ମମ୍ + ଅନାତୁରଃ । ଅଗ୍ନିଧୁରାଦଦେ = ଅଗୃଧଃ + ଆଦିଦେ । ସୋଽର୍ଥମନ୍ତଃ = ଡଃ + ଅର୍ଥମ୍ + ଅସନ୍ତଃ । । ସୁଖମନ୍ବଭୂତ = ସୁଖମ୍ + ଅନୁଭୂତ୍ ।

ସମାସ – ଅତ୍ରସ୍ଥ = ନ ତ୍ରସ୍ଥୁ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ଅନାତୁରଃ = ନ ଆତୁରଃ (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । ଅଗ୍ନିଧ୍ଵ = ନ ଗୃଧୁ, (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । ଅସନ୍ତଃ = ନ ସକ୍ତା (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ନଃ, ଅତ୍ରସ୍ତ, ଅନାତୁରଃ, ଅଗୁଧଃ, ଅସନ୍ତଃ = କଉଁରି ୧ ମା | ଧର୍ମମ୍, ଅର୍ଥମ, ସୁଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧର୍ମ = ଧୃ + ମନ୍ । ଆତୁରଃ = ଆ + ତୁର୍ +କ । ଅସନ୍ତଃ = ନ – ମଞ + କ୍ତ: |

ଶ୍ଳୋକ – ୨୨

ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः ।
गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव ।। २२।।
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶର୍ଭେ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଳୋଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।
ଗୁଣା ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ତସ୍ୟ ସପ୍ରସବା ଇବ ॥ ୨୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ, ଶସ୍ତେ କ୍ଷମା, ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ମାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ (ଇ) ତଥ୍ୟ ଗୁଣା ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ ସପ୍ରସବା ଇବ ଅଭୂବନ୍ ଇତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଜ୍ଞାନେ = ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି । ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଶସ୍ତେ = ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିଲେ ଅନ୍ୟକୁ ପ୍ରବଳ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି । ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ତାଙ୍କର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ । ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ବିରୋଧୀ ଗୁଣମାନଙ୍କ ପରି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – (ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ) ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ବି କ୍ଷମା ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ଯାଚକମାନଙ୍କୁ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି ନିଜର ପ୍ରଶଂସା କରୁ ନଥିଲେ । ଏହିପରି ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେମାନେ ସହୋଦର ଭାଇ ଭଳି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାର ଜଣାପଡୁଥିଲା |

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ପାରସ୍ପରିକ-ବିରୁଦ୍ଧଗୁଣା କଳଂ ସହୋଦରଃ ଇବ ଅବସ୍ଥାଫୋତେ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଅକଳନୀୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଭୂତେ ସତି ସ ମୌନତାଂ ସଂଯମତାଂ ଚ ଆଚରିତବାନ୍ । ସାଧାରଣତଃ ମନୁଷ୍ୟ ଜ୍ଞାନେ ଅହଂକାରୀ ଭବତି । ‘ ଅନୁଜ୍ଞାନଂ ଭୟଙ୍କରମ୍ । ତଥା ମନୁଷ୍ୟ ଯଦି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଭବତି ତହିଁ କମପି ଡଃ କ୍ଷମାଂ ନ କରୋତି । ସଦୈବ ସ୍ଵଶକ୍ତିପ୍ରୟୋଗେନ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଦଦାତି । କ୍ଷମାଂ ଡଃ ବିସ୍ମରତି । ପରନ୍ତୁ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପରାକ୍ରମୀ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଭୂତେ ସତି କ୍ଷମାଶୀଳ ଆସୀତ୍ । ଯଦି କୋଽପି କିଞ୍ଚ୍ କସ୍ମି ଦଦାତି ତହିଁ ଆତ୍ମପ୍ରଶଂସା କରୋତି । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଦାନଶୀଳ ଭୂତେ ସତି ଆତ୍ମପ୍ରଶଂସା ରହିତଃ ଆସୀତ୍ । ସ୍ଵକୀୟପ୍ରଶଂସାଂ କଦାପି ନ କୃତମ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପରସ୍ପର ବିରୁଦ୍ଧ ସ୍ବଭାବାଃ ଗୁଣା ତସ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ସହୋଦର ଇବ ସହାବସ୍ଥାନଂ କୃତମ୍ । ଏକ ଏବଂ ଗୁନଃ ଅପରସ୍ୟ ଗୁଣସ୍ୟ ସର୍ଜନଃ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵଭସ୍ୟ = ଗୁଣ + ଅନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ + ତଥ୍ୟ |

ସମାସ – ଶାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ = ଶୁଘାୟୀ ବିପର୍ଯୟଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ଗୁଣାନ୍ ଅନୁବନ୍ଧୁ ଶୀଳଂ = ସମାନଃ ପ୍ରସବାଃ ଯେତାଂ ତେ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ଯେଷା ତେ, ତସ୍ମାତ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସପ୍ରସବାଃ = ସପାନ: ପ୍ରସବ: ଯେଫା ତେ (ବହୁବାହି:)

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଜ୍ଞାନେ, ତ୍ୟାଗେ ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗୁଣା = କଉଁରି ୧ ମା । ସପ୍ରସବାଃ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପୃତ୍କତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାନମ୍ = ଜ୍ଞା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ମୌନ = ମୁନି + ଅଣ୍ । ଶକ୍ତି = ଶକ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ତ୍ୟାଗ = ତ୍ୟଜ୍ + ଘଞ୍ଜ୍ । ବିପର୍ଯ୍ୟୟ = ବି + ପରି + ଇ + ଅଚ୍ । ଅନୁବନ୍ଧିନୀ = ଅନୁ + ବନ୍ଦ୍ + ଣିନି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୩

अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां पारदृश्वनः ।
तस्य धर्मरतेरासीद्वृद्धत्वं जरसा विना || २३ ।।
ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ ବିଷୟିର୍ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଂ ।
ତସ୍ୟ ଧର୍ମରତେରାସୀଦ୍‌ବୃଦ୍ଧ ଜରସା ବିନା ॥ ୨୩ ||

ଅନ୍ବୟ – ବିଷଶବ୍ଦାର୍ଥ ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ ଧର୍ମରତଃ ତଥ୍ୟ ଜରସା ବିନା ବୃଦ୍ଧତ୍ଵ ଆସୀତ୍ ।

ଣଦାର୍ଥ – ବିଯିପୌ: = ରୂପ, ରସ, ଗନ୍ଧ, ଶବ୍ଦ, ସ୍ପର୍ଶାଦି ପଞ୍ଚ ବିଷୟଦ୍ଵାରା | ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ = ଥାତ୍କପ ହୋଇ ନଥିବା | ବିଦ୍ୟାନ ପାରନ୍ତଶ୍ଵନ: = ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାରେ ପାରଦର୍ଶିତା ହାସଲ କରିଥିବା | ଧର୍ମରତଃ ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର | ଜରସା ବିନା = ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ବିନା ମଧ୍ଯ |

ଅନ୍ମବାଦ – ବିଡିନ୍ନ ବିପକ୍ଷ୍ଜ୍ଜିରା ଆକ୍ବଗୃ ଦ୍ବୋଲ ନଥିବା, ସମସ୍ତ ବ୍ୟାରେ ପାରବଣତା ଦ୍ଵାମଲ କରିଥିବା ସେଦ୍ଵି ଧାର୍ମିକ ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ବୃଦ୍ଧାବସୁ ବିନା ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧତ୍ଵ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଯାଇଥିଲା |

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ନ ବୟବୃଦ୍ଧବଂ ଅପିତୁ ଜ୍ଞାନବୃଦ୍ଧବଂ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ମନୁଷ୍ୟାମାଂ ଜୀବନକ୍ରମଂ ଜନ୍ମନଃ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚତୁରବସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମେନ ଗଚ୍ଛତି । ତଦ୍ ଯଥା – ଶୈଶବାଃ, କିଶୋରଃ, ଯୌବନଂ ବାର୍ଷକଂ ଚ । ଜୀବନସ୍ୟ ଅକ୍ତିମାବସ୍ଥା ଭବତି ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟମ୍‌ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବସ୍ଥାୟାଂ ଚର୍ମ ଶିଳଂ ଭବତି, ଅଙ୍ଗାନି ର ଶିଳ ଭବନ୍ତି, କେଶଃ ଶୁକ୍ଳା ଭବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ସ୍ମୃତିକାରମତେନ ବୃଦ୍ଧବଂ ଯଥା –

‘‘ନ ତେନ ବୃଦ୍ଧା ଭବତି ଯେନାସ୍ୟ ପଳିତଂ ଶିରଃ ।
ଯୋ ବୌକ୍ଷ୍ନଽପଅଧାମ୍ବାନପ୍ର ଦେବା: ମୃବିରଂ ବିଦୃ: ||”

ଏତଃ ବୟୋବୃଦ୍ଧ ଅପରଃ ଜ୍ଞନବୃଦ୍ଧିଷ୍ଟ । ରାଜାଦିଲୀପଃ ନ ବୟଃବୃଦ୍ଧା ଅପିତୁ ଜ୍ଞାନବୃଦ୍ଧି ଆସୀତ୍ । ବିଷୟେ ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ, ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ ଧର୍ମରତେ ତସ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଜରସା ବିନା ବୃଦ୍ଧତ୍ଵମ୍ ଆସୀତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧବିଛେଦ – ବିଶମୌବଦ୍ୟାନାଂ = ବିଷୟଃ + ବିଦ୍ୟାନାମ୍ । ଧର୍ମରତେରାସୀଦ୍‌ବୃଦ୍ଧ = ଧର୍ମରତଃ + ଆସୀତ୍ + ବୃଦ୍ଧତ୍ଵମ୍ ।

ସପାସ – ଥନାକୁତ୍ସ୍ୟ = ନ ଆକୃଷ୍ଟ, ତଥ୍ୟ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଧର୍ମରତଃ = ଧର୍ମେ ରତିଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ ତଥ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିଷୟି = କରଣେ ୩ୟା । ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ, ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ, ଧର୍ମରତଃ, ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ବିଦ୍ୟାନାଂ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜରସା = ‘ବିନା’ ଯୋଗେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆକୃଷ୍ଟ = ଆ + କୃଷ୍ + କ୍ତ । ପାରଦୃଶୁନଃ = ପାର + ଦୃଶ୍ + କ୍ରନିପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୪

प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि ।
स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः || २४ ।।
ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଧାନାଦ୍ରକ୍ଷଣାଦ୍‌ରଣାଦପି ।
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତନଃ ।।୨୪।।

ଅନ୍ବୟ – ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟାଧାନାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍ ଭରଣାତ୍ ଅପି ଡଃ ପିତା (ଅଭୂତ) । ତାସାଂ ପିତରଃ ତୁ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବାଃ (ଅଭୂବନ୍) ।

ଣଦାର୍ଥ – ବିଯିପୌ: = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର । ବିନୟଧାନାତ୍ = ନମ୍ରତାଦି ଗୁଣ ଶିକ୍ଷାଦେବା ଫଳରେ । ରକ୍ଷଣାତ୍ = ରକ୍ଷା କରିବା ହେତୁରୁ । ଭରଣାତ୍ = ପାଳନ କରିବା = ସେମାନଙ୍କର ପିତାମାନେ । ତୁ = କିନ୍ତୁ । କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ = କେବଳ ଜନ୍ମହେତୁରୁ ପିତା|

ଅନ୍ମବାଦ: ସେହି ଭାକା ଦିନାପ ଣ୍ତକାଣକକୁ ନମ୍ରତା ଥାଦି ଗୁଣ ଶିକାଦେବୀ ହେତୁରୁ ସେମାନକର ରମଶାଢେକଣ ଏବଂ ପାଳନ କରିବା ହେତୁରୁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ପିତା ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଜନକମାନେ କେବଳ ଜନ୍ମ କରିଥିବା ହେତୁରୁ ପିତୃ ପଦବାଚ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ କଣଂ ପ୍ରଜାନାଂ ପ୍ରକୃତଃ ପିତା ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ପ୍ରଜାନ୍ ବିନୟାଦି ଶିକ୍ଷାମ୍ ଅଦଦାତ୍ । ପ୍ରଜାନାଂ ରକ୍ଷଣଂ ଭରଣଂ ଚ କୃତମ୍ । ଅତଃ ଡଃ ଦିଲୀପଃ ତେଷା ପିତା ଆସୀତ୍ । ଅପରନ୍ତୁ ପ୍ରଜାନାଂ ଯେ ପ୍ରକୃତଃ ପିତରଃ ତେ ତୁ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ ଅଭୂବନ୍ । ଅସ୍ମାତ୍ ରାଜ୍ଞ ପିତୃତ୍ୱ ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିନୟଧାନାତ୍ = ବିନୟ + ଆଧାନାତ୍ । ଭରଣାଦପି ଭରଣାତ୍ + ଅପି । ପିତରସ୍ତାସାମ୍ = ପିତରଃ + ତାସାମ୍ ।

ସପାସ – ବିନୟଧାନାତ୍ = ବିନୟସ୍ୟ ଆଧାନମ୍, ତସ୍ମାତ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଜନ୍ମହେତବ = ଜନ୍ମନଃ ହେତବାଃ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାଶେବିଇଛି – ପୃକାଙ୍କ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିନୟଧାନାତ୍, ଭରଣାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ସ୍ୱ, ପିତା, ପିତରଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରଜା = ପ୍ର + ଜନ୍ + ଡ । ବିନୟ = ବି + ନୀ + ଅଚ୍ । ଭରଣମ୍ = ଭୃ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ରକ୍ଷଣମ୍ = ରକ୍ଷ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ପିତା = ପା + ତୃଚ୍ !

ଶ୍ଳୋକ – ୨୫

स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान्परिणेतुः प्रसूतये ।
अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एवं मनीषिणः ||२५||
ସ୍ଥିତ୍ୟେ ଦଣ୍ଡୟତୋ ଦଣ୍ଡାରିଣେତୁଃ ପ୍ରସୂତୟେ ।
ଅତ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବଂ ମନୀଷିତଃ ||୨୫||

ଅନ୍ବୟ – ଦଣ୍ଡାନ୍ (ଏବ) ସ୍ଥିତ୍ୟେ ଦଣ୍ଡୟତଃ ପ୍ରସୂତୟେ ପରିଣେତୁଃ ମନୀଷିଣ ତଥ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦଶ୍ୟାନ୍ = ଅପରାଧୀମାନଙ୍କୁ । ସ୍ଥିତ୍ୟେ = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ବା ପାଳନ ପାଇଁ । ଦଣ୍ଡୟତଃ ଦେଇଥ‌ିବା । ପ୍ରସୂତୟେ = ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ପରିଣେତୁଃ = ବିବାହ କରିଥିବା । ମନୀଷିଣ ମନିଷୀ । ତସ୍ୟ = ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି = ଅର୍ଥ ଏବଂ କାମ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା |

ନିମନ୍ତେ ବିବାହ କରିଥିବା ସେହି ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ଅର୍ଥ ଏବଂ କାମ ଉଭୟ ଧର୍ମରେ ହିଁ ପରିଣତ ହୋଇଯାଇଥିଲା |

କୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥା କାମଶ୍ଚ କଥ୍ୟ ଚତୁର୍ବର୍ଗ ଫଳପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥୀ ସର୍ବେ କାମୟନ୍ତ ଯତୋହି ଜୀବନଂ ପୁରୁଷାର୍ଥମ୍ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭବତି । ଜନାଃ ଅର୍ଥନିମନ୍ତେ ଅପରଜନଂ ପୀଡ଼ୟନ୍ତି । ତଦ୍‌ବତ୍ ରାଜା ଅପି ପ୍ରଜାନ୍ ଦଣ୍ଡୟତି ଅର୍ଥସ୍ୟ କୃତେ । କାମପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥୀ ବିବାହଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାରକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ପାଳନାର୍ଥୀ ଚ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଦଦାତି । ଦଣ୍ଡପ୍ରଦାନଂ ତୁ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଧର୍ମ ଏବ ପ୍ରତିଭାତି । ସ୍ବବଂଶରକ୍ଷାର୍ଥୀ ଦାରପରିଗ୍ରହଣଂ ତେନ କୃତମ୍ । କାମାଭିଳାଷମପି ରାଜ୍ଞ ଧର୍ମସ୍ପେନ ଅଭିବାନକ୍ତି । ଅର୍ଥ କାମଶ୍ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମଧର୍ମରୂପେଣ ପରିବର୍ତ୍ତିତଃ ଭବନ୍ତି । ସଦା ଧର୍ମରତଃ ଦିଲୀପଃ ସର୍ବେଷା ପୂଜନୀୟଃ ବନ୍ଦନୀୟଶ୍ଚାସୀତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ = ଅପି + ଅର୍ଥକାମାଁ। ତସ୍ୟାସ୍ତା = ତଥ୍ୟ + ଆସ୍ତାମ୍ ।

ସମାସ – ଅର୍ଥକାମୌ = ଅର୍ଥଶ୍ଚ କାମଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସ୍ଥିତ୍ୟେ = ତାଦ୍ୟର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ଦଣ୍ଡୟତଃ, ପରିଣେତୁଃ, ମନୀଷିଣୀ, ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରସୂତ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ଧର୍ମ = ଏବଂ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ପା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଦଣ୍ଡୟନ୍ = ଦଣ୍ଡ୍ + ଶତ୍ରୁ । ଦଣ୍ଡ = ଦଣ୍ଡ୍ + ଯତ୍ । ପ୍ରସୂତି = ପୂ + ସୂ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଧର୍ମ = ଧୂ + ମନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୬

दुदोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा दिवम् ।
संपद्विनिमयेनो भौ दधतुर्भुवद्वयम् ।।२६।।
ଦୁଦୋହ ସାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।
ସଂପଦ୍ୱିନିମାସରକୌ ଦଧତୁରୁବନଦ୍ୱୟମ ||२६।।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ — ଡଃ ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ଯଜ୍ଞାୟ = ଯଜ୍ଞ ପାଇଁ । ମାଂ = ପୃଥ‌ିବୀକୁ । ଦୁଦୋହ = ଦୋହନ କଲେ । ଇନ୍ଦ୍ର । ସସ୍ୟାୟ = ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ । ଦିବଂ = ସ୍ଵର୍ଗକୁ । ଏବଂ = ଏହିପରି । ଉଭୌ = ଉଭୟ ରାଜା ଏବଂ = ଉଭୟ ଭୁବନକୁ |

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ଯଜ୍ଞ ପାଇଁ ପୃଥିବୀକୁ ଦୋହନ କରୁଥିଲେ (ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ– ଠାରୁ ଏକଷକ୍ଷାଂଶ କର ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ) । ଇନ୍ଦ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଶସ୍ୟଶାଳୀ କରିବାପାଇଁ ସ୍ଵର୍ଗକୁ ଦୋହନ କରୁଥିଲେ (ସ୍ଵର୍ଗରୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକକୁ ବୃଷ୍ଟି କରାଉଥିଲେ)। ଏହିପରି ଉଭୟ ରାଜା ଦିଲୀପ ଏବଂ ଦେବରାଜ ଇନ୍ଦ୍ର ଉଭୟ ସମ୍ପତ୍ତିର ବିନିମୟରେ ଉଭୟଲୋକକୁ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ମହାରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଦେବରାଜ ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ମିତ୍ରତା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଯଥା ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ତଥା ସ୍ଵର୍ଗେ ଦେବରାଜଇନ୍ଦ୍ର ଆସୀତ୍ । ଏକଃ ଭୂଲୋକସ୍ୟ ପାଳକ ଅପରଂ ଦ୍ୟୁଲୋକସ୍ୟ ପାଳକଂ ଚ ଭବତି । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଜ୍ଞ କର୍ତ୍ତ୍ୟ ଭୁବଂ ଦୁଦୋହ କରଗ୍ରହଣେନ ହିତାଂ ଚକାର । ଦେବେନ୍ଦ୍ର ସସ୍ୟ ବର୍ଧନଂ ସ୍ବର୍ଗ ଦୁଦୋହ ଦ୍ୟୁଲୋକାତ୍ ବୃଷ୍ଟିମୁପାଦୟାମାସ । ଉଭୌ ରାଜାଦିଲୀପଦେବେନ୍ଦ୍ରୋ ସଂପଦ୍‌ବିନିମୟେନ ଭୁବନଦ୍ଵୟଂ ଦଧାତୁଃ । ଉଭୌ ରୁବନଦ୍ୱସଂ ଧାରମାମାସ ପୋପମ୍ସ ଚ |

ବିନିମୟେନୋଭୌ = ବିନିମୟନ + ଉଭୌ । ଦଧତୁର୍ଭୁବନଦ୍ଵୟମ୍= ଦଧୁତଃ + ଭୁବନଦ୍ଵୟମ୍ ।

ସମାସ – ସଂପଦ୍‌ବିନିମୟେନ = ସଂପଦଃ ବିନିମୟ, ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଯଜ୍ଞାୟ, ସସ୍ୟାୟ = ‘କ୍ରିୟାଥୋପପଦସ୍ୟ’ ଯୋଗେ ୪ ର୍ଥୀ । ଦିବମ୍ =

ପ୍ତକ୍ଵତିପୃତସମ୍ – ମସ୍ୟା = ସସ୍ + ଯତ୍ । ସମ୍ପତ୍ = ସମ୍ + ପଦ୍ + କ୍ରିପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୭

न किलानुययुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यशः !
व्यावृत्ता यत्परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता ।। २७ ।।
ବ୍ୟାବୃତ୍ତା ଯତ୍‌ରସ୍ଵଭ୍ୟ ଶ୍ରୁତୌ ତସ୍କରତା ସ୍ଥିତା ।୨୭।
ରାଜାନଃ ରକ୍ଷିତଃ ତଥ୍ୟ ଯଶଃ ନ ଅନୁଯତଃ କିଳ, ଯତ୍ ତସ୍କରତା ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ବ୍ୟାବୃତ୍ତା (ସତୀ) ଶ୍ରୁତୌ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରାଜାନଃ = ରାଜାମାନେ । ରକ୍ଷିତଃ ତଥ୍ୟ = ସେହି ପାଳନକର୍ତ୍ତା ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ଯଶଃ = କୀର୍ତ୍ତିକୁ । ନ = ପରଧନ ଅପହରଣରୁ ବ୍ୟାବୃତ ହୋଇ । ଶ୍ରୁତୌ ସ୍ଥିତା = କର୍ଣ୍ଣଗୋଚର ମାତ୍ର ହେଉଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – ଅନ୍ୟରାଜାମାନେ ପାଳନକର୍ତ୍ତା ସେହି ଯେହେତୁ । ତସ୍କରତା = ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି । ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ବ୍ୟାବୃତ୍ତା ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ଯଶକୁ ଅନୁକରଣ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ ଯେହେତୁ, ପରଧନ ଅପହରଣରୁ ବ୍ୟାବୃତ୍ତ ହୋଇ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି କେବଳ ଶ୍ରୁତିମାତ୍ରାରେ ଗୋଚର ହେଉଥୁଲା ବା ଖାଲି ଶୁଣାଯାଉଥିଲା ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଶସ୍ବୀତଃ ତଥ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ସ୍ଵଚ୍ଛତା ଚ କଥମାସନ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅପି ସୁଖସମୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦଦାତି ସ୍ମ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ନାସୀତ୍ । ଅତଃ ଅବନ୍ୟା ରାଜାନଃ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅତିଷ୍ଠତ୍ । ଜନାନାଂ ପ୍ରବୃରୌ ତୁ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତିଃ ନିୟମାବଦ୍ଧ ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଉଦାରତା ସେବାପରାୟଣତା ଚ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ତସ୍କରତା ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତିଃ ବା ନାସୀତ୍ । କୋଽପି ଚୌର୍ଯ୍ୟକର୍ମଣା ବ୍ୟାପୃତଃ ଯଶଂ କୀର୍ତ୍ତି ଚ ଅନୁକରଣଂ ନ କୃତବନ୍ତଃ । ତସ୍କରତା ଶ୍ରୁତିମାତ୍ରେଣ କେବଳଂ ନାସନ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ତଦାନୀନ୍ତନଃ ସାମାଜିକବ୍ୟବସ୍ଥା ରାଜ୍ଞ ସୁଶାସନଂ ଚ ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କିଳାନୁପଯୁସ୍ତସ୍ୟ = କିଳ + ଅନୁପଯୁଃ + ତଥ୍ୟ । ରକ୍ଷିତୁର୍ଯ୍ୟଶଃ = ରକ୍ଷିତୁଃ + ଯଶଃ । ଯପ୍‌ରସ୍ଵଭ୍ୟ = ଯତ୍ + ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅନୁଯୟୁ, ରାଜାନୀ, ତସ୍କରତା = ପରେଷା ସ୍ଵାନି, ତେଭ୍ୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । କଉଁରି ୧ ମା । ରକ୍ଷିତୁଃ= ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଯଶଃ = ତତ୍ + କୃ +

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବ୍ୟାବୃତ୍ତା = ବି + ଆ + ବୃତ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଶ୍ରୁତିଃ = ଶୁ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ତସ୍କର = ଅତ୍ । ସ୍ଥିତା = ସ୍ଲା + ନ୍ତ + ଟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୮

द्वेष्योऽपि संमतः शिष्टस्तस्यार्तस्य यथौषधम् ।
त्याज्यो दुष्टः प्रियोऽप्यासीदङ्गुली वोरगक्षता ।। २८।।
ସ୍ଵେଷ୍ୟାପି ସଂମତଃ ଶିଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟାର୍ତସ୍ୟ ଯପୌଷଧମ୍ ।
ତ୍ୟାଜ୍ୟେ ଦୁଷ୍ଟ ପ୍ରିୟୋଽପ୍ୟାସୀଦଙ୍ଗୁଳୀବୋରଗକ୍ଷତା ||୨୮||

ଅନ୍ପପ – ଶିଷ୍ଟ ଦୃଶ୍ୟ ଆପି ଆଇଁସ୍ୟ ଔଷଧ୍ୟ ଯଥା ତଥ୍ୟ ସମ୍ମତଃ ଆସୀତ । ଦୁଷ୍ପ ପ୍ରିୟ ଅପି ଉରଗକ୍ଷତା ଅଙ୍ଗୁଳୀଇବ ତସ୍ୟ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଆସୀତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶିଷ୍ଟ = ସଜ୍ଜନ । ଦ୍ଧେଶ୍ୟ = ଅପି = ଶତ୍ରୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ । ଆର୍ଡସ୍ୟ = ରୋଗୀର । ଔଷଧ୍ୟ ସେହି ରାଜାଙ୍କର ସେ ଗ୍ରହଣୀୟ ଥିଲେ । ଦୁଷ୍ଟ = ଦୁର୍ଜନ । ପ୍ରିୟ ସର୍ପ ଦଂଶନ କରିଥିବା ଅଙ୍ଗୁଳି ଭଳି । ତସ୍ୟ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଆସୀତ୍ = ତାଙ୍କର ଯେପରି ଗ୍ରହଣୀୟ । ତସ୍ୟ ସମ୍ମତଃ ଆସୀତ୍ ଆପଣାର ହେଲେ ମଧ୍ୟ । ଉରଗକ୍ଷତାଅଙ୍ଗୁଳୀ ଇବ = ତ୍ୟାଜ୍ୟ ବା ବର୍ଜନୀୟ ଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଭଳି ଔଷଧ କଟୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ରୋଗୀର ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ସଜ୍ଜନ ଯେତେ ଶତ୍ରୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ବା ଗ୍ରହଣୀୟ ଥିଲେ । ଯେପରି ଏକ ଅଙ୍ଗୁଳିକୁ ସାପ କାମୁଡ଼ି ଦେଲେ ତାହା ଯେତେ ଭଲ ହେଲେ ବି ତାକୁ ବର୍ଜନ କରାଯାଏ, ସେହିପରି କୌଣସି ଦୁଷ୍ଟ ଯେତେ ଆପଣାର ହେଲେ ବି ସେ ରାଜାଙ୍କର ବର୍ଜନୀୟ ଥଲା ।

ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟବହାରପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟାନ୍ ପ୍ରତି ରାଜ୍ଞ ବ୍ୟବହାରବିରଂ ତୁ ଭିନ୍ନମ୍ ଆସୀତ୍ । ଉପମାଛଳେନ ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟମ୍ ଉପସ୍ଥାପିତମ୍ । ଯଥା ଔଷଧାଂ ସମ୍ମନଃ ଅପ୍ରିୟୋଽପି ରାଜ୍ଞ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବତି ଯତୋହି ତଥ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଃ ସ୍ଵଭାବାଃ ଦଂଶତି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଶରୀରେ ବିଷସ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣଂ ଭବତି, ଅସ୍ମିନ୍ନବସରେ ଉରଗକ୍ଷତଃ ପ୍ରିୟୋଽପି ତ୍ୟାଜ୍ଯ ଭବତି । ଦୁଷ୍ଟ ବିଷତୁଲ୍ୟ ଭବତି । ଅନେକ ପ୍ରକାରେଣ କଟୁ ଭୂତେ ସତି ରୁଗ୍‌ଣସ୍ୟ ଗ୍ରାହ୍ୟ ଭବତି ତଥା ବା ସୁଶ୍ରୁ ଭବତି । ଯଦି ଅଙ୍ଗୁଳୀମେକଂ ସର୍ପ ଅଙ୍ଗୁଳୀ ଅବଶ୍ୟ କର୍ତ୍ତନୀୟମ୍ । ତଥୈବ ଦୁଷ୍ଟ ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟବହାରଂ ତେନ କୃତମ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦ୍ବେଦ୍ୟୋଽପି = ଦ୍ଧେଶ୍ୟ + ଅପି । ଶିଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟାର୍ଡସ୍ୟ = ଶିଷ୍ଟ + ତଥ୍ୟ + ଆର୍ଡସ୍ୟ । ଯପୌଷଧମ୍ = ଯଥା + ଔଷଧମ୍ । ପ୍ରିୟୋଽପ୍ୟାସୀତ୍ = ପ୍ରିୟଃ + ଅପି + ଆସୀତ୍ । ଅଙ୍ଗୁଳୀବୋରଗକ୍ଷତା = ଅଙ୍ଗୁଳୀ +ଇବ + ଇରଗଣତା |

ସମାସ – ଉରଗକ୍ଷତା = ଉରଗେଣ କ୍ଷତା (୩ୟା ତତ୍) |

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶିଷ୍ଟ, ଦୁଷ୍ଟ = କଉଁରି ୧ ମା । ଦେଷ୍ୟ, ପ୍ରିୟ = ଅପି ଯୋଗେ ୧ମା । ଅଙ୍ଗୁଳୀ = ଇବ ଯୋଗେ ୧ ମା । ଆର୍ଡସ୍ୟ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଔଷଧମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦ୍ଧେଶ୍ୟ = ଦ୍ବିଷ୍ + ଣ୍ୟତ୍ ! ସମ୍ମତଃ= ସମ୍ + ମନ୍ + କ୍ତ | ତ୍ୟାଜ୍ୟ = ତ୍ୟଜ୍ + ଣ୍ୟତ୍ । ଦୁଷ୍ଟ ଦୁଷ୍ + .କ୍ତ | ପ୍ରିୟ = ପ୍ରୀଣ୍ + କ୍ତ । କ୍ଷତା = ଶିଷ୍ + କ୍ତ । ଆର୍ଡ = ଆ + କ୍ଷଣ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୯

तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना ।
तथा हि सर्वे तस्यासन्परार्थेकफला गुणाः ।। २९ । ।
ତଂ ବେଧା ବିଦଧେ ନୂନଂ ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା ।
ତଥା ହିଁ ସର୍ବେ ତସ୍ୟାସରାର୍ଥେକଫଳା ଗୁଣା ।।୨୯||

ଅନୂୟ – ବେଧା ତଂ ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା ବିଦଧ ନୂନଂ, ତଥାହି ତଥ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣା ପରାର୍ଥେକଫଳା ଆସନ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବୈଧଃ = ବ୍ରହ୍ମା । ତଂ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କୁ । ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା = ହିଁ ।

ନୂନମ୍ = ସତେ ଯେପରି ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ତଥାହି= ସେହେତୁ । ତସ୍ୟ ସର୍ବେଗୁଣା = ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ । ପରାଥୈକଫଳା ଆସନ୍ = ପରର ଉପକାର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବେ ଗୁଣା କଥ୍ୟ ପରୋପକାରାୟ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅସ୍ମାନ୍ ସଂସାରେ ସ୍ୱୟଂସ୍ରଷ୍ଟା ଏବ ସର୍ବାନ୍ ମନୁଷ୍ୟାନ୍ ସୃଜତି । କ୍ଷିତି-ଅପ୍-ତେଜ-ମରୁତ୍-ବ୍ୟୋମ-ଇତ୍ୟେବ ପଞ୍ଚଭୂତେନ ମାନବଶରୀରଂ ନିର୍ମିତମ୍ । ବେଧାଽପି ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରଂ ପଞ୍ଚଭୂତେନ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ପଞ୍ଚଭୂତୋଽୟଂ ସଂସାରସ୍ୟ ପ୍ରାଣୀନାଂ କୃତେ ମଙ୍ଗଳମୟ ବସ୍ତୁରୂପେଣ ବିବେଚିତଂ ଭବତି । ଅସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପଂ ତୁ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରେ ଅନୁଭୂତମ୍ । ପୃଥ‌ିବ୍ୟା ସହିଷ୍ଣୁତା କ୍ଷମା ଚ, ଜଳସ୍ୟ ଔଦାର୍ଯ୍ୟତା ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟତା ଚ, ତେଜସ୍ୱୀ ଜାଜ୍ଜଲ୍ୟତା ଶକ୍ତିମତା ଚ, ମରୁତଃ ଗତିଶୀଳତା ଶୀଘ୍ରତା ଚ, ବ୍ୟାପକତାଦି ବିବିଧା ଗୁଣା,ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଆସନ୍ । ଇମଂ ଗୁଣଂ ଧାରୟିତ୍ୱ ଡଃ ସଦା ପରୋପକାରେଣ ନିରତଃ ଅଭୂତ୍ । ଅସ୍ମାତ୍ ରାଜା- ଦିଲୀପସ୍ୟା ଚାରିତ୍ରିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରତୀୟତେ ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଖ୍ୟାମନ୍ = ତସ୍ୟ + ଆସନ୍ । ପରାମୈକଫଳା = ପର + ଅର୍ଥ + ଏକଫଳା ।

ସମାସ – ମହାଭୂତସମାଧନା = ମହାଭୂତାନାଂ ସମାଧଃ, ତେନ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ପରାର୍ଥୀ = ପରାସ୍ୟ ଅର୍ଥ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ମହାରାଣାରରକ୍ତି – ବେଧଃ, ସର୍ବଗୁଣୀ = କର୍ଭରି ୧ ମା। ତଂ = କରଣେ ୩ୟା । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପୃକ୍ଵଜିସ୍ତ୍ୟୟ – ସମାଧା: = ସମ୍ + ଆ + ଧା + କି

ଶ୍ଳୋକ – ୩୦

स वेलावप्रवलयां परिखीकृत सागराम् ।
अनन्यशासनामुर्वी शशासैकपुरीमिव ।। ३० ।।
ସ ବେଳାବପ୍ରବଳୟା ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍ ।
ଅନନ୍ୟଶାସନାମୁର୍ଥୀ ଶସାସୈକପୁରୀମିବ ॥୩୦॥

ଅନୂୟ – ସ୍ୱୀ ବେଳାବପ୍ରବଳୟାଂ ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍ ଅନନ୍ୟ ଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀମ୍ ଏକପୁରୀମ୍ ଇବ ଶଶାସ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ବେଳାବପ୍ରବଳୟାମ୍ = ସମୁଦ୍ରକୁ ରୂପକ ପ୍ରାକାର ବେଷ୍ଟିତ । ପଖୀକୃତସାଗରାମ୍ = ଯାହାର ସମୁଦ୍ର ହିଁ ପରିଖା ଭାବରେ ରହିଥିଲା । ଅନନ୍ୟ ଶାସନାମ୍ = ଯାହାକୁ କି ଆଗରୁ କେହି ଶାସନ କରି ନଥିଲେ । ଉର୍ବୀମ୍ = ପୃଥ‌ିବୀକୁ । ଏକପୁରମ୍ ଇବ = ଗୋଟିଏ ନଗରୀ ସଦୃଶ । ଶଶାସ୍ତ୍ର = ଶାସନ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ସାଗରକୂଳରୂପକ ପ୍ରାକାର ମଣ୍ଡିତ ସାଗର ସ୍ଵରୂପ ପରିଖାଯୁକ୍ତ ତଥା ତାଙ୍କ ବିନା ଅନ୍ୟ କେହି ହେଲେ ଶାସନ କରି ନଥିବା ପୃଥିବୀକୁ ଗୋଟିଏ ନଗରୀ ଭଳି ଶାସନ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଦ୍ୟଭାଗଂ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରଘୁବଂଶମ୍ ଏବଂ ପ୍ରାଚୀନଂ ବଂଶମ୍ । ବୈବସ୍ୱତମନୁଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମରାଜା ଆସୀତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଉପଯୁକ୍ତ ଉତ୍ତରଦାୟାଦଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ସସାଗରାଧରାୟା ଶାସକଃ । ତସ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟମ୍ ଆସମୁଦ୍ରପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୁବିସ୍ତୃତମାସୀତ୍ । ସବଳା ଯସ୍ୟ ପ୍ରାଚୀର, ସାଗର ଯସ୍ୟ ପରୀଖା ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବହିଃ ଶତ୍ରୁ ନାସୀତ୍ । ଦିଲୀପୋହି ଅନନ୍ୟଶାସକ ଆସୀତ୍ । ଏତାଦୃଶ ପୃଥ‌ିବୀ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଏକପୁରୀମିବ ଶଶାସ୍ତ୍ର ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅନନ୍ୟଶାସନାମୁର୍ବୀମ୍ = ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ + ଉର୍ବୀମ୍ । ଶଶାସୈକପୁରୀମିବ = ଶଶାସ + ଏକପୁରୀମ୍ = ବପ୍ରାଚ୍ୟବ ବଳୟଃ (ରୂପକ କର୍ମଧାରୟଃ), ବେଳା ଏବ ବଜ୍ର ବଳୟା ଯସ୍ୟା ତାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ପରି ଖୀକୃ ତସାଗରାମ୍ = ପରି ଖୀକୃ ତା ସାଗରାଂ ଯସ୍ୟା = ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଶାସନାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ଅବିଦ୍ୟ- ମାନମ୍ ଅନ୍ୟ ଶାସନଂ ଯସ୍ୟା – ଏକପୁରୀମ୍ = ଏକା ଚାସୌ ପୁରୀ ଚେତି (କର୍ମଧାରୟ) । ତାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଂ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବେଳାବପ୍ରବଳୟାମ୍, ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍, ଅନନ୍ୟଶାସନାମ, ଉର୍ବୀମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସ୍ୱ = କଉଁରି ୧ ମା। ଏକପୁରୀମ୍ = ଇବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତୟ – ଶାସନମ୍ = ଶାସ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 19 ଅଳଙ୍କାର Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 19 ଅଳଙ୍କାର Question Answer

(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ବା ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

Question ୧।
ସାହିତ୍ୟରେ ଅଳଙ୍କାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
ଉ –
କାବ୍ୟ କବିତାକୁ ସରସ, ସୁନ୍ଦର ଓ ରମଣୀୟ କରିବାକୁ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବର୍ଷକ ଉପାଦାନର ପ୍ରୟୋଜନ ହୁଏ ବା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ‘ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨।
ସାହିତ୍ୟରେ ଅଳଙ୍କାର ମୁଖ୍ୟତଃ କେତେପ୍ରକାର ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉ –
ସାହିତ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ଅଳଙ୍କାର ଦୁଇ ପ୍ରକାରର । ସେହି ଦୁଇଟି ହେଉଛି – ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ଓ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ।

Question ୩ ।
ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଶବ୍ଦର ବୈଚିତ୍ର୍ୟ କାରକ ଧର୍ମକୁ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୪।
ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାରଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ତଥା ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୫।
ଅନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କର ?
ଉ –
ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରକାର ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୁନଃପୁନଃ ଆବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୬ ।
ଛେକାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଅନେକ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ସାମ୍ୟ ରହି କ୍ରମାନୁସାରେ ଥରେ ମାତ୍ର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହେଲେ ତାହା ଛେକାନୁପ୍ରାସ ହୁଏ ।

Question ୭ ।
ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଯେବେ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଏକ କିମ୍ବା ଏକାଧ୍ଵ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ କ୍ରମାନୁସାରେ ବା କ୍ରମ ନ ଥାଇ ବାରମ୍ବାର ଆଚରି ହୁଅନ୍ତି, ତାହା ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ହୁଏ ।

Question ୮। ଶ୍ରୁତ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠି କଣ୍ଠ, ତାଳୁ, ମୂର୍ଦ୍ଧା, ଓଷ୍ଠ ଓ ଦନ୍ତ ପ୍ରଭୃତି ଉଚ୍ଚାରଣ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଏକତ୍ର ଉଚ୍ଚାର୍ଯ୍ୟ ହେତୁକ ବ୍ୟଞ୍ଜନର ସାଦୃଶ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହା ଶ୍ରୁତ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ହୁଏ ।

Question ୯
ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହୃତ ଶବ୍ଦ ଅର୍ଥଗତ ସାମ୍ୟ ରକ୍ଷା କରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଭିପ୍ରାୟର ଦ୍ୟୋତକ ହୁଅନ୍ତି, ତାହା ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ହୁଏ ।

Question ୧୦ ।
ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପଦ୍ୟରେ ଅନ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଉପାନ୍ତ ସ୍ବରର ସମତା ରହି ପୁନଃପୁନଃ ଉଚ୍ଚାରଣ ହେଲେ ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ହୁଏ ।

Question ୧୧ ।
‘ଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
ଉ –
ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ଏକ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତିକୁ ‘ଯମକ’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୨ ।
‘ଆଦ୍ୟଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପାଦର ଆଦ୍ୟରେ ଯମକ ରହିଲେ ଆଦ୍ୟ ଯମକ ହୁଏ ।

Question ୧୩ ।
‘ମଧ୍ୟଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପାଦର ମଧ୍ୟରେ ଯମକ ଥିଲେ ‘ମଧ୍ୟଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୧୪ ।
‘ପ୍ରାନ୍ତଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପଦର ପ୍ରାନ୍ତରେ ଯମକ ରହିଲେ ‘ଅନ୍ତ୍ଯ’ ବା ପ୍ରାନ୍ତ ଯମକ ‘ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୫ ।
‘ମାଳଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ?
ଉ – କୁହାଯାଏ, ଯେଉଁଠାରେ ନକାରାତ୍ମକ ଊର୍ଜ୍ଜା ରହିଥାଏ, ସେଠାରେ କେବେ ବି ମା’ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବାସ କରନ୍ତି ନାହିଁ କି ସେଠି କୌଣସି ଉନ୍ନତି ହୋଇ ନଥାଏ।

Question ୧୬ ।
‘ସର୍ବଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ?
ଉ –
ପଦର ସର୍ବତ୍ର ଯମକ ରହିଲେ ସର୍ବଯମକ ବା ମହାଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୧୭ ।
‘ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ?
ଉ –
ଯେଉଁ ସ୍ଥଳରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଥରେମାତ୍ର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଦୁଇ ବା ତହିଁରୁ ଅଧ‌ିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥାଏ, ସେଠାରେ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୧୮।
‘ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର କେତେ ପ୍ରକାର ଓ କ’ଣ କ’ଣ ଲେଖ ।
ଉ –
ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ତିନିପ୍ରକାରର । ଯଥା – (i) ଅଭଙ୍ଗ, (ii) ସଭଙ୍ଗ (iii) ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ

Question ୧୯ ।
ଉପମା ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?

Question ୨୦ ।
ଉପମେୟ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
କାବ୍ୟ କବିତାରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକୃତ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବସ୍ତୁକୁ ତୁଳନା ଦିଆଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ‘ଉପମେୟ’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨୧ ।
ଉପମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
କାବ୍ୟରେ ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁକୁ ଯାହା ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଏ ତାହାକୁ ‘ଉପମାନ’ କହନ୍ତି ।

Question ୨୨ ।
ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉ –
ପମା ବାଚକ ଶବ୍ଦ । ଯଥା – ପରି, ତୁଲ୍ୟ, ସଦୃଶ, ପ୍ରାୟ ଇତ୍ୟାଦି ଉପମା ବାଚକ ଶବ୍ଦ ବା ସାଦୃଶ୍ୟ ବାଚକ ଶବ୍ଦ !

Question ୨୩ ।
ସାଧାରଣ ଧର୍ମ କ’ଣ ?
ଉ –
ରମଣୀୟ, ବର୍ଭୁଳ ଇତ୍ୟାଦି ।

Question ୨୪ ।
ମାଳୋପମା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟ ସହିତ ଅନେକ ଉପମାନ ଦିଆଯାଏ ସେଠାରେ ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୨୫ ।
ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଉପମେୟ, ଉପମାନ, ଉପମା ବାଚକ ଶବ୍ଦ ଓ ସାଧାରଣ ଧର୍ମର ସ୍ପଷ୍ଟ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ, ସେଠାରେ ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା ହୁଏ ।

Question ୨୬ ।
ଲୁପ୍ରୋପମା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଉପମାନ, ଉପମେୟ, ସାଧାରଣଧର୍ମ ଓ ସାଦୃଶ୍ୟବାଚକ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ବା ଦୁଇଟିର ଲୋପ ହୋଇଥାଏ ତାହକୁ ଲୁପ୍ରୋପମା କହନ୍ତି ।

Question ୨୭ ।
ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉ –
ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟର ଅଭେଦ କଥନକୁ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୨୮ ।
ସାଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାରର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଅଙ୍ଗରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ଆରୋପ କରାଯାଇ ତାହାର ଅଙ୍ଗୀଭୂତ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କରେ ଅନ୍ୟ ସବୁ ବସ୍ତୁର ଆରୋପ କରାଯାଇଥାଏ, ସେଠାରେ ସାଙ୍ଗରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୨୯ ।
ନିରଙ୍ଗରୂପକ ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଉପମାନର ଆରୋପ ହୋଇଥାଏ ଅଥବା ଅଭେଦ କଳ୍ପନା କରାଯାଇଥାଏ, ସେଠାରେ ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୦ ।
ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର ।
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଆରୋପ ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋପର ହେତୁ ହୁଏ ସେଠାରେ ‘ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୧ ।
ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ‌ିକ୍ୟ ଅଥବା ନୂନତା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେଲେ ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୨ ।
ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରେ ଅପ୍ରାକୃତ ବସ୍ତୁର ସମ୍ଭାବନା କରାଗଲେ, ସେଠାରେ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୩ ।
ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
କାରଣ ନ ଥାଇ କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲେ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୪ ।
ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତିକୁ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
‘ଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୩୫ ।
ପଦର ସର୍ବତ୍ର ଯମକ ରହିଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ସର୍ବଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୩୬ ।
ଏକ ପ୍ରକାର ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତି ହେଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ବୃତ୍ତାନୁପ୍ରାସ ।

Question ୩୭ ।
ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚାରିତ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଏକାଧ୍ଵକ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ ହେଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ।

Question ୩୮ ।
ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନର ସାଦୃଶ୍ୟ କଥ୍ତ ହେଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ।

Question ୩୯ ।
ଗୋଟିଏ ଉପମେୟର ଏକାଧ‌ିକ ଉପମାନ ଥିଲେ, କେଉଁ ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ?
ଉ –
ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୪୦ ।
ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ଯରେ ଅଭେଦ କଥନକୁ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

Question ୪୧ ।
କାରଣ ବିନା କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

Question ୪୨ ।
ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ‌ିକ୍ୟ କଥ୍ ହେଲେ କେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ?
ଉ –
ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

Question ୪୩ ।
ନିମ୍ନଲିଖ ପଦର ଅଳଙ୍କାର ନିରୂପଣ କର ।
(କ) ଉତ୍କଳ-କମଳା-ବିଳାସ ଦୀର୍ଘିକା
ମରାଳ-ମାଳିନୀ-ନୀଳାମ୍ବୁ ଚିଲିକା ।
ଉ –
ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଖ) “କଷ୍ଟ ମହୀଧର ମହୀଧର କଣ୍ଟକ
କଳମଷ ବାରଣ ବାରଣ ଅନ୍ତକ ।’’
ଉ –
ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଗ) ‘ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ଧଳା ମେଘ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରେ
ଭାସଇ ବୋଇତ ଯଥା ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ ।”
ଉ –
ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା ଅଳଙ୍କାର ।

(ଘ) ନୀଳିମାରେ ବାମା ଚାରୁ କେଶପାଶ
ତୋ ନୀଳ ବୀଚିକୁ କଲା ଉପହାସ ।’’
ଉ –
ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଙ) “ଶ୍ଵେତାଙ୍ଗ ଚଢ଼େଇଗୁହା ସମୁଦ୍‌ଗତ
ନୀର ଭେଦି କିବା ଉଠେ ଐରାବତ ।”
ଉ –
ବାତ୍‌କ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ।

(ଚ) “ବାବୁ ନାକଶିରୀ ଦାନ ଯୋଗ୍ୟ ଯୋଷାକୁ
ବିହର କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ ।’’
ଉ –
ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଛ) “ଦେଖରେ ନଳିନି ନଳିନୀ ନଳିନୀରେ ପୂରିତ
ଭ୍ରମନ୍ତି ଭ୍ରମରେ ଭ୍ରମରେ ଏ ଶୋଭିତ ।”
ଉ –
ମଧ୍ଯ ଯମକ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଜ) “ବରଜୀବ ରସେ ଦେଇ ମାନସ
ବରଜି ବରଷେ ଅମେଧ୍ୟ ଗ୍ରାସ ।”
ଉ –
ଆଦ୍ୟ ଯମକ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଝ) “ଭବ ତଳେ ବିଭୁଦୟା ମୂର୍ତିମତୀ
ଧଉଳି ଦର୍ପଣ ଦୟା ସ୍ରୋତସ୍ଵତୀ ।”
ଉ –
ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ।

(ଞ) “ବିନ୍ଦୁ ବିନ୍ଦୁ ଜଳ ରହିଛି ଚାରୁ କୁଟିଳ ବାଳେ,
ତୁଷାର ବୃଷ୍ଟି କି ହୋଇଛି ନବ ତମାଳ ଦଳେ ।”
ଉ –
ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ।

(ଖ) ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ । (୫ ନମ୍ବର ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ।)

Question ୧।
ସଂଜ୍ଞା ଓ ସ୍ଵରୂପ ସହ ଅନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାରର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦିଅ ।
ଉ –
ଅନୁପ୍ରାସ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର । ଏହାଦ୍ଵାରା ବର୍ଣ୍ଣଗତ ଶ୍ରୁତିମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
ଲକ୍ଷଣ : ପଦ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବାରମ୍ବାର ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ‘ଅନୁପ୍ରାସ’ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଉତ୍କଳ-କମଳା-ବିଳାସ ଦୀର୍ଘିକା
ମରାଳ-ମାଳିନୀ-ନୀଳାମ୍ବୁ ଚିଲିକା ।’’(ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଦୁଇଟିଯାକ ପାଦରେ ‘କ/ଳ/ମ’ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଏହିଟିରେ ‘ଅନୁପ୍ରାସ’ ଅଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
ଅନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାରକୁ ଛେକାନୁପ୍ରାସ, ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ – ଏପରି ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ।

(୧) ଛେକାନୁପ୍ରାସ : ବହୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ସାମ୍ୟରହି କ୍ରମାନୁସାରେ ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତ ହେଲେ ଛେକାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।
ଉଦାହରଣ :
“ଦେଖ୍ ନବ କଳିକା ବକାଳିକାମାଳିକା ଆଳି କାଳିକା କାନ୍ତ ସ୍ମରି
ରକ୍ଷା କେମନ୍ତ କରି କରିବା ମତ୍ତକରୀ ଗତିକି ଏମନ୍ତ ବିଚାରି,
ଗୋ ସହଚରୀ !” (ଲାବଣ୍ୟବତୀ – ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ)
ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ଳ’ ଓ ‘ର’ ‘କ’ ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ଉଚ୍ଚାରିତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଛେକାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୨) ବୃତ୍ତାନୁପ୍ରାସ : ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ହେଉ ବା ନ ହେଉ ଯେବେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ବାରମ୍ବାର ଉଚ୍ଚାରିତ ହୁଏ, ତେବେ ତାକୁ ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ଉତ୍କଳ-କମଳା-ବିଳାସ ଦୀର୍ଘିକା
ମରାଳ-ମାଳିନୀ-ନୀଳାମ୍ବୁ ଚିଲିକା ।’’(ଚିଲିକା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘କ’ ଓ ‘ଳ’ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ବାରମ୍ବାର ଆବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିବାରୁ ବୃତ୍ତାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୩) ଶୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ : ସାଧାରଣତଃ କଣ୍ଠ, ତାଳୁ, ମୂର୍ଦ୍ଧା, ଦନ୍ତ, ଓଷ୍ଠ ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟରୁ ଯେ କୌଣସି ସ୍ଥାନରୁ ଉଚ୍ଚାରିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଷ ମାନଙ୍କର ଆବୃଦ୍ଧିକୁ ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଶ୍ରୁତିପ୍ରିୟ ହେତୁ ଏହାର ନାମ ଶ୍ରୁତ୍ଯାନୁପ୍ରାସ ।

ଉଦାହରଣ :
“ପର ପରଜାଙ୍କ ବିତ୍ତ ହରିଲେ ବଲେ
ସୁର ସୁରଦ୍ବେଷ ତ୍ରାସେ ବିରସ ହେଲେ ।” (ବିଦଗ୍‌ଧ ଚିନ୍ତାମଣି -ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର)

ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ବ୍ୟବହୃତ ଓଷ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ‘ପ’ ଓ ‘ବ’ ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ପାଦରେ ଦନ୍ତ୍ଯ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ‘ସ’ର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୪) ଲାଟାନୁପ୍ରାସ : ଏହା ପଦଗତ ଅନୁପ୍ରାସ ଅଟେ । ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥ ଉଭୟଙ୍କ ପୁନରୁକ୍ତି ହେବା ସତ୍ତ୍ବେ ସେ

“କଷ୍ଟ ମହୀଧର ମହୀଧର କଣ୍ଟକ
କଳମଷ ବାରଣ ବାରଣ ଅନ୍ତକ ।” (ରସ କଲ୍ଲୋଳ – ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ମହୀଧର’, ‘ବାରଣ’ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରେ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଗତ ପ୍ରଭେଦ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାରୁ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୫) ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ : ପାଦର ଅନ୍ତବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଉପାନ୍ତବର୍ଣ୍ଣ (ଅନ୍ତଃ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୂର୍ବ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ)ର ସମତା ରହି ଆବୃତ୍ତ କରାଗଲେ ଅନ୍ତାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

“ଅପ୍ରାକୃତ ପ୍ରେମ ତା‘ ନାମ କାମ
ଆୟଭ ରହେକି ସେ ହେଲେ ବାମ ।” (ବିଦଗ୍‌ଧ ଚିନ୍ତାମଣି – ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦର ଅନ୍ତଃ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ମ୍’ର ଉପାସ୍ଥ୍ୟ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ‘ଆ’ ଓ ‘ଅ’ ସହ ଆବୃତ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

Question ୨।
ସଂଜ୍ଞା ଓ ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରି ଯମକ ଅଳଙ୍କାରର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦିଅ ।
ଉ –
ଯମକ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର । କବିତା ପଡ୍‌ ରେ ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ଏକ ଶବ୍ଦର ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିପ୍ରକାରର । ନିମ୍ନମତେ ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଇ ଚାରିପ୍ରକାର ଯମକ ବିଷୟରେ ସୂଚେଇ ଦିଆଯାଉଛି ।

(କ) “ବରଜୀବ ରସେ ଦେଇ ମାନସ
ବରଜି ବରଷେ ଅମେଧ୍ୟ ଗ୍ରାସ ।”

ଏଠାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାଡ଼ିର ଆଦ୍ୟରେ ‘ବରଜୀବ ରସେ|ବରଜି ବରଷେ’ ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଘଟିଛି । ପ୍ରଥମ ଧାଡ଼ିର ବରଜୀବ ରସେ – ଅର୍ଥ ହେଉଛି ‘ଗୋରସ’ । ଦ୍ୱିତୀୟ ଧାଡ଼ିର ବରଜି ବରଷେ – ଅର୍ଥ ହେଉଛି ‘ଏକ ବର୍ଷ ପାଇଁ ତ୍ୟାଗକରି’ । ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଏକାଧ୍ଵବାର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ପାଦର ଆଦ୍ୟରେ ଥାଇ ଶବ୍ଦ ଚମତ୍କାରିତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିରୁ ଏଠାରେ ‘ଆଦ୍ୟଯମକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

(ଖ) “ଦେଖରେ ନଳିନୀ ନଳିନୀ, ନଳିନିରେ ପୂରିତ
ଭ୍ରମନ୍ତି ଭ୍ରମରେ ଭ୍ରମରେ ଭ୍ରମରେ ଏ ଶୋଭିତ ।”

ଏଠାରେ ପ୍ରଥମ ପତ୍ତିରେ ମଝିରେ ‘ନଳିନୀ’ ଓ ନଳିନି’ ଶବ୍ଦଟି – ‘ରାଜକନ୍ୟା, ପୁଷ୍କରିଣୀ, ପଦ୍ମଫୁଲ’ ଏପରି ତିନୋଟି ଅର୍ଥରେ ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟ ପଙ୍‌କ୍ତିରେ ‘ଭ୍ରମରେ’ ଶବ୍ଦଟି ମଝିରେ – ‘ଭଅଁର, ଭୁଲରେ, ‘ଭଉଁରୀବତ୍’ ଏ ପ୍ରକାର ତି ନୋଟି ଅର୍ଥରେ ବାରମ୍ବାର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ପାଦ ମଝିରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ବାରମ୍ବାର ଚମତ୍କାରିତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥ୍ରୁ ‘ମଧ୍ୟଯମକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

(ଗ) “ସରବେ ନାଚିଲେ ସଲିଳେ
ଅପୂର୍ବ ଶୋଭାସେ ସଲୀଳେ ।”

ଏଠାରେ ଉଭୟ ପକ୍ତିରେ ଶେଷରେ ବା ପ୍ରାନ୍ତରେ ‘ସଲିଳେ|ସଲୀଳେ’ ଶବ୍ଦ ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ଓ ‘ଜଳରେ ଲୀଳାର ସହିତ’- ଏ ପ୍ରକାର ଭିନ୍ନାର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଦର ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭିନ୍ନାର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଚମତ୍କାରିତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥ୍ରୁ ‘ପ୍ରାନ୍ତଯମକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

ଅହି ମକର ତାପ ନାଶେ ଶୋଭାସାରସ ଚକ୍ରେ ।’’

ଏଠାରେ ଉଭୟ ପାଦର ସର୍ବାଙ୍ଗରେ ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ହୋଇ ଏକପ୍ରକାର ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଘଟିଛି । ତେଣୁ ଏହି ପଙ୍‌କ୍ତିରେ ‘ସର୍ବଯମକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି । ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ‘ସର୍ପ, ମଗରମାଛ, ପଦ୍ମସମୂହ’ ଅର୍ଥରେ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦରେ ‘ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାରସମଣ୍ଡଳୀ ବା ହଂସପ’କୁ ବୁଝାଉଛି । ମାତ୍ର ଏକ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦମେଳି ଶାବ୍ଦିକ ଚମତ୍କାରିତା

Question ୩ ।
ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାରର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଉଦାହରଣ ସହ ଦର୍ଶାଅ ?
ଉ –
ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର :
ଲକ୍ଷଣ : ‘ଶ୍ଳେଷ’ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର । ଏଥରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଥରେ ପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଦ୍ଵିତ୍ଵ ଅର୍ଥ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଦ୍ବିତ୍ଵ ଅର୍ଥ ପ୍ରଦାନ କରୁଥ‌ିବା ଶବ୍ଦକୁ ‘ଶ୍ଳିଷ୍ଟ’ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।
ସୁତରାଂ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶବ୍ଦ ଥରେ ମାତ୍ର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ଚାତୁରୀର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।
ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ତିନିପ୍ରକାରର; ଯଥା – (୧) ସଭଙ୍ଗ, (୨) ଅଭଙ୍ଗ, (୩) ସଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ବା ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ।
ଶବ୍ଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଦ୍ବିତ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲେ ‘ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦକୁ ନଭାଙ୍ଗି ଦ୍ବିତ୍ଵ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲେ ‘ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଓ ନଭାଙ୍ଗି ଦ୍ବିତ୍ଵ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲେ ‘ସଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ –
“ବାବୁ ନାକଶିଣୀ ଦାନ ଏ ଯୋଗ୍ୟ ଯୋଷାକୁ
ବିହର କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ ।”

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏଠାରେ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି । ‘ନାକଶିରୀ ଦାନ’ ଏ ଶବ୍ଦଟିକୁ ନଭାଙ୍ଗି ଅର୍ଥ ହେଉଛି – ସ୍ବର୍ଗଶିରୀ ଦାନ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଏକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି – ନାସିକା ଛେଦନ କରିବା । ଶବ୍ଦଟିକୁ ନଭାଙ୍ଗି ଦୁଇଟି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଏଠାରେ ‘ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ଦ୍ବିତୀୟ ପାଦରେ ‘ବିହର କାନନ କର’ ପଦଟିକୁ ଭାଙ୍ଗିଲା ପରେ ଦ୍ବୈତାର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଉଛି – କାନ ହରଣ କର ଓ ଆଲିଙ୍ଗନ କର ନାହିଁ । ପଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଅର୍ଥ କରାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦଟିରେ ‘ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ପୁନଶ୍ଚ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଅଭଙ୍ଗ ରୀତିରେ ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ପାଦରେ ସଭଙ୍ଗ ରୀତିରେ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ସମୁଦାୟ କବିତା ପଲ୍ଲିଟି ‘ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାରର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ହୋଇପାରିଛି ।

Question ୪।
ଉପମା ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରି ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ଯମରେ ବୁଝାଇ ଲେଖ ?
ଊ –
ସମାନଧର୍ମ ଥ‌ିବା ଭିନ୍ନଜାତୀୟ ବସ୍ତୁରୁ ସାଦୃଶ୍ୟ କଥନକୁ ‘ଉପମା’ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ । ଉପମା ସାଦୃଶ୍ୟ ଧର୍ମ । ଯାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଏ ତାହା ‘ଉପମେୟ’ । ଉପମେୟକୁ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ସହ ତୁଳନା କରାଯାଏ ତାହା ‘ଉପମାନ’ । ଯେଉଁ ଗୁଣ ବା ଧର୍ମକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ତୁଳନା ହୁଏ – ତାହା ସାଧାରଣ ଧର୍ମ । ସାଧାରଣ ଧର୍ମକୁ ସୂଚିତ କରୁଥ‌ିବା ପଦକୁ ଉପମାର୍ବାଚକ ଶବ୍ଦ (ଯଥା, ତଥା, ଯେହ୍ନେ ତେହ୍ନେ, ଯେପରି ସେପରି, ଆଦି) କୁହାଯାଏ । ଏହି ଚାରୋଟି ଉପାଦାନର ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ନେଇ ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ମୁଖ୍ୟତଃ ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା, ଲୁୟୋପମା ଓ ମାଲୋପମା – ଏପରି ଭାବେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ –

(୧) ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା : ଯେଉଁ ଉପମା ଅଳଙ୍କାରରେ ଚାରୋଟିଯାକ ଉପମା ଅଳଙ୍କାରର ଉପାଦାନ ଥାଇ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ କଥିତ ହୋଇଥାଏ ତାକୁ ‘ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ଧଳା ମେଘ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରେ
ଭାସଇ ବୋଇତ ଯଥା ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ ।” (ଶରତ – ମଧୁସୂଦନ ରାଓ)

ବ୍ୟାଖ୍ୟା : କବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଶରତ କବିତାରେ ଶରତ ଋତୁର ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଆକାଶରେ ଭାସିଯାଉଥିବା ମେଘ । ତେଣୁ ମେଘ ହେଲା ଉପମେୟ । ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରରେ ଭାସି ଯାଉଥିବା ଖଣ୍ଡଖଣ୍ଡ ଧଳାମେଘକୁ କବି ସମୁଦ୍ରରେ ଭାସୁଥିବା ବୋଇତ ସହ ତୁଳନା କରିଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ବୋଇତ ହେଉଛି ଉପମାନ । କାରଣ ଅଧିକ ଭାସିବା ପ୍ରାକୃତିକ ଗୁଣଧର୍ମୀ ବସ୍ତୁ ହେଲା ‘ବୋଇତ’ । ମେଘ ବାୟୁରେ ଭାସୁଥିବା ବେଳେ ବୋଇତ ଜଳରେ ଭାସେ । ଜଳ ସହିତ ହିଁ ଭାସିବା ଗୁଣ ଅଧିକ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ହେଉଛି ‘ଭାସିବା’, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେଉଛି ‘ଯଥା’- । ଅତଏବ ଏଠାରେ ଉପମେୟ, ଉପମାନ, ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ବା ଗୁଣ ଏବଂ ଉପମାବାଚକ ଚିହ୍ନ ବିଦ୍ୟମାନ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ‘ପୂର୍ଣ୍ଣୋପାମା ଅଳଙ୍କାର’ ।

ଲୁସ୍ତୋପମା ଅଳଙ୍କାର :
ଉପମା ଅଳଙ୍କାରର ଚାରୋଟି ଉପାଦାନ ଉପମେୟ, ଉପମାନ, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଓ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ଉପାଦାନ ଯଦି ଲୁପ୍ତ ରହେ ତେବେ ତାହାକୁ ‘ଲୁପ୍ତପମା ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ ।

ଯଥା –
“ଅଦୃଶ୍ୟେ ସୋମଫୁଲ ବିତରେ ବାସ
ସାତ୍ତ୍ଵିକର ନଥାଏ ନାମେ ପ୍ରୟାସ ।’’ (ତୁଳସୀ ସ୍ତବକ-ରାଧାନାଥ)

ଏଠାରେ ଉପମେୟ-ସୋମଫୁଲ, ଉପମାନ-ସାତ୍ତ୍ଵିକ, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ (ଲୁପ୍ତ ଅଛି), ସାଧାରଣ ଧର୍ମ-ମହନୀୟତା (ଲୁପ୍ତ) ଏଣୁ ଏହା ଲୁପ୍ତପମା ଅଳଙ୍କାରର ଏକ ସାର୍ଥକ ଉଦାହରଣ ।

ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର : ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟ ପାଇଁ ଏକାଧ୍ଵକ ଉପମା ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ‘ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଥାଏ ; ଯଥା –

“ମିଶିଯାଏ ଯଥା ପ୍ରଭାତୀତାରା ରବି କିରଣେ,
ମିଶିଯାଏ ଯଥା ଜୀବାତ୍ମା ବିଶ୍ବା ଆତ୍ମା ଚରଣେ,
ମିଶିଯାଏ ଯଥା ଚପଳା ନୀଳ ଜଳଦ ଅଙ୍ଗେ,
ମିଶିଗଲା ତଥା ଅବଳା ସେହି ନୀଳ ତରଙ୍ଗେ ।” (ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏଠାରେ ଉପମେୟ ହେଉ ଅବଳା ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା, ଯିଏ ସମୁଦ୍ରର ନୀଳ ତରଙ୍ଗରେ ଲମ୍ଫ ଦେଇ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯାଇଛି । କବି ଏହାକୁ ଏକାଧ୍ଵକ ଉପମାନ ସହ ତୁଳନା କରିଛନ୍ତି । ପ୍ରଭାତୀତାରା ଯେପରି ରବିକିରଣରେ ନିଷ୍ପ୍ରଭ ହୋଇ ଆକାଶରେ ମିଶିଯାଏ; ଜୀବାତ୍ମା ଯେପରି ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଦେହେରେ ମିଶି ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ଓ ନିଜକୁ ନିଶ୍ଚିହ୍ନ କରିଦିଏ; ଯେପରି ଚପଳା ବା ବିଜୁଳି ନୀଳମେଘ ଅଙ୍ଗରେ ଚମକି ଉଠି ପୁଣି ବିଲୀନ… ହୋଇଥାଏ; ସେପରି ଅବଳା ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାର ସମୁଦ୍ରରେ ବିଲୁପ୍ତି ଘଟିଛି । ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟପାଇଁ ଏକାଧ୍ଵ ଉପମାନର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିବାରୁ ‘ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

Question ୫।
ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଉଦାହରଣ ସହ ପ୍ରତିପାଦନ କର ?
ଉ –
ଯେଉଁଠାରେ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ଅଭେଦ କଥ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଅଭିନ୍ନ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏଥିରେ ଉପମେୟଠାରେ ଉପମାନର ଆରୋପ କରାଯାଏ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ଯଥା – (୧) ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ, (୨) ସାଙ୍ଗ ରୂପକ, (୩) ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ।

(୧) ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଆରୋପ ନିମିତ୍ତ ଅନ୍ୟ ଏକ ବସ୍ତୁର ଆରୋପ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଆଶା ପାରିଜାତ ଫୁଟିବ ହୃଦ ନନ୍ଦନ ବନେ
ଜ୍ଞାନ-ଭକ୍ତ-କର୍ମ ସୌରଭ ବ୍ୟାପିଯିବ ଭୁବନେ ।” (କୁସୁମାଞ୍ଜଳି – ମଧୁସୂଦନ ରାଓ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଆଶାକୁ ପାରିଜାତ ରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାରୁ ହୃଦୟରେ ନନ୍ଦନବନର ଆରୋପ କରାଯାଇଛି

(୨) ସାଙ୍ଗ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଉପମେୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରେ ଉପମାନର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ଆରୋପିତ ହୁଏ, ସେଠାରେ ସାଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“କବିତା ବନିତା କବି ତା ପିତା,
କହିବା ଲୋକ ତା’ର ଉପମାତା,
କଲେ ତାକୁ ଭୋଗ ରସିକ ନେତା,
କେତେ ହେଁ ଅବା ରହଇ ଯୋଗ୍ୟତା,
କୁମତି ଗୁଆଁର,
କେବଳ ବଇମାତ୍ର ଭାଇ ତାର ।”

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘କବିତା’ରେ ‘ବନିତା’ର ଆରୋମ କରାଯିବାରୁ, ସେହି ଅନୁସାରେ କବିଙ୍କୁ ତା’ର ପିତା, କହିବା ଲୋକଙ୍କୁ ତା’ର ଉପମାତା, ପାଠକଙ୍କୁ ତା’ର ଉପଭୋକ୍ତା ଏବଂ ଗୁଆଁର (ମୂର୍ଖ)କୁ ତା’ର ବୈମାତ୍ରେୟ ଭାବରେ ଆରୋପିତ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଏହା ସାଙ୍ଗରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ।

(୩) ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟରେ ଗୋଟିଏ ଉପମାନର ଆରୋପ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“ଭବତଳେ ବିଭୁଦୟା ମୂର୍ତିମତୀ
ଧଉଳି-ଦର୍ପଣ ଦୟା ସ୍ରୋତସ୍ଵତୀ ।” (ଚିଲିକା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଦୟା ନଦୀରେ ବିଭୁଦୟାର ଅଭେଦ ପରିକଳ୍ପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

Question ୬ ।
ଉପମା ଓ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ସଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦର୍ଶାଅ ?
ଉ –
ଉପମା ଓ ରୂପକ ଉଭୟ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର । ଉଭୟରେ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟର ଉପସ୍ଥିତି ଥାଏ । ଉପମା ଅଳଙ୍କାରରେ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ କଥା ହୁଏ । ମାତ୍ର ରୂପକ ଅଳଙ୍କାରରେ ଏ ଉଭୟ ମଧ୍ୟରେ ଉପମାନର ଉତ୍କର୍ଷ – ଅପକର୍ଷଗୁଣ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଏ । ଉପମା ଓ ରୂପକ ଉଭୟ ଅଳଙ୍କାରରେ ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ଥାଏ । ଉପମାରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ବା ସାଧାରଣ ଧର୍ମକୁ ନେଇ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ସାଦୃଶ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ମାତ୍ର ରୂପକରେ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ଓ ଉଭୟ ଭିତରେ ଅଭେଦ କଥନକୁ କବିମାରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଅନ୍ତି।

ଉପମା ଅନ୍‌ଙ୍କାରରେ ‘ଯଥା, ତଥା’ ଆଦି ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଥାଏ । ରୂପକ ଅଳଙ୍କାରରେ ‘ପ୍ରାୟ, ପରି, ଭଳି, ସମ, ଯେହ୍ନେ’ ଆଦି ରୂପକସୂଚକ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ।

ଅଭେଦ କଥନର ଢଙ୍ଗକୁ ନେଇ ରୂପକ ପରମ୍ପରିତ, ନିରଙ୍ଗ ଓ ସାଙ୍ଗରୂପକ – ଏପରି ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ସାଦୃଶ୍ୟ କଥନ ଓ ଏଥିପାଇଁ ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ-ଅପ୍ରୟୋଗକୁ ନେଇ ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ମୁଖ୍ୟତଃ ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା, ଲୁପ୍ତପମା, ମାଳୋପମା – ଏପରି ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

(କ) ଉପମା ଅଳଙ୍କାରର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ :
ଖଣ୍ଡଖଣ୍ଡ ଧଳାମେଘ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରେ
ଭାସଇ ବୋଇତ ଯଥା ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ (ଶରତ – ମଧୁସୂଦନ)

ଏଠାରେ ‘ମେଘ’- ଉପମେୟ
ଏଠାରେ ‘ବୋଇତ’- ଉପମାନ
ସାଧାରଣ ଧର୍ମ – ଭାସିବା
ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ – ଯଥା

ସୁତରାଂ ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ‘ଯଥା’ର ଉପସ୍ଥିତିରେ ‘ଭାସିବା’ ସାଧାରଣ ଧର୍ମକୁ ନେଇ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରର ଧଳାମେଘ ଓ ନୀଳସମୁଦ୍ରର ବୋଇତ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନ ଭିତରେ ସାଦୃଶ୍ୟ କଥା ହୋଇଛି । ଏଠାରେ ଉପମାନ, ଉପମେୟ, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଓ ଉପମାସୂଚକ ଧର୍ମ – ସବୁର ଉପସ୍ଥିତି ଥ‌ିବାରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ରୂପକ ଅଳଙ୍କାରର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ :
“ଆଶା ପାରିଜାତ ଫୁଟିବ ହୃଦ ନନ୍ଦନ ବନେ
ଜ୍ଞାନ ଭକ୍ତି କର୍ମ ସୌରଭ ବ୍ୟାପିଯିବ ଭୁବନେ ।” (ମଧୁସୂଦନ)

ଏଠାରେ ଆଶାକୁ ପାରିଜାତ ଓ ହୃଦୟକୁ ନନ୍ଦନର ବନ ରୂପେ ଅଭେଦ ଢଙ୍ଗରେ କଳ୍ପନା କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ‘ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

Question ୭ ।
ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା ଓ ସ୍ବରୂପ ସଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଉଲ୍ଲେଖ କର ?
ଉ –
ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର :
ଲକ୍ଷଣ : ବ୍ୟତିରେକ ଏକ ଉତ୍କର୍ଷ ଅପକର୍ଷ କଥନଧର୍ମୀ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର । ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ୍ୟା ଅଥବା ନୂନତା ପ୍ରକାଶ ପାଇଲେ ‘ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଥାଏ ।
ଅଥବା, ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାରଦ୍ୱାରା ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ‌ିକ୍ୟ ବା ଉତ୍କର୍ଷ ଅଥବା ନ୍ୟୁନତା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ‘ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ନୀଳିମାରେ ବାମା ଚାରୁକେଶ ପାଶ
ତୋ ନୀଳ ବିଚିକି କଲା ଉପହାସ ।”

ବ୍ୟାଖ୍ୟା : ଏଠାରେ ଉପମାନ ‘ଚିଲିକାର ନୀଳବିଚି’ । ଉପମେୟ ନାୟିକା ‘ପଦ୍ମାବତୀର କେଶପାଶ’ । ଉପମେୟ ‘କେଶପାଶ’ର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ତା’ର ଉତ୍କର୍ଷ ଗୁଣରେ ‘ଚିଲିକାର ନୀଳବିଚି’କା ଉପହାସ କରୁଛି । ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ୍ୟାକ୍ୟ କଥା ହୋଇଥିବାରୁ ଏ ପକ୍ତିଟିରେ ‘ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର’ ହୋଇଛି ।

Question ୮ ।
ସଂଜ୍ଞା, ଲକ୍ଷଣ ଓ ଉଦାହରଣ ସହ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ବୁଝାଇ ଦିଅ ।
ଉ –
ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର : କାରଣ ନ ଥାଇ କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲେ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“କେ ବୋଲଇ ମୁହିଁ ଅଟଇ ପୁଲିଶ
ବିନା ମେଘେ ସୃଜି ପାରଇ କୁଳିଶ ।” (ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ କାରଣ (ମେଘ) ବିନା କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି (କୁଳିଶ ସୃଜିବା) ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେବାରୁ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

Question ୯।
ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ, ସଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
ଉ –
ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରେ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁର ସମ୍ଭାବନା କରାଗଲେ, ସେଠାରେ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ । ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାର । ଯଥା – (୧) ବାତ୍‌କ୍ଷା, (୨) ପ୍ରତୀୟମାନ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ।

(୧) ବାତ୍‌କ୍ଷା : ଯେଉଁଠାରେ ବାଚକ ଶବ୍ଦ (କି, କିବା, ଅବା, ବା, ସତେ, ଯେପରି, ଯେହ୍ନେ, ସିନା ଇତ୍ୟାଦି) ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁକୁ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ବାଚ୍ଯାତ୍ମକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଚୁମ୍ବି ଚରଣକୁ ଚିକୁରରାଜି ଦୋଳେ ଚରମେ
ମଦନ କେତନ ଉଡ଼ଇ କିବା ଶୋଭା ଆଶ୍ରମେ ।” (ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରକୃତବସ୍ତୁ (ନାୟିକା ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା)ର ଚିକୁରରାଜି (କେଶଗୁଚ୍ଛ)କୁ ମଦନ କେତନ ଓ ଚରମ ବାଚ୍ୟକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

(୨) ପ୍ରତୀୟମାନ ଉକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର : ଯେଉଁଠାରେ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ଉହ୍ୟ ରହି ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁକୁ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଇଥାଏ, ସେଠାରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ନ ହେଲେ ଏ ଘନକୁନ୍ତଳା ଘନ ସହିତ ତାରା
ଖସି ପଡ଼ିବାରୁ ଧରାରେ ବହିଯାଉଛି ଧାରା ।’’ (ତପସ୍ବିନୀ – ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଉପମେୟ ଘନକୁନ୍ତଳା (ସୀତା)ଙ୍କୁ ଉପମାନ ଘନ ସହିତ ତାରା ରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଇଛି ଏବଂ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ନଥିବାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

Introduction :

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାକରଣରେ ଅଳଙ୍କାରର ପରିଭାଷା ହେଉଛି – ‘ଅଳଂକରୋତି ଇତି ଅଳଙ୍କାରଃ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହା କାବ୍ୟକୁ ଅଳଙ୍କୃତ ବା ସୁଶୋଭିତ କରେ, ତାହା ହେଉଛି ଅଳଙ୍କାର । ସେହିପରି ‘ଅଳଂକ୍ରିୟତେ ଅନେନ ଇତି ଅଳଙ୍କାରଃ’’ ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହାଦ୍ଵାରା ଅଳଙ୍କୃତ ବା ଭୂଷିତ କରାଯାଏ, ତାହା ଅଳଙ୍କାର । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଦଣ୍ଡୀ ତାଙ୍କ ‘କାବ୍ୟାଦର୍ଶ’ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କହିଛନ୍ତି – “କାବ୍ୟ-ଶୋଭାକରାନ୍ ଧର୍ମାନ୍ ଅଳଂଙ୍କାରାନ୍ ପ୍ରଚକ୍ଷ୍ଯତେ” ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯେଉଁ ଧର୍ମ କାବ୍ୟର ଶୋଭା ବା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବର୍ଦ୍ଧିତ କରେ, ତାହାହିଁ ଅଳଙ୍କାର ।

ଅଳଙ୍କାରର ସଂଜ୍ଞା, ସ୍ଵରୂପ ଓ ପ୍ରକାର :

ସଂଜ୍ଞା :

ଯାହା ମଣ୍ଡନ କରେ ତାହା ଅଳଙ୍କାର । ଶରୀର ଅଳଙ୍କାର ଦ୍ବାରା ଭୂଷିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ତାହା ସୁନ୍ଦର ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି କାବ୍ୟ-କବିତାକୁ ଯାହା ସରସ ସୁନ୍ଦର ଓ ରମଣୀୟ କରେ ସେହି ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବର୍ଦ୍ଧକ ଉପାଦାନକୁ ‘ଅଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ । ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ଓ ଅର୍ଥଯୁକ୍ତ ଅଳଙ୍କାର ପଦର ଶୋଭା ବୃଦ୍ଧି କରେ । ଏହାକୁ ଶୁଣି ବୁଝି ପାଠକ ମନ ଆମୋଦିତ ହୁଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଅଳଙ୍କାରକୁ କାବ୍ୟର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

(କ) ଶବ୍ଦ ଅଳଙ୍କାର (ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର)
(ଖ) ଅର୍ଥ ଅଳଙ୍କାର (ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର)

(କ) ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର :

ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାର ଦ୍ବାରା ଶବ୍ଦ ସରସ, ସୁନ୍ଦର ଓ ଶ୍ରୁତିମଧୁର ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ‘ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର’ କୁହାଯାଏ । ଅନୁପ୍ରାସ, ଯମକ ଓ ଶ୍ଳେଷ ପ୍ରଭୃତି ଏକ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ।

୧. ଅନୁପ୍ରାସ :

ଅନୁପ୍ରାସ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର । ଏହାଦ୍ଵାରା ବର୍ଣ୍ଣଗତ ଶ୍ରୁତିମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
ଲକ୍ଷଣ : ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବାରମ୍ବାର ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ‘ଅନୁପ୍ରାସ’ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଉତ୍କଳ-କମଳା-ବିଲାସ ଦୀର୍ଘିକା
ମରାଳ-ମାଳିନୀ-ନୀଳାମ୍ବୁ – ଚିଲିକା ।” (ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଦୁଇଟିଯାକ ପାଦରେ ‘କ/ଳ/ମ’ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଏହିଟିରେ ‘ଅନୁପ୍ରାସ’ ଅଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
ମନେରଖୁବାକୁ ହେବ – ଅନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାରକୁ ଛେକାନୁପ୍ରାସ, ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ, ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ, ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ଓ ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ଭେଦରେ ବିଭକ୍ତ ।

(୧) ଛେକାନୁପ୍ରାସ : ବହୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ସାମ୍ୟରହି କ୍ରମାନୁସାରେ ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତ ହେଲେ ଛେନାକୁପ୍ରାନ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

“ଦେଖି ନବ କଳିକା ବକାଳିକାମାଳିକା ଆଳି କାଳିକା କାନ୍ତ ସ୍ମରି
ରକ୍ଷା କେମନ୍ତ କରି କରିବା ମତ୍ତକରୀ ଗତିକି ଏମନ୍ତ ବିଚାରି,
ଗୋ ସହଚରୀ !” (ଲାବଣ୍ୟବତୀ -ଉପେନ୍ଦ୍ରଭଞ୍ଜ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ଳ’ ଓ ‘ର’ ‘କ’ ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ଉଚ୍ଚାରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଛେକାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର

(୨) ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ : ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ହେଉ ବା ନହେଉ ଯେବେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ବାରମ୍ବାର ଉଚ୍ଚାରିତ ହୁଏ, ତେବେ ତାକୁ ବୃତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଉତ୍କଳ-କମଳା-ବିଲାସ ଦୀର୍ଘିକା
ମରାଳ-ମାଳିନୀ-ନୀଳାମ୍ବୁ ଚିଲିକା ।” (ଚିଲିକା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘କ’ ଓ ‘ଳ’ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ବାରମ୍ବାର ଆବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିବାରୁ ବୃଧ୍ୟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୩) ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ : କଣ୍ଠ, ତାଳୁ, ମୂର୍ଷା, ଦନ୍ତ ଓ ଓଷ୍ଠମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେ କୌଣସି ସ୍ଥାନରୁ ଉଚ୍ଚାରିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ମାନଙ୍କର ଆବୃତ୍ତିକୁ ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ପର ପରଜାଙ୍କ ବିଭ ହରିଲେ ବଳେ
ସୁର ସୁରଦ୍ବେଷ ତ୍ରାସେ ବିରସ ହେଲେ ।” (ବିଦଗ୍‌ଧ ଚିନ୍ତାମଣି-ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର)

ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ବ୍ୟବହୃତ ଓଷ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ‘ପ’ ଓ ‘ବ’ ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ପାଦରେ ଦତ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ‘ସ’ର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଶ୍ରୁତ୍ୟନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୪) ଲାଟାନୁପ୍ରାସ : ଏହା ପଦଗତ ଅନୁପ୍ରାସ ଅଟେ । ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥ ଉଭୟଙ୍କ ପୁନରୁକ୍ତି ହେବା ସତ୍ତ୍ବେ ସେ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“କଷ୍ଟ ମହୀଧର ମହୀଧର କଷ୍ଟକ
କଳମଷ ବାରଣ, ବାରଣ ଅନ୍ତକ ।” (ରସ କଲ୍ଲୋଳ – ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ମହୀଧର’, ‘ବାରଣ’ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରେ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଗତ ପ୍ରଭେଦ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଲାଟାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୫) ଅନ୍ୟାନୁପ୍ରାସ : ପାଦର ଅନ୍ତବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଉପାନ୍ତବର୍ଣ୍ଣ (ଅନ୍ତଃ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୂର୍ବ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ)ର ସମତା ରହି ଆବୃତ୍ତ କରାଗଲେ ଅନ୍ତାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଅପ୍ରାକୃତ ପ୍ରେମ ତା’ ନାମ କାମ
ଆୟତ୍ତ ରହେକି ସେ ହେଲେ ବାମ ।” (ବିଦଗ୍ଧ ଚିନ୍ତାମଣି – ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର )

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦର ଅନ୍ତଃ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ମ୍’ର ଉପାସ୍ଥ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ‘ଆ’ ଓ ‘ଅ’ ସହ ଆବୃତ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଅନ୍ତାନୁପ୍ରାସ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

୨. ଯମକ :

ଯମକ ଏକ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର । ଏହି ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରରେ ସମାନ ଶବ୍ଦର ବାରମ୍ବାର ବ୍ୟବହାର ଘଟିଥାଏ; ସୁତରାଂ –
ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ଏକପ୍ରକାର ଶବ୍ଦର ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତିକୁ ଯମକ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ବରଜୀବ ରସେ ଦେଇ ମାନସ
ବରଜି ବରଷେ ଅମେଧ୍ୟ ଗ୍ରାସ ।” (କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ)

ଏଠାରେ ବରଜୀବ ରସେ | ବରଜି ବରଷେ – ସମୋଚ୍ଚାରଣର ଶବ୍ଦଟି ଦୁଇଥର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର ଦୁଇଟି ସ୍ଥାନରେ ଏହି ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଛି । ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ‘ବରଜୀବ ରସେ’ ଅର୍ଥ ବରଜୀବ ବା ଗାଈର ରସକୁ (ଗାଈକ୍ଷୀର ) ବୁଝାଉଛି । ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦରେ ‘ବରଜି ବରଷେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ବର୍ଜନ କରି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଉଛି । ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ବାରମ୍ବାର ଆବୃତ୍ତ ହୋଇ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରଦାନ କରୁଥ‌ିବାରୁ ଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଟିରେ ‘ଯମକ’ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ମନେରଖ : ଏହି ଯମକ ଅଳଙ୍କାର ମୁଖ୍ୟତଃ ୫ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ଆଦ୍ୟ ଯମକ, ମଧ୍ଯ ଯମକ, ପ୍ରାନ୍ତ ଯମକ, ମାଳ ଯମକ ଓ ସର୍ବ ଯମକ ।

(୧) ଆଦ୍ୟଯମକ : ପାଦର ଆରମ୍ଭରେ ଯମକ ରହିଲେ, ତାହାକୁ ଆଦ୍ୟ ଯମକ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ବିପଦ ବି ପଦ ଚଞ୍ଚୁ ଘାତରେ ବିହାନ୍ତେ
ବୀର ସେ ବିରସେ ତମ କାମଶର କୃତେ ।” (ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ – ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଥ‌ିବା ବିପଦ ଓ ବି ପଦ ଦ୍ବିତୀୟ ପାଦରେ ଥ‌ିବା ବୀର ସେ ବିରସେ ଉଚ୍ଚାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାନ । ମାତ୍ର ବିପଦର ଅର୍ଥ ବିପତ୍ତି, ବି ପଦର ଅର୍ଥ ପକ୍ଷୀର ପାଦ ଏବଂ ବୀର ସେ ର ଅର୍ଥ ସେ ହେଉଛନ୍ତି ବୀର, ବିରସେର ଅର୍ଥ ମନଦୁଃଖରେ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ହେବାରୁ ଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି । ପାଦର ଆଦ୍ୟରେ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଆଦ୍ୟ ଯମକ ଅଳଙ୍କାର ।

(୨) ମଧ୍ୟଯମକ : ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତି ପାଦର ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ବ୍ୟାକୁଳ ସଲିଳ – ଚର ସଲୀଳ ତେଜିଲେ
ବାଡ଼ ଲେଖା ଲେଖାଚିତ୍ର ଭାବକୁ ଭଜିଲେ ।”

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ‘ସଲିଳ’ର ଅର୍ଥ ଜଳ ଏବଂ ‘ସଲୀଳ’ର ଅର୍ଥ କ୍ରୀଡ଼ା । ଦ୍ୱିତୀୟ ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ‘ଲେଖା’ର ଅର୍ଥ ଚିତ୍ର ଏବଂ ‘ଲେଖା’ର ଅର୍ଥ ଲେଖାଯାଇଥିବା । ପାଦର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା

(୩) ପ୍ରାନ୍ତଯମକ : ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ସମ୍ମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦର ପୁନରାବୃତ୍ତି ପାଦର ଶେଷରେ ଥିଲେ ପ୍ରାନ୍ତଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“କ୍ଷେପଣୀ କ୍ଷେପଣେ ତୋହରି ସଲିଳେ
ହୀରକର ଉତ୍ସ ଉଠିଲା ସଲୀଳେ ।”

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ପାଦ ପ୍ରାନ୍ତରେ ବ୍ୟବହୃତ, ‘ସଲିଳେ’ର ଅର୍ଥ ଜଳରେ ଏବଂ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦ ପ୍ରାନ୍ତରେ ‘ସଲୀଳେ’ର ଅର୍ଥ ଲୀଳା ସହିତ ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ସମ୍ମୋଚ୍ଚାରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ପ୍ରାନ୍ତଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୪) ମାଳଯମକ : ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ସମ୍ମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦସମୂହ ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ମାଳବଦ୍ଧ ଭାବରେ ଥିଲେ ମାଳଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“ବୃହଭାନୁ ଭାନୁ ଭାନୁ ପ୍ରଭା ତାପ ନାହିଁ
ବୃତ ତମାଳମାଳ ମାଳତୀ ଲତା ଯହିଁ ।” (ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ – ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ଭାନୁ’ ଓ ‘ମାଳ’ ଶବ୍ଦ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବାରମ୍ବାର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିବାରୁ ମାଳଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି । ବୃହଭାନୁ -ଅଗ୍ନି, ଭାନୁ-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଭାନୁପ୍ରଭା-କିରଣ, ତମାଳ-ବୃକ୍ଷବିଶେଷ, ମାଳ-ସମୂହ, ମାଳତୀ-ଲତାବିଶେଷ ।

(୫) ସର୍ବଯମକ : ପଦର ସମସ୍ତ ପାଦରେ ସମାନ ସମାନ ଶବ୍ଦ ପୃଥକ ପୃଥକ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥିଲେ ସର୍ବଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“ଅହି-ମକର ତାପ ନାଶେ ଶୋଭା ସାରସଚକ୍ରେ
ଅହିମକର ତାପ ନାଶେ ଶୋଭା ସାରସଚକ୍ରେ ।” (ଲାବଣ୍ୟବତୀ – ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ବ୍ୟବହୃତ ଅହି-ସାପ, ମକର-କୁମ୍ଭୀର, ତାପ-ଦୁଃଖ, ସାରସ-ପଦ୍ମ, ଚକ୍ରେ- ସମୂହରେ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦରେ ଅହିମକର-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ତାପ-ଉଷ୍ମତା, ସାରସ-ହଂସ, ଚକ୍ର-ଚକ୍ରବାକ ଆଦି ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ସର୍ବଯମକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

୩. ଶ୍ଳେଷ :

ଶ୍ଳେଷ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ।

ଲକ୍ଷଣ : ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାରରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଦୁଇ ବା ତହିଁରୁ ଅଧ୍ଵ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରେ ତାହାକୁ ‘ଶ୍ଳେଷ’ ଅଳଙ୍କାର କୁହାଯାଏ ।
ମନେରଖ : ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାରରେ ଯେଉଁ ମୂଳ ଶବ୍ଦଟି ଏକାଧିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥାଏ ତାହାକୁ କ୍ଳିଷ୍ଟପଦ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ଳିଷ୍ଟପଦର ଅର୍ଥକରଣ ଭଙ୍ଗୀକୁ ନେଇ ଏହି ଅଳଙ୍କାରକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା – ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ, ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ଓ ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ।

ଉଦାହରଣ :
“ବାବୁ ନାକଶିରୀଦାନ ଯୋଗ୍ୟ ଯୋଷାକୁ
ବିହର କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ ।’’ (ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଥ‌ିବା ‘ନାକଶିରୀ’ ଓ ‘ଦାନ’ ପଦ ଦୁଇଟି କ୍ଲଷ୍ଟପଦ । ଏ ପଦ ଦୁଇଟି ଅଭଙ୍ଗ (ନଭାଙ୍ଗି) ରୂପେ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି ।

(୧) ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ – ଯେଉଁଠାରେ ଶବ୍ଦକୁ ନ ଭାଙ୍ଗି ଭିନ୍ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ମନ୍ଦାକ୍ଷରେ କାହା ମୁଖ ତୁ ଚାହିଁବୁ ନାହିଁ,
ଧୀଆନରେ ତାପରା ରସିବୁ ଅବା କାହିଁ ।”

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ମନ୍ଦାକ୍ଷ – ଲଜ୍ଜା, ମନ୍ଦାକ୍ଷ – ସଂକୁଚିତ ନେତ୍ର, ଧୀଆନ – ଧ୍ୟାନ, ଧୀଆନରେ – ଅନ୍ଯବୁଦ୍ଧିରେ । ଏଠାରେ ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ମନ୍ଦାକ୍ଷ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦରେ ଧୀଆନ ଶବ୍ଦ ଅଭଙ୍ଗଭାବେ ଦୁଇଟି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବାରୁ ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୨) ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ : ଯେଉଁଠାରେ ଶବ୍ଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ କରାଯାଏ ସେଠାରେ ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ମଧୁପର ପଦ ଅନନ୍ତ ଶେଯେ
ପଦ୍ମାକାରର ମଣ୍ଡନତା ସର୍ଭେ ।” (ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର – କବି ଯଦୁମଣି)

ମଧୁପର (ବିଷ୍ଣୁ)ଙ୍କର ପଦ ଅନନ୍ତ (ଅନନ୍ତ ନାଗ) ଶେଯେ ଥିବାବେଳେ ପଦ୍ମାକାରର (ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ହାତ)ର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବିଧାନ କରେ । କାରଣ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ପାଦ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏଠାରେ ପଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଅର୍ଥ କରାଯାଇଥିବାରୁ ସଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

(୩) ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ : ଯେଉଁଠାରେ କୌଣସି ରଚନାରେ ଅଭଙ୍ଗ ଏବଂ ସଭ୍ୟଙ୍ଗ ଉଭୟ ଶ୍ଳେଷଥାଏ ଓ ଦ୍ବିବିଧ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥାଏ, ତାହାକୁ ଭଙ୍ଗାଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ବାବୁ ନାକଶିରୀ ଦାନ ଯୋଗ୍ୟ ଯୋଷାକୁ
ବିହର କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ ।” (ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ – ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ)

ପଦର ପ୍ରଥମ ପାଦରେ ଥ‌ିବା ‘ନାକଶିରୀ’ ଏବଂ ‘ଦାନ’ ପଦ ଦୁଇଟିକୁ ନଭାଙ୍ଗି ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି –
ନାକଶିରୀ – ସ୍ଵର୍ଗ ସମ୍ପଦ ଏବଂ ନାସିକାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ
ଦାନ – ଦେବା ଏବଂ ଛେଦନ କରିବା
ପଦକୁ ନ ଭାଙ୍ଗି ଦୁଇଟି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବାରୁ ଏହା ଅଭଙ୍ଗ ଶ୍ଳେଷ ।

ପଦର ଦ୍ଵିତୀୟ ପାଦରେ ଥ‌ିବା ‘ବିହର’ ଓ ‘କାନନ’ ପଦ ଦ୍ଵୟକୁ ନଭାଙ୍ଗି ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଏବଂ ଏହି ପଦକୁ ଭାଙ୍ଗି ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି ।
ଅଭଙ୍ଗ ଅର୍ଥ – ‘ବିହର କାନନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ’ ଅର୍ଥ ହେଲା – କାନନରେ ବିହାର କରି ଆଲିଙ୍ଗନ କର ।
ସଭଙ୍ଗ ଅର୍ଥ – ‘ବି-ହର କାନ-ନ କର ଆଲିଙ୍ଗନକୁ’ ଅର୍ଥ ହେଲା – କାନକୁ ଛେଦନ କର ଓ ଆଲିଙ୍ଗନ କର ନାହିଁ ।

(ଖ) ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର :

ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରି ଯେଉଁ ଅଳଙ୍କାରର ସୃଷ୍ଟି, ତାହା ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର । ଅର୍ଥାଳଙ୍କାରର ଭିଭିଭୂମି ହେଉଛି ଅର୍ଥ ବା ଭାବ । ଯାହାଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ଅର୍ଥ ରମଣୀୟ । ଓ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ହୋଇଥାଏ ।

କାବ୍ୟର ଯଥାର୍ଥ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଉପମା, ରୂପକ, ବ୍ୟତିରେକ, ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା, ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ଉପମା :
ସମଧର୍ମବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତୀୟ ବସ୍ତୁର ସାଦୃଶ୍ୟ କଥିତ ହେଲେ ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନର ସାଦୃଶ୍ୟ କଥିତ ହେଲେ ଉପମା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ । ଉପମାର ଚାରୋଟି ଅଙ୍ଗ ହେଉଛି – ଉପମେୟ, ଉପମାନ, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଓ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ।

ଉପମେୟ – ଯାହା ବିଷୟରେ କୁହାଯାଏ ବା ଯେଉଁ ବସ୍ତୁକୁ ତୁଳନା କରାଯାଏ, ତାହା ଉପମେୟ ।
ଉପମାନ – ଯାହା ସହିତ ଉପମେୟକୁ ତୁଳନା କରାଯାଏ, ତାହା ଉପମାନ ।
ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ – ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାଧାରଣ ଧର୍ମକୁ ସଂଯୁକ୍ତ କରେ, ତାହା ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ବା ଶବ୍ଦ । ଯଥା – ପ୍ରାୟ, ପରି, ଯଥା, ତଥା, ଯେହ୍ନେ, ଯେସନ, ତୁଲ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ।
ସାଧାରଣ ଧର୍ମ – ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନକୁ ଯେଉଁ ସାଧାରଣ ଗୁଣଦ୍ୱାରା ତୁଳନା କରାଯାଏ, ତାହା ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣ :
“ମୁହଁଟି ଚନ୍ଦ୍ରପରି ସୁନ୍ଦର ।’’
ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘ମୁହଁ’, ତୁଳନୀୟ; ତେଣୁ ଏହା ଉପମେୟ । ମୁହଁ ଚନ୍ଦ୍ର ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଉଥିବାରୁ ‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ହେଉଛି ଉପମାନ । ‘ପରି’ ଶବ୍ଦ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗ ରକ୍ଷା କରୁଥିବାରୁ ଏହା ଉପମା ବାଚକ ଶବ୍ଦ । ଶବ୍ଦ ହେଉଛି ସାଧାରଣ ଧର୍ମ, ଯାହା ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନକୁ ସାଧାରଣ ଗୁଣଦ୍ଵାରା ତୁଳନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଉପମା ଅଳଙ୍କାରକୁ ସାଧାରଣତଃ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା –
(୧) ପୂଣ୍ଡୋପମା (୨) ଲୁପ୍ରୋପମା (୩) ମାଳୋପମା ।
(୧) ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା : ଯେଉଁଥିରେ ଉପମେୟ, ଉପମାନ, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଧର୍ମର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ପୂର୍ଣ୍ଣୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ଧଳା ମେଘ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରେ
ଭାସଇ ବୋଇତ ଯଥା ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ ।”

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ସୁନୀଳ ଅମ୍ବରରେ ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ଧଳା ମେଘ ଉପମେୟ; ବୋଇତ ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ ଉପମାନ; ଭାସିବା – ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ଓ ‘ଯଥା’ ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ । (ନୀଳ ସମୁଦ୍ରରେ ବୋଇତ ଭାସିବା ପରି ଆକାଶରେ ଧଳାମେଘ ଭାସୁଛି ।)

(୨) ଲୁପ୍ତପମା : ଯେଉଁଠାରେ ଉପମାନ, ଉପମେୟ, ଉପମା ବାଚକ ଶବ୍ଦ ଓ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ଅଙ୍ଗର ଲୋପ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ଲୁସ୍ତୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଯେତେ ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଛନ୍ତି ନୃପତିଗଣ
ତୁଳାରାଶି ଅଗ୍ନି ଆମ୍ଭ ସାୟକ ଜାଣ ।” (ରୁକ୍ମିଣୀ ବିଭା କାର୍ତ୍ତିକ ଦାସ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଉପମେୟ – ନୃପତିଗଣ, ଉପମାନ – ତୁଳାରାଶି, ସାଧାରଣ ଧର୍ମ – ରୁଣ୍ଡହେବା, ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦ ନାହିଁ, ତେଣୁ ଏହା ଲୁପ୍ରୋପମା ଅଳଙ୍କାର ।

(୩) ମାଳୋପମା : ଗୋଟିଏ ଉପମେୟର ଏକାଧିକ ଉପମାନ ଥିଲେ ସେଠାରେ ମାଳୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ମିଶିଯାଏ ଯଥା ପ୍ରଭାତୀ ତାରା ରବି କିରଣେ
ମିଶିଯାଏ ଯଥା ଜୀବାତ୍ମା ପରମାତ୍ମା ଚରଣେ
ମିଶିଯାଏ ଯଥା ଚପଳା ନୀଳ ଜଳଦ ଅଙ୍ଗେ
ମିଶିଗଲା ଯଥା ଅବଳା ସେହି ନୀଳ ତରଙ୍ଗେ ।

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଏକମାତ୍ର ଉପମେୟ ‘ଅବଳା’ ଏବଂ ଏକାଧ୍ଵକ ଉପମାନ ‘ପ୍ରଭାତୀ ତାରା’, ‘ଜୀବାତ୍ମା’ ଓ ‘ଚପଳା’ ଆଦି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ମିଶିଯିବା ଏବଂ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେଉଛି ‘ଯଥା’ ଓ ‘ତଥା’; ତେଣୁ ଏହା ମାନୋପମା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଅଛି ।

ରୂପକ :

ଯେଉଁଠାରେ ଉପମାନ ଓ ଉପମେୟ ମଧ୍ୟରେ ଅଭେଦ କସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଅଭିନ୍ନ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ଉପମେୟଠାରେ ଉପମାନର ଆରୋପ କରାଯାଏ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ଯଥା – (୧) ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ, (୨) ସାଙ୍ଗ ରୂପକ, (୩) ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ।

(୧) ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଆରୋପ ନିମିତ୍ତ ଅନ୍ୟ ଏକ ବସ୍ତୁର ଆରୋପ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଆଶା ପାରିଜାତ ଫୁଟିବ ହୃଦ ନନ୍ଦନ ବନେ
ଜ୍ଞାନ-ଭକ୍ତ-କର୍ମ ସୌରଭ ବ୍ୟାପିଯିବ ଭୁବନେ ।” (କୁସୁମାଞ୍ଜଳି – ମଧୁସୂଦନ ରାଓ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଆଶାକୁ ପାରିଜାତ ରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାରୁ ହୃଦୟରେ ନନ୍ଦନବନର ଆରୋପ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ଜ୍ଞାନ-ଭକ୍ତ-କର୍ମକୁ ପାରିଜାତର ସୌରଭ ସହ ଅଭେଦ କଳ୍ପନା କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଏହା ପରମ୍ପରିତ ରୂପକ ହୋଇଛି ।

(୨) ସାଙ୍ଗ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଉପମେୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରେ ଉପମାନର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ଆରୋପିତ ହୁଏ, ସେଠାରେ ସାଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“କବିତା ବନିତା କବି ତା ପିତା,
କହିବା ଲୋକ ତା’ର ଉପମାତା,
କଲେ ତାକୁ ଭୋଗ ରସିକ ନେତା,
କେତେ ହେଁ ଅବା ରହଇ ଯୋଗ୍ୟତା,
କୁମତି ଗୁଆଁର,
କେବଳ ବଇମାତ୍ର ଭାଇ ତାର ।” (ରସକଲ୍ଲୋଳ – ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ‘କବିତା’ରେ ‘ବନିତା’ର ଆରୋମ କରାଯିବାରୁ, ସେହି ଅନୁସାରେ କବିଙ୍କୁ ତା’ର ପିତା, କହିବା ଲୋକଙ୍କୁ ତା’ର ଉପମାତା, ପାଠକଙ୍କୁ ତା’ର ଉପଭୋକ୍ତା ଏବଂ ଗୁଆଁର (ମୂର୍ଖ)କୁ ତା’ର ବୈମାତ୍ରେୟ ଭାବରେ ଆରୋପିତ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଏହା ସାଙ୍ଗରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ।

(୩) ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ : ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଉପମେୟରେ ଗୋଟିଏ ଉପମାନର ଆରୋପ ହୋଇଥାଏ, ସେଠାରେ ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ :
“ଭବତଳେ ବିଭୁଦୟା ମୂର୍ତିମତୀ
ଧଉଳି – ଦର୍ପଣ ଦୟା ସ୍ରୋତସ୍ୱତୀ ।” (ଚିଲିକା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଦୟା ନଦୀରେ ବିଭୁଦୟାର ଅଭେଦ ପରିକଳ୍ପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ନିରଙ୍ଗ ରୂପକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର :

ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରେ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁର ସମ୍ଭାବନା କରାଗଲେ, ସେଠାରେ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ । ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାର । ଯଥା – (୧) ବାତ୍‌କ୍ଷା, (୨) ପ୍ରତୀୟମାନ ଉକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ।

(୧) ବାତ୍‌କ୍ଷା : ଯେଉଁଠାରେ ବାଚକ ଶବ୍ଦ (କି, କିବା, ଅବା, ବା, ସତେ, ଯେପରି, ଯେହ୍ନେ, ସିନା ଇତ୍ୟାଦି) ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁକୁ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ବାତ୍‌କ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ଚୁମ୍ବି ଚରଣକୁ ଚିକୁରରାଜି ଦୋଳେ ଚରମେ
ମଦନ କେତନ ଉଡ଼ଇ କିବା ଶୋଭା ଆଶ୍ରମେ ।” (ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ପ୍ରକୃତିବସ୍ତୁ (ନାୟିକା ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା)ର ଚିକୁରରାଜି (ପୃଷ୍ଠଦେଶ)କୁ ଶୋଭାଶ୍ରମ ରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏବଂ ବାତ୍ୟେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

(୨) ପ୍ରତୀୟମାନ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର : ଯେଉଁଠାରେ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ଉହ୍ୟ ରହି ପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁକୁ ଅପ୍ରକୃତ ବସ୍ତୁରୂପେ ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଇଥାଏ, ସେଠାରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ଉତ୍ପ୍ରେକ୍ଷା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ନ ହେଲେ ଏ ଘନକୁନ୍ତଳା ଘନ ସହିତ ତାରା
ଖସି ପଡ଼ିବାରୁ ଧରାରେ ବହିଯାଉଛି ଧାରା” (ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର :
ଉପମାନଠାରୁ ଉପମେୟର ଆଧ‌ିକ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେଲେ ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“ନୀଳମାରେ ବାମା ଚାରୁ କେଶପାଶ
ତୋ ନୀଳ ବୀଚିକି କଲା ଉପହାସ ।” (ଚିଲିକା – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ ଉପମାନ ‘ଚିଲିକାର ନୀଳ ବୀଚି’ ଅପେକ୍ଷା ଉପମେୟ ‘ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କ କେଶପାଶ’ର ଆଧ୍ୟା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଥିବାରୁ ବ୍ୟତିରେକ ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।

ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର : କାରଣ ନ ଥାଇ କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲେ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
“କେ ବୋଲଇ ମୁହିଁ ଅଟଇ ପୁଳିଶ
ବିନା ମେଘେ ସୃଜି ପାରଇ କୁଳିଶ ।” (ଦରବାର – ରାଧାନାଥ ରାୟ)

ଏହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରେ କାରଣ (ମେଘ) ବିନା କାର୍ଯ୍ୟର ଉତ୍ପତ୍ତି (କୁଳିଶ ସୃଜିବା) ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେବାରୁ ବିଭାବନା ଅଳଙ୍କାର ହୋଇଛି ।