Prasanna

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Invitation to English 1 Solutions Chapter 5 The Cancer Fight, from Hiroshima to Houston Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class English Solutions Chapter 5 The Cancer Fight, from Hiroshima to Houston

CHSE Odisha Class 11 English The Cancer Fight, from Hiroshima to Houston Text Book Questions and Answers

UNIT -I
Gist with Glossary:

Gist:
The writer takes us to her native Hiroshima in 1945 when it was completely destroyed by the atomic bomb explosion. Its long-term effects resulted in the deaths of about half of her relatives. Her father was also not spared. This tragedy evoked both her fascination with and her dread of radiation. The early death of her very dear friend Sadako Sasaki as a result of radiation-linked blood cancer or bone marrow made her take an oath to become a cancer doctor.

Today Dr. Komaki as the clinical chief and Program Director of Thoracic Radiation Oncology at The University of Texas M.D. Anderson Cancer Centre in Houston is one of the world’s distinguished researchers and advocates of proton radiation beam therapy with which radiation-related cancer patients are treated. Private hospitals are not suitable for the treatment of these patients on trial, because they lack adequate manpower, qualitative review boards, and maintenance of strict quality control of treatment. Komaki’s motto is to educate students, trainees, and patients to focus on living healthy lives. Besides, she wants to inspire them to reach their goal to help others.

Glossary:
exploded : shattered violently (ବିସ୍ଫୋରଣ ହେଲା)
devastated : completely destroyed (ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଧ୍ବଂସ କରିଦେଲା)
fascination : charm (ଆକର୍ଷଣ)
leukemia : a type of cancer of the blood or bone marrow (ଏକପ୍ରକାର କର୍କଟ ରୋଗ)
sophisticated: advanced (ଆଧୁନିକ)
oncologist : a doctor who treats cancer (କର୍କଟ ରୋଗ ଚିକିତ୍ସକ)
review : a formal assessment of something to institute necessary changes (ତର୍ଜମା)
compliance : action according to standard (ମାନାନୁସାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ)
innovators : those who introduces new thoughts (ନବ ପ୍ରଦର୍ଶକ)
achieve : fulfil (ହାସଲ କରିବା)
goal : objective (ଲକ୍ଷ୍ୟ)

Think it out:
Question 1.
How did Hiroshima become a part of world history?
Answer:
Hiroshima became a part of world history during the final stages of World War II in 1945 when America dropped the atomic bomb on Hiroshima. Many lives were lost. Innumerable people suffered from cancer of the blood or bone marrow. The city was completely destroyed.

Question 2.
What are the three traumatic events of Ritsuko’s childhood?
Answer:
The three traumatic events of Ritsuko’s childhood were the atomic bomb explosion on her native city Hiroshima in 1945, the deaths of about half her relatives, including her father and the death of her most intimate friend Sadako Sasaki at the age as a result of radiation-related blood cancer.

Question 3.
What were the results of these experiences for Ritsuko?
Answer:
The results of these experiences for Ritsuko were her vow to become a cancer doctor. Her dream came true and she became a famous cancer specialist.

Question 4.
What is Dr. Komaki’s specialization?
Answer:
Dr. Komaki’s specialization was the application of radiation creatively in the treatment of cancer.

Question 5.
What is she famous for?
Answer:
She is famous as one of the world’s leading researchers and advocates of proton radiation beam therapy.

Question 6.
How do oncologists view proton radiation beam therapy?
Answer:
Oncologists view proton radiation beam therapy as the safest and most effective.

Question 7.
Why does she prefer to work at a university?
Answer:
She prefers to work in a university because she can do her work much better in the backdrop of a university program that is not available at private institutions.

Question 8.
Do you think she likes to teach? Why do you think so?
Answer:
Yes, she likes to teach, because she is interested to share her knowledge with future scientists who introduce new ideas of things.

Question 9.
What is she more interested in research and patient care or money? Why do you think so?
Answer:
She is more interested in research and patient care than money. Her focus on proton radiation therapy to treat cancer patients, her keen interest in sharing her knowledge with future innovators, and her desire to create awareness among all sorts of people concerning healthy lives splendidly exemplify this fact.

Question 10.
What is her mission in life?
Answer:
Her mission in life is to educate younger people – students, trainees, and patients to lead healthy lives and achieve their objective to help others.

Question 11.
Explain the meaning of this expression : (she) no longer fears it.
Answer:
The atomic bomb explosion in her native city was devastating. It resulted in the loss of innumerable lives including his relatives and father. They all died of radiation-related cancer. Komaki was shocked. Later, he learned the technique of applying radiation in an innovative manner and hence no longer fears it.

UNIT – II
Gist with Glossary:

Gist:
This unit begins with the definition of proton therapy. It is a form of treatment that damages and eventually destroys cancerous cells of the exact spot of the affected tumor with the help of charging particles. There is a difference between proton therapy and photon therapy; the latter is not as good as the former. Proton therapy is confined to a particular area. It is powerful too. Photon therapy, in spite of killing cancerous cells, has side effects. It leads to an increase in secondary cancer. Proton therapy plays a great role in striking specific tumors precisely. It results in the minimization of injury to other organs.

Besides, photons (X-rays) emit 90 percent of their cancer-fighting energy, as they pierce the skin. But their utility is lost by 40 percent. Proton therapy is more effective for patients who suffer from prostate cancer. Proton therapy is used for those whose localized cancer has not affected the distant parts of the body. It has a great effect on children in particular. Proton therapy also helps the elderly, because their excessively weak skin cannot resist the power of radiation therapy. Komaki’s patients think that proton therapy is fabulous because they can tolerate it more easily than photon treatment.

Glossary :
ionizing : charging (ଚାର୍ଜିତ)
tumor : a swelling part of body caused by an abnormal growth of tissue
ultimately : eventually (ଘଟଣାକ୍ରମେ )
radiation therapy : treatment of cancer by using radiation (ବିକିରଣଦ୍ବାରା ଚିକିତ୍ସା)
dosage : medicinal dose (ଔଷଧର ମାତ୍ରା)
hits : affects (କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ କରେ)
toxicity : the quality of being poisonous (ବିଷାକ୍ତ)
reduce : minimize (କମାଇ ଦେବା)
specific : particular (ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ )
precisely : exactly (ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବେ)
in addition : besides (ଏଥ୍ ସହିତ)
feasible : viable (ଫଳପ୍ରଦଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ)
penetrate : go deep (ପ୍ରବେଶ କରେ)
further : any more (ପୁନର୍ବାର)
calibrated : measured (ପରିମାପ କରାଗଲେ )
efficacy : effectiveness (ସଫଳତା)
simultaneously : at the same time (ଏକସମୟରେ)
collateral damage : injury to other organs (ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଙ୍ଗର କ୍ଷତି)
withstand : resist (ସହ୍ୟ କରିବା)
stresses : emphasizes (ଜୋର୍ ଦେବା)
fabulous : very great (ଖୁବ୍ ବେଶି )
amazing : astonishing (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟକର)
tolerate : bear (ସହ୍ୟ କରିବା)

Think it out:
Question 1.
What is proton therapy?
Answer:
Proton therapy refers to the treatment of cancer by focusing charging particles on the exact tumor-affected spot to damage and eventually destroy its cancerous cells.

Question 2.
What are the damaging side effects of photon therapy?
Answer:
The damaging side effects of photon therapy are pneumonitis, esophagitis, and poisonous bone marrow. It also contributes to the growth of secondary cancers.

Question 3.
What are the advantages of proton therapy over photon therapy?
Answer:
The advantages of proton therapy are better in comparison to photon therapy, because of its confinement only to the affected part of the body, no side effects, and reduction in the destruction of other organs.

Question 4.
Do you think proton therapy is more effective at certain stages of cancer?
Answer:
Yes, I think proton therapy is more effective for prostate cancer.

Question 5.
For what stage of cancer is proton therapy the most useful?
Answer:
Proton therapy is the most useful for those whose localized cancer has not affected the distant parts of the body.

Question 6.
For which age groups is proton therapy the best? Why?
Answer:
Proton therapy is the best both for children and the elderly, because, it causes little, if any, injury to the former’s still-growing tissues and organs surrounding the tumors. In the same way, it helps the elderly because tissues and organs surrounding their tumors are very weak to resist usual radiation treatment.

Question 7.
Why do her patients think proton therapy is fabulous?
Answer:
Komaki’s patients think that proton therapy is fabulous because this treatment itself makes them seldom sick. Besides, it is astonishing, they can tolerate it easily in comparison to photon treatment.

UNIT-III
Gist with Glossary

Gist:
In the course of her externship, internship, residency, and fellowship in Milwaukee, Komaki came to know the importance of radiation in the treatment of cancer. Besides, she learned that localized radiation therapy was not so harmful as chemotherapy. In 1985, she along with Cox set out to Newyork to work with Dr. Eric Hall, who was, at that time, a renowned global authority on the effects of the atomic bomb on human beings. In 1988, she spent years of research work in this field at UT M.D. Anderson. Proton therapy started in 1954.

The Harvard Cyclotron Laboratory in partnership with Massachusetts General Hospital started treating cancer patients. The necessary technology was very costly. Therefore, the treatment did not go beyond the physics research lab until 1990. The first hospital-based program commenced with the opening of the Proton Treatment Center at Loma Linda University Medical Center in southern California. Their keen interest in proton therapy and the relentless effects of having a similar unit at UT M.D. Anderson, Huston at last bore fruit.

Now there are many such centers established in America. Today Komaki and her colleagues treat thoracic malignancies, at least 10 to 15 patients every day. Proton therapy continues for about seven weeks. In Komaki’s view, they have a long way to go. She opines that proton therapy is very important so far as the future of cancer care is concerned. She is hopeful to make the patients more comfortable by destroying cancer cells, but not killing normal cells. They can lead a normal life during treatments. Dr. Ritsuko Komaki and her colleagues at UT M.D. Anderson will be a leader in this field in the future.

Glossary :
viable : possible (ସମ୍ଭାବ୍ୟ)
chemotherapy: treatment of cancer using chemical substances
scattered: spread throughout
leading : famous (ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବା ବିଖ୍ୟାତ)
commence: start or begin (ଆରମ୍ଭ ହେଲା)
expensive : costly (ବ୍ୟୟବହୁଳ)
intrigued : interested to know more (ଅଧୁକ ଜାଣିବାକୁ ଆଗ୍ରହୀ)
begin to push: to try their best
paid off : rewarded (ପୁରସ୍କୃତ ହେଲେ)
dosimetrists: experts in the dosage of
radiation scanning: cause a beam to traverse across a surface
secondary malignancy: a cancer that arises in the background of another malignancy
at the forefront: in the lead (ମୁଖ୍ୟ, ଆଗୁଆ)

Think it out:
Question 1.
What different kinds of therapies were used for treating cancer before the use of proton therapy?
Answer:
Different kinds of therapies such as surgery, radiation, chemotherapy, and photon theory were used for treating cancer before proton therapy.

Question 2.
What did Komaki initially learn about treating cancer?
Answer:
Komaki initially learned that surgery was the only possible method for treating cancer.

Question 3.
What did she learn about cancer treatment in the USA?
Answer:
In the U.S.A., she learned how radiation therapy was meant for cancer treatment.

Question 4.
What two things did Komaki learn about radiation?
Answer:
During her stay in the U.S.A., she learned that localized radiation treatment was not so harmful as chemotherapy in the treatment of cancer. Besides, she was aware of an important thing – it was quite different from radiation therapy.

Question 5.
How did Komaki and her husband start proton therapy at Anderson Cancer Center?
Answer:
Proton therapy research in the Proton Treatment Center at Loma Linda University Medical Center in southern California greatly interested Komaki and her husband. They visited Loma Linda to try their best to open a similar unit at UT M.D. Anderson in Houston. Their efforts were rewarded in 2006. The $ 125 million Proton Therapy Centre came into existence paving the way for a complete range of proton treatments.

Question 6.
When did proton therapy first start?
Answer:
Proton therapy was first started in 1954.

Question 7.
What is Komaki’s opinion on proton therapy?
Answer:
In Komaki’s opinion, proton therapy is of great importance to the future of cancer care. The patients, she views, can lead a normal life during treatments.

Post-Reading Activities:

Doing with words :
We can know the meanings of words by looking up a dictionary and finding out how a word had been used in a text. In a dictionary, words come in alphabetical order. The main word is called the headword. However, we should try to guess the meanings of words first from the context. That is the best way to learn new words.
(a) Match each word with its definition. Go back to the text for clues.
(b) Then, put the headwords in alphabetical order.

Answer:
(a)

(b)

CHSE Odisha Class 11 English The Cancer Fight, from Hiroshima to Houston Important Questions and Answers

I. Short Answer Type Questions with Answers

1. Read through the extract and answer the questions that follow.
Dr. Ritsuko Komaki was living with her family near Osaka when the atomic bomb exploded on her native Hiroshima in 1945. But the family returned to the devastated city when she was four, and Komaki grew up a witness to the long-term effects, which likely contributed heavily to the death of about half her relatives, including her father. Like many Japanese, she developed both a fascination with and fear of radiation. When her close friend Sadako Sasaki died at age 11 of radiation-related leukemia, Komaki vowed to become a cancer doctor.

Today, Dr. Komaki has learned how to apply radiation creatively and no longer fears it; instead, as clinical section chief and Program Director of Thoracic Radiation Oncology at The University of Texas M. D. Anderson Cancer Center in Houston, she uses it in increasingly sophisticated ways to fight cancer. She is one of the world’s leading researchers and advocates of proton radiation beam therapy, an emerging treatment that many oncologists consider the safest and most effective available.

And according to Komaki, her work is much better done in the context of a university program than at private institutions. “Our patients, including all of our proton patients, are treated under clinical trials,” which monitor results on large numbers of patients, she points out. “It’s difficult to treat patients on trials at private hospitals or clinics. They don’t have enough manpower, and they don’t have review boards that can check on compliance of eligibility and maintain strict quality control of treatment.

This means patients get better care here.” Recently awarded the Juan A. del Regato Foundation Gold Medal for best educator and teacher, the higher education setting also allows Dr. Komaki to share her knowledge with future innovators. “I try always to educate younger people – students and trainees, as well as patients – to live healthy lives and achieve their goal to help others.”

Questions :
(i) Why did Komaki take an oath to become a cancer doctor?
(ii) Name the university Dr. Komaki is working at now as clinical section chief and Program Director of thoracic Radiation Oncology.
(iii) “……….. which monitor results on large numbers of patients ”. What does the word ‘which’ refer to?
(iv) Why has she been recently awarded the Juan A. del Regato Foundation Gold Medal?
(v) What helps Dr. Komaki share her knowledge with future innovators?

Answers :
(i) Komaki took an oath to become a cancer doctor because her intimate friend Sadako Sasaki died of radiation-related leukemia when she was only 11.
(ii) The university Dr. Komaki is working at now as clinical section chief and Program Director of Thoracic Radiation Oncology is The University of Texas.
(iii) The word ‘which’ refers to the clinical trials meant for the treatment of all radiation-linked cancer patients.
(iv) She has been recently awarded the Juan A. del Regato Foundation Gold Medal for best educator and teacher.
(v) The higher education background helps Dr. Komaki share her knowledge with future innovators.

2. Read through the extract and answer the questions that follow.
Proton therapy, like other forms of radiation, aims ionizing particles (in this case, protons) onto a target tumor to damage and ultimately destroy its cancerous cells. But proton beams are much more localized and powerful than the X-rays used in more established radiation therapies. In the latter, the dosage is big enough to kill the cancerous cells, but some radiation also hits the healthy cells around the tumor. This can cause such side effects as pneumonitis, esophagitis, and bone marrow toxicity, or lead to the growth of secondary cancers.

To reduce damage to healthy tissues by a scattered dose of low radiation, the oncologist requires sharply delineated radiation, and proton beams are shaped to almost perfectly match the specific tumor and aimed to strike it precisely. Collateral damage is thus minimal, making it feasible to hit cancer with much bigger doses. In addition, photons (X-rays) release up to 90 percent of their cancer-fighting energy as they penetrate the skin, and lose 30 percent of it by the time they reach the tumor.

Meaning their overall effectiveness is reduced by 40 percent; they also exit out the rear of the tumor to further damage healthy tissues behind it. By controlling the speed with which it is shot into the body, the proton beam is calibrated to be at 30 percent of its maximum efficacy near the skin level while gathering full strength when it actually reaches the tumor and it barely exits the body at all.

Questions :
(i) ‘In the latter, the dosage is big enough to kill the cancer cells ….’ What does ‘the latter’ refer to?
(ii) What can be instrumental in the growth of secondary cancers?
(iii) “…………. as they penetrate the skin ” What does ‘they’ refer to?
(iv) What happens when they go into the skin?
(v) Give a suitable title to the extract.

Answers :
(i) ‘The latter’ refers to the X-rays used in more well-known radiation therapies.
(ii) When X-rays are used in radiation therapy, some radiation is likely to hit the healthy cells around the tumor, they can be instrumental in the growth of secondary cancers.
(iii) ‘They’ refers to photons (X-rays) that release up to 90 percent of their cancer-fighting energy as they pierce the skin.
(iv) When they go into the skin, photons lose 30 percent of their cancer¬fighting energy by the time they reach the tumor.
(v) Proton therapy and its advantages.

3. Read through the extract and answer the questions that follow.
Komaki says the treatment is most recommended for those whose localized cancer has not spread to distant parts of the body. The success rate against prostate cancer, for example, is around 90 to 95 percent. But proton therapy succeeds against many of the 130 known forms of cancer. A recent study led by Komaki and her husband Dr. James Cox, Head of the division of Radiation Oncology at UT M. D. Anderson Cancer Center, shows that proton therapy, when used simultaneously with chemotherapy to treat lung cancer, causes significantly less damage to surrounding healthy cells than other forms of radiation.

It’s also particularly effective for children, because it causes little if any, collateral damage to their still-growing tissues and organs. Likewise, the elderly are strong candidates because tissues and organs surrounding their tumors are often too weak to withstand the more commonly employed radiation treatments. Dr. Komaki also stresses that the side effects are minimal, noting one patient who played a round of golf following each of his daily outpatient treatments. “Patients think this is fabulous,” she says. “You know why? They rarely get sick from proton treatment itself! ‘Are you sure you’re giving me the treatment ?’ they ask. It’s amazing how much proton treatment they can tolerate compared to photon treatment.”

Questions :
(i) For whom is the proton therapy recommended?
(ii) Who is Dr. James Cox?
(iii) “It’s also particularly effective for children.” What does ‘it’ refer to?
(iv) What does the expression ‘collateral damage’ mean?
(v) What, according to the cancer patients, is quite astonishing?

Answers :
(i) Proton therapy is recommended for those whose localized cancer has not affected other distant parts of the body.
(ii) Dr. James Cox is the Head of the division of Radiation Oncology at UT M. D. Anderson Cancer Center. He is the husband of Dr. Komaki.
(iii) ‘It’ refers to proton therapy.
(iv) The expression ‘collateral damage’ refers to/means an injury caused to the patient’s other organs, besides the affected one.
(v) According to cancer patients, it is quite astonishing how they can tolerate proton treatment so easily in comparison to photon treatment.

4. Read through the extract and answer the questions that follow.
When she entered medical school in Hiroshima, Komaki was taught that surgery was the only viable cancer cure. But in the 1970s – while doing her externship, internship, residency, and fellowship in Milwaukee – she began learning “how radiation could cure people, and that gave it a different meaning to me than just the atomic bomb,” she says.

She came to view localized radiation treatment as less harmful than chemotherapy and realized that it couldn’t be equated at all with the scattered, uncontrolled radiation to the whole body that comes with exposure to an atomic bomb. In 1985, she and Cox went to the Columbia Presbyterian Medical Center in New York to work with Dr. Eric Hall, then a leading international authority on the effects of the atomic bomb on humans. In 1988, she began putting her years of research to work at UT M.D. Anderson.

Though protons were discovered by Ernest Rutherford in 1919, proton therapy didn’t commence until 1954, at Berkeley nuclear physics labs. The Harvard Cyclotron Laboratory partnered with Massachusetts General Hospital to begin treating cancer patients in 1961. But necessary technology is so expensive that treatment remained confined to physics research labs until 1990. That’s when the Proton Treatment Center opened at Loma Linda University Medical Center in southern California to offer the first hospital-based program.

Questions :
(i) Where and when did Dr. Komaki pursue her externship, internship, residency, and fellowship?
(ii) How does a person’s entire body become a victim of scattered and uncontrolled radiation?
(iii) Who was Dr. Eric Hall?
(iv) When did Komaki begin to spend her years of research working at UT M. D. Anderson?
(v) Why did the treatment of cancer patients wait till 1990?

Answers :
(i) Dr. Komaki pursued her externship, internship, residency, and fellowship in Milwaukee in the 1970s.
(ii) A person’s entire body becomes a victim of scattered and uncontrolled radiation that comes with exposure to an atom bomb.
(iii) Dr. Eric Hall was a prominent global authority on the effects of the atomic bomb on human beings.
(iv) In 1988 Komaki began to spend her years of research work at UT M. D. Anderson.
(v) The treatment of cancer patients waited till 1990, because of costly necessary technology.

5. Read through the extract and answer the questions that follow.
Intrigued by the proton therapy research then available, Komaki and Cox visited Loma Linda early on and began to push for a similar unit at UT M. D. Anderson when they returned to Houston. Their efforts paid off in 2006 when the $ 125 million Proton Therapy Center opened its doors offering a complete range of proton treatments. It is the only such facility in the Southwest. (In addition to Houston and Loma Linda, the nation now has centers in Florida, Indiana, and Massachusetts, with several, more being planned.)

Today, Komaki and her colleagues treat thoracic malignancies – therapy that requires a team of seven doctors, several physicians and dosimetrists, and a couple of dozen technicians – in 10 to 15 patients daily, with four of them taking proton therapy. Like other radiation treatments, proton therapy runs for about seven weeks. In all, the Proton Therapy Center, with Dr. Andrew Lee as medical director, treats 75 to 80 patients daily. To Komaki, this is just the beginning. “Our physicists have already made a machine here that creates a scanning beam,” she says.

“We’re the only place in the world with a scanning beam, which means we can remove neutron contamination.” (Neutrons are created when protons enter the body; though it happens rarely they can cause secondary malignancy a decade or more later.) She also believes that proton therapy is extremely important to the future of cancer care. “The patients are already sick from cancer,” she says, “why make them get sicker from treatment? Now, we can make them more comfortable – killing cancer cells but not killing normal cells. Now, they can live a normal life while getting treatments.” Whatever happens next in this field, Dr. Ritsuko Komaki and her colleagues at UT M. D. Anderson are likely to be at the forefront.

Questions :
(i) ‘………… and began to push for a similar unit at UT M. D. Anderson’ -What does ‘a similar unit’ refer to?
(ii) How did Komaki and Cox succeed in their efforts?
(iii) Name the places where a complete range of proton treatments is available.
(iv) Who is a dosimetrist ?
(v) How long does proton therapy continue?

Answers :
(i) ‘A similar unit’ refers to the proton therapy center.
(ii) Komaki and Cox succeeded in their efforts in 2006 when the $ 125 million Proton Therapy Centre was set up in Houston providing all sorts of proton treatments.
(iii) The places where a complete range of proton treatments is available are California, Houston, Florida, Indiana, and Massachusetts.
(iv) A dosimetrist is an expert in the dosage of radiation.
(v) Proton therapy continues for about seven weeks.

II. Multiple Choice Questions (MCQs) with Answers
Choose the correct option.

Unit – I
The text
Dr. Ritsuko Komaki ……….. to help others.

Question 1.
Name the author of the prose “The Cancer Fight, From Hiroshima to Houston”.
(a) Ritsuko Komaki
(b) Sadako Sasaki
(c) James Cox
(d) Eric Hall
Answer:
(a) Ritsuko Komaki

Question 2.
Dr. Ritsuko Komaki is a radition :
(a) oncologist at MD Anderson Cancer Center in Houston, USA
(b) a psychologist at RD Moursan Cancer Center in Hiroshima, Japan
(c) eye specialist at MD Anderson Eye Center in Berlin, Germany
(d) an anthropologist at AD Pitson Anthro Center in Tokyo, Japan
Answer:
(a) oncologist at MD Anderson Cancer Center in Houston, USA

Question 3.
Dr. Ritsuko is a radiation oncologist and also
(a) an advocate of civil cases
(b) an advocate of proton therapy
(c) an advocate of neuron therapy
(d) a judge at Hiroshima
Answer:
(b) an advocate of proton therapy

Question 4.
During the final stages of World War II in 1945, two atomic bombs were dropped on the cites of
(a) Hiroshima and Houston in Japan and USA
(b) Stalin and Berlin in Germany
(c) Hiroshima and Nagasaki in Japan
(d) None of the above
Answer:
(c) Hiroshima and Nagasaki in Japan

Question 5.
Name the first atomic bomb which was dropped in the city of Hiroshima and when?
(a) The Old Man, 26 August 1946
(b) The Young Boy 16 August 1954
(c) The Little Boy, 6 August 1945
(d) The Little Girl, 6 August 1944
Answer:
(c) The Little Boy, 6 August 1945

Question 6.
Name the second atomic bomb, which was dropped in the city of Nagasaki, and when?
(a) The Fat Woman, 9th Aug. 1945
(b) The Super Man, 9th Aug. 1954
(c) The Thin Man, 19th Sept. 1948
(d) The Fat Man, 9th Aug. 1945
Answer:
(d) The Fat Man, 9th Aug. 1945

Question 7.
Dr. Ritsuko Komaki was living with her family near :
(a) Sobosan
(b) Osaka
(c) Okayama
(d) Yamaguchi
Answer:
(b) Osaka

Question 8.
What vowed Komaki to become a cancer doctor?
(a) when her close friend Sadako Sasaki died at age 11 of radiation-related leukemia
(b) she developed both a fascination with and fear of radiation
(c) a long term effects which likely contributed heavily to the deaths of about half her relatives including her father
(d) both, (a) and (c)
Answer:
(a) when her close friend Sadako Sasaki died at age 11 of radiation-related leukemia

Question 9.
After becoming a cancer doctor, she uses it in increasingly sophisticated ways to :
(a) fight cancer
(b) fight diabetics
(c) fight leukemia
(d) fight bone marrow
Answer:
(a) fight cancer

Question 10.
Being the chief of the Clinical Section, she was also :
(a) the Program Director of Leukemia Radiation Oncology
(b) the Program Director of Thoracic Radiation Oncology
(c) Program Director of Bone-marrow
(d) none of the above
Answer:
(b) the Program Director of Thoracic Radiation Oncology

Question 11.
What does ‘leukemia’ mean?
(a) a disease
(b) throat cancer
(c) a type of cancer of the blood or bone marrow
(d) brain tumor
Answer:
(c) a type of cancer of the blood or bone marrow

Question 12.
Who do you think can we say as Oncologist?
(a) a doctor who treats bone marrow
(b) a doctor who treats rheumatism
(c) a doctor who treats cancer.
(d) none of the above
Answer:
(c) a doctor who treats cancer.

Question 13.
One who introduces new ideas of things
(a) inheritor
(b) intrigued
(c) inhibitor
(d) innovator
Answer:
(d) innovator

Question 14.
‘Compliance’ means
(a) obedience
(b) advanced
(c) obligation
(d) oblige
Answer:
(a) obedience

Question 15.
For which Komaki was awarded the Juan A. del Regato Foundation Gold Medal?
(a) for best radiation oncologist
(b) for best educator and teacher
(c) for the best expert in the treatment of cancer
(d) for the lady of the year
Answer:
(b) for best educator and teacher

Question 16.
Why does she try to educate younger people – students and trainees as well as patients?
(a) for the easy and early treatment of disease
(b) to make them know how to prevent diseases in life
(c) to live healthy lives and achieve their goal to help others
(d) none of the above
Answer:
(c) to live healthy lives and achieve their goal to help others

Unit – II
The text
Proton therapy …………… photon treatment.

Question 17.
What is proton therapy?
(a) Proton therapy, like other forms of radiation, aims ionizing particles onto a target tumor to damage and ultimately destroy its cancerous cells.
(b) Proton therapy, same as other forms of radiation, aims separated particles onto a target leukemia to destroy and ultimately damage its poisonous cells.
(c) both (a) and (b)
(d) none of the above
Answer:
(a) Proton therapy, like other forms of radiation, aims ionizing particles onto a target tumor to damage and ultimately destroy its cancerous cells.

Question 18.
___________are much more localized and powerful than the X-rays used in more established radiation therapies.
(a) neutron beams
(b) nuclear beams
(c) proton beams
(d) all of the above
Answer:
(c) proton beams

Question 19.
___________is big enough to kill the cancerous cells but some radiation also hits the healthy cells around the tumor,
(a) dose
(b) dosage
(c) drugs
(d) dorsal
Answer:
(b) dosage

Question 20.
Side effects of radiation are :
(a) pneumonitis
(b) esophagitis or lead to the growth of secondary cancers
(c) bone-marrow toxicity
(d) all of the above
Answer:
(d) all of the above

Question 21.
To reduce damage to healthy tissues by a scattered dose of low radiation, the oncologist requires :
(a) sharply delineated radiation
(b) proton beams, shaped to almost perfectly match the specific tumor
(c) aimed to strike it precisely
(d) all of the above
Answer:
(d) all of the above

Question 22.
Name the unit of electromagnetic energy which release up to 90 percent of the cancer-fighting energy, as they penetrate the skin.
(a) photon (X-rays)
(b) neutrons
(c) protons
(d) phototropism
Answer:
(a) photon (X-rays)

Question 23.
The success rate against prostate cancer, for example, is around :
(a) 90 to 95 percent
(b) 80 to 90 percent
(c) 95 to 100 percent
(d) 70 to 85 percent
Answer:
(a) 90 to 95 percent

Question 24.
Identify the name and occupation of Komaki’s husband.
(a) Dr. J. H. Frost, Head of the Division of Radiation Psychology at AT.M.D. Anderson Brain Academy
(b) Dr. John Marshall, Head of the division of Rheumatism at UTM.D Anderson Bone Center
(c) Dr. James Cox, Head of the division of Radiation Oncology at UT.M.D Anderson Cancer Center
(d) none of the above
Answer:
(c) Dr. James Cox, Head of the division of Radiation Oncology at UT.M.D Anderson Cancer Center

Question 25.
What do you mean by ‘efficacy’?
(a) efficiency
(b) effectiveness
(c) effort
(d) eradicate
Answer:
(b) effectiveness

Question 26.
‘Calibrated’ means :
(a) added
(b) calculated
(c) sum
(d) measured
Answer:
(d) measured

Question 27.
What does ‘collateral damage’ mean?
(a) injury to other organs
(b) injury to skeletal organs
(c) damage to all parts of the body
(d) all of the above
Answer:
(a) injury to other organs

Question 28.
The quality of being poisonous :
(a) toxicity
(b) tumor
(c) drugs
(d) none of the above
Answer:
(a) toxicity

Question 29.
Radiation therapy means :
(a) treatment of cancer by using radiation
(b) treatment of brain tumors by using radiation
(c) treatment of leukemia by using radiation
(d) treatment of rheumatism by using medicines and oils for external use only
Answer:
(a) treatment of cancer by using radiation

Unit – III
Warm-up
The Text
Surgery radiation …………. forefront.

Question 30.
Before proton therapy was adopted what were the methods used for treating cancer?
(a) surgery, radiation
(b) chemotherapy
(c) photon therapy
(d) all of the above
Answer:

Question 31.
Name the place where Komaki did her externship, internship, residency and fellowship and learned ‘how radiation could cure people’.
(a) Milwaukee
(b) Hiroshima
(c) Houston
(d) Nilwaukee
Answer:
(a) Milwauke

Question 32.
When did Komaki and her husband, Cox went to Columbia Presbyterian Medical Centre in Newyork and to work with whom ?
(a) 1986, Prof. Eric Hall
(b) 1985, Dr. Eric Hall
(c) 1998, Dr. Aric Hall
(d) 1958, Dr. Muric Mall
Answer:
(b) 1985, Dr. Eric Hall

Question 33.
Komaki began putting her years of research to work at UT.M. D. Anderson is
(a) 1989
(b) 1999
(c) 1988
(d) 1888
Answer:
(c) 1988

Question 34.
When did protons were discovered and by whom?
(a) protons were discovered by Ernest Rutherford in 1919
(b) protons were deciphered by Ymest Rutherford in 1981
(c) protons were discovered by Ernest Rutherford in 1920
(d) protons were discovered by Komaki in 1919
Answer:
(a) protons were discovered by Ernest Rutherford in 1919

Question 35.
Proton therapy didn’t commence until _____________ at Berkeley nuclear physics labs.
(a) 1945
(b) 1964
(c) 1953
(d) 1954
Answer:
(d) 1954

Question 36.
_____________ Laboratory partnered with Massachusetts General Hospital to begin treating cancer patients in 1961.
(a) The Harvard Cyclotron
(b) The Harvord Kyclotron
(c) The Warvord Cyclotron
(d) none of these
Answer:
(a) The Harvard Cyclotron

Question 37.
Proton Treatment Center opened at _____________ University Medical Center in southern California to offer the first hospital-based program.
(a) Loma Linda
(b) Oxford
(c) Cambridge
(d) Austria
Answer:
(a) Loma Linda

Question 38.
Whose efforts paid off in 2006, when the $ 125 million Proton Therapy Center opened its doors offering a complete range of proton treatments?
(a) Komaki and Dr. Eric Hall
(b) Komaki and Dr. Andrew Lee
(c) Komaki and her husband Cox
(d) none of the above
Answer:
(c) Komaki and her husband Cox

Question 39.
What is that therapy that requires a team of seven doctors, several physicians and dosimetrists, and a couple of dozen technicians in 10-15 patients daily with four of them taking proton therapy?
(a) Thoracic malignancies
(b) Oracic malignancies
(c) Thoranic maliganancious
(d) none of the above
Answer:
(a) Thoracic malignancies

Question 40.
Like other radiation treatments, proton therapy runs about :
(a) seven months
(b) seven hours
(c) seven days
(d) seven weeks
Answer:
(d) seven weeks

Question 41.
In all, the Proton Therapy Center, with Dr. Andrew Lee as medical director, treats :
(a) 76 to 86 patients daily
(b) 75 to 80 patients every month
(c) 75 to 80 patients every week
(d) 75 to 80 patients daily
Answer:
(d) 75 to 80 patients daily

Question 42.
What does secondary malignancy mean?
(a) cancer that arises in the background of another malignancy
(b) cancer that arises in the spot of another malignancy
(c) both (a) and (b)
(d) none of the above
Answer:
(a) cancer that arises in the background of another malignancy

Question 43.
Expert in dosage of radiation means:
(a) medicinal dose
(b) malignancy
(c) toxicity
(d) dosimetrist
Answer:
(d) dosimetris

Question 44.
Word ‘intrigued’ refers to :
(a) fearless
(b) very complicated
(c) interested to know more
(d) forming part of the basic nature of something
Answer:
(c) interested to know more

Question 45.
What do you understand by the term ‘commence’?
(a) recover
(b) begin
(c) conclusion
(d) restart
Answer:
(b) begin

Introducing the Author:
Dr. Ritsuko Komaki, a radiation cancer specialist at MD Anderson Cancer Centre in Houston, U.S.A., is an ardent champion of proton therapy.

About the Topic:
This article throws light on Dr. Ritsuko’s immense contribution towards the treatment of radiation-related ailments. She has a high opinion on proton therapy.

Summary:
The atomic bomb explosion on her native Hiroshima in 1945 had a profound effect on Ritsuko. The city was completely destroyed. She grew up to be a spectator of its devastating effect. He saw one tragedy after another: the deaths of about half her relatives, her father, and last of all, the death of her very intimate friend Sadako Sasaki at the age of 11 of radiation-related blood cancer. She could not remain silent. These three traumatic events made her take an oath to become a cancer doctor.

Now Ritsuko has learnt the method of applying, radiation in a creative manner. As a result, her fear of it becomes a thing of the past. Today Dr. Komaki, as clinical section chief and Program Director of Thoracic Radiation Oncology at The University of Texas M.D. Anderson Cancer Center in Houston is one of the world’s distinguished researchers and advocates of proton radiation beam therapy with which radiation-related cancer patients are treated.

Private hospitals are not suitable for the treatment of these patients on trial, because they lack adequate manpower, qualitative review boards, and maintenance of strict quality control of treatment. Komaki’s motto is to educate students, trainees, and patients to focus on living healthy lives. Besides, she wants to inspire them to reach their goal to help others. Ritsuko throws light on proton therapy. It is a form of treatment that damages and eventually destroys cancerous cells of the exact spot of the affected tumor with the help of charging particles.

There is a difference between proton therapy and photon therapy; the latter is not as good as the former. Proton therapy is confined to a particular area. It is powerful too. Photon therapy, in spite of killing cancerous cells, has side effects. It leads to an increase in secondary cancer. Proton therapy plays a great role in striking the specific tumor precisely. It results in the minimization of injury to other organs. Besides, photons (X-rays) emit 90 percent of their cancer-fighting energy, as they pierce the skin. But their utility is lost by 40 percent.

Proton therapy is more effective for patients who suffer from prostate cancer. Proton therapy is most useful for those whose localized cancer has not affected the distant parts of the body. It has a great effect on children in particular. Proton therapy also helps the elderly, because their excessively weak skin cannot resist the power of radiation therapy. Komaki’s patients think that proton therapy is fabulous because they can tolerate it more easily than photon treatment.

When Komai became a student of a medical school in Hiroshima, she learned that only surgery was a possible cancer cure. In the course of her externship, internship, residency, and fellowship in Milwaukee, Komaki came to know the importance of radiation in the treatment of cancer. Besides, she learnt that localized radiation therapy was not so harmful as chemotherapy. In 1985, she along with Cox set out for New York to work with Dr. Eric Hall, who was, at that time, a renowned global authority on the effects of the atomic bomb on human beings.

In 1988, she spent years of research work in this field at UT M.D. Anderson. Proton therapy started in 1954. The Harvard Cyclotron Laboratory in partnership with Massachusetts General Hospital started treating cancer patients. The necessary technology was very costly. Therefore, the treatment did not go beyond physics research labs until 1990. The first hospital-based program commenced with the opening of the Proton Treatment Center at Loma Linda University Medical Center in southern California.

Their keen interest to know more about proton therapy and their ceaseless efforts were eventually rewarded. The Proton Therapy Center came into existence in 2006, paving the way for providing a complete range of proton treatments. Today Komaki and her colleagues treat their patients with this therapy that requires many specialists. To Komaki, this is not the end of the road. She looks beyond the present. With a heart full of delight, she declares that this is the only place in the world having a scanning beam.

In her view, proton therapy is of great use to the future of cancer care. Komaki and her colleagues are trying to make the lives of the patients more comfortable than ever before, by destroying cancer cells, but not normal cells. The time has come when they lead a normal life during treatments. Dr. Ritsuko and her colleagues at UT M.D. Anderson may take a leading part in whatever takes place in this domain in future.

ସାରାଂଶ:
ଜାପାନର ହିରୋସୀମାରେ ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ପଡ଼ିଥିବା ପରମାଣୁ ବୋମାର ପ୍ରଭାବ ରିକୋଙ୍କ ଉପରେ ଗଭୀର ଭାବେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା । ପରମାଣୁ ବୋମା ସହରଟିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଧ୍ବସ୍ତବିଧ୍ବସ୍ତ କରିଦେଇଥିଲା । ଡାଃ ରିକୋ କୋମାକି ଏହି ଧ୍ୱଂସକାରୀ ପ୍ରଭାବର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀରୂପେ ଧୀରେ ଧୀରେ ବଡ଼ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ଗୋଟିଏ ଦୁଃଖଦ ଘଟଣା ପରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୁଃଖ ଘଟଣା ଦେଖୁଥିଲେ । ଅର୍ବାଧ‌ିକ ନିଜ ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ, ନିଜ ବାପାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ନିଜର ଅତି ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ ସଡ଼ାକୋ ସାସାକିଙ୍କ ୧୧ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଏହି ପରମାଣୁ ବୋମାର ତେଜସ୍କ୍ରିୟ ରଶ୍ମିର ପ୍ରଭାବରେ ରକ୍ତ କର୍କଟ ରୋଗ ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ୟୁ ତାଙ୍କୁ ବିବ୍ରତ ଓ ଅତିଷ୍ଠ କରିଦେଇଥିଲା । ସେ ନୀରବହୋଇ ରହିପାରିଲେ ନାହିଁ ।

ଏହି ତିନୋଟି ଦୁଃଖଦ ଘଟଣା ତାଙ୍କୁ ଜଣେ କର୍କଟ ରୋଗ ଚିକିତ୍ସକ ହେବାପାଇଁ ପ୍ରତିଜ୍ଞାବଦ୍ଧ କରାଇଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ ରିକୋ କୋମାକି ଏହି ତେଜସ୍କ୍ରିୟ ରଶ୍ମିର ସର୍ଜନାତ୍ମକ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଚିକିତ୍ସା କରିପାରୁଛନ୍ତି । ଫଳରେ ତାଙ୍କର ଭୟ ଦୂର ହୋଇପାରିଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ହୋଷ୍ଟନରେ ଥିବା Taxas M.D. Anderson Cancer Centreର Thoracic Radiation Oncologyର ମୁଖ୍ୟ ଓ ପ୍ରୋଗ୍ରାମ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଭାବେ ବିଶ୍ଵର ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଗବେଷକ ଏବଂ ପ୍ରୋଟନ ରଶ୍ମିର ପ୍ରୟୋଗରେ କର୍କଟ ବ୍ୟାଧ୍ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିର ସମର୍ଥକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ଭାବେ ଗଣା ହେଉଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଘରୋଇ ଚିକିତ୍ସାଳୟଗୁଡ଼ିକ ଚିକିତ୍ସା ଓ ପରୀକ୍ଷା ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ, କାରଣ ସେମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦକ୍ଷ ଚିକିତ୍ସକ ଗୁଣାତ୍ମକ ସମୀକ୍ଷାମଣ୍ଡଳୀ, ଏବଂ ଗୁଣାତ୍ମକ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିର ଅଭାବ ରହିଛି ।

ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ, ତାଲିମ ପାଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ରୋଗୀମାନଙ୍କୁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟକର ଜୀବନ ବଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ଶିକ୍ଷା ଦେବାକୁ ସେମାନଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିଛି । ଏହାଛଡ଼ା କୋମାକି ଚାହାନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ସେମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେବା ଉଚିତ । ରିଟ୍ସ୍କୋ ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ଟ୍ୟୁମରର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ସ୍ଥାନରେ କର୍କଟ ସଂକ୍ରମିତ କୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ଚାର୍ଜିତ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ନଷ୍ଟ କରି ଦିଆଯାଏ । ଫୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ପ୍ରୋଟନ୍‌ ଚିକିତ୍ସା ଅପେକ୍ଷା ଉତ୍ତମ ନୁହେଁ । ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ରହେ । ଏହା ମଧ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ । ଫୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି କର୍କଟ କୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ନଷ୍ଟ କରୁଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ପାର୍ଶ୍ଵ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଥାଏ ।

ଏହା କର୍କଟ ରୋଗକୁ ବଢ଼େଇ ଦେବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ମାଧ୍ୟମରେ ଟ୍ୟୁମରକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବେ ଆଘାତ କରାଯାଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକ ଅପାତତଃ କମ୍ କ୍ଷତି ହୋଇଥାଏ । ଫୋଟନ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିରେ ବିକିରିତ ରଶ୍ମି ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ସମୟରେ ୨୦ ପ୍ରତିଶତ କର୍କଟ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ତା’ର 40 ପ୍ରତିଶତ ଉପଯୋଗିତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥଯାଏ । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟର କର୍କଟ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ଅଧ‌ିକ ଫଳପ୍ରସୂ । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ କର୍କଟ ସଂକ୍ରମିତ ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ଅଂଶ ସୁସ୍ଥ ଅଛି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅଧ୍ଵ ଫଳପ୍ରଦ । ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏହା ଅଧିକ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇଥାଏ ।

ବୟସ୍କମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଏହା ଲାଭଦାୟକ କାରଣ ସେମାନଙ୍କ ଅତି ଦୁର୍ବଳ ଚର୍ମ ବିକିରଣ ପଦ୍ଧତିର ତୀବ୍ରତାକୁ ସହ୍ୟ କରିପାରେ ନାହିଁ । କୋମାକିଙ୍କର ରୋଗୀମାନେ ଭାବନ୍ତି ଯେ ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ହେଉଛି ସୁଖକର କାରଣ ସେମାନେ ଏହାକୁ ଫୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ଅପେକ୍ଷା ସହଜରେ ସହ୍ୟ କରିପାରନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ କୋମାକି ହିରୋସୀମା ମେଡ଼ିକାଲ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରୀ ଥିଲେ, କର୍କଟ ରୋଗର କେବଳ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ । Milwaukeeଠାରେ ସେ କର୍କଟ ରୋଗର ଚିକିତ୍ସା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକିରଣର ଗୁରୁତ୍ଵ ବିଷୟରେ ଜାଣିଲେ l ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସେ ଜାଣିଲେ ଯେ ବିକିରଣ ଚିକିତ୍ସା ଠାରୁ କମ୍ କ୍ଷତିକାରକ ଅଟେ । ୧୯୮୫ ମସିହାରେ ସେ Coxଙ୍କ ସହିତ New York ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲେ Dr. Eric Hallଙ୍କ ସହିତ କାମ କରିବା ପାଇଁ ଯେ କି ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜ ଉପରେ ପରମାଣୁ ବୋମାର ପ୍ରଭାବ ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ୧୯୮୮ରେ UT M.D. Andersonଠାରେ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗବେଷଣା କରିଥିଲେ ।

ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା ଆରମ୍ଭ ହେଲା ୧୯୪୫ରେ । The Havard Cyclotron Laboratory ଓ Massachussetts General Hospital ଏକତ୍ର ମିଶି କର୍କଟ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ଚିକିତ୍ସା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଏଥିରେ ବ୍ୟବହୃତ ଯନ୍ତ୍ରପାତିଗୁଡ଼ିକ ବହୁତ ବ୍ୟୟବହୁଳ ଥିଲା ! ତେଣୁ ଏହି ଚିକିତ୍ସା ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନର ଗବେଷଣାଗାର ବାହାରକୁ ୧୯୯୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଇପାରି ନ ଥିଲା । ଦକ୍ଷିଣ କାଲିଫଣ୍ଡିଆର Loma Linda University Medical Centreରେ ପ୍ରୋଟନ୍ ଚିକିତ୍ସା କେନ୍ଦ୍ର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ପରିଶେଷରେ ସେମାନଙ୍କର ପରିଶ୍ରମର ଉପଯୁକ୍ତ ପୁରସ୍କାର ସେମାନେ ପାଇଥିଲେ । ପ୍ରୋଟନ୍‌ ଚିକିତ୍ସା କେନ୍ଦ୍ର ୨୦୦୬ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

ଏବେ କୋମାକି ଏବଂ ତାଙ୍କର ସହକର୍ମୀମାନେ ଏହି ଚିକିତ୍ସାରେ ନିଯୁକ୍ତ ଅଛନ୍ତି । କୋମାକିଙ୍କ ମତରେ ଏହା ଆରମ୍ଭ ମାତ୍ର । ସେ ଭବିଷ୍ୟତ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟି ନିବଦ୍ଧ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଗର୍ବର ସହ କହନ୍ତି ଯେ କର୍କଟ ରୋଗର ସଫଳ ବିକିରଣ ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ତାହା ହିଁ ଏକମାତ୍ର ଚିକିତ୍ସାଳୟ । ତାଙ୍କ ମତରେ କର୍କଟ ବ୍ୟାଧର ଆରୋଗ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରୋଟନ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ଉପାଦେୟତା ଖୁବ୍ ବେଶି । କୋମାକି ଓ ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ କର୍କଟରୋଗୀମାନଙ୍କର କେବଳ କ୍ୟାନସର ସଂକ୍ରମିତ କୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ନଷ୍ଟ କରିଦେଇ ସେମାନଙ୍କୁ ଆରାମପ୍ରଦ ଜୀବନ ବଞ୍ଚିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦେବାପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରୁଛନ୍ତି । ସମୟ ଆସିବ ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ ଚିକିତ୍ସା ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନ କରିପାରିବେ । କର୍କଟ ବ୍ୟାଧ୍ ଚିକିତ୍ସା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯାହାକି ଅଗ୍ରଗତି ହେବ ସେଥୁରେ କୋମାକି ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହକର୍ମୀମାନେ ହିଁ ଅଗ୍ରଣୀ ଭୂମିକା ନେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଛି ।

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 14 Limit and Differentiation Ex 14(c) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 14 Limit and Differentiation Exercise 14(c)

Question 1.

Evaluate the following limits :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x}{\sin 2 x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin 3 x}{\sin 5 x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin m x}{\sin n x}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\tan \alpha x}{x}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1-\cos x}{x^2}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin x^{\circ}}{x}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow \pi} \frac{\sin x}{\pi-x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \frac{1-\sin x}{\left(\frac{\pi}{2}-x\right)^2}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1-\cos ^3 x}{x \sin 2 x}\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1+\sin x-\cos x}{1-\sin x-\cos x}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\tan x-\sin x}{x^3}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{(1-\cos x)^2}{\tan ^3 x-\sin ^3 x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}}\left(\frac{\pi}{2}-x\right) \tan x\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{4}} \frac{\cos x-\sin x}{\cos 2 x}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x-x \cos 2 x}{\sin ^3 2 x}\)
Solution:

(xvi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}}{\tan x}\)
Solution:

(xvii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{2 \sin x-\sin 2 x}{x^3}\)
Solution:

(xviii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\cos x-\cos 5 x}{\cos 2 x-\cos 6 x}\)
Solution:

(xix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin ^{-1} x}{x}\)
Solution:

Question 2.
Evaluate
(i) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{x \sin \alpha-\alpha \sin x}{x-\alpha}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} x \sin \frac{1}{x}\)
Solution:

Question 3.
Evaluate the following limits :
(i) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sin (x+h)-\sin x}{h}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\cos (x+h)-\cos x}{h}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\tan (x+h)-\tan x}{h}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{{cosec}(x+h)-{cosec} x}{h}\)
Solution:

(v) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sec (x+h)-\sec x}{h}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\cot (x+h)-\cot x}{h}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+h}-\sqrt{x}}{h}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\log _{\mathrm{a}}(x+h)-\log _a x}{h}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\ln (x+h)-\ln x}{h}\)
Solution:

(x) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{a^{x+h}-e^x}{h}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{e^{x+h}-e^x}{h}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{h \rightarrow 0}\left\{\frac{1}{(x+h)^3}-\frac{1}{x^3}\right\}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sin (x+h)-\sin (x-h)}{h}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{1}{h}\left\{\frac{1}{\sqrt{x+h}-\frac{1}{\sqrt{x}}}\right\}\)
Solution:

Question 4.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\log _e\left(1+\frac{x}{2}\right)}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x-1}{\log _e x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{\log _e(2 x-1)}{x-1}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\log _e(x+1)}{\sqrt{x+1}-1}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 2} \frac{\log _e(x-1)}{x^2-3 x+2}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-1}{x}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-e^{-a x}}{x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{3 x}-e^{2 x}}{e^{4 x}-e^{3 x}}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^{2 x}-1}{x}\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^x-b^x}{x}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{2^{x-1}-1}{x-1}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^x-a^{-x}}{x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{3^x-3}{x-1}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{3^x-2^x}{4^x-3^x}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{2^{x-1}-1}{\sqrt{x}-1}\)
Solution:

Question 5.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+1}-1}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+2}-\sqrt{2}}{x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x}-\sqrt{5}}{x-5}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{3-2 x}-\sqrt{3}}{x}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 5} \frac{\sqrt{x-1}-2}{x-5}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x^2-\sqrt{x}}{\sqrt{x}-1}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow a} \frac{\sqrt{x-b}-\sqrt{a-b}}{x^2-a^2}\), (a > b)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x^{\frac{1}{m}}-1}{x^{\frac{1}{n}}-1}\) (m, n are integers)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x^2+1}-1}{\sqrt{x^2+4}-2}\)
Solution:

= \(\frac{2+2}{1+1}=\frac{4}{2}\) = 2

(x) \(\lim _{x \rightarrow \infty}(\sqrt{x+1}-\sqrt{x})\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow \infty}\left(\sqrt{x^2+1}-\sqrt{x^2-1}\right)\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt[3]{1+x}-\sqrt[3]{1-x}}{x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{(x+9)^{\frac{3}{2}}-27}{x}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{1+x}-\sqrt{1-x}}{\sqrt[3]{1+x}-\sqrt[3]{1-x}}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{a_0+a_1 x+a_2 x^2+\ldots+a_m x^m}{b_0+b_1 x+b_2 x^2+\ldots+b_n x^n}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{a_0+a_1 x+a_2 x^2+\ldots+a_m x^m}{b_0+b_1 x+b_2 x^2+\ldots+b_n x^n}\)
= \(\left\{\begin{array}{lll}
\infty & \text { if } & m>n \\
0 & \text { if } & m<n \\
\frac{a_m}{b_n} & \text { if } & m=n
\end{array}\right.\)

Question 6.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{\sin x}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \infty} x\left(a^{\frac{1}{x}}-1\right)\), a > 0
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x^{\frac{1}{2}}+2 x+3 x^{\frac{3}{2}}}{2 x^{\frac{1}{2}}-2 x^{\frac{5}{2}}+4 x^{\frac{7}{2}}}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x^{\frac{1}{2}}+2 x+3 x^{\frac{3}{2}}}{2 x^{\frac{1}{2}}-2 x^{\frac{5}{2}}+4 x^{\frac{7}{2}}}\)
= \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1+2 \sqrt{x}+3 x}{2-2 x^2+4 x^3}=\frac{1}{2}\)

(iv) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \sqrt{x}\{\sqrt{x+1}-\sqrt{x}\}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow \infty} x^2\left\{\sqrt{x^4+a^2}-\sqrt{x^4-a^2}\right\}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \cos (\sin x)\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0} \cos (\sin x)\)
= cos (sin 0) = cos 0 = 1

(vii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \log _e \frac{\sqrt{1+x}-1}{x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 2} \log _e \frac{x^2-4}{\sqrt{3 x-2}-\sqrt{x+2}}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \log _e\left(1+\frac{a}{x}\right)^x\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \log _e(1+b x)^{\frac{1}{x}}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{4}} \frac{\sin \left(\frac{1-\tan x}{1+\tan x}\right)}{\frac{\pi}{4}-x}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \log \frac{1-\sin ^3 x}{\cos ^2 x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow \infty} e^x\left(a^{\frac{1}{x}}-1\right)\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x\left(e^{\frac{\sqrt{1+x^2+x^4-1}}{x}-1}\right)}{\sqrt{1+x^2+x^4}-1}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{b \tan x\left(e^{\sin \frac{a x}{b x}-\frac{a}{b}}\right)}{b \sin a x-a \tan b x}\)
Solution:

Question 7.
Examine the existence of the following limits :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \log _a x\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0+} \log _a x\)
= \(\lim _{h \rightarrow 0} \log _a h=-\infty\)
∴ The limit exists

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \tan x\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0}{cosec} x\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0-} \frac{1}{e^x}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0-} \frac{1}{e^x}\) = 0 because as
x → 0, \(\frac{1}{x}\) → ∞
So \(e^{\frac{1}{x}}\) → 0
∴ The limit exists.

(v) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{1}{e^x}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{1}{e^x}\) = \(\lim _{h \rightarrow 0} e^{\frac{1}{h}}=e^{\infty}\) = ∞
The limit exists.

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1}{e^{\frac{1}{x}}-1}\)
Solution:

Question 8.
(i) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{\tan a(x-\alpha)}{x-\alpha}=\frac{1}{2}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{\tan a x}{\sin 2 x}=1\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-e^x}{x}\) = 2
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{5^x-5}{(x-1) \log _e a}\) = 5
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 2} \frac{\log _e(2 x-3)}{a(x-2)}\) = 1
Solution:

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 21 ଉପସର୍ଗ Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 21 ଉପସର୍ଗ Question Answer

(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ବା ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

Question ୧।
ଉପସର୍ଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପ୍ର, ପରା, ଅପ୍, ସମ୍ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟ (ଅବ୍ୟୟ) ଧାତୁର ପୂର୍ବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଏହାର ଅର୍ଥରେ ବିବିଧ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ଉପସର୍ଗ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨।
ଉପସର୍ଗକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ଉପସର୍ଗକୁ ‘ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ’ ଓ ‘ପର ପ୍ରତ୍ୟୟ’ ଭାବରେ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

Question ୩।
ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
ଉ –
ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗର ସଂଖ୍ୟା ୨୦ ଗୋଟି ।

Question ୪।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ଲଗାଇ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
ପ୍ର, ଅନୁ, ଅବ, ଆ, ଉପ, ପରି, ପ୍ରତି, ଅଧ୍, ଅପି, ଅଭି ।
ଉ –
ପ୍ର – ପ୍ରଚଣ୍ଡ, ପ୍ରହାର
ଅବ – ଅବଧାନ, ଅବଧାନ
ପ୍ରତି – ପ୍ରତିଧ୍ଵନି, ପ୍ରତିଫଳନ
ଅନୁ – ଅନୁରାଗ, ଅନୁରୂପ
ଆ – ଆଗମ, ଆକର୍ଷଣ
ପରି – ପରିଣତ, ପରିଚୟ
ଅଧୂ – ଅଧୂବେଶନ, ଅଧ୍ୟାସୀ
ଅପି – ଅପିହିତ. ଅପିନିହିତ
ଅଭି – ଅଭିଭାଷଣ, ଅଭିନବ

Question ୫।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକରେ ଉପସର୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ ।
ଯୋଗ, କାର, ଦାନ, ଭାବ, ହାର, କାଶ, ଚାର, ବନ, କଥା, ବାଦ ।
ଉ –

Question ୬।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରୁ ଉପସର୍ଗକୁ ପୃଥକ କର ।
ପ୍ରକ୍ରିୟା, ପରିପନ୍ଥୀ, ଉପକାର, ଅନୁଭବ, ଉତ୍କଳ, ପରାଭବ, ଅବତାର, ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ, ଅଧିକାର, ଉପକରଣ, ଅନୁରାଗ, ଆକର୍ଷଣ, ପ୍ରଭାବ, ଅଭିନେତା, ଆଜୀବନ, ପରିଧାନ, ଅଭିଶାପ ।
ଉ –
ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ର + କ୍ରିୟା ।
ପରିପନ୍ଥୀ – ପରି + ପନ୍ଥୀ ।
ଉପକାର – ଉପ + କାର ।
ଅନୁଭବ – ଅନୁ + ଭବ ।
ଉତ୍କଳ – ଉତ୍ + କଳ ।
ପରାଭବ – ପରା + ଭବ ।
ଅବତାର – ଅବ + ତାର।
ଅଧିକାର – ଅଧ୍ + କାର ।
ଅନୁରାଗ – ଅନୁ + ରାଗ ।
ଆଜୀବନ – ଆ + ଜୀବନ ।
ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ – ଅବ + ତୀର୍ଣ୍ଣ ।
ଉପକରଣ – ଉପ + କରଣ ।
ଆକର୍ଷଣ – ଆ + କର୍ଷଣ ।
ଅଭିନେତା – ଅଭି + ନେତା ।
ପରିଧାନ – ପରି + ଧାନ ।
ଅଭିଶାପ – ଅଭି + ଶାପ ।

Question ୭।
ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଅଣସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ ବ୍ୟବହାର କରି ୧୦ଟି ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
ଉ –
ବଦ୍ + ଅଭ୍ୟାସ = ବଦଭ୍ୟାସ
ବେ = ବେ + ହିସାବୀ = ବେହିସାବୀ
ଦର = ଦର + ବୁଢ଼ା = ଦରବୁଢ଼ା
ଅଣ = ଅଣ + ଫୁଟା = ଅଣଫୁଟା
ଦର = ଦର + ପାଚିଲା
ଅ = ଅ + ଶୁଣା = ଅଶୁଣା
ଅଣ = ଅଣ + ନାତି = ଅଣନାତି
ବେ + ଆଇନ = ବେଆଇନ

ଉପସର୍ଗ :

ନୂଆ ନୂଆ ଶବ୍ଦ ଗଠନରେ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ
ଅ + କ୍ଷମ = ଅକ୍ଷମ
ଭାରତ + ଈୟ = ଭାରତୀୟ
ବି + ଜ୍ଞାନ = ବିଜ୍ଞାନ
ସତ୍ୟ + ତା = ସତ୍ୟତା

ଏଠାରେ କ୍ଷମ, ଜ୍ଞାନ, ଭାରତ, ସତ୍ୟ ମୂଳ ଶବ୍ଦ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ଅ, ବି, ଈୟ, ତା ଯଥାକ୍ରମେ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଯେତେବେଳେ ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ପୂର୍ବସର୍ଗ କହନ୍ତି; ପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ତାହା ପରସର୍ଗ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରେ ଯୁକ୍ତ ହେବାଦ୍ଵାରା ଅର୍ଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉପସର୍ଗ କହନ୍ତି । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ୨୦ ଗୋଟି ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଧର୍ମୀ ଉପସର୍ଗ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ । ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟାମୂଳ ବା ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଅର୍ଥ ବୈଚିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି ।
ଯଥା –
ସମ୍ + ଭାଷଣ = ସମ୍ଭାଷଣ
ପ୍ର + ତାପ = ପ୍ରତାପ
ସୁ + ଗମ = ସୁଗମ

କ୍ରିୟା ବା କ୍ରିୟାଜାତ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ମଧ୍ୟ ଉପସର୍ଗ ଯୋଗ କରାଯାଏ ।
ଯଥା-
ପ୍ରତି + ମୂର୍ତ୍ତି = ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି
ଦୁର୍ + ଭାଗ୍ୟ = ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ

ଉପସର୍ଗର ପ୍ରକାରଭେଦ :

ଯଥା – (କ) ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ (ଖ) ଅଣ ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ

(କ) ଓଡ଼ିଆରେ ଅବିକଳ ପ୍ରଚଳିତ ୨୦ଟି ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ, ଯଥା –

ପ୍ର – ପ୍ରଶଂସା, ପ୍ରକାଶ, ପ୍ରହାର ।
ପରା – ପରାଜୟ, ପରାଭବ, ପରାକ୍ରମ ।
ଅପ – ଅପଯଶ, ଅପମାନ, ଅପଳାପ ।
ସମ୍ – ସଂହାର, ସଂରକ୍ଷଣ, ସଂଯୋଜନା ।
ନି – ନିବୃତ୍ତି, ନିଯୁକ୍ତ, ନିକ୍ଷେପ ।
ଅଧ୍ – ଅଧ୍ୟାର, ଅଧ୍ୟାତି, ଅଧ୍ଯକ୍ଷ ।
ସୁ – ସୁଦର୍ଶନ, ସୁଗନ୍ଧ, ସୁସମ୍ବାଦ ।
ନିର୍ – ନିରାକାର, ନିରାକରଣ, ନିରସନ, ନିରଳସ ।
ଦୁର – (ଦୁଃ) ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ, ଦୁର୍ଗମ ।
ଉତ୍ – ଉତପ୍ତ, ଉତ୍କର୍ଷ, ଉନ୍ମୋଚ ।
ଅତି – ଅତିଶୟ, ଅତିକ୍ରମ, ଅତିକାୟ ।
ପରି – ପରିଚ୍ଛେଦ, ପର୍ଯ୍ୟାୟ, ପରିଚୟ ।
ପ୍ରତି – ପ୍ରତିଦିନ, ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି, ପ୍ରତିଧ୍ବନି, ପ୍ରତିଫଳନ ।
ଅବ – ଅବକାଶ, ଅବଗତି, ଅବଧାନ,
ଅନୁ – ଅନୁ ମାନ, ଅନୁ ଜ୍ଞା, ଅନୁ ପାନ, ଅନୁରାଗ ।
ବି – ବିଖ୍ୟାତ, ବିଜ୍ଞାନ, ବିଶୁଦ୍ଧ ।
ଅଭି – ଅଭିସାର, ଅଭିଯାନ, ଅଭିଜାତ ।
ଉପ – ଉପକୂଳ, ଉପବନ, ଉପସାଗର ।
ଅପି – ଅପିଧାନ, ଅପିହିତ, ଅପିନଦ୍ଧ ।
ଆ – ଆଗମନ, ଆନୟନ, ଆରକ୍ତ ।

(ଖ) ଅଣସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ :
ସଂସ୍କୃତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉପସର୍ଗର ବ୍ୟବହାର ରହିଛି । କେତୋଟିର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା । ଯଥା
ଅ – ଅକଟା, ଅବଟା, ଅଶୁଣା ।
ଅଣ – ଅଣବାବୁଆ, ଅଣବାଟୁଆ, ଅଣବାହୁଡ଼ା !
ଦର – ଦରଫୁଟା, ଦରହସା, ଦରଖୁ।
ବଦ୍‌ – ବଦ୍‌ନାମ, ବଦ୍‌ରାଗୀ, ବଦ୍‌ହଜମ, ବଦ୍‌ଖର୍ଚ୍ଚ, ବଦ୍ୟାଭ୍ୟାସ, ବଦ୍‌ଗନ୍ଧ ।
ବେ – ବେଆଇନ, ବେରସିକ, ବେକାର ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Invitation to English 1 Solutions Chapter 4 In London In Minus Fours Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class English Solutions Chapter 4 In London In Minus Fours

CHSE Odisha Class 11 English In London In Minus Fours Text Book Questions and Answers

UNIT – I
Gist with Glossary:

Gist:
Gandhiji left Bombay at noon on August 29, 1931, on his way to London. His youngest son Devadas and his chief secretary Mahadev Desai accompanied him. Besides them, there was Miss Slade, Pyarelal Nayyar, and Pandit Malaviya with him. He was going to attend the Second Round Table Conference in London as the sole delegate and representative of India. He was staying at Kingsley Hall. On his customary morning walks he was going through the slum areas. He came in homely contact with many men and women who were on the way to their work.

Glossary:
S.S. Rajputna : Steam Ship Rajputana
out-Boswelled Boswell: Mahadev Desai, Gandhiji’s secretary seemed to excel Boswell, a celebrated biographer of Samuel Johnson, in the art of keeping diaries
aide : assistant (ସହକାରୀ)
Pandit Malaviya : Madan Mohan Malaviya
millionaire: a person whose assets are worth one million pounds or dollars or more (କୋଟିପତି,ଧନକୁବେର )
segment : section (ଭାଗ)
a segment of vocal India: a large section of people who spoke in India’s interest
slum : humble dwelling of poor people (ଦରିଦ୍ର ବସ୍ତି)
sidle : walk in a shy or nervous way (ବିଷଣ୍ଣଭାବେ ଚାଲିବା)

Think it out:
Question 1.
Why was Gandhi chosen as the sole delegate of Congress to the Second Round Table Conference?
Answer:
Gandhi was chosen as the sole delegate of Congress to the Second Round Table Conference because he was the real spokesman of the organization. He also represented the vast majority of Indians who loudly spoke in India’s interest.

Question 2.
How did Gandhi befriend the men and women of the slum areas of London?
Answer:
During his stay at Kingsley Hall in London, Gandhi used to go on his morning walks. In the course of his morning walk, he was going through the nearby slum areas. On the way, he met many men and women who were going to work. They were drawn towards him. They smiled at him. He drew them into the conversation. A loving relationship developed between them. Gandhi used to go to their homes and ultimately made friends with them.

UNIT-II
Gist with Glossary :

Gist:
King George V and Queen Mary invited Gandhiji to tea in Buckingham Palace. The whole country’s focus was on Gandhiji’s dress. Gandhiji came to the palace with their usual loincloth, sandals, a shawl, and his dollar watch hanging loosely. He enjoyed himself everywhere in the company of the most dignified personalities of England. Among them were Lord Irwin, wartime Prime Minister Devid Lloyd George, the Archbishop of Canterbury, Field Marshal Smuts, Bernard Shaw, and the like. Winston Churchill denied meeting him.

He addressed many public meetings. Hi’s staying at Oxford was memorable. There he explained clearly what the independence of India meant. He wanted the end of British rule in India. He would love to see India as an equal partner with Britain. His views on India’s independence were as clear as crystal. He did not desire her freedom for the sake of freedom only. He wanted it on the basis of mutual help.

Glossary:
buzz : talk noisely (ଉଚ୍ଚ ସ୍ୱରରେ କଥା ହେବା )
incessantly : continuously (କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ |)
plus-fours: more clothing than the usual items of the Englishman’s dress namely suit, shirt, hat, and tie
minus-fours: only clothing of homespun loincloth and shawl, but not any conventional items
agog: anxious to know
loincloth: a piece of cloth covering the middle of the body, folded between the legs (ଆଣ୍ଠୁ ନ ଲୁଚୁଥିବା ଲୁଗା)
dangling : hanging loosely (ଢିଲା ଭାବରେ ଝୁଲି ଝୁଲି)
dollar watch : dollar like round shaped pocket watch (ଡଲାର ଆକୃତିର ପକେଟ୍ ଘଣ୍ଟା)
Bernard Shaw : (1856-1960) distinguished British dramatist, public speaker and free thinker
appendectomy : surgical removal of appendicites ଆପେଣ୍ଡିସାଇଟ୍‌ ବହିଷ୍କରଣ)
innumerable: numberless (ଅସଂଖ୍ୟ,ଅଗଣିତ)
memorable : deserving to be remembered (ସ୍ମରଣୀୟ)
Empire : The British Empire (ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ)
grieve : cause grief to (ଦୁଃଖଦାୟକ)
Emperorship: the power of supreme rule over subject nations (ସମ୍ରାଟତ୍ଵ)
Dominions: self-governing countries of the British Commonwealth (ଉପନିବେଶ )
equal terms : equal status (ସମାନ ମର୍ଯ୍ୟାଦା )
prevision : foresight (ପୂର୍ବଦୃଷ୍ଟି)
Commonwealth: former British Colonies forming a group of free nations associating politically for the common good
discern : see clearly (ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦେଖିବା)
isolated independence: freedom alone or for its own sake (କେବଳ ସ୍ଵାଧୀନତା)
voluntary interdependence : willing acceptance of mutual help (ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃ ତ ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳତା )
treasure (v) : hold at great value (ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେବା )
viable: feasible, capable of success (ଫଳପ୍ରଦ)

Think it out:
Question 1.
What was Gandhi’s reply to the journalists’ question about his dress?
Answer:
When the journalists questioned Gandhi about his dress, he replied that the British people had more clothing than their usual dress namely a suit, shirt, hat, and tie. But he was dressed short of those conventional items – a very simple clothing of homespun loincloth and a shawl.

Question 2.
How was Gandhi dressed when he went to see King George V?
Answer:
When Gandhi went to see King George V, he was dressed in his usual loincloth, sandals, a shawl, and his dangling dollar watch.

Question 3.
What did Gandhi say in reply to the question of whether he had enough on during his meeting with the King?
Answer:
During Gandhi’s meeting with King George V, someone asked him if he had enough on. Gandhi replied that the king had enough on for both of them.

Question 4.
How did Gandhi enjoy himself in London?
Answer:
In London, Gandhi enjoyed himself everywhere in the company of the most dignified personalities of England. Among them were Lord Irwin, wartime Prime Minister David Lloyd George, the Archbishop of Canterbury, Field Marshal Smuts, Bernard Shaw, and the like. Winston Churchill denied meeting him. He addressed many public meetings.

Question 5.
What was Gandhi’s idea of Free India as a dominion in the Commonwealth?
Answer:
Gandhi’s idea of free India as a dominion in the Commonwealth was unique. He clearly but forcefully stated his stand on free India. The British Emperor must leave India. He would love to be an equal partner with the Dominions. He would like to have a partnership based on equal terms. He would not want to hurt England, but to share her joys and sufferings.

Question 6.
What did Gandhi mean by the ‘creative interdependence’ of the member nations of the Commonwealth?
Answer:
Mutual help among the member nations of the Commonwealth, Gandhi said, was to need of the hour. Gandhi would love to see these nations bound by the mystical bond of love, friendship, work, progress, and security. To him ‘Creative interdependence’ meant better life.

UNIT – III
Gist with Glossary:

Gist :
His charming and frank manners won him, innumerable friends. He bravely went to Lancashire where his stirring agitation for khadi caused massive unemployment, still, he was cheered by the multitude of people. Someone took a photograph of Gandhi in his khadi from neck to knee. Gandhiji started his real work outside the official Round Table Conference. Gandhi’s work started at 3.45 a.m. and ended at 2 p.m. The Round Table Conference was heading towards an inevitable failure.

The British took a rigid stand, they clearly conveyed fully their view not to leave India at all. But they were ready to give importance to India’s standpoint, it’s yearning to be free. An agreement could not be reached. The British Government provided two specially trained policemen for Gandhi’s security. Gandhi never kept them at a distance like other dignitaries. He developed a strong personal relationship with them. From India, he sent each a watch as a mark of his profound love.

Glossary:
frankness : openness (ଖୋଲାଖୋଲି)
humanity : humanitarian feeling (ମାନବିକତା)
creative : having power to create (ସର୍ଜନଶୀଳ)
accessibility : readiness to mix with (ମିଶାଣିଆ ପ୍ରକୃତି)
lion’s den : lion’s cave, a dangerous place. (ସିଂହଗୁମ୍ଫା)
Gandhi’s boycott of foreign cloth paralysed Lancashire cloth mills. The mill owners were highly critical of him.
agitation : unrest (ଆନ୍ଦୋଳନ)
wrapped : covered (ଆବୃତ ହୋଇଥିଲା)
homespun : cloth for which the spinning is done at home (ଘରୋଇ ବୁଣା)
squeezed : pressed from all sides (ସବୁପଟୁ ଚାପି ହୋଇ ରହିଥିଲା)
applaud : praise (ପ୍ରଶଂସା)
embarrassment : mental discomfort (ମାନସିକ ଅସ୍ବସ୍ତି)
softening : making soft (କୋମଳ କରିବା)
brutalisation : transforming men to brutes (ପାଶବିକ ଅତ୍ୟାଚାର)
respite : rest (ବିଶ୍ରାମ)
abandon : give up (ତ୍ୟାଗ କରିବା, ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା)
irresistible : which cannot be stopped (ଅଦମନୀୟ)
yearning : eagerness (ଆଗ୍ରହ)
preserve : keep from loss (ସଂରକ୍ଷଣ କର |)
Scotland Yard : London Metropolitan police
royalty : persons of royal descent (ରାଜକୀୟତା)
dignitaries : important personalities (ମର୍ଯ୍ୟାଦାସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ )
at arm’s length : at a safe distance (ନିରାପଦ ଦୂରତ୍ବରେ )
engraved : carved (ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା)

Think it out:
Question 1.
Which qualities in Gandhi turned his opponents to friends?
Answer:
Gandhi believed in love and not hatred. He would not hurt the sentiments of his opponents. He was full of warmth. He was extremely frank. He was a symbol of humanity. Everybody who came in contact with him felt his love for the world and paid him back with love. He had faith in himself. All these qualities in Gandhi turned his opponents to friends.

Question 2.
How did he make friends even among those he hurt?
Answer:
He made friends even among those he hurt by mixing with them freely and lovingly.

Question 3.
What was Gandhi’s work in London outside the Round Table Conference?
Answer:
Gandhi’s work in London outside the Round Table Conference was very important. He aimed at softening the British attitude. He was trying his best to meet the people and preach the concept of love and faith among them. The Government was treating human beings as beasts. He felt his meeting with the people outside the Conference would sow the seeds of love and friendship for the future. It would help in changing the brutal British spirit in later years.

Question 4.
Why did the Second Round Table Conference fail to bring about an agreement?
Answer:
The British Government took a very tough stand in the Second Round Table Conference on India’s demand for freedom. A member of the British delegation clearly stated that Britain would never leave India while at the same time they would try their best to keenly understand India’s views. The British policy was as clear as crystal. India’s eagerness to be free was met with Britain’s stubborn wish to stay in the country. Therefore, the Second Round Table Conference failed to bring about an agreement.

Question 5.
How did Gandhi treat the Scotland Yard detectives?
Answer:
The British Government provided two Scotland Yard detectives to guard Gandhi in England. Gandhi was very close to them. He never kept them at a distance as most dignitaries did. He was very free and frank with them and visited their homes. He treated them with the warmth of love. He treated them as a part of his family. Gandhi sent each a watch from India and this revealed his deep personal love for two Scotland Yard detectives.

Post-Reading Activities:

Doing with words :
A. Match the italicized expressions in the text below with their synonyms given in the table.
1. The audience praises the speaker who can make a nice speech by clapping of hands.
2. The 15th of August is an unforgettable day for the Indians.
3. The country is excited over a possible outbreak of war.
4. Digging gold mines in Orissa is not a feasible project.
5. Nobody can see clearly the real cause of the spread of violence.
6. Rapid industrialization has brought in the condition of being treated in a cruel and savage manner of human beings.
7. A large section of public opinion is in favor of the nationalization of road transport.

Synonyms segment	Italicized expressions a large section
agog
memorable
viable
discern
applaud
brutalization

Answer:

Synonyms segment	Italicized expressions a large section
agog	excited
memorable	unforgettable
viable	feasible
discern	see clearly
applaud	Praises by clapping of hands
brutalization	The condition of being treated in a cruel and savage manner

B. Make new words by adding -en.
Example: soft – soften
hard       ___________
strength ___________
length    ___________
light       ___________
height    ___________
bright    ___________
tight      ___________
Answer:
hard        harden
strength  strengthen
length     lengthen
light        lighten
height     heighten
bright      brighten
tight        tighten

C. Make sentences using the following expressions :
out-number, sidle up, pay respect, cut off, and above all, at arm’s length
Answer:
out-number — Girls out-numbered the boys in the debate competition,
sidle up        —  The children sidle up to me and held my hand,
pay respect  — Pay respect to your teachers.
cut off          — Balasore was cut off from the outside world in the last flood,
above all      — Gandhiji was a politician, a writer, a moralist; above all, he was a humanist.
at arm’s length — We should keep the anti-social elements at our arm’s length.

D. Mark the use of articles (a, an, the) in the following sentences :
(a) Kingsley Hall was an East Settlement House in London.
(b) The Mahatma had a good laugh.
(c) Gandhi addressed a union of mill workers at Darwen.
(d) Gandhi sailed from Bombay on the S. S. Rajputana.
Note : (i) how in (a), (b), and (c) countable nouns are preceded by the articles a/ an.
(ii) ‘the is used before ‘Mahatma’ which is specified in (b) and before nouns denoting names of ships, rivers, mountains ranges, etc. as in (d).
(iii) Adjectives when preceded by ‘the’ denote class, e.g. the rich, the virtuous, etc. and are used as nouns.

Insert the appropriate articles where necessary in the right places in the sentences given below :
1. Pyarelal was aide of Gandhiji.
2. Gandhiji was sole delegate to Second Round Table Conference.
3. He spent considerable portion of his salary for poor.
4. After graduation she joined university.
5. Germans are industrious nation.
6. Mr. James is European journalist.
7. Gandhiji’s dream did not become reality.
8. Delightful picture of leader was taken outside the Greenfield Mill.
9. Rich lead life of unrest.
10. I like beauty of this place.
Answers:
1. Pyarelal was an aide of Gandhiji.
2. Gandhiji was the sole delegate to the Second Round Table Conference.
3. He spent a considerable portion of his salary for the poor.
4. After graduation she joined a university.
5. The Germans are an industrious nation.
6. Mr. James is a European journalist.
7. Gandhiji’s dream did not become a reality.
8. A delightful picture of the leader was taken outside the Greenfield Mill.
9. The rich lead a life of unrest.
10. I like the beauty of this place.

E. A preposition links nouns, pronouns, and phrases to other words in a sentence. Use the appropriate prepositions in the blanks.
1. He was sent as a delegate _____  the general body meeting. (for/to)
2. The social workers took a walk _____ the nearby slum areas. (through/into)
3. Pay proper respect ________ your superiors. (for/to)
4. She smiled _____ me while passing by our house. (to/at)
5. What do you mean _____ democracy? (for/by)
6. He was wrapped in _____ white cotton cloth. (in/by)
7. He engaged them in _____ conversation. (with/in)
Answer:
1. He was sent as a delegate to the general body meeting.
2. The social workers took a walk through the nearby slum areas.
3. Pay proper respect to your superiors.
4. She smiled at me while passing by our house.
5. What do you mean by democracy?
6. He was wrapped in a white cotton cloth.
7. He engaged them in conversation.

CHSE Odisha Class 11 English In London In Minus Fours Important Questions and Answers

I. Short Answer Type Questions with Answers

1. Read through the extract and answer the questions that follow.
Gandhi sailed from Bombay on the S.S. Rajputana at noon on August 29, 1931, accompanied by his youngest son, Devadas, his chief secretary, Mahadev Desai, who, he said, “out-Boswelled Boswell,” Miss Slade, Pyarelal Nayyar, an aide, G.D. Birla, the textile millionaire, Pandit Malaviya, and Mrs. Naidu. Gandhi was proceeding as a sole delegate of Congress to the Second Round Table Conference in London. No other delegates were necessary since he spoke for the organization and for a considerable segment of vocal India.

In London from September 12th to December 5th, he stayed, most of the time, at Kingsley Hall, an East Settlement House, as a guest of Muriel Lester, who had visited him in 1926. Mornings he took walks through the nearby slum areas, and men and women on the way to work would smile at him and he engaged them in conversation and later came to their homes. Children called him “Uncle Gandhi” and sidled up to him and held his hand. One mischief-loving youngster called out, “Hey, Gandhi, where’s your trousers ?” The Mahatma had a good laugh.

Questions :
(i) When did Gandhi sail from Bombay?
(ii) Explain the expression ‘out-Boswelled Boswell’.
(iii) Where and how long Gandhiji did stay in London?
(iv) Where did he take morning walks?
(v) How did the Mahatma respond, when one mischief-loving youngster called out, “Hey Gandhi, where’re your trousers ?”

Answers :
(i) It was at noon on August 29, 1931, when Gandhi sailed from Bombay.
(ii) The expression ‘out-Boswelled Boswell’ is indicative of the fact that Mahadev Desai, Gandhi’s chief secretary, seemed to outshine Boswell in the art of keeping diaries.
(iii) In London Gandhi stayed, most of the time, at Kingsley Hall, an East Settlement House from September 12th to December 5th. He was a guest of Muriel Lester.
(iv) He took morning walks through the nearby slum areas heavily populated by the poor.
(v) When one mischief-loving youngster called out, “Hey, Gandhi, where’s your trousers ?”, the Mahatma laughed heartily.

2. Read through the extract and answer the questions that follow.
He was a wonderful newspaper copy, and journalists buzzed around him incessantly. One reporter questioned Gandhi about his dress. “You people,” he replied, “wear plus-fours, mine are minus-fours.” When he was invited to tea in Buckingham Palace with King George V and Queen Mary, all of England was agog over what he would wear. He wore the usual loincloth, sandals, a shawl, and his dangling dollar watch. Subsequently, someone asked Gandhi whether he had enough on. “The King,” he replied, “had enough on for both of us.”

He enjoyed himself everywhere. He had talks with Lord Irwin, wartime Prime Minister David Lloyd George, the Archbishop of Canterbury, Field Marshal Smuts, Bernard Shaw, and scores of others, and went down into the country near Reading to pay his respects to Colonel Maddock who had performed the appendectomy on him in Poona jail. Winston Churchill refused to see him. He also addressed innumerable public meetings and spent two memorable weekends at Oxford.

In these and in the private conversations he tried, above all else, to explain what he meant by the independence of India. He would cut India off “from the Empire entirely, from the British nation not at all, if I want India to, gain and not to grieve. The Emperorship must go and I should love to be an equal partner with Britain sharing her joys and sorrows and an equal partner with the Dominions. But it must be a partnership on equal terms.”

He was describing precisely and with remarkable precision, the status free India assumed in the Commonwealth in 1948. He went even further; he saw what many of his followers have not yet discerned. “Isolated independence is not the goal,” he asserted. “It is voluntary interdependence. Liberated colonies so treasure their new-found independence; they think it is a viable reality. But the law of nature in love, friendship, work, progress, and security, is creative interdependence.

Questions :
(i) Why did journalists talk noisely around him ceaselessly?
(ii) How did Winston Churchill react to Gandhi’s visit?
(iii) How does the writer describe his two weekends at Oxford?
(iv) Explain Gandhi’s statement “Isolated independence is not the goal.”
(v) ‘……………… they think it is a viable reality.’ What does the word ‘they’ refer to?

Answers :
(i) Journalists talked noisely around Gandhi ceaselessly, as he was a remarkable newspaper copy. In other words, he excelled in the art of answering their questions in a loving and simple manner.
(ii) Winston Churchill declined to meet Gandhi.
(iii) The writer states that Gandhi’s two weekends at Oxford were unforgettable.
(iv) Gandhi’s concept of “Isolated independence” carries great significance. India’s freedom alone is not enough. Many of his followers have not realized this concept. For the national independence was an end. It was good in itself. But for Gandhi, it was a means to an end – the end begins with love, peace, and progress for all the newly-liberated nations of the world.
(v) ‘They’ refers to liberated countries.

3. Read through the extract and answer the questions that follow;
Everywhere he made friends by his charm, frankness, humanity, and accessibility. He even walked into the lion’s den in Lancashire where his agitation for khadi and against foreign cloth had caused painful unemployment. At a meeting of the textile mill workers, one man said, “I am one of the unemployed, but if I was in India I would say the same thing that Mr. Gandhi is saying.” A delightful photograph taken outside the Greenfield Mill at Darwen shows Gandhi wrapped in white homespun from neck to knee, for it was cold, and squeezed in among cheering, applauding women, one of whom, to his embarrassment, is holding his hand.

He made friends even among those he hurt. “I found that my work lies outside the Conference,” he told a London audience. ‘This is the real Round Table Conference The seed which is being sown now may result in softening the British spirit and in preventing the brutalization of human beings.” Mahadev Desai’s diaries show that the Mahatma often got to bed at 2 A.M., awoke at 3.45 A.M. for prayers, wrote letters and read papers, rested again from 5 to 6, and had no respite from then till the next morning at 1 or 2 A.M, Small wonder that he occasionally slept at sessions of the Conference.

He did not give it his best. The Round Table Conference was bound to fail. Lord Reading, a member of the British delegation, formulated the British purpose in one sentence: “I believe that the true policy between Britain and India is that we should in this country strive all we can to give effect to the views of India while preserving at the same time our own position, which we must not and cannot abandon. An irresistible force, India’s yearning to be free, met an immovable object, Britain’s wish to stay in India. That made agreement impossible.

The British government had assigned two Scotland Yard detectives to guard Gandhi in England. They were special policemen, giants in size, who usually protected royalty. They grew to like ‘the little man’. Unlike most dignitaries, Gandhi did not keep them at arm’s length or ignore them. He discussed public affairs with them and visited their homes. Before leaving England he requested that they be allowed to accompany him to Brindisi, Italy, whence he would sail for India. Their chief asked the reason why. “Because they are part of my family,” Gandhi replied. From India, he sent each a watch engraved with “With love from Mr. Gandhi.”

Questions :
(i) “He even walked into the lion’s den in Lancashire.” Explain the significance of the ‘lion’s den’ here.
(ii) “………………….to his embarrassment, is holding his hand.” What do the words ‘his hand’ refer to?
(iii) Describe Gandhiji’s daily routine.
(iv) Explain the expression ‘an irresistible force’.
(v) What qualities of Gandhiji are highlighted in the extract?

Answers :
(i) The ‘lion’s den’ literally refers to a cave where the lion lives. Here it signifies a dangerous place. Lancashire with its cloth mills, became a dangerous place for Gandhi because his agitation for khadi and the boycott of foreign cloth India paralyzed the mills there. But still, he was fearless in his campaign.
(ii) The words ‘his hand’ refer to Gandhiji’s hand.
(iii) Gandhi’s day started at 3.45 a.m. when he went for prayer. There he started writing letters and reading papers. He was taking rest for an hour from 5 to 6. From then he had no rest. He worked incessantly till the next morning at 1 to 2 a.m. He retired to bed at 2 a.m.
(iv) The expression ‘an irresistible force’ throws light on India’s eagerness to be free from the shackles of British imperialism that could not be held in check.
(v) The extract highlights Gandhiji’s charm, openness, humanity, simplicity, fearlessness, and above all, his love for all.

II. Multiple Choice Questions (MCQs) with Answers
Choose the correct option.

Unit – I
The text
Gandhi sailed ………………. good laugh.

Question 1.
Gandhi sailed from Bombay on the:
(a) S. S. Rajputana at noon on August 29, 1931
(b) Mayflower at the morning on August 15, 1947
(c) Vikrant at night on August 9, 1913
(d) Victoria at the evening on August 2, 1934
Answer:
(a) S. S. Rajputana at noon on August 29, 1931

Question 2.
Gandhi was accompanied by his youngest son :
(a) Raidas
(b) Bikash
(c) Devadas
(d) none of the above
Answer:
(c) Devadas

Question 3.
Gandhi’s chief secretary. Mahadev Desai was also known as:
(a) ‘out-loss welled loss well
(b) ‘out-Boswelled Boswell’
(c) ‘out-TossweIIed Tosswell’
(d) ‘out-Mosswelled Mosswell’
Answer:
(b) ‘out-Boswelled Boswell’

Question 4.
Miss Slade Pyarcial Nayyar an aide of G. D. Bina, the textile millionaire. Pandit Malaviya and Mrs. Naidu were also accompanied with:
(a) Gandhi
(b) Nehru
(c) Sardar Vallabhbhai Patel
(d) Bhagat Singh
Answer:
(a) Gandhi

Question 5.
Gandhi was proceeding as a sole delegate of Congress to the :
(a) First Round Table Conference in the USA
(b) Third Round Table Conference in Germany
(c) Second Round Table Conference in London
(d) none of the above
Answer:
(c) Second Round Table Conference in London

Question 6.
S. S. Rajputana was a:
(a) steamship
(b) boat
(c) train
(d) none of the above
Answer:
(a) steamship

Question 7.
No other delegates were necessary since he spoke for the organization and for a considerable :
(a) a segment of a slum area
(b) part of the urban area
(c) section of local India
(d) a segment of vocal India
Answer:
(d) a segment of vocal India

Question 8.
In London, Gandhi stayed most of the time, at :
(a) Princely Sunglow, a West Settlement House from 12th Jan. — 5th Apr.
(b) Wingsley Hall, a North Settlement House from 12th Apr. — 7th July
(c) Lessley Apartment an South Settlement House from 9th Aug. — 15th Sept.
(d) Kingsley Hall, an East Settlement House from 12th Sept. — 5th Dec.
Answer:
(d) Kingsley Hall, an East Settlement House from 12th Sept. — 5th Dec.

Question 9.
Gandhi stayed there as a guest of Muriel Lester, who had visited him in :
(a) 1950
(b) 1926
(c) 1920
(d)1914
Answer:
(b) 1926

Question 10.
Gandhi, in the mornings; took walks through the nearby :
(a) urban areas
(b) local areas
(c) slum areas
(d) all of the above
Answer:
(c) slum areas

Question 11.
“Men and women on the way to work would smile at him and he engaged them in conversation and later came to their homes.” Here ‘he’ refers to:
(a) Devadas
(b) Gandhi
(c) Nehru
(d) none of these
Answer:
(b) Gandhi

Question 12.
Children called Gandhi
(a) Bapu
(b) Mohandas
(c) Gandhi’s Uncle
(d) Uncle Gandhi
Answer:
(d) Uncle Gandhi

Question 13.
In this context, the word ‘sidled means :
(a) walked in a shy or nervous way
(b) walked in a smart or prompt way
(C) walked in a scary way
(d) none of the above
Answer:
(a) walked in a shy or nervous way

Question 14.
“Hey, Gandhi. where’re your trousers ?“ In this expression, who told to whom?
(a) one mischievous boy to Gandhi
(b) one mischief-loving youngster to Gandhi
(c) a little girl to Gandhi
(d) none of these
Answer:
(b) one mischief-loving youngster to Gandhi

Question 15.
Hearing this Mahatma Gandhi had a:
(a) good smile
(b) good expression
(c) good laugh
(d) all of the above
Answer:
(c) good laugh

Question 16.
The Second Round Table Conference in London was an important landmark in the history of:
(a) American Freedom Movement
(b) France Freedom Movement
(c) African Freedom Movement
(d) Indian Freedom Movement
Answer:
(d) Indian Freedom Movement

Question 17.
The Second Round Table Conference was held in London from
(a) 17th Sept. 1931 — 10th Dec, 1932
(b) 27th Sept. 1913— 10th Nov, 1913
(c) 7th Oct. 1942 — 1st Dec, 1943
(d) 7th Sept. 1931 — 1st Dec, 1931
Answer:
(d) 7th Sept. 1931 — 1st Dec, 1931

Question 18.
“In London In Minus Fours” forms a chapter in :
(a) The Life of Sarojini Naidu (1905)
(b) The Life of Shakespeare (1942)
(c) The Life of Mahatma Gandhi (1950)
(d) The Life of Jawaharlal Nehru (1951)
Answer:
(c) The Life of Mahatma Gandhi (1950)

Question 19.
In this essay, the author portrays the character of:
(a) Devadas
(b) Gandhiji
(c) Nehru
(d) all of the above
Answer:
(b) Gandhiji

Question 20.
Who do you think? The author of n London In Munus Fours”?
(a) Louis Fischer (1896—1970)
(b) Nathaniel Hawthorne (1804—1864)
(c) Yevgeny Aleksandrovich Yeviushenko (1933— )
(d) Khushwant Singh (1915— )
Answer:
(a) Louis Fischer (1896—1970)

Question 21.
Louis Fischer was outstanding :
(a) English writer, novelist, and essayist
(b) American writer, columnist, and analyst of world affairs
(c) Russian poet, dramatist, and actor
(d) Radiation Oncologist, USA
Answer:
(b) American writer, columnist, and analyst of world affairs

Question 22.
Who among the below occupies a unique place among Gandhiji’s admirers in the West?
(a) Louis Fischer
(b) Rahindranath Tagore
(c) Khuswant Singh
(d) Jawaharlal Nehru
Answer:
(a) Louis Fischer

Question 23.
Louis Fischer had closely studied the life and teachings of
(a) Napoleon Bonaparte
(h) Hitler
(c) Mahatma Gandhi
(d) Sardar Vahlabhbhai Patel
Answer:
(c) Mahatma Gandhi

Question 24.
Vio,-d ‘aide in this chapter means :
(a) assistant
(b) Ofticer-in-Gerieral
(c) peon
(d) supporter
Answer:
(a) assistant

Question 25.
In this essay the author portrays the character of Gandhiji more as a humane human being than as a :
(a) socialist
(b) nationalist
(c) politician
(d) magician
Answer:
(c) politician

Unit — II
The text
He was a …………….. interdependence.

Question 26.
Gandhiji was :
(a) handsome in dress and rude in manners
(b) humble in dress and simple in manners
(c) expensive in dress and simple in manners
(d) none of the above
Answer:
(b) humble in dress and simple in manners

Question 27.
Gandhiji had a unique approach to his goal of complete freedom:
(a) America
(b) Africa
(c) India
(d) France
Answer:
(c) India

Question 28.
He was a wonderful newspaper copy and journalists buried around him incessantly. What does the expression refer to? The center of attraction that
is why :
(a) Gandhiji was a wise person journalists moved around him
(b) Gandhiji was a handsome person journalist stayed with him
(c) Gandhiji was a charming political leader journalist moved around him
(d) none of the above
Answer:
(a) Gandhiji was a wise person journalists moved around him

Question 29.
What does the expression plus fours and minus fours’ refers o
(a) more clothing than the usual items of the Englishman’s dress (plus fours); without these conventional items but simple clothing of homespun loin cloth and a shawl (minus fours)
(b) Gorgeous clothing (minus fours); simple clothing (plus fours)
(c) without clothes (minus fours); clothes covering from top to toe (plus fours)
(d) none of the above
Answer:
(a) more clothing than the usual items of the Englishman’s dress (plus fours); without these conventional items but simple clothing of homespun loin cloth and a shawl (minus fours)

Question 30.
Gandhiji invited to tea in :
(a) Lenburg Palace
(b) Switzer Palace
(c) Mahima Palace
(d) Buckingham Palace
Answer:
(d) Buckingham Palace

Question 31.
Gandhiji was invited to Buckingham palace by:
(a) King George V and Queen Elizabeth
(b) King George V and Queen Mary
(c) King Washington V and Queen Victoria
(d) none of the above
Answer:
(b) King George V and Queen Mary

Question 32.
The time of meeting with King George V and Queen Mary. Gandhiji wore
(a) loincloth and a shawl
(b) sandals
(c) dangling dollar watch
(d) all of the above
Answer:
(d) all of the above

Question 33.
Where did Gandhi go to pay his respects to Colonel Maddock?
(a) to the country
(b) to Ireland
(c) to Scotland
(d) to Buckingham Palace
Answer:
(a) to the country

Question 34.
What do you mean by the word appendectomy?
(a) surgical operation of the kidney
(b) surgical operation of the liver
(c) surgical removal of appendicitis
(d) none of the above
Answer:
(c) surgical removal of appendicitis

Question 35.
Who among the following refused to meet Gandhi?
(a) Bernard Shaw
(b) David Lloyd
(c) Winston Churchill
(d) Clement Atlee
Answer:
(c) Winston Churchill

Question 36.
“He had talks with Lord Erwin, wartime Prime Minister David Lloyd George. the Archbishop of Canterbury, Field Marshal Smuts, Bernard Shaw and scores of others.”
Here, ‘he’ stands for:
(a) King George V
(b) Gandhiji
(c) Queen Mary
(d) none of the above
Answer:
(b) Gandhiji

Question 37.
Gandhiji addressed innumerable public meetings and spent two memorable weekends at :
(a) Utkal
(b) Delhi
(c) Ravenshaw
(d) Oxford
Answer:
(d) Oxford

Question 38.
What does Gandhi mean by ‘Independence of India’?
(a) Gandhi wanted the Emperorship to go and he should love to be an equal partner with Britain sharing his joys and sorrows and an equal panner with the Dominions.
(b) Gandhi wanted the Empcrorship to stay and he should hate to be an equal partner with France sharing his joys and happiness and an unequal partner with the
Dominions.
(c) both (a) and (b)
(d) none of these
Answer:
(a) Gandhi wanted the Emperorship to go and he should love to be an equal partner with Britain sharing his joys and sorrows and an equal panner with the Dominions.

Question 39.
With remarkable precision, the status free India assumed in the Commonwealth in
(a) 1947
(b)1998
(c) 1984
(d) 1948
Answer:
(d) 1948

Question 40.
“Isolated independence is not the goal” he asserted. It is the voluntary interdependence”. Here ‘he’ stands for:
(a) Nehru
(b) Napoleon Bonaparte
(c) Subash Chandra Bose
(d) Gandhiji
Answer:
(d) Gandhiji

Question 41.
What do you mean by the term ‘viable’?
(a) see clearly
(b) feasible
(C) foresight
(d) unforgettable
Answer:
(b) feasible

Question 42.
But the law of nature in love, friendship, work, progress, and security is creative
(a) incesantly
(b) interdependence
(c) treasure
(d) agog
Answer:
(b) interdependence

Unit – III
The text
Everywhere …………….. Mr. Gandhi.

Question 43.
Everywhere Gandhi made friends by his:
(a) charm, frankness, humanity, and accessibility
(b) spell, narrow and nican thinking, inhumanity, inaccessibility
(c) kind, honest, violent, rude, behavior
(d) none of the above
Answer:
(a) charm, frankness, humanity, and accessibility

Question 44.
Name the place where Gandhi went where his agitation for khadi and against foreign cloth had caused painful unemployment. His going there was also known as entering the lion’s den.
(a) Srilanka
(b) London
(c) Lancashire
(d) Pakistan
Answer:
(c) Lancashire

Question 45.
“I am one of the unemployed, but if I was in India, I would say the same thing that Mr. Gandhi is saying.” Who do you think had expressed it?
(a) a woman
(b) a man
(c) both (a) and
(b) (d)a child
Answer:
(b) a man

Question 46.
A delightful photograph was taken outside the:
(a) Eden Garden Stadium at Kolkata
(b) Greenfield Mill at Darwen
(c) Red Fort at Delhi
(d) none of the above
Answer:
(b) Greenfield Mill at Darwen

Question 47.
What do you mean by the term homespun?
(a) home-made cloth
(b) cloth for which the spinning is done at textile mills
(c) cloth for which the spinning is done at home
(d) none of these
Answer:
(c) cloth for which the spinning is done at home

Question 48.
The term applaud means:
(a) show appreciation by clapping of hands
(b) mental discomfort
(c) openness
(d) apologize
Answer:
(a) show appreciation by clapping of hands

Question 49.
‘I found that my work lies outside the Conference. The seed which is being sown now may result in softening the British spirit and in preventing the brutalization of human beings.” Who do you think has expressed this expression and to whom?
(a) Gandhi to an African audience in First Round Table Conference
(b) Gandhi to a London audience in the Second Round Table Conference
(C) Gandhi to an Indian audience in a meeting
(d) none of the above
Answer:
(b) Gandhi to a London audience in the Second Round Table Conference

Question 50.
Identify the meaning of ‘brutalization’.
(a) the condition of being treated in a cruel and savage manner
(b) the condition of being well-treated and in a good manner
(c) both (a) and (b)
(d) only (b)
Answer:
(a) the condition of being treated in a cruel and savage manner

Question 51.
Mahatma often got to bed at :
(a) 2 AM; awoke at 4:45 AM
(b) 2 AM; awoke at 2:45 AM
(C) 2 AM; awoke at 5:00 AM
(d) 2 AM; awoke at 3:45 AM
Answer:
(d) 2 AM; awoke at 3:45 AM

Question 52.
Gandhi slept only for a day.
(a) 16 hours and IS minutes
(b) 1 hour and 40 minutes
(c) 4 hours and 45 minutes
(d) 2 hours and 45 minutes
Answer:
(d) 2 hours and 45 minutes

Question 53.
Small wonder that Gandhi occasionally slept at :
(a) meetings
(b) examination hail
(c) sessions of the conference
(d) work
Answer:
(c) sessions of the conference

Question 54.
The British government had assigned _____ to guard Gandhi in England.
(a) two Scotland Yard detectives
(b) three Ireland Yard policeman
(c) two England army men
(d) 4 sepoys
Answer:
(a) two Scotland Yard detectives

Question 55.
Before leaving England Gandhi requested that they be allowed to accompany him to __________ hence tie would sail for India.
(a) Siberia, Russia
(b) Brindisi, Italy
(c) Venice, Austria
(d) none of the above
Answer:
(b) Brindisi, Italy

Question 56.
What do you mean by the term “at arm’s Length”?
(a) length of ami
(b) at a safe distance
(c) long distance
(d) none of the above
Answer:
(b) at a safe distance

Question 57.
Dignitaries mean:
(a) important personalities
(b) name and fame
(c) dignity
(d) density
Answer:
(a) important personalities

Question 58.
An irresistible force. India’s yearning to be fice met an immovable object. Britain’s wish to stay in India. In this expression, the term ‘yearning’ means:
(a) to earn
(b) saving
(c) glad
(d) eagerness
Answer:
(d) eagerness

Question 59.
Word ‘abandon’ means:
(a) give up
(b) recover
(C) give away
(d) give in
Answer:
(a) give up

Question 60.
Irresistible refers to :
(a) fixed or static
(b) restless
(c) incessantly
(d) hat cannot be resisted or stopped
Answer:
(d) hat cannot be resisted or stopped

The Author:
Louis Fischer is a many-splendoured genius. He is an eminent American writer, journalist, and commentator on international affairs. He is a greater admirer of Mahatma Gandhi and is the author of ‘The Life of Mahatma Gandhi’ he has closely studied the life and teachings of Mahatma Gandhi in this book. His book ‘This is Our World is dedicated to the Gandhians of all countries. Fischer writes with great personal affection for Gandhiji and a deep understanding of his life and ideals. He writes in a journalistic and racy style.

Introducing the Topic:
‘In London in Minus, Four’s is an extract from Fischer’s remarkable biography. ‘The Life of Mahatma Gandhi’. This extract deals with Gandhiji’s visit to London as India’s emissary to the Second Round Table Conference, in 1931. In this essay, Fischer highlights Gandhiji’s dress in London, and his free and humble manners. Besides, he brings Gandhiji’s strength of mind and firmness of pursuance to light.

Summary:
‘In London in Minus Fours’, an extract from Fischer’s biography ‘The Life of Mahatma Gandhi’, deals with Gandhiji’s visit to London as an emissary to the Second Round Table Conference, 1931. Accompanied by Devadas, Mahadev Desai, Miss Slade, Pyarelal Nayyar, Pandit Malaviya, and Mrs. Naidu, Gandhi set out for London on August 29, 1931. He was going to attend the Second Round Table Conference in London.

He was singularly enough for the occasion because his voice was the voice of the vast section of people who spoke in India’s interest. His stay at Kingsley Hall as a guest of Muriel Lester was memorable. In the course of his customary morning walks, he was going through the nearby slum areas. As a result, he came in contact with men and women. Soon a homely relationship flourished between them. He was an attraction to the journalists who were curious to know about his dress.

The whole of England was fixed on Gandhiji’s presence in Buckingham Palace with King George V and Queen Mary. Gandhiji’s simple dress confounded all. He was there with his usual loincloth, sandals, a shawl, and his dangling dollar watch. He was a light-hearted man, enjoying himself everywhere. Fischer writes about Gandhiji’s meeting with all ranges of people like Lord Irwin, wartime Prime Minister, David Lloyd George, the Archbishop of Canterbury, Field Marshal Smuts, and Bernard Shaw, the great dramatist.

He also went to pay his tributes to Colonel Maddock. But Churchill refused to meet him. He had addressed many public meetings and his stay at Oxford was remarkable. He explained the concept of the independence of India with authority and without a shred of bitterness. The independence of India meant the end of the Emperorship in India. He loved to see India as an equal partner with Britain, which might be based on equal terms. His concept of India’s independence was unique.

He did not desire India’s freedom for the sake of freedom only, but he wanted it on the basis of mutual help. He desires love, friendship, work, and progress for all the world. Gandhiji had a rare personality. His charm, frankness, and boundless humanity disarmed his enemies. He was fearless. With a heart full of courage, he entered Lancashire where his agitation for khadi and against foreign cloth was in full cry. His campaign caused massive unemployment, but still, he was lustily cheered by the multitude of men and women: His real work began outside the Round Table Conference.

It was amidst the masses where he had sown the seeds which would bring about change in the rigid British spirit in the future. His days in London were marked by hectic engagements from 3.45 a.m. to 2 p.m. The Round Table Conference was doomed to failure. The British stand and India’s yearning for freedom were poles apart. Britain blew hot and cold in the same breath. The country was determined to stay back in India.

But India’s eagerness to get rid of the British dominion was equally at its deepest. Gandhiji was a towering personality. The British Government provided two Scotland-yard detectives to guide Gandhi. Lover of humanity as he was, he loved them and never kept them at a distance like other dignitaries. From India, Gandhiji sent each a watch as a token of his deep love.

ସାରାଂଶ:
୧୯୩୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୨୯ ତାରିଖରେ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଲଣ୍ଡନ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କ ସାନପୁଅ ଦେବଦାସ, ତାଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ସେକ୍ରେଟାରୀ ମହାଦେବ ଦେଶାଇ, ମିସ୍ ବ୍ଲେଡ୍, ପ୍ୟାରେଲାଲ୍ ନାୟାର, ଜି.ଡି. ବିରଳା, ପଣ୍ଡିତ ମାଲବ୍ୟ ଏବଂ ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ ଯାଇଥିଲେ । ଲଣ୍ଡନରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ଦ୍ଵିତୀୟ ଗୋଲ୍-ଟେବୁଲ ବୈଠକକୁ କଂଗ୍ରେସର ପ୍ରତିନିଧ‌ିରୂପେ ଗାନ୍ଧୀ ଯାଇଥିଲେ ।
ଲଣ୍ଡନରେ ସେ ୧୨ ସେପ୍ଟେମ୍ବରରୁ ୫ ଡିସେମ୍ବର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ‘କିଙ୍ଗସ୍‌ ହଲ୍’ରେ ମ୍ୟୁରିଏଲ ଲେସ୍‌ଟାର୍‌ଙ୍କ ଅତିଥିରୂପେ ରହିଥିଲେ । ୧୯୨୬ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ତାଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କ ପ୍ରାତଃ ଭ୍ରମଣ କାଳରେ ନିକଟସ୍ଥ ସହରତଳି ଅଞ୍ଚଳର ବସ୍ତିଜାଗାକୁ ଯାଉଥିଲେ । ଫଳରେ ସାଧାରଣ ନରନାରୀଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ସେ ଆସିପାରିଥିଲେ ।

ସାମ୍ବାଦିକମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ସେ ଏକ ଆକର୍ଷଣ ଥିଲେ । ସେମାନେ ତାଙ୍କ ପୋଷାକ ବିଷୟରେ ଜାଣିବାକୁ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହୀ ଥିଲେ । ସେ ଯେତେବେଳେ ବକିଙ୍ଗହାମ୍ ରାଜପ୍ରାସାଦକୁ ରାଜା ଓ ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ ଚା’ ପାନ ପାଇଁ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ହେଲେ ସେତେବେଳେ ସେ କ’ଣ ପରିଧାନ କରି ଯିବେ ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ ସମଗ୍ର ଲଣ୍ଡନ ଅଧୀର ହୋଇଉଠିଥିଲା । ସେ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ସେହି ସାଧାରଣ ପୋଷାକ ଅର୍ଥାତ୍ ଧୋତି, ଶାଲ ଓ ପାଦରେ ଚପଲ ମାଡ଼ି ଯାଇଥିଲେ । ଘଣ୍ଟାଟିଏ ମଧ୍ଯ ସବୁଦିନ ପରି ତାଙ୍କ ଅଣ୍ଟାରେ ଝୁଲୁଥିଲା । ସେ ସବୁଠାରେ ନିଜର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଆନନ୍ଦ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ । ସେ ଲର୍ଡ ଇର୍‌ଉଇନ୍, ଡେଭିଡ୍ ଲଏଡ୍ ଜର୍ଜ, ସ୍କ, ବର୍ଣାଡ଼ ଶ’ ଏବଂ ଆହୁରି ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଚଢିଲ୍ ତାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ କରିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ ।

ସେ ଅନେକ ସାଧାରଣ ସଭାରେ ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଅକ୍‌ସ୍ପୋର୍ଡରେ ତାଙ୍କର ରହଣିକାଳ ବେଶ୍ ସ୍ମରଣଯୋଗ୍ୟ ଥିଲା । ନିଜ ଭାଷଣରେ ଏବଂ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ଭାରତର ସ୍ଵାଧୀନତା ସମ୍ପର୍କରେ ତାଙ୍କର ମନୋଭାବ ଏବଂ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ବିଷୟରେ ସେ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ସେ ଭାରତର ସ୍ଵାଧୀନତାର ଅର୍ଥ ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ସମ୍ରାଟତ୍ଵର ପରିସମାପ୍ତି ବୋଲି କହିଥିଲେ । ବ୍ରିଟେନ୍ ସହିତ ସମଅଂଶୀଦାର ରୂପେ ସେ ଭାରତକୁ ଦେଖିବାକୁ ଚାହିଁଥିଲେ । ସମତା ଭିତ୍ତିରେ ଏହି ଭାବଚେତନା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେବା ଉଚିତ ବୋଲି ସେ କହିଥିଲେ । କେବଳ ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇଁ ସ୍ଵାଧୀନତା ତାଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ନ ଥିଲା। ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗ ଓ ସମ୍ମାନବୋଧ, ପ୍ରେମ ଏବଂ ବନ୍ଧୁତ୍ଵର ଭିରି ଉପରେ ତାଙ୍କର ସ୍ଵାଧୀନତା ସମ୍ପର୍କିତ ଭାବଚେତନା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଥିଲା । ଭାରତ ଉପରେ ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ରାଜତ୍ଵ କରିବାର ମନୋଭାବର ପୂର୍ଣଚ୍ଛେଦ ସେ ଚାହିଁଥିଲେ ।

ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏକ ବିଚକ୍ଷଣ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସରଳ ଓ ନିଷ୍କପଟ ହୃଦୟ ମାନବଜାତିକୁ ଭଲ ପାଇବାରେ ଆଗ୍ରହ ତାଙ୍କର ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ସ୍ତବ୍‌ଧ କରିଦେଇଥିଲା । ସେ ନିଭୀକ ଓ ସାହସୀ ଥିଲେ । ବିଦେଶୀ ବସ୍ତ୍ର ବର୍ଜନ ଏବଂ ଖଦି ଆନ୍ଦୋଳନ ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଆହ୍ୱାନ ଯୋଗୁଁ ଲାଙ୍କାସାୟାରରେ ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଉତ୍ତେଜନା ଥିଲା । ତଥାପି ଲାଙ୍କାସାୟାରରେ ଅଗଣିତ ନରନାରୀ ତାଙ୍କୁ ବିପୁଳ ଆନନ୍ଦରେ ସ୍ଵାଗତ କରିଥିଲେ । ଗୋଲ୍‌ଟେବୁଲ ବୈଠକ ବାହାରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରକୃତ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ୍ ଭାବଧାରାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାପାଇଁ ସେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଭିତରେ ହିଁ ନୂତନ ଚିନ୍ତାଧାରା ସଞ୍ଚାର କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ସେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଯେ, ସେ ଯେଉଁ ବୀଜ ବପନ କରିଛନ୍ତି ତାହାର ପରିଣତିସ୍ୱରୂପ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଜାତିର ମନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିବ ଏବଂ ସେମାନେ ମଣିଷଜାତିକୁ ପଶୁପରି ବ୍ୟବହାର କରିବେ ନାହିଁ । ମହାଦେବ ଦେଶାଇଙ୍କ ଡାଏରୀରୁ ଜଣାପଡ଼ିଥିଲା ଯେ ଲଣ୍ଡନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ରାତି ୨ଟାରେ ଶୋଇବାକୁ ଯାଉଥିଲେ ଏବଂ ୩ଟା ୪୫ ମିନିଟ୍‌ରେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ କରୁଥିଲେ ।

ତା’ପରେ ଚିଠିଲେଖା, ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପାଠ, ପ୍ରାର୍ଥନା ଏବଂ ପୁଣି ୫ଟାରୁ ୬ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଶ୍ରାମ । ତା’ପରେ ପୁଣି କାର୍ଯ୍ୟବ୍ୟସ୍ତତା ଭିତରେ ୨ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ କର୍ମଚଞ୍ଚଳ ରହୁଥିଲେ । ଗୋଲଟେବୁଲ ବୈଠକ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇଥିଲା । ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ଚିନ୍ତାଧାରା ସହିତ ଭାରତର ମନୋଭାବ ଦୁଇଟି ସମାନ୍ତରାଳ ସରଳରେଖା ପରି ପ୍ରତୀତ ହେଲା । ଇଂରେଜମାନେ ଭାରତରେ ପ୍ରଭୁତ୍ଵ ଚାହିଁଥିଲେ; କିନ୍ତୁ ଭାରତ ଚାହିଁଥିଲା ଏହି ପ୍ରଭୁତ୍ଵ ମନୋଭାବର ପରିସମାପ୍ତି । ଲଣ୍ଡନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଦୁଇଜଣ ଗୋଇନ୍ଦାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ରହୁ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କୁ ଉପେକ୍ଷା କରି ନଥିଲେ । ସେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଏପରିକି ସେମାନଙ୍କର ଘରକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଇଥିଲେ । ଭାରତକୁ ଫେରି ସେ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ନେହ ଓ ଶ୍ରଦ୍ଧାର ପ୍ରତୀକରୂପେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଘଣ୍ଟା ଉପହାର ପଠାଇଥିଲେ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 6 ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 6 ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ Question Answer

(କ) ବିକଳ୍ପ ସହ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ ।
(ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ବାଛି ଲେଖ ।)

Question ୨।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କେଉଁ ଆଡ଼କୁ ଦେଖୁଥିଲା ?
(କ) ତଳକୁ
(ଖ) ଉପରକୁ
(ଗ) ଆଗପଟକୁ
(ଘ) ଚଉଦିଗକୁ
ଉ –
(ଘ) ଚଉଦିଗକୁ ।

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ ଯାହାସବୁ ଦେଖୁଥିଲା, ସେସବୁର ସେ କ’ଣ ବୋଲି ଭାବୁଥୁଲା ?
(କ) ସେବକ
(ଖ) ସାଥୀ
(ଗ) ଅଧୀଶ୍ବର
(ଘ) ଅଧୀନ
ଉ –
(ଗ) ଅଧୀଶ୍ଵର

Question ୩ ।
ନିର୍ଜନ ଦୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଖରେ କେତେ ଲୋକ ଥିଲେ ?
(କ) ଅଳ୍ପଲୋକ
(ଖ) ବହୁଲୋକ
(ଗ) ଆଉ ଜଣେ ଲୋକ
(ଘ) କିଛି ଲୋକ ନଥିଲେ
ଉ –
(ଘ) କିଛି ଲୋକ ନଥିଲେ

Question ୪।
କୀଟ, ପତଙ୍ଗ, ପକ୍ଷୀ, କେଶରୀ, କରୀ ଓ ପଶୁ-ଏସବୁ କାହାର ସୃଷ୍ଟି ଥିଲା ବୋଲି ସେ ଭାବୁଥିଲା ?
(କ) ଭଗବାନଙ୍କର
(ଖ) ପଡ଼ୋଶୀଙ୍କର
(ଗ) ରାଜାଙ୍କର
(ଘ) ତା’ ନିଜର
ଉ –
(ଘ) ତା’ ନିଜର ।

Question ୫।
ମୁନି ନୟନକୁ କିଏ ମୋହିତ କରିଛି ?
(କ) ବିଜନତା
(ଖ) କରତାଳି ଧ୍ଵନି
(ଗ) ଶଙ୍ଖଧ୍ବନି
(ଘ) କୋଳାହଳ ଧ୍ବନି
ଉ –
(କ) ବିଜନତା ।

Question ୬।
କେଉଁଠାରେ ବାସ କରିବା ‘ବରଂ ଭଲ’ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ?
(କ) ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ
(ଖ) ସାଗରବକ୍ଷରେ
(ଗ) ଅରଣ୍ୟରେ
(ଘ) ମହାକାଶରେ
ଉ –
(କ) ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ।

Question ୭ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ‘ଏ ଭୀମ ସ୍ଥଳେ’ କାହାକୁ ଅଧମଗତି ବୋଲି କରିଛି ?
(କ) ସନ୍ତାନପ୍ରାପ୍ତି
(ଗ) କନ୍ଯା ପ୍ରାପ୍ତି
(ଖ) ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପତି
(ଘ) ଭୂମି ପ୍ରାପ୍ତି
ଉ –
(ଖ) ରାଜ୍ୟ ପ୍ରାପତି ।

Question ୮ |
ସୁନ୍ଦର ଦେବତୁଲ୍ୟ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ପଶୁଙ୍କ ମୁହଁ
(ଖ) ଅସୁର ମୁହଁ
(ଗ) ନର ଆନନ
(ଘ) ବିଷଣ୍ଣ ବଦନ
ଉ –
(ଗ) ନର ଆନନ ।

Question ୯ ।
ନିର୍ବାସିତର କେଉଁ ‘ବାରତା ନ ଯିବ ଜନ ସମୀପ’ ?
(କ) ନିଖୋଜ ହେବା
(ଖ) ଜୀବନଦୀପ ଲିଭିବା
(ଗ) ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ରାଜା ହେବା
(ଘ) ଶୂନ୍ୟସହ ବାର୍ତ୍ତାଲାପ କରିବା
ଉ –
(ଖ) ଜୀବନଦୀପ ଲିଭିବା ।

Question ୧୦ ।
ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର କ’ଣ ଲିଭିଯିବ ?
(କ) ଜୀବନ-ଦୀପ
(ଖ) ତୈଳ ପ୍ରଦୀପ
(ଗ) ସଂଜ ଦୀପାଳି
(ଘ) ଆକାଶ ଦୀପ
ଉ –
(କ) ଜୀବନ-ଦୀପ ।

Question ୧୧।
ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠଧ୍ଵନିର ସ୍ଵରୂପ କିପରି ?
(କ) ମଧୁମୟ
(ଖ) ବିଷମୟ
(ଗ) ଦୟାମୟ
(ଘ) ମାୟାମୟ
ଉ –
(କ) ମଧୁମୟ ।

Question ୧୨ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କେଉଁ ଶବ୍ଦ ଶୁଣି ଚମକି ପଡ଼ୁଥୁଲା
(କ) ପଶୁଙ୍କ ଡାକ
(ଖ) ପକ୍ଷୀଙ୍କ କାକଳି
(ଗ) ଲହଡ଼ିଦ୍ବନ
(ଘ) ନିଜର କଣ୍ଠସ୍ୱର
ଉ –
(ଘ) ନିଜର କଣ୍ଠସ୍ୱର ।

Question ୧୩ ।
କେଉଁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣିନଥିବାରୁ ଅନାସ୍ଥାଭାବ ପ୍ରକଟ କରୁଥିଲେ ?
(କ) ପଶୁମାନେ
(ଖ) ପକ୍ଷୀମାନେ
(ଗ) କୀଟମାନେ
(ଘ) ପତଙ୍ଗମାନେ
ଉ –
(କ) ପଶୁମାନେ ।

Question ୧୪ ।
କେଉଁ ଅନୁଭୂତି ପାଇବାପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ନରଜନ୍ମ ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ?
(କ) ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ
(ଖ) ବୀରତ୍ଵ ଓ ଗରିମା
(ଗ) ଦୁଃଖ ଓ ଶୋକ
(ଘ) ଅହଂକାର ଓ ଅଭିମାନ
ଉ –
(କ) ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ।

Question ୧୫ ।
ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଂଘନ କରିବାପାଇଁ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କ’ଣ ଚାହୁଁଥିଲା ?
(କ) ପୌରୁଷ
(ଖ) ବିହଙ୍ଗପକ୍ଷ
(ଗ) ପରାକ୍ରମ
(ଘ) ବାହୁବଳ
ଉ –
(ଖ) ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ ।

୧୬ । ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ କିପରି ଶୀତଳ ହେବ ?
(କ) ପୁଷ୍କରିଣୀରେ ସ୍ନାନ କଲେ
(ଖ) ସମୁଦ୍ରରେ ବୁଡ଼ିଲେ
(ଗ) ନଈରେ ପହଁରିଲେ
(ଘ) ପ୍ରିୟଜନଙ୍କୁ ଦେଖ‌ିଲେ
ଉ –
(ଘ) ପ୍ରିୟଜନଙ୍କୁ ଦେଖ‌ିଲେ ।

Question ୧୭ ।
ସେ କାହାଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ନେବାପାଇଁ ଚାହିଁଛି ?
(କ) ସାଙ୍ଗସାଥୀଙ୍କଠାରୁ
(ଖ) ପ୍ରବୀଣ ଜନଠାରୁ
(ଗ) ଛାତ୍ରଠାରୁ
(ଘ) ପିଲାମାନଙ୍କଠାରୁ
ଉ –
(ଖ) ପ୍ରବୀଣ ଜନଠାରୁ ।

Question ୧୮ ।
ମଣି କାଞ୍ଚନ କାହା ସହିତ ସରି ନୁହଇ ?
(କ) ଧର୍ମ
(ଖ) ଧନ
(ଗ) ଯୌବନ
(ଘ) ପ୍ରଭୁତ୍ଵ
ଉ –
(କ) ଧର୍ମ ।

Question ୧୯ ।
ଦେବ-ଅର୍ଜନା-ବାଦ୍ୟ କେଉଁମାନେ ଥରେ ହେଲେ ଶୁଣିନାହାନ୍ତି ?
(କ) ପବନ
(ଖ) ପାଣି
(ଗ) ଗିରିଗଣ
(ଘ) ଆକାଶ
ଉ –
(ଗ) ଗିରିଗଣ ।

Question ୨୦ ।
କ’ଣ ନଥିଲେ ଜୀବନ ବୃଥା ହୁଏ ?
(କ) ଧର ମ
(ଖ) ଧନ
(ଗ) ଯୌବନ
(ଘ) ଅହଙ୍କାର
ଉ –
(କ) ଧରମ ।

Question ୨୧ ।
କାହାର ଶକ୍ତି ଅଚିନ୍ତନୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ନାରୀର
(ଖ) ପୁରୁଷର
(ଗ) ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର
(ଘ) ମନର
ଉ –
(ଘ) ମନର ।

Question ୨୨ ।
କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ ମନ କ’ଣ ଦର୍ଶନ କରେ ?
(କ) ଅନନ୍ତ ଆକାଶ
(ଖ) ଅନନ୍ତ ସାଗର
(ଗ) ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନ
(ଘ) ବିପୁଳ ବନାନୀ
ଉ –
(ଘ) ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନ ।

Question ୨୩ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିଜକୁ କାହାର କ୍ରୀଡ଼ନକ ବୋଲି କହିଛି ?
(କ) ଜଳର
(ଖ) ବାୟୁର
(ଗ) ପାହାଡ଼ର
(ଘ) ନିର୍ଜନତାର
ଉ –
(ଖ) ବାୟୁର ।

Question ୨୪ ।
କ’ଣ ବହି ଆଣିବାପାଇଁ ବାୟୁକୁ ଅନୁରୋଧ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ସ୍ଵଦେଶ ସୁସମାଚାର
(ଖ) ଫୁଲର ସୁରଭି
(ଗ) ପ୍ରଶ୍ଵାସ ବାୟୁ
(ଘ) ଭୀଷଣ ଝଟିକା
ଉ –
(କ) ସ୍ଵଦେଶ ସୁସମାଚାର ।

Question ୨୫ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟ ଭାରକୁ କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
(କ) ଧନ ସମ୍ପତ୍ତି
(ଖ) ସହଧର୍ମିଣୀ
(ଗ) ପୁତ୍ରକନ୍ଯା
(ଘ) ଈଶ୍ବର ଦୟା
ଉ –
(ଘ) ଈଶ୍ବର ଦୟା ।

Question ୨୬ ।
ନିଜକୁ ଚଉଦିଗର ଅଧୀଶ୍ଵର କହିବା ଭିତରେ ତା’ର କେଉଁ ମନୋଭାବ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି
(କ) ଅହଂକାର
(ଖ) ବିନମ୍ରତା
(ଗ) କରୁଣା
(ଘ) ପ୍ରେମ
ଉ –
(ଗ) କରୁଣା ।

(ଖ) କ୍ଷୁଦ୍ର ଉତ୍ତରମୂଳକ ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ କ’ଣସବୁ ଦେଖୁଥିଲା ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚଉଦିଗରେ ଆସମୁଦ୍ର ଭୂଭାଗ, କୀଟପତଙ୍ଗଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି କେଶରୀ କରୀ ଓ ଫଳ-ଫୁଲ ଶୋଭିତ ବନଲତାକୁ ଦେଖୁଥିଲା ।

Question ୨।
କିଏ ମୁନିନୟନକୁ ମୋହିତ କରିଦିଏ ?
ଉ –
ବିଜନତା ମୁନିନୟନକୁ ମୋହିତ କରିଦିଏ ।

Question ୩ ।
ଭୟରେ କେଉଁଠି ସଦା ହୃଦୟ ଥରେ ?
ଉ –
ଭୟରେ ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ସଦା ହୃଦୟ ଥରେ ।

Question ୪।
‘ଭୀମ ସ୍ଥଳ’ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
ନିର୍ଜନ ଦୀପକୁ ‘ଭୀମସ୍ଥଳ’ କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୫।
ନିର୍ବାସିତର ନୟନ ଆଉ କ’ଣ ଦେଖୁ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ମନେ କରିଛି ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତର ନୟନ ଆଉ ସୁନ୍ଦର ଦେବତୁଲ୍ୟ ନର ଆନନ ଦେଖ‌ିବ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ମନେକରିଛି ।

Question ୬ |
ତା’ର ଶ୍ରବଣ ବେନିକୁ ଆଉ କ’ଣ ତୋଷିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
ତା’ର ଶ୍ରବଣ ବେନିକୁ ଆଉ ମଧୁମୟ ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠଧ୍ଵନି ତୋଷିବ ନାହିଁ ।

Question ୭ ।
ପଶୁମାନେ ନିର୍ବାସିତର ଚଉପାଶରେ କିପରି ଭ୍ରମଣ କରୁଥିଲେ ?
ଉ –
ପଶୁମାନେ ନିର୍ବାସିତର ଚଉପାଶରେ ନିର୍ଭୟରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଥିଲେ ।

Question ୮।
ନିର୍ବାସିତଟି କିପରି ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଙ୍ଘନ କରିଯିବ ବୋଲି ଭାବିଛି ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତଟି ବିହଙ୍ଗପକ୍ଷ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ଲଙ୍ଘନ କରିଯିବ ବୋଲି ଭାବିଛି ।

Question ୯ ।
କେଉଁ ପଥରେ ନିତ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣ କରିବାପାଇଁ ସେ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରିଛି ?
ଉ –
ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟ ପଥରେ ନିତ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣ କରିବାପାଇଁ ସେ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରିଛି ।

Question ୧୦ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କିଭଳି ବିଜ୍ଞ ବିଶେଷ ହୋଇପାରନ୍ତା ?
ଉ –
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବିଜ୍ଞ ବିଶେଷ ହୋଇପାରନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
କାହାଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲଭିବାପାଇଁ ସେ ଆଶାପୋଷଣ କରିଛି ?
ଉ –
ପ୍ରବୀଣଜନଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲଭିବାପାଇଁ ସେ ଆଶାପୋଷଣ କରିଛି ।

Question ୧୨ ।
ଧର୍ମ ସହିତ କ’ଣ ସରି ନୁହେଁ ?
ଉ –
ଧର୍ମ ସହିତ ମଣି କାଞ୍ଚନ ସରି ନୁହେଁ ।

Question ୧୩ ।
ଧର୍ମ ଉତ୍ସବମୁଖ ଦେଖିବାରେ ଘୋରବନ କେତେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ?
ଉ –
ଧର୍ମ ଉତ୍ସବସୁଖ ଦେବାରେ ଘୋରବନ ଆଦୌ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି ।

Question ୧୪ ।
ପ୍ରଭାଂଜନ, ମନ ଓ ଆଲୋକ ଏମାନଙ୍କ କିପରି ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ?
ଉ –
ପ୍ରଭ୍ରଂଜନ ଓ ଆଲୋକଠାରୁ ମନର ଗତି ଅଧ୍ଵ, ଯାହାକି ଅଚିନ୍ତନୀୟ ।

Question ୧୫ ।
ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କଲେ ନିର୍ବାସିତକୁ କିପରି ଲାଗୁଥିଲା ?
ଉ –
ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କଲେ ନିର୍ବାସିତର ମନ ନିରାଶା ସାଗରେ ବୁଡ଼ିଗଲାଭଳି ଲାଗୁଥିଲା ।

Question ୧୬ ।
ବୃଥା ଭାବନାରେ କ’ଣ ମିଳେନାହିଁ ?
ଉ –
ବୃଥା ଭାବନାରେ ଆନନ୍ଦ ମିଳେ ନାହିଁ ।

Question ୧୭ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ପାଇଁ ପ୍ରିୟ ବାର୍ତ୍ତା କ’ଣ ଥିଲା ?
ଉ –
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ପାଇଁ ପ୍ରିୟ ବାର୍ତ୍ତା କ’ଣ ଥିଲା ।

Question ୧୮ ।
ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟାର କି ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ?
ଉ –
ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟାର ଉଦାର ଭାବର ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ।

Question ୧୯ ।
ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ସ୍ଥିତି କେଉଁଠି ?
ଉ –
ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ସ୍ଥିତି ସବୁଠାରେ ରହିଛି ।

Question ୨୦ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟ ଭାର କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
ଉ –
ଦୁଃଖୀର ହୃଦୟ ଭାର ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ଏବଂ ଉଦାରଭାବ ଲଘୁକରି ଦିଏ ।

(ଖ) କ୍ଷୁଦ୍ର ଉତ୍ତରମୂଳକ ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଓ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ।)

Question ୧।
ଚଉଦିଗରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତର ଅଧୀଶ୍ଵର କିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଚଉଦିଗରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତର ଅଧୀଶ୍ଵର ହେଉଛି ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ।

Question ୨।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧ୍ୟାର କିପରି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ହେଉଛି, ସେ ଚାରିଦିଗରେ ଯାହାକିଛି ଦେଖୁଛୁ ସବୁକିଛି ତାହାର ଏବଂ ସେହି ଅଧିକାର ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ କେହି ତାହା ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାପାଇଁ ନାହାଁନ୍ତି ।

Question ୩ ।
କେଉଁ ସୃଷ୍ଟି ସବୁ ମୋହରି ବୋଲି ସେ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥିବା ଫୁଲଫଳ ଶୋଭିତ ବନଲତା, କୀଟପତଙ୍ଗଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି କେଶରୀ, କରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁକିଛି ସୃଷ୍ଟି ମୋହରି ବୋଲି ସେ କହିଛି ।

Question ୪ ।
ବିଜନତାର ବେଶରେ କ’ଣ ଥାଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବିଜନତାର ବେଶରେ ମୋହନ ରୂପଥାଏ, ଯାହାକି ମୁନି ନୟନକୁ ମୋହି ନେଇଥାଏ ।

Question ୫।
ରଣକ୍ଷେତ୍ର ଓ ନିର୍ଜନସ୍ଥଳ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁଟି ଗ୍ରହଣୀୟ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଇଁ ରଣକ୍ଷେତ୍ର ଓ ନିର୍ଜନ ସ୍ଥଳ ମଧ୍ୟରେ, ରଣକ୍ଷେତ୍ରଟି ଗ୍ରହଣୀୟ ।

Question ୬ ।
କେଉଁ ଧ୍ଵନିକୁ ମଧୁମୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ଧ୍ଵନିକୁ ମଧୁମୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୭ ।
‘ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି କେବେ ନର ପ୍ରଭାବ’ – କାହାର ଉକ୍ତି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି କେବେ ନରପ୍ରଭାବ’ – ଏହା ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଉକ୍ତି ।

Question ୮।
କେଉଁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ହୋଇଥ‌ିବା ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପଟିରେ ମୁକ୍ତଭାବରେ ଚାରିପାଖରେ ବୁଲୁଥିବା ପଶୁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣି ନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୯ ।
ତା’ର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ ଥିଲେ ସେ କ’ଣ କରିପାରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ତା’ର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷଥିଲେ ସେ ଭୀଷଣ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷକୁ ଡେଇଁ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖକମଳ ଦେଖାରନ୍ତା ।

Question ୧୦ ।
ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବାପାଇଁ ସେ କ’ଣ କରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବାପାଇଁ ସେ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖକମଳକୁ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
ତରୁଣମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଳି ସେ କ’ଣ କରନ୍ତା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ତରୁଣମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିଳି ସେ ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦରେ, ନାନାରଙ୍ଗରେ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରନ୍ତା ।

Question ୧୨ ।
ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ କିଏ ସଦା ସୁନ୍ଦର ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ବର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ଅମୂଲ୍ୟଧନ ଧର୍ମ ସଦା ସୁନ୍ଦର ।

Question ୧୩ ।
ଦେବ-ଅର୍ଜନା-ବାଦ୍ୟ କିଏ ଶୁଣିନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦେବ-ଅର୍ଜନା – ବାଦ୍ୟ ନିର୍ବାସିତ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଥ‌ିବା ଗିରିଗଣ ଶୁଣିନାହାଁନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୪ ।
କେଉଁ ଜୀବନରେ ପଶୁଲୀଳା ସାଧନହିଁ ଏକମାତ୍ର କର୍ମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଧର୍ମ କର୍ମହୀନ ବୃଥା ଜୀବନରେ ପଶୁଲୀଳା ସାଧନହିଁ ଏକମାତ୍ର କର୍ମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୫ ।
ବାୟୁର କ୍ରୀଡ଼ନକ କିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବାୟୁର କ୍ରୀଡ଼ନକ ହେଉଛି ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ।

Question ୧୬ ।
ମୋ ଘେନି ଭାଳନ୍ତି କି ବନ୍ଧୁନିକର – କିଏ କାହାକୁ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ମୋ ଘେନି ଭାଳନ୍ତକି ବନ୍ଧୁନିକର’ – ଏହା ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବାୟୁକୁ କହିଛି ।

Question ୧୭ ।
ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ କିଏ ଦୂର କରିବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ ସମୀର ଦୂର କରିବ ।

Question ୧୮ ।
ମଣିଷ ମନ କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ କ’ଣ ଦର୍ଶନ କରିପାରେ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମଣିଷ ମନ କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ବଭୁବନକୁ ଦର୍ଶନ କରିପାରେ ।

Question ୧୯ ।
ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ନିର୍ବାସିତର ମନ କାହିଁକି ବୁଡ଼ି ଯାଉଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୂର୍ବକଥା ସ୍ମରଣ କରିବା ସମୟରେ ନିର୍ବାସିତର ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ି ଯାଉଥିଲା ।

Question ୨୦ ।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବୃଥା ଭାବନା କରିବ ନାହିଁ ବୋଲି କାହିଁକି କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବୃଥା ଭାବନା କରିବ ନାହିଁ ବୋଲି କହିଛି । କାରଣ ସେଭଳି ଭାବନାଦ୍ୱାରା କୌଣସି ପ୍ରକାର ଆନନ୍ଦ ମିଳେ ନାହିଁ ।

Question ୨୧ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ କେଉଁ ସମୟରେ ସେ କୁଟୀର ଭିତରକୁ ଯିବାପାଇଁ କହିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ରଜନୀକାଳ ଉପସ୍ଥିତି ହେବାରୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସେ କୁଟୀର ଭିତରକୁ ଯିବାପାଇଁ କହିଛି ।

Question ୨୨ ।
ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ କିଏ ସନ୍ତୋଷ ଜନ୍ମାଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାର ଭାବ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଜନ୍ମାଏ ।

Question ୨୩ ।
ଶାନ୍ତି ରତନଦ୍ଵାରା ନିର୍ବାସିତର କି ଉପକାର ସାଧୂ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଶାନ୍ତି ରତନଦ୍ୱାରା ନିର୍ବାସିତର ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହେବ।

Question ୨୪ ।
କାହାର ହୃଦୟ ଭାରକୁ କିଏ ଲଘୁ କରିଦିଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ହୃଦୟଭାରକୁ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାରତା ଲଘୁ କରିଦିଏ ।

Question ୨୫ ।
ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ କିପରି ଆସିପାରିବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ଓ ଉଦାରଭାବ ପାଇଁ ମନୁଷ୍ୟ ହୃଦରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ଆସିଥାଏ ଏବଂ ତାହା ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିଥାଏ ।

(ଘ) ଅଳ୍ପ ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୩ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ୩୦ଟି ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।
(ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଓ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୨ ନମ୍ବର ।)

Question ୧।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିଜକୁ ଅଧୀଶ୍ଵର ବୋଲି କାହିଁକି ଭାବୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କବିତାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କବି ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଖେଦପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିବାପାଇଁ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଛି, କାହାକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ବା ପ୍ରତିବାଦୀ ରୂପେ ଦେଖୁନାହିଁ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ନିଜକୁ ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଆଖ୍ଯାଉଥିବା ଚାରିଦିଗର ଅଧୀଶ୍ବର ବୋଲି ଭାବୁଥିଲା ।

Question ୨
ତା’ ଅଧିକାର ଲୋଭରେ କିଏ ରଣ କରିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସମୟ ବିତାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ସେ ଖେଦୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରି ଅତି ଦୁଃଖରେ ବିଚାର କରିଛି, ଏ ଦ୍ବୀପରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ମାନବ ନାହାଁନ୍ତି, ଯେ କି ଏହି ଦ୍ବୀପକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ ତା’ ସହିତ ରଣ କରିବ ।

Question ୩ ।
ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ବାସ କରିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ରହିବା ପରେ, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହେଲେ ମଣିଷ ମୁହଁ ଦେଖିବାକୁ ପାଇନାହିଁ । ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ନଦେଖ୍ ତା’ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଅବସାଦ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ଚିନ୍ତାକରିଛି ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ଅଧୀଶ୍ଵର ଭାବରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ।

Question ୪ ।
ତା’ ବିଚାରରେ କ’ଣ ଓ କାହିଁକି ଅଧମ ଗତି ଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ବିଜନତା ତା’ପାଇଁ ହୋଇଛି ଅସହ୍ୟ । ଏଭଳି ସ୍ଥାନ ଅପେକ୍ଷା, ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିବା ଶ୍ରେୟସ୍କର ବୋଲି ସେ ଚିନ୍ତା କରିଛି । ଏଭଳି ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ଅଧମ ଗତି ବୋଲି, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୫।
କେଉଁ ବାରତା ଜନ ସମୀପକୁ ଯିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ଭାବରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଚିନ୍ତା କରିଛି, ଯଦି ଏଠାରେ ମୋର ଜୀବନଦୀପ ନିର୍ବାପିତ ହୋଇଯାଏ, ତା’ହେଲେ ଏହି ଖବର ସମସ୍ତଙ୍କ ନିକଟରେ ଅଜଣା ରହିଯିବ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏଠାରେ ନଥ‌ିବାରୁ ତା’ର ମୃତ୍ୟୁବାର୍ତ୍ତା ଜନ ସମୀପକୁ ଯିବ ନାହିଁ ।

Question ୬।
ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି କାହିଁକି ଚମକି ପଡୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଗଲା ପରେ, ସେ କୌଣସି ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ବର ଶୁଣିନାହିଁ କିମ୍ବା କୌଣସି ମଣିଷର ମୁହଁ ଦେଖୁନାହିଁ । ମାତ୍ର ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ଵରକୁ ଅପେକ୍ଷା କରି ରହିଛି । ଏପରିକି ନିଜ କଣ୍ଠର ଶବ୍ଦଶୁଣି, ସେ ଚମକି ପଡ଼ୁଥିଲା । ସେ ଭାବୁଥିଲା ଆଉ କାହାର କଣ୍ଠସ୍ଵର ବୋଲି ।

Question ୭ |
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବେନି ଶ୍ରବଣକୁ କିଏ ଆଉ ତୋଷିବ ନାହିଁ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେହେତୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ରହିଛି, ତେଣୁ ତା’ମନରେ ଆସିଛି ସନ୍ତାପିତ ଭାବ । ସେହି ଦ୍ଵୀପରେ ତା’ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ନାହାଁନ୍ତି କିମ୍ବା ସେ ଆଉ ସେହି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରୁ ଜନସମାଜକୁ ଫେରିଆସିବ ବୋଲି ଭରସା ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତର ବେନି ଶ୍ରବଣକୁ ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ମଧୁମୟ ଧ୍ଵନି ଆଉ ତୋଷିବ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୮ |
ପଶୁମାନେ ଅନାସ୍ଥା ଭାବ କାହିଁକି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥ‌ିବା ପଶୁମାନେ କୌଣସି ସମୟରେ ମଣିଷର ସ୍ଵରୂପ କିମ୍ବା କ୍ରିୟାକଳାପ ସମ୍ପର୍କରେ ଅବଗତ ନୁହଁନ୍ତି । ଫଳସ୍ୱରୂପ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେଖିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଭୟ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଯେହେତୁ ପଶୁମାନେ ନର ପ୍ରଭାବ ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି, ସେଥୁପାଇଁ ସେମାନେ ଏଭଳି ଅନାସ୍ଥା ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ବୋଲି ନିବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି ।

Question ୯ ।
ଦେବତାମାନେ କାହିଁକି ନରଜନ୍ମ ନେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଲାପରେ, ବ୍ୟକ୍ତିଜଣକ ମନୁଷ୍ୟର ମୁଖ ଦେଖିବାକୁ ପାଇନାହିଁ କିମ୍ବା କଣ୍ଠସ୍ବର ଶୁଣିବାକୁ ପାଇ ନାହିଁ । ସେ ବ୍ୟସ୍ତବିକଳ ଭାବରେ ବନ୍ଧୁ, ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରେମପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନ କଥାକୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ଦିବ୍ୟ ବନ୍ଧୁଭାବ ଓ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ପ୍ରେମ ଭାବକୁ ପାଇବାପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ନରଜନ୍ମ ନେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୁଅନ୍ତି ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

Question ୧୦ ।
ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ କିପରି ଶୀତଳ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘସମୟ ଧରି ପ୍ରିୟପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କଠାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଅଲଗା ହୋଇରହିଛି । ମନେ ମନେ ସେହି ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ କଥା ସେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ବିଚାର କରିଛି, ତାହାର ଯଦି ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ପକ୍ଷୀ ଥାଆନ୍ତା, ତା’ହେଲେ ସେ ଦୁର୍ଗମ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷକୁ ଅତିକ୍ରମ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ମୁଖକମଳକୁ ଦେଖ‌ିବାର ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତା ଏବଂ ସେହି ମୁଖ ଦେଖିଲା ପରେ ତା’ର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ ଶୀତଳ ହୁଅନ୍ତା ।

Question ୧୧ ।
ସେ ଆମୋଦରେ କିପରି କାଳାତିପାତ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଭାବୁଥୁଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତା କରିଥିଲା, ମୋର ଯଦି ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ପକ୍ଷ ଥାଆନ୍ତା, ତା’ହେଲେ ଦୁର୍ଗମ ଗିରି ଓ ସମୁଦ୍ର ବକ୍ଷକୁ ଡେଇଁ ମାନବ ସମାଜକୁ ଚାଲି ଯାଆନ୍ତି । ସେଠାରେ ସଦାସର୍ବଦା ଧର୍ମପଥରେ ରହନ୍ତି, ପ୍ରବୀଣଙ୍କଠାରୁ ସଦୁପଦେଶ ଲାଭକରି ବିଜ୍ଞ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ତରୁଣମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ନାନାରଙ୍ଗରେ ଆମୋଦରେ କାଳାତିପାତ କରନ୍ତି ବୋଲି ସେ ଭାବୁଥିଲା ।

Question ୧୨ ।
ମହୀମଣ୍ଡଳରେ କାହାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘ ସମୟଧରି ନିର୍ବାସିତ ହୋଇ ରହିଲାପରେ, ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନରେ ଆସିଛି ଦାରୁଣ ଖେଦ । ସେ ମନେ ମନେ ପୁଣି କିପରି ପ୍ରିୟ ପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଫେରିଯିବ, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚିନ୍ତାକରିଛି । ସେହି ଅବସରରେ ସେ ଧର୍ମର ମାହାତ୍ମ୍ୟ କଥା ବିଚାର କରିଛି । ଧର୍ମ ହେଉଛି ଏପରି ଧନ, ଯାହାକୁ କି ମଣିକାଞ୍ଚନ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ଧର୍ମ ହେଉଛି ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର ଏବଂ ମହୀମଣ୍ଡଳରେ ତାହାର ପଟାନ୍ତର ନାହିଁ ।

Question ୧୩ ।
ଧର୍ମଉତ୍ସବ ସହିତ ‘ଗିରିଗଣ’ର ସମ୍ପର୍କ କ’ଣ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଧର୍ମ ଉତ୍ସବ ସମୟରେ ଯେଉଁ ବାଦ୍ୟ ବାଦନ କରାଯାଏ, ତାହାଦ୍ୱାରା ଗିରିବନ ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତ ହୁଏ । ସେହି ଦେବ ଅର୍ଚ୍ଚନା ସମୟର ବାଦ୍ୟ ସହିତ ସେମାନେ ପରିଚିତ ଥାଆନ୍ତି । ମାତ୍ର ନିର୍ବାସିତ ହୋଇରହିଥ‌ିବା ଦ୍ଵୀପରେ ସେଭଳି ବ୍ୟବସ୍ଥା କେବେବି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ନାହିଁ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି । ଫଳସ୍ବରୂପ ସେଠାକାର ‘ଗିରିଗଣ’ଙ୍କର ଧର୍ମଉତ୍ସବ ଦେବଅର୍ଚ୍ଚନାର ବାଦ୍ୟ ସହିତ କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ କିମ୍ବା ସେମାନେ ତାହା ଶ୍ରବଣ କରି ନାହାଁନ୍ତି ।

Question ୧୪ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଘୋର ବନରେ ଜୀବନଯାପନର ସ୍ଵରୂପ କ’ଣ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହିଛି ଏକାକୀ । ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ଯେଉଁ ପ୍ରକୃତିକୁ ଦେଖି ସବୁକିଛି ତାହାର ବୋଲି ମନେକରିଛି । କାରଣ ଏହି ସ୍ଥାନରେ କେହି ତା’ର ପ୍ରତିବାଦୀ କିମ୍ବା ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ନାହାଁନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏହି ସ୍ଥାନ ନିର୍ବାସିତକୁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଶାନ୍ତି କିମ୍ବା ଆଶ୍ଵାସାନ ଦେଇନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ଭଲ । ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପର ଘୋରବନରେ ଜୀବନଯାପନର ସ୍ବରୂପ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ।

Question ୧୫ ।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଜୀବନକୁ ବୃଥା ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ୍’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ଏକାକୀ ରହିଛି । ସେଠାରେ ରହିବା ଅବସରରେ ସେ କୌଣସି ମଣିଷ ଦେଖୁନାହିଁ କିମ୍ବା ଜୀବନରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଧାର୍ମିକ ଜୀବନ ବିତାଇବାର ଅବସର ପାଇନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଦୁଃଖର ସହିତ ବିଚାର କରିଛି, ଧର୍ମ ଉତ୍ସବଜନିତ ସୁଖରୁ ସେ ବଞ୍ଚତ ରହିଛି । ଏଭଳି ଧର୍ମହୀନ ଜୀବନକୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ବୃଥା ଜୀବନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

Question ୧୬ ।
ବାୟୁ ଆଗରେ ନିର୍ବାସିତଟି କି ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ଆଗରେ ଅତି ଅସହାୟ ଭାବରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛି, ‘ରେ ବାୟୁ ମୁଁ ହେଉଛି ତୋହର କ୍ରୀଡ଼ନକ । ତୁ ମୋର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ସେଠାକାର ସୁସମାଚାର ମୋ ନିକଟକୁ ନେଇଆସ । କାରଣ ଏଭଳି ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ପରେ, ମୁଁ ଆଉ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇବି ନାହିଁ । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି, ସବୁକିଛି କହି ମୋ ମନରେ ଥ‌ିବା ସଂଶୟକୁ ଦୂରକର ।’

Question ୧୭ ।
ନିର୍ବାସିତର ସଂଶୟ କିପରି ଦୂର ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ଆଗରେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି କହିଛି, ତୁ କେବଳ ମୋର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ଦେଶ ଆଣିପାରିବୁ । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ କଥା ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କ ଅନ୍ତର କ’ଣ ମୋତେ ଦେଖୁବାକୁ କାନ୍ଦି ଉଠୁଛି ? ସମୀର ସବୁକିଛି ଫିଟାଇ କହିଲେ ବା ସେମାନଙ୍କ ବାର୍ତ୍ତା ଦେଲେ ମୋ ମନର ସଂଶୟ ଦୂର ହେବ ।

Question ୧୮।
କବିତାରେ ମନର ସ୍ଵରୂପ କିପରି ବର୍ଷିତ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କବିତାଟିରେ ମନର ସ୍ଵରୂପ ସମ୍ପର୍କରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ମନର ଗତି ଅତି ଅଦ୍ଭୁତ । ତାହାର ଶକ୍ତି ଅଚିନ୍ତନୀୟ । କ୍ଷଣମାତ୍ରକରେ ସେ ଅପରିସୀମ ବିଶ୍ଵଭୁବନକୁ ପରିକ୍ରମଣ କରିଆସିପାରେ । ମନର ଗତି ବାୟୁ ଓ ଆଲୋକର ଗତିକୁ ମଧ୍ୟ ପରାଜିତ କରିଦେଇପାରେ । ସେହି ମନ ବଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି ମଧ୍ୟ ନିଜ ପ୍ରିୟ ପରିଚିତ ସ୍ଥାନ ଓ ପରିଜନଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଯାଇ ପାରିଛି ।

Question ୧୯ ।
ସ୍ଵଦେଶ କଥା ମନେପଡ଼ିଲେ ନିର୍ବାସିତକୁ କିପରି ଲାଗୁଥିଲା ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମନର ଅପ୍ରତିହତ ଗତି ବଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ନିଜର ପ୍ରିୟ ସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯାଇ ପାରିଛି । ସେ ମନେକରିଛି, ସେ ଯେପରି ନିଜ ସଦନରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଛି ଏବଂ ତାହାର ଚାରିକଡ଼ରେ ରହିଛି ନିଜର ଆତ୍ମୀୟ ସ୍ବଜନ ଏବଂ ବନ୍ଧୁବର୍ଗ । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ, ଏଭଳି ଭାବନା ତାହାକୁ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ାଇ ଦେଇଛି । ସ୍ଵଦେଶ କଥା ମନେପଡ଼ିଲେ ନିର୍ବାସିତଟିକୁ ଆହୁରି ଅସହାୟ ମନେହୋଇଛି ।

Question ୨୦ ।
ନିର୍ବାସିତର ଦୁଃଖ କିଏ ଓ କିପରି ଫେଡ଼ିବ ବୋଲି ସେ ଆଶାପ୍ରକାଶ କରିଛି ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ଦୁଃଖ ହେଉଛି ତାହାର ମନ । କାରଣ ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପରେ ରହିଥିଲେ ବି ମନ ତାହାର ପ୍ରିୟସ୍ଥାନ ଓ ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ କଥାକୁ ସ୍ମରଣ କରାଇ ଦେଇଛି । ଫଳରେ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ତାହାର ମନ ବୁଡ଼ିଯାଇଛି । ତଥାପି ସେ ମନରେ ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନା କଥାକୁ ଚିନ୍ତାକରିଛି । କାରଣ ତାହାର ଏଭଳି ଦୁଃଖକୁ କେବଳ ଦୟାମୟ ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହିଁ ଫେଡ଼ିବେ ବୋଲି ସେ ଆଶା ପ୍ରକାଶ କରିଛି ।

Question ୨୧ ।
ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟଭାର କିପରି ଲାଘବ ହୁଏ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି ଦୁଃଖ ଓ ନିରାଶାରେ ବିଳାପ କରିଛି । ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କ କଥା ମନେପକାଇ ଦୁଃଖ ପାଇଛି । ଏତେ ଅସହାୟତା ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମ୍ଭାବନାର ଦିଗକୁ ବିସ୍ମୃତ ହୋଇନାହିଁ । ସେ ମନେକରିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ସର୍ବସ୍ଥଳରେ ବିରାଜମାନ କରିଛନ୍ତି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ ଓ ଉଦାରଭାବର । ସେ ଚାହିଁଲେ ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟର ଭାର ଲାଘବ ହୁଏ ।

Question ୨୨ ।
ହୃଦୟ-ରାଜ୍ୟ ଶାନ୍ତରତ୍ନରେ କିପରି ମଣ୍ଡିତ ହେବ ?
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତଟି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ରହି, ଦୁଃଖ ଓ ଅନୁଶୋଚନାରେ ବୁଡ଼ି ବିଳାପ କରିଥିଲେ ବି ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସର୍ବଦୟାମୟ ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଈଶ୍ଵରହିଁ ଇଚ୍ଛାକଲେ, ତାହାର ଦୁଃଖ ଦୂର କରିପାରିବେ । ଈଶ୍ବରଙ୍କ କରୁଣା ହିଁ ଦୁଃଖୀ ହୃଦୟର ଦୁଃଖଭାରକୁ କମାଇ ଦେଇପାରେ । ମଣିଷ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିଥାଏ । ଫଳରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟାହେଲେ ମଣିଷର ହୃଦୟ-ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତିରତ୍ନ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇପାରିବ ।

(ଘ) ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ୫ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ ପ୍ରଶ୍ନ । ୧୫୦ଟି ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

Question ୧।
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାର ମୁଖ୍ୟ ଭାବଧାରା ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
ଉ –
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି ଭାବରେ କବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ତାଙ୍କର ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା ପ୍ରକୃତି ଓ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ଅପାର କରୁଣାକୁ ନେଇ ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସେ ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଭଳି ଅନୁବାଦ କବିତା ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଲୋଚ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିଟି ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏଭଳି କବିତା ରଚନା କରି ସେ ମଧ୍ୟ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।

କବିତାଟିର ନାୟକ ଘଟଣାକ୍ରମରେ ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି । ସାଂସାରିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ସମୟ କାଟିବାକୁ ହୁଏ, ସେ କେବେବି ସେଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ମାନସିକତାକୁ କବିତାଟିରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି । ମଣିଷ ସବୁବେଳେ ଚାହେଁ ଅନ୍ୟ ମଣିଷଙ୍କ ସହିତ ବସବାସ କରିବ । କାରଣ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଖରେ ନିଜର ମହତ୍ତ୍ବ ଓ ବିଶେଷତା ଦେଖାଇବାକୁ ସେ ସୁଯୋଗ ପାଇବ । ମାତ୍ର ତାକୁ ଯଦି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଏ ଏବଂ ବଞ୍ଚିବାର ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଠୁଳ କରାଯାଏ ତଥାପି ସେ ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି, ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ସଦାସର୍ବଦା ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥବା ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ବରଂ ଭଲ ।

ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ସବୁବେଳେ, ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ମରଣ କରେ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଭାବ ଯେ ଅତୁଳନୀୟ ତାହା ସେ ଚିନ୍ତା କରେ । କାରଣ ସେହି ଭାବ ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମନେ ମନେ ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ସେ ଚାଲି ଯାଇଥାଏ । ନିଜ ମନକୁ ସେ ବୁଝାଇ ଦେଇଥାଏ, ଏଭଳି ଚିନ୍ତା କରିବାରେ କୌଣସି ଲାଭ ମିଳେ ନାହିଁ; ବରଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ିଯାଇଥାଏ ।

ଏତେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ଜୀବନର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବାକୁ ଚାହିଁଛି । ଧର୍ମର ବିଶେଷତାକୁ ସେ ଆକଳନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଛି । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ନୈରାଶ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରମକାରୁଣିକ ଜଗତୀଶ୍ବରଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ଦୟା କଲେ, ତା’ ଜୀବନରୁ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହୋଇପାରିବ । କାରଣ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଦୟା ବିନା କାହା ଜୀବନରୁ ଦୁଃଖଭାର ଲାଘବ ହୋଇନଥାଏ । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ କରୁଣା ପାଇ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ତାହାର ହୃଦୟ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରେ ।

କବିତାଟି ଅନୁବାଦ କବିତା ହେଲେବି କବିଙ୍କର ଜୀବନଦର୍ଶନ ପରିପ୍ରକାଶ ହିଁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୨ ।
ପଠିତ କବିତା ମାଧ୍ୟମରେ ନିରାଶାରେ ଆଶା କିପରି ଚମକି ଉଠିଛି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଥିଲେ ପ୍ରକୃତି ଉପାସକ ଓ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବାଦୀ କବି । ସେ ବ୍ରାହ୍ମଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପରେ ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ବ ଓ ବିଭୁବନ୍ଦନାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ରେ କବି ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟର ମାନସିକତାରେ କିପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସେ, ଆଶା ନିରାଶାରେ କିପରି ଆନ୍ଦୋଳିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

କୌଣସି ମଣିଷ ଜୀବନରେ କେବଳ ନିରାଶାର ଅନ୍ଧକାରରେ ସଦାସର୍ବଦା ରହିନଥାଏ । ସେ ପୁଣି ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନାର ଆଲୋକରେ ବଞ୍ଚି ରହିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରେ । ପୁନଶ୍ଚ ଆଶା ଓ ସମ୍ଭାବନା ପାଇଁ ସେ ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଏ । ପରମକାରୁଣିକ ପରମେଶ୍ବର ସବୁକିଛିର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ସୁଖକୁ ସମୟାନୁସାରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥାନ୍ତି । ତଥାପି ସେହି ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କୁ କରୁଣା ହେଲେ ମନରେ ସୁଖ ଆସେ ଓ ହୃଦୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରିଥାଏ ।

କବିତାଟିରେ କବି ଜଣେ ନିର୍ବାସିତର ମାନସିକତାକୁ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପରିବେଶ ଓ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ମଣିଷଟି କେବେବି ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରେନା । ମଣିଷ ମୁହଁ ଦେଖିବା ସାତସପନ ହେଲେ, ସେ ମଣିଷଟିଏ ପାଇଁ ବିକଳ ହୁଏ । ସେ ମନେମନେ ଚିନ୍ତାକରେ, ବିହଙ୍ଗ ପରି ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିଯିବ ଏବଂ ତାହାର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିବ । ମାତ୍ର ସେହି କଳ୍ପନା, ସେହି ଆଶା ଆଶାରେ ରହିଗଲା ବେଳେ, ପୁଣି ସେ ନିରାଶାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । ସେ ବେଳ ପଡ଼ିଲେ ପ୍ରକୃତିକୁ ମାନବୀୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯାହାକି ନିର୍ବାସିତଟି ସମୀର ପାଖରେ ନିଜର ବେଦନାବୋଧକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛି । ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ଵକୁ ଅନୁଭବ କରିଛି । ଧର୍ମହୀନ ଓ ଅର୍ଜନା, ଆରାଧନା ବିହୀନ ଜୀବନ ପଶୁର ଜୀବନ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ।

ଦୁଃଖ ନିରାଶାରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥିଲାବେଳେ, ସେ ସର୍ବସ୍ଥଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ଜଗଦୀଶ୍ଵରଙ୍କ କଥାକୁ ଚିନ୍ତାକରିଛି । କାରଣ ସେହି ଈଶ୍ଵର ହିଁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଦୁଃଖକୁ ଦୂର କରିପାରନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଦୟା ଓ ଉଦାରତା ହେତୁ ମଣିଷ ଜୀବନର ଦୁଃଖ ଲାଘବ ହୋଇଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ହୃଦ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତରତ୍ନ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥାଏ । ନିର୍ବାସିତଟି ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କ ନିକଟରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୋଇ ଦୁଃଖ ସାଗରରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ଏବଂ ଆଶାର ସୁଖସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ଅପେକ୍ଷାରତ ରହିଛି ।

ବାସ୍ତବରେ କବିତାଟିରେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ଆଶାର ଜ୍ୟୋତି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

Question ୩।
ପଠିତ କବିତା ଅବଲମ୍ବନରେ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ମନୋଭାବ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
ଉ –
ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି ଭାବରେ କବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିଚିତ । ତାଙ୍କର ସାରସ୍ବତ ସାଧନା ପ୍ରକୃତି ଓ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଅପାର କରୁଣାକୁ ନେଇ ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇଥିଲେ ବି ସେ ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଭଳି ଅନୁବାଦ କବିତା ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ମନୋନିବେଶ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଲୋଚ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିଟି ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏଭଳି କବିତା ରଚନା କରି ସେ ମଧ୍ୟ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।

କବିତାଟିର ନାୟକ ଘଟଣାକ୍ରମରେ ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି । ସାଂସାରିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ସମୟ କାଟିବାକୁ ହୁଏ, ସେ କେବେବି ସେଠାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ମାନସିକତାକୁ କବିତାଟିରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି । ମଣିଷ ସବୁବେଳେ ଚାହେଁ ଅନ୍ୟ ମଣିଷଙ୍କ ସହିତ ବସବାସ କରିବ । କାରଣ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଖରେ ନିଜର ମହତ୍ତ୍ଵ ଓ ବିଶେଷତା ଦେଖାଇବାକୁ ସେ ସୁଯୋଗ ପାଇବ । ମାତ୍ର ତାକୁ ଯଦି ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଏ ଏବଂ ବଞ୍ଚିବାର ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ତୁଳ କରାଯାଏ ତଥାପି ସେ ଶାନ୍ତିରେ ରହିପାରିବ ନାହିଁ । ଫଳରେ ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି, ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ସଦାସର୍ବଦା ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥବା ଯୁଦ୍ଧସ୍ଥଳରେ ରହିବା ବରଂ ଭଲ ।

ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ସବୁବେଳେ, ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ମରଣ କରେ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଭାବ ଯେ ଅତୁଳନୀୟ ତାହା ସେ ଚିନ୍ତା କରେ । କାରଣ ସେହି ଭାବପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ଯ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମନେ ମନେ ପ୍ରିୟଜନ ଓ ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ସେ ଚାଲି ଯାଇଥାଏ । ନିଜ ମନକୁ ସେ ବୁଝାଇ ଦେଇଥାଏ, ଏଭଳି ଚିନ୍ତା କରିବାରେ କୌଣସି ଲାଭ ମିଳେ ନାହିଁ । ବରଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ମନ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ବୁଡ଼ିଯାଇଥାଏ ।

ଏତେ ନିରାଶା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ବି ସେ ଜୀବନର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବାକୁ ଚାହିଁଛି । ଧର୍ମର ବିଶେଷତାକୁ ସେ ଆକଳନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରିଛି । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ନୈରାଶ୍ୟରେ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରକାରୁଣିକ ଜଗତୀଶ୍ଵରଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିଛି । ସେ ଜାଣିଛି ଜଗଦୀଶ୍ଵର ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ଦୟାକଲେ, ତା’ ଜୀବନରୁ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହୋଇପାରିବ । କାରଣ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦୟା ବିନା କାହା ଜୀବନରୁ ଦୁଃଖଭାର ଲାଘବ ହୋଇନଥାଏ । ଈଶ୍ଵରଙ୍କ କରୁଣା ପାଇ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ସନ୍ତୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ତାହାର ହୃଦୟ ରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତି ବିରାଜମାନ କରେ ।

କବିତାଟି ଅନୁବାଦ କବିତା ହେଲେବି କବିଙ୍କର ଜୀବନଦର୍ଶନ ପରିପ୍ରକାଶ ହିଁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୪।
ପଠିତ କବିତାରୁ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ସ୍ଵରୂପ ନିଶ୍ଚୟ କର ।
ଉ –
ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କ ଲେଖନୀରେ ପ୍ରକୃତିର ସାଧାରଣ ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଛି ଅସାଧାରଣ । ଷଡ଼ଋତୁ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ପ୍ରକୃତିକୁ ସେ କରିଛନ୍ତି ଜୀବନ୍ତ । ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ରେ ସେ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭାକୁ ଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରେ ବିଚାର କରିଛନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତ ଶୋକାଭିଭୂତ ମଣିଷଟି ମନରେ ପ୍ରକୃତି ସେମିତି କିଛି ଆବେଦନ ସୃଷ୍ଟି କରିନଥୁଲେ ବି, କବି ସେଥ‌ିରେ ଜୀବନ୍ତ ଭାବର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ରହିଲାପରେ ଏବଂ ମାନବଠାରୁ ଦୂରେଇ ଗଲାପରେ ସେ ବିଚାର କରିଛି, ସେ ସବୁଦିଗକୁ ଚାହିଁଲେ ଯାହାକିଛି ଦେଖୁଛି, ସବୁକିଛିର ଅଧୀଶ୍ଵର ହେଉଛି ସେ। ଏ ମହୀମଣ୍ଡଳରେ ଏମିତି କେହି ନାହାଁନ୍ତି, ଯେ କି ତା’ ସହିତ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା କରି ଏହାକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବ । ନୀଳ ସମୁଦ୍ରଯାଏ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଭୂଭାଗ, ଫଳଫୁଲ ବିମଣ୍ଡିତ ବନଲତାକୁ ସେ ହିଁ କେବଳ ଉପଭୋଗ କରିପାରିବ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେହି ସ୍ଥାନଟି ଫଳଫୁଲ ଶୋଭିତ ବନରାଜି ବୋଲି କବି ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସେଠାରେ ରହିଛନ୍ତି କ୍ଷୁଦ୍ର କୀଟପତଙ୍ଗ, ପକ୍ଷୀଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ବିଶାଳ ପ୍ରାଣୀ ସିଂହ, ହସ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ବିଜନତା ସଦାସର୍ବଦା ସେଠାରେ ପ୍ରକାଶିତ । ଏପରିକି କୌଣସି ସମୟରେ ନିର୍ବାସିତର କଣ୍ଠରୁ ଶବ୍ଦ ବାହାରିଗଲେ, ତାହା ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତା ହୋଇଥାଏ । ସେଠାକାର ପରିବେଶରେ ପଶୁମାନେ ନିର୍ଭୟରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସେଠାରେ ମନୁଷ୍ୟ ନଥା’ତ୍ତି କିମ୍ବା ପଶୁମାନେ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଦେଖୁଥା’ନ୍ତି, ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେମାନେ ନିର୍ବାସିତକୁ ଦେଖ‌ିଲେ ମଧ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ସେଠାରେ ରହିଥ‌ିବା ଗିରିଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ସମୟରେ ଦେବ-ଅର୍ଜନାର ବାଦ୍ୟରେ ପ୍ରତିଧ୍ଵନିତ ହୋଇନାହାନ୍ତି । କବି ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଲେଖୁଛନ୍ତି, ଘୋରବନ ଧର୍ମଉତ୍ସବ କେବେହେଲେ ଶୁଣି ନାହାଁନ୍ତି କିମ୍ବା ଦେଖୁନାହାଁନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ସେଠିକାର ପ୍ରବହମାନ ବାୟୁ ନିକଟରେ ମନେକଥାକୁ ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ମନକଥା ଫେଡ଼ି କହିଛି । କାରଣ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ପ୍ରିୟ ପରିଜନଙ୍କର ଭଲ ମନ୍ଦ ଖବର ପାଇପାରିବେ ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ବୀପଟି ସାଧାରଣ ହେଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ପାଇଁ ହୋଇଛି ଭୟଙ୍କର, ଯେଉଁଥ‌ିପାଇଁ ସେଠାରେ ସେ ଏକୁଟିଆ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛାପ୍ରକାଶ କରିନାହିଁ ।

Question ୫ |
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବାୟୁ ସମକ୍ଷରେ ପ୍ରକାଶିତ ଉକ୍ତିର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ଉ –
ପ୍ରତ୍ୟେକ କବି ଜଣେ ଜଣେ ଭାବୁକ। ଯାହା ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ହେୟ, କବି ଦୃଷ୍ଟିରେ ତାହା ଶ୍ରେୟ । ଯେଉଁ ଦୃଶ୍ୟକୁ ଦେଖୁ ସାଧାରଣ ମଣିଷଟି କିଛି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିପାରେ ନାହିଁ, କବି ସେହି ଦୃଶ୍ୟକୁ ଦେଖୁ ଅନେକ କଥା ବଖାଣି ବସେ । ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ସେହିପରି ଜଣେ କବି, ଯେ କି ନିର୍ବାସିତର ମାନସିକ ଦୋଳନକୁ ଦେଖାଇବାପାଇଁ ସମୀର ବା ବାୟୁକୁ ମାଧ୍ୟମରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇଛନ୍ତି । ବାୟୁ ହେଇଛି ଜୀବନ୍ତ । ନିର୍ବାସିତଟି ମନର ସନ୍ତାପିତ ଭାବକୁ ବାୟୁ ନିକଟରେ କହି ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ଲାଭକରିଛି ।

ସାରସ୍ବତ ସୃଷ୍ଟିରେ ମେଘକୁ, ହଂସକୁ ଓ ବାୟୁକୁ ଦୂତ କରି ପ୍ରେରଣ କରିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁକୁ ପ୍ରେରଣ କରିଛି, ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ଭଲମନ୍ଦ ବୁଝିବାପାଇଁ, ଯାହାକି କବିଙ୍କ ଅସାଧାରଣ କବିତ୍ଵର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରେ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ବାୟୁ ନିକଟରେ ନିଜର ଅସହାୟତା ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ବାୟୁର ସେ ସାଧାରଣ କ୍ରୀଡ଼ନକ ବୋଲି ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରିଛି । ଅସହାୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବରେ, ବାୟୁକୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ସେ କହିଛି, ରେ ! ସମୀର, ତୁ ବହୁଦୂରରୁ ମୋ ଦେଶର ଓ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କର ସୁସମାଚାର ମୋ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇ ଦେ । କାରଣ ମୁଁ ଏଠାରେ ନିର୍ବାସିତ ଭାବରେ ରହିଥ‌ିବାରୁ, ସେହି ସ୍ଥାନକୁ ଦେଖିବା ମୋ ପକ୍ଷରେ ଆଉ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କେବଳ ତୁ ସ୍ଵଦେଶର ସମାଚାର ଶୁଣାଇଲେ, ମୁଁ ସେଥୁ ଆନନ୍ଦ ଲାଭକରିବି । ମୋର ଚିତ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ଜଳରେ ଅବଗାହନ କରିବ । ପ୍ରିୟଜନମାନେ କ’ଣ ମୋତେ ହରାଇ, ମୋତେ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତ ବିକଳ ହୋଇ କାନ୍ଦୁଛନ୍ତି । ବନ୍ଧୁଭାବରେ ସବୁକିଛି ମୋତେ ଖୋଲିକରି କହ । ଯାହାଫଳରେ, ମୋ ମନରେ ଆଶାର ସଂଚାର ହେବ ଏବଂ ସବୁକିଛି ସଂଶୟ ଦୂରହେବ । କବିଙ୍କ ଭାଷାରେ –

“କହ କହ ସମୀର ! ସବୁ ଫିଟାଇ,
ବନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟରେ ମୋର କେହି ତ ନାହିଁ ?
ନିରାଶ ମୋ ହୃଦୟ, ନୋହି ନିଷ୍ଠୁର,
କହି ବାରତା, କର ସଂଶୟ ଦୂର ।”

ବାସ୍ତବରେ, କବି ନିର୍ବାସିତର ମାଧ୍ଯମରେ ବାୟୁ ସମକ୍ଷରେ ଯାହା ପ୍ରକାଶ କରାଇଛନ୍ତି, ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇପାରିଛି ।

Question ୬।
ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ନିର୍ବାସିତର ବ୍ୟାକୁଳତା’ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ଉ –
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାଟି ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କ ଏକ ଅନୁବାଦ କବିତା, ଯାହାକି କବିଙ୍କ ଅନୁବାଦ ପ୍ରତିଭାର ଅସାମାନ୍ୟତାର ପ୍ରମାଣ ଦିଏ । ଏଥ‌ିରେ କବି ଜଣେ ସମାଜବିଚ୍ୟୁତ, ପ୍ରିୟପରିଜନ ଓ ବନ୍ଧୁବିଚ୍ୟୁତ ମଣିଷର ମାନସିକ ଖେଦକୁ ଅତି ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଘଟଣାକ୍ରମେ ନାବିକଟି ଜଳଯାତ୍ରା କରୁଥିବା ସମୟରେ ନିଜ ଜାହାଜରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯାଇଛି । ସେ ପହଞ୍ଚିଯାଇଛି ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ । ସେହି ଦ୍ବୀପରେ ସେ ନିଜ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କୌଣସି ମଣିଷର ସନ୍ଧାନ ପାଇନାହିଁ । ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି ସବୁଆଡ଼େ ଦେଖୁଛି ଆସମୁଦ୍ରବ୍ୟାପୀ ପଶୁପକ୍ଷୀ, ତରୁଲତା ଓ ଗିରିଶ୍ରେଣୀକୁ । ସେହି ଦୃଶ୍ୟ ତାକୁ ଅତି ଭୟଙ୍କର ମନେ ହୋଇଛି । ସେ ବଡ଼ ଅସହାୟ ଭାବରେ ବିଳାପ କରିଛି । ମଣିଷର ସ୍ବର କିମ୍ବା ମୁଖ ଯେଉଁଠି ଅପହଞ୍ଚ ସେଠାରେ ସେ ଅବା କିପରି ବଞ୍ଚିବ, କାହାକୁ ନେଇ ବଞ୍ଚିବ । ତେଣୁ ଦୁଃଖ ଓ ହତାଶାରେ ନିଜର ମନୋଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛି ।

ନିର୍ବାସିତଟି କହିଛି, ମୁଁ ଚାରିପଟେ ଯାହାସବୁ ଦେଖୁଛି, ସବୁକିଛିର ଅଧୀଶ୍ଵର ମୋ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ନୁହଁନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶକୁ କିମ୍ବା ଏଠାକାର ଭୂଖଣ୍ଡକୁ ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ କେହି ଜଣେ ହେଲେ ମୋ ପାଖରେ ନାହାଁନ୍ତି । ସେଭଳି ବିଜନତାକୁ ସେ ସୁଖ ପାଇନାହିଁ । ବରଂ ସେହି ବିଜନତାକୁ ସେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଛି, ଯେଉଁ ବିଜନତା ମୁନିନିୟନ ମୋହିନିଏ, ସେମାନଙ୍କ ସାଧନାର ସ୍ଥଳୀ ପାଲଟିଯାଏ, ସେହି ସୁନ୍ଦର ପରିବେଶ କାହିଁ ? ଆକୁଳ ଭାବରେ ସେ କହିଛି, ଏଭଳି ପରିବେଶରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ଭୟଙ୍କର ରଣକ୍ଷେତ୍ର, ଯେଉଁଠାରେ କି ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ୱନି ସଦାସର୍ବଦା ହୃଦୟ ଥରାଇଦିଏ, ସେଭଳି ପରିବେଶ ଶ୍ରେୟସ୍କର । ଏଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ହେଉଛି ଅଧମଗତି ସହିତ ସମାନ । କାରଣ ଯେଉଁଠାରେ ଦେବତୁଲ୍ୟ ନର ଆନନ ଦେଖ‌ି ସାତସ୍ଵପ୍ନ, ଯେଉଁଠାରେ ମଧୁମୟ ମଣିଷର କଣ୍ଠସ୍ଵର ଶୁଣିବା ଅସମ୍ଭବ, ସେଭଳି ସ୍ଥାନରେ ରହିବା ବଡ଼ ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ପବନକୁ ସନ୍ଦେଶକାରୀ ଭାବରେ ପ୍ରେରଣ କରିଛି, ଯେକି ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ସୁଖଦୁଃଖ ବୁଝି ଆସିବ । ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମହୀନ ଜୀବନ ପାଇଁ ସେ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଛି । ଧର୍ମହୀନ ଜୀବନଯାପନ କରୁଥିବାରୁ ସେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇଛି । ମନେମନେ ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଗଲେ ବି, ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ନୈରାଶ୍ୟ ସାଗରରେ ତା’ ମନ ବୁଡ଼ିଯାଇଛି ।

ଏତେ ନିରାଶାରେ ରହିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ପୁଣି ପରମେଶ୍ୱରଙ୍କ କରୁଣା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇଉଠିଛି । ସେ ଦୃଢ଼ ନିଶ୍ଚିତ ଯେ ଈଶ୍ଵର ଦୟାକଲେ, ସେ ଏଭଳି ବିପଦ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇପାରିବ ।

ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ନିର୍ବାସିତଟି ମାନସିକ ଭାବବୋଧ ଓ ବ୍ୟାକୁଳତାକୁ କବି ଅତି ସଫଳ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

Question ୭ ।
‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ କବିତାର ସାରସ୍ଵତ ମୂଲ୍ୟାୟନ କର ।
ଉ –
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାରସ୍ଵତ ସାଧକଙ୍କର ରହିଥାଏ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ । ସେମାନେ ଜଣେ ଜଣେ ଦାର୍ଶନିକ । ସାଧାରଣ ମଣିଷ ଯାହାକୁ ଦେଖୁ ମଧ୍ୟ ଦେଖୁଥାଏ, ଯାହାକୁ ବୁଝି ମଧ୍ୟ ବୁଝିନଥାଏ, ସାରସ୍ଵତ ସାଧକ ତାହାକୁ ଅନୁସନ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ନେଇ ଦେଖେ ଓ ବୁଝେ । ପୁନଶ୍ଚ ସାଧାରଣ ଭାବେ କହିଦେଲେ ତାହା ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା ହୋଇଯାଏ ନାହିଁ, ବରଂ କିପରି କହିଦେଲେ ରସିକପାଠକ ଓ ବିଦଗ୍ଧ ଶ୍ରୋତାର ହୃଦୟକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ, ସେଭଳି ପ୍ରକାଶ ହିଁ ଯଥାର୍ଥ ସାରସ୍ଵତ ସାଧନା । ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟ ସାହିତ୍ୟରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓଙ୍କର ଏଭଳି ଭାବଧାରା ଖୁବ୍ ଉଚ୍ଚତର । ସେ କେବଳ ଷଡ଼ଋତୁ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ, ଶିଶୁସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିରେ ସାଧାରଣ ପାଠକର ମନମୋହି ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନଟିଏ ସୃଷ୍ଟିକରି ବସନ୍ତି । ଏପରିକି ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ ଏକ ଅନୁବାଦ ଶ୍ରେଣୀୟ କବିତା ହେଲେ ବି, ଏଥରେ ମଧ୍ୟ ସେ ତାଙ୍କର ସାରସ୍ଵତ ଲେଖନୀର ପରାକାଷ୍ଠା ପ୍ରମାଣ କରିଯାଇଛନ୍ତି ।

ନିର୍ବାସିତର ଚରିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନରେ କବି ବେଶ୍ ସଫଳ ହୋଇଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପରିବେଶରେ ଓ ପାରିବାରିକ ଆବେଦନରେ ଚଳି ଆସିଥ‌ିବା ମଣିଷଟିକୁ ଯଦି ନିର୍ବାସିତ ହେବାକୁ ପଡ଼େ, ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଦୁଃଖ ଓ ଅନୁଶୋଚନାରେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିବ । ଏପରିକି ଅନ୍ୟମନସ୍କ ଭାବରେ କେତେ କ’ଣ କହିଯିବ, ଯାହାକୁ କି କବି ଅତି ମାର୍ମିକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ବିଶେଷକରି ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଧରାବତରଣ କରନ୍ତି ବୋଲି କବି, ନିର୍ବାସିତ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେହି ପ୍ରେମ ପାଇଁ ସେ ବିହଙ୍ଗ ଭଳି ହେବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ରହିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ଧାର୍ମିକ ପରିବେଶରେ ବଢ଼ିଥିବା ମଣିଷ ଯଦି, ସେଥୁରୁ ଅପସରିଯାଏ, ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଅନୁଶୋଚନାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ିବ, ଯାହାକୁ କି କବି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦ ସଂଯୋଜନା ଦୃଷ୍ଟିରୁ କବିତାର ଆବେଦନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମୁଗ୍ଧକର ।
ଯେପରି – “କାହିଁ ବନ୍ଧୁତା କାହିଁ ପ୍ରେମ ସୁନ୍ଦର, ଯାର ପ୍ରାପତି ଲାଗି ଦେବତା ନର ।
ଥାଆନ୍ତା ଯଦି ମୋର ବିହଙ୍ଗ ପକ୍ଷ, ଲଙ୍ଘି ଭୀଷଣ ଗିରି, ସମୁଦ୍ରବକ୍ଷ,
ଦେଖନ୍ତି ପ୍ରିୟ ଜନ ମୁଖକମଳ, ହୁଅନ୍ତା ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣ ଶୀତଳ ।”

ପୁନଶ୍ଚ – “ଧର୍ମ ଆହା ସେ କିବା ଅମୂଲ୍ୟ ଧନ, ସରି ନୁହଁଇ ତାରେ ମଣି କାଞ୍ଚନ
ସ୍ୱର୍ଗୀୟ ମାଧୁରୀରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର, ମହୀମଣ୍ଡଳେ କାହିଁ ତା’ ପଟାନ୍ତର ।’’

ଏଥିରେ ଶବ୍ଦ ସଂଯୋଜନା ସହିତ ଛନ୍ଦ ଓ ଉପମାଯୁକ୍ତ ପଦ ପାଠକୀୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆଣିଥାଏ । ବିଶେଷକରି କବିଙ୍କର ଦାର୍ଶନିକ ଅନୁଚିନ୍ତା କବିତାର ଛତ୍ରେ ଛତ୍ରେ ପରିପ୍ରକାଶିତ ।

ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆକଳନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ସାରସ୍ଵତ ମର୍ଯ୍ୟାଦାରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନ୍ତ ହୋଇପାରିଛି ।

କବି ପରିଚିତି :

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ଜଣେ ସୁପରିଚିତ ଓ ସମ୍ମାନାସ୍ପଦ କବି । ସେ କବିବର ରାଧାନାଥଙ୍କ ଉନ୍ମୋଚିତ ନବଯୁଗର କାବ୍ଯସରଣୀକୁ ଗୀତିଗୁଚ୍ଛର ପୁଷ୍ପସମ୍ଭାରରେ ସୁଶୋଭିତ କରିଥିଲେ । ବିଭୁ ବନ୍ଦନା, ମଙ୍ଗଳର ଉପାସନା ଏବଂ ଜୀବନ ପ୍ରତି ଗଭୀର ଅନୁଚିନ୍ତାରେ ତାଙ୍କର କୃତିତ୍ୱ ଥିଲା ଅନନ୍ୟା ସାଧାରଣ । ସେ ଥିଲେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶିକ୍ଷାଗୁରୁ ଓ ଦୀକ୍ଷାଗୁରୁ । ପୁନଶ୍ଚ ସେ ଥିଲେ ଏକାଧାରରେ ନିପୁଣ ସ୍ରଷ୍ଟା ଓ ଦିବ୍ୟଦ୍ରଷ୍ଟା । ଡଃ. ମାନସିଂହଙ୍କ ମତରେ -“He was essentially a preacher and a teacher, who made use of the literary vehicle for publicising his ideas, reflections and visions.

ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ୧୮୫୩ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୨୯ ତାରିଖରେ ଶ୍ରୀପଞ୍ଚମୀ ତିଥ୍ୟରେ ପୁରୀରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପୈତୃକ ପରିବାର, ପୁରୀରେ ବାସ କରୁଥିବା ବ୍ରାତ୍ୟ ମରହଟ୍ଟା କ୍ଷତ୍ରିୟ ପରିବାର । ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ଭଗୀରଥୀ ରାଓ । ସେ ଥିଲେ ପୋଲିସ୍ ବିଭାଗର ଜଣେ ସାଧାରଣ କର୍ମଚାରୀ । ମଧୁସୂଦନ ଏଫ.ଏ. ପାସ୍ କରିବା ପରେ ନିଜର କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ନିଜର କୃତିତ୍ଵ ବଳରେ ସେ ଶିକ୍ଷକ ଓ ଅଧ୍ୟାପକମଣ୍ଡଳୀର ଆକର୍ଷଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ । କଲେଜରେ ଛାତ୍ର ଥିଲାବେଳେ ସେ ନିଜର ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ ପ୍ୟାରୀମୋହନ ଜୀବନରେ ଅଭୂତପୂର୍ବ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥିଲା । ପରିଣତି ସ୍ବରୂପ ସେ ନିଜର ଅଧିକାଂଶ ସାରସ୍ଵତ ସୃଷ୍ଟିରେ ଭକ୍ତିଚେତନା ଓ ବିଭୁଚେତନାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନେଇଥିଲେ । ସେ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କର୍ମମୟ ଜୀବନ ଆରମ୍ଭକରି ଶିକ୍ଷାବିଭାଗର ଡିଭିଜନାଲ୍ ଇନିସ୍ପେକ୍ଟର ପଦକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇଥିଲେ ।

ଶିକ୍ଷା ବିଭାଗର ପ୍ରଶାସନିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମଧୁସୂଦନ ନିଜର ଦକ୍ଷତାର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ସେ ନୈତିକତା, ଭାବାଦର୍ଶ ଓ ପବିତ୍ର ଧର୍ମାଚରଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ । ସେହିପରି ସାରସ୍ଵତ ଜୀବନରେ ତାଙ୍କର ଥିଲା ଅସାମାନ୍ୟ ପ୍ରତିଭା । ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ସଫଳ ସଙ୍ଗଠକ । କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଅବସର ଗ୍ରହଣ କରିବାପରେ ମଧୁସୂଦନ ବର୍ତ୍ତମାନର ଭକ୍ତମଧୁ ବିଦ୍ୟାପୀଠ ରୂପେ ପରିଚିତ, କଟକର ତତ୍କାଳୀନ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ହାଇସ୍କୁଲ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ ‘ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜ’ର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା । ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ସାଙ୍ଗକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ଓ ତା’ର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଇଂରେଜ ସରକାର ତାଙ୍କୁ ‘ରାୟବାହାଦୂର’ ଉପାଧିରେ ଭୂଷିତ କରିଥିଲେ ୧୯୧୨ ମସିହା, ଡିସେମ୍ବର ୨୮ ତାରିଖରେ ।

ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଗୀତିକବି (Lyrical Poet) ରୂପେ ମଧୁସୂଦନ ରାଓ ସୁପରିଚିତ । ଅନେକ ଗୀତିକବିତା ତାଙ୍କ ଲେଖନୀରୁ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଛି । ଗୀତିକବିତା ରଚନାର ଆଙ୍ଗିକ ଆଦର୍ଶ ପାଇଁ ମଧୁଦନ ବିଦେଶୀ ସୃଷ୍ଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ, ପଞ୍ଚସଖା ଯୁଗର ଗୀତି ପରମ୍ପରାକୁ ଆଶ୍ରୟ କଲାପରି ସେ ଗୀତିକବିତାର ଆଙ୍ଗିକ ବିନ୍ୟାସ ପାଇଁ ପ୍ରାଚ୍ୟ ଭାବସମ୍ପଦ ଓ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ଉପାଦାନ ଆହରଣ କରିବସିଛନ୍ତି । କାବ୍ୟକ କଳ୍ପନା ବିଳାସ ପରିବର୍ତ୍ତେ ସେ ଥିଲେ ସତ୍ୟ ଓ ବାସ୍ତବତାର ସମର୍ଥକ, ଆଦର୍ଶର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ! ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ସମ୍ବୋଧନ ଗୀତିକା, ଶୋକ ଗୀତିକା, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶପଦୀ କବିତା ଓ ଗାଥା କବିତା ରଚନା କରି ସାଫଲ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଛନ୍ତି ।

ବାଲେଶ୍ଵରରେ ଶିକ୍ଷକ ଥିଲାବେଳେ ସେ କବିବର ରାଧାନାଥଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ‘କବିତାବଳୀ’ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଦୁଇଭାଗରେ ରଚିତ ତାଙ୍କର ‘ଛାନ୍ଦମାଳା’ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋର କବିତାର ମନୋଜ୍ଞ ସଙ୍କଳନ । ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ରଚିତ ‘ବର୍ଷବୋଧ’, ‘ସାହିତ୍ୟ କୁସୁମ’, ‘ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ’ ଏବଂ ‘ପ୍ରବନ୍ଧମାଳା’, ପ୍ରଭୃତି ସେକାଳର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା । ‘କୁସୁମାଞ୍ଜଳୀ’, ‘ବସନ୍ତଗାଥା’ ଓ ‘ଉତ୍କଳଗାଥ’ ପ୍ରଭୃତି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ସଙ୍କଳନ । ‘ଋଷିପ୍ରାଣେ ଦେବାବତରଣ’, ‘ହିମାଚଳେ ଉଦୟ ଉତ୍ସବ’, ‘ଜୀବନଚିନ୍ତା’, ‘ଆକାଶ ପ୍ରତି’, ‘ପଦ୍ମ’, ‘ଧ୍ଵନି’, ‘ନଦୀପ୍ରତି’, ‘ସ୍ତବ’, ‘ଶଙ୍ଖଧ୍ବନି’, ‘ଏ ସୃଷ୍ଟି ଅମୃତମୟ ହେ’ ‘ସୀତା ବନବାସ’, ‘ଆଶା’, ‘ପୃଥ‌ିବୀ ପ୍ରତି’ ଓ ‘ଜନ୍ମଭୂମି’ ପ୍ରଭୃତି ତାଙ୍କର ବହୁଚର୍ଚ୍ଚିତ ଲୋକପ୍ରିୟ କବିତାକୃତି ।

ଅନୁବାଦ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଭକ୍ତକବି ମଧୁସୂଦନ ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ବିପୁଳ ଗୌରବର ଅଧିକାରୀ । ସେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରୁ ‘ବାଳ ରାମାୟଣ’, ‘ଉତ୍ତର ରାମଚରିତ’ର କେତେକ ଅଂଶ ‘ଶ୍ରୀରାମ ବନବାସ’ ଓ ‘ସୀତା ବନବାସ’ ଆଦି ଖୁବ୍ ଯତ୍ନ ସହକାରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଅନୁବାଦ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ରଚିତ ଗଳ୍ପ ‘ପ୍ରଣୟର ଅଦ୍ଭୁତ ପରିଣାମ’ ଏକ ବିଦେଶୀ ଗଳ୍ପର ଛାୟାରେ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥିବା ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚକମାନେ ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଶିଶୁ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଅବଦାନ ଅତୁଳନୀୟ । ‘ବର୍ଣ୍ଣବୋଧ’ରେ ସଂକଳିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଶୁଗୀତିକାଗୁଡ଼ିକ କିପରି ସରଳ, ସାବଲୀଳ, ଶିକ୍ଷଣୀୟ ଓ ଶିଶୁ ସୁଲଭ ତାହା ସହଜରେ ଧାରଣା କରାଯାଇପାରେ ।

ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଅମର କବିତାର ମଧୁର ଧ୍ଵନି ଓଡ଼ିଆ ପାଠକ ପ୍ରାଣକୁ କାଳ କାଳ ପାଇଁ ଝକୃତ କରୁଥ୍ ଏବଂ ତାଙ୍କର କବିତାକୃତି ଯେ ସଚରାଚର ଓଡ଼ିଶାର ଜନମାନରେ ପ୍ରତିଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟିକରିବାରେ ଲାଗିଥିବ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହର ତିଳେମାତ୍ର ଅବକାଶ ନାହିଁ ।

କରିତାର ପୃଷ୍ଠଭୂମି :

ଆଲୋଚ୍ୟ କବିତା ‘ନିର୍ବାସିତର ବିଳାପ’ William Cowperଙ୍କ ଇଂରାଜୀ କବିତାର ସାର୍ଥକ ଅନୁବାଦ । ଇଂରାଜୀ କବି cowperଙ୍କ କବିତା The Solitude of Alexander Selkirkର ଛାୟାରେ ଏହା ରଚନା କରାଯାଇଥିଲେ ବି ଏହା କବି ମଧୁସୂଦନଙ୍କ ଭାଷା, ଭାବ ଓ ଆବେଦନକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ଅନୁବାଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ ବି ଏହା କବିଙ୍କ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଅପେକ୍ଷା ରଖେ ।

କୌଣସି ଏକ ନାବିକ ଜଳଯାତ୍ରା କରୁଥିବା ସମୟରେ ଘଟଣାକ୍ରମେ ନିଜ ଜାହାଜରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯାଇଛି । ସେ ପହଞ୍ଚାଇଛି ଏକ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ସେ ମଣିଷ ସମାଜ ପାଖକୁ ଫେରିଯିବାର ଉପାୟ ପାଇନାହିଁ । କେବଳ ସେ ସେଠାକାର ପଶୁପକ୍ଷୀ, ତରୁଲତା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କର ସାନ୍ନିଧ ଲାଭକରିଛି । କୌଣସି ସମୟରେ ଈପ୍‌ସିତ ମଣିଷର ସ୍ଵର ଶୁଣିବାକୁ ପାଇନାହିଁ । ସାମାଜିକ ବନ୍ଧନରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହିଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ହୋଇଛି ନିହାତି ଅସହାୟ । ବନ୍ଧୁ ପରିବେଶରେ ସମୟ କାଟି ଆସିଥ୍‌ ମନଟି ହୋଇଛି ତା’ର ବେସୁରା ଓ କ୍ଷତାକ୍ତ । ଜନମାନବହୀନ ପରିବେଶରେ ଏକାକୀତ୍ଵକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଆପଣେଇ ନେଇଥ‌ିବା ମଣିଷଟି ମନର ଭାବକୁ, ଯାହା ବିଦେଶୀ କବି ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ, ତାହାକୁ କବି ମଧୁସୂଦନ ଆହୁରି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବୁଝିପାରିଲେ ଓ ବୁଝାଇ ପାରିଲେ ।

କବିତାର ସାରକଥା :

ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଲଗା ପରିବେଶରେ ରହି ପ୍ରିୟ ପରିଜନଙ୍କ ମଧୁମୟ ସ୍ମୃତିକୁ ସେ ରୋମନ୍ଥନ କରିଛି । ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ସେ ଅଧୀଶ୍ଵର ହୋଇ ସାରିଲାପରେ ଯେଉଁଭଳି ଖେଦୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଛି ତାହା ନିହାତି ମାନବୀୟ । ସେ ବେଳେବେଳେ ନିରୁତ୍ସାହିତ ହୋଇ ମାନସିକ ସନ୍ତୁଳନରେ ଘାରି ହୋଇଛି । ଏତେ ନୈରାଶ୍ୟ ଥିଲେ ବି ସେ ପୁଣି ଆଶାର ଆଲୋକରେ ଆଲୋକିତ ହୋଇ, ସମ୍ଭାବନାର ଦିଗକୁ ନିଜର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି ।

କବିତାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କବି ଅତି ନାଟକୀୟ ଭାବେ ନିର୍ବାସିତଟିର ମାନସିକତାକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଦେଖୁଛି ଏକ ଅପରିଚିତ ଭୂଖଣ୍ଡ । ସେ ଯେଉଁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ତାକୁ ଜଣାଯାଇଛି, ଆଉ କେହି ତା’ର ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ନାହାଁନ୍ତି । ସେ ଯୁଆଡ଼େ ଚାହିଁଛି, ଯେଉଁ ଦିଗକୁ ଆଖିବୁଲାଇ ନେଇଛି, ସବୁ ଅଞ୍ଚଳର ସେ ହେଉଛି ଅଧୀଶ୍ଵର । ସେ ପୁଣି ନିଜକୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ସମ୍ବୋଧନରେ ସମ୍ବୋଧ୍ୟ କରିଛି । ଏ ବିରାଟ ସୃଷ୍ଟିରେ ଏମିତି ଜଣେ କେହି ନାହିଁ ଯେକି ମୋଠାରୁ ଏହି ଅଧିକାର ଛଡ଼ାଇ ନେବାପାଇଁ ସଂଗ୍ରାମ କରିବ । ମଣିଷର ମାନସିକତା ଏପରି ଯେ ସେ ଚାହେଁ ସବୁବେଳେ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ଭାବରେ ନିଜକୁ ବଡ଼କରି ଦେଖାଇବ । ସମସ୍ତେ ଯେପରି ତା’ଠାରୁ ପରାଜିତ ହୋଇ ବଶ୍ୟତା ସ୍ବୀକାର କରିବେ । ସେ ଯେତେବେଳେ ଦେଖେ ତା’ ସହିତ ଦ୍ବନ୍ଦ କରିବାକୁ କେହି ନାହିଁ, କାହାରି ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିବାର ଅବସର ମିଳେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ସେ ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇଯାଏ । ଠିକ୍ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ିଯାଇଛି, ନାବିକ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ଚାରିଆଡ଼େ ଆଖୁବୁଲାଇ ନେଇଛି । ସେ ଯେଉଁ ଆଡ଼କୁ ଚାହିଁଛି, ସବୁଆଡ଼େ ଦେଖୁଛି ପ୍ରକୃତିର ଅନୁପମ ବିଭବକୁ । ସବୁକିଛି ବିସ୍ତାରିତ ହୋଇଛି ନୀଳ ସମୁଦ୍ରଯାଏ । ଫଳଫୁଲରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ବିଶୋଭିତ ବନଲତା, କୀଟପତଙ୍ଗ ପରି କ୍ଷୁଦ୍ରପ୍ରାଣୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ସିଂହ ଓ ହସ୍ତୀ ପରି ବୃହତ୍ ପ୍ରାଣୀ, ସବୁର ମାଲିକ ସେ ବୋଲି ନିଜକୁ ବସିଛି ।

ସେହି ନିରୋଳା ପରିବେଶକୁ ସେ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଛି, ‘ବିଜନତାର ସେହି ମୋହନ ବେଶ କେଉଁଆଡ଼େ ଚାଲିଯାଇଛି, ଯେଉଁ ପରିବେଶକୁ ମୁନି ବା ତପସ୍ବୀମାନଙ୍କର ତପ ଆଚରଣ ପାଇଁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପରିସର ବୋଲି ପରିଚିତ ହୋଇଥାଏ ।’ ଏଭଳି ନିରୋଳା, ଜନଶୂନ୍ୟ ପରିବେଶରେ ରହିବା ଅପେକ୍ଷା, ରଣକ୍ଷେତ୍ର ପରି ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିବେଶରେ ରହିବା ଭଲ । ରଣକ୍ଷେତ୍ର ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ବା ପ୍ରତିମୁହୂର୍ଭରେ ମୃତ୍ୟୁର ପଦଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ସେଥିରେ ବଞ୍ଚିବାପାଇଁ ଅବସର ମିଳିଥାଏ । କାରଣ ସଂଗ୍ରାମୀ ମାନସିକତା ନେଇ ପକ୍ଷ ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଯୁଦ୍ଧର ଆହ୍ବାନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ସେଭଳି ପରିବେଶ ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ହେଲେ, ତାହା ହେଉଛି ଅଧମଗତି ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରିଛି ।

ପରିବେଶରେ ରହି, ମଣିଷଟିଏ ଦେଖିବାପାଇଁ ସେ ଆତୁର ହୋଇଉଠିଛି । ହତାଶାରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ି ସେ ବିଚାର କରିଛି, ସେ ହୁଏତ ଦେବତୁଲ୍ୟ ମାନବମୁଖକୁ ଆଉ ଆଖ୍ୟାରେ ଦେଖିପାରିବ ନାହିଁ । ଏଇଠି ହିଁ ତା’ର ଜୀବନଦୀପ ନିର୍ବାପିତ ହୋଇଯିବ । ତାହାର ଏଭଳି ଦାରୁଣ ମୃତ୍ୟୁ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଗୋପନୀୟ ହୋଇ ରହିଯିବ । କେହି ଆଉ ତାହାର ମୃତ୍ୟୁଖବର ଜାଣିପାରିବେ ନାହିଁ ।

ମଣିଷର ସ୍ଵରୂପ ପାଇଁ ସେ କେବଳ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇନାହିଁ, ବରଂ ମଣିଷ କଣ୍ଠର ମଧୁର ଭାଷାକୁ ସେ ଶ୍ରବଣ କରିବାପାଇଁ ଆଶାୟୀ ହୋଇଛି । ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠର ମଧୁମୟ ଧ୍ଵନିକୁ ସେ ଅପେକ୍ଷାକରି ରହିଥିଲାବେଳେ, ଅଜାଣତରେ ନିଜ ସ୍ୱରକୁ ନିଜେ ଶ୍ରବଣ କରି ଚମକି ଉଠିଛି । କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ କଣ୍ଠସ୍ବର ଥିଲେ, ସେଠାରେ ସେ ବଞ୍ଚିବାର ସାହାରା ପାଇଯିବ ବୋଲି ମନେକରିଛି ।

ସେଠାକାର ପଶୁମାନେ ନିର୍ଭୟରେ ବିଚରଣ କରୁଥା’ନ୍ତି । ନିର୍ବାସିତର ଉପସ୍ଥିତି ସେମାନଙ୍କ ମନରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ । କାରଣ ସେମାନେ କୌଣସି ସମୟରେ ମାନବର ଅମାନବୀୟ ବ୍ୟବହାରର ପରିଚୟ ପାଇନାହାଁନ୍ତି । ମଣିଷମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଯେ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଇ ପାରିବେ, ସେକଥା ସେହି ସହଜ ସରଳ ପଶୁମାନେ ଅବଗତ ନୁହଁନ୍ତି । ତେଣୁ ମାନବ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ରହିଛି ଅନାସ୍ଥାଭାବ ।

ନିର୍ବାସିତଟି ବିଳାପ କରିବା ଅବକାଶରେ ମାନବର ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ଭାବକୁ ମନେପକାଇଛି । ମଣିଷ ଜୀବନର ଅନ୍ୟତମ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗୁଣ ହେଉଛି ପ୍ରେମ ଓ ବନ୍ଧୁତା । ଏହି ଦୁଇଟି ସ୍ଵଭାବ ଯୋଗୁ ମାନବ ସମାଜ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି । ମାନବ ସାମାଜିକ ପ୍ରାଣୀ ଭାବରେ ସୁଖଶାନ୍ତିରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମ ପାଇଁ ମାନବକାହିଁକି ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି । ମାନବ ଜୀବନର ଏହି ଦିବ୍ୟଗୁଣକୁ ସ୍ମରଣକରି ନାବିକଟି ଭାବିଛି, ବାସ୍ତବରେ ବନ୍ଧୁତା ଓ ପ୍ରେମଠାରୁ ଆଉକିଛି ଭଲ ନାହିଁ । ଯାହାର ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ମଧ୍ୟ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକକୁ ଚାଲି ଆସିଥା’ନ୍ତି । ଯଦି ତାହାର ଉଡ଼ିଯିବାର ଶକ୍ତି ଥାଆନ୍ତା ଏବଂ ପକ୍ଷୀସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ଉଡ଼ିପାରୁଥା’ନ୍ତା, ତା’ହେଲେ, ସେ ଆଉ ନିର୍ଜନ ଦୀପରେ ପଡ଼ିରହି ନଥା’ନ୍ତା । ସେ ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ଗିରି ସମୁଦ୍ରକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ନିଜର ପ୍ରିୟଜନଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇ ପାରନ୍ତା । ପ୍ରିୟଜନଙ୍କର ମୁଖରୂପକ ପଦ୍ମକୁ ଦର୍ଶନକରି ନିଜର ସନ୍ତାପିତ ପ୍ରାଣକୁ ଶୀତଳ କରିପାରନ୍ତା ନିଜର ଦର୍ଶନଜନିତ ଆଶାକୁ ଚରିତାର୍ଥ କରିପାରନ୍ତା ।

ମାନବ ସମାଜକୁ ଧରିରଖୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟତମ ଦିବ୍ୟଗୁଣ ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟକୁ ମଧ୍ଯ ନାବିକଟି ସ୍ମରଣ କରିଛି । ଧର୍ମ ଓ ସତ୍ୟର ପରାକାଷ୍ଠା ପାଇଁ ଏ ମଣିଷ ସମାଜର ସ୍ଥିତି ଦୃଢ଼ ହୋଇରହିଛି । ଧର୍ମର ଓ ସତ୍ୟର ମହନୀୟ ଭାବକୁ ପାଥେୟକରି ସେ ହୃଦୟବିଭୋର ଭାବରେ ରହିପାରନ୍ତା ବୋଲି କାମନା କରିଛି । ବିଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଅଭିଜ୍ଞ ମଣିଷଙ୍କଠାରୁ ସେ ସଦୁପଦେଶ ଗ୍ରହଣ କରି ଜୀବନକୁ ଚରିତାର୍ଥ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଆଶା କରିଛି । ସେ ବିଜ୍ଞମାନଙ୍କ ପରାମର୍ଶରେ ନିଜକୁ ବିଜ୍ଞଭାବରେ ପରିଚିତ କରିପାରନ୍ତା ବୋଲି ଆଶା କରିଛି । ପୁନଶ୍ଚ ମାନବ ଜୀବନର ସବୁଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠସମୟ ତରୁଣ ସମୟ ବା ଯୌବନ ସମୟ ସମ୍ପର୍କରେ ସେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । କାରଣ ଏହି ସମୟରେ ମଣିଷ ଅନେକ କିଛି କରିଯିବାର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ । ସେହି ତରୁଣମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଶି, ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦରେ ଜୀବନର ସବୁକିଛି ସରସତାକୁ ଉପଭୋଗ କରିବ ବୋଲି ସେ ଆଶାୟୀ ହୋଇଛି ।

ମାନବ ଜୀବନକୁ ଧରିରଖୁବା ଧର୍ମର ମହତ୍ତ୍ବକୁ ସେ ବିଳାପ ଅବକାଶରେ ସ୍ମରଣ କରିଛି । କାରଣ ଧର୍ମ ଅର୍ଜନ କଲେ ମଣିଷ ଜୀବନ ସାର୍ଥକ ହୁଏ । କବି ମଧୁସୂଦନ ଶିଶୁ ଓ କିଶୋରମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି, ‘ବାଲ୍ୟକାଳୁ ଧର୍ମ ଧନ ମୁଁ ସଞ୍ଚି, ଏ ଜୀବନ ଅନିଶ୍ଚିତ’। ଧର୍ମରୂପକ ଧନ ସଞ୍ଚୟ କଲେ ମଣିଷ ଜୀବନ ସଫଳ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଧର୍ମ ହେଉଛି ଅତୁଳନୀୟ । ଏହି ଧନ ସହିତ ପାର୍ଥ ସମ୍ପଦ, ମଣି କାଞ୍ଚନ ଆଦି ସମକକ୍ଷ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ଧର୍ମ ହେଉଛି ସ୍ୱର୍ଗୀୟ । ଧର୍ମ ନିଜସ୍ୱ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟରେ ସଦା ସୁନ୍ଦର । ଏହି ମରଣଶୀଳ ଦୁନିଆରେ ତାହାର ତୁଳନା ନାହିଁ । ଧର୍ମରୂପକ ରତ୍ନରେ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଆରାଧନା ବା ପୂଜା କରାଯାଇପାରେ । ନିର୍ବାସିତଟି ଭାବିଛି ଏହି ସ୍ଥାନରେ, ସେହି ଦିବ୍ୟଗୁଣକୁ ଧାରଣ କରିବାର ଅବସର ନାହିଁ । ଦେବ ଅର୍ଚ୍ଚନା କରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ବାଦ୍ୟ ବାଦନ କରାଯାଏ, ସେହି ବାତ୍ୟ ଏଠାରେ ଶ୍ରବଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ସେହି ବାଦ୍ୟର ବିମୋହିତ ଧ୍ଵନି ଏଠାକାର ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ସମୟରେ ଶ୍ରବଣ କରିନାହାନ୍ତି । ସେହିପରି ଧର୍ମ ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରିବାର ଯେଉଁ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭାବ ମନକୁ ଉଚ୍ଚାଟିତ କରେ, ସେଭଳି ଭାବ ଏଠାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ । ଫଳରେ ଏଠାକାର ବନଲତା, ସେଭଳି ଦିବ୍ଯଭାବକୁ ଦର୍ଶନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇନାହାଁନ୍ତି । ଜୀବନଧାରଣ କରି ଯଦି ଧର୍ମ ଅର୍ଜନ କରିବା ବା ଧର୍ମ ପ୍ରତିପାଳନ କରିବାର ଅବସର ମିଳେନାହିଁ, ସେଭଳି ଜୀବନରେ କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ । ସେଭଳି ଜୀବନ ହେଉଛି ବୃଥା ଜୀବନ । ସେ କେବଳ ପଶୁମାନଙ୍କ ପରି ବଞ୍ଚିବା ସହିତ ସମାନ ବୋଲି ନାବିକଟି ମନେକରିଛି ।

ନିର୍ବାସିତଯି ବଞ୍ଚିବାର ସାହାରା ଭାବରେ ବାୟୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଛି । ସେ ବାୟୁକୁ ସମ୍ବୋଧନ କରି କହିଛି, ‘ରେ ବାୟୁ ତୋହର ଗତି ହେଉଛି ଅପ୍ରତିହତ । ମୁଁ ହେଉଛି ତୋ ପାଖରେ ଖେଳନା ପରି । ତୁ ଚାହିଁଲେ ମୋତେ ସୁଖ ଦେଇପାରିବୁ, ତୁ ଚାହିଁଲେ ମୋତେ ଦୁଃଖ ଦେଇପାରିବୁ । ତେଣୁ ମୋତେ ଦୟାକରି, ମୋର ଆକୁଳ ପ୍ରାର୍ଥନା ଶ୍ରବଣ କର । ତୁ କେବଳ ମୋ ଦେଶର, ମୋ ପରିଚିତ ଇଲାକାର, ଯେଉଁଠାରେ ମୋର ପ୍ରିୟପରିଜନ ରହିଛନ୍ତି, ସେଠାକାର ସୁସମାଚାର ମୋତେ ପ୍ରଦାନ କର । ଯେଉଁ ବାର୍ତ୍ତାକୁ ଶ୍ରବଣ କରି, ଏ ଭୟଙ୍କର ସ୍ଥାନରେ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ବଞ୍ଚିବାର ଆଶା ପ୍ରତିପୋଷଣ କରିପାରିବି । ମୋର ମନ ଆନନ୍ଦ ଜଳରେ ଭାସିଯିବ । ପ୍ରକୃତରେ ମୋର ପ୍ରିୟ ପରିଜନ କ’ଣ ମୋତେ ମନେ ରଖୁଛନ୍ତି, ମୋତେ କ’ଣ ସ୍ମରଣ କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ କ’ଣ ମୋ ପାଇଁ ବିଳାପ କରୁଛନ୍ତି । ମୋ ବିରହରେ ସେହି ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ କ’ଣ ସନ୍ତାପିତ ହେଉଛନ୍ତି ।’ ପବନକୁ ଦୂତ ବା ସମ୍ବାଦ ଦାତା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ନାବିକଟି ନିଜର ମନର ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛି । କବି ସେହି ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶକରି କହିଛନ୍ତି –
“କହ କହ ସମୀର ! ସବୁ ଫିଟାଇ,
ବନ୍ଧୁ ମଧ୍ୟରେ ମୋର କେହି କି ନାହିଁ ?
ନିରାଶ ମୋ ହୃଦୟ, ନୋହି ନିଷ୍ଠୁର
କହି ବାରତା, କର ସଂଶୟ ଦୂର ।”

ପବନକୁ ଦୂତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇଥିଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟିର ମନ ବୁଝିନାହିଁ । ମନ ତା’ର ଆନ୍ଦୋଳିତ ହୋଇଛି । ସେ ମନେକରିଛି, ମନ ହେଉଛି ସବୁଠାରୁ ବେଗଗାମୀ, ତାହାର ରହିଛି ଅଦ୍ଭୁତ ଶକ୍ତି । ଶରୀର ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରହିଥିଲେ ବି ମନ କାହିଁ କାହିଁ ଉଡୁଥାଏ । ତାହାର ଗତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚିନ୍ତାକରିବା ଅସମ୍ଭବ । ଆଲୋକର ବେଗ ଓ ବାୟୁର ବେଗଠାରୁ ତାହାର ଗତି ଆହୁରି ତୀବ୍ର । ସେ ଚିନ୍ତାକରିଛି, ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ମନଯାନରେ ବା ମନେ ମନେ ମୋର ପ୍ରିୟସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯାଏ, ପ୍ରିୟପରିଜନଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରେ, ସେତେବେଳେ ମୁଁ ମୋ ଘରେ ରହିଥିଲାଭଳି ମନେକରେ । ଆତ୍ମୀୟ, ବନ୍ଧୁବର୍ଗଙ୍କ ସହିତ ରହିଲା ଭଳି ବିଚାର କରେ ।

ମନକୁ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ଦଉଡ଼ାଇ ନେଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟିର ମନ ବାସ୍ତବତାର ଡୋରିରେ ପୁଣି ବନ୍ଧା ପଡ଼ିଯାଏ । ସେ ଫେରିଆସେ ତା’ର ପ୍ରକୃତ ଅବସ୍ଥାକୁ, ବାସ୍ତବ ସ୍ଥିତିକୁ । ସେ ଯେ ପରିଜନଙ୍କଠାରୁ ପରିତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ନିର୍ଜନ ଦ୍ଵୀପରେ ବାସ କରୁଛି, ସେଭଳି ବାସ୍ତବତାକୁ ସେ ଅସ୍ଵୀକାର କରିପାରେନା । କବି ନିର୍ବାସିତ ମାନସିକତାର ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି –

“କିନ୍ତୁ ପୂରୁବ କଥା କଲେ ସ୍ମରଣ,
ନୈରାଶ୍ୟ-ସାଗରରେ ବୁଡ଼ଇ ମନ।
ବୃଥା ଭାବନା ଆଉ କରିବି ନାହିଁ
ଭାବନାରେ ଆନନ୍ଦ ବିଳଇ ନାହିଁ ?”

ନିର୍ବାସିତଟି ଏହିଭଳି ଚିନ୍ତାକରି ମନେ ମନେ ବିଳାପ କରୁଥିବା ସମୟରେ, ସମୟ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି । ସନ୍ଧ୍ୟା ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ପକ୍ଷୀମାନେ ନିଜ ନିଜର ନୀଡ଼କୁ ଫେରିଯାଇଛନ୍ତି ବିଶ୍ରାମ ନେବାପାଇଁ । ପଶୁମାନେ ନିଜ ନିଜର ବାସସ୍ଥାନ ଗହ୍ଵରକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନେଇଛନ୍ତି । ରଜନୀ ଉପସ୍ଥିତି ହେବାରୁ, ସେ ମଧ୍ଯ ନିଜର ବାସସ୍ଥାନ କୁଟୀରରେ ବିଶ୍ରାମ ନେବାପାଇଁ ଚାଲିଯାଇଛି ।

ଏତେ ଦୁଃଖ ହତାଶାରେ ରହିଥିଲେ ବି, ସେ କୌଣସି ସମୟରେ ନିରାଶାର ଅନ୍ଧକାରରେ ହଜିଯିବାକୁ ଚାହିଁ ନାହିଁ । ବରଂ ସେ ଆଶାର ଆଲୋକରେ, ସମ୍ଭାବନାର ଜ୍ୟୋତିରେ ପୁଣି ଥରେ ସୁଖର ସମୟକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିରହିଛି । ସେ ଜାଣିଛି, ଈଶ୍ବର ହେଉଛନ୍ତି ମଙ୍ଗଳମୟ ଓ ସର୍ବବ୍ୟାପୀ । ତାଙ୍କର ସତ୍ତା ସବୁଆଡ଼େ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇରହିଛି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଦୟାମୟ । ସେ ନିଶ୍ଚୟ ମୋ’ ଜୀବନର ଦୁଃଖ ଦୂରକରି, ସୁଖ ସୂର୍ଯ୍ୟରେ ଆଲୋକିତ କରିବେ । ଈଶ୍ବର ଦୟାମୟ । ସେ ଉଦାରପ୍ରାଣ । ତାଙ୍କୁ ଚିନ୍ତାକଲେ ମନରୁ ଦୁଃଖ ଦୂରହୁଏ । ହୃଦୟର ଅବସାଦ ଲୀନହୁଏ । ମନରେ ଆସେ ପ୍ରଶାନ୍ତିଭାବ । ସନ୍ତୋଷର ଦିବ୍ୟତାନରେ ନୟନ ମନ ଉଚ୍ଚାଟିତ ହୋଇଯାଏ । ହୃଦରାଜ୍ୟରେ ଶାନ୍ତରୂପକ ରତ୍ନ ଶୋଭାପାଏ ।

ନିରାଶରେ ରହି ବିଳାପ କରିଥିଲେ ବି, ନିର୍ବାସିତଟି ହତାଶାର ଗାଢ଼ ଅନ୍ଧକାରରେ ବୁଡ଼ି ନଯାଇ, ସମ୍ଭାବନାର ଜ୍ୟୋତି ଆଲୋକିତ ହେବାକୁ ଆଶାୟୀ ହୋଇରହିଛି । ତା’ଜୀବନରେ ଏ ଦୁଃଖ ଦୂର ହେବ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରିଛି ।

କଠିନ ଶବ୍ଦାର୍ଥ ଓ ସୂଚନା :

Img 1

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 3 ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 3 ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରକରଣ

(୩) ଡଵିଡପକରଣ:

ମୂଳଶବ୍ଦ (ପ୍ରାତିପଦିକ) ରେ ଭାବ, ସନ୍ତାନ, ଭକୁର୍ଷ, ଅପକର୍ଷ, ସମୂହ ଓ ଅଛି ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥରେ କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ତିଆରି କରାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରୟୋଗ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାଷାପାଇଁ, ବକ୍ତାପାଇଁ ତଥା ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶପାଇଁ ଅତି ହିତ କାରକ ହୋଇଥୁବାରୁ ତାହାକୁ ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅଣ୍‌, ବିନ୍‌ – ଇନ୍‌, ତଳ୍‌, ମତୁପ୍‌, ବତୁପ୍‌, ଫକ୍‌, ଯଞ୍ଜ ଡ଼କ୍‌, ଠକ୍‌, ପ୍ରଭୃତି ତଵିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯେଉଁ ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ସଂଯୁକ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତାହାକୁ ତଦ୍ଧିତାନ୍ତ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି- ଉଦାହରଣ,

(i) ରାମଃ ଦାଶରଥୁଃ (ଦଶରଥସ୍ୟ ପୁତ୍ରଃ) ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ । (ଦଶରଥଙ୍କ ପୁତ୍ର)
(ii) ମନ୍ଦିରସ୍ଯ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମ୍‌ (ସୁନ୍ଦରସ୍ଯ ଭାବଃ) (ସୁନ୍ଦରର ଭାବ ମନୋମୁଗ୍ଧକର) ମନୋମୁଗ୍ଧକରମ୍‌ ।
(iii) ହିମାଳୟଃ ପର୍ବତେଷୁ ଉଚ୍ଚତମଃ (ଅତିଶୟେନ ଉଚ୍ଚଃ) – ହିମାଳୟ ପର୍ବତମାନଙ୍କ ମଧରେ ଅଧ୍କ ଉଚ୍ଚ,
(iv) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଗୁଣଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି) ଗୁଣ ଏହାର ଅଛି, ଅୟଂଜନଃ ।
(v) ଏଷା ବାଳିକା ବୁଦ୍ଧିମତୀ (ବୁଵିଃ ଅସ୍ଯାଃ ଅସି ଇତି ) ବୁଦ୍ଧି ଏହାର ଅଛି ।
(vi) ଅବଦୂଲକଲାମଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ (ଅଧ୍କଃ ପ୍ରଶଂସ୍ୟଃ) ଭାରତୀୟଃ (ଭାରତେ ଜାତଃ ) ଭାରତରେ ଜାତ ।
(vii) ଏଷମଃ ପ୍ରବଳା ବନ୍ୟା (ବନାନାଂ ସମୂହଃ – ବନ (ଜଳ) ସମୂହ) ଅଭବତ୍‌ ।

ଉପରଲିଖୁତ ବାକ୍ୟରେ ରେଖାକ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ ବିଶେଷ ଅର୍ଥରେ ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ବିଭିନ୍ନ ତଦ୍ଧିତପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଇଛି । ଦାଶରଥ୍ଃ – (ଦଶରଥ + ଇଞ୍ୟ) ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମ୍‌ – (ସୁନ୍ଦର † ଯ) ଉ୍ଚତମଃ (ଉଚ୍ଚ + ତମପ୍‌) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଗୁଣ + ବତୁପ୍‌) ବୁଛିମତୀ (ବୁବି + ମତୂପ୍‌ + ଡୀପ୍‌) ଶ୍ରେଷଠଃ (ପ୍ରଶସ୍ଯ + ଇଷ୍ନ୍‌ ) ଭାରତୀୟଃ (ଭାରତ + ଭୟ) ବନ୍ୟା ( ବନ + ଯ + ଟାପ୍‌) ବନ ଏଠାରେ ଜଳ ବା ପାଣିକୁ ବୁଝାଉଛି ।

ଅପତ୍ୟାର୍ଥକ ପତ୍ଯୟା:
ସନ୍ତାନ, ଗୋତ୍ର, ଶିଷ୍ଯ, ଭକ୍ତ ଓ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥରେ ମୂଳଶଙ୍ଦ (ପାତିପଦିକ)ରେ “ଅଣ” (ଅତ) ଣ୍ଯ (ୟ) ଇଞ୍ (ଇ) ଅଞ୍ (ଅ) ଫଳ୍‌ (ଆୟନ୍‌ ) ଯଞ୍୍‌ (ୟ) ଢ଼କ୍‌ (ଏୟ) ଛ (ଭୟ) ଛଣ୍‌ (ଭୟ) ଓ ଘ (ଇୟ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଏ ।

ଅଣ୍‌ (ଥ)
(i) ଶିବସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଶିବ + ଅଣ୍‌ = ଶୈବଃ – ଶିବଙ୍କ ସନ୍ତାନ ପୁଲିଙ୍କ
(ii) ବିଶ୍ବାମିତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ବିଶ୍ବାମିତ୍ର + ଅଣ୍‌ = ବୈଶ୍ବାମିତ୍ରଃ – ବିଶ୍ବାମିତ୍ରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ
(iii) ଭଗୀରଥସ୍ୟ ଅପତ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ଭଗୀରଥ + ଅଣ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ଭାଗୀରଥୀ – ଭାଗୀରଥୀଙ୍କ ସନ୍ତାନ ସ୍କୀଲିଙ୍ଗ।

ଅଞ୍ (ଥ)
(i) ଭରତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଭରତ + ଅଞ୍ = ଭାରତଃ – ଭରତ ସନ୍ତାନ ଫୁଳିଙ୍ଗ ।
(ii) କଶ୍ୟପସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂପୁମାନ୍‌ = କଶ୍ୟପ୍‌ + ଅଞ୍ଚ = କାଶ୍ଯପଃ – କଶ୍ୟପଙ୍କ ସନ୍ତାନ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ପୁତ୍ର + ଅଞ୍ = ପୌତ୍ରଃ – ପୁତ୍ରର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(iv) ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ = ପୁତ୍ର + ଅଞ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ପୌତ୍ରୀ – ପୁତ୍ରର ସନ୍ତାନ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ।
(v) ଦୁହିତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଦୁହିତୃ + ଅଞ୍‌ = ଦୌହିତ୍ରଃ – ଦୂହିତାର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(vi) ଦୁହିତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ = ଦୁହିତୃ + ଅଞ୍‌ + ଙୀପ୍‌ = ଦୌହିତ୍ରୀ – ଦୁହିତାର ସନ୍ତାନ ସ୍ତୀଲିଙ୍ଗ ।
(vii) ଗଣପତେଃ ଭକ୍ତଃ = ଗଣପତି + ଅଣ୍‌ = ଗାଣପତଃ – ଗଣପତିଙ୍କ ଭକ୍ତ (ଗଣପତି + ଯକ୍‌ = ଗାଣପତ୍ୟଃ ମଧେ ହୁଏ ।)

ଣ୍ଯ (ୟ)
(i) ଦିତେଃ ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍‌ = ଦିତି + ଣ୍ଯ = ଦୈତ୍ୟଃ – ଦିତିଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଅଦିତେଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଅଦିତି + ଣ୍ଯ = ଆଦିତ୍ୟଃ – ଅଦିତିଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।

ଇଞ୍ଦ (ଇ)
(i) ଶରଥସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଦଶରଥ + ଇଞ୍ = ଦାଶରଥୁଃ – ଦଶରଥଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ସୁମିତ୍ରାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ସୁମିତ୍ରା + ଇଞ୍୍‌ = ସୌମିତ୍ରଃ – ସୁମିତ୍ରାଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ବଲ୍ମୀକାତ୍‌ ସମ୍ଭବଃ = ବାଲ୍ମୀକ + ଇଞ୍୍‌ = ବାଲ୍ମୀକିଃ – ବଲ୍ମୀକରୁ ସମ୍ଭବ ।

ଫକ୍‌ (ଆୟନ)
(i) ନାରାଃ ଅୟନଂ ଯସ୍ୟ = (ନର + ଅଣ୍) ନାର + ଫକ୍‌ = ନାରାୟଣଃ (ନାର – ଜ୍ଞାନ ବା ଜଳ) ଜଳ/ ଜ୍ଞାନ ପଥ ।
(ii) ବଦରେଣ ସମ୍ମନ୍ଧିତଃ = (ବଦର + ଅଣ୍‌ ) ବାଦର + ଫକ୍‌ = ବାଦରାୟଣଃ – ବଦରଙ୍କ ସହ ସମ୍ନ୍ଧିତ ।

ଯଞ୍ଦ (ୟ)
(i) ପୂଲସ୍ତେଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ପୁଲସ୍ତି + ଯଞ୍ଜ୍‌ = ପୌଲସ୍ତ୍ଯଃ – ପୁଲସ୍ତଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଯଜ୍ଞବଳ୍ଳସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ଯାଜ୍ଞବଳ୍କ + ଯଞ୍ଚ୍‌ = ଯାଜ୍ଞବଳ୍ଲ୍ଯଃ – ଯଜ୍ଞବଳ୍କ୍ୟଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍କ ।

ଢକ୍‌ (ଏୟ)
(i) ବିନତାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୂମାନ୍‌ = ବିନତା 4 ଢକ୍‌ = ବୈନତେୟଃ – ବିନତାଙ୍କ ଅପତ୍ୟ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଗଙ୍ଗାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଗଙ୍ଗା + ଢକ୍‌ = ଗାଙ୍ଗେୟଃ – ଗଙ୍ଗାଙ୍କ ଅପତ୍ୟ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ରାଧାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ରାଧା + ଢକ୍‌ = ରାଧେୟଃ – ରାଧାଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଂଲିଙ୍କ ।

ଛ (ଈୟ)
(i) ସ୍ଵସୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ସ୍ଵସୃ + ଛ = ସ୍ଵସ୍ରୀୟଃ (ଭଣଜା) – ଭଉଣୀର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।

ଛଣ୍‌ (ଈୟ)
(i) ପିତୃଷ୍ଵସୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ପିତୃଷ୍ବସୃ + ଛଣ୍‌ = ପୈତୃଷ୍ଵସ୍ତ୍ରୀୟଃ (ପିଉସୀ ପୁଅଭାଇ )
(ii) ଭ୍ରାତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଭ୍ରାତୃ + ଛଣ୍‌ = ଭ୍ରତ୍ରୀୟଃ ( ଭାଇର ପୁଅ/ ପୁତୁରା)

ଘ (ଇୟ)
(i) କ୍ଷତ୍ରେ ( ରାଷ୍ଟ୍ରେ) ସାଧୁଃ = କ୍ଷତ୍ର + ଘ = କ୍ଷତ୍ରିୟଃ – କ୍ଷତ୍ରରେ ସାଧୁ ।
(ii) ରାଷ୍ଟ୍ରେ ଭବଃ = ରାଷ୍ଟ୍ର + ଘ = ରାଷ୍ଟ୍ରିୟଃ (ରାଜା, ରାଜଶାଳକ )

ସମୂହାଥକ ପତ୍ୟୟ:

ସମୁହଅର୍ଥରେ “ଅଣ୍‌” (ଅ) ବୁଞ୍‌ (ଅକ ) ତଳ୍‌ (ତା) ଅଞ୍‌ (ଅତ) ୟ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ଯୟଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗକରାଯାଏ ।
ଭିକ୍ଷାଣାଂ ସମୂହଃ = ଭିକ୍ଷା + ଅଣ୍‌ = ଭୈକ୍ଷମ୍‌ – ଭିକ୍ଷାର ସମୂହ ।
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସମୂହଃ = ମନୁଷ୍ଯ + ବୁଞ୍‌ = ମନୁଷ୍ଯକମ୍‌ – ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ସମୂହ ।
ଗ୍ରାମାଣାଂ ସମୂହଃ = ଗ୍ରାମ + ତଳ୍‌ + ସ୍ତ୍ରୀ ଟାପ୍‌ = ଗ୍ରାମତା – ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକର ସମୂହ ।
ଦେବାନାଂ ସମୂହଃ = ଦେବ + ତଳ୍‌ + ସା ଟାପ୍‌ = ଦେବତା – ଦେବତାମାନଙ୍କ ସମୂହ ।
ଜନାନାଂ ସମୂହଃ = ଜନ + ତଳ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଜନତା – ଲୋକଙ୍କ ସମୂହ।
ଶୁକାନାଂ ସମୂହଃ = ଶୁକ + ଅଞ୍‌ = ଶୌକମ୍‌ – ଶୁଆମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ତୃଣାନାଂ ସମୂହଃ = ତୃଣ + ଯ + ଟାପ୍‌ = ତୃଣ୍ୟା – ଘାସମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ବାତାନାଂ ସମୂହଃ = ବାତ + ଯ +¢ ଟାପ୍‌ = ବାତ୍ୟା – ବାତମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ବନାନାଂ ସମୂହଃ = ବନ + ଯ + ଟାପ୍‌ = ବନ୍ଯା – ଜଳମାନଙ୍କ ସମୂହ।

ଜାଚ ଅର୍ଥକ ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ମଥୁରାୟାଂ ଜାତଃ = ମଥୁରା + ଅଣ୍‌ = ମାଥୁରଃ – ମଥୁରାରେ ଜନୁ ।
ଉତ୍କଳେ ଜାତଃ = ଉତ୍କଳ + ଅଣ୍‌ = ଞକୁଳଃ – ଉକୁଳରେ ଜନ୍ୁ ।
ଉତ୍କଳେ ଜାତଃ = ଭତ୍ୁଳ + ଛ = ଉତ୍ୁଳୀୟଃ – ଉକୁଳରେ ଜାତ ।
ଗ୍ରାମେ ଜାତଃ = ଗ୍ରାମ + ଯ = ଗ୍ରାମ୍ୟଃ – ଗାଁରେ ଜାତ ।
ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟାଂ ଜାତଃ = ଦକ୍ଷିଣ + ତ୍ୟକ୍‌ = ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟଃ ।
ପ୍ରାଚି ଜାତଃ = ପ୍ରାଚ୍‌ + ଯତ୍‌ = ପ୍ରାଚ୍ୟଃ – ପୂର୍ବଦିଗରେ ଜାତ ।

ଅଜି ଅଥକ ପଚ୍ୟ୍ୟ:
“ତାହା ଏଠାରେ ଅଛି? ବା ଯାହାର ଅଛି? ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇବାପାଇଁ ମୂଳଶବ୍ଦ (ପ୍ରାତିପଦିକ) ରେ ମତୁପ୍‌ (ମତ୍‌, ବତ୍‌ ) ଇନି (ଇନ୍‌) ଠନ୍‌, (ଇକ ) ଓ “ଶ’ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗହୁଏ ।

ମଡ଼ୂପ୍‌ (ମଚ୍‌), ବତ୍‌):
ଗାବଃ ଅସ୍ୟ ସନ୍ତି ବା ଅସ୍ମିନ୍‌ ସନ୍ତି = ଗୋ + ମତୁପ୍‌ = ଗୋମତ୍‌ (କ୍) – ଗାଭଗୁଡ଼ିକ ଏହାର ଅଛି ।
ଗୋମାନ୍‌ (ଫୁଲିଙ୍ଗ) ଗୋ + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ଗୋମତୀ (ସୀ)
ମତିଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମତି + ମତୁପ୍‌ = ମତିମାନ୍‌ ¬ ମତି ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ମତିଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ମତି + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ମତିମତୀ – ମତି ଏହାର (ସ୍ପୀ) ଅଛି ।

ସେହିପରି-
ଶ୍ରୀ + ମତୁପ୍‌ = ଶ୍ରୀମତ୍‌ (କ୍) ଶ୍ରୀମାନ୍‌ (ଫୁ) ଶ୍ରୀମତୀ (ସ୍ତ) – ଶ୍ରୀ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଏହାର ଅଛି ।
ଅଂଶୁ + ମତୂପ୍‌ = ଅଂଶୁମତ୍‌ ( କ୍‌!), ଅଂଶୁମାନ୍‌ ( ଫୁ) ଅଂଶୁମତୀ (ସୀ)
ପିତୃ + ମତୂପ୍‌ = ପିତୃମାନ୍‌, ପିତୃମତୀ (ସୀ)
ବପୁସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ବପୁଷ୍ମାନ୍‌, ବପୁଷୁତୀ, (ସୀ)
ଜ୍ୟୋତିସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଜ୍ୟୋତିଷ୍ନାନ୍‌, ଜ୍ୟୋତିଷ୍ଣତୀ (ସୀ)
ଆୟୁଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଆୟୁଷ୍ମାନ୍‌ – ଆୟୁ ଏହାର ଅଛି ।
ଆୟୁଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ଆୟୁଷ୍ମତୀ – ଆୟୁଷ ଏହାର ଅଛି ।
ଧୀଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଧୀମାନ୍‌, ସ୍ପୀ – ଧୀମତୀ (ବୁଦି ଏହାର ଅଛି । )
ହନୁଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି/ ହନୂ ଅସ୍ୟ ସ୍ତଃ = ହନୁମାନ୍‌ – ହନୁ ହାଡ଼ ଏହାର ଅଛି ।
ପତିଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ପତି + ମତୁପ୍‌ (ବତ୍‌) + ଡୀପ୍‌ = ପତିବତ୍ୀ (ସଧବା)
ପତି + ମତୁପ୍‌ (ମତ୍‌) + ଡୀପ୍‌ = ପତିମତୀ (ଚାକରାଣୀ)

ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ କେତେକ ସ୍ପ୍ରାନରେ ମତୁପ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟର “ ବତ୍‌! ହୁଏ।
କିମ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = କିଂବତ୍‌, (କୀ) କିଂବାନ୍‌, (ଫୁ) କିଂବତୀ (ସୀ)
ଶମ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଶଂବତ୍‌ (କ୍;) ଶଂବାନ୍‌ ( ଫୁ) ଶଂବତୀ (ସ୍ବ)
ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ମତୂପ୍‌ = ଲକ୍ଷ୍ମୀବତ୍‌ (କ୍) ଲକ୍ଷ୍ମୀବାନ୍‌ (ଫୁ) ଲକ୍ଷମୀବତୀ (ସୀ)
ଗୁଣ + ମତୁପ = ଗୁଣବତ୍, (କୀ) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଫୁ) ଗୁଣବତୀ (ସଜ)
ଧନ + ମତୁପ୍‌ = ଧନବତ୍, (କୀ) ଧନବାନ୍‌ (ଫୁ) ଧନବତୀ (ସୀ)
ଜ୍ଞାନ + ମତୁପ୍‌ = ଜ୍ଞାନବତ୍‌, (କ୍) ଜ୍ଞାନବାନ୍‌ (ଫୁ) ଜ୍ଞାନବତୀ (ସୀ)
ରୂପ + ମତୁପ୍‌ = ରୂପବତ୍‌, (କୀ) ରୂପବାନ୍‌ (ଫୁ) ରୂପବତୀ (ସୀ)
ସରସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ସରସତ, (କୀ) ସରସାନ୍‌ (ଫୁ) ସରସତୀ (ସୀ)
ପୟସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ପୟସତ, (କ୍) ପୟସାନ୍‌ (ଫୁ) ପୟସତୀ (ସୀ)
ଯଶସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଯଶସତ୍, (କ୍) ଯଶସାନ୍‌ (ଫୁ) ଯଶସତୀ (ସୀ)
ବିଦ୍ୟା + ମତୁପ୍‌ = ବିଦ୍ୟାବତ୍‌, (କ୍) ବିଦ୍ଯାବାନ୍‌ (ଫୁ) ବିଦ୍ୟାବତୀ (ସୀ)

ମନେରଖ –
ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ ଇତି (ବିଦ୍ୟା ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି) = ବିଦ୍ଯାବାନ୍‌ (ତଵିତ) (କିନ୍ତୁ ବିଦ୍ଯାଂ ବେଭି ଯଃ (ବିଦ୍ୟା ଯେ ଜାଣେ) – ବିଦ୍‌ + ଶତୃ = ବିଦୃତ୍‌ (ବିଦ୍ଵସ୍‌) ବିଦ୍ାନ୍‌ – ଏହା କୃଦନ୍ତ)
ମରୁତ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ମରୁତ୍ଵତ୍‌ (ମରୂତ୍ବାନ୍‌ – (ଫୁଲିଙ୍କ) ଇଃ)
ତଡ଼ିତ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ତଡ଼ିତ୍ଵତ୍‌ (ତଡ଼ିତ୍ଵାନ୍‌ – (ଫୁଲିଙ୍ଗ) ମେଘଃ)

ଇନି (ଇନ୍‌):
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ତ + ଇନି = ଦଣ୍ଚିନ୍‌, (କୀ) – ଦଣ୍ି, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ଦଣ୍ଡୀ ¬ ଦଣ୍ଡ ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ଡ + ଇନି + ଡୀପ୍‌ = ଦଣ୍ିିନୀ – ଦଣ୍ତ ଏହାର (ସ୍ତ) ଅଛି ।
ଛତ୍ରଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି – ଛତ୍ର + ଇନି = ଛତ୍ରିନ୍‌, ଛତ୍ରୀ (ଫୁ) ଛତ୍ରିଣୀ (ସ୍ତୀ) – ଛତ୍ର ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ସେହିପରି ଧନ + ଇନି = ଧନିନ୍‌, ଧନୀ (ଫୁ), ଧନିନୀ (ସୀ) – ଧନ ଏହାର ଅଛି ।
ଗୁଣ + ଇନି = ଗୁଣିନ୍‌, ଗୁଣୀ (ଫୁ) ଗୁଣିନୀ (ସୀ)
ଶିଖା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି = ଶିଖା + ଇନି = ଶିଖୀ (ମୟୂରଃ) (ପୁଂ) – ଶିଖା ଏହାର ଅଛି ବୋଲି ।
ମାଳା ଅସ୍ୟା ଅସ୍ତି = ମାଳା + ଇନି + ସ୍ତୀ = ମାଳିନୀ (ସତୀ) – ମାଳା ଏହାର (ସ୍ତର) ଅଛି ।
ମାୟା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମାୟା + ଇନି = ମାୟୀ ( ଫୁ) ମାୟିନୀ (ସୀ) – ମାୟା ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ସଂଜ୍ଞା + ଇନି = ସଂଜ୍ଞିନ୍‌ – ସଂଜ୍ଞୀ (ଫୁ) ସଂଜ୍ିନୀ (ସୀ)
ସୁଖ + ଇନି = ସୁଖ୍ନ୍‌ – ସୁଖୀ (ଫୁ) ସୁଖ୍ନୀ (ସୀ)
ଦୁଃଖ + ଇନି = ଦୁଃଖ୍ନ୍‌ – ଦୁଃଖୀ (ଫୁ) ଦୁଃଖ୍ନୀ (ସୀ)
ପ୍ରଣୟ + ଇନି = ପ୍ରଣୟିନ୍‌ – ପ୍ରଣୟୀ (ଫୁଲିଙ୍କ), ପ୍ରଣୟିନୀ (ସ୍ତୀଲିଙ୍କ)

ବିନି (ବିନ୍‌):
ମେଧା + ବିନି = ମେଧାବିନ୍‌, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ମେଧାବୀ – ସ୍ୀଲିଙ୍କ – ମେଧାବିନୀ
ମାୟା + ବିନି = ମାୟାବିନ୍‌, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ମାୟାବୀ – ସ୍କରଲିଙ୍କ – ମାୟାବିନୀ
ତପସ୍‌ + ବିନି = ତପସିନ୍‌, ଫୁ – ତପସୀ, ସତୀ – ତପସିନୀ
ପୟସ୍‌ + ବିନି = ପୟସିନ୍‌, ଫୁ – ପୟସୀ, ସୀ – ପୟସିନୀ
(ପୟସୀ – ନଦ, ସାଗର, ମେଘ, କୂପ, ସରୋବର, ପୟସିନୀ – ନଦୀ, ଧେନୁ)
ମନସ୍‌ + ବିନି = ମନସିନ୍‌, ମନସୀ – ଫୁ, ମନସିନୀ – ସ୍କୀ
ଯଶସ୍‌ + ବିନି = ଯଶସିନ୍‌ , ଯଶସୀ – ଫୁ, ଯଶସିନୀ – ସ୍ସୀ

ବିଶେଷ ବିଧ୍‌ରେ ଇନି (ଇନ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ହସ୍ତ + ଇନି = ହସ୍ତିନ୍‌ (ହସ୍ତୀ – ହାତୀ) ହସ୍ତଃ ଅସ୍ତି ଅସ୍ଯ – ହସ୍ତ ଅଛି ଏହାର ।
ତଥା – କର + ଇନି = କରିନ୍‌ (କରୀ – ହାତୀ) କରଃ ଅସି ଅସ୍ଯ – କର ଅଛି ଏହାର
ଦନ୍ତ + ଇନ୍‌ = ଦନ୍ତିନ୍‌ (ଦନ୍ତୀ – ହାତୀ) ଦନ୍ତ ସ୍ତଃ ଅସ୍ଯ – ଦାନ୍ତ ଦୁଇଟି ଏହାର ଅଛି ।
କେଶର + ଇନ୍‌ = କେଶରିନ୍‌ (କେଶରୀ – ସିଂହ) କେଶରଃ ଅସି ଅସ୍ୟ – କେଶର ଏହାର ଅଛି ।

ବି.ଦ୍ର. – ଫୁଲର କେଶାକାର ସୁକ୍ଷ୍ମାଂଶ, ଘୋଡ଼ା ଓ ସିଂହର କେଶର ବାଳ, ବଉଳ ଫୁଲ ଓ ଗଛ, ନାଗେଶ୍ବର, ପୁଲାଶଂ, ସୁନା, କୁସୁମ ଗୁଳ୍ପ, ପଦ୍ମବୀଜ, ଡିମ୍ର ହଳଦିଆ ଅଂଶ, ଜାଫ୍ରାନ୍‌ କେଶର ।
ମାତ୍ର – ହସ୍ତ + ମତୁପ୍‌ = ହସ୍ତବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ୟ ) ହସତଃ ଅସି ଅସ୍ୟ/ ହସ୍ତୋ ସଃ ଅସ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି । – ହସ ଅଛି ଏହାର । ହସ୍ତ ଦୂଇଟି ଅଛି ଏହାର ।

କର + ମତୁପ୍‌ = କରବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ଯ)
ଦନ୍ତ + ମତୁପ୍‌ = ଦନ୍ତବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ଯ)
ବର୍ଣ୍ଣଃ (ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମ୍‌ ) ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି – ବର୍ଣ + ଇନି = ବର୍ଣ୍ରୀ (ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ)
ବର୍ଣ୍ଣଃ (ରୂପମ୍‌) ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ବର୍ଣ + ଇନି = ବର୍ଣିନ୍‌ ।
ବର୍ଣ୍ଠୀ (ଫୁ) ବର୍ଣିନୀ ( ସୀ)
ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣ + ମତୁପ୍‌ = ବର୍ଣ୍ଵବତୀ ବର୍ଣ୍ବାନ୍‌, ବର୍ଣ୍ବତୀ

ପୁଷ୍କର + ଇନି = ପୁଷ୍କରିନ୍‌ – ସ୍ତ୍ର – ପୁଷ୍ରିଣୀ (ପୁଷ୍ର- ଆକାଶ, ଜଳ, ପଦ୍ମ, ପଦ୍କୋଷ, ପୁଷର ତୀର୍ଥ, ଏକପ୍ରକାର ଶେଯ, ଶର, ହାତୀ, ହୃଦ, ପୋଖରୀ, ସାରସ ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ)
ଏହିପରି, ପଦ୍ମିନୀ, ପଙ୍କଜିନୀ, କୁମୁଦିନୀ, ମୃଣାଳିନୀ, ତମାଳିନୀ, ତରଙ୍କିଣୀ, ତଟିନୀ ଓ ପ୍ରବାହିଣୀ ପ୍ରଭୃତି ତଵିତାନ୍ତ ପଦ ସିଦ୍ଧ ହୁଅନ୍ତି ।

ଯାଚକ (ମାଗିବା ବାଲା) ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ଅର୍ଥ” ଶବ୍ଦରୁ ଇନି ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ଯଥା-
ଅର୍ଥ + ଇନି = ଅର୍ଥ୍ନ୍‌ (ଅର୍ଥୀ – ଯାଚକଃ)
ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଅର୍ଥଃ (ଧନଂ ) ଅସ୍ତି ଅସ୍ଯ – ଅର୍ଥ + ଇନି = ଅର୍ଥୀ (ଫୁ) ଓ ଅର୍ଥ + ମତୁପ୍‌ = ଅର୍ଥବାନ୍‌ (ଧନୀ) ହୋଇଥାଏ ।

ଅସ୍ତି ଅଥରେ – ଠନ୍‌ (ଇକ) ପରତ୍ୟ୍ୟ:
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ଡ + ଠନ୍‌ = ଦଣିିକଃ – ଦଣ୍ଡ ଅଛି ଏହାର ।
ଶ୍ରମଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଶ୍ରମ + ଠନ୍‌ = ଶ୍ରମିକଃ – ଶ୍ରମ ଅଛି ଏହାର ।
ଧନମ୍‌ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଧନ + ଠନ୍‌ = ଧନିକଃ – ଧନ ଅଛି ଏହାର ।
ମାୟା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମାୟା + ଠନ୍‌ = ମାୟିକଃ – ମାୟା ଅଛି ଏହାର ।

ବହୁ ବା ବାରମ୍ବାର ଅର୍ଥରେ ‘ଶ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଲୋମ + ଶ = ଲୋମଶଃ ବହୁ + ଶ = ବହୁଶଃ କ୍ରମ + ଶ = କ୍ରମଶଃ

ଆବରଣ ଓ ଅଧୟନ ଅଧରେ ଠକ୍‌ (ରକ) ସଚଃୟା:
ଇତିହାସଂ ବେଭି = ଇତିହାସ + ଠକ୍‌ = ଏତିହାସିକଃ – ଯିଏ ଇତିହାସ ଜାଣେ । ସେହିପରି –
ଭୂଗୋଳ + ଠକ୍‌ = ଭୌଗୋଳିକଃ = ଯିଏ ଭୂଗୋଳ ଜାଣେ ।
ଗଣିତ + ଠକ୍‌ = ଗାଣିତିକଃ – ଯିଏ ଗଣିତ ଜାଣେ ।
ସାହିତ୍ୟ + ଠକ୍‌ = ସାହିତ୍ୟିକଃ – ଯିଏ ସାହିତ୍ୟ ଜାଣେ ।
ଧର୍ମଂ ଚରତି/ ବେଭି = ଧର୍ମ + ଠକ୍‌ = ଧାର୍ମିକଃ – ଯିଏ ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରେ ।

ସମୟଅର୍ଥରେ ଠଞ୍ଜ (ଇକ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ମାସେ ଭବଃ – ମାସ + ଠଞ୍‌ = ମାସିକଃ – ମାସକରେ ଉପ୍ନା, ବର୍ଷେ ଭବଃ – ବର୍ଷ + ଠଞ୍‌ = ବାର୍ଷିକଃ = ବର୍ଷକରେ ଉପ୍‌ନ୍ନ ।

ତୁଳନାର୍ଥକ ତରପ୍‌ (ତର) ଛୟସୁନ୍‌ (ଭୟସ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା ଅର୍ଥରେ ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
ଫୁଂଲିଙ୍ଗରେ – ଅୟମ୍‌ ଅନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁଃ –
ଗୁରୁ – ତରପ୍‌ = ଗୁରୁତରଃ, ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ = ଗରୀୟାନ୍‌ ସେହିପରି ଲଘୁତରଃ, ଲଘୀୟାନ୍‌ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ – ଇୟମନୟୋଃ ଅତି ଶୟେନ ଗୁର୍ବୀ / ଗୁରୁଃ
ଗୁରୁ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗୁରୁତରା, ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ + ସ୍ତ୍ରୀ ଡୀପ୍‌ = ଗରୀୟସୀ ସେହିପରି ଲଘୁତରା, ଲଘୀୟସୀ
କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ – ଇଦମ୍‌ ଅନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁ = ଗୁରୁ + ତରପ୍‌ = ଗୁରୁତରମ୍‌
ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ = ଗରୀୟଃ । ସେହିପରି – ଲଘୁତରମ୍‌, ଲଘୀୟଃ

ତୂଳନାର୍ଥକ ତମପ୍‌ ( ତମ) ଇଷ୍ଟନ୍‌ ( ଇଷ୍ଟ) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଅନେକ ମଧ୍ଯରେ ଏକର ଉକ୍ୂର୍ଷ ବା ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ତମପ୍‌ ( ତମ) ଓ ଇଷ୍ଟନ୍‌ ( ଇଷ୍ଠ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଫୁଲିଙ୍ଗରେ – ଅୟମ୍‌ ଏଷାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁଃ = ଗୁରୁ + ତମପ୍‌ = ଗୁରୁତମଃ
ଗୁରୁ + ଇଷ୍ଟନ୍‌ = ଗରିଷ୍ଠଃ । ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ – ଇୟମ୍‌ ଆସାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ଗୁର୍ବୀ/ ଗୁରୁଃ – ଗୁରୁ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗୁରୁତମା, ଗୁରୁ + ଇଷ୍ଠନ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗରିଷ୍ଠା କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ – ଇଦମ୍‌ ଏଷୁ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁ = ଗୁରୁତମମ୍‌, ଗରିଷ୍ଠମ୍‌

କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ତରପ୍‌/ ଭୟସୂନ୍‌,	ତମପ୍‌ / ଇଷ୍ଠନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ
ତରପ୍‌, ଭୟସୁନ୍‌	ତମପ୍‌, ଇଷ୍ଠନ୍‌
ପ୍ରଶସ୍ୟ – ଫୁ, ପ୍ରଶସ୍ଯତରଃ ଶ୍ରେୟାନ୍‌,	ପ୍ରଶସ୍ୟତମଃ, ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ
ବୃଦ୍ଧ – ଫୁ, ବୃଦ୍ଧତରଃ, ଜ୍ୟାୟାନ୍‌	ବୃଦ୍ଧତମଃ, ବର୍ଷିଷ୍ଠଃ, ଜ୍ୟେଷଃ
ଯୁବା – ଫୁ, ଯୁବତରଃ, ଯବୀୟାନ୍‌ / କନୀୟାନ୍‌	ଯୁବତମଃ, ଯବିଷ୍ଠଃ/ କନିଷ୍ଃ
ପ୍ରିୟ – ଫୁ, ପ୍ରିୟତରଃ, ପ୍ରେୟାନ୍‌	ପ୍ରିୟତମଃ, ପ୍ରେଷ୍ଠଃ

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟର ଉଦାହରଣ
ମାତୁଃଭ୍ରାତା = ମାତୃ + ଡୁଳଚ୍‌ (ଉଳ ) = ମାତୁଳଃ – ମାଆର ଭାଇ (ମାମୁ )
ପିତୁଃ ଭ୍ରାତା = ପିତୃ + ବ୍ୟତ୍‌ (ବ୍ୟ) ପିତୃବ୍ଯଃ – ପିତାଙ୍କ ଭାଇ ।
ପିତୁଃ ପିତା = ପିତୃ + ଡାମହଚ୍‌ (ଆମହ) = ପିତାମହଃ ପିତାଙ୍କ ପିତା ।
ମାତୁଃ ପିତା = ମାତୃ + ଡାମହଚ୍‌ (ଆମହ) = ମାତାମହଃ – ମାଆଙ୍କ ପିତା ।
ଜଡ଼ସ୍ୟ ଭାବଃ = ଜଡ଼ + ତ୍ଵ = ଜଡ଼ତ୍ଵମ୍‌, ଜଡ଼ + ତା = ଜଡ଼ତା – ଜଡ଼ର ଭାବ
କୁଶଳସ୍ୟ ଭାବଃ = କୁଶଳ + ତ୍ଵ = କୁଶଳତ୍ସମ୍‌, କୁଶଳ + ତା = କୁଶଳତା – କୁଶଳର ଭାବ
ନୀଳସ୍ୟ ଭାବଃ = ନୀଳ + ଇମନିଚ୍‌ = ନୀଳିମା (ଫୁଲିଙ୍କ) – ନୀଳ ଭାବ
ମହତଃ ଭାବଃ = ମହତ୍‌ + ଇମନିଚ୍‌ = ମହିମା (ଫୁଲିଙ୍କ) – ମହାନତାର ଭାବ
ଗୁରୋଃ ଭାବଃ = ଗୁରୁ + ଅଣ୍‌ = ଗୌରବମ୍‌ – ଗୁରୁର ଭାବ
ମୃଦୋଃ ଭାବଃ = ମୃଦୁ + ଅଣ୍‌ = ମାର୍ଦ୍ଦବମ୍‌ – ମୃଦୁ କୋମଳତାର) ଭାବ ।
ପଣ୍ଡିତସ୍ୟ ଭାବଃ = ପଣ୍ଡିତ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ପାଣ୍ଡିତ୍ୟମ୍‌ – ପଣ୍ଡିତର ଭାବ (ପଣ୍ଠିତ ପଣିଆ)
ସହିତସ୍ୟ ଭାବଃ = ସହିତ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ସାହିତ୍ଯମ୍‌ – ସହିତର ଭାବ
ଅଳସସ୍ୟ ଭାବଃ = ଅଳସ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ଆଳସ୍ଯମ୍‌ – ଅଳସର ଭାବ
ସର୍ବଜନେଭ୍ୟଃ ହିତମ୍‌ = ସର୍ବଜନ + ଠକ୍‌ = ସାର୍ବଜନୀନମ୍‌ – ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ହିତ ।

ଅଭ୍ୟାସ:

୧। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ (ଏକ ପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।) ଇଦମନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ସ୍ତୁଳମ୍‌, ଅୟମେଷୁ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟଃ, ଭଗିନ୍ୟାଃ ଅପତ” ସ୍କ, ପର୍ବତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ, ବହୂ ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ।
Answer:
ଇଦମନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ସୁଳମ – ସୁଳତରମ୍‌,
ଅୟମେଷୁ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟଃ – ପ୍ରିୟତମଃ
ଭଗିନ୍ୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ – ଭାଗିନେୟୀ
ପର୍ବତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ – ପାର୍ବତୀ
ବହୁ ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ – ବହୁଶଃ

୨। ଅର୍ଥଭେଦଂ ଦର୍ଶୟତ – (ଅର୍ଥଭେଦ ଦେଖାଅ)
ଦୈତ୍ୟଃ – ଆଦିତ୍ୟଃ, ବନ୍ୟମ୍‌ – ବନ୍ଯା
Answer:
ଦୈତ୍ୟଃ – ଅସୁର, ବନ୍ୟମ୍‌ – ବନଜାତ ହାତୀ – ହାତୀ ଆଦିତ୍ୟଃ – ଦେବତା ବନ୍ୟା – ବନ( ଜଳ ) ସମୂହ ହସ୍ତବାନ୍‌ – ମନୁଷ୍ଯ ଶିଖୀ – ମୟୂର ଅର୍ଥୀ – ଯାଚକ ଶିଖାବାନ୍‌ – ଶିଖାଧାରୀ ଅର୍ଥବାନ୍‌ – ଧନୀ

୩। ତଦ୍ଧିତାନ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
୧. ଧନଥ୍ବା ଲୋକ ସୁଖୀଅଟେ ।
Answer:
ଅର୍ଥବାନ୍‌ ସୁଖୀ ଭବତି ।

୨. ଉକୁଳର ଲୋକେ ଧର୍ମ ପାଳନ କରନ୍ତି ।
Answer:
ଉତ୍କଳୀୟାଃ ଧାର୍ମିକାଃ ।

୩. ପଶ୍ଛୁଙ୍କ ପୁଅମାନେ ଯଦୁବଂଶୀଙ୍କର ବନ୍ଧୁଥ୍‌ଲେ ।
Answer:
ପାଣ୍ଡବାଃ ଯାଦବାନାଂ ବାନ୍ଧବାଃ ।

୪. ଗୁଣଥ୍ବା ଛାତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରିୟ ।
Answer:
ଗୁଣବାନ୍‌ ଛାତ୍ରଃ ସର୍ବେଷଂ ପ୍ରିୟଃ ।

୫. ମୋ ମାମୁ ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କ ଭାଇ ।
Answer:
ମମ ମାତୁଳଃ ତସ୍ୟ ପିତୃବ୍ୟଃ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 6 ସନନ୍ତ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 6 ସନନ୍ତ

(ଇଚ୍ଛାର୍ଥକ ଧାତୁ):
ଇଚ୍ଛାର୍ଥକ ଧାତୁ ଓ ତା’ର କର୍ମସ୍ପାନୀୟ ଧାତୁର କର୍ତା ଜଣେ ହୋଇଥୁଲେ କର୍ମସ୍ଫାନୀୟ ଧାତୁରୂ ଉତ୍ତର ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ବିକଳ୍ପରେ ସନ୍‌ (ସ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ। ସନ୍‌ ଅନ୍ତରେ ଲାଗି ପଦ ଗଠିତ ହେଉଥୁବାରୂ ପଦକୁ ସନନ୍ତ ପଦ (ସନ୍‌ + ଅନ୍ତ = ସନନ୍ତ) କୁହାଯାଏ।

୧. ରାମଃ ପଠିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି – ରାମଃ ପିପଠିଷତି ।
ରାମ ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି ।
୨. ଲତା ଲବୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି – ଲତା ଲିପ୍ସତେ ।
ଲତା ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି ।

ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ‘ପଠିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି’ ସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ‘ପିପଠିଷତି’ ହୋଇଛି । ଏଥ୍‌ରେ ‘ପଠିତୁମ୍‌’ ପଦ ପଠ୍‌ ଧାତୁରୁ ଏବଂ ‘ଇଚ୍ଛତି’ ପଦ ‘ଇଷ୍‌’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । କର୍ମସ୍ଥାନୀୟ ‘ପଠିତୁମ୍‌’ ଏବଂ ‘ଇଚ୍ଛତି’ ଉଭୟର କରଉଁଁ ‘ରାମଃ’ ହୋଇଥୁବାରୁ ‘ପଠ୍‌’ ଧାତୁରୁ ‘ସନ୍‌’ ଲାଗି ‘ପିପଠିଷ’ ହେବାପରେ ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ‘ପିପଠିଷତି’ ହୋଇଛି । (ପଠ୍‌ +ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌) । ଦ୍ଵିତୀୟବାକ୍ଯରେ ‘ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି’ ସ୍ାନରେ ବିକଳରେ ‘ଲିସ୍‌ତେ’ ହୋଇଅଛି । କର୍ମସ୍ୁାନୀୟ ‘ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌’ ଏବଂ ଇଚ୍ଛତିଂ ପଦର କର୍ଭା ‘ଲତା’ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ‘ଲଭ୍‌’ ଧାତୁରୁ ‘ସନ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ଲିପ୍ସଂ ହେବାପରେ ‘ଲିପ୍ସତେ’ ପଦ (ଲଭ୍‌- ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ) ଗଠିତ ହୋଇଅଛି ।

ମନେରଖ: ‘ସନନ୍ତ’ ହେବାପୂର୍ବରୁ ଧାତୁ ଆତ୍ନନେପଦୀ ବା ପରସ୍ମୈପଦୀ ହୋଇଥାଏ, ସନନ୍ତଧାତୁ ମଧ ସେହି ଆତ୍ମନେ ପଦୀ ବା ପରସ୍ପୈପଦୀ ହୁଏ । କେବଳ ଧାତୁର ରୂପରେ ପରିବର୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଉଭୟପଦୀ ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ ଉଭୟପଦୀ ହୋଇଥାଏ ।

କେତେକ ଧାତୁର ସନନ୍ତରେ ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ଧାତୁ	ସନନ୍ତରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପିପଠିଷ	ପିପଠିଷତି	ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଜିଗମିଷ	ଜିଗମିଷତି	ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କୃ (କରିବା)	ଚିକୀର୍ଷ	ଚିକୀର୍ଷତି	କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନୀ (ନେବା)	ନିନୀଷ	ନିନୀଷତି	ନେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୂ (ହେବା)	ବୁଭୂଷ	ବୁଭୂଷତି	ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦା (ଦେବା)	ଦିସ୍ଥ	ଦିସ୍ପତି	ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କ୍ରୀ (କିଣିବା)	ଚିକ୍ରୀଷ	ଚିକ୍ରୀଷତି	କିଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଜିଘୃକ୍ଷ	ଜିଘୃକ୍ଷତି	ଗ୍ରହଣକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଧା (ଧାରଣ କରିବା)	ଧ୍‌ତ୍ସ	ଧ୍ତ୍ସତି	ଧାରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନମ୍‌ (ନଇଁବା)	ନିନଂସ	ନିନଂସତି	ନଇଁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଜିଘସ୍ସ	ଜିଘସ୍ପତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗୈ (ଗାନକରିବା)	ଜିଗାସ	ଜିଗାସତି	ଗାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଆପ୍‌ (ପାଇବା)	ଭପ୍‌ସ	ଭପ୍‌ସତି	ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଘା (ସୁଘିଂବା)	ଜିଘ୍ରାସ	ଜିଘ୍ରାସତି	ସୁଘ୍ିଂବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦହ୍‌ (ଦହନକରିବା)	ଦିଧକ୍ଷ	ଦିଧକ୍ଷତି	ଦହନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଚି (ତୋଳିବା)	ଚ଼ିଚୀଷ	ଚ଼ିଚୀଷତି	ତୋଳିବାବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରୂଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	ରୁରୁଦିଷ	ରୁରୁୂଦିଷତି	କାନ୍ଦିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୀ (ଭୟକରିବା)	ବିଭୀଷ	ବିଭୀଷତି	ଭୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଛିଦ୍‌ (ଛିଣ୍ଡାଇବା)	ଚିଛିତ୍ସ	ଚିଛ୍ିସ୍ସତି	ଛିଣ୍ଡାଇବାକୂ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ତ୍ୟଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ତିତ୍ୟକ୍ଷ	ତିତ୍ୟକ୍ଷତି	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୃ (ମରିବା)	ମୁମୂର୍ଷ	ମୁମୂର୍ଷତି	ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବିଦ୍‌ (ଜାଣିବା)	ବିବିଦିଷ	ବିବିଦିଷତି	ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭିଦ୍‌ (ଭେଦକରିବା)	ବିଭିତ୍ସ	ବିଭିତ୍ସତି	ଭେଦକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ବୁଭୁକ୍ଷ	ଚୁଭୁକ୍ଷତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅସ୍‌ (ହେବା)	ବୁଭୂଷ	ବୁଭୂଷତି	ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକୁଳାଇବା)	ମୁମୁକ୍ଷ	ମୁମୁକ୍ଷତି	ମୋକ୍ଷ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପା (ପିଇବା)	ପିପାସ	ପିପାସତି	ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରୁହ୍‌ (ଆରୋହଣ କରିବା)	ରୁରୁକ୍ଷ	ରୁରୁକ୍ଷତି	ଚଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଲିଖ୍‌ (ଲେଖ୍ବା)	ଲିଲେଖୁଷ	ଲିଲେଖ୍‌ଷତି	ଲେଖ୍‌ବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନଶ୍‌ (ନଷକରିବା)	ନିନଙ୍କ୍ଷ	ନିନଙ୍କ୍ଷତି	ନଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପ୍ରଛ୍‌ (ପଚାରିବା)	ପିପୃଚ୍ଛିଷ	ପିପୃଛିଷତି	ପଚାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବ୍ରୁ,ବଚ୍‌ (କହିବା)	ବିବକ୍ଷ	ବିବକ୍ଷତି	କହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସ୍ଥା (ରହିବା)	ତିଷ୍ଠାସ	ତିଷ୍ଠାସତି	ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହନ୍‌ (ମାରିବା)	ଜିଘାଂସ	ଜିଘାଂସତି	ମାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସୃଜ୍‌ (ସୃଷ୍ିକରିବା)	ସିସୃକ୍ଷ	ସିସୃକ୍ଷତି	ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସିଚ୍‌ (ପାଣିସିଞ୍ବା)	ସିସିକ୍ଷ	ସିସିକ୍ଷତି	ଛିଞ୍ଚୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହା (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ଜିହାସ	ଜିହାସତି	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଖାଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଚିଖାଦିଷ	ଚିଖାଦିଷତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗଣ୍‌ (ଗଣିବା)	ଜିଗଣୟିଷ	ଜିଗଣୟିଷତି	ଗଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କ୍ଷିପ୍‌ (ଫିଙ୍ଗିବା)	ଚିକ୍ଷିସ୍କ	ଚିକ୍ଷିସ୍ପତି	ଫିଙ୍ଗିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଚର୍‌ (ଚରିବା)	ଚିଚରିକ୍ଷ	ଚିଚରିଷତି	ଚିରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜୀବ୍‌ (ବଞ୍ବା )	ଜିଜୀବିଷ	ଜିଜୀବିଷତି	ବଞ୍ଚୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜି (ଜୟକରିବା)	ଜିଗୀଷ	ଜିଗୀଷତି	ଜୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜପ୍‌ (ଜପକରିବା)	ଜିଜପିଷ	ଜିଜପିଷତି	ଜପକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦନ୍ଶ (ଦଂଶନକରିବା)	ଦିନକ୍ଷ	ଦିଦକ୍ଷତି	ଦଂଶନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନିନ୍ଦ୍‌ (ନିନ୍ଦାକରିବା)	ନିନିନ୍ଦିଷ	ନିନିନ୍ଦିଷତି	ନିନ୍ଦା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପଚ୍‌ (ରାନ୍ଧିବା)	ପିପକ୍ଷ	ପିପକ୍ଷତି	ରାନ୍ଧିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭ୍ରମ୍‌ (ବୁଲିବା)	ବିଭ୍ରମିଷ	ବିଭ୍ରମିଷତି	ବୁଲିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଯା (ଯିବା)	ଯିଯାସ	ଯିଯାସତି	ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରକ୍ଷ୍‌ (ରକ୍ଷାକରିବା)	ରିରକ୍ଷିଷ	ରିରକ୍ଷିଷତି	ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବସ୍‌ (ବାସକରିବା)	ବିବସ୍ସ	ବିବସତ୍ସତି	ବାସ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସପ୍‌ (ଶୋଇବା)	ସୁଷୁପ୍‌ସ	ସୁଷୁପ୍‌ସତି	ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହୃଷ୍‌ (ଖୁସୀହେବା)	ଜିହର୍ଷିଷ	ଜିହର୍ଷିଷତି	ଖୁସୀହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଆତ୍ମନେପଦୀ-
ଲଭ୍‌.(ପାଇବା)	ଲିପ୍‌ସ	ଲିସ୍ସତେ	ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜନ୍‌ (ଜନୁକରିବା)	ଜିଜନିଷ	ଜିଜନିଷତେ	ଜନ୍ମ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରମ୍‌ (ରମଣକରିବା)	ରିରଂସ	ରିରଂସତେ	ରମଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରଭ୍‌ (ଆରମଆ୍ଭକରିବା)	ରିପ୍‌ସ	ରିପ୍‌ସତେ	ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବୁଧ୍‌ (ବୁଝିବା)	ବୁଭୁତ୍ସ	ବୁଭୁତ୍ସତେ	ବୁଝିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଶୀ (ଶୋଇବା)	ଶିଶୟିଷ	ଶିଶୟିଷତେ	ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅଧ-ଇ (ପଢ଼ିବା)	ଅଧ୍‌ଜିଗାଂସ	ଅଧୁଜିଗାଂସତେ	ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସେବ୍‌ (ସେବାକରିବା)	ସିସେବିଷ	ସିସେବିଷତେ	ସୋବକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକ୍ତିକରିବା)	ମୁମୁକ୍ଷ	ମୁମୁକ୍ଷତେ	ମୁକ୍ତି ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭଷ୍‌ (ଇଚ୍ଛାକରିବା)	ଇଚିକ୍ଷିଷ	ଇଚିକ୍ଷିଷତେ	ଇଚ୍ଛା କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ଡୀ (ଉଡ଼ିବା)	ଡିଡ଼ୟିଷ	ଡିଡ଼ୟିଷତେ	ଉଡ଼ିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ତିଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ତିତିକ୍ଷ	ତିତିକ୍ଷତେ	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ତ୍ରୈ (ରୋଷକରିବା)	ତିତ୍ରାସ	ତିତ୍ରାସତେ	ରୋଷ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବଧ୍‌ (ମାରିବା)	ବୀଭତ୍ସ	ବୀଭତ୍ସତେ	ମାରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ମାନ୍‌ (ନ୍ୟାୟକରିବା)	ମୀମାଂସ	ମୀମାଂସତେ	ନ୍ୟାୟ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ଯୁଧ୍‌ (ଯୁଦ୍ଧକରିବା)	ଯୁଯୁତ୍ସ	ଯୁଯୁସତେ	ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି

କେତେକ ସନନ୍ତ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ବାଳକଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଜିଗମିଷତି। (ଗନ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି)
Answer:
ପିଲାଟି ସ୍କୁଲ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ii) ଶିଶୁଃ ମୋଦକଂ ଦୃଷ୍କା ବୁଭୂକ୍ଷତି। (ଭୋଲ୍ମୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତିଃ)
Answer:
ଶିଶୁ ମିଠେଇ ଦେଖ୍‌ ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(iii) ମୃଗଃ ଜଳଂ ପିପାସତି । (ପାତୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ହରିଣ ପାଣି ପିଇବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

(iv) ତାପସଃ ବୈକୁଣ୍ଡେ ତିଷ୍ଠାସତି । (ସ୍ତାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଚତି)
Answer:
ତପସୀ ବୈକୁଣ୍ଠରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(v) ବାଳିକା ଗୀତଂ ଜିଗାସତି । (ଗାତୁମ୍‌ ଇଚତି)
Answer:
ବାଳିକା ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(vi) ବ୍ୟାଧଃ ପଶୂନ୍‌ ଜିଘାଂସତି । (ହନ୍ତୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ଶିକାରୀ ପଶୁମାନଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(vii) ମାତା ଅନ୍ନ ପିପକ୍ଷତି । (ପକୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ମାଆ ଖାଦ୍ୟ ରାନ୍ଧିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(viii) ଶିଷ୍ଯଃ ଗୁରୁଂ ପିପୃଚ୍ିଷତି । (ପ୍ରଷୁମ୍‌ ଇତି)
Answer:
ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ix) କୃପଣଃ ଧନଂ ଲିସୁତେ । (ଲବ୍ଧୁମ୍‌ ଇଚ୍ତି)
Answer:
କୃପଣ ଧନ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି।

(x) ଅହଂ ସମ୍ପ୍ରତି ଶିଶୟିଷେ (ଶୟିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ାମି)
Answer:
ମୁଁ ବର୍ଭମାନ ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(x) ତ୍ବଂ ପିତରୌ ସିଷେବିଷସେ । (ସେବିତୁମ୍‌ ଇଛସି)
Answer:
ତୁମେ ବାପା ମାଆଙ୍କୁ ସେବା କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛ ।

ମନେରଖ: କେତେକ ଧାତୁର ସନନ୍ତରେ ପରସ୍ମୈପଦୀସ୍ସ୍ାନରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପ ହୁଏ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର- ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଜିଜ୍ଞାସତେ । (ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଛି)
ବାଳକଃ କିଂ ଜିଜ୍ଞାସତେ ‘ପିଲାଟି କ’ଣ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।
ସ୍ମର୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ସୁସ୍ମୁର୍ଷତେ । (ସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
କନ୍ୟା ମାତରଂ ସୁସ୍ୁର୍ଷତେ। ଝିଅଟି ମାଆଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଦିଦୃକ୍ଷତେ । (ଦେଖବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
ପରିବ୍ରାଜକଃ ସମୁଦ୍ରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ। ପରିବ୍ରାଜକ ସମୁଦ୍ର ଦେଖବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଶୁଶ୍ରୁଷତେ । (ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
ବୃଦ୍ଧା ପୁରାଣଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତେ । ବୂଢ଼ୀ ପୁରାଣ ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

ଅନ୍ୟ କେତେକ ଧାତୁର ସାର୍ଥରେ ‘ସନ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ, ଇଚ୍ଛାର୍ଥରେ ନୁହେଁ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର କିତ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌ = ଚିକିସତି (ଆରୋଗ୍ୟ କରୁଛି)
ବୈଦ୍ୟଃ ରୁଗ୍‌ଣଂ ଚିକିତ୍ସତି। ବୈଦ୍ୟ ରୋଗୀକୁ ଆରୋଗ୍ୟ କରୁଛି ।
ଗୁପ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ଜୁଗୁସ୍ତେ । (ଘୃଣା କରୁଛି)
ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍‌ ଜୁଗୁପ୍‌ସତେ ।
ତିଜ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ତିତିକ୍ଷତେ । (ସହ୍ଯ କରୁଛି)
ବାଳକଃ ମିତ୍ରଂ ନ ତିତିକ୍ଷତେ । ପିଲାଟି ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ସହ୍ୟ କରୁଛି ।
ବଧ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ବୀଭସ୍ତେ । (ନିନ୍ଦା କରୁଛି)

କୃପଣଃ ଦାତାରଂ ବୀଭସ୍ସତେ । କୃପଣ ଦାତାଙ୍କୁ ନିନ୍ଦା କରୁଛି ।
ମାନ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ମୀମାଂସତେ । (ନିଷଭି କରୁଛି)
ସଭାପତିଃ ଆବେଦନଂ ମୀମାଂସତେ । ସଭାପତି ଆବେଦନ ନିଷ୍ପତ୍ତି କରୁଛନ୍ତି।

ମନେରଖ: ସନନ୍ତ ଧାତୁ ସହିତ ଆ (ସ୍ତ୍ରୀ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଯଥା- ପା + ସନ୍‌ + ଆ = ପିପାସା । (ପିଇବାର ଇଚ୍ଛା)
ଭୁଜ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ବୁଭୁକ୍ଷା। (ଖାଇବାର ଇଛା)
ଦୃଶ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ଦିଦୃକ୍ଷା। (ଦେଖ୍ବାର ଇଚ୍ଛା)
ଜ୍ଞା + ସନ୍‌ + ଆ = ଜିଜ୍ଞାସା ।(ଜାଣିବାର ଇଚ୍ଛା)
ଜି + ସନ୍‌ + ଆ = ଜିଗୀଷା । (ଜିଣିବାର ଇଚ୍ଛା)
ପଠ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ପିପଠିଷା । (ପଢ଼ିବାର ଇଛା)
ଲଭ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ଲିସ୍ସା ଇତ୍ୟାଦି । (ପାଇବାର ଇଛା)

ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
ମମ ପିପାସା ବର୍ଶତେ ।
ମୋର ପିଇବାର ଇଚ୍ଛା ବଢ଼ୁଛି ।
ଶିଶୋଃ ବୁଭୁକ୍ଷା ଅସ୍ତି ।
ଶିଶୁଟିର ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା ଅଛି ।
ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ ଜିଜ୍ଞାସାଂ ଗୁରୂଃ ଦୂରୟତି ।
ଶିଷ୍ୟର ଜାଣିବାର ଇଚ୍ଛାକୁ ଗୁରୁ ଦୂର କରୁଛନ୍ତି ।
ମମ କୋଣାର୍କମନ୍ଦିରସ୍ୟ ଦିଦୃକ୍ଷା ବର୍ତତେ ।
ମୋର କୋଣାର୍କମନ୍ଦିର ଦେଖ୍‌ବାର ଇଚ୍ଛା ଅଛି।
ଧନଲିସ୍ତ୍ରା କୁମାର୍ଗଂ ନୟତି । ଇତ୍ୟାଦି ।
ଧନଲାଭ କରିବାର ଇଚ୍ଛା କୁମାର୍ଗକୁ ନେଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଆ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ସନନ୍ତପଦ “ଲତା” ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
ସନନ୍ତ ଧାତୁ ସହିତ “ ଉ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି କର୍ତୂପଦ ଗଠିତ ହୁଏ। ଉଂ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ପଦର ଫୁଲିଙ୍ଗରେ ‹ ସାଧୁ’ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ “ଉଂ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦ୍ଭ ହୋଇଛି, ଦେଖ-
ଲଭ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ଲିପ୍‌ସୁ । (ପାଇବାକୁ ଇଛୁ)
ଜ୍ଞା + ସନ୍‌ + ଉ = ଜିଜ୍ଞାସୁ । (ଜାଣିବାକୁ ଇଛୁ)
ଜୀବ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ଜିଜୀବିଷୁ । (ଜିଇବାକୁ ଇଛୁ)
ବଚ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ବିବକ୍ଷୁ । (କହିବାକୁ ଇଛୁ)
ଦା + ସନ୍‌ + ଉ = ଦିସୁ । (ଦେବାକୁ ଇଛୁ)
ମୃ + ସନ୍‌ + ଉ = ମୁମୂର୍ଷୁ । (ମରିବାକୁ ଇଛୁ)
ମୁଚ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ମୁମୁକ୍ଷୁ। ଇତ୍ୟାଦି (ମୁକିପାଇବାକୁ ଇଛୁ)

ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଧାର୍ମିକଃ ଭଶ୍ଵରଂ ଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଭବତି ।
ଧାର୍ମିକ ଶଶ୍ବରଙ୍କୁ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ii) ଦୁର୍ବୁତ୍ତାଃ ଧନଂ ଲିପ୍ତୁବଃ ଭବନ୍ତି ।
ଦୁର୍ବୃତ୍ତମାନେ ଧନଲିପ୍‌ସୁ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ତୃଂ କିଞ୍ଚତ୍‌ ବିବକ୍ଷୁଃ ଅସି ?
ତୁମେ କିଛି କହିବାକୁ ଚାହୁଁଛ ?
(iv) ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସଂସାରଂ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ଭବତି ।
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସଂସାରରୁ ମୁକ୍ତି ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(v) ପିତା ବସ୍ତ୍ଂ ଚିକ୍ରୀଷୁଃ ଆସୀତ୍‌ ।
ବାପା ଲୁଗା କଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଥୁଲେ ।

ପଠ୍‌ ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ ବିଭିନ୍ନଲକାରରେ ନିମ୍ନ ପରି ହୋଇଥାଏ, ଲକ୍ଷ୍ୟକର- ପିପଠିଷତି, ପିପଠିଷେତ୍‌, ପିପଠିଷତୁ, ଅପିପଠିଷତ୍‌, ପିପଠିଷସ୍ଯତି । ଏହିପରି ଅନ୍ୟ ଧାତୁମାନଙ୍କର ସନନ୍ତରୂପ କରାଯାଏ । ଲଭ୍ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ- ଲିସ୍ତେ, ଲିପ୍‌ସେତ, ଲିପ୍‌ସତାମ୍‌, ଅଲିସ୍ବତ, ଲିସ୍ଵିଷ୍ଯତେ । ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧ । ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୂବାଦଂ କୁରୂତ ।(ସଂସ୍କୃତଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ଛାତ୍ରମାନେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ ସଂସ୍କୃତଂ ପିପଠିଷନ୍ତି ।

(ଖ) ହରି ରହସ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି।
Answer:
ହରିଃ ରହସ୍ୟଂ ଜିଜ୍ଞାସତେ ।

(ଗ) ମୁଁ ଚିତ୍ର ଦେଖୁବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।
Answer:
ଅହଂ ଚିତ୍ରଂ ଦିଦୃକ୍ଷୁଃ ।

(ଘ) ମାଆ ଦହି ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା ଦଧ୍‌ ବୁବୁକ୍ଷତେ ।

(ଙ) କେତେକ ଲୋକ ଘରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି।
Answer:
କେଚିତ୍‌ ଜନାଃ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠାସନ୍ତି ।

(ଚ) ଝିଅମାନେ ନାଚିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ବାଳିକାଃ ନୃତ୍ୟ ଚିକୀର୍ଷନ୍ତି ।

(ଛ) ଗାୟକଦୁହେଁ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟସଙ୍ଗୀତ ଗାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଥ୍ଲେ।
Answer:
ଗାୟକୌ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟସଙ୍ଗୀତଂ ଜିଗାସତଃ ।

(ଜ) ପିଲାଟି ଘରକୁ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବ।
Answer:
ବାଳକଃ ଗୃହଂ ଜିଗମିଷତି ।

(ଝ) ନେତାମାନେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ନେତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍େୟଃ ।

(ଞ) ତୁମ୍ଭେମାନେ ଗୁରୁଙ୍କ ଉପଦେଶ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କର।
Answer:
ଯୂୟଂ ଗୁରୋଃ ଉପଦେଶ ଜିଘୃକ୍ଷତ ।

(ଟ) ଲୋକମାନେ ଗାଁରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିପାରନ୍ତି ।
Answer:
ଜନାଃ ଗ୍ରାମେ ତିଷ୍ଠାସୟେୟୁଃ ।

(ଠ) ଶିଶୁଦୂଇଟି ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ଶିଶୂ ଶିଷୟିଷେତେ ।

(ଡ) ସାଧୁମାନେ ସଂସାର ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ସାଧବଃ ସଂସାରଂ ତିତିକ୍ଷନ୍ତେ ।

(ଢ) ଆମେ ବହିଗୁଡ଼ିକୁ ନେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛୁ।
Answer:
ବୟଂ ପୁସ୍ତକାନି ନିନୀଷାମଃ ।

(ଣ) ତୁମେ ଚିଠିଟିଏ ଲେଖୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଥୁଲ।
Answer:
ତ୍ବଂ ପତ୍ରଂ ଲିଲେଖ୍ଷଃ ।

୨। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର)
ପଲ୍ଲୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି। ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି। ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ। ବଲ୍ଲୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌। ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ଶ୍ରୋତୂମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌ ।
ଦ୍ରଷ୍ମୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ନେ ତୁମ୍‌ ଇନ୍ଦୁ ।
Answer:
ପକ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି ପିପକ୍ଷତି
ବକ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌ – ଦିବକ୍ଷେତ୍‌
ଦ୍ରଷ୍କୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା ଦିଦୃଷ୍ଟା
ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା- ଦିସ୍ସା
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି – ପିପାସସି
ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା – ଜିଘୃକ୍ଷା
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ – ଜିଜ୍ଞାସାମହେ
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌ – ଶୁଶ୍ରୁଷତ୍‌
ନେତୁମ୍‌ ଇଛ୍ଛୁ- ନିନୀସୃଃ

୩। ଅଧୋଲିଖୁତପଦାନି ବ୍ଯବହୂତ୍ଯ ସଂସ୍କୃତେନ ବାକ୍ଯାନି ରଚୟତ। (ଅଧୋଲିଖୁତପଦ ବ୍ଯବହାର କରି ସଂସ୍କୃତରେ ବାକ୍ଯ ରଚନା କର।)
ରୁରୁଦିଷତି, ଜିହସିଷନ୍ତି, ମୀମାଂସତେ, ଯୁଯୁତ୍ସତେ, ବିବକ୍ଷକ୍ତି, ଶୁଶ୍ରୂଷତାମ୍, ଅଯିଯାସତ୍, ପିପୃଚ୍ଛିଷତି।
Answer:
ରୁରୁଦିଷତି (କାନ୍ଦିବାକୁ ଚାହୁଛି) – ଶିଶୁଃ ରୁରୁଦିଷତି ।
ଜିହସିଷତି (ହସିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି) – ବାଳକଃ ସଦା ଜିହସିଷତି ।
ମୀମାଂସତେ (ବିଚାର କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛନ୍ତି) – ପ୍ରାଡ଼ବିବାକଃ ମୀମାଂସତେ ।
ଯୁଯୁତ୍ସତେ (ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି) – ପାକିସ୍ତାନଂ ଭାରତେନ ଯୁଯୁତ୍ସତେ ।
ବିବକ୍ଷନ୍ତି (କହିବାକୁ ଚାହୁଁଛନ୍ତି) – ବକ୍ତାରଃ ବିବକ୍ଷନ୍ତି ।
ଶୁଶ୍ରୁଷତାମ୍‌ (ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁ) – ଶିଷ୍ୟଃ ପାଠଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତାମ୍‌ ।
ଅଯିଯାସତ୍‌ (ଯିବାକୁ ଚାହୁଁଥ୍‌ଲା) – ଛାତ୍ରଃ ଗୃହମ୍‌ ଅଯିଯାସତ୍‌ ।
ପିପୃଛିଷତି(ପଚାରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି) – ଛାତ୍ରଃ ଗୁରୁଂ ପିପୃଚ୍ଛିଷତି !

୪। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ସଂଶୋଧନ କର।)
(କ) ବାଳକଃ ପିତରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତି।
Answer:
ବାଳକଃ ପିତରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ ।

(ଖ) ଛାତ୍ରଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲିପ୍ସତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲିପ୍‌ସତେ ।

(ଗ) ରମା ପୂଷ୍ପାଣି ଜିଘ୍ରାସତେ ।
Answer:
ରମା ପୁଷ୍ପାଣି ଜିଘ୍ରାସତି ।

(ଘ) ମାତୁଳଃ ବିଦେଶଂ ଯିଯାସତେ ।
Answer:
ମାତୁଳଃ ବିଦେଶଂ ଯିଯାସତି ।

(ଡ) ଯନ୍ତ୍ରୀ ମନ୍ଦିରଂ ମିସ୍ସତେ ।
Answer:
ଯନ୍ତ୍ରୀ ମନ୍ଦିରଂ ମିସ୍ପତି ।

(ଚ) ତସ୍କରଃ ଧନଂ ଜିହୀର୍ଷତେ ।
Answer:
ତସ୍କାରଃ ଧନଂ ଜିହୀର୍ଷତି ।

(ଛ) ଦାତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍ଥତି ।
Answer:
ଦାତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍ତନ୍ତି ।

(ଜ) ବୃଦ୍ଧାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପିପଠିଷତଃ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧା ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପିପଠିଷନ୍ତି ।

(ଝ) ଅହଂ ବସ୍ତ୍ଂ ଚିତ୍ୟକ୍ଷସି ।
Answer:
ଅହଂ ବସ୍ତ୍ରଂ ତିତ୍ୟକ୍ଷାମି ।

(ଞ) ତ୍ବଂ କିଂ ଚିକ୍ରୀଷତି।
Answer:
ତ୍ଵଂ କିଂ ଚିକ୍ରୀଷସି ।

(ଟ) ଅଗ୍ନିଃ ଗୃହଂ ଦିଧକ୍ଷତେ।
Answer:
ଅଗ୍ନିଃ ଗୃହଂ ଦିଧକ୍ଷତେ ।

୫। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୂରୁତ। (ସ୍ତମ୍ଭ ମେଳନ କର।)

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
କର୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି	ରପ୍‌ସସି
ଦାତୂମ୍	‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତି ଶୁଶ୍ରୁଷଃ
ନେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌	ଅଧୂଜିଗାଂସନ୍ତାମ୍‌
ଜୀବିତୂମ୍‌ ଇଚ୍ଛତୂ	ଚିକୀର୍ଷତି
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌	ବିବକ୍ଷା
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ	ଦିତ୍‌ସନ୍ତ
ବଲ୍ମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ନିନୀଷେତ୍
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛୁଃ	ତିଷ୍ଠାସା
ସ୍ତ୍ରାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ପିପାସାମଃ
ଆପ୍‌ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି	ଜିଜୀବିଷତୂ
ଅଧ୍ୟେ ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତୁ	ଅଜିଜ୍ଞାସତ୍‌

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
କର୍ଭୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି	ଚିକୀର୍ଷତି
ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତି	ଦିତ୍‌ସନ୍ତି
ନେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌	ନିନୀଷେତ୍‌
ଜୀବିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତୁ	ଜିଜୀବିଷତୁ
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌	ଅଜିଜ୍ଞାସତ୍‌
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ	ପିପାସାମଃ
‌ ବକ୍ଭୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ବିବକ୍ଷା
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛୁଃ	ଶୁଶ୍ରୁଷୁଃ
ସ୍ତ୍ରାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ତିଷ୍ଠାସା
ଆପ୍‌ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି	ଭପ୍‌ସସି
ଅଧ୍ୟେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତୁ	ଅଧୁଜିଗାଂସନ୍ତାମ୍‌

୬। ସନନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। ( ସନନ୍ତରୂପଗୁଡ଼ିକୁ ଲେଖ।)
ବଦ୍‌- ଲଟ୍ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ବିବକ୍ଷନ୍ତି

ଲିଖ୍‌- ଲଙ୍ଲକାର ମଧ୍ୟଯମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ଲିଲେଖୁଷତ୍‌

ମୃ- ବିଧୂଲିଙ୍ ଲକାର ଭତ୍ତମପୂରୂଷ – ଏକବଚନ ।
Answer:
ମୁର୍ମୁଷେୟମ୍‌

ଡ଼ୀ – ଲଟ୍‌ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ – ଏକବଚନ ।
Answer:
ଡିଡୟିଷତେ

ଦନ୍‌ଶ୍‌ – ଲୋଟ୍‌ ଲକାର ଭତମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ଦିଦକ୍ଷତ

ପ୍ରଚ୍ଛ କ – ଲଙ୍‌ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ପିପୃଚ୍ଛିଷନ୍‌

ପଠ୍‌ – ବିଧୂଲିଙ୍ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନେ।
Answer:
ପିପଠିଷେତାମ୍‌

୭। ମୂଳଧାତୂଂ ନିରୂପୟତ । (ମୂଳଧାତୁ ନିରୂପଣ କର।)
ଲିସ୍ପନ୍ତେ, ବିବସ୍ସତି, ଶୁଶୁୁଷନ୍ତେ, ଯିଯାସେତ୍‌, ଦିଧାବିଷତି, ନିନୀଷତଚୂ, ବୁଭୁକ୍ଷନ୍ତି, ତିତିକ୍ଷତେ।
Answer:
ଲିସ୍ଵନ୍ତେ – ଲଭ୍‌, ବିବସସତି = ବଦ୍‌, ଶୁଶୁଷନ୍ତେ- ଶୁ, ଯିଯାସେତ୍‌ – ଯା, ଦିଧାବିଷତି-ଧା, ନିନୀଷତୁ =ନୀ, ବୁଭୁକ୍ଷନ୍ତି – ଭୁଜ୍‌, ତିତିକ୍ଷତେ ତିଜ୍‌ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 5 ଣିଜନ୍ତ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 5 ଣିଜନ୍ତ

(ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟାପଦ)

ପ୍ରେରଣ ବା ପ୍ରବର୍ତାଇବା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରୁ ଉତ୍ତର ‘ ଶିଚ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ। ‘ ଣିଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଥୁବା ଧାତୂକୁ ଶିଜନ୍ତ (ଣିଚ୍‌ + ଅନ୍ତ) ଧାତୂ କୁହାଯାଏ । ପଠନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତି = ପାଠୟତି ହୁଏ, ଏହା ପଢ଼ିବା ଲୋକକୁ ପ୍ରବର୍ଭାଉଥ୍ବା । ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ । ଏହା ପଢ଼ିବାକୁ ପ୍ରବର୍ତାଉଛି ଅର୍ଥାତ୍‌ ପଠିତୁଂ ପ୍ରେୟତି- ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ପଠ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) = ତିପ୍‌ = ପଠତି/ (ପଢୁଛି )
ଛାତ୍ରଃ ପଠତି = ଛାତ୍ର ପଢ଼େ / ପଢ଼ୁଛି ।
ପଠ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ପାଠୟତି । (ପଢ଼ାଉଛି)
ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ପାଠୟତି = ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ାଉଛନ୍ତି ।
ଏହିପରି ଗମ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ଗଛତି । (ଯାଉଛି)

ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛତି = ପିଲାଟି ଯାଉଛି ।
ଗମ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ଗମୟତି । (ପଠାଉଛି)
ପିତା ରାମଂ ଗମୟତି = ବାପା ରାମକୁ ଯିବାକୁ ପଠାଉଛନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ‘ ପଠତି” ଏବଂ ‘ ଗଚ୍ଛତି” ଦୂଇଟି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟା, ‘ଛାତ୍ରଃ” ଏବଂ “ରାମଃ” କର୍ତାରୂପେ ଏହାକୁ ପରିଚାଳନା କରୁଛନ୍ତି । ମାତ୍ର ଂପାଠୟତି” ଏବଂ ‘ ଗମୟତି” ଦୁଇଟି ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟା, କାରଣ ‘ ଶିକ୍ଷକଃ’ ଏବଂ “ପିତା” ନିଜେ ପଠନ ବା ଗମନ କରୁନାହାଁନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ପଠନ ବା ଗମନ କରିବା ପାଇଁ ଯଥାକ୍ରମେ ଛାତ୍ର (ଛାତ୍ରମ୍‌) ଏବଂ ରାମ (ରାମମ୍‌)କୁ ପ୍ରେରିତ କରୁଛନ୍ତି । “ ଶିକ୍ଷକ” ପାଠୟତି କ୍ରିୟାପଦ ଓ “ପିତା” ଗମୟତି କ୍ରିୟାପଦକୁ ପରିଚାଳିତ କରୁଥ୍‌ବାରୁ ଉଭୟ ହେତୁମାନ୍‌ ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଛାତ୍ର ଓ ରାମ ପଦଦୂଇଟି ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ଭା ଅଟନ୍ତି। ଏଠାରେ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି “ ଛାତ୍ରମ୍‌ ଏବଂ “ରାମମ୍‌’ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ନୀ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ନୟତି । (ନେଉଛି)
ବାଳକଃ ଜଳଂ ନୟତି = ପିଲା ପାଣି ନେଉଛି ।
ନୀ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ନାୟୟତି । (ନିଆଯାଉଛି)
ପିତା ବାଳକେନ ଜଳଂ ନାୟୟତି ବାପା ପିଲାଦ୍ଵାରା ପାଣି ନିଆଉଛନ୍ତି ।
କୃ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌ = କରୋତି । (କରୁଛି)
ସପର୍ଣ୍ଣକାରଃ ହାରଂ କରୋତି = ସୁନାରି ହାର କରୁଛି ।
କୃ + ଣିଚ୍‌ + ଅ (ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = କାରୟତି । (କରାଉଛି)
ମାତା ସର୍ଣ୍ଵପକାରେଣ ହାରଂ କାରୟତି = ମାଆ ସୁନାରିଦ୍ଵାରା ହାର କରାଉଛନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ‘ନୟତି” ଏବଂ “କରୋତି” ପଦଦୁୂଇଟି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟାପଦ, ତଥା “ ନାୟୟତି? ଏବଂ “ କାରୟତି” ପଦଦୁଇଟି ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ ବା ଣିଜନ୍ତ କ୍ରିୟାପଦ ଅଟନ୍ତି । “ ପିତା’ ଏବଂ “ମାତା” ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଓ ‘ସର୍ଣ୍ଣକାର’ ଏବଂ “ ବାଳକ? ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ତା ଅଟନ୍ତି। ଏଠାରେ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ତାଠାରେ ‘ସର୍ଣ୍ଣକାରେଣ’ ଏବଂ ବାଳକେନ” ହୋଇ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

ମନେରଖ:
(i) ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟାପଦ ଗଠନପାଇଁ ଧାତୁପରେ ‘ଣିଚ୍‌’ ଲାଗେ ଏବଂ ସେଥୁରୁ ଇଂ ଅବଶିଷ୍ ରୁହେ (ଗମି, ପାଠି, କାରି ଓ ନାୟି) ଇତ୍ୟାଦି । ‘ଣିଚ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଲେ ଧାତୁର ଅନ୍ତ୍ୟସର ଓ ଉପାଧାର ବୃଦ୍ଧି ( କାରୟତି) ବା ଗୁଣ (ରୋଦୟତି) ହୁଏ ।
(ii) “ଣିଜନ୍ତ” ଧାତୁ ପ୍ରାୟ ଉଭୟପଦୀ (ପାଠୟତି/ ପାଠୟତେ) ହୋଇଥାଏ, ମାତ୍ର ପରସ୍ମୈପଦୀର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ଚୁରାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁପରି ରୂପ ହୁଏ | ଯଥା- ପାଠୟତି, ପାଠୟେତ, ପାଠୟତୂ, ଅପାଠୟତ୍‌ ଓ ପାଠୟିଷ୍ୟତି ଆଦି ।
(iii) ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ଭାଠାରେ ଅର୍ଥ ଅନୁସାରେ ଦ୍ଵିତୀୟ କିମ୍ବା ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ। ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଅନ୍ନଂ ଭୋଜୟତି । (ମାଆ ପୁଅକୁ ଭାତ ଖୁଆଉଛି ।) ମାତା ପୁତ୍ରେଣ୍ର ଜଳଂ ନାୟୟତି । (ମଆ ପୁଅଦ୍ଵାରା ପାଣି ନିଆଉଛି ।)
(iv) ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଅନୁସାରେ ଣିଜନ୍ତ କ୍ରିୟାର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ଲଟ୍‌ଲକାର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ପରସ୍ମୈପଦୀ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଉଛି, ଜକ୍ଦଶ କଳ-

ମୂଳଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପୀ	ଅର୍ଥ	ଣିଜନ୍ତ ଧାତୂ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପଠତି	ପଢ଼ୁଛି	ପାଠି	ପାଠୟତି	ପଢ଼ାଉଛି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଗଚ୍ଛତି	ଯାଉଛି	ଗମି	ଗମୟତି	ପଠାଇଛି
ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା)	ପଶ୍ୟତି	ଦେଖୁଛି	ଦର୍ଶି	ଦର୍ଶୟତି	ଦେଖାଇଛି
ଭୂ (ହେବା)	ଭବତି	ହେଉଛି	ଭାବି	ଭାବୟତି	ହେବାକୁ ପ୍ରେରିତ କରୁଛି
ଅସ୍‌ (ହେବା)	ଅସ୍ତି	ଅଛି	ଭାବି	ଭାବୟତି	ହେବାକ ପ୍ରେରିତ କରୁଛି
କୃ (କରିବା)	କରୋତି	କରୁଛି	କାରି	କାରୟତି	କରାଉଛି
ହସ୍‌ (ହସିବା)	ହସତି	ହସୁଛି	ହାସି	ହାସୟତି	ହଲାଉଛି
କଡ଼୍‌ (ଖେଳିବା)	କ୍ରୀଡ଼ତି	ଖେଳୁଛି	କ୍ରୀଡ଼ି	କ୍ରୀଡ଼ୟତି	ଖେଳାଉଛି
ଖେଳ୍‌ (ଖେଳିବା)	ଖେଳତି	ଖେଳୁଛି	ଖେଳି	ଖେଳୟତି	ଖେଳାଉଛି
ଭ୍ରମ୍‌ (ବୁଲିବା)	ଭ୍ରମତି	ବୁଲୁଛି	ଭ୍ରାମି	ଭ୍ରାମୟତି	ବୁଲାଉଛି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଗୃହ୍ନାତି	ଗ୍ରହଣ କରୁଛି	ଗ୍ରାହି	ଗ୍ରାହୟତି	ଗ୍ରହଣ କରାଉଛି
ହନ୍‌ (ହତ୍ୟାକରିବା)	ହନ୍ତି	ମାରୁଛି	ଘାତି	ଘାତୟତି	ମାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ମୃ (ମରିବା)	ମ୍ରିୟତେ	ମରୁଛି	ମାରି	ମାରୟତି	ମାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ତପ୍‌ (ତପସ୍ୟା କରିବା)	ତପତି	ଉତ୍ତାପ ଦେଉଛି	ତାପି	ତାପୟତି	ତତାଉଛି
ଜପ୍‌ (ଜପକରିବା)	ଜପତି	ଜପୁଛି	ଜାପି	ଜାପୟତି	ଜପକରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ପ୍ରଛ୍ (ପଚାରିବା)	ପୂଚ୍ଛତି	ପଚାରୁଛି	ପ୍ରଛି	ପ୍ରଚ୍ଛୟତି	ପଚାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଲିଖ୍‌ (ଲେଖ୍ବା)	ଲିଖତି	ଲେଖୁଛି	ଲେଖୁ	ଲେଖୟତି	ଲେଖାଇଛି
ଶ୍ରୁ (ଶୁଣିବା)	ଶୃଣୋତି	ଶୁଣୁଛି	ଶ୍ରାବି	ଶ୍ରାବୟତି	ଶୁଣାଉଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକ୍ାାକରିବା)	ମୁଞ୍ଚତି	ମୋଚନକରୁଛି	ମୋଚି	ମୋଚୟତି	ଛାଡ଼ିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଚି (ତୋଳିବା)	ଚିନୋତି	ତୋଳୁଛି	ଚାୟି	ଚାୟୟତି	ତୋଳାଉଛି
ଖାଦ୍‌ (ଖାଇବା )	ଖାଦତି	ଖାଉଛି	ଖାଦି	ଖାଦୟତି	ଖୁଆଉଛି
ଚଳ୍‌ (ଚାଲିବା)	ଚଳତି	ଚାଲୁଛି	ଚାଳି	ଚାଳୟତି	ଚଳାଉଛି
ପଚ୍‌ (ରାନ୍ଧିବା)	ପଚତି	ପାକରୁଛି	ପାଚି	ପାଚୟତି	ରନ୍ଧାଉଛି
ବୁଧ୍‌ (ବୁଝିବା)	ବୋଧତି	ବୁଝୁଛି	ବୋଧୁ	ବୋଧୟତି	ବୁଝାଉଛି
ନୀ (ନେବା)	ନୟତି	ନେଉଛି	ନାୟି	ନାୟୟତି	ନିଆଉଛି
ପା (ପିଇବା)	ପିବତି	ପିଉଛି	ପାୟି	ପାୟୟତି	ପିଆଉଛି
ସୃ (ମନେରଖ୍ବା)	ସ୍ମରତି	ସ୍ମରଣ କରୁଛି	ସ୍ମାରି	ସ୍ମାରୟତି	ମନେ ପକାଉଛି
ଲଭ୍‌ (ପାଇବା)	ଲଭତେ	ଲାଭକରୁଛି	ଲମ୍ଭି	ଲମ୍ଭୟତି	ଲାଭ କରାଉଛି
ଶୀ (ଶୋଇବା)	ଶେତେ	ଶୋଇଛି	ଶାୟି	ଶାୟୟତି	ଶୁଆଉଛି
ଜନ୍‌ (ଜନୁକରିବା)	ଜାୟତେ	ଜନ୍ମହେଉଛି	ଜନି	ଜନୟତି	ଜନ୍ମ କରାଉଛି
ବ୍ଯଥ୍‌ (କଷ୍ଠଦେବ )	ବ୍ୟଥତେ	ପୀଡ଼ାହେଉଛି	ବ୍ୟଥୁ	ବ୍ୟଥୟତି	କଷ୍ଟ ଦିଆଉଛି
ରୁଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	ରୋଦିତି	କାନ୍ଦୁଛି	ରୋଦି	ରୋଦୟତି	କନ୍ଦାଉଛି
ନୃତ୍‌ (ନାଚିବା)	ନୃତ୍ୟତି	ନାଚୁଛି	ନର୍ଭି	ନର୍ତୟତି	ନଚାଉଛି
ବିଦ୍‌ (ଜାଣିବା)	ବେଭି	ଜାଣୁଛି	ବେଦି	ବେଦୟତି	ଜଣାଉଛି
ହ୍ଵେ (ଡାକିବା)	ହ୍ବୟତେ	ଡାକୁଛି	ହ୍ଵାୟି	ହ୍ବାୟୟତି	ଡକାଉଛି
ବେ (ବୁଣିବା)	ବୟତି	ବୁଣୁଛି	ବାୟି	ବାୟୟତି	ବୁଣାଉଛି
ଅଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଅଭି	ଖାଉଛି	ଆଦି	ଆଦୟତି	ଖୁଆଉଛି
କ୍ରନ୍ଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	କ୍ରନ୍ଦତି	କାନ୍ଦୁଛି	କ୍ରନ୍ଦି	କ୍ରନ୍ଦୟତି	କନ୍ଦାଉଛି
ନଶ୍‌ (ନଷକରିବା)	ନଶ୍ଯତି	ନଷ୍ଟହେଉଛି	ନାଶି	ନାଶୟତି	ନଷ୍ଟ କରାଉଛି
ବିଶ୍‌ (ପ୍ରବେଶକରିବା)	ବିଶତି	ପ୍ରବେଶକରୁଛି	ବେଶି	ବେଶୟତି	ପ୍ରବେଶ କରାଉଛି
ଭିଦ୍‌ (ଭେଦକରିବା)	ଭିନଭି	ଭେଦକରୁଛି	ଭେଦି	ଭେଦୟତି	ଭେଦ କରାଉଛି
ଛିଦ୍‌ (ଛିଣାଇବା)	ଛିନଭି	ଛେଦନକରୁଛି	ଛେଦି	ଛେଦୟତି	ଛେଦନ କରାଉଛି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ଭୁଡ୍‌କ୍ତେ	ଖାଉଛି	ଭୋଜି	ଭୋଜୟତି	ଖୁଆଉଛି
ବହ୍‌ (ବୋହିବା )	ବହତି	ବହନକରୁଛି	ବାହି	ବାହୟତି	ବୁହାଉଛି
ହୃ (ହରଣ କରିବା)	ହରତି	ହରଣକରୁଛି	ହାରି	ହାରୟତି	ହରଣ କରାଉଛି
ତୃ (ପାରିହେବା )	ତରତି	ତରଣକୁରଛି	ତାରି	ତାରୟତି	ପାରି କରାଉଛି
ତ୍ଯଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗ କରିବା)	ତ୍ଯଜତି	ତ୍ଯାଗକରୁଛି	ତ୍ୟାଜି	ତ୍ୟାଜୟତି	ତ୍ୟାଗ କରାଉଛି
ରୁହ୍‌ (ଚଢ଼ିବା)	ରୋହତି	ଆରୋହଣକରୁଛି	ରୋହି	ରୋହୟତି	ଚଢ଼ାଇଛି
ରୂହ୍‌ (ଗଜେଇବା )	ରୋହତେ	ଗଜାଉଛି	ରୋପି	ରୋପୟତି	ଲଗାଇଛି
ଚର ବଚ୍‌ (କହିବା)	ବ୍ରବୀତିଅବ୍ରୁତୋ / ବକ୍ତି	କହୁଛି	ବାଚି	ବାଚୟତି	କୁହଇଛି

ମନେରଖ: ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର “ ଣିଚ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟସ୍ତ ‘ଇ”ର ଗୁଣ ହୋଇ “ଅୟ୍‌’ରେ ରୂପାନ୍ତର ଘଟିଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତ ରୂପରେ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତନ (‘ପୁକ୍‌’ର ଆଗମ) ହୋଇଥାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ମୂଳଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପ	ଅର୍ଥ	ଶିଜନ୍ତ ରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୂରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ସ୍ତା (ରହିବା)	ତିଷ୍ଠତି	ରହୁଛି	ସ୍ଥରାପି	ସ୍ଥାପୟତି	ରଖୁଛି
ଦା (ଦେବା)	ଦଦାତି	ଦେଉଛି	ଦାପି	ଦାପୟତି	ଦିଆଉଛି
ଯା (ଯିବା)	ଯାତି	ଯାଉଛି	ଯାପି	ଯାପୟତି	ଯିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଞ (ଜାଣିବା)	ଜାନାତି	ଜାଣୁଛି	ଜ୍ଞାପି	ଜ୍ଞାପୟତି/ ଜଞ୍ଞପୟତି	ବତାଉଛି
ଧା (ଧାରଣକରିବା)	ସ୍ବାତି	ଗାଧୋଉଛି	ସ୍ନାପି	ସ୍ନାପୟତିୟ/ସ୍ବପୟତି	ଗାଧୋଇ ଦେଉଛି
ମା (ମାନନିର୍ଵଧୀାରଣ କରିବା)	ମାତି	ମାନନିର୍ଦାରଣ କରୁଛି	ମାପି	ମାପୟତି	ମପାଉଛି
କୀ (କିଣିବା)	କ୍ରୀଣାତି	କିଣୁଛି	କ୍ରାପି	କ୍ରାପୟତି	କିଣାଉଛି

କେତେକ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତ ରୂପକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର-

ଭପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପ	ଅର୍ଥ	ଶିଜନ୍ତ ରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୂରୂଷ ଏକ ବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ଆ-ଗମ୍‌ (ଆସିବା)	ଆଗଛବତି	ଆସୁଛି	ଆଗାମି	ଆଗମୟତି	ଅଣାଉଛି
ପରି-ଧା (ପରିଧ୍ୟାନ କରିବା)	ପରିଦଧାତି	ପିନ୍ଧୁଛି	ପରିଧାପି	ପରିଧାପୟତି	ପିନ୍ଧାଉଛି
ଅଧଂ-ଇ (ପଢ଼ିବା)	ଅଧ୍ୟେତି	ପଢ଼ୁଛି	ଅଧ୍ଯାପି	ଅଧ୍ଯାପୟତି	ପଢ଼ାଉଛି
ପ୍ର-ଆପ୍‌ ( ପାଇବା )	ପ୍ରାପ୍ନୋତି	ପାଉଛି	ପ୍ରାପି	ପ୍ରାପୟତି	ପହଁଞ୍ଚାଉଛି
ସମ୍‌-ଗ୍ରହ୍‌ (ସଂଗ୍ରହ କରିବା)	ସଂଗୃହ୍ମାତି	ସଂଗ୍ରହକରୁଛି	ସଂଗ୍ରାହି	ସଂଗ୍ରାହୟତି	ସଂଗ୍ରହ କରାଉଛି

ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପ ସେବ୍‌ ଧାତୁପରି ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ପାଠୟତେ, ପାଠୟେତ, ପାଠୟତାମ୍‌, ଅପାଠୟତ, ପାଠୟିଷ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।

କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ଅର୍ଥଗତ ପରିବର୍ଭନ ସହିତ ବିକଳ୍ପରୂପେ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ। ନିମ୍ନସ୍ଫ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ଚଳ ଧାତୁ ଣିଜନ୍ତରେ ଉଭୟ ଚଳି ଓ ଚାଳି ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ପବନଃ ଲତାଂ ଚଳୟତି – ପବନ ଲତାକୁ ହଲାଉଛି ।
(iii) ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜ୍ୟଂ ଚାଳୟତି – ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜ୍ୟ ଚଳାଉଛନ୍ତି ।
(iv) ଅଶ୍ଵପାଳଃ ଅଶ୍ଵଂ ଚାଳୟତି – ଅଶ୍ଵପାଳକ ଅଶ୍ଵକୁ ଚଳାଉଛି ।
(v) ଏହିପରି- ସର୍ପଃ ଜନାନ୍‌ ଭୀଷୟତେ । ସାପ ଲୋକଙ୍କୁ ଡରାଉଛି ।
ମାତା କୁଞ୍ଚୁକୟା ବାଳଂ ଭାୟୟତି – ମା” ଚାବି ଦେଖାଇ ପିଲାଙ୍କୁ ଡରାଉଛନ୍ତି । ( କୁଞ୍କା- ସାପପରି ଏକ ବିଷହୀନ ଜଳଜୀବ)

ମନେରଖ: “ଚାବି” ଏବଂ “କୋଚିଆ କର୍ତା ନିଜେ ଭୟର କାରଣ ହେଲେ ଣିଜନ୍ତରେ “ଭୀଷୟତେ” ରୂପ ହୁଏ, ମାତ୍ର କର୍ତା ରା ଅନ୍ୟଦ୍ଵାରା ଭୟଜାତ କରାଇଲେ “ ଭାୟୟତି” ରୂପ ହୁଏ ।
(i) ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ତପଃ ସେଧୟତି – ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ତପଃ ସାଧନ କରୁଛନ୍ତି ।
(ii) ପାଚକଃ ଅନ୍ନଂ ସାଧୟତି – ରୋଷେୟା ଭାତ ରାନ୍ଧୁଛି ।

ମନେରଖ: ପରଲୋକ ପାଇଁ କର୍ମସାଧନ ହେଲେ ‘ସିଧ୍‌’ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ *ସେଧୟତି” ଓ ଇହଲୋକପାଇଁ କର୍ମସାଧନରେ ସାଧୟତି ରୂପ ହୁଏ ।
ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ରଜୟତି – ଶିକାରୀ ମୃଗମାନଙ୍କୁ ମାରୁଛି ।
(ii) ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରଂ ରଞ୍ଜୟତି – ଧୋବା ଲୁଗା ରଙ୍ଗ କରୁଛି ।
(iii) ଗାୟକଃ ଜନାନ୍‌ ରଞ୍ଜୟତି – ଗାୟକ ଲୋକଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛି ।

ମନେରଖ: ଶିକାର କରିବା ଅର୍ଥରେ ରନ୍‌ଜ୍‌ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ରଜୟତି ଓ ରଙ୍ଗ କରିବା ତଥା ମନୋରଞ୍ଜନ କରିବା ଅର୍ଥରେ ରଞ୍ଜୟତି ରୂପ ହୋଇଥାଏ ।
(i) ଏୀନ୍ଦ୍ରଜାଲିକଃ ଜନାନ୍‌ ବିସ୍ମାପୟତେ ।
ଯାଦୁକର ଲୋକଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରୁଛି ।
(ii) ଏୀନ୍ଦ୍ରଜାଲିକଃ ପୁତ୍ତଳିକୟା ଜନାନ୍‌ ବିସ୍ମାୟୟତି ।
ଯାଦୁକର କଣ୍ଢେଇଦ୍ଵାରା ଲୋକଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରୁଛି ।

ମନେରଖ: କର୍ତା ନିଜେ ବିସ୍ମୟର କାରଣ ହେଲେ ବି-ସ୍ମି ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ “ ବିସ୍ମାପୟତେ” ରୂପ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ଦ୍ବାରା ବିସ୍କ୍‌ୟ ଜାତ କରାଇଲେ ‘ବିସ୍ମାୟୟତି’ ରୂପ ହୁଏ । ଏହିପରି-
(i) ବାଳକଃ ଗୀତଂ ନିଶମୟତି – ବାଳକ ଗୀତ ଶୁଣୁଛି ।
(ii) ବାଳିକା ଚନ୍ଦ୍ର ନିଶାମୟତି – ବାଳିକା ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଦେଖୁଛି ।

ମନେରଖ: ଶୁଣିବା ଅର୍ଥରେ ନି – ଶମ୍‌ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ନିଶମୟତି ଓ ଦେଖ୍ବା ଅର୍ଥରେ ‘ନିଶାମୟତି’ ରୂପ ହୁଏ । ଏହା ଣିଜନ୍ତ ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଚୂରାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁପରି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟାରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

କେତେକ ସାଧାରଣ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର ବିଭିନ୍ନ ଲକାରେ ପରସ୍ମୈପଦୀ ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା।-

ଧାତୂ	ଲଟ୍‌	ଲଙ୍‌	ବିଧଲିଙ୍	ଲୋଟ୍‌	ଲୁଟ୍‌
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପାଠୟତି	ଅପାଠୟତ୍‌	ପାଠୟେତ୍‌	ପାଠୟତୁ	ପାଠୟିଷ୍ୟତି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଗମୟତି	ଅଗମୟତ୍‌	ଗମୟେତ୍‌	ଗମୟତୁ	ଗମୟିଷ୍ୟତି
ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା)	ଦର୍ଶୟତି	ଅଦର୍ଶୟତ୍	ଦର୍ଶୟେତ୍‌	ଦର୍ଶୟତୁ	ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି
ପା (ପିଇବା)	ପାୟୟତି	ଅପାୟୟତ୍‌	ପାୟୟେତ୍‌	ପାୟୟତୁ	ପାୟୟିଷ୍ୟତି
ସ୍ଥା (ରହିବା)	ସ୍ଥାପୟତି	ଅସ୍ତ୍ରାପୟତ୍‌	ସ୍ଥାପୟେତ୍‌	ସ୍ତ୍ରାପୟତୁ	ସ୍ଥାପୟିଷ୍ୟତି
ନୀ (ନେବା)	ନାୟୟତି	ଅନାୟୟତ୍	ନାୟୟେତ୍‌	ନାୟୟତୁ	ନାୟୟିଷ୍ୟତି
ଭୂ (ହେବା)	ଭାବୟତି	ଅଭାବୟତ୍‌	ଭାବୟେତ୍‌	ଭାବୟତୁ	ଭାବୟିଷ୍ୟତି
କୃ (କରିବା)	କାରୟତି	ଅକାରୟତ୍‌	କାରୟେତ୍‌	କାରୟତୁ	କାରୟିଷ୍ୟତି
ଦା (ଦେବା)	ଦାପୟତି	ଅଦାପୟତ୍‌	ଦାପୟେତ୍‌	ଦାପୟତୁ	ଦାପୟିଷ୍ୟତି
ଜ୍ଞା (ଜାଣିବା)	ଜ୍ଞାପୟତି	ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌	ଜ୍ଞାପୟେତ୍‌	ଜ୍ଞାପୟତୁ	ଜ୍ଞାପୟିଷ୍ୟତି
ଶ୍ରୁ(ଶୁଣିବା)	ଶ୍ରାବୟତି	ଅଶ୍ରାବୟତ୍‌	ଶ୍ରାବୟେତ୍‌	ଶ୍ରାବୟତୁ	ଶ୍ରାବୟିଷ୍ୟତି
(ହନ୍‌୍‌ହତ୍ୟା କରିବା)	ଘାତୟତି	ଅଘାତୟତ୍‌	ଘାତୟେତ୍‌	ଘାତୟତୁ	ଘାତୟିଷ୍ୟତି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଗ୍ରାହୟତି	ଅଗ୍ରାହୟତ୍‌	ଗ୍ରାହୟେତ୍	ଗ୍ରାହୟତୁ	ଗ୍ରାହୟିଷ୍ୟତି
ପ୍ରୀ (ପ୍ରୀତହେବା)	ପ୍ରୀଣୟତି	ଅପ୍ରୀଣୟତ୍‌	ପ୍ରୀଣୟେତ୍‌	ପ୍ରୀଣୟତୁ	ପ୍ରୀଣୟିଷ୍ୟତି
ପତ୍‌ (ପଡ଼ିବା)	ପାତୟତି	ଅପାତୟତ୍‌	ପାତୟେତ୍‌	ପାତୟତୁ	ପାତୟିଷ୍ୟତି
‌ଲଭ୍‌ (ପାଇବା)	ଲମ୍ଭୟତି	ଅଲମ୍ଭୟତ୍‌	ଲମ୍ଭୟତ୍‌	ଲମ୍ଭୟତୁ	ଲମ୍ଭୟିଷ୍ୟତି
ଶୀ (ଶୋଇବା )	ଶାୟୟତି	ଅଶାୟୟତ୍‌	ଶାୟୟେତ୍‌	ଶାୟୟତୁ	ଶାୟୟିଷ୍ୟତି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ଭୋଜୟତି	ଅଭୋଜୟତ୍‌	ଭୋଜୟେତ୍	ଭୋଜୟତୁ	ଭୋଜୟିଷ୍ଯତି

ଅଭ୍ୟାସ:

୧। ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୂରୂତ। (ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ମାଆ ଝିଅକୁ ଶେଯରେ ଶୁଆଉଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା କନ୍ୟାଂ ଶଯ୍ୟାୟାଂ ଶାୟୟତି ।

(ଖ) ବାପା ପୁଅକୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଇବେ ।
Answer:
ପିତା ପୁତ୍ରଂ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି ।

(ଗ) ମୁଁ ତୁମଦ୍ଵାରା ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ତୋଳାଇବି ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ଵୟା ପୁଷ୍ପାଣି ଚାୟୟିଷ୍ୟାମି ।

(ଘ) ରମା ସୀମାକୁ ନିଦରୁ ଉଠାଉଛି।
Answer:
ରମା ସୀମାଂ ନିଦ୍ରାୟାଃ ଉତ୍‌ଥାପୟତି ।

(ଙ) ମାମୁ ଆମକୁ ଗପ ଶୁଣାଇଲେ।
Answer:
ମାତୁଳଃ ଅସ୍ମାନ୍‌ ଆଖ୍ୟାନମ୍‌ ଅଶ୍ରାବୟତ୍‌ ।

(ଚ) ସେମାନେ ତୁମକୁ କାହିଁକି ଡକାଇଛନ୍ତି ?
Answer:
ତେ ତ୍ଵାଂ କଥମ୍‌ ଆହ୍ଵୟନ୍ତି ?

(ଛ) ବାପା ରାମଦ୍ବଵାରା ବହି ଗୁଡ଼ିକୁ ରଖାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ପିତା ରାମେଣ ପୁସ୍ତାକାନି ସ୍ଥ୍ରାପୟତି ।

(ଜ) ଗୁରୁମା ତୁମୂକୁ ସାହିତ୍ୟ ପଢ଼ାଇବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା ତ୍ବାଂ ସାହିତ୍ୟଂ ପାଠୟେତ୍‌ ।

(ଝ) ତୁମକୁ କିଏ ଲୁଗା ପିନ୍ଧାଇଛି ?
Answer:
ତ୍ଵାଂ କଃ ବସ୍ତ୍ରଂ ପରିଧାପୟତି ।

(ଞ) ଆଭ ନାତୁଣୀକୁ ଗାଧୋଇଦେବେ।
Answer:
ମାତାମହୀ ନପ୍ତୀଂ ସ୍ବାପୟିଷ୍ୟତି ।

(ଟ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଉତ୍ତର କରାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାକଃ ଛାତ୍ରୈଃ ଉତ୍ତରଂ କାରୟତି ।

(ଠ) ନରଉ୍ତ୍ରକ ଲୋକମାନଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛି।
Answer:
ନର୍ତକଃ ଲୋକାନ୍‌ ରଞ୍ଜୟତି ।

(ଡ) ସରକାର ଜନତାଙ୍କୁ ନିବେଦନ କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ସର୍ବକାରଃ ଜନେଭ୍ୟଃ ନିବେଦୟତି ।

(ଢ) ଗୋବିନ୍ଦ ମୂଲିଆଦ୍ଵାରା ଜିନିଷପତ୍ର ବୃହାଇଲେ।
Answer:
ଗୋବିନ୍ଦଃ ସେବକେନ ବସ୍ତୂନି ବାହୟତିସ୍ମ ।

(ଣ) ବଡ଼ଭଉଣୀ ସାନଭାଇକୁ ନିୟମସବୁ ବୁଝାଇଦେବା ଉଚିତ।
Answer:
ଅଗ୍ରଜା ଅନୁଜାୟ ନିୟମାନ୍‌ ବୋଧୟେତ୍‌ ।

୨। ଅଧୋଲିଖ୍‌ତପଦାନି ବ୍ଯବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତେନ ବାକ୍ଯରଚନଂ କୁରୁତ। (ଅଧାଲିଖତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତରେ ବାକ୍ଯରଚନା କର।)
ଅଧ୍ଯାପୟତି, ଭୀଷୟତେ, ରଜୟତି, ଦାପୟାମି, ଶ୍ରାବୟସି, ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌, କରନ୍ଦୟେତ୍‌, ଜାଗରୟତି, ଘାତୟତୁ, ଅରୋଦୟତ୍‌ ।
Answer:
ଅଧ୍ଯାପୟତି = ଅଧ୍ୟାପୟତି ଅଧ୍ୟାପକଃ ।
ଭୀଷୟତେ = ସର୍ପଃ ଜନାନ୍‌ ଭୀଷୟତେ ।
ରଜୟତି    = ରାଜା ବନେ ମୃଗାନ୍‌ ରଜୟତି ।
ଦାପୟାମି  = ଅହଂ ତୁଭ୍ୟଂ ଧନଂ ଦାପୟାମି ।
ଶ୍ରାବୟସି   = ତ୍ବଂ କିଂ ଶ୍ରାବୟସି ।
ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌ = ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷାକଃ ମାମ୍‌ ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌ ।
କ୍ରନ୍ଦୟେତ୍‌  = ସଃ ଶିଶୁଂ କନ୍ଦ୍ରୟେତ୍‌ ।
ଜାଗରୟତି = ମାତା ପୁତ୍ରଂ ଜାଗରୟତି ।
ଘାତୟତୁ    = ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ନ ଘାତୟତୁ ।
ଅରୋଦୟତ୍‌ = ଅସୌ ମାମ୍‌ ଅରୋଦୟତ୍‌ ।

୩। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁ। (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର ।)

‘କ’ ସୃମୃଃ	‘ଖ’ ସୃମୃଃ
ଗୃହ୍ମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ	ଘ୍ରାପୟନ୍ତି
ଲଭମାନଂ ପ୍ରେରୟମି	ଅଦର୍ଶୟତ୍‌
ରୁଦନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ଗାପୟତୁ
ସ୍ନାନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌	ଗ୍ରାହୟ
ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌	ରମୟିଷ୍ୟାମି
କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟନ୍ତି	ଲମ୍ଭୟାମି
ଗାୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତୁ	ଚାରୟସି
ଚରନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ରୋଦୟସି
ରମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି	ସ୍ନାପୟେତ୍‌
ଜିଘ୍ରନ୍ତ ପ୍ରେରୟନ୍ତି	କାରୟିଷ୍ୟନ୍ତି

Answer:

‘କ’ ସୃମୃଃ	‘ଖ’ ସୃମୃଃ
ଗୃହ୍ମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ	ଗ୍ରାହୟ
ଲଭମାନଂ ପ୍ରେରୟମି	ଲମ୍ଭୟାମି
ରୁଦନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ରୋଦୟସି
ସ୍ନାନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌	ସ୍ନାପୟେତ୍‌
ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌	ଅଦର୍ଶୟତ୍‌
କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟନ୍ତି	କାରୟିଷ୍ୟନ୍ତି
ଗାୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତୁ	ଗାପୟତୁ
ଚରନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ଚାରୟସି
ରମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି	ରମୟିଷ୍ୟାମି
ଜିଘ୍ରନ୍ତ ପ୍ରେରୟନ୍ତି	ଘ୍ରାପୟନ୍ତି

୪। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ସଂଶୋଧନ କର ।)
(କ) ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ରଞ୍ଜୟତି ।
Answer:
ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ରଞ୍ଜୟତି ।

(ଖ) ବୀରଃ ଖଡ୍ଗେନ ଶତ୍ରୁନ୍‌ ଭାୟୟତି ।
Answer:
ବୀରଃ ଖଡ୍ଗନ ଶତ୍ରୁନ୍ ଭାୟୟତି।

(ଗ) ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ୟାନ୍‌ ବ୍ୟାକରଣମ୍‌ ଅଧ୍ଯାପୟତି ।
Answer:
ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟାନ୍ ବ୍ୟାକରଣମ୍ ଅଧ୍ୟାପୟତି ।

(ଘ) ନେତା ହସ୍ତଂ ଚଳୟତି ।
Answer:
ନେତା ହସ୍ତୀ ଚଳୟତି।

(ଙ) ତ୍ବଂ କେନ ଖାତିକାମ୍‌ ଅକ୍ରାପୟଃ ।
Answer:
ଙ କେନ ଖାତିକାମ୍ ଅକ୍ରାପୟଃ ।

(ଚ) ଶିଶ୍ୁଃ ସଂଖ୍ୟାଃ ଗଣୟ ।
Answer:
ଶିଶ୍ୁଃ ସଂଖ୍ୟାଃ ଗଣୟତୁ ।

(ଛ) ଗୃହସ୍ପଃ ଶ୍ରମିକୈଃ କାଷ୍ଠାନି ଛେଦୟତି ।
Answer:
ଗୃହସ୍ଥ ଶ୍ରମିକଃ କାଷ୍ଠାନି ଛେଦୟତି।

(ଜ) ତ୍ବଂ ମାଂ କଥଂ ହାସୟସି ?
Answer:
ବଂ ମାଂ କଣଂ ହାସୟସି ?

(ଝ) ଗାୟକଃ ଛାତ୍ର ଗାପୟତୁ ।
Answer:
ଗାୟକଃ ଛାତ୍ରେଣ ଗାପୟତୁ ।

(ଞ) ଜନାଃ ମାର୍ଗେ ଦୁର୍ଘଟନାଂ ଘଟୟନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ମାର୍ଗେ ଦୁର୍ଘଟନାଂ ଘଟୟନ୍ତି।

୫। ଣିଜନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। (ଣିଜନ୍ତରୂପ ଲେଖ)।
ଯଥା – ପଠତି = ପାଠୟତି
Answer:
ଜାୟନ୍ତେ, ଲଭତେ, ଶେରତେ), ଗୃହାାତି, ଅହନ୍‌, ପତ ତୂ, ପୂଜ୍ରାମଃ, ଜୟନ୍ତି, ଜାନାସି, ପଠେୟୁଃ ଜନୟନ୍ତି, ଲମ୍ଭୟତି, ଶାୟୟନ୍ତି, ଗ୍ରାହୟତି, ଅଘାତୟତ୍‌, ପାତୟତୁ, ପ୍ରଚ୍ଛୟାମଃ, ଜାୟୟତି, ଜ୍ଞାପୟସି, ପାଠୟେୟଃୁ ।

୬। ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରେଣ ଣିଜନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। (ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ଲେଖ।) ।
କୃ – ବିଧୂଲିଙ୍ରି ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷୈକବଚନେ।
Answer:
କାରୟେୟମ୍‌

ସ୍ପଟ – ଲୋଟି ମଧ୍ଯମପୂରୂଷ ବହୁବଚନେ।
Answer:
ସ୍ଥାପୟତ

କ୍ରୀ – ଲଢି ପ୍ରଥମପୂରୂଷ ବହୁବଚନେ।
Answer:
ଆକ୍ରାପୟନ୍‌

ଗୈ – ଲଟି ପ୍ରଥମପୁରୂଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ଗାପୟନ୍ତି

ଗ୍ରହ୍‌ – ଲୃଟି ଉତ୍ତମପୁରୂଷ ଦ୍ବିବଚନେ
Answer:
ଗ୍ରାହୟିଷ୍ୟାବଃ

ଛିଦ୍‌ – ଲୂଟି ଉତ୍ତମପୁରୁଷୈକବଚନେ।
Answer:
ଛେଦୟିଷ୍ୟତି

ଭୂଜ୍‌ – ଲୋଟି ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନ ।
Answer:
ଭୋଜୟନ୍ତି।

୭ । ଅର୍ଥଭେଦଂ କୁରୁତ। (ଅର୍ଥଭେଦ କର।)
ରଜୟତି – ରଞ୍ଜୟତି, ଭୀଷୟତେ – ଭାୟୟତି, ନିଶମୟତି – ନିଶାମୟତ, ସାଧୟତି – ସେଧୟତେ, ଚଳୟତି – ଚ଼ାଳୟତ ।
Answer:
ରଜୟତି – ଶିକାର କରୁଛି ।
ରଞ୍ଜୟତି – ରଙ୍ଗାଉଛି ।
ଭୀଷୟତେ – ନିଜେ ଭୟର କାରଣ ।
ଭାୟୟତି – ଅନ୍ୟଦ୍ଵାରା ଡରାଉଛି ।
ନିଶମୟତି – ଶୁଣୁଛି ।
ନିଶାମୟତି – ଦେଖୁଛି
ସାଧୟତି – ଇହଲୋକ ପାଇଁ ।
ସେଧୟତେ – ପରଲୋକ ପାଇଁ ସାଧନ କରୁଛି ।
ଚଳୟତି – ହଲାଉଛି ।
ଚ଼ାଳୟତି – ଚଳାଉଛି

୮। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧମ୍‌ ଉତ୍ତରଂ ନିରୂପୟତ। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ଉତ୍ତର ନିରୂପଣ କର।)
ଦଦତଂ ପ୍ରେରୟତି – (ଦଦୟତି, ଦାନୟତି, ଦାପୟତି)
Answer:
ଦାପୟତି

ଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ – (ଗଚ୍ଛୟ, ଗାମୟ, ଗମୟ)
Answer:
ଗମୟ

କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି – (କରୋଷି, କାରୟସି, କର୍ରୟସି)
Answer:
କାରୟସି

କ୍ରୀଣନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌ – (ଅକ୍ରାପୟତ୍‌, କ୍ରାପୟତି, କ୍ରେତୟତି)
Answer:
ଅକ୍ରାପୟତ୍‌

ପଠନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟାମି – (ପଠୟାମି, ପାଠୟାମି, ପାଠାୟମି)
Answer:
ପାଠୟାମି

ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌ – (ଦର୍ଶୟତି, ଦର୍ଶୟେତ୍‌, ପଶେୟତ୍‌)
Answer:
ଦର୍ଶୟେତ୍‌

ଶୃଣ୍ଞନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି – (ଶ୍ରାବୟାମି, ଶ୍ରାବୟମି, ଶ୍ରାବୟିଷ୍ଯାମି)
Answer:
ଶ୍ରାବୟିଷ୍ଯାମି

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Optional Odia Solutions Chapter 20 ସନ୍ଧି Textbook Exercise Questions and Answers.

+2 2nd Year Odia Optional Chapter 20 ସନ୍ଧି Question Answer

(କ)୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ବା ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

Question ୧।
ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ବର୍ଷର ମିଳନ ଦ୍ଵାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସେହି ମିଳନକୁ ‘ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୨।
ସନ୍ଧିପଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
ଉ –
ଦୁଇଟି ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ଵାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ସନ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଦୁଇ ପଦ ଏକ ପଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି ଏକ ପଦକୁ ସନ୍ଧିପଦ କୁହାଯାଏ ।

Question ୩ ।
ସନ୍ଧି କେତେ ପ୍ରକାର ?
ଉ –
ସନ୍ଧି ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନିପ୍ରକାର ।
(i) ସ୍ୱର ସନ୍ଧି, (ii) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (iii) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

Question ୪।
ସ୍ଵରସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ସ୍ବର ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୫।
ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।

Question ୬।
ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ –
ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦପରେ କୌଣସି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସେଠାରେ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।

Question ୭ ।
ଦୁଇଟି ସ୍ଵରସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଦିଅ ?
ଉ –
ଦୁଇଟି ସ୍ଵରସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
(i) ଗ୍ରନ୍ଥ + ଆଳୟ = ଗ୍ରନ୍ଥାଳୟ
(ii) ନୀଳ + ଅମ୍ବର = ନିଳାମ୍ବର

Question ୮।
ଦୁଇଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଲେଖ ।
ଉ –
ଦୁଇଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
(i) ଉତ୍ + ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ
(i) ଉତ୍ + ଲେଖ = ଉଲ୍ଲେଖ

Question ୯।
ଦୁଇଟି ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
ଉ –
ଦୁଇଟି ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧିର ଉଦାହରଣ –
ନିଃ + ଧନ = ନିର୍ଜନ
ତତଃ + ଅଧ୍ଵ = ତତୋଧିକ

Question ୧୦ ।
‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗର ଦୁଇଟି ସନ୍ଧି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗ –
ମନସ୍ = ମନଃ
ତମସ = ତମଃ
ରଜସ୍ = ରଜଃ

Question ୧୧ ।
‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗର ଦୁଇଟି ସନ୍ଧି ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ –
‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ –
ମୁହୁର୍ = ମୁହୁଃ
ଅନ୍ତର = ଅନ୍ତଃ

Question ୧୨ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକର ସନ୍ଧି ବିଚ୍ଛେଦ କର ।
ଦଶାନନ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର, ଉଚ୍ଚାରଣ, ଉଦ୍ଧାର, ଆରେକ, ଗବେଷଣା, ଗବାକ୍ଷ, ମହାକାଶ, ସୁଧାଂଶୁ, ସ୍ନେହାସ୍ପଦ, ବିୟୋଷ୍ଠ, ହୃଷୀକେଶ, ଗିରୀଶ, ଶଙ୍କର, ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ, ରାଜନୀଶ, ଅଧୀନ, ଦୁରବସ୍ଥା, ନମସ୍କାର, ପୁରସ୍କାର, ନୀରୋଗ, ନିରନ୍ତର, ମନୋଭାବ, ପରିଷ୍କାର ।
ଉ –
Img 1

Question ୧୩ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସନ୍ଧିଗୁଡ଼ିକର ପଦ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଉତ୍ + ଯାପନ, ବାକ୍ + ଦେବୀ, ଦିକ୍ + ପାଳ, ଦିକ୍ + ଗଜ, ବାକ୍ + ମୟ, ଜଗତ୍ + ନାଥ, ଗୋ + ଏଷଣା, ତପଃ + ବଳ, ଦିକ୍ + ମଣ୍ଡଳ, ଜଗତ୍ + ଜୀବନ, ଉତ୍ + ଲାସ, କ୍ଷିତି + ଈଶ, ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦୟ, ଉତ୍ + ବେଳିତ, ମହା + ଉତ୍ସବ, ନିଃ ମନଃ + କାମନା, ଷଟ୍ + ଆନନ, କିମ୍ + କର, ସମ୍ + ଶୋଧନ, ପୁନଃ ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମ ।
ଉ –
Img 2

Introduction :

ସଂଜ୍ଞା :

ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପରପଦର ଆଦ୍ୟବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ଯଥା –

ଉଦାହରଣ :
ଦେବ + ଆଳୟ = ଦେବାଳୟ
ଲମ୍ବ + ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର
ଜଗତ୍ + ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ
ପୁନଃ + ବାର = ପୁନର୍ବାର
ଅନ୍ତଃ + ହିତ = ଅନ୍ତର୍ହିତ
ହିତ + ଉପଦେଶ = ହିତୋପଦେଶ
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର
ସମ୍ + ରକ୍ଷଣ = ସଂରକ୍ଷଣ
ପୁନଃ + ଉକ୍ତି = ପୁନରୁକ୍ତି

ଦୁଇଟି ବର୍ଷର ମିଳନଦ୍ୱାରା ଗୋଟିକର କିମ୍ବା ଉଭୟର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ସନ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଦୁଇପଦ ଏକ ପଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି ଏକ ପଦକୁ ‘ସନ୍ଧିପଦ’ କୁହାଯାଏ ।

ସନ୍ଧିର ପ୍ରକାର ଭେଦ :
ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଓ ବିସର୍ଗକୁ ନେଇ ସନ୍ଧି ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସନ୍ଧି ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ପ୍ରକାର ଯଥା – (୧) ସ୍ଵରସନ୍ଧି, (୨) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (୩) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

ସ୍ଵରସନ୍ଧି :
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ଦୁଇଟି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସନ୍ଧି ହୁଏ, ତାହାକୁ ‘ସ୍ଵରସନ୍ଧି’ କୁହାଯାଏ ।
ଦଣ୍ଡ + ଆଦେଶ = ଦଣ୍ଡାଦେଶ
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦୟ = ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ
ସର୍ବ + ଉଚ୍ଚ = ସର୍ବୋଚ୍ଚ

(୧) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଆ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଆ’ ଆକାର (।) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଦଶ + ଆନନ = ଦଶାନନ
ସୁଧା + ଅଂଶୁ = ସୁଧାଂଶୁ
ଦଣ୍ଡ + ଆଦେଶ = ଦଣ୍ଡାଦେଶ
ଉଚ୍ଚ + ଆସନ = ଉଚ୍ଚାସନ
ଏକ + ଆତ୍ମା = ଏକାତ୍ମା
ମହା + ଅନ୍ଧକାର = ମହାନ୍ଧକାର

(୨) ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଈ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଈ’ ଈକାର (ୀ) ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଅତି + ଇବ = ଅତୀବ
ରବି + ଇନ୍ଦ୍ର = ରବୀନ୍ଦ୍ର
ଅତି + ଇତ = ଅତୀତ

(୩) ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଉ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଉ’ ବର୍ଷ ଊକାର (ୁ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ସାଧୁ + ଉକ୍ତି = ସାଧୂକ୍ତି
ମରୁ + ଉଦ୍ୟାନ = ମରୁଦ୍ୟାନ
ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ଲଘୂର୍ମି
କଟୁ + ଉକ୍ତି = କଟୂକ୍ତି
ଭାନୁ + ଉଦୟ = ଭାନୁଦୟ
ସିନ୍ଧୁ + ଊର୍ମି = ସିନ୍ଦୂର୍ମି

(୪) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଏ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଏ’ ବର୍ଷ ଏକାର (େ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ନର + ଇନ୍ଦ୍ର = ନରେନ୍ଦ୍ର
ଶୁକ + ଇଚ୍ଛା = ଶୁଭେଚ୍ଛା
ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ର = ଗଜେନ୍ଦ୍ର
ଜ୍ଞାନ + ଇନ୍ଦ୍ରିୟ = ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ

(୫) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଉ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଓ’ ହୁଅନ୍ତି । ସେହି ‘ଓ’ ବର୍ଷ ‘ଓ’ କାର (ୋ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମ =
ଜ୍ଞାନ + ଉଦୟ = ଜ୍ଞାନୋଦୟ
ଲମ୍ବ + ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର

(୬) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଋ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଅର୍’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଅ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ର୍’ ରେଫ୍ () ହୋଇ ପରବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି
ମହା + ଋଷି =ମହର୍ଷି
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି = ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି

(୭) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଏ’ ବା ‘ଐ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଐ’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଐ’ ଐକାର (ୈ) ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଜନ + ଏକ = ଜନୈକ
ଅନ + ଏକ = ଅନୈକ
ଜନ + ଏବ = ଜନୈବ
ହିତ + ଏଷୀ = ହିତୈଷୀ

(୮) ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଓ’ ବା ‘ଔ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଔ’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଔ’ ଔକାର (ୌ) ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ବନ + ଔଷଧ = ବନୌଷଧ୍
ମହା + ଔଷଧ = ମହୋଷଧ୍
ସର୍ବ + ଔଷଧ = ସର୍ବୋଷଧ୍

(୯) ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ପରେ ‘ଇ’, ‘ଈ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଇ’ ବା ‘ଈ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ୟ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ୟ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ‘ୟ’ ଫଳା () ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା
ଯଦି + ଅପି = ଯଦ୍ୟପି
ପ୍ରତି + ଆଶା = ପ୍ରତ୍ୟାଶା
ଅଧ୍ + ଅକ୍ଷ = ଅଧ୍ୟକ୍ଷ
ଭୂମି + ଅଧ୍ବକାରୀ = ଭୂମ୍ୟଧ୍ବକାରୀ

(୧୦)‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ ଥିଲେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ୱ’ (ଅବର୍ଗ୍ୟ ବ) ହୁଏ । ଏହି ‘ୱ’ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ୱ ଫଳା ( ହୁଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଷ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
ଯଥା –

ସୁ + ଆଗତ = ସ୍ଵାଗତ
ଅନୁ + ଇତ = ଅନ୍ୱିତ
ବହୁ + ଆଡ଼ମ୍ବର = ବହ୍ଵାଡ଼ମ୍ବର
ବଧୂ + ଆଗମନ = ବଧ୍ଵାଗମନ
ଅନୁ + ଏଷଣ = ଅନ୍ଵେଷଣ

(୧୧)‘ଋ’ ପରେ ‘ଋ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଋ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ହୁଏ । ଏହି ‘ର୍’ ପୂର୍ବବର୍ଷରେ ର ଫଳା (ୃ) ହୁଏ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଷ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା

ପିତୃ + ଆଦେଶ = ପିତୃାଦେଶ
ମାତୃ + ଆଦେଶ =ମାତୃାଦେଶ
ମାତୃ + ଆଳୟ = ମାତୃାଳୟ
ପିତୃ + ଇଚ୍ଛା = ପିତ୍ରିଚ୍ଛା

(୧୨)‘ଏ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଏ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅୟ’ ଏବଂ ‘ଐ’ ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଐ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆୟ’ ହୁଏ । ‘ଅୟ’ ଓ ‘ଆୟ’ରେ ଥ‌ିବା ‘ଅ’ ଓ ‘ଆ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ୟ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ନେ + ଅନ = ନୟନ
ଗୈ + ଅକ = ଗାୟକ
ବୈ + ଅକ = ବାୟକ
ଚେ + ଅନ = ଚୟନ
ନୈ + ଅକ = ନାୟକ
ଶେ + ଅନ = ଶୟନ

(୧୩)‘ଓ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅବ୍’ ହୁଏ ଏବଂ ‘ଔ’ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ଔ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆବ୍‌’ – ହୁଏ। ‘ଅବ୍‌’ ଓ ‘ଆବ୍‌’ ରେ ଥ‌ିବା ‘ଅ’ ଓ ‘ଆ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ ‘ବ୍’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ପୋ + ଇତ୍ର = ପବିତ୍ର
ଭୋ + ଅନ = ଭବନ
ପୋ + ଅନ = ପବନ

ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି :

ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ସ୍ଵର କିମ୍ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ଯଥା –
ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ
ଉତ୍ + ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର

(୧) ‘ତ’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ଚ୍’ କିମ୍ବା ‘ଛ’ ଥାଏ ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ‘ଚ୍’ ବା ଛ୍” ଏହି ‘ବ୍’ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଉତ୍ + ଚାରଣ = ଉଚ୍ଚାରଣ
ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ଶରଚ୍ଚତ୍ର
ଚଳତ୍ + ଚିତ୍ର = ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର

(୨) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍’ ପରେ ଯଦି ‘ଜ୍’ ବା ‘ଝୁ’ ଥାଏ ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଜ୍’ ହୁଏ । ପରବର୍ତୀ ‘ଜ୍’ ବା ‘ଟ୍’ ଏହି ‘ଜ୍’ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଉତ୍ + ଜ୍ବଳ = ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ
ଯାବତ୍ + ଜୀବନ = ଯାବଜ୍ଜୀବନ
ତତ୍ + ଜନିତ = ତଜ୍ଜନିତ

(୩) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ହ୍’ ଥାଏ, ତେବେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଦ୍ଧ’ ହୁଅନ୍ତି ଯଥା
ଉତ୍ + ହାର = ଉଦ୍ଧାର
ତଦ୍ + ହିତ = ତଦ୍ଧାର
ଉତ୍ + ହିତ = ଉଦ୍ଧତ
ଜଗଦ୍ + ହିତ = ଜଗଦ୍ଧତ

(୪) ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ପରେ ଯଦି ‘ଲ’ ଥାଏ, ତେବେ ‘ତ୍’ ବା ‘ଦ୍‌’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ ଏବଂ ‘ଶ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଛ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଚ୍’ ଓ ‘ଛ’ ମିଶି ‘ଛ’ରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି । ଯଥା –
ମୃତ୍ + ଶକଟିକ =ମୃଚ୍ଛକଟିକ
ଉତ୍ + ଶ୍ବାସ = ଉଚ୍ଛ
ଉତ୍ + ଶୃଙ୍ଖଳ = ଉଚ୍ଛୃଙ୍ଖଳ

(୫) ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଷ, ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ୟ, ର, ଳ୍, ହ ଥିଲେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ସେହି ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ତାହା ସେହି ତୃତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ
ସତ୍ + ଇଚ୍ଛା = ସଦିଚ୍ଛା
ଦିକ୍ + ଅମ୍ବର = ଦିଗମ୍ବର
ବାକ୍ + ଈଶ = ବାଗୀଶ
ଦିକ୍ + ଗଜ = ଦିଗ୍ଗଜ

(୬) ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ପରେ ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ ଥିଲେ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ଯଥା –
ବାକ୍ + ମୟ = ବାଡ୍‌ମୟ
ଚିତ୍ର + ମୟ = ଚିନ୍ମୟ
ଦିକ୍ + ନାଗ = ଦିଡ୍‌ନାଗ

(୭) ‘ମ୍’ ପରେ କୌଣସି ବର୍ଗ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଷ ଥିଲେ ‘ମ୍’ ସେହି ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ମିଶି ଅନୁନାସିକ ଯୁକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ସମୟେ ସମୟେ ଅନୁନାସିକ ଯୁକ୍ତବର୍ଷକୁ ଅନୁସ୍ଵାର ଦେଇ ମଧ୍ଯ ଲେଖା ଯାଇପାରେ । ଯଥା –
ସମ୍ + କର = ସଙ୍କର
କିମ + ବଦନ୍ତି = କିମ୍ବଦନ୍ତୀ
କିମ୍ + କର = କିଙ୍କର
ସମ୍ + ଗ୍ରହ = ସଂଗ୍ରହ

(୮) ‘ମ୍’ ପରେ ଅବର୍ଗ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ମ୍’ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ଵାର ହୁଏ । ଯଥା –
ସମ୍ + ଯୋଗ = ସଂଯୋଗ
ସମ୍ + ଯୁକ୍ତ = ସଂଯୁକ୍ତ
ସମ୍ + ଲଗ୍ନ = ସଂଲଗ୍ନ
ସମ୍ + ସାର୍ = ସଂସାର

(୯) ‘ଦ୍’ ବା ‘ଧ୍’ ପରେ କ୍, ଖ୍, ପ୍, ଫ୍, କିମ୍ବା ‘ସ’ ଥିଲେ ‘ଦ୍’ ବା ‘ଧ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ତ୍’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତଦ୍ + ପରିମାଣ = ତତ୍ପରିମାଣ
ତଦ୍ + କାଳ = ତତ୍କାଳ
ତଦ୍ + ଫଳ = ତତ୍ଫଳ

(୧୦)‘ଷ୍’ ପରେ ‘ତ୍’ ଥିଲେ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଟ୍’ ଏବଂ ‘ଥ୍’ ଥିଲେ ‘ଥ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘Q’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତୁଷ୍ + ତ = ତୁଷ୍ଟ
ରୁଷ୍ + ତ = ରୁଷ୍ଟ
ଶିଷ୍ + ତ = ଶିଷ୍ଟ

(୧୧)‘ସମ୍’ ଓ ‘ପରି’ ଦୁଇଟି ଉପସର୍ଗ ପରେ କାର, କୃତ, କୃତି, କରଣ ଆଦି ପଦ ଥିଲେ ତେବେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ସ’ ର ଆଗମ ହୁଏ ଏବଂ ଷତ୍ଵବିଧ୍ ଅନୁସାରେ ‘ସ’ ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ‘ଷ’କୁ ରୂପାନ୍ତର ଲାଭକରେ । ‘ସମ୍’ରେ ଥ‌ିବା ‘ମ’ ଅନୁସ୍ଵାର ହୁଏ ।
ସମ୍ + କୃତ = ସଂସ୍କୃାତ
ସମ୍ + କାର = ସଂସ୍କାର
ସମ୍ + କୃତି = ସଂସ୍କୃାତି

ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି :

ବିସର୍ଗର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର ନାହିଁ । ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ କେତେକ ପଦର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ସାଧାରଣତଃ ପଦର ଅନ୍ତଃସ୍ଥିତ ‘ର୍’ ଓ ‘ସ୍’ ସ୍ଥାନରେ ବିସର୍ଗ (୫) ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ବିସର୍ଗକୁ ‘ର’ ଜାତ ଓ ‘ସ’ ଜାତ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଯେଉଁ ବିସର୍ଗ ‘ର’ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥାଏ । ତାହା ‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ । ଯଥା – ଅନ୍ତର-ଅନ୍ତଃ, ପ୍ରାତର – ପ୍ରାନ୍ତଃ, ମୁହୁର୍ – ମୁନଃ ଇତ୍ୟାଦି । ଯେଉଁ ବିସର୍ଗ ‘ସ’ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ‘ସ’ ଜାତ ବିସର୍ଗ । ତମସ୍ – ତମଃ, ପୟସ୍ – ପୟଃ, ମନସ୍ – ମନଃ ଇତ୍ୟାଦି ।

ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦ ପରେ କୌଣସି ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହେଲେ, ସେଠାରେ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଧନ = ନିର୍ଦ୍ଧନ
ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ
ନିଃ + ଜନ = ନିର୍ଜନ
ଦୁଃ + ଚିନ୍ତା = ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା

(୧) ଅକାର ପରସ୍ଥିତ ‘ର’ ଜାତ ବିସର୍ଗ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଲ, ବ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ହୁଏ । ଯଥା –
ପୁନଃ + ଉତ୍ଥାନ = ପୁନରୁତ୍ଥାନ
ଅନ୍ତଃ + ଗତ = ଅନ୍ତର୍ଗତ
ଅନ୍ତଃ + ଧାନ = ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ
ଅନ୍ତଃ + ଦାହ = ଅନ୍ତର୍ଦାହ
ପୁନଃ + ଜନ୍ମ = ପୁନର୍ଜନ୍ମ
ପୁନଃ + ବାର = ପୁନର୍ବାର

(୨) ଅ, ଆ, ଭିନ୍ନ ସ୍ଵରବର୍ଣ ପରିସ୍ଥିତି ବିସର୍ଗ ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ଯ, ଲ, ବ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ର’ ହୁଏ । ପରେ ସ୍ୱରବର୍ଷ ଥିଲେ ତାହା ‘ର୍’ ରେ ମିଶିଯାଏ ଓ ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ର୍’ ରେଫ୍ () ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଅଳସ = ନିରଳସ
ନିଃ + ଆହାର = ନିରାହାର
ନିଃ + ଈଶ୍ଵର = ନିରୀଶ୍ୱର
ନିଃ + ଆକାର = ନିରାକାର
ନିଃ + ଆଡ଼ମ୍ବର = ନିରାଡ଼ମ୍ବର
ଦୁଃ + ଆରୋଗ୍ୟ = ନିରାରୋଗ୍ୟ

(୩) ସଜାତ ବିସର୍ଗ ପୂର୍ବରୁ ‘ଅ’ ଥିଲେ ଏବଂ ପରେ ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଲ, ହ, ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ଏବଂ ତାହାର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ‘ଅ’ ଉଭୟ ମିଶି ‘ଓ’ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ‘ଓ’ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଯଥା –
ଅଧଃ + ଗତି = ଅଧୋଗତି
ପୁରଃ + ଭାଗ = ପୁରୋଭାଗ
ନଭଃ + ଗତ = ନଭୋଗତ
ତେଜଃ + ମୟ = ତେଜୋମୟ

(୪) ସଜାତ ବିସର୍ଗର ପରେ ଯଦି ‘ଅ’ ଥାଏ । ଏହି ‘ଅ’ ଲୋପପାଏ ଏବଂ ବସର୍ଗ ‘ଓ’ ହୁଏ । ଯଥା –
ତତଃ + ଅଧ୍ଵ = ତତୋଧୀକ
ବୟଃ + ଅକ = ବୟୋ

(୫) ହ୍ରସ୍ଵସ୍ଵର ପରବର୍ତ୍ତୀ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ର’ ଥାଇ ସନ୍ଧି ହେଲେ ବିସର୍ଗର ଲୋପ ହୁଏ ଏବଂ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵର ଦୀର୍ଘ ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ରବ = ନୀରବ
ନିଃ + ରୋଗ = ନୀରୋଗ
ନିଃ + ରସ = ନୀରସ
ଚକ୍ଷୁଃ + ରୋଗ = ଚକ୍ଷୂରୋଗ

(୬) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ଚ’ ବା ‘ଛ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ଶ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଶ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ
ଦୁଃ + ଚିନ୍ତା = ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା

(୭) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ଟ’ ବା ‘ଠ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ଷ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଷ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ଧନୁଃ + ଟଙ୍କାର = ଧନୁଷ୍ଟଙ୍କାର
ନିଃ + ଠୀବନ = ନିଷ୍ଠାବନ

(୮) ପଦାନ୍ତ ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ତ’ ବା ‘ଥ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ସ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ସ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ସନ୍ଧି ହୁଏ । ଯଥା –
ନଭଃ + ତଳ = ନଭସ୍ତଳ
ମନଃ + ତାପ = ମନସ୍ତାପ
ଅଧଃ + ତନ = ଅଧସ୍ତନ
ନିଃ + ତେଜ = ନିସ୍ତେଜ

(୯) ବିସର୍ଗ ପରେ ‘କ’, ‘ପ’ କିମ୍ବା ‘ଫ’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ‘ସ’ ହୁଏ । କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ଷତ୍ଵବିଧ୍ ଅନୁସାରେ ‘ଷ’ ହୁଏ । ଯଥା
ନମଃ + କାର = ନମସ୍କାର
ଶ୍ରେୟଃ + କର = ଶ୍ରେୟସ୍କର
ପୁରଃ + କାର = ପୁରସ୍କାର
ବାଚଃ + ପତି = ବାଚସ୍କାତି

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Solutions Poem 3 रघुवंशम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Sanskrit Poem 3 रघुवंशम् Question Answer

१. एकेन पदेन उत्तरं प्रदीयताम् | (ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।)

(क) कविः मोहात् केन दुस्तरं सागरं तितीर्षुः वर्त्तते ?
Solution:
ଉଡୁପେନ ।

(ख) रघुवंशे क्षीरनिधौ इन्दुरिव कः राजेन्दुः आसीत् ?
Solution:
ଦିଲ୍ଲୀପ ।

(ग) रविः सहस्रगुणम् उत्स्त्रष्टुं किम् आदत्ते ?
Solution:
ରସମ୍ ।

(घ) धर्मरतेः कस्य जरसा विना वृद्धत्वम् आसीत् ?
Solution:
ରାଜ୍ଞ ( ଦିଲୀପସ୍ୟ) ।

(ङ) दिलीप: यज्ञाय कां दुदोह ?
Solution:
ଗାମ୍ ।

२. एकेन वाक्येन उत्तरं लिख्यताम् (ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।)

(क) हेम्नः विशुद्धिः कथं परीक्ष्यते ?
Solution:
ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନି ପରୀକ୍ଷତେ ।

(ख) दिलीपः यादोरत्नैः अर्णव इव इति कथमुक्तम् ?
Solution:
ଭୀମକାନ୍ତଃ ନୃପଗୁଣେ ଦିଲୀପଃ ଉପଜୀବିନାମ୍ ଅଧୃଷ୍ୟଶ୍ଚ ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ ବଭୂବ । ଅତଃ ଉକ୍ତ ଯାଦୋର ଅର୍ଣବ ଇବ ଇତି ॥

(ग) राजा दिलीपः प्रजाभ्यः कथं वलिमग्रहीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ ।

(घ) राज्ञो दिलीपस्य फलानुमेया प्रारम्भाः कीदृशाः आसन् ?
Solution:
ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭା ପ୍ରାକ୍ତନାଃ ସଂସ୍କାର ଇବ ଫଳାନୁମେୟା ଆସନ୍ ।

(ङ) कथं दिलीपः प्रजानां पिता आसीत् ?
Solution:
ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଧାନାତ୍ ରକ୍ଷଣାତ୍ ଭରଣାତ୍ ଅପି ଦିଲୀପଃ ତେରାଂ ପିତା ଆସୀତ୍ ।

३. बन्धनीमध्यात् उपयुक्तं पदं चित्वा शून्यस्थानं पूरयत ( ବନ୍ଧିନା ମଧ୍ୟରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର।)

(क) जगत: वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ । ( जनकौ, मातरौ पितरौ )
Solution:
ପିତରେ ।

(ख) प्रांशुलभ्ये फले वामनः उद्वाहु: भवति । ( लोभात्, क्षोभात्, आग्रहात् )
Solution:
ଲୋଭାତ୍ ।

(ग) दिलीपः अगृध्नुः आददे । (धर्मम्, अर्थम्, फलम्)
Solution:
ଅର୍ଥମ୍ ।

(घ) उरगक्षता अड्डलीव प्रियोऽपि त्याज्यः । ( शिष्टः, इष्टः, दुष्टः)
Solution:
ଦୁଷ୍ଟ ।

(ङ) अनन्यशासनां एकपुरीमिव शशास ( देशम्, उर्वीम्, राज्यम्)
Solution:
ଉର୍ବୀମ୍ ।

४. उत्कलभाषया आङ्गलभाषया वा अनुद्यताम् (ଓଡ଼ିଆ ବା ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କରି ।)

(क) क्व सूर्यप्रभवो बंशः …………………………. उडुपेनास्मि सागरम् ||२||
Solution:
ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା (ପ୍ରସିଦ୍ଧ) ବଂଶ କେଉଁଠି ? ଏବଂ ଅଳ୍ପ ବିଷୟକୁ ମାତ୍ର ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି କେଉଁଠି ? ମୁଁ ମୋହବଶତଃ ସାମାନ୍ୟ ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ख) तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति …………………………… श्यामिकाऽपि वा ।।१०।।
Solution:
ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା ସଜ୍ଜନ ସହୃଦୟମାନେ ହିଁ କେବଳ ଏହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ ଶୁଣିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଶୁଦ୍ଧତା ବା କିଛି ଦୋଷ କେବଳ ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପରୀକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ग) ज्ञाने मौनं ……………………………………. सप्रसवा इव ।।२२।।
Solution:
(ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ) ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ବି କ୍ଷମା ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ଯାଚକମାନଙ୍କୁ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି ନିଜର ପ୍ରଶଂସା କରୁ ନଥିଲେ । ଏହିପରି ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେମାନେ ସହୋଦର ଭାଇ ଭଳି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାର ଜଣାପଡୁଥିଲା ।

(घ) सर्वातिरिक्तसारेण ………………………………………. मेरुरिवात्मना ।।१४।।
Solution:
ମହାରାଜ ଦିଲୀପ ନିଜର ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ବଳବାନ୍, ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ତେଜସ୍ବୀ ତଥା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଶତାରଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ତ୍ପଥ୍ରାବାକୁ ଅକ୍ତାନ୍ତ କରି ରଦ୍ରିଥିଲେ | ଯେଉଳି ସ୍ପେକ୍ ପର୍ବତ ସବୁଠାରୁ ଅଧ୍କ ପିରତାଯ୍ୟ, ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ କାନ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାଯୁକ୍ତ ନିଜର ଶରୀରରେ ସମଗ୍ର ପୃଥିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଛି ।

५. सन्धिं कुरुत (ସନ୍ଧି କାର |)
सूत्रस्य + इव, सः + अहम्, रघूणाम् + अन्वयः, सत् + असत्, मनुः + नाम, क्षीरनिधौ + इव ।
Solution:
ସୂତ୍ରସ୍ୟ + ଇବ = ସୂତ୍ରଧ୍ଯେବ ।
ନଃ + ଅହମ୍ = ସୋଽହମ୍ ।
ରଘୁଣାମ୍ + ଅନ୍ବୟଃ = ରପୂଣାମନ୍ଵୟଃ ।
ସତ୍ + ଅସତ୍ = ସଦସତ୍ ।
ମନୁଃ + ନାମ = ମନୁର୍ନାମ
କ୍ଷୀରନିଧୌ + ଇବ = କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ।

६. रेखारूढ़ानां पदानां सकारणं विभक्तिः निरूप्यताम् (ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସକାରଣ ବିଭକ୍ତି ନିରୂପଣ କର ।)

(क) आगमैः सदृशारम्भः आरम्भसदृशोदयः ।
Solution:
ଆଗମୈ = ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ୩ୟା ।

(ख) जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ।
Solution:
ପିତରୌ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

(ग) वैवस्वतो मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम् ।
Solution:
ମନୀଷିଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

(घ) शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिमौर्वी धनुषि चालता ।
Solution:
ଶାସ୍ତେଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

(ङ) ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ ।
Solution:
ଜ୍ଞାନେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

७. सविग्रहं समासनामानि लिख्यन्ताम् (ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ସହ ସମାସ ନାମ ଲେଖ ।)
वागर्थौ, महाभुजः, वृषस्कन्धः, फलानुमेयाः, अनन्यशासनाम् ।
Solution:
ବାଗର୍ଥୀ = ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ ଇତି (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ)
ମହାଭୁଜଃ = ମହାନ୍ ଭୁଜଃ (କର୍ମଧାରୟଃ)
ବୃଷସ୍କନ୍ଧ = ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ସ୍କନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ଉପମାନାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ)
ଫଳାନୁମେୟା = ଫନିଃ ଅନୁମେୟା (୩ୟା ତତ୍)
ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ = ଅନ୍ୟଶାସନଂ ଯସ୍ୟା ତାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ)

८. प्रकृतिं प्रत्ययं च लिखत (ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲେଖ ।)
प्रारम्भाः, त्यागः, दुस्तरम्, तितीर्षुः, लोभात्, प्रसूतः, स्थितः ।
Solution:
ପ୍ରାରମ୍ଭା = ପ୍ର + ଆ + ରଭ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ (ବହୁବଚନ)
ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁସ୍ + ତୃ + ଖଳ୍
ତିତୀର୍ଷୁ = ତୃ + ସନ୍ + ଉ
ଲୋଭାତ୍ = ଲୁଭ୍ + ଘଞ୍ଚ (୫ମୀ ଏକବଚନ)
ପ୍ରସୂତଃ = ପ୍ର+ ସୂ + କ୍ତ
ସ୍ଥିତଃ = ସୁ + କ୍ତ

९. सन्धिविच्छेदः क्रियताम् (ସନ୍ଧି ବିଚ୍ଛେଦ କର | )
वागर्थाविव, लोभादुद्बाहुः, वंशेऽस्मिन् श्रोतुमर्हन्ति, ह्यग्नौ ।
Solution:
ବାଗର୍ଥାବିବ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ + ଇବ
ଲୋଭାଦୁଡା଼ହୁ = ଲୋଭାତ୍ + ଉତ୍ + ବାହୁ
ବଂଶେଽମିନ୍ନ = ବଂଶେ + ଅସ୍କ୍ରିନ୍
ଗୋତ୍ନମଦୃନ୍ତି = ଶ୍ରୋତୁମ୍ + ଅହଁନ୍ତି
ଦ୍ବ୍ୟଗୌ = ହି + ଅଗ୍ନି

१०. अधोलिखितपदानि व्यवहृत्य वाक्यरचना कार्या (ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଦଗୁଡିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର ।)
क्व, सागरः, लोभात्, अथवा, योगेन, माननीयः, संस्कारः ।
Solution:
କ୍ (କେଉଁଠି) = ଧଃ ବଞ୍ଚକଃ କ୍ଵସ୍ତେ ?
ସାଗରଃ (ସମୁଦ୍ର) = ତେନ ସାଗରଃ ଦୃଷ୍ଟି ।
ଲୋଭାତ୍ (ଲୋଭରୁ) = ଲୋଭାତ୍‌ ମରଣ ସୁନିଶିମମ୍ ।
ଅଥବା (ବା) = ରାମଃ ଅଥବା ଶ୍ୟାମଃ ତତ୍ର ଗଚ୍ଛତୁ ।
ଯୋଗେନ (ଯୋଗଦ୍ଵାରା) = ମୁନୟଃ ଯୋଗେନ ଚିତ୍ତବୃରିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
ସଂସ୍କାରଃ ( ସଂସ୍କାର) = ଅଧୁନା ସମାଜେ କୁସଂସ୍କାରଃ ପ୍ରଚଳିତଃ ।

११. अधोदत्तानां मूलधातुं पुरुषं कालं च निर्णयत (ନିମ୍ନ ପ୍ରଦତ୍ତଗୁଡ଼ିକର ମୂଳଧାତୁ, ପୁରୁଷ ଓ କାଳ ନିରୂପଣ କର ।)
गमिष्यामि, आसीत्, बभूव, शशास ।
Solution:

१२. अधोदत्तानां पदानां मूलशब्द- लिङ्गं – विभक्ति – निरूपणं क्रियताम् (ନିମ୍ନପ୍ରଦତ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ି କର ମୂଳଶବ୍ଦ, ଲିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତି ନିରୂପଣ କର ।)
उडुपेन, सूरिभिः, मितभाषिणाम्, क्षीरनिधौ, आत्मानम्, शक्तौ, जरसा, उर्वीम् ।
Solution:

१३. प्रतिशब्दद्वयं लिख्यताम्
सूर्य:, सागरः, वंशः, अग्नि, इन्द्रः, नृपः, पिता, उरगः, पुरी ।
Solution:
ସାଗରଃ = ଭାନୁ, ତପନଃ ।
ମାଗର: = ଅର୍ଥଦଃ, ରତ୍ନାକରଃ ।
ବଂଶ: = ଅନ୍ବୟଂ, ସନ୍ତାନଃ ।
ଅଗ୍ନିଂ = ବହିଃ, ଅନମଃ ।
ଲନ୍ଦ୍ର = ମଘବା, ପାକଶାସନଃ ।
ନ୍ନପ: = ରାଜା, ପାର୍ଥିବ ।
ଯିବା = ଜନକଃ, ତାତଃ ।
ଭରଣ: = ସର୍ପ, ଅହିଂ ।
ପୁରୀ = ନଗରୀ, ପତ୍ତନମ୍ ।

१. कोष्ठकमध्यात् उपयुक्तं पदं चित्वा शून्यस्थानं पूरयत
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦ ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

1. जगत: _______ वन्दे । ( पितरौ, नायकौ, कारकौ)
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ।

2. ____ पितरौ वन्दे । (स्वर्गस्य, जगत:, लोकस्य )
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ।

3. जगतः पितरौ वन्दे _______ । (राधामाधवौ, लक्ष्मीनारायणौ, पार्वतीपरमेश्वरौ)
Solution:
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ।

4. क्व _______ वंश: । (सूर्यप्रभवः, चन्द्रप्रभवः, शुक्रप्रभवः )
Solution:

5. क्व चाल्पविषया ______ । (गति:, रति:, मतिः)
Solution:

6. तितीर्षुः ______ मोहादुडुपेनास्मि सागरम् । (दुर्भरं, दुर्गमं, दुस्तरं)
Solution:
ତିତୀର୍ଷୁ ଦୁସ୍ତରଂ ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ।

7. तितीर्षुर्दुस्तरं ______ उड़पेनास्मि सागरम् । ( लोभात्, मोहात्, क्रोधात् )
Solution:
ତିତୀର୍ଷୁର୍ଣ୍ ମୋହାତ୍ ଉଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ।

8. प्रांशुलभ्ये ______ लोभात् उद्वाहुरिव वामनः । (फले. कले. बले)
Solution:
ଭ୍ରାଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

9. प्रांशुलभ्ये फले ______ उद्बाहुरिव वामनः । (लोभात्, `माहात्, क्रोधात्)
Solution:
ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

10. प्रांशुलभ्ये फले लोभात् उद्बाहुरिव ______ । (माधव:, वामन:, केशव:)
Solution:
ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ ବାମନଃ ।

11. मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे ______ । ( रति:, मतिः, गति:)
Solution:
ମଣି ବଜ୍ରସମୁଖୀହେଁ ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି ମେ ଗତିଃ ।

12. तं सन्तः ______ अर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः । ( ज्ञातुम्, श्रोतुम्, क्रेतुम् )
Solution:
ତଂ ସନ୍ତଃ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ।

13. तं ______ श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः । (सन्त:, विज्ञा:, देवा:)
Solution:
ତଂ ସନ୍ତଃ ଶ୍ରୋତୁମହଁନ୍ତି ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତି ହେତବ ।

14. ______ संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा । (धातोः, शुक्तेः, हेम्नः)
Solution:
ହେମ୍ୱ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକାପି ବା ।

15. वैवस्वतो मनुनीम ______ मनीषिणाम् । ( पूजनीयो, माननीयो, वन्दनीयो)
Solution:
ବୈବସ୍ଵତୋ ମନୁର୍ନାମ ମାନନୀୟୋ ମନୀଷିଣାମ୍ ।

16. वैवस्वतो ______ नीम माननीय मनीषिगणाम् । ( मुनि, मनु, विभु)
Solution:
ବୈବସତୋ ମନୁନାପ ମାନନାମୋ ମନାଶିଶାମ୍ବ ।

17. ______ इति राजेन्द्ररिन्द्रः क्षीरनिधाविव । (महीश, दिलीप, सुरेश)
Solution:
ଦିଲୀପ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁରିଦୁଃ କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ।

18. ______ सदृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः । (ज्योतिषै:, आगमैः, नैगमैः )
Solution:
ଆଗମୈ ସଦୃଶାରାମ୍ଭ ଆରମ୍ଭସଦୃଶୋଦୟଃ ।

19. न व्यतीयुः ______ तस्य नियन्तुर्नेमियुत्तयः । (पुत्राः, जनाः, प्रजा:)
Solution:
ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ପ୍ରଜାଃ ତସ୍ୟ ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟଃ ।

20. ______ एव भूत्यर्थं स ताभ्यो वलिमग्रहीत् । ( मुनीनाम्, प्रजानाम्, नराणाम् )
Solution:
ପ୍ରଜାନାମ୍ ଏବ ଭୂତ୍ୟର୍ଥ ସ ତାଭ୍ୟ ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍‌ ।

21. प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो ______ अग्रहीत् । (वलिम्, करम्, धनम् )
Solution:
ପ୍ରଜାନାମେବ ଭୂତ୍ୟର୍ଥ ସ ତାଭ୍ୟ ବଲିମ୍ ଥିଣ୍ଡଦ୍ରାତ୍ ।

22. सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि ______ रविः । (रसं, जलं, बलं )
Solution:
ସହସ୍ରଶ୍ନମ୍ସ୍କୁପୁମାଦରେ ହି ରସ ରବି: ।

23. सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हरसं ______ । (बुध, गुरुः, रविः)
Solution:
ସହସ୍ରଶ୍ନମ୍ସ୍କୁପୁମାଦରେ ହି ରସ ରବି: ।

24. फलानुमेयाः ______ संस्कार: प्राक्तना इव । (प्रारम्भाः, प्रारब्धाः, सञ्चयाः)
Solution:
ଫଲାନ୍ମପେପ୍ରା: ପ୍ରାରମା: ସଂସାରା: ପ୍ତାକୃମା ଲବ ।

25. युगोपात्मानमत्रस्ता भेजे ______ अनातुरः । (कार्यम्, धर्मम्, शास्त्रम्)
Solution:
ଜୁଗୋପାମାନମତ୍ରସ୍ତା ଭେଜେ ଧର୍ମମ୍ ଅନାତୁରଃ ।

26. अगृध्नुराददे सोऽर्थम्. ______ सुखमन्वभूत् । ( अरक्तः, अशक्तः, असक्तः )
Solution:
ଅଗୃଧୁରାଦଦେ ସୋଽର୍ଥମ୍ ଅସନ୍ତଃ ସୁଖମନ୍ତ୍ରଭୂତ୍ ।

27. अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः ______ अन्वभूत् । (सुखम्, जयम्, भयम्)
Solution:
ଅଗ୍ଧ୍ଧୁ ରାବଡେ ସୋଽଥମସକ୍ତ: ସ୍କଖମ୍ନ ଅନ୍ନରୁତ୍ ।

28. ______ मौनं क्षमा शाक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः । (वेदे, शास्त्रे, ज्ञाने)
Solution:
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶଭୌ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

29. ज्ञाने मौनं ______ शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः । (क्षमा, दया, स्पृहा)
Solution:
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶର୍ଥେ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।

30. ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ ______ श्लाघाविपर्ययः । ( कार्ये, शौर्ये, त्यागे)
Solution:
ଅନେ ମୌନଂ କମା ଶକ୍ତବ ପ୍ୟାରେ ଶ୍ରାଣାବିପଣାସମା: ।

31. तस्य ______ आसीद् वृद्धत्वं जरसा विना । (धर्मरते, पुण्यरते:, कर्मरते:)
Solution:
ତସ୍ୟ ଧର୍ମରତେ ଆସୀଦ୍ ବୃଦ୍ଧବଂ ଜରସା ବିନା ।

32. तस्य धर्मरतेरासीद् ______ रजसा विना । (बृद्धत्वं, प्रौढत्वं, बुद्धत्वं)
Solution:
ରଖ୍ୟ ଧମତତେରାମାହ୍ ବଦ୍ଧତ୍ୱ କରମା ବିନା ।

33. ______ विनयाधानाद्रक्षणाद् भरणादपि । (प्रजानां नराणां जनानां )
Solution:
ପୃକାନ ବି ନାମଧାନାଦୃକଣାହ ଉରଣାଦପି ।

34. स ______ पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः । ( गुरुः, गुणी, पिता )
Solution:
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବ ।

35. स पिता पितरस्तासां केवलं ______ । ( जन्महेतव:, कर्महेतवः, धर्महेतवः)
Solution:
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ ।

36. अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्मं एव ______ । (शरीरिणः, मनीषिणः, तपस्विनः )
Solution:
ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବଂ ମନୀଷିଣୀ ।

37. अप्यर्थकामौ तस्यास्तां ______ एव मनीषिणः । (धर्म, पुण्य, पाप)
Solution:
ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବ ମନୀଷିତଃ ।

38. दुदोह गां स ______ सस्याय मघवा दिवम् । ( धर्मीय, पुण्याय, यज्ञाय )
Solution:
ଦୁଦୋହ ମାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

39. दृदोह गां स यज्ञाय सस्याय ______ दिवम् । ( मधवा, वरुणो, सविता )
Solution:
ଦୁଦୋହ ମାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

40. दुदोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा ______ । (जलम्, भुवम्, दिवम्)
Solution:
ଦୁଦୋହ ସାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।

41. तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला ______ । ( जनाः, बुधाः, गुणाः )
Solution:
ତଥା ହି ସର୍ବେ ତସ୍ୟାସନ୍ ପରାର୍ଥେକଫଳା ଗୁଣା ।

42. अनन्यशासनाम् ______ शशासैकपुरीमिव । (भूमिं, पृथ्वीं, उवीं)
Solution:
ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀ ଶଶାସୈକପୁରୀମିବ ।

अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत:

1. ‘रघुवंशम् ‘ महाकाव्यस्य रचयिता क: ?
Solution:
ମଦ୍ରାକରି କାଲିବାସ:

2. कौ जगतः पितरौ ?
Solution:
ପାବତାପରସେଶ୍ୱରୌ

3. पार्वतीपरमेश्वरी, काविव सम्पृक्तौ ?
Solution:
ବାଗଥୋ

4. किमर्थं कविः जगतः पित्रोः वन्दनं करोति ?
Solution:
ବାଗର୍ଥପୃତିପରମେ

5. केन कविः मोहात् सागरं तितीर्षुरस्ति ?
Solution:
ଉରୁସେନ

6. कविः कस्मात् उडुपेन दुस्तरं सागरं तितीर्षुः वर्त्तते ?
Solution:
ମୋହାତ୍

7. कविः किम्भूतं सागरं तितीर्षुरस्ति ?
Solution:
ଦୁସ୍ତରମ୍

8. रघुवंशे वज्रसमुत्कीर्णमणौ कस्य इव कालिदासस्य गतिः अस्ति ?
Solution:
ସୂତ୍ରସ୍ୟ

9. रघुवंशीया राजानः कथं मितभाषिणः ?
Solution:
ସତ୍ୟାୟ

10. रघुवंशीया राजानः सत्याय किं भवन्ति ?
Solution:
ମିତଭାଷିତଃ

11. रघुवंशीया राजानः कथं विजिगीषवः ?
Solution:
ଯଶସେ

12. रघुवंशीया राजान: यशसे किं भवन्ति ?
Solution:
ବିଜିଗୀଷତଃ

13. रघुवशीया राजानः कस्मिन् काले विषयैषिणो भवन्ति ?
Solution:
ଯୌବନେ

14. रघुवंशीया राजानः यौवने किं भवन्ति ?
Solution:
ବିଷୟେଷିଣ

15. रघुवशीया राजानः वार्द्धक्ये किं कुर्वन्ति ?
Solution:
ମ୍ନନିବଢିମ୍ନ

16. के रघुणामन्वयं श्रोतुमर्हन्ति ?
Solution:
ସନ୍ତ୍ର:

17. कीदृश: सन्त: रघुवंशं श्रोतुमर्हन्ति ?
Solution:
ସଦସହବ୍ୟକ୍ତତ୍ତ୍ବେଡବ:

18. हेम्नः विशुद्धिः कुत्र संलक्ष्यते ?
Solution:
ର୍ଥଗେ

19. अग्नौ कस्य विशुद्धि: संलक्ष्यते ?
Solution:
ବ୍ରେସ୍ନ:

20. रघुवंशीय राजानाम् आद्यः राजा कः आसीत् ?
Solution:
ବୈବସ୍ଵତ: ମନୁ:

21. राजा दिलीपः कीदृशः इव उर्वी क्रान्त्वा स्थितः ?
Solution:
ମେରୁ:

22. राजा दिलीपः कीदृशः प्राज्ञः आसीत् ?
Solution:
ଆକାରସଦ୍ୱଶ:

23. राजा दिलीपस्य उदयः किंभूतः आसीत् ?
Solution:
ଆକାରସଦ୍ୱଶ:

24. दिलीपः किमर्थं प्रजानां बलिमग्रहीत् ?
Solution:
ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍

25. प्रजानां भूत्यर्थं दिलीपः किमग्रहीत् ?
Solution:
ବଲିମ୍

26. कः सहस्रगुणम् उत्स्रष्टुं रसम् आदत्ते ?
Solution:
ରବି:

27. सहस्त्रगुणमुत्स्त्रष्टुं रविः किमादत्ते ?
Solution:
ରସମ୍

28. राजा दिलीपस्य सेना कं बभूव ?
Solution:
ପରିଛଦ:

29. राजा दिलीपस्य मन्त्रणा कीदृशम् आसीत् ?
Solution:
ସଂବୃତମ୍

30. दिलीपस्य बुद्धिः शास्त्रे कीदृशी आसीत् ?
Solution:
ର୍ଥକ୍ରଣିତା

31. दिलीपः कथम् आत्मानं जुगोपः ?
Solution:
ଅତ୍ରପ୍ର: ମନ୍

32. दिलीप: असक्तः किमन्वभूत् ?
Solution:
ସୁଖମ୍

33. अनातुर: दिलीप: किं भेजे ?
Solution:
ଧସମ୍ବ

34. अगृघ्नुः दिलीपः किमाददे ?
Solution:
ଅଅମ୍ଳ

35. दिलीप: ज्ञाने किमासीत् ?
Solution:
ମୌଳମ୍

36. के सप्रसवा इव अभूवन् ?
Solution:
ଣ୍ଡଶା:

37. केषां पितरः तु केवलं जन्महेतवः
Solution:
ପ୍ରଜାନାମ୍

38. के तु प्रजानां केवलं जन्महेतवः अभूवन् ?
Solution:
ପିତରଃ

39. कौ अपि दिलीपस्य धर्मः एव आस्ताम् ?
Solution:
ଅର୍ଥକାମୌ

40. कथं दिलीप गां दुदोह ?
Solution:
ଯଜ୍ଞାୟ

41. यज्ञाय दिलीप: कां दुदोह ?
Solution:
ଗାମ୍

42. कः सस्याय दिवं दुदोह ?
Solution:
ମଶବା

43. के रक्षितुः दिलीपस्य यशः न अनुययुः ?
Solution:
ରାକାନ:

44. का श्रुतौ स्थिता ?
Solution:
ତସ୍କରତା

45. कस्य औषधं सम्मतः आसीत् ?
Solution:
ଆଉମ୍ୟ

46. “क: द्वेष्यः अपि सम्मतः आसीत् ?
Solution:
ଶିଷ୍ଟ

47. कः प्रियः अपि त्याज्यः आसीत् ?
Solution:
ଦୁପ:

48. कः दिलीपं महाभूतसमाधिना विदधे ?
Solution:
ତେଧା:

49. वेधाः दिलीपं केन विदधे ?
Solution:
ମଦ୍ରାରୁତମଧୁନା

50. राजा दिलीप: उवीं कथमिव शशास ?
Solution:
ଏକପୁରାମ୍

51. दिलीप: काम् एकपुरीम् इव शशस ?
Solution:
ରତାମା

संक्षेपेण उत्तरं लिखत :

1. कालिदासः कौ कथं च वन्दते ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାଡଃ ଜଗତପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ବନ୍ଦତେ । ତୌ କୀଦୃଶୌ ? ବାଗର୍ଥେ ଇବ ସଂପୃକ୍ତେ ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ବନ୍ଦତେ । କବି ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଶବ୍ଦାର୍ଥେନ ସାକଂ ତୁଳିତମ୍ ।

2. कालिदासः कथं दुस्तरं सागर तारिष्यति ?
Solution:
ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଅତୀବ ବିଶାଳସାଗରସଦୃଶ । ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶ ବହବଂ ରାଜାନଃ ଜାତଃ । ଅସ୍ତ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ଦୁଷ୍କରମ୍ । କାଳିଦାନଃ ସ୍ଵଳ୍ପବିଷୟା ମତଃ ଆସୀତ୍ । ଅତଃ ମୋହବଶତଃ ନୁନମ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟତି ।

3. कालिदासः कथं उपहास्यतां गमिष्यति ?
Solution:
କାଳିଦାନଃ ସ୍ୱୟମେବ କଥୟତି ଯତ୍ ମନ୍ଦକବି । ତଥାପି ଡଃ ଯଶଃ ଇଚ୍ଛତି । ବାମନଃ ଯଥା ଲୋଭାତ୍ ଆଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଉଦ୍‌ବାହୁ ସନ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଯାତି ତଥା କାଳିଦାସ ସ୍ଵଚ୍ଛବୁଦ୍ଧି ସନ୍ ବିଶାଳ ରଘୁବଂଶଂ ରଚୟିତୁମ୍ ଇୟେଷ । ଡଃ ନୁନମ୍ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟତି ।

4. रघुवंशे कालिदासस्य कीदृशी गतिः अस्ति ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାନଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କର୍ତୁମିଚ୍ଛତି । କାବ୍ୟରଚନେ ତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ଵଳ୍ପମାସୀତ୍ । ମୋହାତ୍ ସିଂ ରଘୁବଂଶଂ ବର୍ଣ୍ଣୟିତଂ ପ୍ରଯନଂ କୃତବାନ୍ । ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକ୍ୟାଦୟଃ ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ କୃତବାଗ୍‌ରେ ଅସ୍ମିନ୍ ରଘୁବଂଶେ ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ ମଣୋ ସୁତ୍ରସ୍ୟ ଇବ କାଳିଦାସସ୍ୟ ଗତିଃ ଅସ୍ତ ।

5. रघुवंशीय राजानः शैशवे किं कृतम् ?
Solution:
ମନୁଷ୍ୟଜୀବନେ ବିବିଧା ଅବସ୍ଥା ଭବନ୍ତି । ତନ୍ମଧେ ଶୈଶବାବସ୍ଥା ଅନ୍ୟତମା । ଇୟଂ ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରୂପେଣ ପରିଚିତା । ଅସ୍ୟାମ୍ ଅବସ୍ଥାୟାଂ ସର୍ବେ ମାନବା ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଅତଃ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନୋଽପି ଶୈଶବକାଳେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

6. रघुवंशीय राजानः यौवने किं कृतम् ?
Solution:
ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଜୀବନସ୍ୟ ବିବିଧାବସ୍ଥାନ ଅନୁଭୂୟନ୍ତେ । ବାଲ୍ୟ-ଯୌବନ-ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ-ଅନ୍ତଃ ଚ ଚତ୍ବାରଭାଗାନ୍ ତେ ଅବଗତବନ୍ତଃ । ଅତଃ ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟବାସନୋପଭୋଗ୍ୟ, ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ମୁନିବୃରିଂ, ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ଚ । ତେ ଯୌବନକାଳେ ବିଷୟାଦି ଭୋଗ କୃତବନ୍ତଃ ।

7. कालिदासः कथं रघुवशं वर्णयितुं प्रेरित: ?
Solution:
ମହାକବି କାଳିଦାସ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ରଚୟିତୁମ୍ ଇୟେଷ । ତସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧି ସ୍ଵଳ୍ପମାସୀତ୍ । ରଘୁବଂଶଂ ବିଶାଳମାସୀତ୍ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ ଅପି ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନାଂ ଗୁଣି କର୍ଣ୍ଣମ୍ ଆଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ କାଳିଦାନଃ ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ ।

8. रघुवंशमहाकाव्यं श्रोतुं के प्रभवन्ति ?
Solution:
ବିଶାଳସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ରଘୁବଂଶଂ ବା ଶ୍ରୋତାଂ ସର୍ବେ ନ ସମର୍ଥା ଭବନ୍ତି । କେବଳଂ ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ସନ୍ତଃ ରଘୁବଂଶମହାକାବ୍ୟ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଅହଁନ୍ତି । ଯଥା ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନୀ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ତଥା ରଘୁବଂଶଂ ସଜ୍ଜନେଭ୍ୟ ପଠ୍ୟରେ ।

9. हेम्नः विशुद्धिः कथं परीक्ष्यते ?
Solution:
ପଣ୍ଡିତ କେବଳଂ ରଘୁବଂଶମହାକାବ୍ୟ ଶ୍ରୋତୁଃ ସମର୍ଥା ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ସୁଧୀଜନା କାବ୍ୟସ୍ୟ ଦୋଷାଦୋଷାନ୍ ନିର୍ଣ୍ଣୟନ୍ତି । ଯତଃ ସୁବର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧତା ଶ୍ୟାମିକା ବା ଅଗ୍ନୀ ଏବ ପରୀକ୍ଷ୍ଯତେ । ଅତ୍ର ଅଗ୍ନିନା ସାକଂ ରଘୁବଂଶକାବ୍ୟଂ ତୁଳିତଂ ଭବତି ।

10. कस्मिन् वंशे दिलीपः प्रसूतः ?
Solution:
ଶୁଦ୍ଧିମତି ବୈବସ୍ଵତମନୁବଂଶେ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ରାଜଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦିଲୀପଃ କ୍ଷୀରସାଗରେ ଇନ୍ଦୁ ଇବ ଜାତଃ । ମନୁବଂଶଃ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ବା ରଘୁବଂଶଃ ରୂପେଣ ଖ୍ୟାତଃ । ଦିଲୀପଃ ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶେ ଶ୍ରେଷ୍ଠରାଜାରୂପେଣ ଅଜାୟତଃ ।

11. दिलीपस्य शरीरं कीदृशमासीत् ?
Solution:
ବୈବସ୍ୱତମନୋ ବଂଶ ଦିଲୀପଃ ନାମା ରାଜା ଜାତଃ । ସ ସୁନ୍ଦରଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବକ୍ଷସ୍ଥଳଂ ବିଶାଳମ୍, ସ୍କନ୍ଧଦେଶଃ ବୃଷଭସ୍ୟ ଇବ ଆସୀତ୍ । ସ୍ତ୍ରୀ ଶାଳବୃକ୍ଷ ସଦୃଶଃ ଉନ୍ନତଃ ଦୀର୍ଘବାହୁ ଚ ଆସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ କ୍ଷାତ୍ରଧର୍ମସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ବିଗ୍ରହଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ସର୍ବେଭ୍ୟ ଅଧ୍ଵଂ ବଳଶାଳୀ ଆସୀତ୍ ।

12. राजा दिलीपस्य सफलता कीदृशी आसीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍, ସୁନ୍ଦରଃ, ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞା, କର୍ମପରାୟଣଶ୍ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବିଶାଳଶରୀରାନୁରୂପଂ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଦର୍ଶନୀୟସ୍ୱରୂପାନୁସାରଂ ଶାସ୍ତେଷୁ ଜ୍ଞାନମଣ୍ଡି । ପୁନଶ୍ଚ ତସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନୁନୁରୂପଂ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମପି ଆସୀତ୍ । କର୍ମଶଃ ଅନୁରୂପଂ ସଫଳତାଂ ପ୍ରାପ୍ଳୁତି । ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବବିଧ କର୍ମ ସଫଳଂ ଭବତି ।

13. राजा दिलीपः प्रजाभ्यः कथं वलिम् अग्रहीत् ?
Solution:
ପ୍ରଜାପାଳନଂ କରଗ୍ରହଣଂ ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମକର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଇତ୍ୟବ ବଚନମନୁସୃତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଉନ୍ନତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବ ତାଭ୍ୟ ଷକ୍ଷାଂଶରୂପଂ କରମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ତଦର୍ଥଜାତଂ ସ ନାନାବିଧେଷୁ କଲ୍ୟାଣକରେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟଶ୍ରୁ ବିନିଯୋଗ୍ଯ ପ୍ରଜାନାମ୍ ଅଶେଷ ହିତଂ ଚକାର । ଯଥା ସୂର୍ଯ୍ୟ ସହସ୍ରଗୁଣଂ ବୃଷ୍ଟି କର୍ଡିଂ ଜଳଂ ହି ଗୃହ୍ଣାତି ।

14. दिलीपस्य शरीरं कीदृशमासीत् ?
Solution:
ଦିଲୀପଃ ଶାସ୍ତ୍ରାନୁସାରଂ ସ୍ଵତ୍ୟନୁସାରଂ ଚ ପ୍ରଜାପାଳନମ୍ ଅକରୋତ୍ । ଡଃ ମନୁପ୍ରୋକ୍ତା ନୀତ୍ୟନୁସାରଂ ପ୍ରଜା ପାଳୟାମାନଃ । ପ୍ରଜା ଅପି ମନୋ ଆରଣ୍ୟ ଆଚରଣ ଅଭ୍ୟସ୍ତା ଆସନ୍ । ଆଚାରମାର୍ଗତ୍ ସାମାନ୍ୟପି ବିଚ୍ୟୁତଃ ନ ଭବନ୍ତି । ଯଥା କୁଶଳସାରଥରିତା ରଥନେମୟ ଇବ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରଜା ଆଚାରମାନଂ ନ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ।

15. दिलीपस्य प्रजापालनं कीदृक् आसीत् ?
Solution:
ମନୁଷ୍ୟଜୀବନେ ଚତୁଃ ପୁରୁଷାର୍ଥୀ ଯଥା – ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ମୋକ୍ଷଶ୍ଚ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଧର୍ମୀ ଏବଂ ଆସ୍ତାମ୍ । ରାଜା ସ୍ଥିତୌ ଦଣ୍ଡାନ୍ ଦଣ୍ଡୟତଃ । ରାଜା ପ୍ରସୂତୟେ ପରିଣେତୁ ନାମ କାମଭୋଗଂ କୃତମ୍ । ଅନେନ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ ।

16. दीलिपस्य अर्थकामौ कीदृशौ आस्ताम् ?
Solution:
ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଜ୍ଞାୟ ଶାଂ ଦୁଦୋହ । ଇନ୍ଦ୍ର ଶସ୍ୟାୟ ଦିବଂ ଦୁଦୋହ । ଅନନେ ସଂପଦ୍ ବିନିମୟେନ ଦ୍ରୌ ଉଭୌ ଭୁବନଦ୍ବୟଂ ଦଧତୁଃ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପୃଥ‌ିବ୍ୟା ସ୍ଥିତଃ ସନ୍‌ ସ୍ଵର୍ଗେପି ସ୍ଵସମ୍ପଦଂ ଲବ୍ଧବାନ୍ ।

17. दिलीपस्य प्रारम्भाः प्राक्तनाः संस्काराः इव कथमासीत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଗୁପ୍ତଚରଭାବମ୍ ଅତୀବ ଉନ୍ନତଃ ଆସୀତ୍ । ରାଜ୍ୟ ଶାସନେ ତସ୍ୟ ଗୁପ୍ତବିଚାରଂ ନ କୋଽପି ଜ୍ଞାତୁଃ ପ୍ରଭବତି | ଡଃ ସାମ-ଦାନ-ଦଣ୍ଡାଦି ନୀତିଃ ପ୍ରୟୋଗେଣ ବିଚକ୍ଷତଃ ଆସୀତ୍ | ଯଥା ପୂର୍ବଜନ୍ମାର୍ଜିତଃ ସଂସ୍କାରା ପ୍ରାଣିଶୁ ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭା ଫଳାନୁମେୟା ଭବତି ।

18. राजा दिलीप: कथं सुखमन्वभूत् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସଦା ଭୟଶୂନ୍ୟମାସୀତ୍ । ଡଃ ଅନାୟାସେନ ସ୍ଵଶରୀରରକ୍ଷା ଅସୌ ପୁଣ୍ୟାର୍ଜନମ୍ ଅକରୋତ୍‌ । ଅଲୁବ୍‌ଧଃ ସନ୍ ଧନସଂଗ୍ରହଂ କୃତବାନ୍ । ପୁନଶ୍ଚ ଅନାସକ୍ତା ମନ୍ନ ସ୍କଖମ୍ ଅନ୍ନରୁତ୍‌ |

19. राजादिलीपस्य समीपे विरुद्धाः गुणाः कथम् आसन् ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ପରସ୍ପରବିରୁଦ୍ଧା ଗୁଣା ସମନ୍ବିତା କରୋତି ସ୍ମ । ରୋଗଶୂନ୍ୟ ସନ୍ ସନ୍ ସୁଖମ୍ ଅନୁଭୂତ୍ । ଅଭୂତ୍ । ଜ୍ଞାନେ ମୌନତା, କ୍ଷମା ଶକ୍ତିଶାଳୀତାୟାମ୍, ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପରସ୍ପର ବିରୁଦ୍ଧଗୁଣା ଗୁଣ- ଅନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ ସହୋଦର ଇବ ସ୍ଥିତାଃ ।

20. राजा दिलीपः प्रजानां पिता कथमासीत् ?
Solution:
ରାଜାରୂପେଣ ଦିଲୀପଃ ସର୍ବାଷା ପ୍ରଜାନାଂ ପିତୃପଦବାଚ୍ୟ ଆସୀତ୍ । ପିତା ସ୍ଵସ୍ୟ ପୁତ୍ରସ୍ୟ କୃତମ୍ ଯଦେବ କରୋତି ତଦେବ ଦିଲୀପେନ ସ୍ବପ୍ରଜାର୍ଥୀ କୃତଃ । ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଶିକ୍ଷାଦାନାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍‌, ଭରଣାତ୍, ପାଳନପୋଷଣାତ୍ ଧଃ ତାସାଂ ପିତା ଆସୀତ୍ । ପ୍ରକୃତତଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଯେ ପିତରଃ ତେ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବ ଆସନ୍ତି ।

21. कथं तस्करता श्रुतौ एव स्थिता ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସୁଶାସନଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ରାଜତ୍ଵକାଳେ ତସ୍ମିନ୍ ରାଜ୍ୟ ନ କୋଽପି ଚୌରଃ ଆସୀତ୍ । ତସ୍କରତା ନାମ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି ତଥ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ନାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ରାଜ୍ୟେ ଶାନ୍ତି ଶୃଙ୍ଖଳା ଚ ସଦୈବ ଆସ୍ତାମ୍ । ତସ୍ମିନ୍ ରାଜ୍ୟ ନ କୋଽପି କସ୍ୟ ଧନସ୍ୟ ଅପହରଣଂ କରୋତି । ତସ୍କରତା ନ ପ୍ରଜାସୁ ଶବ୍ଦଷୁ ଆସୀତ୍ ଶୁତୌନାମ ବେଦେ ତସ୍କରତା ଶବ୍ଦରୂପେଣ ଆସୀତ୍ ।

22. दिलीपस्य शिष्टदुष्टयोः व्यवहारः कीदृक् आसीत् ?
Solution:
ରାଜାଦିଲୀପଃ ଶିଷ୍ଟାନାଂ କୃତ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାରଃ ପୁନଶ୍ଚ ଦୁଷ୍ଟାନାଂ କୃତେ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାରଃ ଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅପି ସମ୍ମତଃ । ସଜନଃ ଶତ୍ରୁରାଜ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତେ ସତି ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବତି । ଦୁର୍ଜନଃ ପ୍ରିୟ ସନ୍ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ବର୍ଜନୀୟଂ ଭବତି । ସଜ୍ଜନଃ ଔଷଧମିବ ଗ୍ରାହ୍ୟ, ଦୁର୍ଜନଃ ଉରଗକ୍ଷତାଙ୍ଗୁଳା ଇବ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଇବତି ଚ |

23. राजा दिलीपस्य सर्वेगुणाः किमर्थम् आसन् ?
Solution:
ପଞ୍ଚଭୂତେନ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରଂ ବିଧ୍ୱଂ ସସ । ଅତଃ ପଞ୍ଚଭୂତେଷୁ ଯଦେବ ଗୁଣା ତଦେବ ଅସ୍ୟ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ବିରାଜତେ । ଅତଃ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣା ।

24. दिलीपः कीदृशी उर्वी शशास ?
Solution:
ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ସମ୍ରାଟ୍ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରଜାନୁରଞ୍ଜତଃ ରାଜା ଆସୀତ୍ । ଡଃ ବେଳାବପ୍ରବଳୟାଂ ପରିଖୀକୃତସଗରାମ୍ ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀମ୍ ଏକପୁରୀମ୍ ଇବ ଶଶାସ୍ତ୍ର ।

दीर्घप्रश्नोत्तरम् :

1. रघुवंशस्य संक्षिप्तपरिचयं प्रदत्तः ।
Solution:
ନାମାନୁସାରଂ ଭବତି । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ରୂପେଣ ଖ୍ୟାତଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ ମହାକବି କାଳିଦାସେନ ସ୍ଵଳ୍ପବୁଦ୍ଧିତୟା ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । କବି ଅଳ୍ପଶବ୍ଦବିଭବ ସନ୍ତପି ଆଜନ୍ମନଃ ତେଷା ରଘୁଣା ଶ୍ରୁତିମାର୍ଗମାଗତଃ ଗୁଣି ପ୍ରେରିତଃ ଭୂତ୍ଵା ବିନା ବିଚାରଂ ରଘୁବଂଶ ବର୍ଣ୍ଣନରୂପଂ ଚାପଳଂ କର୍ଭୁମିଚ୍ଛତି । ରଘୁବଂଶଂ ତୁ ମନୁବଂଶରୂପେଣ ପ୍ରଖ୍ୟାତଃ । ମନୂନା ସଂଖ୍ୟା ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ । ସମ୍ପ୍ରତି ସପ୍ତମଂ ମନ୍ବନ୍ତରଂ ପ୍ରଚଳତି । ଏତଃ ମନୁଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପୁତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ବୈବସ୍ବତଃ ମନୁରିତି ଖ୍ୟାତଃ । ଭୂଲୋକେ ସ୍ୱ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ନୃପାଣାମ୍ ଅଗ୍ରଣୀ ଆସୀତ୍ । ବୈବସ୍ଵତଃ ମନୁଃ ଭୂପାଳାନାମ୍ ଆଦିଭୂତଃ ଆସୀତ୍ ସର୍ବପୂଜ୍ୟ ଚ ଆସୀତ୍ । ସୋଽୟଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବା ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବଭୂବ । ଅତଃ କବି କାଳିଦାସ ଭୁବନପ୍ରସିଦ୍ଧାନାଂ ରଘୁବଂଶୀୟାନାଂ ରାଜାନାଂ ଚରିତଂ ବର୍ଷୟତି ।

ଏତେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଜନ୍ମନଃ ଆରଭ୍ୟ ନିଷେକାଦି ସଂସ୍କାରଃ ପବିତ୍ରା ଆସନ୍, ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ଯାବତ୍ କର୍ମତତ୍ପ ବଭୂମଃ, ଆସମୁଦ୍ର ଧରାୟା ସାର୍ବଭୌମା ଅଧୀଶ୍ଵରଃ ଜାତା ତଥା ସ୍ବର୍ଗ ଯାବତ୍ ତେଷା ରଥମାର୍ଗ ବ୍ୟାପ୍ତା ଅଭବନ୍ ଚ । ଏତେ ରାଜାନଃ ବିଧୂମ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ ଅଗ୍ନିମ୍ ଆହୂତ୍ୟାଦିଭିଂ ପୂଜିତବନ୍ତୀ, ଅତିଥୀନ୍ ଅର୍ଜିତବନ୍ତୀ, ଅପରାଧାନୁସାରମ୍ ଅପରାଧୂନଃ ଦଣ୍ଡିତବନ୍ତୀ । ସମୁଚିତେ କାଳେ ଜାଗରୂକା ଅଭିବନ୍‌ ଚ । ସତ୍‌ପାତ୍ରାୟ ଦାତୁଃ ଧନଂ ସଞ୍ଚବନ୍ତଃ, ସତ୍ୟାୟ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଭାଷିତବନ୍ତଃ, ଅନ୍ୟ ପରାଜେତୁ ନ, ଅପିତୁ କୀର୍ତିନିମିତ୍ତ ବିଜୟମ୍ ଇଷ୍ଟବନ୍ତଃ, ସନ୍ତାନାୟ ଭାର୍ଯ୍ୟାଗୃହୀତବନ୍ତୀ ନ ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସୁଖାର୍ଥମ୍ । ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟଭୋଗ୍ୟ, ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ମୁନିବୃରିଂ, ଅନ୍ତକାଳେ ଯୋଗେନ ତନୁ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ଚ । ଏତାଦୃଶସ୍ୟ ରାଜ୍ଞ ଚରିତେନ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ

2. राज्ञः दिलीपस्य स्वरूपं वर्णयत ।
Solution:
ଶରୀରଶୋଭା ଅତୀବ ଚମତ୍କାରୀ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟା ଉରୁସ୍ଥଳଂ ବିପୁଳମ୍ ଆସୀତ୍ । ବୃଷଭସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ତଥ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧସ୍ବୟଂ ବଭୂବ ଶାଳବୃକ୍ଷସମଃ ସ ଉନ୍ନତଃ ଅସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଭୁଜଯୁଗଳଂ ସୁଦୀର୍ଘ ଶରଂ ଚ ଆସୀତ୍ । ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସ୍ବବ୍ୟାପାରାନୁରୂପଂ ଶରୀରଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ଡଃ କ୍ଷାତ୍ରଧର୍ମୀ ଇବ ତନ୍ମାମ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ପରାକ୍ରମ ଇବ ସ୍ଥିତଃ । ଡଃ ସର୍ବେଭ୍ୟ ଭୂତେଭ୍ୟ ଅଧିକ ବଳବାନ୍ ଭୂତ୍ବା ତାନି ସର୍ବାଣି ତେଜସା ଅଭିଭୂୟ ଉନ୍ନତଶରୀରେଣ ମେରୁପର୍ବତଃ ଇବ ମହୀ ପୃଥ‌ିବୀ ବା ଆକ୍ରମ୍ୟ ସ୍ଥିତଃ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଥା ରୂପିଂ ତଥା ପରାକ୍ରମଂ ଶକ୍ତି ଚ ଆସୀତ୍ ।

3. दिलीपस्य राज्यशासनपद्धतिं विशदयत ।
Solution:
ଦିଲ୍ଲୀପେନ ଶାସିତଃ ପ୍ରଜା ସାରଥେ ରଥନେମିବୃଭିବତ୍ ମନୁପ୍ରୋକ୍ତାତ୍ ମାର୍ଗାତ୍ ରେଖାପ୍ରମାଣମପି ନ ବ୍ୟତୀୟୁ । ଯଥା ରବି ସହସ୍ରଗୁନଃ ବର୍ଷତୁଃ ଜଳଂ ଗୃହ୍‌ଣାତି ତଥାସୌ ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ କଲ୍ୟାଣାୟ ତାଭ୍ୟ ଷକ୍ଷାଂଶରୂପଂ କରମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ଚତୁରଙ୍ଗବଳଂ ତସ୍ୟ ଉପକରଣଂ, ଶାସ୍ତ୍ରଷୁ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧି ଧନୁଷି ଆରୋପିତା ଜ୍ୟା ଚ ତଥ୍ୟ ଅର୍ଥସାଧନଦ୍ବୟଂ ବଭୂବ । ତଥ୍ୟ ଗୂଢ଼ ବିହିତାନି କର୍ମାଣି ପ୍ରାକ୍ତନ ସଂସ୍କାରା ଇବ ଫଳାନୁମେୟାନି ଜାତାନି । ଅର୍ଥେ ନିର୍ଭୟ ସନ୍‌ ଆତ୍ମାନଂ ରରକ୍ଷ, ଅରୁଗ ସନ୍‌ ଧର୍ମ ଚଚାର, ନିର୍ଲୋଭଃ ସନ୍ ଅର୍ଥମ୍ ଆଦରେ, ନିରାସକ୍ତ ସନ୍ ସୁଖମ୍ ଅନ୍ଧଭବତ୍ ଚ । ସ ପ୍ରଜାନାଂ ସନ୍ମାର୍ଗପ୍ରଦର୍ଶନାତ୍‌, ଭାର୍ଯ୍ୟାଗ୍ରହଣଂ କୁର୍ବତଃ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥକାମାଁ ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ । ଅସୌ ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ କରଂ ଗୃହୀତ୍ମା ଯଜ୍ଞକରଣେନ, ଇନ୍ଦ୍ର ସ୍ବର୍ଗ ରିଭିଂ ବିଧାୟ ପ୍ରଚୁର ବୃଷ୍ଟିପାତେନ କ୍ରମଶଃ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ସ୍ବର୍ଗ ଚ ଭୁବନଦ୍ଵୟଂ ପୁପୁଷତଃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये |
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ।। १ ।।
ବାଗର୍ଥାବିବ ସଂପୂ ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ।
ଜଗତଃ ପିତରୌ ବନ୍ଦେ ପାର୍ବତୀ ପରମେଶ୍ଵରୌ || ୧ ||

ଅନ୍ବୟ – (ଅହଂ) ବାଗ ବିବସଂପୃକ୍ତା ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ବାଗର୍ଥ ପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ବନ୍ଦେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବାଗର୍ଥାବିବ = ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଭଳି । ସଂପୃଭୌ = ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇଥିବା । ଜଗତଃ= ଜଗତର । ପିତରୌ = ପିତା ଓ ମାତାଙ୍କୁ | ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ = ପାର୍ବତୀ ଓ ପରମେଶ୍ଵରଙ୍କୁ । ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପଭୟେ = ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଉଭୟର ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନ ନିମନ୍ତେ । ବନ୍ଦେ = ବନ୍ଦନା କରୁଛି ।

ର୍ଥନ୍ମବାଦ – ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ଭଳି ନିତ୍ୟଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବା ସଂସାରର ପିତା ଓ ମାତା ଭଗବାନ୍ ଶିବ ଓ ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଶବ୍ଦ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଷୟରେ ଭଲଭାବେ ଜ୍ଞାନଅର୍ଜନ କରିବାପାଇଁ (ମୁଁ) ବନ୍ଦନା କରୁଅଛି

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋୟାଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ର୍ଥମିନ୍‌ ଶୋକେ ସ୍ତ୍ରନ୍ଥନିବିମ୍ପରିସରରେ କାବ୍ୟାୟମେ ମଲଂଳାଚରଣ ରୂପେଶ ପାତପରମେଶ୍ଵରରେ ବନ୍ଦନଂ ମଦ୍ରାକବିନା କୃତମ୍ ।

କାବ୍ୟଲକ୍ଷଣ ପରମ୍ପରାନୁସାରେଣ ରଚିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସସ୍ୟ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟମ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ମହାକାବ୍ୟ ବିନା କୋଽପି କବି କାବ୍ୟରଚୟିତାଂ ନ ସମର୍ଥୀ ଭବତି । ଶବ୍ଦନ ସାକଂ ପାର୍ବତୀ ଅର୍ଥଣ ସହ ମହେଶ୍ଵରଂ ଚ ତୁଳିତମ୍ । କବି ଉପମାଳଂକାରସ୍ୟ ସଫଳପ୍ରୟୋଗମ୍ ଅତ୍ର କୃତମ୍ । ଅତଃ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ବାଗର୍ଥେ ଇବ ସଂପୃଭୌ ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଶବ୍ଦାର୍ଥ ସମ୍ୟଜ୍ଞାନାର୍ଥୀ ଅହଂ କାଳିଦାସ ଅଭିବାଦୟେ । ସର୍ବେ ଜଗତଃ ପିତରୌ ପାର୍ବତୀପରମେଶ୍ଵରୌ ଅବଶ୍ୟ ବନ୍ଦନଂ କୁର୍ଯ୍ୟ । ଅନେନ କାଳିଦାସସ୍ୟ ଶିବଭକ୍ତି ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବାଗର୍ଥବିଦ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ + ଇବ । ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ = ବାକ୍ + ଅର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ।

ସମାସ – ବାଗର୍ଥାବିବ – ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ ଇତି ବାଗାଆଁ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତୌ = ବାକ୍ ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତ ପ୍ରତିପତିଃ, ତଥ୍ୟ (୬୩ ତତ୍) । ପିତରେ ପରମେଶ୍ଵରୌ = ପାର୍ବତୀ ଚ ପରମେଶ୍ଵରଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । = ମାତା ଚ ପିତା ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ପାର୍ବତୀ ପରମେଶଭୌ = ପାବାଦା ଚ ପରମେଶ୍ବରଣ (ଦଦ୍ଵ) |

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବାଗର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତୟେ = ତାଦଥ୍ୟ ବା ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ । ଜଗତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପିତରେ, ସଂପୃଲ୍ଲୋ, ପାର୍ବତୀ ପରମେଶ୍ଵରୌ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂପୃଭୌ = ସମ୍ + ପୃଚ୍ + କ୍ତ (୨ୟା ଦ୍ଵିବଚନ) । ପ୍ରତିପତିଃ = ପ୍ରତି + ପଦ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨

क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ।। २ ।।
କୃ ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭବୋ ବଂଶଃ କ୍ଵ ଚାଳ୍ପବିଷୟା ମତିଃ ।
ତିତୀର୍ଷସ୍ତରଂ ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି ସାଗରମ୍ ||୨||

ଅନ୍ବୟ – ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭତଃ ବଂଶଃ କ୍ଵ ? ଅଳ୍ପବିଷୟା ମମ ମତିଶ୍ଚ କ୍ବ ? ଅହଂ ମୋହାତ୍ ଉଡୁପେନ୍ ଦୁସ୍ତରଂ ସାଗରଂ ତିତୀର୍ଷୁ ଅସ୍ଥି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରଭବ = ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା । ବଂଶଃ = କୁଳ । କୁ = କେଉଁଠି । ଅଳ୍ପବିଷୟା ମମ ମତିଶ୍ଚ = ଅଳ୍ପବିଷୟକୁ ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି । ଅହଂ = ମୁଁ । ମୋହାତ୍ = ମୋହ ହେତୁରୁ । ଉଡୁପେନ = ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା । ଦୁସ୍ତରଂ ସାଗରଂ = ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ । ତିତୀର୍ଷୁ ଅଗ୍ନି = ତିତୀର୍ଷୁ ଅଗ୍ନି ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି |

ଅନୁବାଦ – ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବା (ପ୍ରସିଦ୍ଧ) ବଂଶ କେଉଁଠି ? ଏବଂ ଅଳ୍ପ ବିଷୟକୁ ମାତ୍ର ଜାଣିଥୁବା ମୋର ବୁଦ୍ଧି କେଉଁଠି ? ମୁଁ ମୋହବଶତଃ ସାମାନ୍ୟ ଡଙ୍ଗାଦ୍ଵାରା ଦୁସ୍ତର ସମୁଦ୍ରକୁ ପାରହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାସ କୃତଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ମହାକବି କାଳିଦାସ ସ୍ଵାହଂକାରଂ ବିହାୟ ସ୍ଵଭାବସୁଲଭିଂ ବିନମ୍ରତା ଗୁଣସ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନଂ କୃତମ୍ ।

ଗ୍ରନ୍ଥାରମ୍ଭେ ମଙ୍ଗଳାଚରଣାତ୍ ଅନନ୍ତରଂ କବି କାବ୍ୟାର୍ଥୀ ପ୍ରଯନୁବାନ୍ ଆସୀତ୍ । ‘ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟମ୍’ । ସ୍ୱୀୟଜ୍ଞାନଂ ଦେବୀସରସ୍ୱତ୍ୟା କୃପାବଳେନ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ରଘୁବଂଶଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଂ ବା ବର୍ଣ୍ଣତୁ ପ୍ରଯତତେ । ଏତଦର୍ଥୀ କବି ସ୍ଵକୀୟ ଅକ୍ଷମଣୀୟତାଂ ଭବତି ତଥା ସ୍ଵଳ୍ପଜ୍ଞାନେନ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କଠିନଂ ଭବତି । ତଥାପି ମୋହବଶାତ୍ କାଳିଦାନଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କର୍ଭୁମିୟେଷ । ଅସ୍ମାତ୍ ଶ୍ଳୋକାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ତଥା ମହାକବୋ ମହାନତା ପ୍ରତିଫଳିତଂ ଭବତି । ଅନ୍ୟଷା କବିନାଂ କୃତେ ଏତଦ୍ ଆଦର୍ଶଶିକ୍ଷଣଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚାକବିପ୍ରମପତି: – ଚ + ଅଳ୍ପବିଷୟାମତିଃ । ତିତୀର୍ଷୁର୍ଦ୍ଧ୍ଵସ୍ତରଂ = ତିତୀର୍ଷୁ + ଦୁସ୍ତରମ୍ । ମୋହାଦୁଡୁପେନାସ୍ତି = ମୋହାତ୍ + ଉଡୁପେନ + ଅସ୍ଥି ।

ସମାସ – ବାଗର୍ଥାବିବ: = ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭବ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଅଳ୍ପବିଷୟା = ଅନ୍ତଃ ବିଷୟ ଯସ୍ୟା ସା ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁଃଖେନ ତୀର୍ଯ୍ୟତେ ଇତି, ତମ୍ (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବଂଶଃ, ଅଳ୍ପବିଷୟ, ମତିଃ, ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା। ଦୁସ୍ତରଂ, ସାଗରଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମୋହାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଉଡୁପେନ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସୂର୍ଯ୍ୟ = ସ୍କୃ + କ୍ୟପ୍ । ପ୍ରଭବ = ପ୍ର + ଭୁ + ଅପ୍ । ମତିଃ = ମନ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ତିତୀର୍ଷୁ = ତୃ + ସନ୍ + ଉ । ଦୁସ୍ତରମ୍ = ଦୁସ୍ + ତୃ + ଖଳ୍ । ମୋହଃ = ମୁହ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଉଡୁପଃ = ଉଡୁ + ପା + କ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

मन्दः कवियशः प्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम् ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्वाहुरिव वामनः ||३||
ମନ୍ଦ କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ ଗମିଷ୍ୟାମ୍ୟପହାସ୍ୟତାମ୍ ।
ପାଂଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାଦୁଡା଼ହୁରିବ ବାମନଃ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ମନ୍ଦ (ତଥାପି) କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ ଅହଂ ପାଂଶୁଲଭ୍ୟଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ଉଦ୍‌ବାରଃ ବାମନଃ ଇବ ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମଦଃ = ମୂର୍ଖ । କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ = କବିର ଯଶ ଅଭିଳାଷୀ । ଅହଂ = ମୁଁ । ପାଂଶୁଲଭିଂ = ଉନ୍ନତ ପୁରୁଷ ପାଇବାଯୋଗ୍ୟ । ଫଳେ = ଫଳ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ । ଲୋଭାତ୍ = ଅତ୍ୟନ୍ତ ଲୋଭହେତୁରୁ । ଉଦ୍‌ବାହୁ ବାମନଃ ଇବ = ବାମନ ଭଳି । ଉପହାସ୍ୟତାଂ ଗମିଷ୍ୟାମି = ଉପହସନୀୟ ହେବି ।

ଅନୁବାଦ – ମୂର୍ଖ ହୋଇ କବିକୀର୍ତି ପାଇବାକୁ ଆଶାକରି ମୁଁ ଯେଭଳି ଏକ ଉନ୍ନତ (ଡେଙ୍ଗା) ପୁରୁଷ ପାଇବାଯୋଗ୍ୟ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ପଦ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ୟ ରଚୟିତା ମହାକବି କାଳିଦାସ । ପଞ୍ଚମହାକାବ୍ୟ ମଧେ ଅନ୍ୟତମ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ସଂଗୃହିତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କହିଃ ସ୍ୱୟମେବ ମୂର୍ଖମ୍‘ଇତି ମଜ୍ଜା ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ରଚନେ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଇବ ବିଶ୍ୱବିଶୁତଃ ବଂଶଂ ବର୍ଷତୁଃ କବେ ଅସାମର୍ଥ୍ୟମ ଅତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତଃ । ମୋହାତ୍ କବିଯଶପ୍ରାର୍ଥୀ ସନ୍‌ କାଳିଦାନଃ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶଃ ଇବ ସୁବିଶାଳଂ ବଂଶଂ ବର୍ଷତୁଃ ପ୍ରଯବାନ୍ ଭବତି । ଏତତ୍ ତୁ ଉପହସନୀୟଂ ଭବତି । ପ୍ରାଶୁଲଭ୍ୟ ଫଳେ ଲୋଭାତ୍ ବାମନଃ ଉଦ୍‌ବାହୁ ଇବ କାଳିଦାନଃ ମୋହାତ୍ ପ୍ରଯନଂ କର୍ଭୁମ୍ ଉତିଷ୍ଠତେ । କାଳିଦାସସ୍ୟ ଏତାଦୃଶଂ ଦୁଃସାହସଂ ତୁ ପ୍ରଭୃତୟଃ ସୁମହାନୌ କବୀ କେବଳଂ ବର୍ଣ୍ଣୟିତୁ ଶକ୍ୟତେ ପରନ୍ତୁ ମହାକବି କାଳିଦାସ ନ । ଏତତ୍ ତୁ ମହାକବେ ପ୍ରାଚୀନକବିନ କୃତେ ସମ୍ମାନବୋଧଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ନିରହଂକାରଶ୍ଚ ସୂଚୟତି ।

ସନ୍ଦିବିଛେଦ – ଗମିଷ୍ୟାମ୍ୟୁପହାସ୍ୟତାମ୍ = ଗମିଷ୍ୟାମି + ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ । ଉଦ୍‌ବାହୁରିବ = ଉତ୍ + ବାହୁ + ଇବ ।

ସମାସ – କବିଯଶଃ = କବୀନାଂ ଯଶଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ପାଂଶୁଲଭ୍ୟ = ପାଂଶୁନା ଲଭ୍ୟମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) । ଉତ୍ତୋଳିତଃ ବାହୁର୍ମେନ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମଦଃ = କଉଁରି ୧ ମା । କବିଯଶଃପ୍ରାର୍ଥୀ = କର୍ଭରି ୧ ମା । ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଫଳେ = ବିଷୟାଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ । ଲୋଭାତ୍ = ହେତେ ୫ମୀ । ବାମନଃ = ଇବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରାର୍ଥୀ = ପ୍ର + ଅର୍ଥ + ଣିନି । ଉପହାସ୍ୟତାମ୍ = ଉପହାସ + ଣ୍ୟତ୍ + ତଳ୍ + ଟାପ୍ । ଲଭ୍ୟମ୍ = ଲଭ୍ + ଯତ୍ । ଲୋଭୀ = ଲଭ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

अथ वा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन्पूर्वसूरिभिः ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः || ४ ||
ଅଥ ବା କୃତବାଗ୍‌ରେ ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍‌ପୂର୍ବସୂରିଭି ।
ମଣି ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି ମେ ଗତିଃ ॥ ୪ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଅଥ ବା ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ କୃତବାଗ୍‌ରେ ଅଶ୍ବିନ୍ ବଂଶେ ବଜ୍ରସମୁଣ୍ଡେ ମଣି ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଇବ ମେ ଗତିଃ ଅସ୍ତି |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଥ ବା = ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ । ପୂର୍ବସୂରିଭିଂ = ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା । କୃତବାଗଦ୍ଵାରେ ହୋଇଥିବା କାବ୍ୟଦ୍ଵାରରେ । ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ବଂଶ = ଏହି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ । ବଜ୍ରସମୁକୀର୍ଷେ = ବଜ୍ରଦ୍ୱାରା ଉତ୍‌କୀର୍ଣ ହୋଇଥୁବା । ମହୌ = ମଣିରେ । ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଇବ = ଗୋଟିଏ ସୂତାର ଗତି ଭଳି। ମମ ଗତିଃ ଅସ୍ତି = ମୋର ପ୍ରବେଶ ହେବ ।

ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଯଦ୍ୟପି ମୂର୍ଖ ତଥାପି ପୂର୍ବକବିଭିଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ରାମାୟଣାଦିପ୍ରବନ୍ଧରୂପ ଦ୍ବାରେଣ ମହକବେ ପ୍ରବେଷ୍ଟୁ କାମନା ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପ୍ରାଚୀନ କବିନ୍ ପ୍ରତି କାଳିଦାସସ୍ୟ ଭକ୍ତିପୁତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି । ସ୍ଵାହଂକାରଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ବିନୟଂ ପ୍ରଦଶ୍ୟ କବି ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ଇବ ବିଶାଳବଂଶସ୍ୟ ଐତିହ୍ୟଗାଥା ବର୍ଷତୁଃ ପ୍ରଯତତେ । ମହର୍ଷିବାଲ୍ମୀକି, ଭଗବାନ୍ ବ୍ୟାସ ଚ ମହାକବେ ଆଦର୍ଶଭୂତଃ । ଉପମାଳଙ୍କାରଛଳେନ କଥ୍ ଯତ୍ – ବଜ୍ରସମୁଦ୍ଵୀଣ୍ଡେ ମଣୋ ଯଥା ସୂତ୍ରସ୍ୟ ଗତିଃ ଅନାୟାସେନ ଭବତି ତଥା କୃତିଃ ନୂନଂ ପ୍ରଶଂସାହଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଅତ୍ର ସନ୍ଦେହଂ ନାସ୍ତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍ = ବଂଶେ + ଅସ୍ଥିନ୍ । ସୂତ୍ରସ୍ୟବାସ୍ତି = ସୂତ୍ରସ୍ୟ + ଇବ + ଅସ୍ତି ।

ସମାସ – କୃତବାଗ୍‌ରେ = ବାଗ୍ ଏବ ଦ୍ଵାରଂ (କର୍ମଧାରୟ), କୃତଂ ବାଦ୍ଵାରଂ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ତସ୍ମିନ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ପୂର୍ବସୂରିଭି = ପୂର୍ବେ ସୂରୟଃ, ତିଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ବଜ୍ରସମୁତ୍‌ର୍ରେ = ବଜ୍ରଣ ସମୃତ୍‌, ତସ୍ମିନ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୂର୍ବସୁରଭି = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । କୃତବାଗଦ୍ଵାରେ, ଅସ୍ମିନ୍, ବଂଶ ୭ମୀ । ବଜ୍ରସମୁକୀର୍ଣ୍ଣ, ମଣି ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସୂତ୍ରସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମୁତ୍‌ = ସମ୍ + ଉତ୍ + କୃ + କ୍ତ । ଗତିଃ = ଗମ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

सोऽहमाजन्मशुद्धानामाफलोदयकर्मणाम् ।
आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवर्त्मनाम् ||५||
ଡଃ ଅହମ୍ ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍,
ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ ||୫||

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ ଅହମ୍ = ସେହି ମୁଁ ମୂର୍ଖ କବି କାଳିଦାସ । ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ = ଜନ୍ମ ଆରମ୍ଭରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କାରଦ୍ଵାରା ପବିତ୍ରିତ ହୋଇଥିବା । ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍ = ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଥିବା । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ ଆରମ୍ଭ କରି ପୃଥବୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ସସାଗରାଧରାର ଅଧୂପତି । ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ = ସ୍ଵର୍ଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ରଥକୁ ଚଳାଉଥିବା ।

ଅନୁବାଦ – ସେହି ମୁଁ (ମୂର୍ଖ କବି କାଳିଦାସ) ଜନ୍ମରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କାରଦ୍ଵାରା ଶୁଦ୍ଧ ହୋଇଥବା, ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା, ସସାଗରାଧରାର ଅଧୂପତି ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଭ କରିଥିବା, ସ୍ଵର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ରଥକୁ ସ୍ଵଦେହରେ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାକବି କାଳିଦାଡଃ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ଗୁନଃ ତଥା ବୀରତ୍ଵସ୍ୟ ଗାଥା ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି । ମହାକବି ମୂଳତଃ ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ଗୁଣଗାନଂ କରୋତି, ଯତ୍ ତେ ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧମ୍ ଆସନ୍ । ବିବିଧସମୟେ ସ୍ମୃତିଶାସ୍ତ୍ରଣ ଭିନ୍ନସଂସ୍କାରମାଧମେନ ତେ ପବିତ୍ରମ୍ ଅଭବନ୍ । ତେ କାର୍ଯ୍ୟାର୍ଥମ୍ ଅତୀବ ଉତ୍ସାହୀ ବଦ୍ଧପରିକରା ଚ ଆସନ୍ । ସିଦ୍ଧିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତେ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ସ୍ମ । ତେ ଅତୀବ ପରାକ୍ରମଶାଳୀ ଆସନ୍ । ଆସମୁଦ୍ରପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତେଷା ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ତ ଆସୀତ୍ । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟରାଜାନଃ ସ୍ଵକୀୟରଥ ସ୍ଵର୍ଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଞ୍ଚରଣଂ କୃତ୍ୱା ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ବନ୍ଧୁତାମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ଦେବାସୁରସଂଗ୍ରାମେ ଆସନ୍ । ପରବର୍ତ୍ତୀକାଳେ ଏତେ ରାଜାନଃ ଆଦର୍ଶଭୂତା ଆସନ୍ ।

ବ୍ୟାକାରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବଂଶେଽସ୍ମିନ୍ = ପଃ + ଅହମ୍ + ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ + ଆଫଳ + ଉଦୟକର୍ମଣାମ୍ । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମାନାକରଥବର୍ତ୍ତନାମ = ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତି + ଈଶାନାମ୍ + ଆନାକରିଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ ।

ସମାସ – ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍ = ଜନ୍ମନଃ ଆରଭ୍ୟ, ଆଜନ୍ମ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆଜନ୍ମନାଶୁଦ୍ଧାନଃ, ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧା ତେଷା (ସୁପ୍‌ସୁପା) । ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍ = ଫଳସ୍ୟ ଉଦୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଫଳୋଦୟମଭିବ୍ୟାପ୍ୟ ଇତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆଫଳୋଦୟଂ କର୍ମ ଯେସାଂ ତେ, ତେତାଂ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍ = କ୍ଷିତଃ ଈଶା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ସମୁଦ୍ରମ୍ ଅଭିବ୍ୟାପ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ଆସମୁଦ୍ର କ୍ଷିତୀଶା, ତେଷା (କର୍ମଧାରୟ) । ଆନାକରଥବର୍ତ୍ତନଃ = ନ ଅକଂ ବିଦ୍ୟତେ ଯତ୍ର (ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ନାକମ୍ ଅଭିବ୍ୟାପ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ରଥସ୍ୟ ବଦ୍ଧ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ଆନାକଂ ରଥବର୍ତ୍ତ ଯେସାଂ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଧଃ, ଅହମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । ଆଜନ୍ମଶୁଦ୍ଧାନାମ୍, ଆଫଳୋଦୟକର୍ମଣାମ୍, ଆସମୁଦ୍ରକ୍ଷିତୀଶାନାମ୍, ଆନାକାରଥବର୍ତ୍ତନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ଶ୍ଳୋକ – ୬

यथाविधिहुताग्नीनां यथाकामार्चितार्थिनाम् ।
यथापराधदण्डानां यथाकालप्रवोधिनाम् ||६||
ଯଥାବିଧିହ୍ନତାଗ୍ନାନାଂ ଯଥାକାମ।ଣିତାଥିନାପ୍ର |
ପ୍ରଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାଂ ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧ୍ନାମ୍ ||୬||

ଅନ୍ନୟ – ପ୍ରଥାବିଧ୍ହୁଡାଗ୍ନାନାଂ ପ୍ରଥାକାମାଟିଡାଥନଂ, ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାଂ, ଯଥାକାଳସ୍ଥବୋଧ୍ନାଂ (ରଶ୍ନଶାମ୍ନ ଅନ୍ମ୍ନ ବଯ୍ୟେ) |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯଥାବିଧ୍ଵହୁତାଗ୍ନୀନା = ଠିକ୍ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦେଉଥ‌ିବା । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ ଦଣ୍ଡ ଦେଉଥ‌ିବା । ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧୁନାମ୍ = ଠିକ୍ ସମୟରେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଜାଗ୍ରତ ଥିବା ।

ଅନୁବାଦ – ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ରୀତି ଅନୁସାରେ ଅଗ୍ନିରେ ଆହୁତି ଦେଉଥିଲେ । ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଯାଚକମାନଙ୍କର ମନସ୍କାମନା ପୂରଣ କରୁଥିଲେ । ଅପରାଧୀମାନଙ୍କୁ ଯଥାବିଧ୍ଵ ଦଣ୍ଡ ଦେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କୁ ପାଳନ ପୋଷଣ କରିବାପାଇଁ ନିରନ୍ତର ଜାଗ୍ରତ ରହୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶପିତ: ଶ୍ଳୋକ: ସଂସଡମାହିତ୍ୟପ୍ୟ ପୁସ୍ତତିପ: ବିରଚିତମ୍ନ ଥମରକତି: ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ନ’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନାଂ ଗୌରବଂ ତଥା ଗୁଣସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି । କୃତ୍ୱା ଯଜ୍ଞ ପ୍ରଜ୍ଜଳିତ ଅଗ୍ନେ ଆହୁରିଂ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଯଜ୍ଞେନ ବୃଷ୍ଟି ପ୍ରଜାନାଂ ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ବା ମଙ୍ଗଳବିଧାନମ୍ ଅଭବତ୍ । ଆର୍ଥୀନାଂ କୃତେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣଂ ଦାନଂ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଅପରାଧୀନଃ କୃତେ ଉପଯୁକ୍ତ ଦଣ୍ଡ ବ୍ୟବସ୍ଥା ତେନ କୃତଃ । ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥାର୍ଥୀ ଶୃଙ୍ଖଳାର୍ଥୀ ଚ ଦଣ୍ଡ ଅବଶ୍ୟ କରଣୀୟମ୍ । ସର୍ବାଗ୍ରେ ପ୍ରଜାପାଳନାଞ୍ଚ ରକ୍ଷଣାର୍ଥ ଚ ତେ ଜାଗ୍ରତଃ ଆସନ୍ । ଏତସ୍ମାତ୍ ରାଜାନାଂ ଧର୍ମ-ଦାନଶୀଳତା -ନ୍ୟାୟଶୀଳତା-ନୀତିଜ୍ଞତା ଚ ସହଜେନ ଅନୁମୀୟତେ | ତସ୍ମିନ୍ କାଳେ ସୁଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆସୀତ୍ |

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଦିବିଛେଦ – ଯଥାବିଧତାଗ୍ନୀନାମ୍ = ଯଥାବିଧୂତ + ଅଗ୍ନୀନାମ୍ । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ = ଯଥାକାମ + ଅର୍ଚିତ + ଅର୍ଥନାମ୍ । ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ = ଯଥା + ଅପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ ।

ସମାସ – ଯଥାବିଧ୍ଵ = ବିଧୂମନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାବିଧ୍ଵହୁତାଗ୍ନୀନାମ୍ = ଯଥାବିଧ୍ଵ ହୁତଃ ଅଗ୍ନୟଃ ଯଃ, ତେଷାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାକାମମ୍ = କାମମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାକାମାର୍ଚିତାର୍ଥନାମ୍ = ଯଥାକାମମ୍ ଅର୍ଚିତାଃ ଅର୍ଥନଃ ଯେସ୍ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାପରାଧମ୍ = ଅପରାଧମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାପରାଧଦଣ୍ଡାନାମ୍ = ଯଥାପରାଧ୍ୟ ଦଣ୍ଡେ ଯେଷା ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଯଥାକାଳମ୍ = କାଳମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଥାକାଳପ୍ରବୋଧନାମ୍ = ଯଥାକାଳଂ ପ୍ରବୋଧନଃ, ତେଷାମ୍ (ସୁପ୍‌ସୁପା) ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିଧ୍ଵ = ବି + ଧା + କି । ହୁତଃ = ହୁ + କ୍ତ । କାମଃ ଅର୍ଥୀ = ଅର୍ଥ + ଈନି । ଅପରାଧଃ = କମ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଅର୍ଚିତଃ = ଅର୍ଚ + କ୍ତ । ଅପ + ରାଣ୍ଡ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ପ୍ରବୋଧନୀ = ପ୍ର + ବୁଥ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ + ଇନି |

ଶ୍ଳୋକ – ୭

त्यागाय संभृतार्थानां सत्याय मितभाषिणाम् ।
यशसे विजिगीषूणां प्रजायै गृहमेधिनाम् ||७||
ତ୍ୟାଗାସ୍ନ ସଂର୍ତାର୍ଥୀନାଂ ସଭ୍ୟାସ ମିପରାଘିଶାମ୍ବ |
ଯଶସେ ବିଜିଗ୍ରୀଷ୍ମଣା ପ୍ରଜାୟେ ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ ॥୭ ||

ଅନ୍ନମ – ତ୍ୟାଗୀୟ ସଂଭୃତାର୍ଥନାଂ, ସତ୍ୟାୟମିତଭାଷିଣାମ୍, ଯଶସେ ବିଜିଗ୍ରୀଷୂଣା, ପ୍ରଜାୟେ ଗୃହମେଧ୍ୱନାମ୍ ।

ଶଦାର୍ଥ – ତ୍ୟାଗାୟ = ତ୍ୟାଗ ନିମନ୍ତେ । ସଂଭୃତାର୍ଥନାମ୍ = ଅର୍ଥ ବା ଧନ ସଞ୍ଚୟ କରୁଥିଲେ । ସତ୍ୟାୟ = ପାଇଁ । ମିତଭାଷିଣାମ୍ = ଖୁବ୍ କମ୍ କଥା କହୁଥିଲେ । ଯଶସେ = ଯଶ ପାଇଁ । ବିଜିଗୀଶୁଣାମ୍ = ଦିଗ୍‌ବିଜୟ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରଜାୟୈ = ସନ୍ତାନ ପାଇଁ । ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ଗୃହସୁ ଆଶ୍ରମରେ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – (ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ) ସପାତ୍ରରେ ଦାନ ଦେବାପାଇଁ ଧନ ସଂଗ୍ରହ କରୁଥିଲେ, ସତ୍ୟର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଖୁବ୍ କମ୍ କଥା କହୁଥିଲେ, ଯଶଲାଭ ପାଇଁ ରାଜାମାନଙ୍କୁ ଜୟ କରୁଥିଲେ, ଏବଂ ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପାଇଁ ହିଁ ଆଶ୍ରମରେ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଲୋକ ସରସ୍ଵତୀବରପୁନଃ ମହାକବି କାଳିଦାସପ୍ରଣୀତଃ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନା ପରୋପକାରଂ ସତ୍ୟ -କର୍ତ୍ତବ୍ୟବୋଧାଦି ଗୁଣାନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି |

ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନଃ ବିବିଧାନାଂ ଗୁଣାନାମ୍ ଅଧୁକାରିତଃ ଆସନ୍ । ତେ ପରୋପକାରାୟ ଦାନାୟ ଚ ଧନସଂଗ୍ରହମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ତେ ଜ୍ଞାତଂ ଯତ୍ ‘ ପରୋପକାରାୟ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ।’ ପୁନଶ୍ଚ ତେ ମିତଭାଷିଣ ଆସନ୍ । ଇଲଂ ତୁ ସତ୍ୟମାସୀତ୍ । ଫଳତଃ କସ୍ମି ନ ଦୁଃଖ୍ୟ ଦୀୟତେ । ‘ମିତଂ ଚ ସାରଂ ଚ ବଡେ ହି ବାଗ୍ମୀତା – ଇତ୍ୟେବ ବତଃ ଅକ୍ଷରୟୋ ତେ ପାଳିତବନ୍ତଃ । ଅନ୍ୟାୟାର୍ଥୀ ନ ଅପିତୃ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଯଶବଦ୍ଧନାର୍ଥୀ ତେ ରାଜ୍ୟଜୟମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । ସାଧାରଣତଃ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ୟ କାମାଭିଳାଷ ଚରିତାର୍ଥ କରୁଁ ବିବାହଂ କୃତ୍ୱା ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମେଣ ପ୍ରବିଶତି, ପରନ୍ତୁ ରଘୁବଂଶୀୟା ସ୍ବବଂଶରକ୍ଷାର୍ଥୀ ସନ୍ତାନୋତ୍ପରିଂ ଚ ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମେ ପ୍ରବେଶଂ କୃତବନ୍ତଃ । ତେ ଅତୀବ ସଂଯମିନଃ ଆସନ୍‌ । ମହାକବିଂ ଯଥା ଅତ୍ର ରଘୁବଂଶୀୟରାଜାନାଂ ପରୋପକାରଂ, ମିତଭାଷଣଂ, ସତ୍ୟକଥନଂ, ଯଶୋବର୍ଦ୍ଧନଂ, ସଂଯମତାଦି ଗୁଣାନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କୃତଃ ତଦେବ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଃ ଗ୍ରହଣୀୟଶ୍ଚେ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସମାସ – ସଂଭୃତାର୍ଥାନାମ୍ = ସଂଭୂତଃ ଅର୍ଥ ପୈ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମିତଭାଷିଣାମ୍ = ମିତଂ ଭାଷନ୍ତେ ଇତି, ତେଷା (ଉପପଦ ତତ୍) । ଗୃହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ଗୃହୈ ମେଧନ୍ତେ ଇତି, ତେଷା (୪ର୍ଥୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତ୍ୟାଗାୟ, ସତ୍ୟାୟ, ଯଶସେ, ପ୍ରଜାୟୈ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ବା ତାଦ୍ୟର୍ଥେ ୪ ର୍ଥୀ । ସଂଭୃତାର୍ଥନାମ, ମିତଭାଷିଣାମ୍, ବିଜିଗୀଷୂଣାମ, ଗ୍ରହମେଧ୍ଵନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ତ୍ୟାଗ = ତ୍ୟଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ସଂଭୂତଃ = ସମ୍ + ଭୃ + କ୍ତ | ଭାଷୀ = ଭାଷ୍ + ଇନି । ବିଜିଗୀତୁଃ ବି + ଜି + ସନ୍ + ଉ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम् ।
वार्धके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम् ।।८।।
ଶୈଶବେଽଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାଂ ଯୌବନେ ବିଷୟିଷିଣାମ୍ ।
ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃଭାନ ଯୋଗେନାନ୍ତେ ତନ୍ମଣ୍ୟକାମ୍ ||୮||

ର୍ଥନ୍ନୟ – ଶୈଶବେ ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାଂ, ଯୌବନେ ବିଷୟୈଷିଣାମ୍, ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃତ୍ତୀନାମ୍ ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ ( ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ) ।

ଶଦାର୍ଥ – ଗୌଣରେ = ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ । ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାମ୍ = ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ । ଯୌବନେ = = ରୂପ, ରସ, ଗନ୍ଧ ଆଦି ବିଷୟ ଆସ୍ବାଦନ କରିଥିଲେ । ବାଧିକେ = ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥାରେ । ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଅନ୍ତେ = ଦେହତ୍ୟାଗ ସମୟରେ । ଯୋଗେନ = ନିରୋଧପୂର୍ବକ । ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ = ଦେହତ୍ୟାଗ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – (ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନେ) ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରେ ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ, ଯୁବକାବସ୍ଥାରେ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଚିତ୍ତବୃତ୍ତି ନିରୋଧ କରି ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରୁଥିଲେ । କଥମନୁମୀୟତେ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଭାରତୀୟସଂସ୍କୃତୌ ମନୁଷ୍ୟାମାଂ ଜୀବନଂ ଚତୁରାଶ୍ରମେ ଆବଦ୍ଧମ୍ । ଶତାୟୁମନୁଷ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ, ଗାର୍ହସ୍ଥ୍ୟ, ବାନପ୍ରସ୍ଥ୍ୟ, ସନ୍ୟାସଂ ଚ ଆଶ୍ରମେ ଜୀବନଂ ନିର୍ବାହୟତି । ପ୍ରତ୍ୟେକସ୍ୟ ଆଶ୍ରମସ୍ୟ କାଳ ପଞ୍ଚବିଂଶତିଃ ସଂବତ୍ସରଃ । ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ମନୁସ୍ଥ ତୋ ଆଶ୍ରମସ୍ଥ ନିୟମଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଂ ଚ ଉଲ୍ଲିଖମ୍ । ତଦନୁସାରଂ ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ଶୈଶବେ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସମ୍, ଯୌବନେ ବିଷୟୈଷିଣମ୍, ବାର୍ଧକେ ମୁନିବୃଷ୍ଟିମ୍, ଅନ୍ତେ ଯୋଗେନ ତନୁତ୍ୟାଗଂ ଚ କୃତବନ୍ତଃ । ଅତଃ ବସ୍ତୁତଃ ମନୁଷ୍ୟଜୀବନସ୍ୟ ପୁରୁଷାର୍ଥମ୍

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଶୈଶବେଽଭ୍ୟସ୍ତ = ଶୈଶବେ + ଅଭ୍ୟସ୍ତ । ବିଷୟୈଷିଣାମ୍ = ବିଷୟ + ଈଷିଣାମ୍ । ଯୋଗେନାନ୍ତେ = ଯୋଗେନ + ଅନ୍ତେ ।

ସମାସ – ଅଭ୍ୟସ୍ତବିଦ୍ୟାନାମ୍ = ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବିଦ୍ୟା ଯୌ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ବିଷୟିଷିଣାମ୍ = ବିଷୟାନ୍ ଈଷିତୁଃ ଶୀଳଂ ଯେଷା ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମୁନିବୃତ୍ତୀନାମ୍ = ମୁନୀନାଂ ବୃଦ୍ଧିରିବ ବୃତିଃ ଯେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତନୁତ୍ୟଜାମ୍ = ତନୁ ତ୍ୟଜନ୍ତି ଯେ ତେ, ତେଷାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶୈଶବେ, ଯୌବନେ, ବାର୍ଥକେ, ଅନ୍ତେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ। ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବିଦ୍ୟାନାମ୍, = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ଯୋଗେନ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭ୍ୟସ୍ତ = ଅଭି + ଅସ୍ + କ୍ତ । ଯୌବନମ୍ = ଯୁବନ୍ + ଅଣ୍ । ବୃତ୍ତି = ବୃତ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ଯୋଗ = ଯୁଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ତ୍ୟଜନ୍ତି = ତ୍ୟଜ୍ + କ୍ରିପ୍। ବକ୍ଷ୍ୟ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन् ।
तदगुणौः कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदितः ।। ९ ।।
ରତ୍ପଣମନ୍ନକ୍ଷ ବଯ୍ୟେ ତନୁବାଗ୍ନବିରବୋଽପି ସନ୍ନ |
ତଦ୍‌ଗୁଣି କର୍ସମାଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ॥ ୯॥

ଅନ୍ବୟ – ଡଃ ଅହଂ ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ ଅପି ତଦ୍‌ଗୁଣି କଣ୍ଠମ୍ ଆଗତ୍ୟ ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ ରଘୁଣାମ୍ ଅନ୍ବୟଂ ବାର୍ଯ୍ୟେ |

ଣଦାର୍ଥ – ସ: ର୍ଥଦୃ ସେହି ମୁଁ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭନଃ ଅପି = ମୋର ଶବ୍ଦବୈଭବ ଖୁବ୍ କମ୍ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ । ସେହି ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନଙ୍କର ଗୁଣରେ । କଣ୍ଠମ୍ ଆଗତ୍ୟ = ଶୁଣି । ଚାପଳାୟ ପ୍ରଚୋଦିତଃ ସନ୍ = ବିନା ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାମାନଙ୍କର । ଅନ୍ବୟଂ ବକ୍ଷ୍ୟ = ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଛି ।

ଅନୁବାଦ – ରଘୁବଂଶ ବିଷୟରେ ମୁଁ ଅନଭିଜ୍ଞ, ଶବ୍ଦବୈଭବ ମଧ୍ଯ ମୋର ଖୁବ୍ କମ୍ । ତଥାପି ସେ ବଂଶର ମହାନ୍ ଶ୍ନଣ ମୋର କଣ୍ଡଗୋଚର ହୋଲଥ୍ବାରୁ କୌଣସି କଥା ବିଚାର ନ କରି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭମାଦ୍ରିତ ଦ୍ବୋଲ ସେଦ୍ଵି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରାଜାମାନବର ବଂଶକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶପିତ: ଶ୍ଳୋକ: ସଂସଡମାହିତ୍ୟପ୍ୟ ପୁସ୍ତତିପ: ବିରଚିତମ୍ନ ଥମରକତି: ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ନ’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କହିଃ ବିଶ୍ଵବିଶ୍ରୁତରଘୁବଂଶଂ ତଥା ତେଷା ରାଜାନାଂ ଗୁଣାବଳୀ ବଣ୍ଡିତମ୍ । ମହାକବେ ସ୍ଵକୀୟ ସାମର୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଭବତି ଅସ୍ୟ ଶ୍ଳୋକସ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ । ଅତ୍ର କବିନା ଉକ୍ତ ଯତ୍-ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶବିଷୟ ମମ ଯଥାର୍ଥଜ୍ଞାନଂ ନାସ୍ତି ଶବ୍ଦବୈଭବମପି ନାସ୍ତି । ତଥାପି ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ସୁମହତା ଗୁଣାବଳୀ ତମ୍ ଆକର୍ଷୟତି ଏତାଦୃଶଂ ବଂଶଂ ବର୍ଣ୍ଣନାର୍ଥମ୍‌ । ଡଃ ଯବାନ୍ ଭବତି ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାର୍ଥମ୍ । ରାଜାନଃ ଆଦର୍ଶଗୁଣାବଳୀ ଏବଂ ମହାକବେ ସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଷ୍ଯତି ଅତ୍ର ଶଙ୍କା ନାହିଁ । ଯଥାର୍ଡେନ ଉକ୍ତ ଯତ୍ –

” ବିମୌସୁନପଉପି ପ୍ରତଦ୍ର୍ୟମାନ।
ପ୍ତାରଥିମ୍ନଉପଗୁଣା: ନ ପରିତ୍ୟକନ୍ତି |”

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରଘୁଣାମନ୍ଵୟଂ = ରଘୁଣାମ୍ + ଅନ୍ବୟମ୍ । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବୋଽପି = ତନୁବାକ୍ + ବିଭବ + ଅପି । କଣ୍ଠମାଗତ୍ୟ = କଶ୍ଚିମ୍ + ଆଗତ୍ୟ !

ସମାସ – ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବ = ତନୁଶ୍ଚାସୌ ବାକ୍ ଚେତି (କର୍ମଧାରୟ), ସୈବ ବିଭବୋ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) | ବାଚଂ ବିଭବ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତନୁ ବାଗ୍‌ବିଭବାଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତଦ୍‌ଗୁଣି = ତେଷ ଗୁଣା ତିଃ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଧଃ, ଅହଂ = କଉଁରି ୧ ମା । ତନୁବାଗ୍‌ବିଭବାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ତଦ୍‌ଗୁଣୋ କଉଁରି ୩ୟା । କଶ୍ଚିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଚାପଳାୟ = ‘କ୍ରିୟାର୍ଥୋପପଦସ୍ୟ କର୍ମଣି ଚ ସ୍ଥାନିନଃ’ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ । ରଘୁଣାମ୍ = ଶେଷ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅନ୍ବୟଂ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅନ୍ବୟ = ଅନୁ + ଇ + ଅଚ୍ । ଆଗତ୍ୟ = ଆ +ଗମ୍ + ଲ୍ୟପ୍ । ବାପକଃ = ଚପଳ + ଅଣ୍ । ପ୍ରଚୋଦିତଃ = ପ୍ର + ବୃଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः ।
हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा ।।१०।।
ଙ ସନ୍ତ: ଣ୍ଡୋତୁମଦୃନ୍ତି ସଦସହ୍ବ୍ୟକ୍ତିଦେବବ: |
ହେମଃ ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକାପି ବା ॥ ୧୦ ||

ର୍ଥନ୍ନମ – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ ସନ୍ତଃ ତଂ ଶ୍ରୋତ୍ରୁମ୍ ଅର୍ହନ୍ତି, ହି ହେମ୍ୱ ବିଶୁଦ୍ଧି ଶ୍ୟାମିକା ଅପି ବା ଅଗ୍ନି ସଂଲଯ୍ୟଦେ |

= ଗୁଣ ଏବଂ ଦୋଷ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା । ସନ୍ତଃ = ସେହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ । ଶ୍ରୋତୁମ୍ = ଶୁଣିବା ପାଇଁ । ଅହଁନ୍ତି = ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ହି = ଯେହେତୁ । ହେମ୍ୱ = ସୁବର୍ଣ୍ଣର । ବିଶୁଦ୍ଧି ବିଶୁଦ୍ଧତା । ଶ୍ୟାମିକା = କିଛି ମିଶାମିଶି ଦୋଷ । ଅଗ୍ନି ସଂଲକ୍ଷ୍ୟତେ = ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଯାଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଭଲ ଓ ମନ୍ଦ ବିଚାର କରିପାରୁଥିବା ସଜ୍ଜନ ସହୃଦୟମାନେ ହିଁ କେବଳ ଏହି ରଘୁବଂଶ ନାମକ ମହାକାବ୍ୟକୁ ଶୁଣିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଶୁଦ୍ଧତା ବା କିଛି ଦୋଷ କେବଳ ଅଗ୍ନିରେ ହିଁ ପରୀକ୍ଷିତ ଦୃଷ୍ଟିମ୍ ଆକର୍ଷୟତି ।

‘ଅପାରେ କାବ୍ୟ ସଂସାରେ କବିରେବ ପ୍ରଜାପତି – କାବ୍ୟସମ୍ଭାରସ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟା ଭବତି କବି । କବି କର୍ମ ଭବତି କାବ୍ୟମ୍ । କବିଂ ବିନା କାବ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ଥିତି ଅସମ୍ଭବମ୍ । ‘ନ କବିତା ବନିତା କବିନାଂ ବିନା ।’, ଅତଃ କବି ସତତଂ କାବ୍ୟକୃତ୍ୟର୍ଥମ୍ । କାବ୍ୟସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧାଶୁଦ୍ଧ ପରୀକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ସହୃଦୟାନ୍ ଆହୃତି । ପାଠକା ସହୃଦୟା ଗୁଣଦୋଷ ପରୀକ୍ଷ୍ୟନ୍ତେ ନିର୍ୟ୍ୟୟନ୍ତେ ଚ । ରଘୁବଂଶମିବ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟ କେବଳଂ ସଜନାଃ କୁର୍ବନ୍ତି ଜାନନ୍ତି ବା । ଯଥା ସୁବର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧତା ଅଗ୍ନି ପରୀକ୍ଷତେ । ଅସ୍ୟ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ସଫଳତଂ କେବଳଂ ସହୃଦୟା ଏବ ଜ୍ଞାସ୍ୟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଣ୍ଡୋତ୍ନମଦୃନ୍ତି = ଣ୍ଢୋତୁମ + ଥଦ୍ୱିନ୍ତି | ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବାଃ = ସତ୍ + ଅସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତପଃ । ହ୍ୟକ୍ଷ୍ନୌ = ହି + ଅଗ୍ନି । ଶ୍ୟାମିକାପିବା = ଶ୍ୟାମିକା + ଅପିବା ।

ସମାସ – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବାଃ = ସଚ୍ଚ ଅସଚ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତୟୋ ବ୍ୟକ୍ତି (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତସ୍ୟା ହେତପଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଦସଦ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିହେତବ, ସନ୍ତଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ତଂ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ହେମଃ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅଗ୍ନି = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶ୍ରୋତୁମ୍ = ଶୁ + ତୁମୁନ୍ । ବ୍ୟକ୍ତି = ବି + ଅନଜ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିଶୁଦ୍ଧି = ବି + ଶୁଧ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

वैवस्वतो मनुर्नाम माननीय मनीषिणाम् ।
आसीन्महीक्षितामाद्यः प्रणवश्छन्दसामिव ।। ११ ।।
ବୈବସ୍ଵତୋ ମନୁର୍ନାମ ମାନନୀୟୋ ମନୀଷିଣାମ୍ ।
ଆସାନ୍ନଦ୍ରାଘିତାମାଦ୍ୟ: ପ୍ତଶବଶନ୍ଦମାନିବ ||୧୧||

ଅନ୍ନପ – ମନୀଷିଣା ମାନନୀୟ ଛନ୍ଦସାଂ ପ୍ରଣତଃ ଇବ ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ ଆଦ୍ୟ ବୈବସ୍ଵତଃ ନାମ ମନୁ ଆସୀତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମନୀଷିଣାମ୍ = ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର । ମାନନୀୟ = ସମସ୍ତ ବେଦର । ପ୍ରଣତଃ ଇବ୍ = ଓଁକାର ସଦୃଶ । ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ରାଜାମାନଙ୍କର । ଆଦ୍ୟ = ପ୍ରଥମ । ବୈବସ୍ଵତଃ ନାମ = ବୈବସ୍ଵତ ନାମରେ । ମନୁଃ = ମନୁ । ଆସୀତ୍ = ଥିଲେ |

ଅନୁବାଦ – ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ପୂଜ୍ୟ ତଥା ସମସ୍ତ ବେଦର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ ଓଁକାର ଭଳି ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବପ୍ରଥମ ବୈବସ୍ଵତ ନାମରେ ଜଣେ ‘ମନୁ’ ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାମହିମଃ ପଣ୍ଡିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସକୃତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମରାଜା ବୈବସ୍ଵତଃ ମନୁଃ ଆସୀତ୍ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।
ଅନ୍ତତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ୍ଯ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କୃତମ୍ । ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ତଥା ଆଦିମରାଜା ଭବତି ‘ବୈବସ୍ୱତ ମନୁଃ’ ଯଃ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ରାଜାନଂ ମାନ୍ୟା ପୂଜ୍ଯା ଅଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଚ ଆସୀତ୍ । ମନୁଃ ଅନେକାଂ ଆସନ୍ । ଅତ୍ର ଉପମା ପ୍ରସଙ୍ଗେନ କାଳିଦାସେନ ଉକ୍ତ ଯତ୍-ଚତୁର୍ବେଦାନାଂ ମୂଳ ତତ୍ତ୍ୱ ଭବତି ପ୍ରଣବ ନାମ ଓଁକାରଃ । ସର୍ବେଷା ମନ୍ତ୍ରାଣାମ୍ ଆଦୌ ଏବ ଓଁକାରଃ ମହାମନ୍ତ୍ରରୂପେଣ ଉଚ୍ଚାର୍ଯ୍ୟତେ । ବୈବସ୍ବତ ମନୁଃ ଓଁକାରେଣ ସହ ତୁଳିତଃ । ‘ବିବସ୍ୱାନ୍’ ଇତି ସୂର୍ଯ୍ୟ ତସ୍ମାତ୍ ଜାତଃ ବୈବସ୍ଵତଃ ତଦେବ ବଂଶଂ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶମ୍ ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶମ୍ ଈକ୍ଷାକୁବଂଶଂ, ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ବଂଶସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟମ୍ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟମ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମନୁର୍ନାମ = ମନୁଃ + ନାମ । ଆସୀନ୍ସହୀକ୍ଷିତାମାଦ୍ୟ ପ୍ରଣବଶ୍ଚନ୍ଦସାମିବ = ପ୍ରଣତଃ +ଛନ୍ଦସାମ୍ + ଇବ ।

ସମାସ – ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ମହୀ କ୍ଷୟନ୍ତ ଇତି ତେଷା (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୈବସ୍ଵତଃ = କଉଁରି ୧ ମା। ମନୁ = ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରଣତଃ = ‘ଇବ’ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା। ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଛନ୍ଦସାମ୍ = ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମାନନୀୟ = ମନ୍ + ଣିଚ୍ + ଅନୀୟର୍ । ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ = ମହୀ + କ୍ଷି + କ୍ରିପ୍ + ତୁକ୍ । ପ୍ରଣତଃ = ପ୍ର + ନୁ + ଅପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः ।
दिलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव ।।१२।।
ତଦନ୍ସୟେ ଶୁଦ୍ଧିମତି ପ୍ରସୂତଃ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ।
ଦିଲୀପ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁରିନ୍ଦୁ କ୍ଷୀରନିଧାବିବ ॥ ୧୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ଶୁଦ୍ଧିମତି ତଦନ୍ବୟେ ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ଦିଲୀପଃ ଇତି ରାଜେନ୍ଦୁ କ୍ଷୀରନିଧୌ ଇନ୍ଦୁ ଇବ ପ୍ରସୂତଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶୁଦ୍ଧିମତି = ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ରିତା । ତଦନ୍ଵୟେ = ସେହି ବୈବସ୍ଵତ ମନୁଙ୍କର ବଂଶରେ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ରତମ । ଦିଲୀପଃ ଇତି = ଦିଲୀପ ବୋଲି । ରାଜେନ୍ଦୁ = ନୃପଶ୍ରେଷ୍ଠ । କ୍ଷୀରନିଧୌ = କ୍ଷୀରସାଗରରେ । ଇଦୁଃ = ଚନ୍ଦ୍ର । ଇବ ପରି । ପ୍ରସୂତଃ = ଜାତ ହେଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ୍ଯ ବିରଚିତମ୍ ଅମରକୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଥାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରମୁଖରାଜା ବୈବସ୍ବତ ମନୋ ଜାତଃ ରଘୋ ପିତା ପରମପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଜନ୍ମବୃତ୍ତାନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ମହାକବି ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାରମ୍ଭେ ଆଦି ରାଜା ବୈବସ୍ଵତମନୋ ଉଲ୍ଲେଖ୍ୟ କୃତମ୍ । ରାଜା ରଘୋ ନାମ୍ନା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବଂଶଂ ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି । ରଘୋ ପିତା ସମ୍ରାଟ୍ ଦିଲୀପ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପବିତ୍ର ରଘୁବଂଶସ୍ୟ ପବିତ୍ରତମଃ ନୃପଃ ଆସୀତ୍ । ଧଃ ରାଜ୍ଞାସୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆସୀତ୍ । କବି ଉପମା ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ଯଥା କ୍ଷୀରସାଗରାତ୍ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଜାତା ତଥା ସର୍ବେ ଗୁ ସର୍ବାନ୍ ଆକର୍ଷୟତି । ଅତ୍ର ରାଜା ଦିଲୀପଂ ଚନ୍ଦ୍ରମାୟା ସାକଂ ତୁଳନାଂ କ୍ରିୟତେ । ବିଷୟମିଦମ୍ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ତଦନ୍ସ୍ଟେ = ତତ୍ + ଅନୁୟେ । ରାଜେନ୍ଦୁରିନ୍ଦୁ ରାଜା + ଇନ୍ଦୁ + ଇନ୍ଦୁ । କ୍ଷୀରନିଧାବିବ = କ୍ଷୀରନିଧୌ + ଇବ ।

ସମାସ – ତଦୟେ = ସ ଚାସୌ ଅନ୍ବୟଷ୍କୃତି (କର୍ମଧାରୟ), ତସ୍ୟ ଅନ୍ବୟ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରାଜେନ୍ଦୁ = ରାଜା ଇନ୍ଦୁ ଇବ (ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ) । କ୍ଷୀରନିଧୌ = କ୍ଷୀରସ୍ୟ ନିଧଃ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତଦୟେ = ଅଧିକରଣେ ସପ୍ତମୀ । ଶୁଦ୍ଧିମତି = ଅଧୂକରଣେ ସପ୍ତମୀ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଦିଲୀପଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ ମା । ଇନ୍ଦୁ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା । କ୍ଷୀରନିଧୌ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶୁଦ୍ଧି = ଶୁଧ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ପ୍ରସୂତଃ = ପ୍ର + ସୂ + କ୍ତ । ଶୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ = ଶୁଦ୍ଧି + ମତୁପ୍ + ତରପ୍ । ନିଧ୍ଵ = ନି + ଧା + କି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୩

व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः शालप्रांशुर्महाभुजः ।
आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः ।।१३।।
ବ୍ୟଜୋରସ୍ପୋ ବୃଷସ୍କନ୍ଧ ଶାଳୟାଂଶୁର୍ମହାଭୁକଃ ।
ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହଂ କ୍ଷାତ୍ରା ଧର୍ମ ଇବାଶ୍ରିତଃ । ୧୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବ୍ଯୂଡ଼ୋରସ୍ଵ, ବୃକ୍ଷସ୍କନ୍ଧ ଶାଳତାଂଶୁ ମହାଭୁଜଃ ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହମ୍ ଆଶ୍ରିତଃ କ୍ଷାତଃ ଧର୍ମ ଇବ (ସ୍ଥିତଃ) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟଢ଼େର = ବିପୁଳବକ୍ଷସ୍ଥଳଯୁକ୍ତ । ବୃକ୍ଷସ୍କନ୍ଧି = ବୃଷଭର ସ୍କନ୍ଧ ଭଳି ଉନ୍ନତ ସ୍କନ୍ଧଯୁକ୍ତ । ଶାଳଗ୍ନାଂଶୁ ମହାବାହୁ ବା ଆଜାନୁଲମ୍ବିତ ବାହୁ । ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ ଦେହମ୍ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ = ଶାଳ ବୃକ୍ଷ ଭଳି ଉନ୍ନତ । ମହାଭୁଜଃ କରିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ଦେହ । ଆଶ୍ରିତଃ = ଧାରଣ କରିଥିବା | କ୍ଷାତ୍ର ଧର୍ମ ଇବ = ସାକ୍ଷାତ୍ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମ ସଦୃଶ ।

ଅନ୍ମବାଦ – ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ବକ୍ଷସ୍ଥଳ ବିପୁଳ, ବୃଷଭର ସ୍କନ୍ଧ ଭଳି ମହାନ୍ ସ୍କନ୍ଧ, ଶାଳବୃକ୍ଷ ଭଳି ଉନ୍ନତ ବା ଡେଙ୍ଗା, ଆଜାନୁଲମ୍ବିତ ବାହୁ ଥିଲା । ସେ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଥବା ଶରୀର ଧାରଣ କରିଥିଲେ । ଜଣାପଡୁଥିଲା ସତେ ଯେପରି ସେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଧର୍ମର ମୂର୍ତ୍ତିମାନ୍ ଅବତାର ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଥାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲ୍ଲୀପସ୍ୟ ଶାରୀରିକ ଶୋଭାଂ ତଥା ବିବିଧା ଗୁଣା ବଣ୍ଠିତମ୍ ।

ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶାରୀରିକଶୋଭା ଚମତ୍କାରୀ ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବକ୍ଷସ୍ଥଳମ୍ ଅତି ବିସ୍ତୃତମାସୀତ୍ । ସ୍କନ୍ଧ ବୃଷଭସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ମହାନ୍ ଆସୀତ୍ । ତଥ୍ୟ ଆଜାନୁଲମ୍ବୀ ସୁଦୀର୍ଘବାହୁ ଆସୀତ୍ । ଶାଳବୃକ୍ଷ ଇବ ଅତୀବ ଉନ୍ନତଃ ଆସୀତ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ତସ୍ୟ ଶରୀରସ୍ୟ ବଳିଷ୍ଠତା, ଦୃଢ଼ତା, ଉନ୍ନତତା ତେଜେମୟତା ଚ ପରଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି । ଏତାଦୃଶ ଶରୀରେଣ ଡଃ ଉପଯୁକ୍ତକ୍ଷତ୍ରିୟ ଇବ ପ୍ରତିଭାତି । କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତିମନ୍ତଃ ଅବତାରସଦୃଶଃ ଧଃ ଆସୀତ୍ । ବସ୍ତୁତଃ ଶୌର୍ଯ୍ୟ, ତେଜଃ, ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ଦକ୍ଷତା, ଯୁଦ୍ଧ, ଦାନମ୍, ଈଶ୍ବରଭାବଂ ଚ ଏତେ ଗୁଣା କ୍ଷତ୍ରିୟାନାଂ ମୌଳିକ ଧର୍ମ ଆସନ୍ । ଏତାଦୃଶଃ ଚାରିତ୍ରିକ ଗୁଣସ୍ୟ ମହନୀୟତା ଅସ୍ଥାକଂ ଧେୟଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଭବେତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶାଳତାଂଶୁର୍ମହାଭୁଜଃ = ଶାଳତାଂଶୁ + ମହାଭୁଜଃ । ଇବାଶ୍ରିତଃ = ଇବ + ଆଶ୍ରିତଃ ।

ସମାସ – ବ୍ଯୂଢ଼େର = ବ୍ଯୂଢ଼ ଉରଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ବୃଷସ୍କନ୍ଧ = ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧ ଇବ ସ୍କନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ଉପମାନଗର୍ଭକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଶାଳତାଂଶୁ = ଶାଳ ଇବ ତାଂଶୁ (ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ) । ମହାଭୁକଃ = ତତ୍), ତସ୍ମି କ୍ଷମମ୍ (୪ର୍ଥୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମହାଭୁଜଃ= କଉଁରି ୧ ମା । ଆତ୍ମକର୍ମକ୍ଷମଂ, ଦେହମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଧର୍ମ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ବ୍ୟଢ଼ମ୍ = ବି + ବନ୍ଦ୍ + କ୍ତ । ଦେହମ୍ = ଦିହ + ଘଞ୍ଜ୍ । କ୍ଷତ୍ରିୟ = କ୍ଷତ୍ର + ଅଣ୍ । ଧର୍ମୀ = ଧୃ + ମନ୍ । ଆଶ୍ରିତଃ = ର୍ଥା + ଣ୍ଡି + କ୍ |

ଶ୍ଳୋକ – ୧୪

सर्वातिरिक्तसारेण सर्वतेजोभिभाविना ।
स्थितः सर्वोन्नतेनोव क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना ।।१४।।
ସବାତିରିକ୍ତସାରେଣ ସବ ସେକେଽଶିରାବିନା |
ସ୍ଥିତଃ ସର୍ବୋନ୍ନତେନୋର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା ମେରୁରିବାତ୍ମନା ॥ ୧୪ ॥

ଅନୁମ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ ସର୍ବତେଜୋଭିଭାବିନା ସର୍ବୋନ୍ନତେନ ଆହ୍ଵାନା ମେରୁ ଇବ ଉର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା (ସ୍ଥିତଃ) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ = ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ବଳଦ୍ଵାରା । ସର୍ବତେଜୋଭିଭାବିନା = ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ଅଧିକ ତେକଦ୍ୱାରା | ସବୋନରୋନ= ସବୁଠାରୁ ଉନ୍ନତଦ୍ବାରା । ଆତ୍ମନା = ନିଜର ଶରୀରଦ୍ଵାରା । ମେରୁ ଇବ = ସ୍ମସେବ ପବତ ଭଳି । ଉର୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା = ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ମହାରାଜ ଦିଲୀପ ନିଜର ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବଳବାନ୍, ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ତେଜସ୍ବୀ ତଥା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଶରୀରଦ୍ଵାରା ସମଗ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଥିଲେ । ଯେଭଳି ସୁମେରୁ ପର୍ବତ ସବୁଠାରୁ ଅଧୂକ ସ୍ଥିରତାଯୁକ୍ତ, ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ କାନ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚତାଯୁକ୍ତ ନିଜର ଶରୀରରେ ସମଗ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଆକ୍ରାନ୍ତ କରି ରହିଛି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ସୁରଭାରତୀ ସେବକ କବିଲଲାମଭୂତଃ କାଳା ଦାସ କାଳିଦାସ ବିରଚିତମ୍ ଅମରକୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ସୁମେରୁପର୍ବତଃ ଇବ ସମସ୍ତଂ ପୃଥ‌ିବୀ କ୍ରାନ୍ସାସ୍ଥିତଃ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

‘ଉପମା କାଳିଦାସସ୍ୟ’ – ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟ ମହାକବି କାଳିଦାସ ଉପମାଳଂକାର ପ୍ରୟୋଗେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ । ଅସ୍ୟ ନିଦର୍ଶନଂ ତୁ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପ୍ରଦତ୍ତମ୍ । କବି ରାଜାଦିଲୀପଂ ସୁମେରୁ ପର୍ବତେନ ସାକଂ ତୁଳିତମ୍ । ଯଥା ସୁମେରୁପର୍ବତଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ସର୍ବାଧିକ ସ୍ଥିରତା ସର୍ବାଧ‌ିକା କାହିଃ ସର୍ବୋତ୍ତମ ଉଚ୍ଚତା ଚ ବଳେନ ପୃଥ୍ବୀ କ୍ରାନ୍ସା ତିଷ୍ଠତି ତଥା ମହାରାଜା ଦିଲୀପଃ ଅପି ଧରଣୀମାକ୍ରାନ୍ତ୍ ସ୍ଥିତଃ । ତସ୍ୟ ବଳଂ ତୁ ସର୍ବେଶ୍ରାମପେକ୍ଷୟା ଅଧ୍ଵତରଂ ଭବତି । ତସ୍ୟ ତେଜୋଽପି ସର୍ବାଧ୍ଵ । ରାଜ୍ଞ ବଳିଷ୍ଠତା, ସ୍ଥିରତା,

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସର୍ବତେଜଃ + ଅଭିଭାବିନା । ସର୍ବୋନ୍ନତେନ୍ଫୋର୍ବୀମ୍ = ସର୍ବ + ଉନ୍ନତେନ + ଉର୍ବୀମ୍ । କ୍ରାନ୍ସାମେରୁରିବାଙ୍ଗନା = କ୍ରାନ୍ହାମେରୁ + ଇବ + ଆଜ୍ନନା |

ସମାସ – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ = ସର୍ବେଭ୍ୟ ଅତିରିକ୍ତ (୫ମୀ ତତ୍), ସର୍ବାତିରିକ୍ତ ସାରଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ ତେନ ସର୍ବଞ୍ଚ ତତ୍ ତେଜଃ ( କର୍ମଧାରୟ), ସର୍ବତେଜଃ ଅଭିଭବିତୁଃ ଶୀଳମସ୍ୟତି, ତେନ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସର୍ବାତିରିକ୍ତସାରେଣ, ସର୍ବତୋଜୋଭିଭାବିନା, ସର୍ବୋନ୍ନତେନ, ଆତ୍ମନା = କରଣେ ୩ୟା । ମେରୁ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା । ଉର୍ବୀ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପୃକଡିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅତିରିକ୍ତ = ଅତି + ରିଚ୍ + କ୍ତ । ସ୍ଥିତଃ = ସୁ + କ୍ତ । କ୍ରାନ୍ସା = କ୍ରମ୍ + କ୍ରାଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୫

आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञयासदृशागमः ।
आगमैः सदृशारम्भ आरम्भ सदृशोदयः ||१५||
ଆକାରସଦୃଶପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଦୃଶାଗମଃ ।
ଆଗମୈ ସଦୃଶାରମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ସଦୃଶୋଦୟଃ ॥ ୧୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – (ସ ଦିଲୀପଃ) ଆକାରସଦୃଶ ପ୍ରଜ୍ଞା, ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଦୃଶାଗମଃ, ଆଗମେ ସଦୃଶାରମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ସଦୃଶୋଦୟ (ଆସୀତ୍) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଆକାରସଦୃଶ ପ୍ରଜ୍ଞ = ନିଜର ଆକୃତି ସଦୃଶ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ । ପ୍ରଜ୍ଞୟାସଦୃଶାଗମ = ନିଜର ବୁଦ୍ଧି ଅନୁସାରେ ଶାସ୍ତ୍ରର ନୀତିରେ ଧୁରନ୍ଧର ଥିଲେ ! ଆଗମଃ ସଦୃଶାରତଃ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ନୀତି ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ । ଆରମ୍ଭ ଯେକୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ ତଦନୁରୂପ ଫଳଲାଭ କରୁଥିଲେ ।

ର୍ଥନ୍ମବାନ – (ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର) ଆକୃତି ଯେଭଳି ଥିଲା ସେହିଭଳି ମଧ୍ଯ ବୁଦ୍ଧି ଥଲା । ବୁଦ୍ଧି ଅନୁରୂପ ତାଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଥିଲା । ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସେ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଆରମ୍ଭ କରୁଥିବା କାର୍ଯ୍ୟର ସେ ଅନୁରୂପ ଫଳ ଲାଭ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ବିବିଧା ଗୁଣା ଯଥା ସୁନ୍ଦରତା, ବୁଦ୍ଧିମତା, ଶାସ୍ତ୍ରୀୟତା, ନୀତିଜ୍ଞତା, ଭାଗ୍ୟଶାଳୀତା ଚ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ରୂପମାସୀତ୍ ତଥା ସୁବୁଦ୍ଧି ଆସୀତ୍ । ବୁଦ୍ଧାନୁସାରଂ ଚ ବିଦିତମ୍ । ସ୍ଵକୀୟ କାର୍ଯ୍ୟଧାରାଂ ଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତରୀତ୍ୟା ତଥା ସୁନିଶ୍ଚିତଂ ଫଳମପି ଲଛମ୍ । ଦିଲୀପଃ ଅତ୍ୟନ୍ତ |

ଯଥା ବଂଶଃ ତଥା ଗୁନଃ ରୂପଶ୍ଚ । ସମ୍ରାଟ୍ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଥା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟଜ୍ଞାନମପି ଆସୀତ୍ । ସ୍ବକୀୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟେନ ସର୍ବଂ ଶାସ୍ତ୍ର ନୀତିନିୟମଂ ସମାହିତମ୍ । ବିଧୂପୂର୍ବକଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତମ୍ । ଯଦେବ କାର୍ଯ୍ୟାରତଂ କୃତଂ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ଆସୀତ୍ । କବି ଯଥା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀ ବର୍ଣିତଂ ତଦେବ ପ୍ରଶଂସାହଃ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ପ୍ରତମ୍ବା ସହଶାଗମ: = ପ୍ରକମ୍ନାସଦୃଶ + ଆଗମ: | ସଦ୍ୱଶାରମ୍ବ = ସଦ୍ଵଶ + ଆରମ୍ | ଆରମ୍ଭସଦୃଶ + ଉଦୟଃ ।

ସମାସ – ଆକାର ସଦୃଶୀ ପ୍ରଜ୍ଞା ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବାହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସଦୃଶାଗମ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସଦୃଶାରତଃ = ସଦୃଶଃ ଆରମ୍ଭ ଯସ୍ୟ ଡଃ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଆରମ୍ଭସଦୃଶୋଦୟଃ ସଦୃଶଃ (୩ୟା ତତ୍), ଆରମ୍ଭସଦୃଶଃ ଉଦୟଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ରଜ୍ଞୟା, ଆଗମୈ = ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆକାରଃ = ଆରମ୍ଭେଣ ଆ +କ୍‌+ ଘଞ୍ଚ୍ । ଆଗମ = ଆ + ଗମ୍ + ଅପ୍ । ଆରମ୍ଭ = ଆ + ରଭ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୬

भीमकान्तैर्नुपगुणैः स बभूवोपजीविनाम् ।
अधृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरन्तैरिवार्णवः || १६ ||
ଭୀମକାନୈପଗୁ ସ ବଭୂବୋପଜୀବିନାମ୍ ।
ଅଧୃଷ୍ୟଣ୍ଟାଭିଗମ୍ୟଷ୍ଟ ଯାହୋରତ୍ରୈରିବାର୍ଣକଃ ॥ ୧୬ ||

ଅନ୍ବୟ – ଭୀମକାନ୍ତଃ ନୃପଗୁଣି ଡଃ ଉପଜୀବିନାଂ ଯାଦୋରତ୍ଯେ ଅର୍ୟତଃ ଇବ ଅଧୃଷ୍ୟଶ୍ଚ ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ ବଭୂବ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୀମକାନ୍ତଃ = ଭୟାନକ ଏବଂ ମନୋରମ । ନୃପଗୁଣି = ରାଜକୀୟ ଗୁଣଦ୍ଵାରା । ଡଃ = = ଜଳଜନ୍ତୁ ମଣିପ୍ରଭୃତିଦ୍ଵାରା । ଅର୍ଶନଃ ଇବ = ସମୁଦ୍ର ଭଳି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୟଙ୍କର ଫଳରେ ଅନାକ୍ରମ୍ୟ । ଅଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ = `ଯେହେତୁ ଶାନ୍ତ, ଫଳରେ ସେବନୀୟ । ବଭୂବ = ଦିଲୀପ । ଉପଜୀବିନାଂ = ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କର । ଯାଦେର = ଥିଲେ ।

କେହି ଆକ୍ରମଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ତଥା ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ରତ୍ନ ଥିବାଦ୍ଵାରା ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କର ମନୋରମ ଏବଂ ସେବାର ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ସେହିଭଳି ରାଜା ଦିଲୀପ ନିଜର ଭୟାନକ ତଥା କାନ୍ତ କମନୀୟ ତେଜ, ପ୍ରତାପ, ଦୟା, ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟାଦି ରାଜକୀୟ ଗୁଣଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟର ଅନାକ୍ରମ୍ୟ ତଥା ସେବାର ଯୋଗ୍ୟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟା ଶାରୀରିକ ଶୋଭା କଥମ୍ ଅର୍ନ୍ତତଃ ଇବ ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ତୁଳିତମ୍ । ଯଥା ଅର୍ଶନଃ ତଥା ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଥା ଭୀମ ନାମ ଭୟଂକରଃ ତଥା କାନ୍ତଃ ନାମ ସୌମ୍ୟ ସମଳଂକୃତସନ୍‌ ଅନାକ୍ରମଣୀୟ ଅନଭିବବଦନୀୟ ଆକର୍ଷଣୀୟଂ ଚ ଆସୀତ୍ । ତଥା ସମୁଦ୍ର ଅପି ଧୀରଃ ଗମ୍ଭୀରଶ୍ଚ ଭବତି ପୁନଃ ମନୋହରଃ ଚ ଭବତି । ସମୁଦ୍ରାଭ୍ୟନ୍ତରେ ବହତଃ ହିଂସ୍ରଜଳଜନ୍ତତଃ ଆସନ୍ ଅପି ତୁ ବିବିଧି ରହିଃ ପରିପୂରିତଃ ଚାସୀତ୍ । ଉପଜୀବିନାଂ କୃତେ ରାଜା ଯଥା ଅପରାଜେୟ ଆଶ୍ରୟଣୀୟ ଚ ବିଶୂଦଭୂବ ତଥା ସମୁଦ୍ରାପି ଉପଜୀବିନାଂ କୃତେ ତଥୈବ ଭବତି । ସମୁଦ୍ରସ୍ୟ ଗୁନଃ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଦୃଶ୍ୟମାନଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଭୀମକାନ୍ତେର୍ନ୍ତପଗୁଣି = ଭୀମକାନ୍ତଃ + ନୃପଗୁଣି । ବଭୂବୋପଜୀବିନାମ୍ = ବଭୂବ + ଉପଜୀବିନାମ୍ । ଅଧୃଷ୍ୟଣ୍ଟାଭିଗମ୍ୟଶ୍ଚ = ଅଧୃଷ୍ୟ + ଚ + ଅଭିଗମ୍ୟ + ଚ । ଯାଦୋରତ୍ରୈରିବାର୍ଷିକଃ = ଯାଦୋରର୍ତ୍ତେ + ଇବ + ଅର୍ଥଦଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭୀମକାନ୍ତଃ = ଭୀମାଶ୍ଚ ତେ କାନ୍ତାଶ୍ଚ, ଡଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ନୃପଗୁଣେ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ଅଭିଗମ୍ୟ = ଅଭିଗନ୍ତୁ ଯୋଗ୍ୟ ଇତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ଯଦୋର = ଯମାଂସି ଚ ରତ୍ନାନି ଚ, ତିଃ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୀମକାନ୍ତେ, ନୃପଗୁଣେ, ଯାଦୋରର୍ତ୍ତି = କରଣେ ୩ୟା । ସ = କଉଁରି ୧ ମା । ଉପଜୀବିନାଂ କୃତ୍ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅର୍ଣବ = ଇବ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୀମ = ଭୀ + ମକ୍ । କାନ୍ତଃ = କମ୍ + କ୍ତ । ନୃପ = ନୃ + ପା + କ୍ତ । ଉପଜୀବିନାମ୍ = ଉପ + ଜୀବ୍ + ଣିନି (୬ଷ୍ଠୀ) । ଧୃଷ୍ୟ ଧୃଷ୍ + ଯତ୍ । ଅଭିଗମ୍ୟ = ଅଭି + ଗମ୍ + ଯତ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୭

रेखामात्रमपि क्षुण्णादामनोर्वर्त्मनः परम् ।
न व्यतीयुः प्रजास्तस्य नियन्तुर्नेमिवृत्तयः ।।१७।।
ରେଖାମାତ୍ରମପି କ୍ଷୁଷ୍ଠାଦା ମନୋର୍ବର୍ତ୍ତନଃ ପରମ୍ ।
ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ପ୍ରଜାସ୍ତସ୍ୟ ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟଃ ॥ ୧୭ ||

ଅନ୍ବୟ – ନିୟନ୍ତୁ ତଥ୍ୟ ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ପ୍ରଜାଃ ଆ ମନୋ କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ ବର୍ତ୍ତନଃ ପରଂ ରେଖାମାତ୍ରମ୍ ଅପି ନ ବ୍ୟତୀୟୁ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନିୟନ୍ତୁ = ସାରଥସଦୃଶ । ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ପ୍ରଜାଃ ଗତି କରୁଥିବା ପ୍ରଜାମାନେ | ଆମନୋ = ମନୁଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି । କ୍ଷୁଶ୍ଚାତ୍ = ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ । ବର୍ତ୍ତନଃ ପରଂ ରେଖାମାତ୍ରମ୍ ଅପି = ତିଳେମାତ୍ର ବା ଇଞ୍ଚେମାତ୍ରେ ବି । ନ ବ୍ୟତୀୟୁ = ବିଚଳିତ ହେଉ ନଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ସାରଥ୍ ସଦୃଶ ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ରଥଚକ୍ର ଭଳି ଗତି କରୁଥିବା ପ୍ରଜାମାନେ ମନୁଙ୍କଠାରୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥବା ନୀତିପୂର୍ଣ୍ଣ ମାର୍ଗରୁ ତିଳେହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତ ହେଉ ନଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସୁଶାସନବଳେନ କରଂ ତସ୍ୟ ପ୍ରଜାଃ ସଦୈବ ମନୋ ମାର୍ଗ ପରିଚାଳିତଂ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବଂଶସ୍ୟ ସମ୍ରାଟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସୁଶାସନସ୍ୟ ପ୍ରଭାବେନ ପ୍ରଜା ସୁଶୃଙ୍ଖଳିତଃ ସୁସଂଯତଃ ଚ ଆସନ୍ । ଯଥା ନିୟନ୍ତୁ ଭବନ୍ତି । ରଥଚକ୍ରସ୍ୟ ଧାରଂ ଯଥା ଚଳତି ତାବତ୍ ପ୍ରଜା ମନୋ ନିର୍ଦେଶିତଂ ମାର୍ଗ ପରିଚାଳିତଂ ଭବନ୍ତି । ରେଖାମାତ୍ରମପି ବିଚ୍ୟୁତଃ ଭବନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଦିଲୀପସ୍ୟ ପ୍ରଶାସନିକ ଦକ୍ଷତା ତଥା ପ୍ରଜାନାଂ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଚ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

= ରେଖାମାତ୍ରମ୍ + ଅପି । କ୍ଷୁଣ୍ଣଦାମନୋନଃ = କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ + ଆମନୋ + ବର୍ତ୍ତନଃ । ପ୍ରଜାସ୍ତସ୍ୟ = ପ୍ରଜାଃ + ତସ୍ୟ । ନିୟନ୍ତୁନୈମିବୃତ୍ତୟ = ନିୟତଃ + ନେମିବୃତ୍ତୟଃ ।

ସମାସ – ନେମିବୃତ୍ତୟଃ = ନେମୀନାଂ ବୃତିଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ନେମିବୃତିଃ ଇବ ବୃତିଃ ଯାଆଂ ଡାଃ (ବହୁବ୍ରୀହି) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆମନୋ = ‘ଆମର୍ଯ୍ୟାଦାଭିବିଧୌ’ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ନିୟୁନ୍ତୁ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ନେମିବୃତ୍ତୟଃ, ପ୍ରଜାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । କ୍ଷୁଷ୍ଠାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ବର୍ତ୍ତନଃ = ପରଂ ଯୋଗେ ୫ମୀ । ରେଖାମାତ୍ରମ୍ = ‘ଅପି’ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କ୍ଷୁଣ୍ଣ = କ୍ଷୁଦ୍ + କ୍ତ । ପ୍ରଜା = ପୂ + ଜନ୍ + ତ । ନିୟୁତଃ = ନି + ଯମ୍ + ତୁଚ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ) । ବୃତିଃ = ବୃତ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୮

प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो वलिमग्रहीत् ।
सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः ।।१८।।
ପ୍ରଜାନାମେବ ଭୃତ୍ୟର୍ଥ୍ୟ ସ ତାଭ୍ୟା ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍ ।
ସହସ୍ରଗୁଣମୁସ୍ରଷ୍ଣୁ ମାଦରେ ହିଁ ରସଂ ରବି ॥ ୧୮ ||

ଅନ୍ବୟ – ଡଃ ପ୍ରଜାନାଂ ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବଂ ତାଭ୍ୟ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ହି ରବି ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ ଭସ୍ରଷ୍ଣୁ ରସମ୍ ଆଦତ୍ତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ପ୍ରଜାନାମ୍ = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର । ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ = ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ । ତାଭ୍ୟ = ସେହି ପ୍ରଜାମାନଙ୍କଠାରୁ । ବଳିମ୍ = କରସ୍ଵରୂପ ଷଷ୍ଠୀଶ । ଅଗ୍ରହୀତ୍ = ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ହି = ଯେହେତୁ । ରବି ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସହସ୍ର ଗୁଣ ଅଧ‌ିକ ହିଁ ବର୍ଷା କରିବାପାଇଁ । ରସମ୍ = ଜଳ । ଆଦିରେ = ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ।

ଅନ୍ତବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ହିଁ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ କର ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ଯେହେତୁ ସହସ୍ର ଗୁଣ ଅଧିକ ବର୍ଷା କରିବାପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଜଳଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ସ୍ତରମଗାଡ ଆନୀତଃ । ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କରଗ୍ରହଣପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଶାସନବ୍ୟବସ୍ଥା ସୁଶୃଙ୍ଖଳିତଃ ଆସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାନାଂ କଲ୍ୟାଶ୍ରାର୍ଥୀ ତାଭ୍ୟ ଏକଷକ୍ଷାଂଶ ବଳିମ୍ ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ଅସ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ କବିକାଳିଦାସେନ ଉପମାଧାରେଣ ପ୍ରଯୁକ୍ତ । ଯଥା ରବି ସହସ୍ରଗୁଣଂ ଜଳଂ ପ୍ରଦାମିଂ ସ୍ଵଜଳଂ ଗୃହ୍ଣାତି ତଥୈବ ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ବଳଂ ଗୃହ୍ଣାତି । ଅତ୍ର ରାଜା ଦିଲୀପଂ ରବିନା ସାକଂ, ବଳଂ ତୁ ଜଳେନ ସହ ତୁଳିତମ୍ । ମହର୍ଷି ମନୁଃ ସ୍ବରଚିତଗ୍ରନ୍ଥି ରାଜ୍ଞ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ପ୍ରଜାପାଳନଂ କରଗ୍ରହଣଂ ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଭବତି । ପ୍ରସଽୟଂ ଯଥା ମହାକବିନା ବର୍ଣିତଃ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରଜାନାମେବ = ପ୍ରଜାନାମ୍ + ଏବ । ବଳିମଗ୍ରହୀତ୍‌ = ବଳିମ୍ + ଅଗ୍ରହୀତ୍ । ସହସ୍ରଗୁଣସ୍ରଷ୍ଣୁମାଦରେ ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ + ଉତ୍ + ସ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ + ଆଦତ୍ତେ ।

ସମାସ – ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସହସ୍ର ଗୁଣୀ ଯସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି ତଦ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଭୂତ୍ୟର୍ଥମ୍ = ଭୂତଃ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପ୍ରଜାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତାଭ୍ୟ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ରସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ରବି = କର୍ଭରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉସ୍ରଷ୍ଟୁମ୍‌ = ଉତ୍ + ସୃଜ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୯

सेना परिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम् ।
शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिमौर्वी धनुषि चातता ।।१९।।
ସେନା ପରିଚ୍ଛଦସ୍ତସ୍ୟ ଦ୍ୱୟମେବାର୍ଥସାଧନମ୍ ।
ଶାସ୍ତେଶ୍ବକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧିମୌର୍ବୀ ଧନୁଷି ଚାତତା ॥ ୧୯ ||

ର୍ଥନ୍ମସ୍ – ତସ୍ୟ ସେନା ପରିଚ୍ଛଦଃ (ବଭୂବ) ଅର୍ଥସାଧନମ୍ ଦ୍ଵୟମେବ – ଶାସ୍ତେଷୁ ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି, ଧନୁଷି ଆତତା ମୌବା ଚ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ସେନା = ସେନାବାହିନୀ । ପରିଚ୍ଛଦଃ = ଅର୍ଥସାଧନମ୍ = ପ୍ରୟୋଜନସିଦ୍ଧି । ଦ୍ଵୟମେବ = ହିଁ ଦୁଇଟି | ଶାସ୍ତେଷୁ = ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ । ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି = ପ୍ରଖର ବୁଦ୍ଧି | ଧନୁରେ ଆରୋପିତ ହୋଇଥିବା | ମୌର୍ବୀ = ଗୁଣ ।

ଅନୁବାଦ – ପ୍ରୟୋଜନ ସିଦ୍ଧି ପାଇଁ ଦୁଇଟି ମାତ୍ର ଉପାୟ ଥିଲା । ପ୍ରଥମଟି ତାଙ୍କର ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଥିବା ପ୍ରଖର ବୁଦ୍ଧି ବା ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଏବଂ ଅପରଟି ତାଙ୍କର ଧନୁରେ ଆରୋପିତ ହୋଇଥିବା ଗୁଣ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ନୀତିଶାସ୍ତ୍ରବିଶାରଦଃ ତଥା ଶୌର୍ଯ୍ୟବାନ୍ ରାଜା ଦିଲୀପ ସ୍ୱସ୍ୟ ଅର୍ଥସିଦ୍ଧାର୍ଥୀ ସେନା ଉପରି ନିର୍ଭରଂ ନ କୃତବାନ୍ ଇତି ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରଘୁବଂଶୀୟ ରାଜାନଃ ପରାକ୍ରମୀ ଆସନ୍ । ‘ସ୍ବବୀର୍ଯ୍ୟଗୁପ୍ତାହି ମନୋ ପ୍ରସୂତି ।’ ସ୍ଵସ୍ୟ ରକ୍ଷାର୍ଥୀ ତ୍ରେ ପରେଷା ଅନ୍ୱେଷା ବା ଉପରି ନିର୍ଭରଶୀଳା ନାସନ୍ । ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଚତୁରଙ୍ଗସେନା କେବଳମ୍ ଅଳଂକରଣ ରୂପେଣ ସ୍ଥିତା । ଅନ୍ୟାୟେନ ରାଜା କମପି ଆକ୍ରମଣଂ ନ କୃତବାନ୍ । ତସ୍ୟ କୋଽପି ଶତଃ ନାସୀତ୍ । ସ୍ଵସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧାର୍ଥୀ ରାଜା ଦିଲୀପେନ ଉପାୟଦ୍ୱୟସ୍ୟ ଅବଲମ୍ବନଂ କୃତମ୍ । ଯାସ୍ତେଷୁ ଅକୁଣ୍ଠିତା ବୁଦ୍ଧି, ଧନୁଷି ଆତତା ମୌର୍ବୀ ଚ ତଥ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥସାଧନଦ୍ଵୟମାସୀତ୍ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିମତା ତଥା ବୀରତ୍ଵ ପ୍ରଶଂସନୀୟଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପରିଚ୍ଛଦସ୍ତସ୍ୟ = ପରିଚ୍ଛଦଃ + ତସ୍ୟ । ଦ୍ୱୟମେବାର୍ଥସାଧନମ୍ = ଦ୍ଵୟମ୍ + ଏବ + ଅର୍ଥସାଧନମ୍ । ଶାସ୍ତେଷୁ + ଅକୁଣ୍ଠିତା । ବୁଦ୍ଧିମୌର୍ବୀ = ବୁଦ୍ଧି + ମୌର୍ବୀ । ଚାତ = ଚ+ ଆତତା ।

ସମାସ – ଅର୍ଥସାଧନମ୍ = ଅର୍ଥକ୍ୟ ସାଧନମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଅକୁଣ୍ଠିତା = ନ କୁଣ୍ଠିତା (ନଞ୍ଚ୍ ତତ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶାସ୍ତ୍ରଷୁ, ଧନୁଷି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ସେନା, ପରିଚ୍ଛଦଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସାଧନମ୍‌ = ସାଧ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ମୌର୍ବୀ = ମୁର୍ବା + ଅଣ୍ + ଡୀପ୍ । ଆତତା = ଆ + ତନ୍ + କ୍ତ + ଆପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୦

तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारेङ्गितस्य च ।
फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव ।। २० ।।
ତସ୍ୟ ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ ଚ ।
ଫଳାନୁମେୟା ପ୍ରାରମ୍ଭ ସଂସ୍କାରଃ ପ୍ରାକ୍ତନା ଇବ । ୨୦ ||

ଅନ୍ବୟ – ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଚ ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ ତସ୍ୟ ପ୍ରାରମ୍ଭ ପ୍ରାକ୍ତନଃ ସଂସ୍କାରଃ ଇବ ଫଳାନୁମେୟା ଆ ସନ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂବୃତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ = ଯାହାର ବିଚାର ବା ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ଥିଲା = ତାଙ୍କର ହୃଦୟର ଭାବ ମଧ୍ୟ ଆଦୌ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇପାରୁ ନଥିଲା । ତସ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ପ୍ରାରମ୍ଭ = ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଗୁଡ଼ିକ । ପ୍ରାକ୍ତନା = ପୁରାତନ । ସଂସ୍କାରଃ ଇବ = ସଂସ୍କାର ଭଳି । ଫଳାନୁମେୟା = ଫଳରୁ ହିଁ ଅନୁମିତ ହେଉଥିଲା ।

ର୍ଥନ୍ମବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନୀୟ ଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କର ହୃଦୟର ଭାବ ଆଦୌ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତାଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରଣା କଲଂ ଗୋପନୀୟମ୍ ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ରାଜକୀୟକାର୍ଯ୍ୟାର୍ଥୀ ଗୁପ୍ତଚରାଣା ନିଯୁକ୍ତା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଅନେନ ଗୁପ୍ତଚରେଣ ରାଜା ସ୍ଵକାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୋପନୀୟତଂ ସିରିଂ ଚ ପ୍ରତିପାଦୟତି । ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରଣା ଅତୀବ ଭୂମତାସୀତ୍ । ‘ ମନସା ଚିରିତଂ କାର୍ଯ୍ୟ ବଚସା ନ ପ୍ରକାଶୟେତ୍।’ ରାଜ୍ୟରକ୍ଷାର୍ଥୀ ଗୋପନୀୟତା ଏକାନ୍ତ ପାଳନୀୟମ୍ । କାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଆରମ୍ଭାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଗୋପନୀୟତା ଯଦି ଅବଲକ୍ଷ୍ୟତେ ତହିଁ କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧି ସୁନ୍ଦରଂ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ତସ୍ୟାରତଂ ଚ ସିଦ୍ଧିମାତ୍ରେଣ ଫଳପ୍ରାପ୍ତା ଚ ସୂଚିତଂ ଭବତି । ଅର୍ଥାତ୍ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ଅନୁମୀୟତେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ – ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତଥ୍ୟ = ଗୂଢ଼ାକାର + ଇଙ୍ଗିତସ୍ୟ । ଫଳାନୁମେୟା = ଫଳ + ଅନୁମେୟ ।

ସମାସ – ସହସ୍ରଗୁଣମ୍ = ସଂବୃତଃ (ଗୁପ୍ତ) ମନ୍ତ୍ରୀ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ = ଆକାରଶ୍ଚ ଇଙ୍ଗିତଞ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ଗୂଢ଼େ ଆକାରେଙ୍ଗିତ ଯସ୍ୟ ଡଃ, ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଫଳାନୁମେୟୀ = ଫଳି ଅନୁମେୟା (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସଂହିତମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ, ଗୂଢ଼ାକାରେଙ୍ଗିତସ୍ୟ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରାରମ୍ଭ, ପ୍ରାକ୍ତନଃ = ୧ମା । ସଂସ୍କାରା = ‘ଇବ’ଯୋଗେ ୧ମା । ଫଳାନୁମେୟୀ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂବୃତ = ସମ୍ + ବୃ + କ୍ତ । ଆକାରଃ = ପ୍ର + ଆ + ରଭ + ଘଞ୍ଜ୍ । ସଂସ୍କାରଃ = ସମ୍ + କୃ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୧

जुगोपात्मानमत्रस्तो भेजे धर्ममनातुरः ।
अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः सुखमन्वभूत् ।।२१।।
ଜୁଗୋପାତ୍ମାନମତ୍ରସ୍ତୋ ଭେଜେ ଧର୍ମମନାତୁରଃ |
ଅଗ୍ନିଧୁରାଦଦେ ସୋଽର୍ଥମସନ୍ତଃ ସୁଖମନ୍ବଭୂତ୍ ॥ ୨୧ ||

ଅନୁୟ – ଧଃ ଅତ୍ରସ୍ତ (ସନ୍) ଆତ୍ମାନଂ କୁଗୋପ, ଅନାତୁରଃ (ସନ୍) ଧର୍ମ ଭେଜେ, ଅଗ୍ନୀଧ୍ରୁ (ସନ୍) ଅର୍ଥମ୍ ଆଦଦେ, ଅସନ୍ତଃ ( ସନ୍) ସୁଖମ୍ ଅନ୍ଧଭୂତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଡଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ | ଅତ୍ରସ୍ତ = ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ | ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ = ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ | ଅନାତୁରଃ = ନୀରୋଗ ହୋଇ | ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଅଗ୍ନଧୂ = ଲୋଭାସକ୍ତ ନ ହୋଇ । ଅର୍ଥମ୍ ଆଦିଦେ ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ । ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ = ନିଜକୁ ରକ୍ଷା । ଧର୍ମ ଭେଜେ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ । ଅସନ୍ତଃ = ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ । ସୁଖମ୍ ଅନୁଭୂତ୍ = ସୁଖ ଅନୁଭବ ବା ଉପଭୋଗ କରୁଥିନ୍ଦେ |

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ଭୟାତୁର ନ ହୋଇ ନିଜକୁ ରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ । ଅରୁଗ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଲୋଭାସକ୍ତ ନ ହୋଇ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଅନାସକ୍ତ ହୋଇ ସୁଖ ଉପଭୋଗ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାମହିମଃ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ସ୍ୱରକ୍ଷଣଂ, ଧର୍ମାଚରଣଂ, ଅର୍ଥୋପାର୍ଜନଂ ସୁଖାନୁଭବଂ ଏତେଷାମ୍ ଉପାୟା ବର୍ଣ୍ଣିତାଃ ।

ରାଜାନଃ ରାଜକୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନାର୍ଥୀ ବିବିଧା ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଯଦା ଭୟମ୍ ଆୟାତି ତଦା ସ୍ୱରକ୍ଷଣଂ ଚିନ୍ତୟନ୍ତି । ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ ସମ୍ ଧର୍ମମ୍ ଆଚରନ୍ତି । ଲୋଭାସନ୍ତୀ ସନ୍‌ ଧନାର୍ଜନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । କାମାସକ୍ତା ସନ୍‌ ସୁଖୋପଭୋଗଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ଅସୌ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଭିନ୍ତଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ନିର୍ଭିକଃ ସନ୍‌ ଆତ୍ମାନଂ ଜୁଗୋପ । ନୀରୋଗ ସନ୍‌ ଧର୍ମମାଚରଣଂ କୃତବାନ୍ । ଅଗୁଧ୍ ସନ୍ ଧନାର୍ଜନଂ କୃତବାନ୍ । ଅନାସକ୍ତ ସନ୍ ସୁଖୋପଭୋଗ୍ୟ କୃତବାନ୍ । ଅନେନ ରାଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଚାରିତ୍ରିକମହତ୍ତ୍ଵ ଚ ଅନୁମୀୟତେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଛେଦ = ଜୁଗୋପ + ଆତ୍ମାନମ୍ + ଅଗ୍ରସ୍ତ । ଧର୍ମମନାତୁରଃ = ଧର୍ମମ୍ + ଅନାତୁରଃ । ଅଗ୍ନିଧୁରାଦଦେ = ଅଗୃଧଃ + ଆଦିଦେ । ସୋଽର୍ଥମନ୍ତଃ = ଡଃ + ଅର୍ଥମ୍ + ଅସନ୍ତଃ । । ସୁଖମନ୍ବଭୂତ = ସୁଖମ୍ + ଅନୁଭୂତ୍ ।

ସମାସ – ଅତ୍ରସ୍ଥ = ନ ତ୍ରସ୍ଥୁ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) । ଅନାତୁରଃ = ନ ଆତୁରଃ (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । ଅଗ୍ନିଧ୍ଵ = ନ ଗୃଧୁ, (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍) । ଅସନ୍ତଃ = ନ ସକ୍ତା (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ନଃ, ଅତ୍ରସ୍ତ, ଅନାତୁରଃ, ଅଗୁଧଃ, ଅସନ୍ତଃ = କଉଁରି ୧ ମା | ଧର୍ମମ୍, ଅର୍ଥମ, ସୁଖମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧର୍ମ = ଧୃ + ମନ୍ । ଆତୁରଃ = ଆ + ତୁର୍ +କ । ଅସନ୍ତଃ = ନ – ମଞ + କ୍ତ: |

ଶ୍ଳୋକ – ୨୨

ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः ।
गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव ।। २२।।
ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ କ୍ଷମା ଶର୍ଭେ ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ଳୋଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ।
ଗୁଣା ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ତସ୍ୟ ସପ୍ରସବା ଇବ ॥ ୨୨ ||

ଅନ୍ବୟ – ଜ୍ଞାନେ ମୌନଂ, ଶସ୍ତେ କ୍ଷମା, ତ୍ୟାଗେ ଶ୍ମାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ (ଇ) ତଥ୍ୟ ଗୁଣା ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ ସପ୍ରସବା ଇବ ଅଭୂବନ୍ ଇତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଜ୍ଞାନେ = ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି । ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ଶସ୍ତେ = ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିଲେ ଅନ୍ୟକୁ ପ୍ରବଳ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି । ଶ୍ଵାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ ତାଙ୍କର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ । ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ବିରୋଧୀ ଗୁଣମାନଙ୍କ ପରି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – (ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ) ଜ୍ଞାନ ଥିଲେ ବି ମୌନ ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରବଳ ପରାକ୍ରମ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ବି କ୍ଷମା ଆଚରଣ କରୁଥିଲେ, ଯାଚକମାନଙ୍କୁ ଦାନ ଦେଇଥିଲେ ବି ନିଜର ପ୍ରଶଂସା କରୁ ନଥିଲେ । ଏହିପରି ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେମାନେ ସହୋଦର ଭାଇ ଭଳି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାର ଜଣାପଡୁଥିଲା |

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ପାରସ୍ପରିକ-ବିରୁଦ୍ଧଗୁଣା କଳଂ ସହୋଦରଃ ଇବ ଅବସ୍ଥାଫୋତେ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଅକଳନୀୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଭୂତେ ସତି ସ ମୌନତାଂ ସଂଯମତାଂ ଚ ଆଚରିତବାନ୍ । ସାଧାରଣତଃ ମନୁଷ୍ୟ ଜ୍ଞାନେ ଅହଂକାରୀ ଭବତି । ‘ ଅନୁଜ୍ଞାନଂ ଭୟଙ୍କରମ୍ । ତଥା ମନୁଷ୍ୟ ଯଦି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଭବତି ତହିଁ କମପି ଡଃ କ୍ଷମାଂ ନ କରୋତି । ସଦୈବ ସ୍ଵଶକ୍ତିପ୍ରୟୋଗେନ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଦଦାତି । କ୍ଷମାଂ ଡଃ ବିସ୍ମରତି । ପରନ୍ତୁ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପରାକ୍ରମୀ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଭୂତେ ସତି କ୍ଷମାଶୀଳ ଆସୀତ୍ । ଯଦି କୋଽପି କିଞ୍ଚ୍ କସ୍ମି ଦଦାତି ତହିଁ ଆତ୍ମପ୍ରଶଂସା କରୋତି । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଦାନଶୀଳ ଭୂତେ ସତି ଆତ୍ମପ୍ରଶଂସା ରହିତଃ ଆସୀତ୍ । ସ୍ଵକୀୟପ୍ରଶଂସାଂ କଦାପି ନ କୃତମ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପରସ୍ପର ବିରୁଦ୍ଧ ସ୍ବଭାବାଃ ଗୁଣା ତସ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ସହୋଦର ଇବ ସହାବସ୍ଥାନଂ କୃତମ୍ । ଏକ ଏବଂ ଗୁନଃ ଅପରସ୍ୟ ଗୁଣସ୍ୟ ସର୍ଜନଃ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵଭସ୍ୟ = ଗୁଣ + ଅନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ + ତଥ୍ୟ |

ସମାସ – ଶାଘାବିପର୍ଯ୍ୟୟ = ଶୁଘାୟୀ ବିପର୍ଯୟଃ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ଗୁଣାନ୍ ଅନୁବନ୍ଧୁ ଶୀଳଂ = ସମାନଃ ପ୍ରସବାଃ ଯେତାଂ ତେ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ଯେଷା ତେ, ତସ୍ମାତ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ସପ୍ରସବାଃ = ସପାନ: ପ୍ରସବ: ଯେଫା ତେ (ବହୁବାହି:)

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଜ୍ଞାନେ, ତ୍ୟାଗେ ଗୁଣାନୁବନ୍ଧିତ୍ଵାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗୁଣା = କଉଁରି ୧ ମା । ସପ୍ରସବାଃ = ‘ଇବ’ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପୃତ୍କତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାନମ୍ = ଜ୍ଞା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ମୌନ = ମୁନି + ଅଣ୍ । ଶକ୍ତି = ଶକ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ତ୍ୟାଗ = ତ୍ୟଜ୍ + ଘଞ୍ଜ୍ । ବିପର୍ଯ୍ୟୟ = ବି + ପରି + ଇ + ଅଚ୍ । ଅନୁବନ୍ଧିନୀ = ଅନୁ + ବନ୍ଦ୍ + ଣିନି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୩

अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां पारदृश्वनः ।
तस्य धर्मरतेरासीद्वृद्धत्वं जरसा विना || २३ ।।
ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ ବିଷୟିର୍ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଂ ।
ତସ୍ୟ ଧର୍ମରତେରାସୀଦ୍‌ବୃଦ୍ଧ ଜରସା ବିନା ॥ ୨୩ ||

ଅନ୍ବୟ – ବିଷଶବ୍ଦାର୍ଥ ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ ଧର୍ମରତଃ ତଥ୍ୟ ଜରସା ବିନା ବୃଦ୍ଧତ୍ଵ ଆସୀତ୍ ।

ଣଦାର୍ଥ – ବିଯିପୌ: = ରୂପ, ରସ, ଗନ୍ଧ, ଶବ୍ଦ, ସ୍ପର୍ଶାଦି ପଞ୍ଚ ବିଷୟଦ୍ଵାରା | ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ = ଥାତ୍କପ ହୋଇ ନଥିବା | ବିଦ୍ୟାନ ପାରନ୍ତଶ୍ଵନ: = ସମସ୍ତ ବିଦ୍ୟାରେ ପାରଦର୍ଶିତା ହାସଲ କରିଥିବା | ଧର୍ମରତଃ ତଥ୍ୟ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର | ଜରସା ବିନା = ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ବିନା ମଧ୍ଯ |

ଅନ୍ମବାଦ – ବିଡିନ୍ନ ବିପକ୍ଷ୍ଜ୍ଜିରା ଆକ୍ବଗୃ ଦ୍ବୋଲ ନଥିବା, ସମସ୍ତ ବ୍ୟାରେ ପାରବଣତା ଦ୍ଵାମଲ କରିଥିବା ସେଦ୍ଵି ଧାର୍ମିକ ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ବୃଦ୍ଧାବସୁ ବିନା ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧତ୍ଵ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଯାଇଥିଲା |

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋସଙ୍ଗ ପଠିତ ମହାକଟି କାଲିବାପବିଉଟିଭ: ସ୍ପ୍ରପିବଂ ‘ରଶ୍ମବଂଶମ୍ଭ’ ମଦ୍ରାକାବ୍ୟପ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ନ ବୟବୃଦ୍ଧବଂ ଅପିତୁ ଜ୍ଞାନବୃଦ୍ଧବଂ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ମନୁଷ୍ୟାମାଂ ଜୀବନକ୍ରମଂ ଜନ୍ମନଃ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚତୁରବସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମେନ ଗଚ୍ଛତି । ତଦ୍ ଯଥା – ଶୈଶବାଃ, କିଶୋରଃ, ଯୌବନଂ ବାର୍ଷକଂ ଚ । ଜୀବନସ୍ୟ ଅକ୍ତିମାବସ୍ଥା ଭବତି ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟମ୍‌ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଅବସ୍ଥାୟାଂ ଚର୍ମ ଶିଳଂ ଭବତି, ଅଙ୍ଗାନି ର ଶିଳ ଭବନ୍ତି, କେଶଃ ଶୁକ୍ଳା ଭବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ସ୍ମୃତିକାରମତେନ ବୃଦ୍ଧବଂ ଯଥା –

‘‘ନ ତେନ ବୃଦ୍ଧା ଭବତି ଯେନାସ୍ୟ ପଳିତଂ ଶିରଃ ।
ଯୋ ବୌକ୍ଷ୍ନଽପଅଧାମ୍ବାନପ୍ର ଦେବା: ମୃବିରଂ ବିଦୃ: ||”

ଏତଃ ବୟୋବୃଦ୍ଧ ଅପରଃ ଜ୍ଞନବୃଦ୍ଧିଷ୍ଟ । ରାଜାଦିଲୀପଃ ନ ବୟଃବୃଦ୍ଧା ଅପିତୁ ଜ୍ଞାନବୃଦ୍ଧି ଆସୀତ୍ । ବିଷୟେ ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ, ବିଦ୍ୟାନାଂ ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ ଧର୍ମରତେ ତସ୍ୟ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଜରସା ବିନା ବୃଦ୍ଧତ୍ଵମ୍ ଆସୀତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧବିଛେଦ – ବିଶମୌବଦ୍ୟାନାଂ = ବିଷୟଃ + ବିଦ୍ୟାନାମ୍ । ଧର୍ମରତେରାସୀଦ୍‌ବୃଦ୍ଧ = ଧର୍ମରତଃ + ଆସୀତ୍ + ବୃଦ୍ଧତ୍ଵମ୍ ।

ସପାସ – ଥନାକୁତ୍ସ୍ୟ = ନ ଆକୃଷ୍ଟ, ତଥ୍ୟ (ନଞ୍ଚ୍ ତତ୍ତ୍ଵ) । ଧର୍ମରତଃ = ଧର୍ମେ ରତିଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ ତଥ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିଷୟି = କରଣେ ୩ୟା । ଅନାକୃଷ୍ଟସ୍ୟ, ପାରଦୃଶ୍ଵନଃ, ଧର୍ମରତଃ, ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ | ବିଦ୍ୟାନାଂ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜରସା = ‘ବିନା’ ଯୋଗେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆକୃଷ୍ଟ = ଆ + କୃଷ୍ + କ୍ତ । ପାରଦୃଶୁନଃ = ପାର + ଦୃଶ୍ + କ୍ରନିପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୪

प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि ।
स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः || २४ ।।
ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟଧାନାଦ୍ରକ୍ଷଣାଦ୍‌ରଣାଦପି ।
ସ ପିତା ପିତରସ୍ତାସାଂ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତନଃ ।।୨୪।।

ଅନ୍ବୟ – ପ୍ରଜାନାଂ ବିନୟାଧାନାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍ ଭରଣାତ୍ ଅପି ଡଃ ପିତା (ଅଭୂତ) । ତାସାଂ ପିତରଃ ତୁ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତବାଃ (ଅଭୂବନ୍) ।

ଣଦାର୍ଥ – ବିଯିପୌ: = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର । ବିନୟଧାନାତ୍ = ନମ୍ରତାଦି ଗୁଣ ଶିକ୍ଷାଦେବା ଫଳରେ । ରକ୍ଷଣାତ୍ = ରକ୍ଷା କରିବା ହେତୁରୁ । ଭରଣାତ୍ = ପାଳନ କରିବା = ସେମାନଙ୍କର ପିତାମାନେ । ତୁ = କିନ୍ତୁ । କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ = କେବଳ ଜନ୍ମହେତୁରୁ ପିତା|

ଅନ୍ମବାଦ: ସେହି ଭାକା ଦିନାପ ଣ୍ତକାଣକକୁ ନମ୍ରତା ଥାଦି ଗୁଣ ଶିକାଦେବୀ ହେତୁରୁ ସେମାନକର ରମଶାଢେକଣ ଏବଂ ପାଳନ କରିବା ହେତୁରୁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ପିତା ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଜନକମାନେ କେବଳ ଜନ୍ମ କରିଥିବା ହେତୁରୁ ପିତୃ ପଦବାଚ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ମହାକବି କାଳିଦାସବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ କଣଂ ପ୍ରଜାନାଂ ପ୍ରକୃତଃ ପିତା ଆସୀତ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ପ୍ରଜାନ୍ ବିନୟାଦି ଶିକ୍ଷାମ୍ ଅଦଦାତ୍ । ପ୍ରଜାନାଂ ରକ୍ଷଣଂ ଭରଣଂ ଚ କୃତମ୍ । ଅତଃ ଡଃ ଦିଲୀପଃ ତେଷା ପିତା ଆସୀତ୍ । ଅପରନ୍ତୁ ପ୍ରଜାନାଂ ଯେ ପ୍ରକୃତଃ ପିତରଃ ତେ ତୁ କେବଳଂ ଜନ୍ମହେତପଃ ଅଭୂବନ୍ । ଅସ୍ମାତ୍ ରାଜ୍ଞ ପିତୃତ୍ୱ ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିନୟଧାନାତ୍ = ବିନୟ + ଆଧାନାତ୍ । ଭରଣାଦପି ଭରଣାତ୍ + ଅପି । ପିତରସ୍ତାସାମ୍ = ପିତରଃ + ତାସାମ୍ ।

ସପାସ – ବିନୟଧାନାତ୍ = ବିନୟସ୍ୟ ଆଧାନମ୍, ତସ୍ମାତ୍ (୬୩ ତତ୍) । ଜନ୍ମହେତବ = ଜନ୍ମନଃ ହେତବାଃ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାଶେବିଇଛି – ପୃକାଙ୍କ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିନୟଧାନାତ୍, ଭରଣାତ୍, ରକ୍ଷଣାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ । ସ୍ୱ, ପିତା, ପିତରଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରଜା = ପ୍ର + ଜନ୍ + ଡ । ବିନୟ = ବି + ନୀ + ଅଚ୍ । ଭରଣମ୍ = ଭୃ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ରକ୍ଷଣମ୍ = ରକ୍ଷ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ପିତା = ପା + ତୃଚ୍ !

ଶ୍ଳୋକ – ୨୫

स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान्परिणेतुः प्रसूतये ।
अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एवं मनीषिणः ||२५||
ସ୍ଥିତ୍ୟେ ଦଣ୍ଡୟତୋ ଦଣ୍ଡାରିଣେତୁଃ ପ୍ରସୂତୟେ ।
ଅତ୍ୟର୍ଥକାମୌ ତସ୍ୟାସ୍ତା ଧର୍ମ ଏବଂ ମନୀଷିତଃ ||୨୫||

ଅନ୍ବୟ – ଦଣ୍ଡାନ୍ (ଏବ) ସ୍ଥିତ୍ୟେ ଦଣ୍ଡୟତଃ ପ୍ରସୂତୟେ ପରିଣେତୁଃ ମନୀଷିଣ ତଥ୍ୟ ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି ଧର୍ମ ଏବ ଆସ୍ତାମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦଶ୍ୟାନ୍ = ଅପରାଧୀମାନଙ୍କୁ । ସ୍ଥିତ୍ୟେ = ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ବା ପାଳନ ପାଇଁ । ଦଣ୍ଡୟତଃ ଦେଇଥ‌ିବା । ପ୍ରସୂତୟେ = ସନ୍ତାନ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ପରିଣେତୁଃ = ବିବାହ କରିଥିବା । ମନୀଷିଣ ମନିଷୀ । ତସ୍ୟ = ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ଅର୍ଥକାମୌ ଅପି = ଅର୍ଥ ଏବଂ କାମ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା |

ନିମନ୍ତେ ବିବାହ କରିଥିବା ସେହି ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ଅର୍ଥ ଏବଂ କାମ ଉଭୟ ଧର୍ମରେ ହିଁ ପରିଣତ ହୋଇଯାଇଥିଲା |

କୃତିଃ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗୀତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅର୍ଥା କାମଶ୍ଚ କଥ୍ୟ ଚତୁର୍ବର୍ଗ ଫଳପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥୀ ସର୍ବେ କାମୟନ୍ତ ଯତୋହି ଜୀବନଂ ପୁରୁଷାର୍ଥମ୍ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭବତି । ଜନାଃ ଅର୍ଥନିମନ୍ତେ ଅପରଜନଂ ପୀଡ଼ୟନ୍ତି । ତଦ୍‌ବତ୍ ରାଜା ଅପି ପ୍ରଜାନ୍ ଦଣ୍ଡୟତି ଅର୍ଥସ୍ୟ କୃତେ । କାମପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥୀ ବିବାହଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ପ୍ରଜାରକ୍ଷଣାର୍ଥୀ ପାଳନାର୍ଥୀ ଚ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଦଦାତି । ଦଣ୍ଡପ୍ରଦାନଂ ତୁ ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଧର୍ମ ଏବ ପ୍ରତିଭାତି । ସ୍ବବଂଶରକ୍ଷାର୍ଥୀ ଦାରପରିଗ୍ରହଣଂ ତେନ କୃତମ୍ । କାମାଭିଳାଷମପି ରାଜ୍ଞ ଧର୍ମସ୍ପେନ ଅଭିବାନକ୍ତି । ଅର୍ଥ କାମଶ୍ଚ ରାଜ୍ଞ ପରମଧର୍ମରୂପେଣ ପରିବର୍ତ୍ତିତଃ ଭବନ୍ତି । ସଦା ଧର୍ମରତଃ ଦିଲୀପଃ ସର୍ବେଷା ପୂଜନୀୟଃ ବନ୍ଦନୀୟଶ୍ଚାସୀତ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅପ୍ୟର୍ଥକାମୌ = ଅପି + ଅର୍ଥକାମାଁ। ତସ୍ୟାସ୍ତା = ତଥ୍ୟ + ଆସ୍ତାମ୍ ।

ସମାସ – ଅର୍ଥକାମୌ = ଅର୍ଥଶ୍ଚ କାମଶ୍ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସ୍ଥିତ୍ୟେ = ତାଦ୍ୟର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ଦଣ୍ଡୟତଃ, ପରିଣେତୁଃ, ମନୀଷିଣୀ, ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରସୂତ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ଧର୍ମ = ଏବଂ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥିତିଃ = ସ୍ପା + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଦଣ୍ଡୟନ୍ = ଦଣ୍ଡ୍ + ଶତ୍ରୁ । ଦଣ୍ଡ = ଦଣ୍ଡ୍ + ଯତ୍ । ପ୍ରସୂତି = ପୂ + ସୂ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଧର୍ମ = ଧୂ + ମନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୬

दुदोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा दिवम् ।
संपद्विनिमयेनो भौ दधतुर्भुवद्वयम् ।।२६।।
ଦୁଦୋହ ସାଂ ସ ଯଜ୍ଞାୟ ସସ୍ୟାୟ ମଘବା ଦିବମ୍ ।
ସଂପଦ୍ୱିନିମାସରକୌ ଦଧତୁରୁବନଦ୍ୱୟମ ||२६।।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ — ଡଃ ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ଯଜ୍ଞାୟ = ଯଜ୍ଞ ପାଇଁ । ମାଂ = ପୃଥ‌ିବୀକୁ । ଦୁଦୋହ = ଦୋହନ କଲେ । ଇନ୍ଦ୍ର । ସସ୍ୟାୟ = ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ । ଦିବଂ = ସ୍ଵର୍ଗକୁ । ଏବଂ = ଏହିପରି । ଉଭୌ = ଉଭୟ ରାଜା ଏବଂ = ଉଭୟ ଭୁବନକୁ |

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ଯଜ୍ଞ ପାଇଁ ପୃଥିବୀକୁ ଦୋହନ କରୁଥିଲେ (ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ– ଠାରୁ ଏକଷକ୍ଷାଂଶ କର ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ) । ଇନ୍ଦ୍ର ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଶସ୍ୟଶାଳୀ କରିବାପାଇଁ ସ୍ଵର୍ଗକୁ ଦୋହନ କରୁଥିଲେ (ସ୍ଵର୍ଗରୁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟଲୋକକୁ ବୃଷ୍ଟି କରାଉଥିଲେ)। ଏହିପରି ଉଭୟ ରାଜା ଦିଲୀପ ଏବଂ ଦେବରାଜ ଇନ୍ଦ୍ର ଉଭୟ ସମ୍ପତ୍ତିର ବିନିମୟରେ ଉଭୟଲୋକକୁ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ମହାରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଦେବରାଜ ଇନ୍ଦ୍ରଣ ସାକଂ ମିତ୍ରତା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଯଥା ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ତଥା ସ୍ଵର୍ଗେ ଦେବରାଜଇନ୍ଦ୍ର ଆସୀତ୍ । ଏକଃ ଭୂଲୋକସ୍ୟ ପାଳକ ଅପରଂ ଦ୍ୟୁଲୋକସ୍ୟ ପାଳକଂ ଚ ଭବତି । ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଯଜ୍ଞ କର୍ତ୍ତ୍ୟ ଭୁବଂ ଦୁଦୋହ କରଗ୍ରହଣେନ ହିତାଂ ଚକାର । ଦେବେନ୍ଦ୍ର ସସ୍ୟ ବର୍ଧନଂ ସ୍ବର୍ଗ ଦୁଦୋହ ଦ୍ୟୁଲୋକାତ୍ ବୃଷ୍ଟିମୁପାଦୟାମାସ । ଉଭୌ ରାଜାଦିଲୀପଦେବେନ୍ଦ୍ରୋ ସଂପଦ୍‌ବିନିମୟେନ ଭୁବନଦ୍ଵୟଂ ଦଧାତୁଃ । ଉଭୌ ରୁବନଦ୍ୱସଂ ଧାରମାମାସ ପୋପମ୍ସ ଚ |

ବିନିମୟେନୋଭୌ = ବିନିମୟନ + ଉଭୌ । ଦଧତୁର୍ଭୁବନଦ୍ଵୟମ୍= ଦଧୁତଃ + ଭୁବନଦ୍ଵୟମ୍ ।

ସମାସ – ସଂପଦ୍‌ବିନିମୟେନ = ସଂପଦଃ ବିନିମୟ, ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଯଜ୍ଞାୟ, ସସ୍ୟାୟ = ‘କ୍ରିୟାଥୋପପଦସ୍ୟ’ ଯୋଗେ ୪ ର୍ଥୀ । ଦିବମ୍ =

ପ୍ତକ୍ଵତିପୃତସମ୍ – ମସ୍ୟା = ସସ୍ + ଯତ୍ । ସମ୍ପତ୍ = ସମ୍ + ପଦ୍ + କ୍ରିପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୭

न किलानुययुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यशः !
व्यावृत्ता यत्परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता ।। २७ ।।
ବ୍ୟାବୃତ୍ତା ଯତ୍‌ରସ୍ଵଭ୍ୟ ଶ୍ରୁତୌ ତସ୍କରତା ସ୍ଥିତା ।୨୭।
ରାଜାନଃ ରକ୍ଷିତଃ ତଥ୍ୟ ଯଶଃ ନ ଅନୁଯତଃ କିଳ, ଯତ୍ ତସ୍କରତା ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ବ୍ୟାବୃତ୍ତା (ସତୀ) ଶ୍ରୁତୌ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରାଜାନଃ = ରାଜାମାନେ । ରକ୍ଷିତଃ ତଥ୍ୟ = ସେହି ପାଳନକର୍ତ୍ତା ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର । ଯଶଃ = କୀର୍ତ୍ତିକୁ । ନ = ପରଧନ ଅପହରଣରୁ ବ୍ୟାବୃତ ହୋଇ । ଶ୍ରୁତୌ ସ୍ଥିତା = କର୍ଣ୍ଣଗୋଚର ମାତ୍ର ହେଉଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – ଅନ୍ୟରାଜାମାନେ ପାଳନକର୍ତ୍ତା ସେହି ଯେହେତୁ । ତସ୍କରତା = ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି । ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ବ୍ୟାବୃତ୍ତା ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କର ଯଶକୁ ଅନୁକରଣ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ ଯେହେତୁ, ପରଧନ ଅପହରଣରୁ ବ୍ୟାବୃତ୍ତ ହୋଇ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତ୍ତି କେବଳ ଶ୍ରୁତିମାତ୍ରାରେ ଗୋଚର ହେଉଥୁଲା ବା ଖାଲି ଶୁଣାଯାଉଥିଲା ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ଯଶସ୍ବୀତଃ ତଥ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ସ୍ଵଚ୍ଛତା ଚ କଥମାସନ୍ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅପି ସୁଖସମୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦଦାତି ସ୍ମ । ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ନାସୀତ୍ । ଅତଃ ଅବନ୍ୟା ରାଜାନଃ ଦିଲୀପସ୍ୟ ଅତିଷ୍ଠତ୍ । ଜନାନାଂ ପ୍ରବୃରୌ ତୁ ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତିଃ ନିୟମାବଦ୍ଧ ଚାସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ଉଦାରତା ସେବାପରାୟଣତା ଚ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ତସ୍କରତା ଚୌର୍ଯ୍ୟବୃତିଃ ବା ନାସୀତ୍ । କୋଽପି ଚୌର୍ଯ୍ୟକର୍ମଣା ବ୍ୟାପୃତଃ ଯଶଂ କୀର୍ତ୍ତି ଚ ଅନୁକରଣଂ ନ କୃତବନ୍ତଃ । ତସ୍କରତା ଶ୍ରୁତିମାତ୍ରେଣ କେବଳଂ ନାସନ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ତଦାନୀନ୍ତନଃ ସାମାଜିକବ୍ୟବସ୍ଥା ରାଜ୍ଞ ସୁଶାସନଂ ଚ ସୂଚିତଂ ଭବତି ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କିଳାନୁପଯୁସ୍ତସ୍ୟ = କିଳ + ଅନୁପଯୁଃ + ତଥ୍ୟ । ରକ୍ଷିତୁର୍ଯ୍ୟଶଃ = ରକ୍ଷିତୁଃ + ଯଶଃ । ଯପ୍‌ରସ୍ଵଭ୍ୟ = ଯତ୍ + ପରସ୍ଵଭ୍ୟ ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅନୁଯୟୁ, ରାଜାନୀ, ତସ୍କରତା = ପରେଷା ସ୍ଵାନି, ତେଭ୍ୟ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । କଉଁରି ୧ ମା । ରକ୍ଷିତୁଃ= ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଯଶଃ = ତତ୍ + କୃ +

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବ୍ୟାବୃତ୍ତା = ବି + ଆ + ବୃତ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଶ୍ରୁତିଃ = ଶୁ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ତସ୍କର = ଅତ୍ । ସ୍ଥିତା = ସ୍ଲା + ନ୍ତ + ଟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୮

द्वेष्योऽपि संमतः शिष्टस्तस्यार्तस्य यथौषधम् ।
त्याज्यो दुष्टः प्रियोऽप्यासीदङ्गुली वोरगक्षता ।। २८।।
ସ୍ଵେଷ୍ୟାପି ସଂମତଃ ଶିଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟାର୍ତସ୍ୟ ଯପୌଷଧମ୍ ।
ତ୍ୟାଜ୍ୟେ ଦୁଷ୍ଟ ପ୍ରିୟୋଽପ୍ୟାସୀଦଙ୍ଗୁଳୀବୋରଗକ୍ଷତା ||୨୮||

ଅନ୍ପପ – ଶିଷ୍ଟ ଦୃଶ୍ୟ ଆପି ଆଇଁସ୍ୟ ଔଷଧ୍ୟ ଯଥା ତଥ୍ୟ ସମ୍ମତଃ ଆସୀତ । ଦୁଷ୍ପ ପ୍ରିୟ ଅପି ଉରଗକ୍ଷତା ଅଙ୍ଗୁଳୀଇବ ତସ୍ୟ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଆସୀତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶିଷ୍ଟ = ସଜ୍ଜନ । ଦ୍ଧେଶ୍ୟ = ଅପି = ଶତ୍ରୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ । ଆର୍ଡସ୍ୟ = ରୋଗୀର । ଔଷଧ୍ୟ ସେହି ରାଜାଙ୍କର ସେ ଗ୍ରହଣୀୟ ଥିଲେ । ଦୁଷ୍ଟ = ଦୁର୍ଜନ । ପ୍ରିୟ ସର୍ପ ଦଂଶନ କରିଥିବା ଅଙ୍ଗୁଳି ଭଳି । ତସ୍ୟ ତ୍ୟାଜ୍ୟ ଆସୀତ୍ = ତାଙ୍କର ଯେପରି ଗ୍ରହଣୀୟ । ତସ୍ୟ ସମ୍ମତଃ ଆସୀତ୍ ଆପଣାର ହେଲେ ମଧ୍ୟ । ଉରଗକ୍ଷତାଅଙ୍ଗୁଳୀ ଇବ = ତ୍ୟାଜ୍ୟ ବା ବର୍ଜନୀୟ ଥିଲା ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଭଳି ଔଷଧ କଟୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ରୋଗୀର ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ସଜ୍ଜନ ଯେତେ ଶତ୍ରୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ବା ଗ୍ରହଣୀୟ ଥିଲେ । ଯେପରି ଏକ ଅଙ୍ଗୁଳିକୁ ସାପ କାମୁଡ଼ି ଦେଲେ ତାହା ଯେତେ ଭଲ ହେଲେ ବି ତାକୁ ବର୍ଜନ କରାଯାଏ, ସେହିପରି କୌଣସି ଦୁଷ୍ଟ ଯେତେ ଆପଣାର ହେଲେ ବି ସେ ରାଜାଙ୍କର ବର୍ଜନୀୟ ଥଲା ।

ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସର୍ଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟବହାରପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟାନ୍ ପ୍ରତି ରାଜ୍ଞ ବ୍ୟବହାରବିରଂ ତୁ ଭିନ୍ନମ୍ ଆସୀତ୍ । ଉପମାଛଳେନ ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟମ୍ ଉପସ୍ଥାପିତମ୍ । ଯଥା ଔଷଧାଂ ସମ୍ମନଃ ଅପ୍ରିୟୋଽପି ରାଜ୍ଞ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବତି ଯତୋହି ତଥ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଃ ସ୍ଵଭାବାଃ ଦଂଶତି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଶରୀରେ ବିଷସ୍ୟ ସଞ୍ଚରଣଂ ଭବତି, ଅସ୍ମିନ୍ନବସରେ ଉରଗକ୍ଷତଃ ପ୍ରିୟୋଽପି ତ୍ୟାଜ୍ଯ ଭବତି । ଦୁଷ୍ଟ ବିଷତୁଲ୍ୟ ଭବତି । ଅନେକ ପ୍ରକାରେଣ କଟୁ ଭୂତେ ସତି ରୁଗ୍‌ଣସ୍ୟ ଗ୍ରାହ୍ୟ ଭବତି ତଥା ବା ସୁଶ୍ରୁ ଭବତି । ଯଦି ଅଙ୍ଗୁଳୀମେକଂ ସର୍ପ ଅଙ୍ଗୁଳୀ ଅବଶ୍ୟ କର୍ତ୍ତନୀୟମ୍ । ତଥୈବ ଦୁଷ୍ଟ ଶିଷ୍ଟଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟବହାରଂ ତେନ କୃତମ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ :

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦ୍ବେଦ୍ୟୋଽପି = ଦ୍ଧେଶ୍ୟ + ଅପି । ଶିଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟାର୍ଡସ୍ୟ = ଶିଷ୍ଟ + ତଥ୍ୟ + ଆର୍ଡସ୍ୟ । ଯପୌଷଧମ୍ = ଯଥା + ଔଷଧମ୍ । ପ୍ରିୟୋଽପ୍ୟାସୀତ୍ = ପ୍ରିୟଃ + ଅପି + ଆସୀତ୍ । ଅଙ୍ଗୁଳୀବୋରଗକ୍ଷତା = ଅଙ୍ଗୁଳୀ +ଇବ + ଇରଗଣତା |

ସମାସ – ଉରଗକ୍ଷତା = ଉରଗେଣ କ୍ଷତା (୩ୟା ତତ୍) |

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶିଷ୍ଟ, ଦୁଷ୍ଟ = କଉଁରି ୧ ମା । ଦେଷ୍ୟ, ପ୍ରିୟ = ଅପି ଯୋଗେ ୧ମା । ଅଙ୍ଗୁଳୀ = ଇବ ଯୋଗେ ୧ ମା । ଆର୍ଡସ୍ୟ, ତଥ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଔଷଧମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦ୍ଧେଶ୍ୟ = ଦ୍ବିଷ୍ + ଣ୍ୟତ୍ ! ସମ୍ମତଃ= ସମ୍ + ମନ୍ + କ୍ତ | ତ୍ୟାଜ୍ୟ = ତ୍ୟଜ୍ + ଣ୍ୟତ୍ । ଦୁଷ୍ଟ ଦୁଷ୍ + .କ୍ତ | ପ୍ରିୟ = ପ୍ରୀଣ୍ + କ୍ତ । କ୍ଷତା = ଶିଷ୍ + କ୍ତ । ଆର୍ଡ = ଆ + କ୍ଷଣ + କ୍ତ + ଟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୯

तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना ।
तथा हि सर्वे तस्यासन्परार्थेकफला गुणाः ।। २९ । ।
ତଂ ବେଧା ବିଦଧେ ନୂନଂ ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା ।
ତଥା ହିଁ ସର୍ବେ ତସ୍ୟାସରାର୍ଥେକଫଳା ଗୁଣା ।।୨୯||

ଅନୂୟ – ବେଧା ତଂ ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା ବିଦଧ ନୂନଂ, ତଥାହି ତଥ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣା ପରାର୍ଥେକଫଳା ଆସନ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବୈଧଃ = ବ୍ରହ୍ମା । ତଂ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପଙ୍କୁ । ମହାଭୂତସମାଧ୍ଵନା = ହିଁ ।

ନୂନମ୍ = ସତେ ଯେପରି ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ତଥାହି= ସେହେତୁ । ତସ୍ୟ ସର୍ବେଗୁଣା = ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ । ପରାଥୈକଫଳା ଆସନ୍ = ପରର ଉପକାର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ରଘୁବଂଶମ୍’ ମହାକାବ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥମସର୍ଗତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସର୍ବେ ଗୁଣା କଥ୍ୟ ପରୋପକାରାୟ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । ଅସ୍ମାନ୍ ସଂସାରେ ସ୍ୱୟଂସ୍ରଷ୍ଟା ଏବ ସର୍ବାନ୍ ମନୁଷ୍ୟାନ୍ ସୃଜତି । କ୍ଷିତି-ଅପ୍-ତେଜ-ମରୁତ୍-ବ୍ୟୋମ-ଇତ୍ୟେବ ପଞ୍ଚଭୂତେନ ମାନବଶରୀରଂ ନିର୍ମିତମ୍ । ବେଧାଽପି ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରଂ ପଞ୍ଚଭୂତେନ ନିର୍ମିତବାନ୍ । ପଞ୍ଚଭୂତୋଽୟଂ ସଂସାରସ୍ୟ ପ୍ରାଣୀନାଂ କୃତେ ମଙ୍ଗଳମୟ ବସ୍ତୁରୂପେଣ ବିବେଚିତଂ ଭବତି । ଅସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପଂ ତୁ ରାଜାଦିଲୀପସ୍ୟ ଶରୀରେ ଅନୁଭୂତମ୍ । ପୃଥ‌ିବ୍ୟା ସହିଷ୍ଣୁତା କ୍ଷମା ଚ, ଜଳସ୍ୟ ଔଦାର୍ଯ୍ୟତା ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟତା ଚ, ତେଜସ୍ୱୀ ଜାଜ୍ଜଲ୍ୟତା ଶକ୍ତିମତା ଚ, ମରୁତଃ ଗତିଶୀଳତା ଶୀଘ୍ରତା ଚ, ବ୍ୟାପକତାଦି ବିବିଧା ଗୁଣା,ରାଜ୍ଞ ଦିଲୀପସ୍ୟ ସମୀପେ ଆସନ୍ । ଇମଂ ଗୁଣଂ ଧାରୟିତ୍ୱ ଡଃ ସଦା ପରୋପକାରେଣ ନିରତଃ ଅଭୂତ୍ । ଅସ୍ମାତ୍ ରାଜା- ଦିଲୀପସ୍ୟା ଚାରିତ୍ରିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରତୀୟତେ ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଖ୍ୟାମନ୍ = ତସ୍ୟ + ଆସନ୍ । ପରାମୈକଫଳା = ପର + ଅର୍ଥ + ଏକଫଳା ।

ସମାସ – ମହାଭୂତସମାଧନା = ମହାଭୂତାନାଂ ସମାଧଃ, ତେନ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍ତ୍ଵ) । ପରାର୍ଥୀ = ପରାସ୍ୟ ଅର୍ଥ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ମହାରାଣାରରକ୍ତି – ବେଧଃ, ସର୍ବଗୁଣୀ = କର୍ଭରି ୧ ମା। ତଂ = କରଣେ ୩ୟା । ତସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |

ପୃକ୍ଵଜିସ୍ତ୍ୟୟ – ସମାଧା: = ସମ୍ + ଆ + ଧା + କି

ଶ୍ଳୋକ – ୩୦

स वेलावप्रवलयां परिखीकृत सागराम् ।
अनन्यशासनामुर्वी शशासैकपुरीमिव ।। ३० ।।
ସ ବେଳାବପ୍ରବଳୟା ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍ ।
ଅନନ୍ୟଶାସନାମୁର୍ଥୀ ଶସାସୈକପୁରୀମିବ ॥୩୦॥

ଅନୂୟ – ସ୍ୱୀ ବେଳାବପ୍ରବଳୟାଂ ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍ ଅନନ୍ୟ ଶାସନାମ୍ ଉର୍ବୀମ୍ ଏକପୁରୀମ୍ ଇବ ଶଶାସ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କଃ = ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ । ବେଳାବପ୍ରବଳୟାମ୍ = ସମୁଦ୍ରକୁ ରୂପକ ପ୍ରାକାର ବେଷ୍ଟିତ । ପଖୀକୃତସାଗରାମ୍ = ଯାହାର ସମୁଦ୍ର ହିଁ ପରିଖା ଭାବରେ ରହିଥିଲା । ଅନନ୍ୟ ଶାସନାମ୍ = ଯାହାକୁ କି ଆଗରୁ କେହି ଶାସନ କରି ନଥିଲେ । ଉର୍ବୀମ୍ = ପୃଥ‌ିବୀକୁ । ଏକପୁରମ୍ ଇବ = ଗୋଟିଏ ନଗରୀ ସଦୃଶ । ଶଶାସ୍ତ୍ର = ଶାସନ କରୁଥିଲେ ।

ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜା ଦିଲୀପ ସାଗରକୂଳରୂପକ ପ୍ରାକାର ମଣ୍ଡିତ ସାଗର ସ୍ଵରୂପ ପରିଖାଯୁକ୍ତ ତଥା ତାଙ୍କ ବିନା ଅନ୍ୟ କେହି ହେଲେ ଶାସନ କରି ନଥିବା ପୃଥିବୀକୁ ଗୋଟିଏ ନଗରୀ ଭଳି ଶାସନ କରୁଥିଲେ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଦ୍ୟଭାଗଂ ମହାକବି କାଳିଦାସ ବିରଚିତଂ ‘ ରଘୁବଂଶମ୍ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ରଘୁବଂଶମ୍ ଏବଂ ପ୍ରାଚୀନଂ ବଂଶମ୍ । ବୈବସ୍ୱତମନୁଃ ଅସ୍ୟ ବଂଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମରାଜା ଆସୀତ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ବଂଶେ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଉପଯୁକ୍ତ ଉତ୍ତରଦାୟାଦଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ସସାଗରାଧରାୟା ଶାସକଃ । ତସ୍ୟ ରାଜା ଦିଲୀପସ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟମ୍ ଆସମୁଦ୍ରପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୁବିସ୍ତୃତମାସୀତ୍ । ସବଳା ଯସ୍ୟ ପ୍ରାଚୀର, ସାଗର ଯସ୍ୟ ପରୀଖା ଆସୀତ୍ । ତସ୍ୟ ବହିଃ ଶତ୍ରୁ ନାସୀତ୍ । ଦିଲୀପୋହି ଅନନ୍ୟଶାସକ ଆସୀତ୍ । ଏତାଦୃଶ ପୃଥ‌ିବୀ ରାଜା ଦିଲୀପଃ ଏକପୁରୀମିବ ଶଶାସ୍ତ୍ର ।

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଅନନ୍ୟଶାସନାମୁର୍ବୀମ୍ = ଅନନ୍ୟଶାସନାମ୍ + ଉର୍ବୀମ୍ । ଶଶାସୈକପୁରୀମିବ = ଶଶାସ + ଏକପୁରୀମ୍ = ବପ୍ରାଚ୍ୟବ ବଳୟଃ (ରୂପକ କର୍ମଧାରୟଃ), ବେଳା ଏବ ବଜ୍ର ବଳୟା ଯସ୍ୟା ତାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ପରି ଖୀକୃ ତସାଗରାମ୍ = ପରି ଖୀକୃ ତା ସାଗରାଂ ଯସ୍ୟା = ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଶାସନାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍), ଅବିଦ୍ୟ- ମାନମ୍ ଅନ୍ୟ ଶାସନଂ ଯସ୍ୟା – ଏକପୁରୀମ୍ = ଏକା ଚାସୌ ପୁରୀ ଚେତି (କର୍ମଧାରୟ) । ତାମ୍ ( ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ତାମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଂ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବେଳାବପ୍ରବଳୟାମ୍, ପରିଖୀକୃତସାଗରାମ୍, ଅନନ୍ୟଶାସନାମ, ଉର୍ବୀମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସ୍ୱ = କଉଁରି ୧ ମା। ଏକପୁରୀମ୍ = ଇବ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତୟ – ଶାସନମ୍ = ଶାସ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 5 ଣତ୍ୱ ବିଧ୍ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 5 ଣତ୍ୱ ବିଧ୍

ବିଶେଷ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ‘ନ୍’ ର ‘ଶ୍’ ରେ ପରିଣତକୁ ଶତ୍ବ ବିଧାନ କୁହାଯାଏ ।
ଡପକ୍ରମ:
ପୁଷ୍ପାଣି, ବାଳକାନ୍, ବିକୀର୍ଣ୍ଣ, ନରାଣାମ୍, ବାଳାନାମ୍, ଉପଯୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ପରିଶୀଳନ କରାଯାଉ । ଏଠାରେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ‘ନ’ କାର ଶୁଣାଯାଏ ଏବଂ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ‘ଣ’ କାର ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ । ଅତଏବ କେଉଁଠାରେ ‘ଣ’ କାର ରହିବ ଏହା ଜାଣିବାପାଇଁ ଏଠାରେ ଅଭ୍ୟାସସହ ବିବରଣ ଦିଆଯାଉଅଛି ।

ଏକପଦ | ସଂଯୁକ୍ତପଦ :
ଣତ୍ଵ ଜ୍ଞାନ ପୂର୍ବରୁ ଏକପଦ ଓ ସଂଯୁକ୍ତପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଭେଦ ଜାଣିବା ଉଚିତ । ଏକପଦର ଅର୍ଥ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପ; ଯଥା- ରାମେଣ, ଅର୍ଜେଣ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଯୁକ୍ତ ପଦର ଅର୍ଥ ସନ୍ଧି, ସମାସ ଦ୍ବାରା ଯୁକ୍ତ ହୋଇଥ‌ିବା ପଦ; ଯଥା- ପ୍ରୟୋଗେଣ (ପ୍ର + ଯୋଗେନ) । ଏଠାରେ ପ୍ର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପଦ । ଯେଉଁଠାରେ ଉପସର୍ଗ କିମ୍ବା ଅବ୍ୟୟ ପୂର୍ବପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତାହା ମଧ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ତଳେ ଦିଆଯାଇଥିବା ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକପଦ ଗୁଡ଼ିକୁ (✓)ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ସଂଯୁକ୍ତ ପଦ ଗୁଡ଼ିକୁ ‘✗’ ଚିହ୍ନ ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନାଅ ।
ଯଥା – (କ) ନରେଣ (✓ ) ଏକପଦ
(ଖ) ରାମନାମ (✗) ସଂଯୁକ୍ତପଦ
(ଗ) ରାମାୟଣମ୍ (✗) ସଂଯୁକ୍ତ ପଦ

ସେହିପରି- କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –
(କ) ନାରୀଣାମ୍ ( )
Answer:
(✓)

(ଖ) ରାଗେଣ ( )
Answer:
(✓)

(ଗ) ଗୁରୁଣା ( )
Answer:
(✓)

(ଘ) କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମେଶ ( )
Answer:
(✗)

(ଙ) ହରିଣା ( )
Answer:
(✓)

(ଚ) ପୁଷ୍ପାଣି ( )
Answer:
(✓)

(ଛ) ପ୍ରୟାଣମ୍ ( )
Answer:
(✗)

(ଜ) ଉଦାହରଣାନି ( )
Answer:
(✗)

(ଝ) ପ୍ରୟୋଗେଣ ( )
Answer:
(✗)

(ଞ) କାଳକ୍ରମେଣ ( )
Answer:
(✓)

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନଲିଖ ସଂଯୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
ଯଥା – ପ୍ରଣାମଃ = ପ୍ର + ନାମଃ
ଗୁରୁନାମ = ଗୁରୁ + ନାମ
ସେହିପରି କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –

(କ) ଶୂର୍ପଣଖା = ___________
Answer:
ଶୂର୍ଯ୍ୟ + ନଖା

(ଖ) ପ୍ରଣିଧାନମ୍ = ___________
Answer:
ପ୍ର + ନିଧାନମ୍

(ଗ) ନମସ୍କାରେଣ = ___________
Answer:
ନମଃ + କାରେଣ

(ଘ) ରାମାୟଣମ୍ = ___________
Answer:
ରାମ + ଅୟନମ୍

(ଙ) ମୃଗନୟନା = ___________
Answer:
ମୃଗ + ନୟନା

(ଚ) ପରିପୋଷଣମ୍ = ___________
Answer:
ପରି + ପୋଷଣମ୍

(ଛ) ମୃଷାବଚନମ୍ = ___________
Answer:
ମୂଷା + ବଚନମ୍

(ଜ) ପୁରୀନଗରୀ = ___________
Answer:
ପୁରୀ + ନଗରୀ

(ଝ) ବିଷଣ୍ଣବଦନଃ = ___________
Answer:
ବିଷଣ୍ଣ + ବଦନଃ

(ଞ) ସଙ୍କୀର୍ତ୍ତନମ୍ = ___________
Answer:
ସମ + କୀର୍ତ୍ତନମ

ଅଖଣ୍ଡ ପଦେ ନୋ ୟଃ (ଏକ ପଦରେ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ଣ’ ହେବ)
ଋ | ର୍ | ଷ୍ ….. ନ = ଶଃ
ଋ’କାର, ର’କାର ବା ଷ’କାର ପରେ ଅବ୍ୟବହିତ ନକାରର ଣକାର ହୁଏ ।
ଯଥା- ପିତୃ + ନାମ୍ = ପିତୃଣାମ୍
ନର + ନାମ୍ = ନରାଣାମ୍

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଦମାନଙ୍କରେ ଥିବା ଋ / ର / ଷ କୁ କୋଠରି ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା- କୀର୍ୟ୍ଯ (ର୍)
ସେହିପରି – କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –
(କ) ତୃଷ୍ଣା = ( )
Answer:
ଷ୍

(ଖ) କନଃ = ( )
Answer:
ର୍

(ଗ) ଶିକ୍ଷକେଣ = ( )
Answer:
ଷ୍

(ଘ) ତିଘୃଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଙ) ଭ୍ରାତୁ ଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଚ) ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ = ( )
Answer:
ର୍

(ଛ) ମୃଗେଣ = ( )
Answer:
ଋ

(ଜ) ତିଘୃଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଝ) ଅର୍ଣ୍ଣକଃ = ( )
Answer:
ର୍

(ଞ) ପିତୃ ଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

ବ୍ୟବଧାନେ ସତ୍ୟପି ନୋ ଶଃ (ବ୍ୟବଧାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନ’ ର ଣ’ ହେବ)
ଋ / ର୍ / ଷ୍ ଅଟ୍ = (ସୃରାଃ + ହଯବ୍) ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ
କୁଃ = କ ବର୍ଗ = କ, ଖ, ଗ, ଘ, ଙ, ହ, ଯ, ବ, ଅନୁସୃ।ର
ପୁଃ = ପ ବର୍ଗ = ପ, ଫ, ବ, ଭ, ମ

ଋ – ନ ମଧ୍ୟରେ, ର – ନ ମଧ୍ୟରେ, କିମ୍ବା ଷ- ନ ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ହୟବ ଅଟ୍ କ ବର୍ଗ କିମ୍ବା ପ ବର୍ଗ ବ୍ୟବଧାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ଣ ହୁଏ ।
ଯଥା- ରାମେଶ = ର୍ + ଆ + ମ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ
ମୃଗେଶ = ମ୍ + ଋ + ଗ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ
ପାରା ୟଶମ୍ = (ପ୍ + ଆ + ର + ଆ + ୟ୍ + ଅ + ନ୍ + ଅ + ମ୍ = ଶମ୍
ବଗେଣ = (ବ୍ + ଅ + ର୍ + ଗ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସିଦ୍ଧ ରୂପମାନଙ୍କରେ ନିମିତ୍ତ (ଋ, ର୍, ଷ୍) ଏବଂ ଣ କାରର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବର୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ ଲେଖ । (ଯଦି ଉଦାହରଣ ପଦରେ ‘ଋ, ର୍, ଷ୍’ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତିନୋଟି ସ୍ଥାନରେ ଦେଖାଯାଏ ତେବେ ଅନ୍ତିମ ୠକାର, ର୍ କାର ଏବଂ ଷ୍ କାର ଣତ୍ଵର ନିମିତ୍ତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ଯଥା- ‘ଅନ୍ତରିକ୍ଷେଣ’ ଏଠାରେ ଣତ୍ଵର ନିମିତ୍ତ କ୍ଷକାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଅଙ୍ଗଭୂତ ଷ୍ କାର ।)
ଯଥା- ନାରାୟଶଃ = (ନ୍ + ଆ + ର୍ + ଆ + ୟ + ନ୍ + ଅ)
ସେହିପରି ଲେଖ –

(କ) ତକ୍ଷକେଣ = _____________
Answer:
ତକ୍ଷକେଣ = ତ + ଅ + କ୍ + ଷ + କ୍ + ଏ + ନ + ଅ

(ଖ) ମଧୁରେଣ = _____________
Answer:
ମଧୁରେଣ = ମୂ + ଅ + ଧ + ଉ + ର + ଏ + ନ + ଅ

(ଗ) ଶ୍ରବଣମ୍ = _____________
Answer:
ଶ୍ରବଣମ୍ = ଶ + ର + ବ + ଅ + ନ + ଅ +ମ

(ଘ) ଭିକ୍ଷୁକାଣାମ୍ = _____________
Answer:
ଭିକ୍ଷୁକାଣାମ୍ = ଭ + ଇ + କ + ଷ + ଉ + କ୍ + ଆ + ନ୍ + ଆ + ମ୍

(ଙ) ନିଷ୍କ୍ରମଣମ୍ = _____________
Answer:
ନିଷ୍କ୍ରମଣମ୍ = ନୁ + ଇ + ଷ + କ + ର + ମ୍ + ଅ + ନ + ଅ + ମ

(ଚ) ବୃଷେଶ = _____________
Answer:
ବୃକ୍ଷଣ = ବୁ + ଋ + କ୍ + ଷ + ଏ + ନ + ଅ

(ଛ) ଆଚାର୍ଯ୍ୟଣ = _____________
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟଣ = ଆ + ଚ୍ + ଆ + ର + ଯ + ଏ + ନ + ଅ

(ଜ) ପରିଭ୍ରମଣମ୍ = _____________
Answer:
ପରିଭ୍ରମଣମ୍ = ପ୍ + ଅ + ର + ଇ + ର + ଭ + ମ୍ + ଅ + ନ + ଅ+ ମ

(ଝ) କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ ଣାମ୍ = _____________
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ ଣାମ୍ = ନ୍ + ଇ + ଷ + କ୍ + ର + ମ୍ + ନ୍ + ଆ + ମ୍

ସଂଜ୍ଞାୟାଂ ନୋଣ = (ସମସ୍ତ ପଦେ)
ପୂର୍ବପଦରେ ଥ‌ିବା ନିମିତ୍ତ ପରେ ଉତ୍ତରପଦରେ ଥ‌ିବା ନ’ର ଣକାର ହୁଏ ।
ଯଥା- ରାମ + ଅୟନମ୍ = ରାମାୟଣମ୍
ଶୂପ + ନଖା = ଶୂର୍ପଣଖା

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧।. ତଳେ ଲେଖାଯାଇଥ‌ିବା ଉଦାହରଣମାନଙ୍କରେ ନିମିତ୍ତ ଓ ନ’କାର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାୟକ ବର୍ଷ (ସହାୟକ ବା ମିତ୍ରବର୍ଣ) ଗୁଡ଼ିକୁ ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା – ନରାଣାମ୍ = ନ୍ + ଅ + ର୍ + ଆ + ଚ୍ + ଆ + ମ୍
ସେହିପରି –
(କ) କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ = ___________
Answer:
କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ = କ୍ + ଷ୍ + ତ୍ + ର୍ + ଇ + ୟ + ଆ + ଚ୍ + ଆ + ମ୍

(ଖ) ବ୍ରହ୍ମଶଃ = ___________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଶଃ = ର୍ + (ଚ୍ + ନ୍ + ମ୍ ) + ନ୍ + ଅଃ

(ଗ) ବାନରେଣ = ___________
Answer:
ବାନରେଣ = ବ୍ + (ଆ + ନ୍ + ଅ) + ର୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ

(ଘ) ସର୍ପଣ = ___________
Answer:
ସର୍ପଣ = ସ୍ + ଅ + ଋ (+ ପ୍ + ଏ + ନ୍) + ଅ + ମ୍

(ଙ) ଭ୍ରମେଣ = ___________
Answer:
ଭ୍ରମେଣ = ଭ୍ + ର୍ + ( + ମ୍ + ଏ + ) ନ୍ + ଅ

(ଚ) ମୟୁରେଣ = ___________
Answer:
ମୟୂରେଣ = ମ୍ + ଅ + (ୟ + ଊ + ର୍) + ଏ + ନ୍ + ଅ

(ଛ) ଭାଷଣମ୍ = ___________
Answer:
ଭାଷଣମ୍ = ଭ୍ + ଆ + (ଷ୍ + ଅ +ନ୍ ) + ଅ + ମ୍

(ଜ) ଛାତ୍ରାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ଛାତ୍ରାଣାମ୍ = ଛ୍ + ଆ (+ ତ୍ + ର୍ + ଅ) + ନ୍ + ଆ + ମ୍

(ଝ) ମୂଷକାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ମୂଷକାଣାମ୍ = ମ୍ + (ଊ + ଷ୍ + ଅ) + କ୍ + ଆ + ନ + ଆ + ମ୍

(ଞ) ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ = ଚ୍ + ଋ (+ କ୍ + ଷ + ଆ) + ନ୍ + ଆ + ମ୍

୨। ତଳେ ଲେଖାଯାଇଥ‌ିବା ପଦମାନଙ୍କରେ ଣତ୍ଵବିଧୂର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ କୋଠରୀ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା – ଦୃଢ଼ାନି = (ଢ) ଢ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ ।
ସେହିପରି –

(କ) ମର୍ଦ୍ଦନମ୍ = __________
Answer:
ମର୍ଦ୍ଦନମ୍ = (ଦ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଖ) ମର୍କଟେନ = __________
Answer:
ମର୍କଟେନ = (ଟ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଗ) ଦର୍ଶନାନି = __________
ଦର୍ଶନାନି = (ଶ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)
Answer:

(ଘ) ଗୃହଜୈନ = __________
Answer:
ଗୃହସ୍ଥନ = (ହ୍,ସ୍, ଥ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଙ) ଔଷଧାନି = __________
Answer:
ଔଷଧାନି = (ଧ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଚ) ରାଜକୀୟାନି = __________
Answer:
ରାଜକୀୟାନି = (ୟ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଛ) ମୃଗକୂଳାନି = __________
Answer:
ମୃଗକୂଳାନି = (ଳ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଜ) ପିତୃଦେବାନାମ୍ = __________
Answer:
ପିତୃଦେବାନାମ୍ = (ଦ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଝ) ମରୀଚେନ = __________
Answer:
ମରୀଚେନ = (ଚ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଞ) ଅର୍ଥକେନ = __________
Answer:
ଅର୍ଜକେନ = (ଚ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

ଣତୃ ନିଷେଧଃ:
୧। (ପଦାନ୍ତରେ ଥିବା ‘ନ୍’ କାରର ଣ ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ଯଥା – ରାମାନ୍, ହରୀନ୍, ତ୍ରୀନ୍, ନରାନ୍
୨। ନିମିତ୍ତ ବର୍ଷ ପରେ ପୃଥକ୍ ପଦରେ ନ ଥିଲେ ଣ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ପରିଭବନମ୍, ପରିଗମନମ୍, ପ୍ରନତଃ, ପରିନିନ୍ଦନମ୍, ହରିନାମ, ଆଚାର୍ଯାନୀ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

ଶୁଦ୍ଧ ରୂପକୁ ✓ ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ଅଶୁଦ୍ଧ ରୂପକୁ✗ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନାଅ ।
ଯଥା – ଏତାଦୃଶେଣ = (✗) ଶକାର ବ୍ୟବଧାନ ଥିବାରୁ ।
ସେହିପରି –
(କ) ରାମଚନ୍ଦ୍ରନ = ( )
Answer:
ରାମଚନ୍ଦ୍ରନ = (✗)

(ଖ) ସନ୍ତୋଷେନ = ( )
Answer:
ସନ୍ତୋଷେନ = (✗)

(ଗ) ମହାରାଜେଣ = ( )
Answer:
ମହାରାଜେଶ = (✗)

(ଘ) ପରିଶ୍ରମେଣ = ( )
Answer:
ପରିଶ୍ରମେଣ = (✓)

(ଙ) ବାଣପ୍ରୟୋଗେଣ = ( )
Answer:
ବାଣପ୍ରୟୋଗେଣ = (✗)

(ଚ) ସର୍ବାଙ୍ଗୀଣୀ = ( )
Answer:
ସର୍ବାଙ୍ଗୀଣୀ = (✓)

(ଛ) ଅପରାହ୍ନ = ( )
Answer:
ଅପରାହ୍ନ = (✗)

(ଜ) ପୂର୍ବାହ୍ନ = ( )
Answer:
ପୂର୍ବାହ୍ନ = (✗)

(ଝ) ଶିବରାମେଣ = ( )
Answer:
ଶିବରାମେଣ = (✓)