Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 5 ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର, ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ପ୍ରୟୋଗ କୌଶଳ Long Answer Questions.
CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 5 Long Answer Questions in Odia Medium
ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
1. ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଜାତିବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (Prof. G. S. Ghurey) ଙ୍କ ରଚିତ ଗ୍ରନ୍ଥର ନାମ ହେଉଛି ‘ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି (Caste and Race in India) । ସେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଟି ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସେ ବିଶଦ ଭାବରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ ଶବ୍ଦ ‘Caste’ ରୁ ଅଣାଯାଇଛି । ଯାହାର ଅର୍ଥ ବଂଶ ବା ‘ପ୍ରଜାତି’ । ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେଙ୍କ ମତରେ ‘ଏକ ବୃହତ୍ ସମାଜ ମଧ୍ଯରେ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ସାମାଜିକ ଦୁନିଆରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଏବଂ କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାରରେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ପ୍ରଭେଦୀକୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
ଜାତିର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଥିବା ପ୍ରଜାତୀୟ ତତ୍ତ୍ୱର ଜଣେ ଦୃଢ଼ ସମର୍ଥକ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଫେସର ଘୂରେ । ସେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ଅସମାନତା ପାଇଁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ କରିଛନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ ଭାରତରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଏବଂ ଗଙ୍ଗାନଦୀର ଅବବାହିକା ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କଲେ ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଅଣ ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନୀଚ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁଥିଲେ । ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଗୁଡ଼ିକରେ ଅଣ-ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିଷେଧ କରାଯାଉଥିଲା ।
ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଶୁଦ୍ର ଜାତିମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଘୃଣା ମନୋଭାବ ମଧ୍ଯ ଜାତି ଅସମାନତାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିଲା । ହିନ୍ଦୁ ସଂପ୍ରଦାୟରେ ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ଯ୍ୟ ସଭ୍ୟତା ଜାତି ପ୍ରଥାର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ଫଳସ୍ବରୂପ ଆର୍ଯ୍ୟ, ଅଣ-ଆର୍ଯ୍ୟ, ବ୍ରାହ୍ମଣ-ଶୁଦ୍ର ଆଦିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚର ଭାବନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଲା । ଶୁଦ୍ର ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରୁ ବାସନ୍ଦ କରାଗଲା । କାଳକ୍ରମେ ଜାତିଗୁଡ଼ିକରୁ ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ଉପ-ଜାତି ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ । ଏହି ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ମୂଳ ଜାତିର ନୀତି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହେଲେ ।
ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (Prof. G. S. Ghurey) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଛଅଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।
(୧) ଜାତି ଏକ ସମୂହ ଯାହାର ସଦସ୍ୟ ପଦ ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ।
(୨) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ସ୍ତରୀକରଣରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶୀର୍ଷସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାନ୍ତି ।
(୩) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା, ଖାଦ୍ୟ ଓ ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣରେ କଟକଣା ଜାରି କରିଥାଏ ଏବଂ କେଉଁ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ କେଉଁ ଜାତି ସହିତ କିଭଳି ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କରିବ ତାହା ସ୍ଥିର କରିଥାଏ ।
(୪) ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଜାତି ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସାମାଜିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ତଥା ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
(୫) ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ କୌଳିକ ବୃତ୍ତି ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
(୬) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ ନିଜ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିଥାନ୍ତି ।
ଏହିଭଳି ଭାବେ ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନିଜସ୍ବ ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି, ଯାହା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରୁଅଛି ।
2. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମୌଳିକ ଗୁଣ ବା ଲକ୍ଷଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଅର୍ଥ, ‘ଦେଖୁବା’’ ବା ‘ନିରୀକ୍ଷଣ’’ କରିବା । ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଘଟି ଯାଉଥବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ ଦେଖୁଥାଉ । ମାତ୍ର ଏସବୁକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଦି କୌଣସି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଢଙ୍ଗରେ କରାଯାଇ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ତେବେ ତାକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯିବ ।
ସମାଜରେ ଗବେଷଣାର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପ୍ରଣାଳୀ ରୂପେ ଏହାକୁ ବାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇଁ ଶ୍ରୀମତୀ ପି. ଭି. ୟଙ୍ଗ୍ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସ୍ୱାଭାବିକ ଭାବେ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ଆଖୁଦ୍ଵାରା ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଓ ସୁବିଚାରିତ ଭାବେ କରାଯାଉଥିବା ଅଧ୍ୟୟନ ଅଟେ ।’’ (Observation is a systematic and deliberate study through the eyes of the spontaneous occurrences, at the time they occur). ସି.ଏ. ମୋଜରଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବାଣୀ ଅପେକ୍ଷା ନେତ୍ର ଅଧୂକ ଦରକାରୀ ।’’ (Observation implies greater use of the eyes rather than that of ears and voice) |
ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଦ୍ୱାରା କୁହାଯାଇଥିବା ବା ଶୁଣାଯାଇଥିବା କଥା ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ନ କରି ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣା ଦେଖ୍ ଏବଂ ବୁଝି ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ । ମାତ୍ର କେବଳ କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଦେଖିବା ବା ବୁଝିବା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇନଥାଏ । ବରଂ ଘଟଣାକୁ ଅବଲୋକନ କରି ତା’ ମଧ୍ୟରେ କାରଣ ବା ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ତା’ର ଉପସ୍ଥିତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧୂ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମୈଳିକ ଗୁଣ (Characteristics of observation)
(୧) ମାନବ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକର ପୂର୍ବ ଉପଯୋଗ (Full use of human senses) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରଣାଳୀରେ ମାନବର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ତଥା – ଆଖୁ, କାନ, ପାଟି, ଇତ୍ୟାଦିର ପୂର୍ବ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଦର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିୟର ଭୂମିକା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବେଶି ଅଟେ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ସୁବିଚାରିତ ପ୍ରବିଧୂ (Observation a purposive and deliberate technique) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରଥମେ ଅଧ୍ୟୟନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବିଚାରପୂର୍ବକ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପରେ ହିଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାଧାରଣ ନିରୀକ୍ଷଣ ଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଆଖ୍ ଖୋଲିଥିଲା ଯାଏଁ କିଛି ନା କିଛି ଦେଖୁଥାଏ । ମାତ୍ର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପୂର୍ଣ ଏବଂ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ନିରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।
(୩) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପଦ୍ଧତି (Observation is the direct method of social research) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ଗବେଷକ ନିଜେ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରେ ।
(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରବିଧ ଅଟେ (Observation is a scientific technique) – ଏହାଦ୍ଵାରା ଏକତ୍ରିତ କରାଯାଉଥିବା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ବକ ବିଶ୍ଵାସ ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ଗବେଷକ ନିଜ ଆଖ୍ୟାରେ ଦେଖୁଥିବା ତଥ୍ୟକୁ ସୁନିୟୋଜିତ ଉପାୟରେ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ।
(୫) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ (Observation minutely studies the social phenomena) – ଏହାଦ୍ଵାରା ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ କର ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତ ପାରସରକ ସମ୍ପକ ଇତ୍ୟାଦି ଜାଣିହୁଏ ।
(୬) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାରଣ ଫଳାଫଳ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ (Observation explains causes effect relationship) – ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର କାରଣ ଫଳାଫଳ ବା ପରିଣାମ ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିହୁଏ ।
3. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ?
Answer:
ମୋଟ ଉପରେ ଛଅ ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ବିଶଦ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।
(୧) ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Uncontrolled Observation) – ଏଥରେ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ବରଂ ଘଟଣା ଯେପରି ଘଟୁଥାଏ ସେହି ସ୍ଵାଭାବିକ ବା ବାସ୍ତବରୂପକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଏ । ଜାହୋଜା ଏବଂ କୁକ୍ ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଅସଂରଚିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Unstructured observation) ଏବଂ ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ବା ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Simple Observation) ନାମରେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହାଛଡ଼ା ଅନିୟନ୍ତ୍ରତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ଅନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ (Undirected), ଅନୌପଚାରିକ (Informal) ତଥା ମୁକ୍ତ (Open) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନାମରେ ଅଭିହିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଶ୍ରୀମତୀ ୟଙ୍ଗ୍ଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ‘ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ଆମେ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସାବଧାନତା ପୂର୍ବକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଉ; ମାତ୍ର ଏଥରେ ସଂକ୍ଷିତ୍ରୀକରଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ଯନ୍ତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ ଅଥବା ଦେଖାଦେଇଥିବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ଶୁଦ୍ଧତାକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବାକୁ କୌଣସି ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇ ନ ଥାଏ । ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ୍ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମହତ୍ତ୍ବ ସୂଚାଇ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସାମାଜିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଷୟରେ ଅଧିକାଂଶ ଜ୍ଞାନ ସହଭାଗୀ ବା ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଜନସାଧାରଣ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।’’
ବାସ୍ତବିକ ଅଧିକାଂଶ ସାମାଜିକ ଘଟଣାର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ, ତାହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ । ଫଳତଃ ଏହାକୁ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ।
୨ । ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Controlled Observation) – ପୂର୍ବେ ସାମାଜିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନ ଥିଲା, ମାତ୍ର ଆଜିକାଲି ଅନେକ ପ୍ରବିଧିର ବିକାଶ ଫଳରେ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ପାରିଛି । ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରବିଧ, ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଗବେଷକ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥିବା ଘଟଣା ଓ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ।
କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଯେପରି ଅନେକାଂଶରେ ସହଜ, ସାମାଜିକ ଘଟଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ନୁହେଁ, ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ ବିଧ୍ ଯାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଜନା ସୁନିଶ୍ଚିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥିପାଇଁ ନିୟନ୍ତ୍ରତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ମଧ୍ଯ ପୂର୍ବ ନିୟୋଜିତ ବା ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସ୍ଥାପନ କରି ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା – ସାମାଜିକ ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ।
(କ) ସାମାଜିକ ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control over social phenomena) – ଭୌତିକ ବିଜ୍ଞାନରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପ୍ରୟୋଗ ଶାଳାରେ ନିୟନ୍ତ୍ରତ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ । ସେହିପରି ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ଅଧୟନ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଚାଳନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ବିଭିନ୍ନ ଆଲୋକରେ ମଣିଷର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଶକ୍ତି ଦେଖିବା ପାଇଁ ଅନ୍ଧାର ହଲ୍ରେ କେତେକ ଶ୍ରମିକଙ୍କୁ କାମ କରାଇ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଜାଣିହେବ ।
ତା’ସରେ ବିଭିନ୍ନ ଆଲୋକ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଦେଖ୍ ଆଲୋକ ଓ ଅନ୍ଧକାର କିପରି ମଣିଷର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଶକ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଉଛନ୍ତି ତାହା ଜାଣିହେବ ।
(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control over observer) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖାଯାଏ । ଅବଶ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସହଜ । ନିଜେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ଷା ନିଜ ଉପରେ ଏହି ପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖେ । ସେ କେତେକ ଉପକରଣ ଯଥା : ଅନୁସୂଚୀ, ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ଡାଏରୀ ଇତ୍ୟାଦିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଏ ଏବଂ ନିଜର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ଠିକ୍ ରୂପେ କାମ କରୁଛନ୍ତି କି ନାହିଁ ତାହା ମଧ୍ୟ ଦେଖେ ।
୩ । ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Participant observation) – ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହ ବା ସମୁଦାୟର ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ହୋଇ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ତଥା ଦୈନନ୍ଦିନ ବ୍ୟବହାରରେ ସକ୍ରିୟ ଭାଗନିଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ସବ, ସଂସ୍କାର, କର୍ମକାଣ୍ଡ ତଥା ଅନ୍ୟ କ୍ରିୟାକଳାପ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଏକ ପ୍ରକାର ନିଜକୁ ମିଶାଇ ଦେଇ ଅଧ୍ୟୟନ କରେ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ସହ ଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅବଧାରଣାର ପ୍ରୟୋଗ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ୧୯୨୪ ମସିହାରେ ପ୍ରଫେସର ଏଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ ନିଜର ପ୍ରକାଶିତ “Social Discovery” ପୁସ୍ତକରେ କରିଥିଲେ । ଏହା ପରଠାରୁ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନର ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧ ରୂପେ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ଆସୁଅଛି ।
ସମୂହର ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥାଏ, ସେହି ସମୂହରେ ବାସକରେ ଏବଂ ସେହି ସମୂହର ଜୀବନ ଧାରାରେ ଭାଗ ନେଇଥାଏ ।’’ (Participant observer, using non-controlled observation generally lives or otherwise in the life of the group, which he is studying)
ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଏକ ଗୁପ୍ତଚରର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏଥପାଇଁ ଗବେଷକକୁ ଏକ ନୂତନ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ନେଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏକ ପକ୍ଷରେ ସେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ସଚେତନ ରହି ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥିବା ସମୂହର ଜୀବନଧାରାରେ ନିଜକୁ ମିଶାଇଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ ।
ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଅନେକ ସତର୍କତା ସହିତ ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । କାରଣ ଯଦି ସେହି ସମୂହର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲୋକ ତା’ର ବାସ୍ତବ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଜାଣିପାରନ୍ତି, ତେବେ ସେହି ସ୍ଥିତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ।
୪ । ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Non-Participant Observation) – ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଅଧ୍ୟୟନକର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଭାଗନେଇନଥାଏ । ବରଂ ଏକ ମୌନ ଦର୍ଶକ (Silent Spectator) ଭାବେ ସେ ଘଟଣାମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସଫଳତା ଗବେଷକର ଉପସ୍ଥିତି ଓ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ଅନଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଏକ ବିବାହ ଉତ୍ସବ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଏଠାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା କୌଣସି ସମୂହର ନିକଟ ଏବଂ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନ ଆସି ଏକ ସାଧାରଣ ଅପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ରୂପରେ ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରେ ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ‘ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ (Non-Participant Observation) କୁହାଯିବ ।
୫ । ଅର୍ଦ୍ଧ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Quasi-Participant observation) – ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ପରେ ଏକଥା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, କୌଣସି ଅଧ୍ୟୟନରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ସହଭାଗୀ ବା ଅସହଭାଗୀ ହେବା ଏକ କଠିନ ବ୍ୟାପାର । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗିତା ଦ୍ଵାରା ଅଧୟନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ଲୋପ ପାଇବାର ଭୟଥାଏ ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହଭାଗୀତା ଦ୍ଵାରା ଅନେକ ଗୋପନୀୟ ତଥା ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ନ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ ।
ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅଧ୍ୟୟନକୁ ଅଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ କରିବା ଲାଗି ଏହାକୁ ଆଂଶିକ ସହଭାଗୀ ଓ ଆଂଶିକ ଅସହଭାଗୀ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଅର୍ଦ୍ଧ ସମଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉତ୍ତର ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ଦେଇଥାଏ।
୬ । ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (mass observation) – ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ, ଅନେକ ବିଷୟ ଏତେ ବ୍ୟାପକ ଏବଂ ଜଟିଳ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ଏହାକୁ କୌଣସି ଏକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାଦ୍ବାରା ଠିକ୍ ଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମସ୍ୟା ବା କ୍ଷେତ୍ରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଅନେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତାଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ୱାରା ନ ହୋଇ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ସାମୂହିକ ଭାବରେ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (mass or collective observation) କୁହାଯିବ ।
ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକୃତିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ସିନ୍ ପାଓ ୟାଙ୍ଗ୍ (Hsin Pao yang) ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଏକ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ । ଏଥିରେ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ଆଲେଖନ କରାଯାଏ ଏବଂ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସଂକଳନ ଏବଂ ପ୍ରୟୋଗ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥାଏ ।
4. ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
| ଆଧାର | ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ | ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ |
| (୧) ଘଟଣା ତଥା ସ୍ଥିତି (Events and Situations) | ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥିବା ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଏ । | ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥିତି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ନ ଥାଏ । |
| (୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତାର (observers behaviour) | ସେ ପୂର୍ବ ନିଶ୍ଚିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ନିଜର ବ୍ୟବହାର ନିଶ୍ଚିତ ଢଙ୍ଗ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରବିଧ ଦ୍ଵାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । | ତାର ନିଜ ବ୍ୟବହାର ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନଥାଏ । |
| (୩) ଯୋଜନା ବଦ୍ଧ (Preplanning Programme) | ପ୍ରଥମେ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ରୂପରେଖ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ତଥା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରାଯାଇଥାଏ । | କୌଣସି ପୂର୍ବ ଯୋଜନ ନଥାଇବି ସେ ଯେ କୌଣସି ସମୟରେ ଓ ଯେ କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । |
| (୪) ସାଧନ ତଥା ଉପକରଣ (Tools and Apparatus) | ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ବା ସାଧନ ଯଥା :ଅନୁସୂଚୀ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶିକା ଆଦିର ସହାୟତା ନିଆଯାଏ । | କୌଣସି ସାଧନର ଉପଯୋଗ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ନଥାଏ । |
| (୫) ସ୍ଵାଭାବିକତା (Naturalness) | ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯାହା ଫଳରେପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସ୍ଵାଭାବିକତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । | ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ରହିବା ଯୋଗୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧ୍ୟା ସ୍ଵାଭାବିକ ହୋଇଥାଏ । |
| (୬) ବିଶ୍ଵାସନୀୟତା (Reliability) | ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାର ମନୋବୃତ୍ତି ବିଚାରଧାରା ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପକ୍ଷପାତ ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳରେ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧୂକ ନିସ୍ପକ୍ଷ ଏବଂ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ହୋଇଥାଏ । | ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ରୁଚିର ଅଧିକ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ ଏଣୁ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧିକ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ଣ ଏବଂ କମ୍ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ହୋଇଥାଏ । |
| (୭) ଉପଯୁକ୍ତତା (Suitability) | ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵାଧୀନ ହୋଇନଥାଏ । ଏଣୁ ଘଟଣା ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ । | କୃତ୍ରିମତା ନଥିବା ଯୋଗୁଁ ଯେ କୌଣସି ସମୂହର ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର । |
| (୮) କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର (Scope) | କ୍ଷୁଦ୍ର ସମୂହ ବା କୌଣସି ବିଶେଷ ପକ୍ଷକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ଅଟେ । | ବୃହତ୍ତ ସମୂହର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସବୁ ପକ୍ଷକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ । |
5. ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
| ଆଧାର | ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ | ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ |
| (୧) ସହଭାଗୀତାର (Extent of Participation) | ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ଅଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗଭାବେ ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ । | ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଭୂମିକା ଜଣେ ଅପରିଚିତ ଏବଂ ମୌନଦ୍ରଷ୍ଟା ରୂପେ ହୋଇଥାଏ । |
| (୨) ଅଧ୍ୟୟନର ଗଭୀରତା (Depth of study) | ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଓ ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । | ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ବାହ୍ୟ ବ୍ୟବହାରକୁ ଯେଉଁ ରୂପରେ ଜାଣିହୁଏ, ଗୋପନୀୟ ତଥ୍ୟକୁ ସେହି ରୂପରେ ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ । |
| (୩) ସମୂହର ବ୍ୟବହାର (Behaviour of the groups) | ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଜଣେ ଗୁପ୍ତଚର ପରି ସମୂହର ଜୀବନ ଧାରାରେ ମିଶି ଯାଇ ଏହାର କରିପାରିଥାଏ । | ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଜଣେ ଅପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତିଭାବି କୃତ୍ରିମ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ । |
| (୪) ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକର (Verification of data) | ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରୀକ୍ଷଣ ଓ ପୁନଃ ପରୀକ୍ଷଣସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । | ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନାତ୍ମକ ପରୀକ୍ଷା କଷ୍ଟକର । |
| (୫) ସମୟ ଏବଂ ଧନ (Time and money) | ଅଧିକ ସମୟ ଓ ଧନ ଆବଶ୍ୟକତା ହୋଇଥାଏ । | ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସମୟ ଓ ଧନ ଦରକାର ପଡ଼େ । |
| (୬) ସୀମା (Extent of objectivity) | ଅଧ୍ୟୟନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା କମ୍ ଦେଖାଯାଏ । | ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧିକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଏବଂ ନିରପେକ୍ଷ ହୁଏ । |
| (୭) ସାଧନାର ବ୍ୟବହାର (Use of tools) | ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ସାଧନାର ସାଧାରଣ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରିନଥାଏ । | ଏଠାରେ ସାଧନର ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ । |
| (୮) କୁଶଳତା (Skill) | ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ଓ ଏଥପାଇଁ ତାଲିମ ଆବଶ୍ୟକ । | ସାଧାରଣ କୁଶଳତା ଓ ତାଲି ମଦ୍ୱାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ । |
6. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ମହତ୍ତ୍ବ (Importance of Observation) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ତଥା ପ୍ରାକୃତିକ ସମସ୍ତ ବିଜ୍ଞାନରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଭୂମିକା ହେଉଛି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମଗ୍ରୀ ଏକତ୍ରିତ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରଣାଳୀ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପାଦେୟତା ଅଧ୍ଵ । ନିମ୍ନରେ ତାହା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
(୧) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା (Objectivity) – ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ହେତୁ ପ୍ରାପ୍ତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ଓ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ହୁଅନ୍ତି । ନିଜେ ଗବେଷକ ବା ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁପରି ଭାବରେ ଘଟଣା ଦେଖୁଥାଏ ସେହିପରି ତାହାକୁ ମୌଳିକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏ ମର୍ମରେ ମୋଜର ଲେଖନ୍ତି, ‘ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସେମାନେ କ’ଣ କଲେ, ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବା ପରିବର୍ଭେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଅତି ରଂଜନ, ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ପ୍ରଭାବ ଏବଂ ସ୍ମରଣ ତ୍ରୁଟିରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସମସ୍ୟାକୁ ଦୂରକରି ସେମାନେ କ’ଣ କରନ୍ତି କୁ ଦେଖୁପାରିଥାଏ ।’’
(୨) ସରଳତା (Simplicity) – ନୂତନ ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଦେଖିବା ଓ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ମନୁଷ୍ୟର ସହଜାର ପ୍ରବୃତ୍ତି । ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ବିଶେଷ ପ୍ରକାରର ତାଲିମ ତଥା ଅଧିକ ଧନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ । ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ଏବଂ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।
(୩) ବିଶ୍ଵାସନୀୟତା (Reliability) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ପଦ୍ଧତି, କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଘଟଣା ଯେଉଁ ରୂପରେ ଘଟିଥାଏ ସେହି ରୂପରେ ତାହା ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ । ମୋଜର ଏହି ମର୍ମରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘‘ଲୋକମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଜଣେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀକୁ ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ଯୋଗାଇଥାଏ, ତାହା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଉପାୟରେ ବିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟ ଭାବରେ ପାଇବା କଷ୍ଟକର ।’’
(୪) ସତ୍ୟପ୍ରତିପାଦନଶୀଳତା (Veritiability) – କେତେକ ବିଶେଷ ପ୍ରକାର ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଏହାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇନଥାଏ । ଏହାଛଡ଼ା ଅଧିକାଂଶ ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ସୂଚନା ଓ ସାମଗ୍ରୀର ସତ୍ୟତାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ ।
(୫) ପ୍ରାକ୍ କଳ୍ପନା ନିର୍ମାଣରେ ସହାୟକ (Helpful in Hypothesis) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସହାୟତାରେ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ବିଶେଷ ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ପୁଣି କୌଣସି ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାର ସତ୍ୟତାକୁ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ । କୌଣସି ସମସ୍ୟାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନା ମାନ ତିଆରି କରିବାକୁ ହେବ, ସମସ୍ୟା ସମ୍ବନ୍ଧିତ କ୍ଷେତ୍ରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ ହେଲେ ତାହା ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।
(୬) ବିସ୍ତ୍ରୁତ ପ୍ରଚଳନ (Wider use) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ପ୍ରାୟ ସବୁପ୍ରକାର ବିଜ୍ଞାନ ଭୌତିକ ଏବଂ ସାମାଜିକରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଧ୍ୟୟନ ଗୁଣାତ୍ମକ ହେଉ ଅଥବା ପରିମାଣାତ୍ମକ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିନା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଜନ୍ ମେଜ (John Madge) ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ଯେ, କୌଣସି ଅଧ୍ୟୟନର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ତଥ୍ୟ ଅଥବା ବ୍ୟବସ୍ଥିତ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।
(୭) ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ (Intensive study) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରବିଦ୍ଵାରା ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଏପରି ଗଭୀର ଭାବରେ ଅ କରାଯାଏ ଯେ, ତାହା ଅନ୍ୟକୌଣସି ପ୍ରବିଧୂ ସାହାଯ୍ୟରେ କରିହେବ ନାହିଁ । ମାନବ ସମାଜର କେତେକ ବ୍ୟବହାରର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ଯେ, କେବଳ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ଵାରା ତାହା ଜାଣିହେବ ନାହିଁ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସେଠାରେ ହିଁ ଏକମାତ୍ର ପନ୍ଥା, ଯାହାଦ୍ଵାରା କି ଅଧ୍ୟୟନ କରିହେବ ।
7. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଦୋଷ (Demerits of Observation) ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ମଧ୍ୟ କେତେକ, ଦୋଷ ଥାଏ । ଫଳରେ ଏହା ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । ଶ୍ରୀମତୀ ପିଭି ୟଙ୍ଗ ଏହି ପଦ୍ଧତିର କଠିନ ତାକୁ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସମସ୍ତ ଘଟଣା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ହୋଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ’’। (Not all occurrences are of course, open to observations; not all occurrences open to observation can be observed when an observer is at hand; not all occurrences lend themselves to study by observational techniques.)
ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ କେତେକ ବିଶେଷ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।
ନିମ୍ନରେ ଏ ପଦ୍ଧତିର କେତେକ ଦୋଷର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା –
(୧) ପକ୍ଷପାତର ସମସ୍ୟା (Problem of bias) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପକ୍ଷପାତର ସମସ୍ୟା ଦୁଇପ୍ରକ’ରର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଯଥା – (କ) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଦ୍ଵାରା ଓ (ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ ଦ୍ବାରା ।
ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅନେକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜେ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାକୁ ନିଜ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଏବଂ ବିଚାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ପୁଣି ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ, ସେମାନଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇଛି ବୋଲି ଜାଣିପାରନ୍ତି ତେବେ ଅସ୍ଵାଭାବିକ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି ।
ଜାହୋଦା ଏବଂ କୁକ୍ ଏ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଯଦି ଆଭାସ ମିଳିଯାଏ ଯେ, ସେମାନଙ୍କ ବ୍ୟବହାର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଛି, ତେବେ ସେମାନେ ଜାଣିଶୁଣି ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥାନ୍ତି ।’’ ଏହା ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଧ୍ୟୟନ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଏ ।
(୨) କେତେକ ସମସ୍ୟା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ (Some problems are not suitable to observe) – କେତେକ ମାନବୀୟ ପ୍ରକୃତି ଏପରି ଯେ, ତାହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିହେବ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପାରିବାରିକ ସଂଘର୍ଷ, ପ୍ରେମ, ସହାନୁଭୂତି, ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀବନର ଗଭୀରତା ଓ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟତା ଆଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ ।
(୩) ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ଆକସ୍ମିକତା (Casual nature of events) – ଅନେକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ଘଟିଥାଏ । ସେମାନଙ୍କର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା କମ୍ ଥାଏ । ଏଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଘଟିବା ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କଲେ ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇ ଉଠେ । ପୁଣି ଯେଉଁ ଘଟଣାମାନ ନିୟମିତ ଘଟେ । ତାହା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ କେତେ ଦଶ (condition) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର କାର୍ଯ୍ୟରେ ବାଧା ଉପୁଜାଏ, ଫଳରେ ଉତ୍ତମ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହୋଇନପାରେ ।
(୪) ପରିମାଣାତ୍ମକ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Unsuitable to prepare quantitative conclusions) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ପରିମାଣାତ୍ମକ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବା କଷ୍ଟକର । କେବଳ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ବିଶ୍ଳେଷଣ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ କରାଯାଏ ।
(୫) ପ୍ରୟୋଗର କ୍ଷେତ୍ର ସୀମିତ (Limited scope of study) – ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷେତ୍ରରେ କମ ସମୟ ପାଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ । କ୍ଷେତ୍ର ବୃହତ୍ତର ହେଲେ ଉତ୍ତମ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ପୁଣି ବହୁଦିନ ଧରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ ଗବେଷକଙ୍କୁ ସନ୍ଦେହ କରିପାରେ ଓ କୃତ୍ରିମ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଇ ପାରେ ।
(୬) ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟର ଦୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଯୋଗ (Inadequate use of sense organs) – ଯେଉଁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମ:ନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗବେଷକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ସେମାନେ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ପ୍ରତି ଅଧିକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ହୋଇପଡ଼ନ୍ତି ଓ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ହୁଏତ ଛାଡ଼ିଦେଇପାରନ୍ତି । ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜନ୍ ମେଜ୍ (John Madge) ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ବାସ୍ତବିକ ଆମର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡ଼ିକ ମନମୁଖୀ, ମାନଲାଖ୍ ଓ ଅବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଦୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଯନ୍ତ୍ର ଅଟନ୍ତି ।’’
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ତଥା ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଉପଯୋଗୀ ପ୍ରବିଧୂ । ଯଦି ଏହାକୁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ପୂର୍ବକ ଉପଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟରେ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବ ।
8. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnaire) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏବଂ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଲକ୍ଷଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାଥମିକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପକରଣ । ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ରହିଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଅତ୍ୟଧିକ କଷ୍ଟକର ଓ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇପଡ଼େ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ସାକ୍ଷାତକାର ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏ ପ୍ରକାର ଅସୁବିଧା ଦୂର କରିବା ଲାଗି ସାମାଜିକ ବିଜ୍ଞାନର ଗବେଷକମାନେ ଏକ ଗବେଷଣା ଉପକରଣ ବାହାର କରିଛନ୍ତି ଯାହା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnaire) ନାମରେ ସୁପରିଚିତ ।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ହେଉଛି, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ସୂଚୀ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ନିମିତ୍ତ ଯେଉଁ ସୂଚନାମାନ ଆବଶ୍ୟକ ଥାଏ, ତାହା ପାଇବାପାଇଁ ପ୍ରଥମେ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାପରେ, ଏହି ପ୍ରଶ୍ନସୂଚୀକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଫେରସ୍ତ କରିଦେବା ପାଇଁ ଏକ ନିବେଦନ ପତ୍ର ସହିତ ଡାକଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦିଆଯାଏ । ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ଡାକ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରାପ୍ତ ସୂଚନାର ଆଧାରରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପଯୋଗ ଡାକ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ‘ଡାକଦ୍ଵାରା ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ’’ (Mailed questionnaire) ଦିଆଯାଏ ।
ସଂଜ୍ଞା (Definition) – ବିଭିନ୍ନ ଗଷେକମାନେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରକୃତିକୁ ଅନେକ ସଂଜ୍ଞାଦ୍ୱାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଛନ୍ତି । ଗୁଡେ ଏବଂ ହାଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ସାଧାରଣଭାବେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଶବ୍ଦଟି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଇବାପାଇଁ ଏକ ଉପକରଣକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଯାହାକୁ ଏକ ଫର୍ମ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ପୂରଣ କରିଥାଏ’’ । “In general the word Questionnaire refers to a device for securing answers to questions by using a form, which the respondent fills up himself.”
ବୋଗାର୍ଡ଼ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକାଧିକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଉଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସୂଚୀ ଅଟେ । (A Questionnaire is a list of questions to a number of persons for answer”.)
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Characteristics of Questionnaire) :
(୧) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ୟୟନର ବିଭିନ୍ନ ପକ୍ଷ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାପ୍ତକରିବା ପାଇଁ ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ସୂଚୀ ଅଟେ ।
(୨) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ହେଉଛି ଏକ ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉପକରଣ ।
(୩) ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଡାକଦ୍ଵାରା ପଠାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ମଧ୍ୟ ଏହା ବିତରଣ କରାଯାଇପାରେ।
(୪) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ଉତ୍ତରଦାତା ନିଜେ ଫର୍ମ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।
(୫) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଦ୍ଵାରା କେବଳ ଶିକ୍ଷିତବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏହା ପୂରଣ କରିବା କଷ୍ଟକର ।
(୬) ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ପାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏକ ସାଙ୍ଗରେ ଅନେକ ସୂଚନା ଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୭) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଭାଷା ସରଳ ଓ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉତ୍ତରଦାତା ଠିକ୍ ରୂପେ ପ୍ରଶ୍ନ ବୁଝିନପାରିଲେ, ଏଣୁତେଣୁ ଉତ୍ତର ଦେବାର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ ।
(୮) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କଲାବେଳେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ନ ଥିବାରୁ ସେ ନିଃସଙ୍କୋଚରେ କେତେକ ଗୁପ୍ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଦିଏ ।
9. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପକାରିତା ବା ଉପାଦେୟତା ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ସିନ୍ ପାଓ ୟାଇ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ମହତ୍ତ୍ବକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ବିଶାଳ ଏବଂ ବ୍ୟାପକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ଶୀଘ୍ରତମ ଓ ସରଳତମ ପ୍ରଣାଳୀ ।’’ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପକାରିତାମାନ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(୧) ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ୟୟନ (Large Universe Covered) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ସାକ୍ଷାତକାର ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗବେଷକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରେ । ମାତ୍ର କ୍ଷେତ୍ର ବୃହତ୍ ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ବାଚିତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଭେଟିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରପ୍ରାପ୍ତି ସହଜରେ ହୋଇପାରେ ।
(୨) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଧନ, ଶ୍ରମ ଓ ସମୟ ବ୍ୟୟ (Less Expensive) – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ମୁଖ୍ୟତଃ କାଗଜ, ମୁଦ୍ରଣ ତଥା ଡାକ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳତଃ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକାରୀଙ୍କ ଭତ୍ତା, ଦରମା ତଥା ଅନ୍ୟବ୍ୟୟର ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ନାହିଁ । ପୁଣି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୁଲି ଅଧିକ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରହି ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ପାଏ ।
ପୁଣି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସାକ୍ଷାତକାର ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲେ ଅଧିକ ସମୟ ଲାଗିବ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସମୟ ଲାଗେ ।
(୩) ଅଧ୍ୟୟନର ପୁନରାବୃତ୍ତି ସମ୍ଭବ (Possibility of Repetition) – କେତେକ ଅଧ୍ୟୟନରେ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ସୂଚନାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ବାରମ୍ବାର ତଥ୍ୟ ପାଇହୁଏ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀମାନ ଅଧ୍ଵ ସଂଖ୍ୟାରେ ଛପାଇ ଏ କାର୍ଯ୍ୟ କରିନିଏ ।
(୪) ଉଭୟ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଓ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ସୁବିଧାଜନକ (Convenient method both for Researcher and Respondent) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ତାଲିମ ତଥା ପ୍ରଶାସନ କଥା ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିକୁ ଏକ ସ୍ବୟଂ ସଂଗଠିତ ଏବଂ ସ୍ଵୟଂ ପ୍ରଶାସିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଉତ୍ତରଦାତାମାନେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀକୁ ପାଇ ନିଜ ସୁବିଧା ଅନୁସାରେ ତାହା ପୂରଣ କରିଥାନ୍ତି ।
(୫) ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ସୁବିଧା (Convenient for Statistical Analysis) – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ଶ୍ରେଣୀକରଣ, ସାରଣୀୟନ ତଥା ପରିସଂଖ୍ୟାନୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅଧିକ କୁଶଳତା ସହକାରେ କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ ।
(୬) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଏବଂ ପ୍ରାମାଣିକ ସୂଚନା (Free and Valid Information) – ଅନୁସୂଚୀ, ସାକ୍ଷାତକାର ଇତ୍ୟାଦି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା, ସୂଚନାଦାତା ଉତ୍ତର ଦେବା ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉପସ୍ଥିତି ରହିଥାଏ । ତାର ଉପସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ କେତେକ ବିଷୟରେ ସୂଚନାଦାତା ତାର ଗୋପନୀୟ କଥା କହିବାକୁ କୁଣ୍ଠିତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ହୁଏତ ଗୋପନୀୟ କଥା ଲେଖିବାଟା ତା’ ପକ୍ଷରେ ସହଜ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରାମାଣିକ ତଥ୍ୟ ପାଇହୁଏ ।
(୭) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ସୂଚନାର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of objective Information) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଜାଣି ନ ଥିବାରୁ ତାର ମନେହୁଏ ଯେ, ତା’ଦ୍ଵାରା ଦିଆଯାଉଥିବା ଉତ୍ତର ଗୋପନୀୟ ରହିବ । ଏହି କାରଣରୁ ଉତ୍ତରଦାତା ନିଃସଙ୍କୋଚରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଉତ୍ତର ଦେଇଥାଏ । ଫଳରେ ଉତ୍ତର ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ, ବାସ୍ତବ ଏବଂ ପ୍ରମାଣିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଶ୍ରୀମତୀ ୟଙ୍ଗ୍ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ, ପରିମାଣାତ୍ମକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତଥା ଗୁଣାତ୍ମକ ପ୍ରକୃତିର ତଥ୍ୟ ପାଇବାରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ ହୁଏ ।
(୮) ସରଳ ଉପଯୋଗ (Simple Implementation) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ସରଳ ପ୍ରଣାଳୀ । ଏଥରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ଥରେ ନିଶ୍ଚିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାପରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ ।
ଦ୍ବିତୀୟତଃ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀର ପ୍ରୟୋଗ ବିଶେଷ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିନା ଏକ ସାଧାରଣ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା କରିପାରିଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ଉପଯୋଗ ହେଉଛି ଅତ୍ୟନ୍ତ ସରଳ ।
10. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଦୋଷ ବା ଅପକାରିତାମାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅନେକ ସାହାଯ୍ୟ କଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର କେତେକ ଦୋଷ ଦୁର୍ବଳତା ଅଛି । ତାହା ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(୧) ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for illiterate people) – ଅନେକ ସାମାଜିକ ଘଟଣାର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ, ଉଭୟ ଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅଶିକ୍ଷିତ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକ ଉତ୍ତର ଦେଇପାରନ୍ତି । ଏଣୁ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାର ପରିସର ମଧ୍ୟରୁ ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବାଦ୍ ଦିଏ ।
(୨) ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for Intensive study) – ଯଦି କୌଣସି ସମସ୍ୟାର ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ ତେବେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଅଟେ । ସାକ୍ଷାତକାର, ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ବିଚାର, ଭାବନା, ପ୍ରତିକ୍ରିୟା, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ତଥା ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରିଥାଏ । ଏହାଦ୍ବାରା ସମସ୍ୟାର ସୂକ୍ଷ୍ମ ତଥା ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଯାହା ଲେଖିଲେ ତାହା ଉପରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ରାକ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡିଥାଏ ।
(୩) ଉତ୍ତର ପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ୟା (Problem of getting response) – ଡାକଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦାତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପାଏ । ମାତ୍ର ଉତ୍ତରଲେଖ୍ ପଠାଇବା ତାର ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ବାରମ୍ବାର ଅନୁରୋଧ କରିବା ଛଡ଼ା ଆଉ କିଛି କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଉତ୍ତର ପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।
(୪) ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂଚନାର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of incomplete information) – ଅନେକ ସମୟରେ ସୂଚନାଦାତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ସମସ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ନ ଦେଇ ଛାଡ଼ି ଦେଇଥାଏ । ଫଳରେ ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଏ ।
(୫) ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହସ୍ତାକ୍ଷର ସମସ୍ୟା (Problem of illegible handwriting) – ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଉତ୍ତରଦାତାମାନେ ଏପରି ଅକ୍ଷର ଲେଖୁଥାନ୍ତି ଯାହାକୁ ପଢ଼ିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଉତ୍ତରକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ ।
(୬) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କର ଅଭାବ (Lack of personal contact) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଓ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ରହିନଥାଏ । ଫଳରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଅନେକ ଦ୍ବନ୍ଦର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ ଓ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେଇ ପାରିନଥାଏ।
(୭) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ନିର୍ମାଣ ଅସମ୍ଭବ (Impossibility of Framing Universal Questions) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ସମାନ ହୋଇନଥାଏ । ସେମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା, ସଂସ୍କୃତି, ବିଚାରଧାରା, ପାରିବାରିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି, ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି, ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଇତ୍ୟାଦି ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ପ୍ରଶାବଳୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକୃତିର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ପାଇବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ ।
11. ଅନୁସୂଚୀ (Schedule) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଓ ଅନୁସୂଚୀର ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସୂଚୀ ଏକ ଜନପ୍ରିୟ ପ୍ରବିଧୂ । ଏହା ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ଲିଖୁ ସୂଚୀ ଅଟେ । ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଇ ସୂଚନା ଆଣିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ନିଜେ ଯାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ବାସ୍ତବିକ, ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଏପରି ଏକ ପ୍ରବିଧ୍ ଯେଉଁଥରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ସାକ୍ଷାତ୍କାର ତଥା ପ୍ରଶାବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିପାଇଁ ଅନୁସୂଚୀକୁ ସାକ୍ଷାତ୍କାର ଅନୁସୂଚୀ (Interview schedule) ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
ଅନୁସୂଚୀର ସଂଜ୍ଞା (Definitions)
ବିଭିନ୍ନ ବିଦ୍ୱାନ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖୁ ଏହାର ଅନେକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ନିମ୍ନରେ କେତେକ ପ୍ରମୁଖ ବିଦ୍ବାନଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ଦିଆଗଲା ।
ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ସମୂହ, ଯାହା ଏକ ସାକ୍ଷାତ୍କାର କର୍ତ୍ତା ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମୁହାଁମୁହିଁ ପଚାରି ତାର ଉତ୍ତର ନିଜେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥାଏ ।’’
(Schedule is the name usually applied to a set of questions which are asked and filled in by an interviewer in a face to face situation with another person)
ଏମ୍. ଏଚ୍. ଗୋପାଳଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ, ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ଏବଂ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ବିଷୟ ସୂଚୀ, ଯାହା ବିଷୟରେ ସୂଚନା ପାଇବାର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ, “(The schedule in a sense is a detailed classified, planned and serial list of items on which information is required.)
ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାମାନଙ୍କର ଆଧାରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ସୂଚୀ, ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ୍କାର କରି ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରକୃତି ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଦ୍ୱାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ ।
(୧) ଅନୁସୂଚୀ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟର ବିଭିନ୍ନ ପକ୍ଷ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ସୂଚୀ ଅଟେ ।
(୨) ଏହାକୁ ଏକ ପତ୍ର ବା ଫର୍ମ ରୂପେ ତିଆରି କରି ଛପା ଯାଇଥାଏ ।
(୩) ଏହାର ଉପଯୋଗ ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି କରିଥାଏ ।
(୪) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା କେବଳ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ୱାରା ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ ନ କରି ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ସେଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟତାକୁ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ ।
(୫) ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ଉତ୍ତରକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।
(୬) ଏହା ମୌଳିକ ରୂପରେ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରମୁଖ କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ବିଧୂ ଅଟେ ।
(୭) ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ସାକ୍ଷାତକାର ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏହି ତିନିପ୍ରକାର ବିଧୂର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ।
12. ଅନୁସୂଚୀର ଉପଯୋଗିତା ବା ମହତ୍ତ୍ବ (Utility or Importance of Schedule) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାରେ ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧ ରୂପେ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଆଜିକାଲି ଅଧ୍ବକ କରାଯିବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିମ୍ନରେ ଏହାର କେତେକ ଗୁଣ ଓ ଉପଯୋଗିତା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା :
(୧) ଯଥାର୍ଥ ତଥା ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି (Collection of Correct and Reliable Information) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଯଥାର୍ଥ ବିଶ୍ୱାସ ଯୋଗ୍ୟ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗୃହୀତ କରାଯାଏ । କାରଣ ଏଥିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବାସ୍ତବତାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଏଣୁ ଏହାଦ୍ଵାରା ଯଥାର୍ଥ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ ଏବଂ ଅନାବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିଥାଏ ।
(୨) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ (Establishment of Personal contact) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ମା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହେ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ଫଳରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ମନରେ ଭ୍ରମ, ସନ୍ଦେହ, ସଂକୋଚ ଏବଂ ଭୟ ଇତ୍ୟାଦିର ନିରାକରଣ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତା ଆତ୍ମୀୟତା ବା ଘନିଷ୍ଠତା କାରଣରୁ ସୂଚନାଦାତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଗୁପ୍ତ ରଖୁବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିନଥାଏ ।
(୩) ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of clarifying of confusing questions) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଯଦି ପ୍ରଶ୍ନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ଅସ୍ପଷ୍ଟ ବା ସନ୍ଦେହ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେବେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏହାକୁ ସରଳ ଭାଷାରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦେଇଥାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ମିଳିପାରେ ।
(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସୁବିଧା (Facility of observation) – ଏହି ପ୍ରବିଧିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଶ୍ନକୁ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ପଚାରିବା ତଥା ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ତରକୁ ଲେଖ୍ ଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାର ଅନ୍ତଃଦୃଷ୍ଟି ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ତଥା ଅନ୍ତଃଦୃଷ୍ଟି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଶକ୍ତିକୁ ବଢ଼ାଇଥାଏ ।
(୫) ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ (Possibility of changing the questions) – ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଯଦି କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ସଂଶୋଧନ ବା କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନକୁ କାଟି ଦେବା ଉଚିତ ବା ନୂଆ ପ୍ରଶ୍ନକୁ ଯୋଡ଼ିବା ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁଭବ କରେ ତେବେ ସେହି ସମୟରେ ସେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରିଥାଏ । ଯାହାଫଳରେ ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି ସହଜରେ ହୋଇଥାଏ ।
(୬) ସର୍ବାଧିକ ଜବାବ (Maximum Response) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧୂରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିବା ଯୋଗୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏପରି ବାତାବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ଯେ ଉତ୍ତରଦାତା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦେବାର ରୁଚି ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଫଳତଃ ଅନ୍ୟ ପ୍ରବିଧ୍ ତୁଳନାରେ ଏହାଦ୍ଵାରା ଅଧିକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
(୭) ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ (Useful for all class of people) – ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷିତ, ଅଶିକ୍ଷିତ, ଧନୀ, ଦରିଦ୍ର ଆଦି ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧ୍ କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଅଶିକ୍ଷିତ ଶ୍ରେଣୀର ସୂଚନାଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହକରାଯାଇଥାଏ ।
(୮) ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିବାରେ ଏକ ରୂପତା (Uniformity in recording of data) – ଅନୁସୂଚୀର ଉପଯୋଗରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କଲାବେଳେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ନିଜର ସ୍ମରଣ ଶକ୍ତି ଉପରେ ଅଧ୍ଵକ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳରେ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଭୁଲିଯିବାର ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ନଥାଏ । ଏହାଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ଶ୍ରେଣୀ କରଣ, ସାରଣୀୟନ ଏବଂ ପରିସଂଖ୍ୟାନୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ସୁବିଧା ହୋଇଥାଏ ।
13. ଅନୁସୂଚୀର ଦୋଷ (Demerits or Limitations of Schedule) ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଅନେକ ଗୁଣ ଓ ମହତ୍ତ୍ବ ସତ୍ତ୍ବେ ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ କେତେକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଯେଉଁ କାରଣରୁ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅଧ୍ୟୟନରେ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇନଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହି ଦୋଷତ୍ରୁଟିରୁ କେତେକର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଏ ।
(୧) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନର ସମସ୍ୟା (Problem of Universal Questions) – ଯଦି କୌଣସି ପ୍ରଶ୍ନକୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତା ସମାନ ଅର୍ଥରେ ବୁଝି ଏହାର ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ଦେଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପ୍ରଶ୍ନକୁ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅନୁସୂଚୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଦାତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଗତ, ବୌଦ୍ଧିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ସମାନ ନଥାଏ ।
ଏଣୁ ଏହି ଅସମାନତାକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖ୍ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସମାନ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପାଇବା କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯଦି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅନୁସୂଚୀ ତିଆରି କରାଯିବ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀକରଣ ଏବଂ ସାରଣୀକରଣ କରିବା ଅତ୍ୟଧୃକ କଠିନ ହୋଇଯିବ ।
(୨) ଅଧ୍ବକ ଧନ ଏବଂ ସମୟ ବ୍ୟୟ (Highly expensive and time taking) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଯଦି ଏକାଧ୍ଯକ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଦ୍ଵାରା କରାଯାଏ ତା’ହେଲେ ସେହି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ତାଲିମ ଏବଂ ଦରମା ଦେବାରେ ଅଧିକ ଅର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ହେବ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଅଧ୍ୟୟନ ଯଦି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ଵାରା କରାଯିବ ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ ଅନେକ ଦିନ ଲାଗିଯିବ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଧନ ଏବଂ ସମୟ ବ୍ୟୟ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।
(୩) ସଂଗଠନାତ୍ମକ ସମସ୍ୟା (Organisational Problems) – ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କୁଶଳତା ମଧ୍ୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଏଣୁ ବିଭିନ୍ନ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କର କୁଶଳତା ଏବଂ ଭୂମିକା ଅନୁସାରେ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବା କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଛଡ଼ା କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପୂରଣ କରାଯାଇଥିବା ଅନୁସୂଚୀ ଗୁଡ଼ିକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବା ପାଇଁ ଏବଂ ସଙ୍ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ ।
ଯଦି ଏହି ସଂଗଠନ କୁଶଳ ପୂର୍ବକ କାର୍ଯ୍ୟ ନ କରନ୍ତି ତେବେ ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ଆଧାରରେ କୌଣସି ସଠିକ୍ ନିଷ୍କର୍ଷ ବାହାର କରିବା ବଡ଼ କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ପଡ଼ିଥାଏ ।
(୪) ବିଶାଳ କ୍ଷେତ୍ରପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for large Area) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା କେବଳ ସୀମିତ କ୍ଷେତ୍ର ବା କମ୍ ସଂଖ୍ୟକ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ବାରା ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା କଷ୍ଟକର । ଏଣୁ ଏହି ପ୍ରବିଧି ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରପାଇଁ
(୫) ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କରେ ସମସ୍ୟା (Problem of contacts with the respondents) – ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ଏତେ ବ୍ୟସ୍ତ ଯେ ସେ ନିଃସ୍ୱାର୍ଥ ଭାବରେ ନିଜର ସମୟକୁ ନଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଚାହିଁ ନଥାଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ବେଳେ ବେଳେ ବହୁତ କଠିନ ହୋଇଯାଏ । କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଯଦି ଉତ୍ତରଦାତା ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ସମୟ ଦେବାରେ ସମ୍ମତି ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ।
ତଥାପି ସୁଦୀର୍ଘ ଅନୁସୂଚୀକୁ ଦେଖ୍ ଶୀଘ୍ର ଶୀଘ୍ର ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକୁ ପଚାରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥାଏ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ଅସମ୍ମତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଫଳତଃ, ଅନୁସୂଚୀର ସୂଚନା ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଇଥାଏ ।
(୬) ସୂଚନାଦାତାର ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ବ ବ୍ୟବହାର (Bias in Information) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ଭାର, ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ସୂଚନାଦାତାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ବ ସୂଚନା ଦେବାର ସମ୍ଭାବନା ବଢ଼ିଯାଇଥାଏ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ସତ୍ତ୍ବେ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟକୁ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ ପ୍ରବିଧ୍ ।
14. ଅନୁସୂଚୀ ଏବଂ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Schedule and Questionnaire) ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମାନତା ଓ ପ୍ରଭେଦତା ଦର୍ଶାଅ ?
Answer:
ଆଜିକାଲି କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଭୟ ଅନୁସୂଚୀ ତଥା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅତ୍ୟଧିକ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଅଛି । ବାହ୍ୟରୂପରେ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରବିଧି ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରର ସମାନତା ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ।
(କ) ସମାନତା (Similarities) –
(୧) ଅନୁସୂଚୀ ତଥା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଉଭୟ ଅଧ୍ୟୟନ ସମସ୍ୟା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନ ସମୂହ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟନ୍ତି ।
(୨) ଉଭୟ ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା ପ୍ରାଥମିକ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୩) ଉଭୟର ପ୍ରଶ୍ନ ରଚନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ହୋଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଶୀର୍ଷକ ଓ ଉପଶୀର୍ଷକରେ ବିଭାଜିତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୪) ବାହ୍ୟରୂପରେ ଉଭୟ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀର ଆକାର ଏବଂ ରୂପରଙ୍ଗ ସମାନ ନଥାଏ ।
(ଖ) ପ୍ରଭେଦତା (Differences) – ଉପରୋକ୍ତ ସମାନତା ବ୍ୟତୀତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ଭିନ୍ନତା ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।
(୧) ପ୍ରୟୋଗ ବିଧ୍ (Technique of use)- ଅନୁସୂଚୀ, ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ସୂଚୀ ଅଟେ । ଯାହାର ଉପଯୋଗ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ସାକ୍ଷାତକାର ଦ୍ୱାରା ଉତ୍ତରଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତା ଏହାକୁ ପୂରଣ କରି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପାଖକୁ ଡାକରେ ପୁନର୍ବାର ଫେରାଇଥାଏ ।
(୨) ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର (Field of study) – ଅନୁସୂଚୀ କେବଳ ଏକ ଛୋଟ ଅଥବା ସୀମିତ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଯାଉଥିବା କାରଣରୁ କୌଣସି ବଡ଼ କ୍ଷେତ୍ରର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ ।
(୩) ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତି (Nature of informations) – ଅନୁସୂଚୀରେ ସାକ୍ଷାତକାର ପ୍ରବିଧିର ପ୍ରୟୋଗ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଫଳତଃ ଅଧିକ ଗଭୀର ତଥା ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ଦ୍ବାରା ବିସ୍ତୃତ ଓ ଗଭୀର ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇପାରିନଥାଏ । ତଥାପି ସୂଚନାଦାତା ଅବଶ୍ୟ ନିଜର ବିଚାରକୁ ସ୍ଵାଧନ ଓ ନିଃସଙ୍କୋଚ ଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ ।
(୪) ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳତା (Changability) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିବା ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅନୁସୂଚୀରେ ଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନକୁ ପଚାରି ପାରିଥାଏ । ଏହା ସହିତ ପ୍ରାପ୍ତ ଉତ୍ତରଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ସ୍ବୟଂ ଲେଖୁ ରଖୁଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରଶ୍ନ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ ଅଧିକ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବାର କ୍ଷେତ୍ର ନଥାଏ । ତେଣୁ ଉତ୍ତର ବି ସେହି ଅନୁରୂପ ହୋଇଥାଏ ।
(୫) ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସ୍ତର (Standard of respondents) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ଅଶିକ୍ଷିତ ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ ରୂପରେ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରିନଥାଏ ।
(୬) ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ (Contact with informants) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଏବଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିନଥାଏ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ଉତ୍ତରଦାତା ସ୍ଵୟଂ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅଜ୍ଞାତ ରହିଥାଏ । କାରଣ ଏହି ପ୍ରବିଧିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିନଥାଏ ।
(୭) ପ୍ରତିଦର୍ଶର କ୍ଷେତ୍ର (Scope of sampling) – ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶ ସରଳତା ପୂର୍ବକ ବଛାଯାଇ ଅଧୟନ ପାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । କାରଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶରେ ଶିକ୍ଷିତ, ଅଶିକ୍ଷିତ ସବୁପ୍ରକାର ଲୋକ ସଳିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏଣୁ ଏହା ଅଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶ ବାଛିବା ଏକ ସମସ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏଥିରେ କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକଙ୍କୁ ସମାବେଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଫଳତଃ ଏହି ପ୍ରବିଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୂହର ବାସ୍ତବିକ ପ୍ରତିନିଧୂ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିନଥାଏ ।
(୮) ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ (Clarification of questions) – ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରପ୍ରାପ୍ତ କରିବା ସମୟରେ ଉତ୍ତରଦାତାର ସମ୍ମୁଖରେ ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଏଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟତା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏହାର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଦେଇଥାଏ । ଯାହାଫଳରେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ମିଳିଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧିତ କୌଣସି ପ୍ରଶ୍ନ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ବା ଭାଷା ବୁଝାଯାଇ ନ ପାରିଲେ ବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକୁ ଭୁଲ୍ ବୁଝିନେଲେ ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ମିଳି ପାରିନଥାଏ ।
(୯) ଉତ୍ତର ଓ ପ୍ରତିଶତ (Percentage of response) -କାରଣ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତଗତ ଉପସ୍ଥିତି ବାର୍ତ୍ତାଳାପ, ଅନୁରୋଧ ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦେବା ପାଇଁ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ସୂଚନା ଦେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ପ୍ରାର୍ଥନା ପତ୍ର ବା ଅନୁରୋଧ କରିବା ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ପ୍ରଭାବ ପକାଇ ପାରିନଥାଏ । ଫଳରେ ଅନୁସୂଚୀ ତୁଳନାରେ ଏଥିରେ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତରର ପ୍ରତିଶତ ବହୁତ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।
(୧୦) ଉତ୍ତର ଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରମାଣ (Verification of the responses) – ଅନୁସୂଚୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସାକ୍ଷାତ୍କାର ଛଡ଼ା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ଜ୍ଞାତ କରିବା ସହିତ ମଧ୍ୟ କେତେକ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ ତଥ୍ୟ ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇ ପାରିନଥାଏ ।
(୧୧) ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ଟିପ୍ପଣୀ (Explanatory notes) – ଅନୁସୂଚୀ ପୂରଣ କରିବା ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ବୟଂ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଏଣୁ ଏଥିରେ ବିଶେଷ ଶବ୍ଦ ତଥା ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଉପଶ୍ରେଣୀ ଇତ୍ୟାଦିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସେ ନିଜେ କରିବା ହେତୁ ଟିପ୍ପଣୀର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ପୂରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏଥିରେ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ପାଇଁ ପାଦ ଟିପ୍ପଣୀ (Foot Notes) ଦିଆଯାଇଥାଏ ।
(୧୨) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଗୁଣ ବା ଦକ୍ଷତା (Capacity or Quality of the Researcher) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରୟୋଗ ପାଇଁ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅଧିକ କୁଶଳ, ଅନୁଭବୀ, ପ୍ରଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ମିଷ୍ଟଭାଷୀ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗୁଣ ଅଭାବରେ ଏହି ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିନଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତର ପ୍ରତିଶତ ଅଧ୍ଵ ରହିଥାଏ ସରଳ ବିଧ୍ ଅଟେ । ଏହାର ଉପଯୋଗ କରିବା ପାଇଁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ବା ତାଲିମର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ ।
(୧୩) ଖର୍ଚ୍ଚାନ୍ତ ପ୍ରବିଧି (Expensive techniques) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ ପ୍ରୟୋଗରେ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ଅଧିକ ଧନ ଏବଂ ସମୟର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧିରେ ଡାକଦ୍ବାରା ଅଧ୍ବକ ଉତ୍ତର ଦାତାଙ୍କଠାରୁ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ସୂଚନାପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୧୪) ଗୁପ୍ତ ସୂଚନା (Secret Information) – ଅନୁସୂଚୀରେ ସୂଚନାଦାତା ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରୂପେ କେତେକ ଗୋପନୀୟ ସୂଚନା ଦେଇ ପାରିନଥାଏ । କାରଣ କେତେକ ତଥ୍ୟର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯାହାକୁ ମୁହଁରେ କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ବରଂ ଗୁପ୍ତରୂପେ ଲେଖିଦେବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ସେପରି ସୂଚନା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରିଥାଏ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଭିନ୍ନତା ସତ୍ତ୍ଵେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀ ଉଭୟ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାରେ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ଭିନ୍ନତା କେବଳ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର, ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ଉପଯୋଗର ପ୍ରଭେଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ନେଇ ଏବଂ ଅଧିକ ତଥା ସର୍ବୋତ୍ତମ ସୂଚନା ପାଇବା ପାଇଁ ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ବକ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ବା ଅନୁସୂଚୀ ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ।
15. ଅଗଷ୍ଟ କମ୍ଙ୍କ ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ (Law of Three Stages) ବାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ଏକ ସତ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନ ଭାବରେ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ସଦାସର୍ବଦା ନିୟମ (laws) ଗୁଡ଼ିକର ସନ୍ଧାନରେ ଥିଲା । ଯେଉଁ ସାମାଜିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଜର ଅଧ୍ୟୟନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରିବ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ସମାଜର ଅତୀତକୁ ବୁଝିହେବ ଏବଂ ଏହାର ଭବିଷ୍ୟତ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବାନୁମାନ କରିହେବ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ଆବିଷ୍କୃତ ଏକ ନିୟମ ହେଉଛି ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ । ଏହା ସାମାଜିକ ବିବର୍ତ୍ତନର ବିଶ୍ଵାସ ଉପରେ ଆଧାରିତ।
Evolution of Thinking (ଚିନ୍ତରନ ବିବର୍ତ୍ତନ) :
କଷ୍ଟେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ସାମାଜିକ ବିକାଶ କିମ୍ବା ମାନବ ପ୍ରଗତି ମାନବ ମନ ବା ଚିନ୍ତନ ବା ବୃଦ୍ଧି ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ମାନବ ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ମାନବ ଓ ତାହାର ଭାବନା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ବିଭିନ୍ନ ତିନୋଟି ସ୍ତର ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ ବା ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥାଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : (୧) ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର (Theological Fictitions stage), (୨) ମେଟାଫାଇଜିକାଲ୍ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Metaphysical stage), (୩) ସକରାତ୍ମକ ବା ବ Scientific ଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Positive or Scientific stage)
ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂଗଠନର ବିଭିନ୍ନ ଭାଗର ବିକାଶ ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରୁଛି । କଷ୍ଟେ ମାନବ ବିକାଶର ତିନୋଟି ସ୍ତରକୁ ତିନୋଟି ଐତିହାସିକ କାଳ ସହିତ ସଂପର୍କୀତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ସୂଚନା ଅନୁସାରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ୧୩୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା ମଧ୍ୟରେ ଥିଲା । ୧୮୦୦ ମସିହାଠାରୁ ବିଶ୍ୱରେ ତୃତୀୟ ସ୍ତର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ତର ୧୩୦୦ ମସିହା ଓ ୧୮୦୦ ମସିହା ଲାଭ କରିଛି ।
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍ ମନୁଷ୍ୟର ଚିନ୍ତନର ଯେଉଁ ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।
(୧) ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର (Theological fictitions stage) – ଏହା ମାନବ ଚିନ୍ତନର ବିକାଶର ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ଅଟେ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟର ବୃଦ୍ଧିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ବିକାଶ ହୋଇନଥାଏ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ସେହି ସ୍ତର ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ସବୁ ଘଟଣାକୁ କେତେକ ଅତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖୁଥାଏ ଓ ବିଚାର କରିଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ପଛରେ କୌଣସି-ନା-କୌଣସି ଶକ୍ତିର ହାତ ଥିବା କଥା ମନୁଷ୍ୟ ଭାବିଥାଏ ମନୁଷ୍ୟ ଧରିନିଏ ଯେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଅଲୌକିକ ବା ଅତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିର ତତ୍କାଳିକ କ୍ରିୟାର ପରିଣାମ ଅଟେ । ଆଦିମ ମାନବ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନଦୀ ଓ ବୃକ୍ଷରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କୁ ଦେଖୁଥାଏ ।
ଏହି ସ୍ତରରେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ କଳ୍ପନା କରିଥାଏ । ଘଡ଼ଘଡ଼ି ମାରିବା, ବର୍ଷା ହେବା, ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହେବାକୁ ମନୁଷ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ବୋଲି ମାନି ନଥାଏ । ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ସଞ୍ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଆତ୍ମା କିମ୍ବା ଈଶ୍ବରଙ୍କୁ ଜୟ-ପରାଜୟ, ଉନ୍ନତି ଓ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦିର ମାଲିକ ରୂପେ ଧରିନେଇଥାଏ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ତର ନିମ୍ନଲିଖ ତିନୋଟି ସ୍ତର ଦେଇ ଅତିକ୍ରମ କରିଥାଏ ।
(କ) ଆତ୍ମାବାଦ (Fetishism) – ସାମାଜିକ ବିକାଶର ଆରମ୍ଭରେ ମନୁଷ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲା ଯେ ସମସ୍ତ ଜୀବନଯୁକ୍ତ ଓ ଜଡ଼ ବସ୍ତୁ ଜୀବନ୍ତ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସାରରେ ଯେତେ ବସ୍ତୁ ଅଛି ସେହି ବସ୍ତୁର ଜୀବନ ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ଭିତରେ ଆତ୍ମା ବାସ କରୁଛି ବୋଲି ସେମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ । ଏପରିକି ଜଡ଼ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଜୀବନ ବିହୀନ ନୁହନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଏକ ଆତ୍ମା ରହିଛି । ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥିତି ଓ ଗତି ନିମନ୍ତେ ଏହି ଆତ୍ମାଗୁଡ଼ିକ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି । ଆଦିମାନବର ଚିନ୍ତନ ଏହି ସ୍ତରରେ ଥିଲା ।
(ଖ) ବହୁଦେବବାଦ (Polytheism) – ଯେହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ଆତ୍ମା ଥାଏ ତେଣୁ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ନିମନ୍ତେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମା ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମା ମାନସିକ ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟିକଲା ଏବଂ ଆତ୍ମାବାଦ ବା ପ୍ରେତବାଦ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ତରରେ ଏହି ପ୍ରକାର ଭ୍ରମରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ନିମନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟ ମନ ଆତ୍ମାଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟାକୁ ହ୍ରାସ କଲା ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଦେବତାଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ତେଣୁ ଆତ୍ମାବାଦ ପରିବର୍ତ୍ତେ ବହୁଦେବବାଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲା । କମ୍ ଏହାକୁ ବହୁଦେବବାଦ ନାମରେ ନାମିତ କରିଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଏକଦେବବାଦ (Monotheism) – ଧାର୍ମିକ ସ୍ତରରେ ବିକାଶର ତୃତୀୟ ସ୍ତରକୁ କମ୍ ଏକ ଦେବବାଦ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଏହି ଅବସ୍ଥା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ଧରେ ଧୂରେ ବିକଶିତ ହୋଇଯାଏ । ଏହା ସହିତ ଏହାର ଚିନ୍ତନରେ ସୂକ୍ଷ୍ମତା ଓ ଗଭୀରତା ଆସିଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ମନ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଯାଏ, ସେତେବେଳେ ସେ ଅନେକ ଦେବତାଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ୱକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିଦିଏ । ତେଣୁ ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଅନେକ ଦେବତାଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଏକ ମାତ୍ର ଦେବତା ଉପରେ ଆସ୍ଥା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ କଲା ।
ତାଙ୍କୁ ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ମାଲିକ ବୋଲି ବିଚାର କରାଗଲା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରନ୍ତି ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କଲା । ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ସେହି ଦେବତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ।
(୨) ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର (Metaphysical Stage) – ମାନବ ଚିନ୍ତନର ବିବର୍ତ୍ତନରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର । ଏହା ମଧ୍ୟ ଭାବନାତ୍ମକ ବା ଅମୂର୍ଭସ୍ତର (Abstract Stage) ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହା ଚିନ୍ତନ ବିକାଶର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତର ଅଟେ । ମନୁଷ୍ୟ ଚିନ୍ତନ ନିରନ୍ତର ଭାବରେ ବିକଶିତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ମାନବ ଚିନ୍ତନ ବିକାଶ ସହିତ ତର୍କ ଶକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ବିକାଶ ଘଟିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାକୁ ଈଶ୍ବର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପରିଚାଳିତ କରନ୍ତି ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲାନାହିଁ ।
ଅର୍ଥାତ୍ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ଶଙ୍କା ଈଶ୍ବର ନୁହଁନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ଦେଖାଦେଲା । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଧରିନେଲା ଯେ ସମସ୍ତ ଘଟଣାର କାରଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏକ ଅମୂର୍ଖ ବା ଅଦୃଶ୍ୟ ଶକ୍ତି ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ଏହି ଶକ୍ତି ଈଶ୍ବରଙ୍କ ପରି ନୁହେଁ ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ମାନବ ଆବେଗ (Human Emotion) ରହିଛି ।
ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ସଂକଟପୂର୍ଣ କିମ୍ବା ବିଧ୍ୱଂସୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Critical or Destructive phase) ଗୁରୁତର କିମ୍ବା ବିନାଶକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Constructive phase) ଗଠନମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ସଭାର ତର୍ଜମା ଓ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଏ । ଈଶ୍ବରଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାହାର ଯେଉଁ ଧାରଣା ଥାଏ ସେଥୁରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ଏବଂ ଏକ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭାବିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରେ । ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ମାଲିକ ରୂପେ ଏକ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
(୩) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର (Positive or Scientific Stage) – ଅଗଷ୍ଟ କଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ମାନବ ଚିନ୍ତନ ବା ଭାବନାର ତୃତୀୟ ଏବଂ ଅନ୍ତିମ ସ୍ତର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତର । ଏହି ସ୍ତର ମଧ୍ୟ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ନାମରେ ପରିଚିତ । ତାନ୍ତ୍ରିକ ଧାରଣା ଆଦୌ ସତ୍ୟ ବା ବାସ୍ତବ ନୁହେଁ । ଏଥିରେ ବିବେକ, ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ (Reasoning) ଓ ଅବଲୋକନର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ସାମାଜିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ମୂଳ କାରଣ ବା ଉତ୍ସ ଜାଣିବା ବୃଥା ଅଟେ ।
ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଧାରଣାକୁ ତ୍ୟାଗ କଲା ଓ ବିବେକ ବୁଦ୍ଧି ପଥରେ ଅଗ୍ରସର ହେଲା ସେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ପହଞ୍ଚିଲା । ଏହି ସ୍ତରରେ କେବଳ ସେହି ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ଯାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପରେ ଦେଖାଯାଇପାରେ । କମ୍ ସ୍ତରର ନିମ୍ନଲିଖୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି ।
ଶେଷରେ, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତରରେ ମସ୍ତିଷ୍କ ଦୈବୀ ଧାରଣା, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର କାରଣକୁ ଖୋଜିବାର ବୃଥା କଥାକୁ ଛାଡ଼ିଦିଏ ଏହି ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକର ଅନୁକ୍ରମର ନିଶ୍ଚିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଖୋଜିବାରେ ଲାଗିଯାଏ, ବିବେକ, ବୃଦ୍ଧି ଓ ଅବଲୋକନ ସମ୍ମିଳିତ ରୂପରେ ଏହି ଜ୍ଞାନର ଉପାୟ (means) ଅଟେ । ଏହି ଉପାୟରେ ପ୍ରାପ୍ତ ଜ୍ଞାନ ତାର୍କିକ (Rational) ଅଟେ ଓ ପୁନଃ ପରୀକ୍ଷଣ ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ।
ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଭୌତିକ ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଦ୍ଧି ସହାୟତାରେ ବିଚାର କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସ କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ବିଶ୍ବାସ ବା କଳ୍ପନାର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତରରେ ବିବେକ, ବୃଦ୍ଧି ଓ ଅବଲୋକନ ଉପରେ ଅଧ୍ଵରୁ ଅଧିକ ମହତ୍ତ୍ଵ ଦିଆଯାଏ । ଅନୁଭୂତି ଭିଭିରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରସ୍ତୁତି ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତରର ମୁଖ୍ୟ ଆଧାର ଅଟେ ।
କଷ୍ଟେ ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି ଯେ ମାନବ ଚିନ୍ତନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟାୟ କ୍ରମେ ବା ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ଆସିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସ୍ତରର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ସ୍ତର ବିକଶିତ ହୁଏ । କମ୍ଙ୍କର ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ, ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଓ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତର ଏକା ସମୟରେ, ଏକା ମନ (same mind) ରେ କିମ୍ବା ଏକା ସମାଜରେ ରହିପାରେ ଏବଂ ରହିଥାଏ ।
16. ଆତ୍ମହତ୍ୟା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଏବଂ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Suicide) ର ପ୍ରକାରଭେଦ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଦୁର୍ଖମ୍ଙ୍କ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧ୍ୟୟନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଗବେଷଣା ନିମନ୍ତେ ମାଇଲ ଖୁଣ୍ଟ ହୋଇ ରହିଅଛି । ୧୮୯୭ ମସିହାରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧିକାଂଶ ସ୍ବୀକୃତ ତତ୍ତ୍ବଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଏକ ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରିଛନ୍ତି । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଦୁର୍ବଳତା, ମନୋସାତ୍ତ୍ଵିକ ନୈରାଶ୍ୟ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ, ଆର୍ଥିକ କିମ୍ବା ପାରିବାରିକ କାରକ ଯୋଗୁ ଏହି କ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅନ୍ୟ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀୟ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଛନ୍ତି । ଦୁର୍ଖଙ୍କ ମତରେ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାର ଫଳ । ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ମନ (mind) କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ତେଣୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କୀତ । ଏହା ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କୀତ ନୁହେଁ ।
ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହିତ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଆଲୋଚନା ଆରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଶବ୍ଦ ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଘଟୁଥିବା ମୃତ୍ୟୁର ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଫଳାଫଳ କ’ଣ ହେବ ସେ ଜାଣିଥାଏ ।
The term suicide, “he says, “refers to all cases of death resulting directly or indirectly from positive or negative acts of the victim himself who knows the result they produce.”
ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ନିଜକୁ ନିଜେ ଗୁଳି କରିବା ବା ବେକରେ ଦଉଡି଼ ଦେବା ଇତ୍ୟାଦି ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ସେହିପରି ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦାହରଣ ହେଲା ଜଳନ୍ତା ଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ରହିବା କିମ୍ବା ମୃତ୍ୟୁ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପବାସ ରହିବା କିମ୍ବା ଆତ୍ମହୁତି ଦେବା ଇତ୍ୟାଦି ।
ସାମାଜିକ କରେଣ୍ଟ (Social current)
ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଏକ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବିକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯାହା ‘ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହ’’ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା (Social Condition) ଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ସଂହତି (Integration) ଏବଂ ସମାଜ ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Regulations) ଆଧାରିତ ଦୁଇଟି ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଏହି ଦୁଇଟି ଅବସ୍ଥାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହର ଉତ୍ସ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ପ୍ରକାର ଭେଦ (Types of Suicide):
କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଅହଂବାଦୀ (Egoistic) । ପରର୍ଥବାଦୀ (Altruistic) ଅପ୍ରତିମାନୀୟ (Anomic) ଓ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ସଂହତି କିମ୍ବା ସମାଜ ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ମାତ୍ରା (Degree) ସହିତ ସଂଯୋଗ କରିଛନ୍ତି । ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରା ଓ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ଥିବା ବାହ୍ୟ ବାଧ୍ୟତାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରା ଏବଂ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ।
(୧) ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Egoistic Suicide) – ଯେତେବେଳେ ସାମୂହିକତା କିମ୍ବା ସମୂହ ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଭାଇ ର ଅଭାବ ରୁହେ ସେତେବେଳେ ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସାମାଜିକ ସମୂହଠାରୁ ନିଜକୁ ଅତିମାତ୍ରାରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବା ଅନୁଭବ କରେ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ସମୂହ ସହିତ ଥିବା ସମନ୍ୱୟ କିମ୍ବା ସମ୍ପର୍କ ଅତିମାତ୍ରାରେ ବିଗିଡ଼ିଯାଏ ବା ସମୂହ ଭିତରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରିକ ସଂଯୋଗଶୀଳତା (Cohesiveness) କୁ ବଜାୟ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ।
ସେତେବେଳେ ଉପରୋକ୍ତ ପରିସ୍ଥିତି ଦେଖାଯାଏ, ଏହି କାରଣରୁ ଅବିବାହିତ କିମ୍ବା ଛାଡ଼ପତ୍ର ପାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଯେଉଁମାନେ କି ପାରିବାରିକ ଜୀବନର ସ୍ନେହାସ୍ପଦ ବନ୍ଧନକୁ ଉପଭୋଗ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ସେମାନେ ନିଜକୁ ଏକୁଟିଆ ମନେ କରନ୍ତି ଏବଂ ବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ସେମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।
ଦୁର୍ଖମ୍ କହନ୍ତି ଯେ ଦୃଢ଼ଭାବରେ ସମନ୍ବିତ ସାମୂହିକତା (Collective) ରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ହାର ସ୍ଵଚ୍ଛ ଅଟେ । ଯେତେବେଳେ ସମୂହ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଥାଏ, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଯତ୍ନ, ସୁରକ୍ଷା ଓ ସାହାଯ୍ୟ ପାଇଥାଆନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଭାବରେ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କଠାରେ ଅସନ୍ତୋଷ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ନ ଥାଏ ।
ଦୁର୍ଖମ୍ ଆଧୁନିକ ସମାଜର ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରର ମନ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସାମାଜିକ ବିଘଟନର ଫଳ ଅଟେ ଏବଂ ସାମାଜିକ ବିଘଟନର ଆପେକ୍ଷିକ ମାତ୍ରାର ସୂଚକ ଅଟେ । ଆମ ଆଧୁନିକ ସମାଜର ଅବ୍ୟକ୍ତିଗତ, ଆତ୍ମ-କେନ୍ଦ୍ରିକ ଓ ଗୌଣ ସମ୍ପର୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଗୁଣ ରହିଥାଏ । ଏହିପରି ସମ୍ପର୍କ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସାମାଜିକ ଭାବେ ଏକୁଟିଆ କରିଦିଏ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ସହିତ ଥିବା ସ୍ଵାଭାବିକ ସଂସର୍ଗଠାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କରିଦିଏ ।
ତେଣୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏହି ପରିସ୍ଥିତିର ଫଳାଫଳ ଅଟେ । ଫ୍ରାନ୍ସ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଇଉରୋପର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଘଟଣା ଉପରେ ଲିଖିତ ତଥ୍ୟ (Recorded data) କୁ ବ୍ୟବହାର କରି କିପରି ସ୍ଵଳ୍ପ ବା ଆଦୌ ସଂହତି ନ ଥିବା ସମୂହ ଅପେକ୍ଷା ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସଂହତି ଥିବା ଘଟଣାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ହାର ସ୍ଵଚ୍ଛ ତାହାକୁ ଦର୍ଶାଇବା ନିମନ୍ତେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପ୍ରୋଟେଷ୍ଟାଣ୍ଟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା କ୍ୟାଥେଲିକ୍ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ହାର ଅଧିକ ଅଟେ ।
ସେହିପରି ମହିଳାଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅବିବାହିତ ବା ବିଧବାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ହାରରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଯେହେତୁ ବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିରହିବାର କାରଣ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ଅବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ କୌଣସି ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇନଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଯେଉଁଠାରେ ସଂହତିର ଅଭାବ ଥାଏ କିମ୍ବା ସଂହତିର ବିକଳନ ହୁଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥା ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଜନ୍ମଦିଏ । ଯେତେବେଳେ ସମାଜ ବିଖଣ୍ଡିତ (Disintegrated) ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଯତ୍ନନେବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଅନ୍ତି । ଅସହାୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାକୁ ଏଡ଼ାଇବାର କୌଣସି କାରଣ ନଥାଏ । ତେଣୁ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ନିମନ୍ତେ ସେମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ରାସ୍ତାକୁ ବାଛିନିଅନ୍ତି ।
(୨) ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Altrusistic Suicide) – ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୃଢ଼ ସେତେବେଳେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଦେଖାଦିଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଦୁର୍ଖମ୍ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଏହି ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ପ୍ରକାର ତ୍ୟାଗ ଅଟେ । ଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମାଜ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଅନୁରକ୍ତି ଥିଲେ ବ୍ୟକ୍ତି ସମାଜର ମୂଲ୍ୟ ତୁଳନାରେ ନିଜ ଜୀବନକୁ ମୂଲ୍ୟହୀନ ମନେ କରେ । ତେଣୁ ସମାଜର ହିତ ପାଇଁ ନିଜେ ନିଜକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥାଏ ।
ଦୁର୍ଖମ୍ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କେତେକ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ମୃତ ସ୍ୱାମୀ ଚିତାରେ ନାରୀର ଝାସ (ସତୀପ୍ରଥା), ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହୁତି, ସୈନିକ (military) ଆତ୍ମହତ୍ୟା ବାହିନୀ ଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମ ବଳିଦାନ (self-homicide) ଏବଂ ମାନବ ବୋମା ଦ୍ଵାରା ଯୁଦ୍ଧୋତ୍ୟତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ (militants) ଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମସ (Self-destruction) ଇତ୍ୟାଦି ହେଉଛି ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କେତେକ ଉଦାହରଣ ।
ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇ ପାରେ ଯେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ସ୍ଵାମୀଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଲେ ତାଙ୍କର ବିଧବା ପତ୍ନୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ଚିତାଗ୍ମୀରେ ଝାସ ଦେଇ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିଲେ । ଦୁର୍ଖମ୍ଙ୍କ ମତରେ ଏହା ହେଉଛି ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ।
(୩) ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Anomic Suicide) – ଦୁର୍ଖମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ ଯେତେବେଳେ ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷମତା ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼େ ସେତେବେଳେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ସେ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନାମରେ ନାମିତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ଏକ ସମାଜ ଏକ ଆକସ୍ମିକ ଘଟଣା ବା ଜଟିଳ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର କ୍ଷମତା ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼େ ।
ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତକାରୀ ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଆର୍ଥିକ ଉନ୍ନତି ପରି ସକାରାତ୍ମକ (Positive) ବା ଆର୍ଥିକ ମାନ୍ଦା ପରି ନକରାତ୍ମକ (Negative) ଘଟଣା ହୋଇପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଭୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଘଟଣା ଯୋଗୁ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ବା ବାସନାକୁ ରୋକିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ । ସମାଜର ଦୁର୍ବଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ କ୍ଷମତା ପ୍ରତିମାନହୀନତା ଓ ନୈରାଶ୍ୟର ଏକ ପ୍ରଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
ଅର୍ଥନୈତିକ ମାନ୍ଦାବସ୍ଥା (Economic depression) ପରି ସଂକଟ ସମୟରେ କର୍ମଚାରୀ ତାର ଚାକିରି ହରାଏ, ଭାଗ୍ୟବାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାଗ୍ୟହୀନ ଓ ଦରିଦ୍ର ହୋଇଯାଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ହ୍ରାସ କରିବା ଏବଂ ଆତ୍ମ-ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଶିକ୍ଷା କରିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ । ଯଦି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଧରେ ଧୂରେ ସଂଗଠିତ ହୁଏ ତେବେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସହଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପ ଖୁଆଇଥାଏ ।
କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ଓ ଇଚ୍ଛାକୁ ହ୍ରାସ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏପରିକି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସଂକଟଜନକ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ଖାପ ଖୁଆଇବାରେ ସମାଜର ଯେଉଁ ଭୂମିକା ଥାଏ ସମାଜ ସେହି ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ । ଏହି ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବା ପ୍ରତିମାନହୀନତା ଅବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବା ସ୍ତରକୁ ଚାଲିଯାଆନ୍ତି ।
ସେହିପରି ଉନ୍ନତ ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତି (Economic boom) ବା ଆକସ୍ମିକ ଆର୍ଥିକ ସଫଳତା (ଲଟେରୀ ଜିତିବା ପରେ ) ଘଟଣାର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ପାରମ୍ପରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସହଜରେ ଉପଲବ୍ଧ ହେଉଥିବାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏହି ସୁଯୋଗର ସର୍ବାଧିକ ଉପଯୋଗ କରିବାକୁ ଆଗେଇ ଆସନ୍ତି । ଆର୍ଥିକ ଫାଇଦା ସେମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଏ ।
ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବାହ୍ୟଚାପ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି । ଯେହେତୁ ନୈତିକ, ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଜୀବନ ଏବଂ ଏହାର ଆନନ୍ଦ ଯାହା ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପୂର୍ବରୁ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ତାହା ଅତୀତର କଥା ହୋଇଯାଏ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଫଳତା ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଅର୍ଥହୀନ ହୋଇଯାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତିମାନହୀନତା ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅସହ୍ୟ ହୋଇଯାଏ । ଏହି ଅସହ୍ୟ ଅବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ ।
ଦୁର୍ଖମଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ସମାଜରେ ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକାରାତ୍ମକ ଅବସ୍ଥା ଦେଖାଯାଏ ସେତେବେଳେ ଏହା ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ କ୍ଷମତାକୁ ନ୍ୟୁନ କରିଦିଏ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ହେଲା ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଜୀବନ ସଂଗଠନର ଆକସ୍ମିକ ଓ ଉଗ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରନ୍ତି |
(୪) ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Fatalistic Suicide) – ଦୁର୍ଖମ୍ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ତାଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ପୁସ୍ତକର ପାଦଟୀକାରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ସମାଜର ଦୁର୍ବଳ (weak) ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାରଣରୁ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଦେବାର ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥିବାବେଳେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମାତ୍ରାଧ୍ଵ ହେଲେ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତର ଦ୍ୱାରକୁ ନିର୍ଭୟ ଭାବରେ ବନ୍ଦ କରିଦିଆଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଦମନମୂଳକ ବା ପିଡ଼ାଦାୟକ ଶୃଙ୍ଖଳା ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଏ ସେମାନଙ୍କର ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।
ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ଦାସ (slave) ର ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟର ଦମନମୂଳକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଗୁ ସେ ଆଶାଶୂନ୍ୟ ହୋଇ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ । ଦୁର୍ଖଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଅଟେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ପରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମଧ୍ଯ ବ୍ୟକ୍ତିର ବାହାରେ ରହିଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ଚାପ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ । ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ସାମାଜିକ କାରଣ ଦ୍ଵାରା ଏହାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ ।
17. ସଂସ୍କୃତୀକରଣ (Sanskritisation) କ’ଣ ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ (Prof M. N. Srinivas) ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ପରିଚିତ ଅଟେ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଭାରତୀୟ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ଭାରତରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥିବା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୫୨ରେ ପ୍ରକାଶିତ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ‘ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ଦୁର୍ଗମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଓ ସମାଜ’’ରେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ସେ ଏହି ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ କରିଛନ୍ତି ।
ତାଙ୍କ ଗବେଷଣା ସମୟରେ ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର କୁର୍ଗମାନଙ୍କୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଶ୍ରୀନିବାସ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ସମାଜରେ ନିଜ ନିଜର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଆଶାରେ ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ପାଇଁ ଶ୍ରୀନିବାସ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ’ ଶବ୍ଦକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଗବେଷଣାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଜୀବନ ଶୈଳୀକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି ।
ତେଣୁ ଏହି ଅନୁକରଣ ବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଶ୍ରୀନିବାସ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ଅପେକ୍ଷା ସଂସ୍କୃତୀକରଣକୁ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ମନେ କଲେ । ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କେବଳ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ନୀଚ ଜାତିମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ନାହିଁ, ବରଂ ଭାରତୀୟ ଜନଜାତିମାନଙ୍କ କରିଛନ୍ତି ।
ସଂସ୍କୃତିକରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଶ୍ରୀନିବାସ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ‘ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଏକ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଯାହା ଦ୍ଵାରା ଜଣେ ନୀଚ ହିନ୍ଦୁ ଜାତି ବା ଜନଜାତି କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉଚ୍ଚଜାତି ବା ଦ୍ବିଜମାନଙ୍କ ସହିତ ଏହାର ପ୍ରଥା, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ଆଦର୍ଶ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।’’ ଏହି ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ସେମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଦାବି କରିଥାନ୍ତି । ଏହିପରି କରି ଏବଂ ଶାକାହାରୀ ହୋଇ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡର ସଂସ୍କୃତୀକରଣ କରି ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟରେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ତାର ପ୍ରସ୍ଥିତି ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ ।
ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସ୍ଥିତିମତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଏବଂ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ନିଜ ଜାତିର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ଜାତିମାନଙ୍କ ପରି ସମାନ ସାମାଜିକ ରାଜନୈତିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପଭୋଗ କରିବା ସଂସ୍କୃତିକରଣର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏ ସବୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଓ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ପାରମ୍ପରିକ ସାମାଜିକ ସଂଗଠନରେ ହେଉଥିବା ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ବ୍ୟାପକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଏହା ଆଦର୍ଶଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷା ଓ ଶିଳ୍ପର ପ୍ରସାର, ବୈଷୟିକ ଉନ୍ନତି ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରସାରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
ସଂସ୍କୃତୀକରଣର ଗୁଣ (Characteristics of Sanskritization)
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ବ୍ୟାପକ ଶବ୍ଦ ଓ ଏହାର ସଠିକ ଅର୍ଥ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ଆମକୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ହେବ । ଯଥା –
(୧) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନତାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
(୨) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କେବଳ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ନ ରହି ଆଦିବାସୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।
(୩) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ।
(୪) ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ନୀଚ ଜାତି ଓ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଲୋକ ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୫) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
(୬) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ଆଦର୍ଶଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାକି ସାହିତ୍ୟ, କଳା, ଦର୍ଶନ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୭) ନିଜର ଓ ନିଜ ଜାତି ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବ ।
(୮) ମଦ୍ୟପାନ ଓ ଅପରିଷ୍କାର ଅବଲମ୍ବନରୁ ବିରତ ରହିବ ।
(୯) ଏହା ଏକ ଅନ୍ତଃ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
(୧୦) ଶିକ୍ଷା, ଶିଳ୍ପର ପ୍ରସାର ବୈଷୟିକ ଉନ୍ନତି ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂସ୍କୃତିକରଣର ପ୍ରସାରରେ ସହାୟ ହୋଇଥାଏ ।
(୧୧) ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସ୍ଥିତିଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭ ହୋଇନଥାଏ ।