Class 9

BSE Odisha Class 9 History Notes

BSE Odisha 9th Class History Notes

• Chapter 1 ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକା ମହାଦେଶରେ ଉପନିବେଶବାଦ Notes
• Chapter 2 ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ୱଯୁଦ୍ଧ : କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ Notes
• Chapter 3 ରୁଷ ବିପ୍ଲବ : କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ Notes
• Chapter 4 ଶାନ୍ତି ପାଇଁ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଉଦ୍ୟମ : ଜାତିସଂଘ Notes
• Chapter 5 ଫାସୀବାଦ ଓ ନାଜିବାଦର ବିକାଶ Notes
• Chapter 6 ଦ୍ଵିତୀୟ ବିଶ୍ଵଯୁଦ୍ଧ : କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ Notes
• Chapter 7 ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏସିଆ ଓ ଆଫ୍ରିକାରେ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନ ରାଷ୍ଟ୍ରସମୂହର ଅଭ୍ୟୁଦୟ Notes
• Chapter 8 ଶୀତଳ ଯୁଦ୍ଧ: କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ Notes
• Chapter 9 ସାମରିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଗଠନ : ସଶସ୍ତ୍ରୀକରଣ ପାଇଁ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା Notes
• Chapter 10 ଗୋଷ୍ଠୀ ନିରପେକ୍ଷ ଆନ୍ଦୋଳନ Notes
• Chapter 11 ସୋଭିଏତ୍ ସଂଘର ବିଖଣ୍ଡୀକରଣ Notes
• Chapter 12 ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି : ବିଭିନ୍ନତାରେ ଏକତା Notes
• Chapter 13 ଭାରତର ପରମ୍ପରା Notes
• Chapter 14 ଭାରତର କଳା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ, ଶିଳ୍ପକୌଶଳ, ସାହିତ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବୈଷୟିକ ବିଦ୍ୟା Notes
• Chapter 15 ଓଡ଼ିଶାର ଐତିହ୍ୟ Notes

BSE Odisha 9th Class Political Science Notes

• Chapter 1 ମୌଳିକ ଅଧୂକାର Notes
• Chapter 2 ମୌଳିକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ Notes
• Chapter 3 ରାଷ୍ଟ୍ରନୀତି ନିୟାମକ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାବଳୀ Notes
• Chapter 4 ମାନବାଧିକାର Notes
• Chapter 5 ସୂଚନା ଅଧିକାର : ଭାରତର ସୂଚନା ଅଧିକାର ଆଇନ Notes
• Chapter 6 ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟତାବାଦ Notes
• Chapter 7 ଜାତୀୟ ସଂହତି Notes
• Chapter 8 ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ Notes
• Chapter 9 ଭାରତ ଓ ସଂଯୁକ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ରସଂଘ Notes

BSE Odisha 9th Class Text Book Solutions

BSE Odisha Class 9 Physical Science Solutions Book Pdf Download

• Chapter 1 ଆମ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ପଦାର୍ଥ
• Chapter 2 ଆମ ଚାରିପାଖରେ ଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥ ବିଶୁଦ୍ଧ କି ?
• Chapter 3 ପରମାଣୁ ଓ ଅଣୁ
• Chapter 4 ପରମାଣୁ ଗଠନ
• Chapter 5 ଗତି
• Chapter 6 ବଳ ଓ ଗତି ନିୟମ
• Chapter 7 ମହାକର୍ଷଣ
• Chapter 8 କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶକ୍ତି
• Chapter 9 ଧ୍ଵନି

BSE Odisha 9th Class Text Book Solutions

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 1(e) गिरधर की कुंडलियाँ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(e) गिरधर की कुंडलियाँ

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. दो-तीन बाक्यों में उत्तर दीजिए:
(ଦୋ-ତୀନ୍ ବାକେଁ ମେଁ ଉତ୍ତର୍ ଦୀଜିଏ )।
(ଦୁଇ – ତିନୋଟି ବାହାରେ ଡତ୍ତର ତିଥ)
(क) बिना सोच और विचार के काम करने से क्या नतीजा होता है ?
ବିନା ସୋଚ୍ ଔର୍ ବିଚାର୍ କେ କାମ୍ କରନେ ସେ କ୍ୟା ନତୀଜା ହୋତା ହୈ ?
(ବିନା ଚିନ୍ତା ଓ ବିଚାରରେ କାମ କରିବାଦ୍ୱାରା କ’ଣ ପରିଣାମ ହେବ ?)
उत्तर:
बिना सोच और विचार के काम करने से काम बिगड़जाता है। उसे बाद में पछताना पड़ता है। संसार में वह हँसी का पात्र बनता है। मानसिक रूप से अशान्ति, खान-पान और मान-सम्मान अच्छे नहीं लगने के साथ मूल्यवान समय बवीद हो जाता है।

2. एक या दो वाक्यों में उत्तर दीजिए:
(ଏକ୍ଯା ୟ ଦୋ ବାକେଁ ମେଁ ଡତ୍ତର୍ ବାଜଏ)।
(ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ : )
(क) कौन पीछे पछताता है?
(କୌନ୍ ପିଛେ ପଛେତତା ହୈ ?)
(କିଏ ପଛରେ ଅନୁତାପ କରେ ?)
उत्तर:
जो व्यक्ति बिना सोच विचार से काम में लग जाता है, वह बाद में पछताता है।

(ख) जगत में किसकी हँसी होती है?
(ଜଗତ୍ ମେଁ କିସ୍‌ ହଁସୀ ହୋତୀ ହୈ ?)
(ସଂସାରରେ (କିଏ ସେ) କାହାକୁ ହସରେ ଉଡ଼ାନ୍ତି ?)
उत्तर:
जिस आदमी का काम बिगड़ जाता उसकी जगत में हँसी

(ग) कौन अपना काम बिगाड़ता है?
(କୌନ୍ ଅପ୍‌ନା କାମ୍ ବିଗାଡ଼ତା ହୈ ?)
(କିଏ ନିଜର କାମ ବିଗାଡ଼େ । ବ୍ୟତିକ୍ରମ କରେ ?)
उत्तर:
बिना सोच विचार के काम करने वाला व्यक्ति अपना काम बिगाड़ता है।

(घ) क्या टालने पर नहीं टलता?
(କ୍ୟା ଟାଲ୍‌ନେ ପର୍‌ ନେହୀ ଟଲ୍‌ ?)
(କ’ଣ ଦୂର କଲେ ମଧ୍ୟ ଦୂର ହୁଏ ନାହିଁ ?)
उत्तर:
दुःख टालने पर नहीं टलत।

(ङ) मन में कौन-सी वात खटकती रहती है?
(ମନ୍ ହେଁ କୌନ୍-ସୀ ବାତ୍ ଖତୀ ରହତୀ ହୈ ?)
(ମନରେ କେଉଁ କଥା ଖରାପ ଲାଗୁଛି ?)
उत्तर:
मन में असफलता की बात खटकती रहती है। इसलिए कि मन में हमेशा अशान्ति रहने के कारण कोई कार्य सफल नहीं होता।

खालीस्थान भरिए : (ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥାନ ପୁରାଣ କର:)
(क) जग में होत हँसाय, …………………… न पावै।
उत्तर:
चित में चैन

(ख) ………………… बिगारै आपनो, ………………… में होत हँसाय।
उत्तर:
काम, जग

(ग) ………………… राग रँग मनहिं न भावै।
उत्तर:
खान-पान सनमान

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. नीचे लिखे शब्दों से वाक्य बनाइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର ।)
जग, चैन, खान-पान, दुःख
उत्तर:
जंग- इस जग में अनेक दयालु हैं।
चैन- माली ने चैन की साँस ली।
खान-पान – खान-पान और मान-सम्मान उसे अच्छे नहीं लगते।
दुःख : – दुःख को दूर करने के सारे प्रयत्न बेकार हो जाते हैं।

2. दिये गये उदाहरणों की तरह पाठ से दूसरे तुकान्त शब्दों को छाँटिए:
(ଡଦ।ହରଣରେ ଦିଆଯ।ଇଥ୍ବା ଶବ୍ଦଭଳି ପାଠ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟ ପଦ ପଡୁଥ‌ିବା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବାଛ)
उदाहरण : पछताय, हँसाय
उत्तर:
पावै, भावै, टारे, बिचारे

3. ‘खान-पान’ का अर्थ है ‘खान’ और ‘पान’। इसी प्रकार और पाँच उदाहरण दीजिए।
उत्तर:
मान – सम्मान
भलि – भाँति
गुरु – शिष्य
भोग – विलास
जीवन – मरण

गृहकार्य : (ଘରକାମ)

(क) क्या आप विचार किये बिना कार्य करके उसका नतीजा भोग चुके हैं? जीवन की एक ऐसी घटना का वर्णन कीजिए।
(ତୁମେ କ’ଣ ବିନା ବିଚାରରେ କିଛି କାମ କରି ତାହାର ଫଳ ଭୋଗ କରୁଛ କି ?)
(ଜୀବନରେ ଘଟିଥ‌ିବା ଏହିଭଳି ଏକ ଘଟଣାର ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।)
उत्तर:
हाँ, मैं बिना विचार किये कार्य करने का नतीजा भोग चुका हूँ। ऐसे ही एक बार मैंने बिना तैयारी और बेगैर योजना के परीक्षा दी थी। जिसका परिणाम यह हुआ कि परीक्षा में मेरे नम्बर कम आए और बाद की आँए ऊँची कक्षा की पढ़ाई समझने में मुझे कई दिक्कतें आने लगी। इसलिए मैंने अब से यह तय किया है कि परीक्षा शुरू होने के पहले पुरे सोच-विचार और पुरी योजना के साथ पढ़ाई करूँगा। जिससे परीक्षा मुझे कोई बोझ या भारी शरकम या कड़ी परीक्षा न लगे।
(ପିଲାମାନେ ନିଜେ ଶ୍ରେଣୀଗୃହରେ ଏହିଭଳି ଘଟଣା ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବେ ।)

(ख) पठित कुंडलिया की आवृत्ति कीजिए और इसे याद रखिए।
(ପଠିତ କୁଣ୍ଡଲିୟାକୁ ଆବୃତ୍ତି କର ଏବଂ ଏହାକୁ ମନେରଖ ।)

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. बिना बिचारे जो करै, सो पाछे पछताया।
उत्तर:
कवि गिरिधर कहते है कि प्रत्येक व्यक्ति कार्य शुरू करने से पहले उसके बारे में सोच विचार कर लेना जरुरत है। जो व्यक्ति विना सोच विचार के काम करने से काम बिगड़ जाता है उसे बाद में पछताना पड़ता है।

2. खान-पान सनमान, राग रंग मनहिं न भावै।
(ଖାନ୍-ପାନ୍ ସନମାନ୍, ରାଗ୍ ରଙ୍ଗ୍ ମନହିଁ ନ ଭାୱେ ।)
उत्तर:
यहाँ कवि गिरिधर कहते है कि व्यक्ति का खान-पान और मान-सम्मान उसे अच्छे नहीं लगते है। पर्बपर्बीणी, मागंलिक कार्यक्रम, उत्सव, विवाह आदि में उसे नीरास लगने लगते है। वे मानसिक रूप से बेचैन रहता है।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
गिरिधर कविराय किस रूप में सुपरिचित हैं?
उत्तर:
गिरिधर कविराय रीतिकाल के प्रसिद्ध नीतिकाव्यकार के रूप में सुपरिचित हैं।

प्रश्न 2.
गिरिधर की कुंडलियों में क्या कही गई हैं?
उत्तर:
गिरिधर की कुंडलियों में दैनिक जीवन के लिए अत्यंत उपयोगी बातें कही गई हैं।

प्रश्न 3.
गिरिधर की कुंडलियाँ क्यों ज्यादा लोकप्रिय हुई?
उत्तर:
सीधी-सादी तथा सरल भाषा में रचित होने के कारण गिरिधर की कुंडलियाँ ज्यादा लोकप्रिय हुई।

प्रश्न 4.
हर व्यक्ति को किस प्रकार काम करना चाहिए?
उत्तर:
हर व्यक्ति को सोच समझकर काम करना चाहिए।

प्रश्न 5.
कौन पीछे पछताता है?
उत्तर:
जो व्यक्ति बिना सोच विचार के काम से लग जाता है वह पीछे पछताता है।

प्रश्न 6.
संसार में कौन हँसी का पात्र बनता है?
उत्तर:
बिना सोच विचार के काम करनेवाला व्यक्ति संसार में हँसी का पात्र बनता है।

प्रश्न 7.
कौन अपना काम बिगाड़ता है?
उत्तर:
जो व्यक्ति बिना सोच विचार के काम करता है वह अपना काम बिगाड़ता है।

प्रश्न 8.
क्या टालने पर नहीं टलता?
उत्तर:
दुःख टालने पर नहीं टलता।

प्रश्न 9.
मन में कौन सी बात खटकती रहती है?
उत्तर:
बिना सोच विचार के मैंने यह काम क्यों किया यही बात मन में खटकती रहती है।

प्रश्न 10.
भली-भाँति क्या सोच विचार कर लेना चाहिए?
उत्तर:
जीवन में कोई भी काम करने से पहले भली-भाँति सोच विचार कर लेना चाहिए।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
कुंड़लिया में क्या कहा गया है?
उत्तर:
दैनिक जीवन के लिए

प्रश्न 2.
‘कुंड़लिया’ किसकी रचना है?
उत्तर:
गिरिधर कविराय

प्रश्न 3.
‘खटकत है’ का अर्थ क्या है?
उत्तर:
बुरा लगता है

प्रश्न 4.
जीवन में असफल हो जाने पर मन में कौन-सी बात चिंता का कारण बनी रहती है?
उत्तर:
मैंने यह काम क्यों किया।

प्रश्न 5.
हर व्यक्ति को किस प्रकार काम करना चाहिए?
उत्तर:
सोच समझकर

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
गिरिधर की कुंड़लिया ………………. भाषा में लिखी है।
उत्तर:
अवधी

प्रश्न 2.
”बिना बिचारे जो करै, सो पीछे पछताय'”- यह पंक्ति ……………….. कवि की है।
उत्तर:
गिरिधर कविराय

प्रश्न 3.
टालने पर ……………….. नहीं टलता।
उत्तर:
दु:ख

प्रश्न 4.
मन में ………………. सी बात खटकती रहती है।
उत्तर:
मैनेयह काम क्योंक्यिय

प्रश्न 5.
असफलता की बात …………….. खटकती है।
उत्तर:
मन

प्रश्न 6.
………………. टालने पर नहीं टलता।
उत्तर:
दु:ख

D. सही उत्तर चुनिए।

1. ‘कुंडलिया’ के कवि हैं
(A) गिरिधर कविराय
(B) कबीर
(C) रहीम
(D) तुलसी
उत्तर:
(A) गिरिधर कविराय

2. कौन अपना काम बिगड़ता है?
(A) काम चौर
(B) आलसी
(C) सज्जन
(D) बिाना सोच-बिचार से काम करनेवाला
उत्तर:
(D) बिाना सोच-बिचार से काम करनेवाला

3. जगत में किसकी हँसी होती है?
(A) सोच-विचार से काम न करनेवाले की
(B) विचार से काम करनेवाले की
(C) काम को चोरी करनेवाले की
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोच-विचार से काम न करनेवाले की

4. कौन पीछे पछताता है?
(A) सोच-विचार के काम करनेवाला
(B) बदमासी से काम लेने वाला
(C) बिना सोच-विचार के काम करने वाला
(D) इनमेंम से कोई नहीं
उत्तर:
(C) बिना सोच-विचार के काम करने वाला

5. क्या टालने पर नहीं टलता?
(A) दु:ख
(B) कष्ट
(C) सुख
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) दु:ख

6. मन में कौन-सी बात खटकती है?
(A) सफलता की बात
(B) असफलता की बात
(C) बुराई
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(B) असफलता की बात

7. कब राग-रंग की अच्छा नहीं लगता?
(A) जब जग हँसाय होते हैं
(B) जब गाली पड़ती है
(C) जब अच्छा खाना मिलता है
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) जब जग हँसाय होते हैं

दोहे (ତେ।ହେ)

बिना बिचारे जो करै, से पाछे पछताय।
काम बिगारै आपनो, जग में होत् हँसाय॥
(ବିନା ବିଚାରେ ଢୋ କରେ, ସେ ପାଛେ ପଛତାୟ ।
କାମ୍ ବିଗାରେ ଆପ୍‌, ଜଗ୍ ମେଁ ହୋତ୍‌ ହଁସାୟ ॥)
हिन्दी व्याख्या:
कवि का यह कहना है कि हर व्यक्ति को सोच विचार करके काम करना चाहिए। जो बिना सोच विचार के काम करता है उसे बाद में पछताना पड़ता है। क्योंकि उसका काम बिगड़ जाता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବିଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଚାର କରି କାମ କରିବା ଉଚିତ । ଯିଏ ବିନା ବିଚାରରେ କାମ କରେ ସେ ପଛରେ ଅନୁତାପ କରେ କାରଣ ତାଙ୍କ କାମ ବିଗିଡ଼ିଯାଏ । ସେ ଦୁନିଆରେ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ହୁଏ । ଲୋକେ ମଜାରେ ପରିହାସ କରି ହସନ୍ତି ।

जग में होत हँसाय, चित्त में चैन न पावे।
खान्- पान् सनमान, राग रँग मनहिं न भावै॥
(ଜଗ୍ ମେଁ ହୋତ୍ ହଁସାୟ, ଚିତ୍ତ ମେଁ ଚୈନ୍ ନ ପାୱେ।
ଖାନ୍-ପାନ୍ ସନମାନ୍, ରାଗ୍ ରିଗ୍ ମହିଁ ନ ଭାୱେ ॥)
हिन्दी व्याख्या:
संसार में वह हँसी का पात्र बनता है। मानसिक रूप से बेचैन रहता है। खान-पान और मान-सम्मान उसे अच्छे नहीं लगते। मनोविनोद के सारे साधन फीके लगते हैं।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସଂସାରରେ ଥଟ୍ଟା ଉପହାସ ପାଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତି ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ଶାନ୍ତି ପାଏ ନାହିଁ । ଖାଇବା- ପିଇବା ଏବଂ ମାନସମ୍ମାନ ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ମନୋରଞ୍ଜନର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ମନ ଲାଗେ ନାହିଁ ।

कह गिरिधर कविराय, दुःख कछु टरत न टारे।
खटकत है जिय माँहि, कियो जो बिना बिचारे॥
(କହ୍ ଗିରିଧର୍ କବିରାୟ, ଦୁଃଖ୍ କଛୁ ଟରତ୍ ନ ଟାରେ।
ଖଟକତ୍ ହୈ ଜିୟ ମାଁହି, କିୟୋ ଜୋ ବିନା ବିଚାରେ ॥)
हिन्दी व्याख्या:
दुःख को दूर करने के सारे प्रयत्न बेकार हो जाते हैं। मूल्यवान समय बर्बाद हो जाता है। बार-बार यह बात उसके मन को व्यथित करती है कि बिना सोचे और विचारे मैंने यह काम क्यों किया? अतएव जीवन में कोई भी काम करने से पहले हमें भली-भाँति सोच विचार कर लेना चाहिए ताकि बाद में पछताना न पड़े।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବିଙ୍କ ମତରେ ଦୁଃଖକୁ ଦୂର କରିବାର ସମସ୍ତ ଚେଷ୍ଟା ବେକାର ହୋଇଯାଏ, ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ସମୟ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ । ବାରମ୍ବାର ଏହି କଥା ମନକୁ ବ୍ୟର୍ଥାତ କରେ, ବିନା ବିଚାରରେ କାହିଁକି କଲି ? ଜୀବନରେ କୌଣସି କାମ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମରୁ ଭଲ ଭାବରେ ବିଚାର କରି କାର୍ଯ୍ୟକଲେ ପଛରେ ଅନୁତାପ କରିବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

पाछे – पीछे, बाद में (ପଛରେ ପରେ)

बिगारै – बिगाड़ना (ବିଗାଡିଦେବା)

आपनो – अपना (ନିଜର)

होत – होना (ହେବା)

हँसाय – हँसी, मजाक (ଅଟ୍ଟା ପରିହାସ)

चित्त – मन (ମନ)

चैन – आराम (ଅ।ରାମ)

पान – पीना (ପିଇବା)

राग – गीत-संगीत (ଗୀତ – ସଙ୍ଗୀତ)

भावै – पसंद आना (ପସନ୍ଦ ହେବା)

कछु – कुछ (କିଛି)

टरत – टलना, हटना, दूर होना (ଟଳିଯିବା ହଟିବା ହର,ହେବ।)

टारे – टालना (ଚାଳିତ ତେବ)

खटकत – बुरा लगना (ଖରାପ ଲାଗିବା)

जिय – हृदय, मन (ହୃଦଯ, ମନ)

माँहि – बीच में (ମଧ୍ୟରେ)

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

गिरिधर कविराय के जीवन के बारे में प्रामाणिक जानकारी नहीं मिलती। शिवसिंह सेंगर ने इनका जन्मकाल सन् 1713 ई. बताया है। लोग इन्हें अवध का निवासी मानते हैं। कविराय नाम से ऐसा लगता है कि वे जाति के भाट थे। जो भी हो, गिरिधर कविराय रीतिकाल के प्रसिद्ध नीतिकाव्यकार के रूप में सुपरिचित हैं। उनकी कुंडलियाँ विख्यात हैं और उत्तर भारत की जनता में खूब प्रचलित हैं। इनमें दैनिक जीवन के लिए अत्यंत उपयोगी बातें कही गई हैं। सीधी-सादी तथा सरल भाषा में रचित होने के कारण ये ज्यादा लोकप्रिय हुईं। कुछ विद्वानों का मानना है कि ‘साईं’ शब्दावली कुंडलियाँ गिरिधर की पत्नी की रची हुई हैं। गिरिधर की कुंडलियाँ अधिकतर अवधी भाषा में ही मिलती हैं

Odisha State Board BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions  Poem (d) रहीम के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem (d) रहीम के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନ ଲିଖିତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦେ। – ତୀନ୍ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) उत्तम प्रकृतिवाले लोगों के प्रति रहीम ने क्या कहा है?
(ଉତ୍ତମ୍ ପ୍ରକୃତିବାଲେ ଲେ। ଗେଁ। କେ ପ୍ରତି ରହୀମ୍ ନେ କ୍ୟା କହା ହୈ ?)
(ଭଲ ସ୍ବଭାବର ଲୋକମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ରହୀମ କ’ଣ କହିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
रहीम ने कहा कि जो व्यक्ति उत्तम आचरण और गुणों का होता है, उस पर कुसंग या बुरी संगति का प्रभाव नहीं पड़ता। सज्जन व्यक्ति बुरे लोगों के निकट होने पर भी उनकी बुराई को नहीं अपनाता। जैसे चन्दन पेड़ पर जहरीले साँप लपेटे रहने पर भी चन्दन पर जहर का कोई असर नहीं होता।

(ख) सच्चे मित्र का लक्षण क्या है- पठित दोहे के आधार पर समझाइए।
उत्तर:
(ସଜେ ମିତ୍ର କା ଲକ୍ଷଣ କ୍ୟା ହୈ ପଠିତ୍ ଦୋହେ କେ ଆଧାର ପର୍ ସମଝାଇଏ ।)
(ସଟ ବନ୍ଧୁର ଚରିତ୍ର କ’ଣ ? ପଠିତ ଛନ୍ଦକୁ ଆଧାର କରି ବୁଝାଅ ।)
सच्चा मित्र का लक्षण वही है जो विपत्ति के समय अपने मित्र के पास रहता है और अपनी शक्ति के अनुसार मित्र की मदद करता है। सच्चा मित्र का दूसरा लक्षण वही हो सकता है जो सुख दुःख हर समय अपने मित्र के पास रहता ह ।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)

(क) किस पर कुसंग का प्रभाव नहीं होता?
( କିସ୍‌ର୍ କୁସଂଗ କା ପ୍ରଭାବ୍ ନେହୀ ହୋତା ?
(କାହା ଉପରେ କୁସଂଗର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ନାହିଁ ?)
उत्तर:
उत्तम प्रकृति

(ख) चन्दन वृक्ष पर कौन लिपटा रहता है?
(ଚନ୍ଦନ୍ ବୃକ୍ଷ ପର୍ କୌନ୍ ଲିପଟା ରହତା ହୈ ?)
(ଚନ୍ଦନ ଗଛରେ କିଏ ସଂଲଗ୍ନ ରହିଛି ?)
उत्तर:
भुजंग

(ग) किस पर साँप के विष का प्रभाव नहीं होता?
(କିସ୍‌ର୍ ସାଁପ୍ କେ ୱିସ୍ କା ପ୍ରଭାବ୍ ନହୀ ହୋତା ?)
(କାହା ଉପରେ ସର୍ପର ବିଷର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ନାହିଁ ?)
उत्तर:
चन्दन पेड़

(घ) साँप के साथ किसकी तुलना की गयी है?
(ସାଁପ୍ କେ ସାଥ୍ କିସ୍‌ ତୁଳନା କୀ ଗୟୀ ହୈ ?)
(ସର୍ପ ସହିତ କାହାକୁ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
कुसंग

(ङ) सच्चा मित्र कौन होता है?
(ସଜା ମିତ୍ର କୌନ୍ ହୋତା ହୈ ? )
(ପ୍ରକୃତ ବନ୍ଧୁ କିଏ ଅଟେ ?)
उत्तर:
जो दुर्दिन में साथ न छोड़े

3. अर्थ स्पष्ट कीजिए।
(ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ ।)
(ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)
(क) चन्दन विष व्यापत नहीं, लपटे रहत भुजंग।
उत्तर:
(ଚନ୍ଦନ୍ ୱିସ୍ ବ୍ୟାପତ୍ ନେହୀ, ଲ ପଟେ ରହତ୍ ଭୁଜଂଗ୍)।
उत्तर:
उत्तम व्यक्ति पर कुसंग यानी बुरी संगति का प्रभाव नहीं पड़ता अर्थात सज्जन व्यक्ति बुरे लोगों के निकट होने पर भी उनकी बुराई को नहीं अपनाता। जैसे – चन्दन वृक्ष पर विषधर सर्प रहने पर भी चन्दन पर कोई विष का प्रभाव नहीं पड़ा।

(ख) विपत्ति कसौटि जे कसे, तेइ सँचे मीत।
(ୱିପରି କସୌଟି ଜେ କସ୍‌, ତେଇ ଗାଁଚେ ମିତ୍) ।
उत्तर:
विपद समय में सच्चा मित्र पहचाना है। मित्र जो मित्र को दुर्दिन समय में न छोड़ कर जाते, और अपनी शक्ति और शामर्थ्य के अनुसार मदद कर रहा है वही ही सच्चा मित्र है। सच्चा मित्र दुःख और सुख दोनो समय में रहता है।

4. पंक्तियाँ पूरी कीजिए।
(क) जो रहीम उत्तम प्रकृति, …………………………।
उत्तर:
का करि सकत कुसंग।

(ख) ………………… तेइ साँचे मीत।
उत्तर:
बिपत्ति कसौटि जे कसे।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित शब्दों के विपरीत शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
उत्तम, मित्र, कुसंग, विष
उत्तर:
उत्तम – अधम
मित्र – शत्रु
कुसंग – सत्संग
विष – अमृत

2. नीचे लिखे अशुद्ध शब्दों को शुद्ध कीजिए।
(ତଳେ ଲିଖ୍ ଅଶୁଦ୍ଧ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଶୁଦ୍ଧ କର ।)
कसौटि, मीत्र, संपति, भूजंग, उतम
उत्तर:
कसौटि – कसौटी
मीत्र – मित्र
संपति – संपत्ति
भूजंग – भुजंग
उतम – उत्तम

3. निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ବା ସମନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
विष, भूजंग, उत्तम, विपत्ति, मित्र
उत्तर:
विष – जहर, हलाहल
विपत्ति – विपद, खतरा
भुजंग – साँप, सर्प
उत्तम – श्रेष्ठ
मित्र – दोस्त, साथी

4. नीचे लिखे शब्दों का वाक्यों में प्रयोग कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ କର ।)
कुसंग, कसौटी, चंदन, संपत्ति, मित्र
उत्तर:
कुसंग – कुसंग का साथ मत दो।
कसौटी – सुनार कसौटी पथर से सही सोना परख करता है।
चन्दन – चन्दन के वृक्ष में साँप रहा करते हैं।
संपत्ति – विद्या महा संपत्ति कहलाती है।
मित्र – सच्चा मित्र सुख और दुःख हर समय साथ रहता है।

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. विपत्ति कसौटि जे कसे, तेइ साँचे मीत।
(ବିପତ୍ତି କଲୌଟି ଜେ କସେ, ତେଇ ଗାଁଚେ ମୀତ୍ ।)
उत्तर:
कवि रहीम कहते है कि सच्चा मित्र विपत्ति के समय अपने मित्र के पास रहता है और अपनी शक्ति के अनुसार मित्र की सहायता करता है। फीर भी यह है कि सुख और दुःख दोनो समय में मित्र के पास रहता है वल्कि छोड़कर नहीं जाता।

2. चंदन विष व्याप्त नहीं, लपटे रहत भुजंग।
(ଚନ୍ଦନ୍ ବିଷ୍ ବ୍ୟାପତ ନର୍ଜୀ, ଲପଟେ ରହତ୍ ଭୁଜଂଗ ।)
उत्तर:
यहाँ रहीम कहते है कि चन्दन वृक्ष पर जहरीले साँप लपेटे रहने पर भी चन्दन पर उसके जहर का कोई असर नहीं होता। अर्थ यह है कि सज्जन व्यक्ति वुरी लोगों के निकट होने पर भी उनकी बुराई को नहीं अपनाता।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
रहीम का पूरा नाम क्या था?
उत्तर:
रहीम का पूरा नाम अब्दुल रहीम खान था।

प्रश्न 2.
रहीम कौन थे?
उत्तर:
रहीम मुगल बादशाह अकबर के अभिभाबक तथा सेनापति बैरम खाँ के

प्रश्न 3.
रहीम के साहित्य की विशेषता क्या है?
उत्तर:
मार्मिकता और कवि हृदय की सच्ची संवेदना रहीम के साहित्य की विशेषता है।

प्रश्न 4.
रहीम किस भाषा में लिखते थे?
उत्तर:
रहीम ब्रज और अवधी भाषा में लिखते थे।

प्रश्न 5.
किस पर बुरी संगति का प्रभाव नहीं पड़ता?
उत्तर:
उत्तम आचरण और गुण वाले व्यक्ति के ऊपर बुरी संगति का प्रभाव नहीं पड़ता।

प्रश्न 6.
जहरीले साँप किस पेड़ पर लिपटे रहते हैं?
उत्तर:
जहरीले साँप चन्दन के पेड़ पर लिपटे रहते हैं।

प्रश्न 7.
चंदन पेड़ की तुलना किसको की गई है?
उत्तर:
चंदन पेड़ की तुलना सज्जन ब्यक्ति से की गई है।

प्रश्न 8.
साँप के साथ किसकी तुलना रहीम ने की है?
उत्तर:
साँप के साथ कुसंग की तुलना रहीम ने की है।

प्रश्न 9.
सच्चे मित्र का पता किस समय चलता है?
उत्तर:
सच्चे मित्र का पता विपत्ति के समय चलता है।

प्रश्न 10.
सच्चा मित्र कोन होता है?
उत्तर:
जो अपने मित्र के दुर्दिन में साथ न छोड़कर उसकी सहायता करता है वही सच्चा मित्र होता है।

प्रश्न 11.
कुसंग का प्रभाव किस पर नहीं होता?
उत्तर:
जो व्यक्ति उत्तम आचरण और अच्छे गुणों का होता है उस पर कुसंग का प्रभाव नहीं होता।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
दुर्दिन में जो मित्र साथ देता है उसे क्या कहते हैं?
उत्तर:
सच्चा मित्र

प्रश्न 2.
जो रहीम उत्तम प्रकृति, का कर सकत
उत्तर:
कुसंग

प्रश्न 3.
किसपर साँप के विष का प्रभाव नहीं होता?
उत्तर:
चन्दन वृक्ष के ऊपर

प्रश्न 4.
किसपर कुसंग का प्रभाव नहीं होता?
उत्तर:
उत्तम प्रकृति

प्रश्न 5.
भुजंग के साथ किसकी तुलना की गयी है?
उत्तर:
कुसंग

प्रश्न 6.
जो दुर्दिन में साथ न छोड़े, उन्हे क्या कहते हैं?
उत्तर:
सच्चा मित्र

प्रश्न 7.
रहीम किस भाषा में लिखते थे?
उत्तर:
ब्रज और अवधी

प्रश्न 8.
रहीम कौन थे?
उत्तर:
बैराम खाँ के पुत्र

प्रश्न 9.
चंदन वृक्ष पर कौन लिपटा रहता है?
उत्तर:
साँप

प्रश्न 10.
साँप के साथ किसकी तुलना की गयी है?
उत्तर:
कुसंग

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
……………. पेड़ पर साँप के विष का प्रभाव नहीं होता।
उत्तर:
चंदन

प्रश्न 2.
उत्तम प्रकृति वाले व्यक्ति पर …………….. का प्रभाव नहीं पड़ता।
उत्तर:
कुसंग

प्रश्न 3.
………………….. के साथ कुसंग की तुलना की गयी है।
उत्तर:
भुजंग

प्रश्न 4.
चन्दन पेड़ पर ………………. लिपटा रहता है।
उत्तर:
भुजंग

प्रश्न 5.
‘जो रहीम उत्तम प्रकृति, का करि सकत कुसंग'”- यह पंक्ति …………………. कवि की हैं।
उत्तर:
रहीम

प्रश्न 6.
…………………. पर साँप के बिष का प्रभाव नहीं होता।
उत्तर:
चंदन

प्रश्न 7.
विपत्ति ………………… की कसौटी है।
उत्तर:
मित्रता

D. सही उत्तर चुनिए।

1. जहरीले साँप किस पर लपेटे रहते हैं?
(A) नीम के पेड़ पर
(B) केले के पेड़ पर
(C) आम के पेड़ पर
(D) चन्दन के पेड़ पर
उत्तर:
(D) चन्दन के पेड़ पर

2. अच्छे गुणवाले व्यक्ति पर किसका प्रभाव नहीं पड़ता?
(A) भुंजग का
(B) कुंसग का
(C) दुर्ज्जन का
(D) लोगो का
उत्तर:
(B) कुंसग का

3. इनमें कौन-सी रचना रहीम की हैं?
(A) सप्तग्रंथ
(B) सप्तसूरी
(C) रहीम रत्नावली
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(C) रहीम रत्नावली

4. रहीम किस धर्म के व्यक्ति थे?
(A) मुसलमान
(B) हिन्दू
(C) बिहारी
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(A) मुसलमान

5. चन्दन के पेड़ पर किसके विष का प्रभाव नहीं पड़ता?
(A) मेंढ़क का
(B) मनुष्य का
(C) साँप का
(D) इसमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(C) साँप का

6. जो अपने मित्र को उसके दुर्दिन में भी न छोड़े उसे क्या कहा जाता है?
(A) सच्चा
(B) सच्या लोग
(C) सच्चा मित्र
(D) धोखे बाज
उत्तर:
(C) सच्चा मित्र

7. रहीम किस भाषा में अपनी काव्य-रचना करते थे?
(A) ब्रज और अवधी
(B) ब्रज और पाली
(C) ब्रज और कारसी
(D) अवधी और पाली
उत्तर:
(A) ब्रज और अवधी

8. साँप के साथ किसकी तुलना की गयी है?
(A) मनुष्य की
(B) कुसंग की
(C) सच्चे मित्र की
(D) चन्दन पेड़ की
उत्तर:
(B) कुसंग की

9. मुसलमान होते हुए भी उन्होंने अपने आपको किसके गहरे रंग में रंग लिया था?
(A) शिव जी के
(B) कृष्ण-भक्ति के
(C) राम भक्ति के
(D) देव भक्ति के
उत्तर:
(B) कृष्ण-भक्ति के

10. उनके पिताजी का नाम क्या था?
(A) अकबर
(B) बैरम खां
(C) बीरवल
(D) टिपुसुलतान
उत्तर:
(B) बैरम खां

दोहे (ତେ।ହେ)

जो रही उत्तम प्रकृति, का कर सकत कुसंग।
चन्दन बिष ब्यापत नहीं, लपटे रहत भुजंग॥
(ଜୋ ରହୀମ୍ ଉତ୍ତମ୍ ପ୍ରକୃତି, କା କରି ସକତ୍ କୁସଂଗ୍।
ଚନ୍ଦନ୍ ବିଷ୍ ବ୍ୟାପତ ନର୍ଜୀ, ଲପଟେ ରହତ୍ ଭୁଜଂଗ୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
रहीम कहते हैं कि जो व्यक्ति उत्तम आचरण और गुणों का होता है, उस पर कुसंग यानी बुरी संगति का प्रभाव नहीं पड़ता। अर्थात् सज्जन व्यक्ति बुरे लोगों के निकट होने पर भी उनकी बुराई को नहीं अपनाता। जैसे-चन्दन- पेड़ पर जहरीले साँप लपेटे रहने पर भी चन्दन पर उसके जहर का कोई असर नहीं होता। यहाँ चन्दन-पेड़ के साथ उत्तम गुणवाले व्यक्ति तथा साँप के साथ कुसंग की तुलना की गयी है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ରହୀମୂଙ୍କ ମତରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଉତ୍ତମ ଗୁଣ ଓ ସ୍ୱଭାବର ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ତାଙ୍କ ଉପରେ କୌଣସି ଖରାପ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ସଜ୍ଜନ ବ୍ୟକ୍ତି ଖଳଲୋକଙ୍କ ନିକଟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ଉପରେ ଖରାପର କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ଯେପରି ସୁଗନ୍ଧିତ ଚନ୍ଦନ ବୃକ୍ଷରେ ବିଷଧର ସର୍ପ ରହିଲେ ମଧ୍ୟ ଚନ୍ଦନ ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ଏଠାରେ ଚନ୍ଦନ ବୃକ୍ଷ ସହିତ ଉତ୍ତମ ଗୁଣସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ବିଷଧର ସର୍ପ ସହିତ କୁସଙ୍ଗକୁ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ।

कहि रहीम सम्पति सगे, बनत वहुत वहुरीत।
बिपत्ति कसौटि जे कसे, तेइ साँचे मीत॥
(କହି ରହୀମ୍ ସମ୍ପତି ସଗେ, ବନତ୍ ବହୁତ୍ ବହୁ ରୀତ୍।
ବିପରି କସୌଟି ଜେ କସେ, ତେଇ ଗାଁଚେ ମୀତ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
रहीम का कहना है कि इस संसार में धन-दौलत के साथी अनेक होते हैं। अर्थात् किसी इन्सान के पास पैसा होने पर उससे मित्रता स्थापित करने लोग विविध ढंग से आ टपकते हैं। परंतु उनमें से कौन सच्चा मित्र है और कौन नहीं, इस बात का पता विपत्ति के समय चलता है। अर्थात् सच्चा मित्र उसे कहा जाएगा जो अपने मित्र को उसके दुर्दिन में भी न छोड़े अपितु उसकी सहायता करे।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ରହୀମଙ୍କ ମତରେ, ସଂସାରରେ ଧନ ଦୌଲତର ଅନେକ ସାଥୀ ଅଛନ୍ତି । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଢଙ୍ଗରେ ଲୋକମାନେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଥା’ନ୍ତି । ବନ୍ଧୁଙ୍କ ପାଖରେ ଧନ ଓ କ୍ଷମତା ନଥାଏ ସେହି ସମୟରେ ବନ୍ଧୁତା ସ୍ଥାପନ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଛାଡ଼ି ଚାଲିଯାଏ । କବିଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରକୃତ ମିତ୍ର ସେହି ଯିଏ ମିତ୍ରର ଦୁର୍ଦ୍ଦିନ ସମୟରେ ଛାଡ଼ିଯାଏ ନାହିଁ । ଶକ୍ତି ଓ ପାଖରେ ଧନ ବା କ୍ଷମତା କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟ ହାସଲ ହୋଇଯାଏ ବା କ୍ଷମତା ଅନୁସାରେ ମିତ୍ରକୁ ସାହାଯ୍ୟ ସହଯୋଗ କରିଥାଏ ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

उत्तम – श्रेष्ठ (ଶ୍ରେଷ୍ଠା)

प्रकृति – गुण, स्व (ଟୁଣ, ସୃ ଭାବ)

का – क्या (କ’ଣ)

करिसकत – कर सकता (କରିପାରିବ)

कुसंग – बुरी संगति

लपटे – लिपटना (ଗୁଡ଼େଇ ହୁଏ)

भुजंग – सांप (ସର୍ପି)

सगे – साथी (ଦୋସ୍ତ୍ର କୁସଙ୍ଗ)

बहुरीत – बहु भाँति (ବହ୍ମତ ପ୍ରକାର)

कसौटि – परख, जाँच (ପରୀକ୍ଷ।/ ଜ।ଞ୍ଚ)

कसे – परखे (ପରୀକ୍ଷ।/କରେ)

तेई – वही (ସେହି)

साँचे – सच्चा (ସଚ୍ଚୋଟ)

मीत – मित्र (ବକ୍ଷୁ)

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

रहीम का पूरा नाम अब्दुल रहीम खानखाना था। उनका जन्म सन् 1556 के लगभग लाहौर में हुआ। उनके पिता मुगल बादशाह अकबर के अभिभावक तथा सेनापति बैरम खाँ थे। रहीम मुगलों के महल में पले- बढ़े। वे बड़े प्रतिभाशाली थे। वे अरबी, तुर्की, फारसी और संस्कृत के प्रकाण्ड पण्डित थे, साथ ही हिन्दी काव्य-कविता के बड़े मर्मज्ञ थे। इसलिए अकबर के दरबार के मशहूर नवरत्नों में रहीम गिने जाते थे। वे जन्म से मुसलमान होते हुए भी हिन्दुओं के प्रति प्रेम-भाव रखते थे। रहीम तुलसीदास, सूरदास, तानसेन और केशवदास के समकालीन थे। मार्मिकता और कवि हृदय की सच्ची संवेदना रहीम के साहित्य की विशेषता है।

मुसलमान होते हुए भी उन्होंने अपने आपको कृष्ण-भक्ति के गहरे रंग में रंग लिया था। अनुभूतियों के आधार पर उन्होंने अपनी रचनाओं में नीति के साथ-साथ भक्ति तथा प्रेम का सरस वर्णन किया है। उन्होंने अपने दोहों में मानव तथा समाज के कल्याण के साथ-साथ हिन्दू-मुस्लिम की एकता पर भी बल दिया है। रहीम की रचनाएँ हैं – रहीम सतसई, श्रृंगार सतसई, रास पंचाध्यायी, रहीम रत्नावली, बरवै नायिका भेद- वर्णन आदि। उनकी काव्य-रचना में प्रयुक्त छन्द हैं – दोहा, कवित्त, सवैया, सोरठा तथा बरवै। रहीम की भाषा ब्रज और अवधी है।

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions  Poem 1(c) तुलसीदास के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(c) तुलसीदास के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ – ତାନ୍ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) ‘बुवै सो लुनै निदान’ का तात्पर्य क्या है? पठित दोहे के आधार पर समझाइ।
(‘ବୁ ସୋ ଲୁନୈ ନିଦାନ’ କା ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ କ୍ୟା ହୈ ? ପଠିତ ଦୋହେ କେ ଆଧାର ପର ସମଝାଇଏ) ।
(ବୁଣିବା ଓ ପ୍ରାପ୍ତ କରିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? ପଠିତ ଛନ୍ଦକୁ ଆଧାର କରି ବୁଝାଅ ।)
उत्तर:
मानव शरीर में पाप और पुण्य दो वीज हैं। वे अपने जीवन में जो कर्म करता, उसके अनुसार फल प्राप्त करता है। अच्छा कर्म से प्रशंसा और बुरा कर्म से निन्दा सुनना पड़ता है।

(ख) किन-किन लोगों की भलाई करने को अज्ञान कहा गया है?
(କିନ୍-କିନ୍ ଲୋଗୋଁ କୀ ଭଲାଈ କରନ୍ କୋ ଅଜ୍ଞାନ କହା ଗୟା ହୈ )?
(କେଉଁ-କେଉଁ ଲୋକମାନଙ୍କ ଭଲ କରିବାକୁ ଅଜ୍ଞତା କୁହାଯାଏ ?)
उत्तर:
जिस व्यक्ति की अनेक संताने हो, अनेक कामनाएँ हो और समयानुसार जिनके आचार व्यवहार बदलते हों, उन लोगों की भलाई करने को अज्ञान कहा गया है। और भी जान बुझकर गलती करनेवाले को उपदेश देना अज्ञानता का परिचय है

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)
(क) खेत किसे कहा गया है?
(ଖେତ୍ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ? )
(ଖେତ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?)
उत्तर:
शरीर को

(ख) किसान कौन है?
(କିସାନ୍ କୌନ୍ ହୈ ? )
(କୃଷକ କିଏ ?)
उत्तर:
मन

(ग) पाप-पुण्य क्या हैं
(ପାପ-ପୁଣ୍ୟ କ୍ୟା ହୈ ?)
(ପାପ-ପୁଣ୍ୟ କ’ଣ ?)
उत्तर:
दो बीज

(घ) जिसकी अनेक संतान हों, उसकी भलाई चाहना क्या ह ?
(ଜିସ୍ କା ଆନେକ ସନ୍ତାନ ହେଁ, ଉସ୍‌ ଭଲାଈ ଚାହନା କ୍ୟା ହୈ ? (ଯାହାର ଅନେକ ସନ୍ତାନ, ତାହାର ଭଲ ଚାହିଁବା କ’ଣ ?)
उत्तर:
मूर्खता

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍-ଏକ୍ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) मानव के शरीर को क्या कहा गया है?
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
उत्तर:
मानव के शरीर को कर्मक्षेत्र कहा गया है।

(ख) दो बीज कौन-कौन – से हैं?
(ଦୋ ବୀଜ୍ କୌନ୍-କୌନ୍ ସେ ହୈ ?)
(ଦୁଇଟି ବୀଜ କ’ଣ କ’ଣ ?)
उत्तर:
पाप और पुण्य दो बीज हैं।

(ग) बार-बार अपने आचार-व्यवहार को बदलनेवाले की भलाई चाहने को क्या कहा गया है?
(ବାର୍-ବାର୍ ଅପନେ ଆଚାର-ବ୍ୟବହାର କୋ ବଦନେ ବାଲେ କୀ ଭଲାଈ ଚାହନେ କୋ କ୍ୟା କହା ଗୟା ହୈ ?) (ବାରମ୍ବାର ନିଜର ସ୍ଵଭାବକୁ ବଦଳାଉ ଥ‌ିବା ଲୋକର ଭଲ ଚାହିଁବାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?)
उत्तर:
बार-बार अपने आचार-व्यवहार को बदलनेवालो की भलाई चाहने को मूर्खता कहा गया है।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित शब्दों का समानार्थी शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ବା ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
काया, किसान, सुत, मनसा
किसान – कृषक
सुत – पुत्र
मनसा – मन

2. निम्नलिखित शब्दों का विलोम शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
पाप, अज्ञान, अपार
उत्तर:
पाप – पुण्य
अज्ञान – ज्ञान
अपार – कम/सीमित

3. निम्नलिखित अशुद्ध शब्दों को शुद्ध कीजिए
तुलसि, किषान, पुन्य, सूत, रूचि
उत्तर:
तुलसि – तुलसी
किषान – किसान
पुन्य – पुण्य
सूत – सुत
रूचि – रुचि

4. इन शब्दों पर ध्यान दीजिए।
(ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅ ।)
काया, किसान, बीज, सुत
इन शब्दों से उनकी पूरी जाति का बोध होता है।
(ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାତିକୁ ବୁଝାଯାଉଛି ।)
याद रखिए (ମନେରଖ)
जिस शब्द से पूरी जाति का बोध होता है, उसे जातिवाचक संज्ञा कहते हैं।

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. पाप-पुण्य दोउ बीज हैं, बुवै सो लुनै निदान।
(ପାପ-ପୁଣ୍ୟ ଦୋଉ ବୀଜ୍ ହେଁ, ବୁର୍ବେ ସୋ ଲୁନୈ ନିଦାନ୍ ।)
उत्तर:
कवि तुलसीदास जी कहते हैं कि पाप और पुण्य दो बीज है। जो जैसा बीज वोता है, वह उसी प्रकार फल प्राप्त करता है। मतलब यह है कि मनुष्य को कर्म के अनुसार फल की प्राप्ति होती है।

2. बहुसुत, बहुरुचि, बहुवचन, बहुअचार-व्यौहार।
इनको भलो मनाइबो, यह अज्ञान अपार॥
(ବହୁସୁତ୍, ବହୁରୁଚି, ବହୁବଚନ, ବହୁଅଚାର-ବୈହାର।
ଇନ୍‌ ଭଲୋ ମନାଇବୋ, ୟହ ଅଜ୍ଞାନ୍ ଅପାର୍ ।।)
उत्तर:
यहाँ तुलसी जी कहते हैं कि जान बुझकर गलती करनेवाले को परामर्श देना मुर्खता है। जिस व्यक्ति की अनेक संतानें हो, अनेक पसंद हो, अनेक वातें उनके दिमाग में आती हो, उन लोगों की भलाई करने को अज्ञान कहा गया है।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न  1.
हिंदी साहित्य के भक्ति-काल में किसका स्थान सर्बोपरि है?
उत्तर:
हिंदी साहित्य के भक्ति-काल में तुलसीदास का स्थान सर्वोपरि है।

प्रश्न  2.
तुलसीदास का जन्म कब हुआ?
उत्तर:
तुलसीदास का जन्म सन् १५३२ में भाद्र शुक्ल एकादशी, मंगलवार को हुआ।

प्रश्न  3.
तुलसीदास के गुरु कौन थे?
उत्तर:
श्री नरहरि दास तुलसीदास के गुरु थे।

प्रश्न  4.
तुलसीदास को रामबोला नाम से क्यों पुकारा गया?
उत्तर:
जन्म लेते ही तुलसीदास ने राम-नाम का उच्चारण किया, इसलिए उन्हें ‘रामबोला’ नाम गया।

प्रश्न  5.
मानव का शरीर क्या है?
उत्तर:
मानव का शरीर कर्मक्षेत्र है।

प्रश्न  6.
दो बीज कौन-कौन से हैं?
उत्तर:
पाप और पुण्य दो बीज हैं।

प्रश्न  7.
तुलसीदास ने मानव के मन को किसके साथ तुलना की है?
उत्तर:
तुलसीदास ने मानव के मन को किसान के साथ तुलना की है

प्रश्न  8.
किसको उपदेश देना मूर्खता है?
उत्तर:
जानबुझकर गलती करनेवाले को उपदेश देना मूर्खता है।

प्रश्न  9.
जो जैसा बीज बोता है वैसा ही फल पाता है। इसका अर्थ क्या है?
उत्तर:
जो जैसा बीज बोता है, वैसा ही फल पाता है का अर्थ है – जो जैसा कर्म करता है, उसी के अनुसार उसे फल मिलता है।

प्रश्न  10.
जिसकी अनेक संतान हैं, उसकी भलाई चाहना क्या है?
उत्तर:
जिसकी अनेक संतान हों, उसकी भलाई चाहना मूर्खता है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न  1.
पाप-पूण्य क्या है?
उत्तर:
दो बीज

प्रश्न  2.
‘तुलसी काया खेत है, मनसा भयो किसान”- यह पंक्ति किस कवि की हैं?
उत्तर:
तुलसी दास

प्रश्न  3.
जिसकी कई संतानें हो, उसकी भलाई चाहना क्या है?
उत्तर:
मूर्खता

प्रश्न  4.
मानव के शरीर को क्या कहा गया है?
उत्तर:
कर्मक्षेत्र

प्रश्न  5.
यह मनुष्य का मन क्या है?
उत्तर:
किसान

प्रश्न  6.
खेत किसे कहा गया है?
उत्तर:शरीर

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न  1.
तुलसीदास के गुरु …………….. थे?
उत्तर:
श्री नरहरी दास

प्रश्न  2.
जानबुझकर गलती करनेवाले को उपदेश देना …………….. है।
उत्तर:
मूर्खता

प्रश्न  3.
खेत …………… से कहा गया है।
उत्तर:
शरीर

प्रश्न  4.
किसान …………….. से कहा गया है।
उत्तर:
मन

प्रश्न  5.
तुलसीदास के अनुसार पाप-पुण्य ……………. हैं।
उत्तर:
बीज

प्रश्न  6.
दो बीज ………………… से हैं।
उत्तर:
पाप-पुण्य

प्रश्न  7.
यह मनुष्य का शरीर ………………….. है।
उत्तर:
खेत

प्रश्न  8.
मनुष्य के शरीर को ……………….. कहा गया है।
उत्तर:
कर्मक्षेत्र

प्रश्न  9.
जो बार-बार गलती करते हैं उसको ………………… नहीं देना चाहिए।
उत्तर:
उपदेश

D. सही उत्तर चुनिए।

1. यहाँ पर सुत किसे कहा गया है?
(A) पिता को
(B) संतान को
(C) पोती को
(D) लड़की को
उत्तर:
(B) संतान को

2. बार-बार अपने आचार-व्यवहार को बदलनेवाले की भलाई चाहने को क्या कहा गया है?
(A) मूर्खता
(B) ज्ञानी
(C) पंड़ित
(D) पापी
उत्तर:
(A) मूर्खता

3. दो बीज क्या है?
(A) सुख और दु:ख
(B) आचार और व्यवहार
(C) पाप और पुण्य
(D) कर्म और धर्म
उत्तर:
(C) पाप और पुण्य

4. मानव का मन क्या है?
(A) कर्मक्षेत्र
(B) बीज
(C) कृषि
(D) किसान
उत्तर:
(B) बीज

5. इनमें से कौन-सी रचना तुलसीदास जी की है?
(A) गीताजंलि
(B) गीतावली
(C) गीताग्रन्थ
(D) गीतगोविंद
उत्तर:
(B) गीतावली

6. तुलसीदास किन दो भाषा में काव्य-रचना करते रहे?
(A) अवधी तथा ब्रजभाषा
(B) हिंदी भाषा
(C) बंगला
(D) कन्नाटकी
उत्तर:
(A) अवधी तथा ब्रजभाषा

7. मानव का शरीर क्या है?
(A) भंड़ार
(B) रक्त का भंड़ार
(C) कर्मक्षेत्र
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(C) कर्मक्षेत्र

8. वे किसमें लीन हो गये?
(A) राम-भक्ति में
(B) सीता भक्ति में
(C) हनुमान-भक्ति में
(D) रत्न भक्ति में
उत्तर:
(A) राम-भक्ति में

9. पत्नी के प्रेरणा से तुलसीदास अपना घर छोड़कर क्या हो गये?
(A) साधु
(B) बाबाजी
(C) वैरागी
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(C) वैरागी

दोहे (ତେ।ହେ)

तुलसी काया खेत है, मनसा भयो किसान।
पाप-पुण्य दोउ बीज हैं, वुवै सो लुनै निदान॥
(ତୁଲସୀ କାୟା ଖେତ୍ ହୈ, ମସା ଭୟୋ କିସାନ୍।
ପାପ୍-ପୁଣ୍ୟ ଦୋଉ ବୀଜ୍ ହେଁ, ବୁବୈ ସୋ ଲୁନୈ ନିଦାନ୍॥ )
हिन्दी व्याख्या:
मानव का शरीर कर्मक्षेत्र है। उसका मन किसान है। पाप और पुण्य दो बीज हैं। जो जैसा बीज बोता है, वह उसी प्रकार फल प्राप्त करता है। मतलब यह है कि मनुष्य जैसा कर्म करता है, उसी के अनुसार फल पाता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତୁଳସୀଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ମାନବ ଶରୀର କର୍ମକ୍ଷେତ୍ର ଅଟେ । ତାହାର ମନ କୃଷକ ଅଟେ । ପାପ ଓ ପୁଣ୍ୟ ଦୁଇଟି ମଞ୍ଜି । ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନରେ ଯେଉଁ କର୍ମ କରିଥାଏ, ସେହିଭଳି ଫଳ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଭଲ କର୍ମ ପାଇଁ ସୁଫଳ ବା ସୁନାମ ମିଳିଥାଏ; କିନ୍ତୁ କୁକର୍ମ ପାଇଁ ନିନ୍ଦା ବା ଅପବାଦ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ ।

बहुसुत, बहुरुचि, बहुवचन, बहु अचार ब्योहार।
इन्को भलो मनाइबो, यह अज्ञान अपार॥
(ବହୁସୁତ, ବହୁରୁଚି, ବହୁବଚନ୍, ବହୁ ଅଚାର୍-ବୌହାର୍ )।
(ଇନ୍‌ ଭଲୋ ମନାଇବୋ, ୟହ ଅଜ୍ଞାନ୍ ଅପାର୍ ।)
हिन्दी व्याख्या:
जान-बुझकर गलती करनेवाले को उपदेश देना मूर्खता है। जिस व्यक्ति की अनेक संतानें हों, अनेक कामनाएँ हों और समयानुसार जिनके आचार-व्यवहार बदलते हों; उन लोगों की भलाई चाहना मूर्खता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତୁଳସୀଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଅନେକ ସନ୍ତାନ, ଅନେକ କାମନା (ଇଚ୍ଛା) ଏବଂ ସମୟ ଅନୁସାରେ ଯାହାର ଚାଲିଚଳନ-ବ୍ୟବହାର ବଦଳିଯାଏ, ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ଚାହିଁବା ମୂର୍ଖତା ଅଟେ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

काया – शरीर (ଶରୀର)।

मनसा – मन (ମନ)।

दोड – दो (ଦୁଇଟ)।

बुवै – बोता है (ବୁଶେ, ରୋପୁଣ କରେ)।

लुनै – प्राप्त करता है (ପ୍ରାପ୍ତ କରେ)।

बहुसुत – अनेक सन्तान (ଅନେକ ସନ୍ତ୍ର।ନ)।

बहुरुचि – अधिक कामना (ଅଧିକ ଇଚ୍ଛ। ବା ଆଗ୍ରହ )।

अपार – ज्यादा (ଅଧିକ)।

अचार-व्यौहार – आचार-व्यवहार (ଚାଲିଚଳନ/ ବ୍ୟବହାର)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

हिन्दी साहित्य के भक्ति-काल में गोस्वामी तुलसीदास का स्थान सर्वोपरि है। तुलसीदास का जन्म सन् 1532 में भाद्र शुक्ल एकादशी, मंगलवार को हुआ। उनके पिता का नाम आत्माराम और माता का नाम हुलसी था। जन्म लेते ही तुलसीदास ने राम-नाम का उच्चारण किया; इसीलिए उन्हें ‘रामबोला’ के नाम से भी पुकारा गया। तुलसीदास के गुरु श्री नरहरिदास थे। तुलसीदास का विवाह दीनबंधु पाठक की कन्या रत्नावली से हुआ। पत्नी की प्रेरणा से तुलसीदास अपना घर छोड़कर वैरागी हो गये।

वे काशी में रहे और सांसारिक विषय- वासनाओं को त्यागकर राम-भक्ति में लीन हो गये। वे अवधी तथा ब्रजभाषा में काव्य-रचना करते रहे। तुलसीदास की प्रमुख रचनाएँ हैं – रामचरितमानस, कवितावली, गीतावली, दोहावली, बरवै रामायण, रघुवराशलाका, जानकी- मंगल, श्रीरामलला नहछू, श्रीपार्वतीमंगल और विनय पत्रिका।

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions  Poem 1(b) सूरदास के पद Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(b) सूरदास के पद

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତୀନ୍ ବାର୍କେ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ )।
(ତଳଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ ବା ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) ब्रजनारी माता यशोदा से कौन-सी शिकायतें करती हैं?
ବ୍ରଜନାରୀ ମାତା ୟଶୋଦା ସେ କୌନ୍-ସୀ ଶିକାୟର୍ତେ କରତୀ ହୈ ?
(ବ୍ରଜନାରୀ ମାତା ଯଶୋଦାକୁ କେଉଁ ଅଭିଯୋଗଗୁଡ଼ିକ କରିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
ब्रजनारी माता यशोदा से यह शिकायत करती है कि कृष्ण ने हमारा माखन खा लिया । दोपहर को घर सूना देखकर, खोज-खाजकर तेरा बेटा मेरे घर में घुस गया। उसने भण्डार घर का किवाड़ खोल दिया, घर में दूध, दही, माखन सबके सब साथियों को खिला दिया और नुकसान कर दिया।

(ख) बालकृष्ण की माखन चोरी का वर्णन कीजिए।
(ବାଲ୍ୟକୃଷ୍ଣ କୀ ମାଖନ-ଚୋରୀ କା ୱର୍ଣ୍ଣନ କୀଜିଏ) ।
(ଶିଶୁକୃଷ୍ଣଙ୍କ ମାଖନଚୋରୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।)
उत्तर:
बालकृष्ण दोपहर में, ब्रजभूमि की एक ग्वालिन के घर में घुस गया। उसने घर का दरवाजा खोल कर दूध, दही, माखन सब अपने साथियों को खिला दिया। फिर खाट पर चढ़कर शिक्या पर रखे हुए माखन को खा लिया और गिरा दिया।

(ग) ब्रजनारी ने माता यशोदा से यह क्यों कहा कि ‘पूत अनोखा जायो’? इस कथन का आशय स्पष्ट कीजिए।
(ବ୍ରଜନାରୀ ନେ ମାତା ୟଶୋଦା ସେ ୟହ କ୍ୟା କହା କି ‘ପୂତ ଅନୋଖା ଜାୟୋ’ ? ଇସ୍ କଥନ୍ କା ଆଶୟ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ ।
(ଗୋପନାରୀ ମାତା ଯଶୋଦାଙ୍କୁ ପୂତ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଜନକ ରୂପ ବୋଲି କାହିଁକି କହିଛନ୍ତି ? ଏହି କଥାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)
उत्तर:
यहाँ ब्रजनारियाँ माखन चोर श्रीकृष्ण जी से बैचने हुई है, हर रोज कृष्णचन्द्र जी अपने अनोखा सा काम से उनको शतातें हैं। उन पर कोई भी गालियाँ शिकायत का असर न होने पर उह्नोंने माता यशोदा से यह कहती हैं।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ବାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) कौन किससे शिकायत करता है?
(କୌନ୍ କିସ୍‌ ଶିକାୟତ କରତା ହୈ )?
(କିଏ କାହାକୁ ଅଭିଯୋଗ କରିଛି ?)
उत्तर:
ब्रजभूमि की एक ग्वालिन माता यशोदा से शिकायत करती है।

(ख) किस पर चढ़कर कृष्ण दही निकालते हैं?
କିସ୍‌ର ଚଢ଼େକର୍ କୃଷ୍ଣ ଦହୀ ନିକାଲ୍‌ ହେଁ ?
(କାହା ଉପରେ ଚଢ଼ି କୃଷ୍ଣ ଦହୀ ବାହାର କରୁଛି ?)
उत्तर:
खाट पर चढ़कर कृष्ण दही निकालते हैं।

(ग) ब्रजनारी ने किसे अनोखा कहा है?
(ବ୍ରଜନାରୀ ନେ କିସ୍ ଅନୋଖା କହା ହୈ ?
(ବ୍ରଜନାରୀ (ଗୋପନାରୀ) କାହାକୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ?
उत्तर:
ब्रजनारी ने कृष्ण को अनोखा कहा है।

(घ) ‘कौन रंग लाये’ का अर्थ क्या है?
(‘କୌନ୍ ରଂଗ୍ ଲାୟୋ’ କା ଅର୍ଥ କ୍ୟା ହୈ ?
(‘କେଉଁ ରଂଗ ଆଣିଲା’ର ଅର୍ଥ କ’ଣ ଅଟେ ?)
उत्तर:
कौन रंग लायों का अर्थ कौना सा रूप और अवतार है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों क उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ତ ପ୍ରଶ୍ନୋ ଳେ ଡତ୍ତର୍ ଏକ୍ – ଏକ୍ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)

(क) यहाँ लाल किसे कहा गया है?
ୟହାଁ ଲାଲ୍ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ?
(ଏଠାରେ ଲାଲ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି)
उत्तर:
पुत्र कान्हा को

(ख) किस समय घर सूना था?
(କିସ୍ ସମୟ ଘର୍ ସୂନା ଥା)?
(କେଉଁ ସମୟ ଘର ଖାଲି ଥୁଲା ?)
उत्तर:
दोपहर के समय

(ग) प्रतिदिन किसकी हानि होती थी?
(ପ୍ରତିଦିନ୍ କିସ୍‌କୀ ହାନି ହୋତୀ ଥୀ )?
(ପ୍ରତିଦିନ କଣ କ୍ଷତି ହେଉଥିଲା ?)
उत्तर:
गोरस की

(घ) दही कहाँ रखा हुआ था?
(ଦହୀ କାହାଁ ରଖା ହୁଆ ଥା )?
(ଦହୀ କେଉଁଠାରେ ରଖା ହୋଇଥିଲା?)
उत्तर:
छींके पर

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

‘माखन’ एक संज्ञा पद है। इस तरह इस पद में जितने संज्ञा पद हैं। उन्हें छाँटकर लिखिए नीचे कुछ शब्द दिये जा रहे हैं जिनका वह रूप लिखिए जो आप समझते हैं।
(‘ମାଖନ’ ହିନ୍ଦି ଭାଷାରେ ଏକ ‘ସଂଜ୍ଞାପଦ’ ଅଟେ। ପଦ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଏହିଭଳି ଯେତେଗୁଡ଼ିଏ ‘ସଂଜ୍ଞାପଦ’ ଅଛି ଖୋଜି ବାହାରକରି ଲେଖ ।)
उत्तर:
लाल, दिवस, घर, किवार, मंदिर, दूध, दही, खाट, मोहन, दिन, गोरस, ढोटा, रंग, ब्रजनारि, पूत। याद रखिए – किसी प्राणी, वस्तु या स्थान के नाम, गुण अथवा अवस्था को बतानेवाले शब्द को संज्ञा कहा जाता है।
(ମନେରଖ କୌଣସି ପ୍ରାଣୀ, ବସ୍ତୁ ବା ସ୍ଥାନର ନାମ, ଗୁଣ ଅଥବା ଅବସ୍ଥାକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବା ଶବ୍ଦକୁ ‘ସଂଜ୍ଞା’କୁହ।ଯାଏ।)

संज्ञा के पांच भेद है – (ସଂଜ୍ଞ। ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର ଅଟେ।)
(क) व्यक्तिवाचक संज्ञा – राम, सीता, महानदी, कटक (ବ୍ୟକ୍ତି ବାଚକ ସଂଜ୍ଞା – ରାମ,ମାତ ମହାନତା ବଟକ )
(ख) जातिवाचक संज्ञा – मनुष्य, गाय, नदी, शहर(ବାତିବାଚକ ସଂଜ୍ଞା – ମନୁକ୍ଷ୍ୟ, ଗଈ, ନତା, ସହର)
(ग) भाववाचक संज्ञा – वीरता, सच्चाई, गरीबी (ସମୂହବାଚକ ସଂଜ୍ଞା – ମେଳା, ପରିବାର, ଗୁଚ୍ଛ)
(घ) समूहवाचक संज्ञा – मेला, गुच्छा, परिवार (ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ସଂଜ୍ଞା – ସୁନା, ଲୁହା)

2. निम्नलिखित शब्दों का पर्यायवाची (सम्मानार्थी) शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ (ସମାନାର୍ଥୀ) ଲେଖ ।)
लाल ………….
माखन …………
दिवस …………
पूत ……………
किवार ………..
अनोखा ……….
उत्तर:
लाल – पुत्र
माखन – मक्खन
दिवस – दिवा/वासर
पूत – पुत्र/सुत
किवार – किवाड़/दरवाजा
अनोखा – आश्चर्य

3. नीचे लिखे सही शब्द पर सही (√ ) का चिह्न लगाइए।
(ତଳେ ଥ‌ିବା ଠିକ୍ ଶବ୍ଦ ନିକଟରେ ଠିକ୍ (√ ) ଚିହ୍ନ ଦିଅ।
दिवस-दीवस, दहि-दही, हानि-हानी, नारि-नारी
उत्तर:
दिवस (√ ) – दीवस,
दहि – दही, (√ )
हानि (√ ) – हानी,
नारि – नारी (√ )

4. तुक मिलाइए।
(ଯତି ପାତ ମିଳା ଥା)
मेरी ……………… ………………
खायो …………… ……………….
गोरस ………….. ……………….
उत्तर:
मेरी – तेरी, केरी
खायो – आयो, लायो
गोरस – नीरस, सरस

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. दुपहर दिवस जानि घर सूनी, ढूँढि ढढोरि जाय ही आयो।
(ଦୁପହର ଦିବସ୍ ଜାନି ଘର୍ ସୂନୀ, ଚୂଢ଼ୀ ହଁଡ଼ୋରି ଜାୟ ହୀ ଆୟୋ ।)
उत्तर:
कवि कहते हैं कि दोपहर को घर सूना देखकर खोज – खाजकर तेरा बेटा मेरे घर में घुस गया। उसने भण्डार घर में दूध, दही, माखन सबके सब साथियों को खिला दिया।

2. दिन प्रति हानि होत गोरस की, यह ढोटा कौन रंग लायो।
(ଦିନ୍ ପ୍ରତି ହାନି ହୋତ୍ ଗୋରସ୍ କୀ, ୟହ ଜୋଟା କୌନ୍ ରଂଗ୍ ଲାୟୋ ।)
उत्तर:
सूरदास कहते हैं कि इस तरह प्रतिदिन गाय के दूध, दही, माखन आदि की हानी होती है। पता नहीं यहे लड़का कौन सा रंग या ढंग लाया है।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
भक्ति काल के सर्वश्रेष्ठ कृष्ण-भक्त कवि किसे माना जाता है?
उत्तर:
भक्ति-काल के सर्वश्रेष्ठ कृष्ण-भक्त कवि सूरदास को माना जाता है।

प्रश्न 2.
सूरदास के गुरु कौन थे?
उत्तर:
सूरदास के गुरु बल्लभाचार्य थे।

प्रश्न 3.
सूरदास की प्रमुख प्रामाणिक रचना क्या है?
उत्तर:
सूरदास प्रमुख प्रमाणिक रचना ‘सूरसागर’ है।

प्रश्न 4.
कौन किससे शिकायत करता है?
उत्तर:
ब्रजभूमि की एक ग्वालिन माता यशोदा से शिकायत करती है।

प्रश्न 5.
कृष्ण किसपर चढ़कर दही निकलाते हैं?
उत्तर:
कृष्ण खाट पर चढ़कर दही निकालते हैं।

प्रश्न 6.
ब्रजनारी ने किसे अनोखा कहा है?
उत्तर:
ब्रजनारी ने बालक कृष्ण को अनोखा कहा है।

प्रश्न 7.
दही कहाँ रखा हुआ था?
उत्तर:
दही छींका पर रखा हुआ था।

प्रश्न 8.
प्रतिदिन किसकी हानि होती थी?
उत्तर:
प्रतिदिन दूध, दही और माखन की हानि होती थी।

प्रश्न 9.
किस समय घर सूना था?
उत्तर:
दोपहर के समय घर सूना था।

प्रश्न 10.
इस कविता में लाल किसे कहा गया है?
उत्तर:
इस कविता में लाल बालक कृष्ण को कहा गया है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
सूरदास के पद में क्या वर्णन है?
उत्तर:
दधि-चोरी

प्रश्न 2.
“तेरो लाल मेरो माखन खायो” यह पंक्ति किस कवि की है?
उत्तर:
सूरदास

प्रश्न 3.
किस समय घर सूना था?
उत्तर:
दोपहर

प्रश्न 4.
ब्रजनारी ने किसे अनोखा कहा है?
उत्तर:
कृष्ण

प्रश्न 5.
हरदिन किसकी हानि होती थी?
उत्तर:
दूध, दही, माखन

प्रश्न 6.
‘लाल’ का अर्थ क्या है?
उत्तर:
पुत्र कान्हा

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
‘सूरसागर’ ………………. की कृति है।
उत्तर:
सूरदास

प्रश्न 2.
………………. पर चढ़कर कृष्ण दही निकालते हैं।
उत्तर:
खाट

प्रश्न 3.
ब्रजनारी ने ……………….. से अनोखा कहा है।
उत्तर:
कृष्ण

प्रश्न 4.
प्रतिदिन ………………. की हानि होती है।
उत्तर:
कृष्ण

प्रश्न 5.
माखन …………….. रखा हुआ था।
उत्तर:
छींके पर

प्रश्न 6.
‘”यह ढोटा कौन रंग लायो” – इस पंक्ति में ‘ढोटा’ शब्द का अर्थ ……………… है।
उत्तर:
पुत्र

प्रश्न 7.
‘छींके काढ़ि खाट चढ़ मोहन’- इस पंक्ति में ‘मोहन’ शब्द …………………. के लिए प्रयुक्त हुआ है।
उत्तर:
कृष्ण

प्रश्न 8.
खाट पर चढ़कर कृष्ण …………………. निकालते थे।
उत्तर:
दही

प्रश्न 9.
सूरदास के गुरु है ……………..।
उत्तर:
बल्लभाचार्य

D. सही उत्तर चुनिए।

1. सूरदास का जन्म कब हुआ था?
(A) सन 1475 में
(B) सन 1478 में
(C) सन 1375 में
(D) सन 1378 में
उत्तर:
(B) सन 1478 में

2. सूरदास किसके भक्त थे?
(A) राम शक्त
(B) हनुमान भक्त
(C) कृष्ण भक्त
(D) शिव भक्त
उत्तर:
(C) कृष्ण भक्त

3. प्रतिदिन किसकी हानि होती थी?
(A) गोरस की
(B) तेल की
(C) पानी की
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) गोरस की

4. कृष्णजी ने कैसे दही निकालते थे?
(A) छींके पर चढ़कर
(B) सीढ़ीपर चढ़कर
(C) छत पर चढ़कर
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) छींके पर चढ़कर

5. यहाँ पर अनोखा किसे कहा गया है?
(A) राम को
(B) बलराम को
(C) श्याम को
(D) कृष्ण को
उत्तर:
(D) कृष्ण को

6. छींके पर क्या रखा हुआ था?
(A) दही
(B) सोना
(C) लड्डू
(D) तैल
उत्तर:
(A) दही

दोहे (ତେ।ହେ)

“तेरो लाल मेरी माखन खायो।
दुपहर दिबस जानि घर सूनी, ढूँढ़ि ढूँढ़ोरि जाय ही आयो।
खोल किवार सून मन्दिर में, दूध, दही सब माखन खबायो।
छीँकै काढ़ि खाट चढ़ मोहन, कछु खायो कछु लै ढरकायो।
दिन प्रति हानि होत गोरस की, यह ढोटा कौन रङ्ग लायो।
सूरदास कहति ब्रजनारि, पूत अनोखो जायो।”
(‘‘ତେରୋ ଲାଲ୍ ମେରୀ ମାଖନ୍ ଖାୟୋ ।
ଦୁପହର୍ ଦିବସ୍ ଜାନି ଘର୍ ସୂନୀ, ଚୂଢ଼ି ଢଡ଼ୋରି ଜାୟ ହୀ ଆୟୋ।
ଖୋଲ୍ କିୱାର ସୂନ୍ ମନ୍ଦିର୍ ମେଁ, ଦୁଧ, ଦହୀ ସବ୍ ମାଖନ୍ ଖବାୟୋ।
ସ୍ତ୍ରୀକୈ କାଢ଼ି ଖାଟ୍ ଚଢ଼ ମୋହନ, କଛୁ ଖାୟୋ କଛୁ ଲୈ ଢକାୟେ।
ଦିନ୍ ପ୍ରତି ହାନି ହୋଷ୍ ଗୋରସ୍ କୀ, ୟହ ଢୋଟା କୌନ୍ ରଙ୍ଗ୍ ଲାୟେ।
ସୂର୍‌ଦାସ୍ କହତି ବ୍ରଜନାରି, ପୂତ୍ ଅନୋଖୋ ଜାୟେ।’’)

हिन्दी व्याख्या:
बालक-कृष्ण की दधि-चोरी की लीला का वर्णन है। ब्रजभूमि की एक ग्वालिन माता यशोदा से शिकायत करती है कि तेरे लड़के ने हमारा माखन खा लिया। दोपहर को घर सूना देखकर, खोज- खाजकर तेरा बेटा मेरे घर में घुस गया। उसने सूने घर का किवाड़ खोल दिया और घर में जो कुछ दूध-दही- माखन रखा था, सब के सब साथियों को खिला दिया। खाट पर चढ़कर उसने छींके पर रखे हुए दही को खा लिया और कुछ गिरा दिया। इस प्रकार हर दिन दूध, दही, माखन का नुकसान होता है। पता नहीं, यह लड़का कौन-सा रंग या ढंग लाया है? तुमने तो एक अनोखे लड़के को जन्म दिया है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
କବି ସୂରଦାସ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ‘ବାଲ୍ୟଲୀଳା’ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଏହି ପଦ୍ୟ ମାଧ୍ୟମରେ ବାଳକ ତ୍କଷ୍ଟ୍ରଙ୍କ ଦଧ୍ଚୋରି ଲୀଳା ବଶ୍ଣିନା କରିଛିନ୍ତ ମାତା ଯଶୋ ତାଙ୍କୁ ନିଜଟରେ ବ୍ରଜଭୂମି (ରୋପପୁର) ର ଜଣେ ଗଉଡୁର୍ଶି ମାତା ଅଭିଯୋଗ କରୁଛି, ‘ତୋ ପୁଅ ମୋର ସବୁ ଲବଣି ଖାଇଯାଇଛି । ଦ୍ବିପହରରେ କେହି ଘରେ ନଥ‌ିବା ବେଳେ ତୋ ପୁଅ ଖୋଜିଖୋଜି ଘରେ ପଶିଗଲା । ଘରେ କେହି ନଥ‌ିବାରୁ ସେ କବାଟ ଖୋଲି ଘରେ ପଶି ଯାହା ଦୁଧ, ଦହି, ଲବଣି ରଖୁଲି ସବୁ ତା’ ସାଙ୍ଗଙ୍କୁ ବାଣ୍ଟି ଖୁଆଇଦେଲା । ଖଟ ଉପରେ ଚଢ଼ି ଶିକାରେ ଥ‌ିବା ଦହି ଖାଇଦେଲା ଏବଂ ତଳେ ପକେଇଦେଲା । ଏହିଭଳି ପ୍ରତିଦିନ ଦୁଧ, ଦହି, ଲବଣି ସବୁ ନଷ୍ଟ ହେଉଛି । କୋଉ ରଙ୍ଗ ଢଙ୍ଗ ଏ ପୁଅ ଆଣିଛି କେଜାଣି ? ତୁ ତ ଏକ ବିଚିତ୍ର ପୁଅକୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଛୁ ।’’

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

लाल – पुत्र (घूथ)।

ढूँढ ढँढोरि – खोज-खाजकर (ଖେ ଖୋଜଖେ।ଜି କରି)।

किवार – किवाड़ या दरवाजा (କବାଟ)।

मँदिर – घर या निवास (ଘର)।

छींका – शिक्या (ଉଚ୍ଚସ୍ଥାନରୁ ରଶିଦ। ରା ଖାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଓହଳାଯାଇ ରଖଯାଇଥାଏ।) ।

मोहन – कृष्ण (ଶିକା) (ଚ୍ଛ।ତରୁ ବା)।

ढरकायो – गिरा दिया (ତଳେ ପକାଇ ଦେଲା)।

गोरस – दूध/मठा/छाछ (କିହ୍ନୁ)।

ढोटा – पुत्र (ପୁଅ/ସୁତ)।

पूत – पुत्र (ପୂତ୍ରା)।

सून – सूना (ଖାଲି)।

अनोखा – आश्चर्यजनक ଆଶୂର୍ଯ୍ୟଜନକ ବା (ୟକର)।

कछु – (କିଛି।)।

दुपहर – (ଖରାବେଳା)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

सूरदास भक्ति-काल के सर्वश्रेष्ठ कृष्ण-भक्त कवि हैं। उनका जन्म सन् 1478 में दिल्ली के निकट सीही नामक गाँव के एक गरीब ब्राह्मण परिवार में हुआ। वे अंधे थे, पर लगता है-वे जन्म से अंधे नहीं थे। मथुरा और आगरा के बीच यमुना नदी के तट पर स्थित गऊघाट पर उन्होंने संगीत, काव्य और शास्त्र का अभ्यास किया और विनय के भाव से पदों की रचना की। आगे चलकर वे वल्लभाचार्य के शिष्य बन गये और ब्रज जाकर गोवर्धन के पास पारसोली नामक जगह पर अपना स्थायी निवास बनाकर पद लिखते रहे। सूरदास वात्सल्य रस के बड़े भावुक कवि थे।

ब्रजभाषा पर उनका पूरा अधिकार था। ‘सूरसागर’ उनकी प्रमुख प्रामाणिक रचना है। इसमें उन्होंने श्रीकृष्ण की वाललीलाओं का वर्णन बहुत सुन्दर ढंग से किया है। कवि ने कृष्ण का पालने पर झूलना, घुटनों के बल पर चलना, चाँद के लिए मचलना, नहाते समय रूठ जाना, मक्खन की चोरी करना, मिट्टी खाना – आदि प्रसंगों का बड़ा मनमोहक वर्णन सहज – सुन्दर – सरस ढंग से किया है। श्रीकृष्ण की बाल लीला के प्रसंग में कवि ने माखन चोरी का सुन्दर चित्र अंकित किया है। गोपिकाओं के मन में यह अभिलाषा है कि बालक कृष्ण उनके घर आएँ, उनकी मटकी में हाथ डालकर माखन की चोरी करें कृष्ण भी उनकी अभिलाषा पूरी करते है। चोरी पकड़ी जाती है, माता यशोदा से शिकायत भी पहुँचती है।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 5 ଣତ୍ୱ ବିଧ୍ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 5 ଣତ୍ୱ ବିଧ୍

ବିଶେଷ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ‘ନ୍’ ର ‘ଶ୍’ ରେ ପରିଣତକୁ ଶତ୍ବ ବିଧାନ କୁହାଯାଏ ।
ଡପକ୍ରମ:
ପୁଷ୍ପାଣି, ବାଳକାନ୍, ବିକୀର୍ଣ୍ଣ, ନରାଣାମ୍, ବାଳାନାମ୍, ଉପଯୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ପରିଶୀଳନ କରାଯାଉ । ଏଠାରେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ‘ନ’ କାର ଶୁଣାଯାଏ ଏବଂ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ‘ଣ’ କାର ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ । ଅତଏବ କେଉଁଠାରେ ‘ଣ’ କାର ରହିବ ଏହା ଜାଣିବାପାଇଁ ଏଠାରେ ଅଭ୍ୟାସସହ ବିବରଣ ଦିଆଯାଉଅଛି ।

ଏକପଦ | ସଂଯୁକ୍ତପଦ :
ଣତ୍ଵ ଜ୍ଞାନ ପୂର୍ବରୁ ଏକପଦ ଓ ସଂଯୁକ୍ତପଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଭେଦ ଜାଣିବା ଉଚିତ । ଏକପଦର ଅର୍ଥ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପ; ଯଥା- ରାମେଣ, ଅର୍ଜେଣ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଯୁକ୍ତ ପଦର ଅର୍ଥ ସନ୍ଧି, ସମାସ ଦ୍ବାରା ଯୁକ୍ତ ହୋଇଥ‌ିବା ପଦ; ଯଥା- ପ୍ରୟୋଗେଣ (ପ୍ର + ଯୋଗେନ) । ଏଠାରେ ପ୍ର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପଦ । ଯେଉଁଠାରେ ଉପସର୍ଗ କିମ୍ବା ଅବ୍ୟୟ ପୂର୍ବପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତାହା ମଧ୍ୟ ପଦ ଅଟେ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ତଳେ ଦିଆଯାଇଥିବା ପଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକପଦ ଗୁଡ଼ିକୁ (✓)ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ସଂଯୁକ୍ତ ପଦ ଗୁଡ଼ିକୁ ‘✗’ ଚିହ୍ନ ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନାଅ ।
ଯଥା – (କ) ନରେଣ (✓ ) ଏକପଦ
(ଖ) ରାମନାମ (✗) ସଂଯୁକ୍ତପଦ
(ଗ) ରାମାୟଣମ୍ (✗) ସଂଯୁକ୍ତ ପଦ

ସେହିପରି- କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –
(କ) ନାରୀଣାମ୍ ( )
Answer:
(✓)

(ଖ) ରାଗେଣ ( )
Answer:
(✓)

(ଗ) ଗୁରୁଣା ( )
Answer:
(✓)

(ଘ) କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମେଶ ( )
Answer:
(✗)

(ଙ) ହରିଣା ( )
Answer:
(✓)

(ଚ) ପୁଷ୍ପାଣି ( )
Answer:
(✓)

(ଛ) ପ୍ରୟାଣମ୍ ( )
Answer:
(✗)

(ଜ) ଉଦାହରଣାନି ( )
Answer:
(✗)

(ଝ) ପ୍ରୟୋଗେଣ ( )
Answer:
(✗)

(ଞ) କାଳକ୍ରମେଣ ( )
Answer:
(✓)

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନଲିଖ ସଂଯୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
ଯଥା – ପ୍ରଣାମଃ = ପ୍ର + ନାମଃ
ଗୁରୁନାମ = ଗୁରୁ + ନାମ
ସେହିପରି କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –

(କ) ଶୂର୍ପଣଖା = ___________
Answer:
ଶୂର୍ଯ୍ୟ + ନଖା

(ଖ) ପ୍ରଣିଧାନମ୍ = ___________
Answer:
ପ୍ର + ନିଧାନମ୍

(ଗ) ନମସ୍କାରେଣ = ___________
Answer:
ନମଃ + କାରେଣ

(ଘ) ରାମାୟଣମ୍ = ___________
Answer:
ରାମ + ଅୟନମ୍

(ଙ) ମୃଗନୟନା = ___________
Answer:
ମୃଗ + ନୟନା

(ଚ) ପରିପୋଷଣମ୍ = ___________
Answer:
ପରି + ପୋଷଣମ୍

(ଛ) ମୃଷାବଚନମ୍ = ___________
Answer:
ମୂଷା + ବଚନମ୍

(ଜ) ପୁରୀନଗରୀ = ___________
Answer:
ପୁରୀ + ନଗରୀ

(ଝ) ବିଷଣ୍ଣବଦନଃ = ___________
Answer:
ବିଷଣ୍ଣ + ବଦନଃ

(ଞ) ସଙ୍କୀର୍ତ୍ତନମ୍ = ___________
Answer:
ସମ + କୀର୍ତ୍ତନମ

ଅଖଣ୍ଡ ପଦେ ନୋ ୟଃ (ଏକ ପଦରେ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ଣ’ ହେବ)
ଋ | ର୍ | ଷ୍ ….. ନ = ଶଃ
ଋ’କାର, ର’କାର ବା ଷ’କାର ପରେ ଅବ୍ୟବହିତ ନକାରର ଣକାର ହୁଏ ।
ଯଥା- ପିତୃ + ନାମ୍ = ପିତୃଣାମ୍
ନର + ନାମ୍ = ନରାଣାମ୍

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଦମାନଙ୍କରେ ଥିବା ଋ / ର / ଷ କୁ କୋଠରି ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା- କୀର୍ୟ୍ଯ (ର୍)
ସେହିପରି – କ’ଣ ହେବ ଲେଖ –
(କ) ତୃଷ୍ଣା = ( )
Answer:
ଷ୍

(ଖ) କନଃ = ( )
Answer:
ର୍

(ଗ) ଶିକ୍ଷକେଣ = ( )
Answer:
ଷ୍

(ଘ) ତିଘୃଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଙ) ଭ୍ରାତୁ ଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଚ) ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ = ( )
Answer:
ର୍

(ଛ) ମୃଗେଣ = ( )
Answer:
ଋ

(ଜ) ତିଘୃଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

(ଝ) ଅର୍ଣ୍ଣକଃ = ( )
Answer:
ର୍

(ଞ) ପିତୃ ଣାମ୍ = ( )
Answer:
ଋ

ବ୍ୟବଧାନେ ସତ୍ୟପି ନୋ ଶଃ (ବ୍ୟବଧାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନ’ ର ଣ’ ହେବ)
ଋ / ର୍ / ଷ୍ ଅଟ୍ = (ସୃରାଃ + ହଯବ୍) ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ
କୁଃ = କ ବର୍ଗ = କ, ଖ, ଗ, ଘ, ଙ, ହ, ଯ, ବ, ଅନୁସୃ।ର
ପୁଃ = ପ ବର୍ଗ = ପ, ଫ, ବ, ଭ, ମ

ଋ – ନ ମଧ୍ୟରେ, ର – ନ ମଧ୍ୟରେ, କିମ୍ବା ଷ- ନ ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, ହୟବ ଅଟ୍ କ ବର୍ଗ କିମ୍ବା ପ ବର୍ଗ ବ୍ୟବଧାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନ’ ସ୍ଥାନରେ ଣ ହୁଏ ।
ଯଥା- ରାମେଶ = ର୍ + ଆ + ମ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ
ମୃଗେଶ = ମ୍ + ଋ + ଗ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ
ପାରା ୟଶମ୍ = (ପ୍ + ଆ + ର + ଆ + ୟ୍ + ଅ + ନ୍ + ଅ + ମ୍ = ଶମ୍
ବଗେଣ = (ବ୍ + ଅ + ର୍ + ଗ୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ = ଶ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସିଦ୍ଧ ରୂପମାନଙ୍କରେ ନିମିତ୍ତ (ଋ, ର୍, ଷ୍) ଏବଂ ଣ କାରର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବର୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ ଲେଖ । (ଯଦି ଉଦାହରଣ ପଦରେ ‘ଋ, ର୍, ଷ୍’ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତିନୋଟି ସ୍ଥାନରେ ଦେଖାଯାଏ ତେବେ ଅନ୍ତିମ ୠକାର, ର୍ କାର ଏବଂ ଷ୍ କାର ଣତ୍ଵର ନିମିତ୍ତ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ଯଥା- ‘ଅନ୍ତରିକ୍ଷେଣ’ ଏଠାରେ ଣତ୍ଵର ନିମିତ୍ତ କ୍ଷକାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଅଙ୍ଗଭୂତ ଷ୍ କାର ।)
ଯଥା- ନାରାୟଶଃ = (ନ୍ + ଆ + ର୍ + ଆ + ୟ + ନ୍ + ଅ)
ସେହିପରି ଲେଖ –

(କ) ତକ୍ଷକେଣ = _____________
Answer:
ତକ୍ଷକେଣ = ତ + ଅ + କ୍ + ଷ + କ୍ + ଏ + ନ + ଅ

(ଖ) ମଧୁରେଣ = _____________
Answer:
ମଧୁରେଣ = ମୂ + ଅ + ଧ + ଉ + ର + ଏ + ନ + ଅ

(ଗ) ଶ୍ରବଣମ୍ = _____________
Answer:
ଶ୍ରବଣମ୍ = ଶ + ର + ବ + ଅ + ନ + ଅ +ମ

(ଘ) ଭିକ୍ଷୁକାଣାମ୍ = _____________
Answer:
ଭିକ୍ଷୁକାଣାମ୍ = ଭ + ଇ + କ + ଷ + ଉ + କ୍ + ଆ + ନ୍ + ଆ + ମ୍

(ଙ) ନିଷ୍କ୍ରମଣମ୍ = _____________
Answer:
ନିଷ୍କ୍ରମଣମ୍ = ନୁ + ଇ + ଷ + କ + ର + ମ୍ + ଅ + ନ + ଅ + ମ

(ଚ) ବୃଷେଶ = _____________
Answer:
ବୃକ୍ଷଣ = ବୁ + ଋ + କ୍ + ଷ + ଏ + ନ + ଅ

(ଛ) ଆଚାର୍ଯ୍ୟଣ = _____________
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟଣ = ଆ + ଚ୍ + ଆ + ର + ଯ + ଏ + ନ + ଅ

(ଜ) ପରିଭ୍ରମଣମ୍ = _____________
Answer:
ପରିଭ୍ରମଣମ୍ = ପ୍ + ଅ + ର + ଇ + ର + ଭ + ମ୍ + ଅ + ନ + ଅ+ ମ

(ଝ) କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ ଣାମ୍ = _____________
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ ଣାମ୍ = ନ୍ + ଇ + ଷ + କ୍ + ର + ମ୍ + ନ୍ + ଆ + ମ୍

ସଂଜ୍ଞାୟାଂ ନୋଣ = (ସମସ୍ତ ପଦେ)
ପୂର୍ବପଦରେ ଥ‌ିବା ନିମିତ୍ତ ପରେ ଉତ୍ତରପଦରେ ଥ‌ିବା ନ’ର ଣକାର ହୁଏ ।
ଯଥା- ରାମ + ଅୟନମ୍ = ରାମାୟଣମ୍
ଶୂପ + ନଖା = ଶୂର୍ପଣଖା

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧।. ତଳେ ଲେଖାଯାଇଥ‌ିବା ଉଦାହରଣମାନଙ୍କରେ ନିମିତ୍ତ ଓ ନ’କାର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାୟକ ବର୍ଷ (ସହାୟକ ବା ମିତ୍ରବର୍ଣ) ଗୁଡ଼ିକୁ ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା – ନରାଣାମ୍ = ନ୍ + ଅ + ର୍ + ଆ + ଚ୍ + ଆ + ମ୍
ସେହିପରି –
(କ) କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ = ___________
Answer:
କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାମ୍ = କ୍ + ଷ୍ + ତ୍ + ର୍ + ଇ + ୟ + ଆ + ଚ୍ + ଆ + ମ୍

(ଖ) ବ୍ରହ୍ମଶଃ = ___________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଶଃ = ର୍ + (ଚ୍ + ନ୍ + ମ୍ ) + ନ୍ + ଅଃ

(ଗ) ବାନରେଣ = ___________
Answer:
ବାନରେଣ = ବ୍ + (ଆ + ନ୍ + ଅ) + ର୍ + ଏ + ନ୍ + ଅ

(ଘ) ସର୍ପଣ = ___________
Answer:
ସର୍ପଣ = ସ୍ + ଅ + ଋ (+ ପ୍ + ଏ + ନ୍) + ଅ + ମ୍

(ଙ) ଭ୍ରମେଣ = ___________
Answer:
ଭ୍ରମେଣ = ଭ୍ + ର୍ + ( + ମ୍ + ଏ + ) ନ୍ + ଅ

(ଚ) ମୟୁରେଣ = ___________
Answer:
ମୟୂରେଣ = ମ୍ + ଅ + (ୟ + ଊ + ର୍) + ଏ + ନ୍ + ଅ

(ଛ) ଭାଷଣମ୍ = ___________
Answer:
ଭାଷଣମ୍ = ଭ୍ + ଆ + (ଷ୍ + ଅ +ନ୍ ) + ଅ + ମ୍

(ଜ) ଛାତ୍ରାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ଛାତ୍ରାଣାମ୍ = ଛ୍ + ଆ (+ ତ୍ + ର୍ + ଅ) + ନ୍ + ଆ + ମ୍

(ଝ) ମୂଷକାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ମୂଷକାଣାମ୍ = ମ୍ + (ଊ + ଷ୍ + ଅ) + କ୍ + ଆ + ନ + ଆ + ମ୍

(ଞ) ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ = ___________
Answer:
ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ = ଚ୍ + ଋ (+ କ୍ + ଷ + ଆ) + ନ୍ + ଆ + ମ୍

୨। ତଳେ ଲେଖାଯାଇଥ‌ିବା ପଦମାନଙ୍କରେ ଣତ୍ଵବିଧୂର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ କୋଠରୀ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ ।
ଯଥା – ଦୃଢ଼ାନି = (ଢ) ଢ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ ।
ସେହିପରି –

(କ) ମର୍ଦ୍ଦନମ୍ = __________
Answer:
ମର୍ଦ୍ଦନମ୍ = (ଦ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଖ) ମର୍କଟେନ = __________
Answer:
ମର୍କଟେନ = (ଟ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଗ) ଦର୍ଶନାନି = __________
ଦର୍ଶନାନି = (ଶ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)
Answer:

(ଘ) ଗୃହଜୈନ = __________
Answer:
ଗୃହସ୍ଥନ = (ହ୍,ସ୍, ଥ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଙ) ଔଷଧାନି = __________
Answer:
ଔଷଧାନି = (ଧ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଚ) ରାଜକୀୟାନି = __________
Answer:
ରାଜକୀୟାନି = (ୟ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଛ) ମୃଗକୂଳାନି = __________
Answer:
ମୃଗକୂଳାନି = (ଳ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଜ) ପିତୃଦେବାନାମ୍ = __________
Answer:
ପିତୃଦେବାନାମ୍ = (ଦ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଝ) ମରୀଚେନ = __________
Answer:
ମରୀଚେନ = (ଚ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

(ଞ) ଅର୍ଥକେନ = __________
Answer:
ଅର୍ଜକେନ = (ଚ କାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବର୍ଷ)

ଣତୃ ନିଷେଧଃ:
୧। (ପଦାନ୍ତରେ ଥିବା ‘ନ୍’ କାରର ଣ ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ଯଥା – ରାମାନ୍, ହରୀନ୍, ତ୍ରୀନ୍, ନରାନ୍
୨। ନିମିତ୍ତ ବର୍ଷ ପରେ ପୃଥକ୍ ପଦରେ ନ ଥିଲେ ଣ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ପରିଭବନମ୍, ପରିଗମନମ୍, ପ୍ରନତଃ, ପରିନିନ୍ଦନମ୍, ହରିନାମ, ଆଚାର୍ଯାନୀ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

ଶୁଦ୍ଧ ରୂପକୁ ✓ ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ଅଶୁଦ୍ଧ ରୂପକୁ✗ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନାଅ ।
ଯଥା – ଏତାଦୃଶେଣ = (✗) ଶକାର ବ୍ୟବଧାନ ଥିବାରୁ ।
ସେହିପରି –
(କ) ରାମଚନ୍ଦ୍ରନ = ( )
Answer:
ରାମଚନ୍ଦ୍ରନ = (✗)

(ଖ) ସନ୍ତୋଷେନ = ( )
Answer:
ସନ୍ତୋଷେନ = (✗)

(ଗ) ମହାରାଜେଣ = ( )
Answer:
ମହାରାଜେଶ = (✗)

(ଘ) ପରିଶ୍ରମେଣ = ( )
Answer:
ପରିଶ୍ରମେଣ = (✓)

(ଙ) ବାଣପ୍ରୟୋଗେଣ = ( )
Answer:
ବାଣପ୍ରୟୋଗେଣ = (✗)

(ଚ) ସର୍ବାଙ୍ଗୀଣୀ = ( )
Answer:
ସର୍ବାଙ୍ଗୀଣୀ = (✓)

(ଛ) ଅପରାହ୍ନ = ( )
Answer:
ଅପରାହ୍ନ = (✗)

(ଜ) ପୂର୍ବାହ୍ନ = ( )
Answer:
ପୂର୍ବାହ୍ନ = (✗)

(ଝ) ଶିବରାମେଣ = ( )
Answer:
ଶିବରାମେଣ = (✓)

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 9 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ସ୍ବରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ରୂପ
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରେ ସ୍ବର ବା ଅଚ୍ ଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ବରାନ୍ତ ବା ଅଜନ୍ତ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ କେତେକ ନିର୍ବାଚିତ ସ୍ବରାନ୍ତଶବ୍ଦକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କଲାବେଳେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳ ସ୍ବରୂପର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ନାହିଁ । ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ସୁପ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ‘ପଦ’ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ସେହି ପଦର ପ୍ରୟୋଗଯୋଗ୍ୟତା ରହେ । କାରକ ଓ ବଚନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ । ତହାକୁ ପଦ ବା ଶବ୍ଦରୂପ କୁହାଯାଏ ।

(କ) ଅକାରନ୍ତ ପୁଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ବାଳକ

ଶବ୍ଦସୂଚୀ – ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମାନବ, ଜନ, ମହୋଦୟ, ମହାଦେବ, କୃଷ୍ଣ, ଗୋପାଳ, ବାସୁଦେବ, ବିଜୟ, ଅଶ୍ଵ, ଗଜ, ସିଂହ, ମୟୂର, କାକ, କପୋତ, ବୃକ୍ଷ, ପାଦପ, ପର୍ବତ, ଆମ୍ର, ବଟ, ଖଗ, ପିତାମହ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ପରିଣାମ, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବର୍ଣ୍ଣ, ଦେବ, ଶବ୍ଦ, ବ୍ୟବହାର, ଅଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।
ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ମୂଳଶବ୍ଦର ଚବିଶ (୨୪) ଗୋଟି ରୂପ ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦ ରୂପଗୁଡ଼ିକର ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ସୁନ୍ଦରଃ ବାଳକଃ ଅସ୍ଥି । (ସେ ବାଳକଟି ସୁନ୍ଦର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକଂ ପଶ୍ୟତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ଚାହୁଁଛି ।)
ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକେନ ସହ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ସେ ପିଲାଟି ସହିତ ଖେଳୁଛି ।)
ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାୟ ପୁସ୍ତକଂ ପଞ୍ଚମୀ ଦଦାତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବହି ଦିଏ ।)
ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାତ୍ର ସନ୍ଦେଶଂ ଶୃଣୋତି । (ସେ ପିଲାଠାରୁ ଖବର ଶୁଣେ ।)
ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକସ୍ୟ ପିତା ଅଛି । (ସେ ପିଲାର ବାପା ଅଛନ୍ତି ।)
ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକେ ବିଶ୍ଵସିତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ।)
ସମ୍ବୋଧନ : ହେ ବାଳକ ! ଆଗଛ । (ହେ ବାଳକ ! ଆସ ।)

ବି.ଦ୍ର. : ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମୟୂର, ବୃକ୍ଷ, ଆମ୍ର, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ୩ୟା ଏକବଚନ ଓ ୬ ଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନ ରୂପରେ ‘ନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଣ’ ହେବ । ଯଥା – ରାମ-ରାମେଣ-ରାମାଣାମ୍ ।
ଅମର – ଅମରେଣ, ଅମରାଣାମ୍
ନର – ନରେଣ, ନରାଣାମ୍
ବୃକ୍ଷ – ବୃକ୍ଷଣ, ବୃକ୍ଷାଣାମ୍
ଶିକ୍ଷକ – ଶିକ୍ଷକେଣ, ଶିକ୍ଷକାଣାମ୍
ଛାତ୍ର – ଛାତ୍ରେଣ, ଛାତ୍ରାଣାମ୍
ସୁର – ସୁରେଣ, ସୁରାଣାମ୍
ମୟୂର – ମୟୂରଣ, ମୟୂରାଣାମ୍
ଆମ୍ର – ଆମେଣ, ଆମ୍ରାଣାମ୍
ମହାପୁରୁଷ – ମହାପୁରୁଷେଣ, ମହାପୁରୁଷାଣାମ୍
ବ୍ୟବହାରେଣ, ବ୍ୟବହାରାଣାମ୍

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍‌ ନିରୂପୟତ ।
ରାମଃ, ଭାରତସ୍ୟ, ପୂର୍ବଭାଗେ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟଃ, ପର୍ବତଃ
Answer:
ରାମ, ଭାରତ, ପୂର୍ବଭାଗ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟ, ପର୍ବତଃ

୨ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଖଗ : ପ୍ରଥମ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ଖଗଃ

ସୁର : ଦ୍ଵିତୀୟା – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ସୁରାନ୍

ବୃକ୍ଷ : ଚତୁର୍ଥୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷାଭ୍ୟାମ୍

ମୃଗ : ଷଷ୍ଠୀ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ମୃଗସ୍ୟ

ନର : ସପ୍ତମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ନରେଷୁ

ବଟ : ଦ୍ଵିତୀୟା – ଦ୍ଵିବଚନେ ।
Answer:
ବଟୌ

ବେଗ : ତୃତୀୟା – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ବେଗେନ

ମାନବ : ପଞ୍ଚମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ମାନବେଭ୍ୟଃ

ଘଟ : ସପ୍ତମୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ଘଟୟୋଃ

ପାଦପ : ସମ୍ବୋଧନ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ପାଦପୌ

(ଖ) ଅକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ : ଫଳ

ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ୱିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ଫଳମ୍	ଫଳେ	ଫଳାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ଫଳମ୍	ଫଳେ	ଫଳାନି

ଫଳଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତିରେ ରୂପ ବାଳକଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତି ରୂପସଦୃଶ ହେବ । ସଂବୋଧନରେ ଫଳ ଫଳେ ଫଳାନି ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦରୂପର ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଫଳାନି ମଧୁରାଣି ସନ୍ତି । (ଫଳଗୁଡ଼ିକ ମଧୁର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ମଧୁରାଣି ଫଳାନି ଖାଦତି । (ସେ ମଧୁର ଫଳ ଖାଏ ।)
ପତ୍ର, ଉଦ୍ୟାନ, ପୁଷ୍ପ, ଚିତ୍ର, ମିତ୍ର, ବସ୍ତ୍ର, ପାତ୍ର, ମୁଖ, ନେତ୍ର, ଜ୍ଞାନ, ବଚନ, ନକ୍ଷତ୍ର, ପୁସ୍ତକ, ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଇତ୍ୟାଦି ଫଳଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

(ଗ) ଅକାରନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ଲତା

ସଭା, ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା, ଜନତା, ରକ୍ଷା, କ୍ରୀଡ଼ା, କଥା, ମହିଳା, ଶୋଭା, ସୀତା, ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ନିନ୍ଦା, କଳା, କକ୍ଷା, କାନ୍ତା ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଲତାଶବ୍ଦ ରୂପ ସଦୃଶ ହୁଏ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖନୁଚ୍ଛେଦେ ଆକାରାନ୍ତସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
ଇୟଂ ପାଠଶାଳା ଅସ୍ତି । ସା ବାଳିକା ଅସ୍ୟା ପାଠଶାଳାୟାଂ ପଠତି । ସା ତତ୍ର ଗଡା଼ ଶିକ୍ଷିକାଂ ନମତି । ପାଠଶାଳାୟା ସମୀପେ ବାଟିକା ଅସ୍ତି । ସୀତା ପାଠଶାଳାୟା ପ୍ରଧାନାଚାର୍ଯ୍ୟା । ରମା ତାଂ ପତ୍ରିକାଂ ଦର୍ଶୟତି । ଅୟି ସୁଧେ । କଳଂ କୋଳାହଳ ଶୁୟତେ ? ମମ ସଖୀ ସୁଜାତା ଅପି ଆଗତା । ଜନା ତସ୍ୟା ସ୍ଵାଗତଂ ମାଳାଭି କୁର୍ବନ୍ତି ।
ଉତ୍ତରମ୍ :
(କ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଖ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଗ) ______________
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା

(ଘ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଙ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଚ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଛ) ______________
Answer:
ରମା

(ଜ) ______________
Answer:
ପତ୍ରିକା

(ଝ) ______________
Answer:
ସୁଧା

(ଞ) ______________
Answer:
ଆଗତା, ସୁଜାତା

(ଟ) ______________
Answer:
ମାଳା

୨ । ଅଧୋଲିଖ୍ନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦଂ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ଲିଖିତ ।

(କ) ନରଃ ______________ ଶୋଭିତେ । (ବିଦ୍ୟୟା / ବିଦ୍ୟାମ୍)
Answer:
ବିଦ୍ୟୟା

(ଖ) ଅଧ୍ୟାପିକା ______________ ଉପହାରଂ ଦଦାତି । (ବନ୍ଦନାମ୍ / ବନ୍ଦନାୟୈ)
Answer:
ବନ୍ଦନାୟୈ

(ଗ) ମାଳାକାରଃ ______________ ପୁଷ୍ପାଣି ଆନୟତି । (ବାଟିକାୟଃ / ବାଟିକୟା)
Answer:
ବାଟିକାୟଃ

(ଘ) ଭୀଷ୍ନଃ ______________ ପୁତ୍ର ଆସୀତ୍ । (ଗଙ୍ଗାୟାଃ / ଗଙ୍ଗାୟାମ୍)
Answer:
ଗଙ୍ଗାୟାଃ

(ଙ) ରାମଃ ______________ ଅତୀବ ନିପୁନଃ । (ଚିତ୍ରକଳାମ୍ / ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍)
Answer:
ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍

୪ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ଅକାରାନ୍ତପୁଂଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖିତ ।
(କ) ବାଳକୌ ଧାବତଃ । ______________ ଧାବତଃ । (ବାଳିକା)
Answer:
ବାଳିକେ

(ଖ) ବାଳକ ମୂଷିକଂ ପଶ୍ୟତି । ବାଳକଃ ______________ ପଶ୍ୟତି । (ମୂଷିକା)
Answer:
ମୂଷିକାଃ

(ଗ) ମାତା ସୁତାୟ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । ମାତା ______________ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । (ସୁତା)
Answer:
ସୁତାୟୈ

(ଘ) ଇଦମ୍ ଆଚାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୃହମ୍ । ଇଦମ୍ ______________ ଗୃହମ୍ । (ଆଚାର୍ଯ୍ୟ)
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟା

(ଙ) ପୁଷ୍ପାଣି ବୃକ୍ଷାତ୍ ପତନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣି ______________ ପତନ୍ତି । (ଲତା)
Answer:
ଲତାୟା

(ଘ) ଇ କାରାନ୍ତ :
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ଅନ୍ତଃମସ୍ବର ‘ଇ’ ବା ଇକାର ହୋଇଥାଏ । ସେହି ମୂଳଶବ୍ଦକୁ ଇକାରାନ୍ତ କହନ୍ତି । ଇକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ, ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

(କ) ଇକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ମୁନି

କବି, ହରି, କପି, ଗିରି, ନୃପତି, ଅଗ୍ନି, ରବି ଆଦି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହୁଏ । ତୃତୀୟା ଏବଂ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିରେ ହରି ଏବଂ ଗିରି ଶବ୍ଦର ରୂପରେ ଥ‌ିବା ‘ନ୍’ ର ‘ଣ୍’ କୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ; ଯଥା – ହରିଣ, ହରୀଣାମ୍, ଗିରିଣା, ଗିରୀଣାମ୍ । ଗିରି ଓ ହରି ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଦ୍‌ବଚନ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗିର୍ଯ୍ୟୋ’ ଓ ‘ହର୍ଯ୍ୟୋ’ ହୋଇଥାଏ ।

୧ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖତ ।
(କ) ମୁନେ ! ରଷେ ଆଶ୍ରମଃ କୁତ୍ର ଅସ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ରଷି

(ଖ) କିଂ ତତ୍ର କପୟଃ ଅପି ସନ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କପି

(ଗ) ତେ ଅଗ୍ୌ ହବନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ଅଗ୍ୱି

(ଘ) କବିନା ବିଭାତି ସଭା । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କବି

(ii) ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ବିବଚନ	ବହୁବଚନ
ହରି	ପ୍ରଥମା	ହରିଃ		ହରୟଃ
କପି	ଦ୍ବିତୀୟା		କପୀ
ଗିରି	ତୃତୀୟା	ଗିରିଣା		ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି	ଚତୁର୍ଥୀ		ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌
ବିଧ୍‌	ପଞ୍ଚମୀ	ବିଧେଃ
ରବି	ଷଷ୍ଠୀ		ରବ୍ୟୋଃ
ନୂପତି	ସପ୍ତମୀ			ନୃପତିଷୁ
ମୁନି	ସମ୍ବୋଧନ		ହେ ମୁନୀ !

Answer:

	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ବିବଚନ	ବହୁବଚନ
ହରି	ପ୍ରଥମା	ହରିଃ	ହରୀ	ହରୟଃ
କପି	ଦ୍ବିତୀୟା	କମିଂ	କପୀ	କପୀନ୍ନ
ଗିରି	ତୃତୀୟା	ଗିରିଣା	ଗିରିଭ୍ୟାଂ	ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି	ଚତୁର୍ଥୀ	ଅଗ୍ନୟେ	ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌	ଅଗ୍ନିଭ୍ୟଃ
ବିଧ୍‌	ପଞ୍ଚମୀ	ବିଧେଃ	ବିଧଭ୍ୟାମ୍‌	ବିଧୁଭ୍ୟଃ
ରବି	ଷଷ୍ଠୀ	ରବେଃ	ରବ୍ୟୋଃ	ରବୀନାମ୍‌
ନୂପତି	ସପ୍ତମୀ	ନୂପତୌ	ନୃପତ୍ୟୋଃ	ନୃପତିଷୁ
ମୁନି	ସମ୍ବୋଧନ	ହେ ମୁନେ !	ହେ ମୁନୀ !	ହେ ମୁନୟଃ ।

(iii) ଅଲିଖ ଅନୁଚ୍ଛେଦେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶବ୍ଦବିହିତପଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ‘ରବି’ ଶବ୍ଦ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ପୁନର୍ଲିଖନଂ କୁରୁତ ।
[ସୂର୍ଯ୍ୟ ସଂସାରଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଅରୁଣଂ ବିୟଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍ । ଚନ୍ଦ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟାତ୍ ଏବଂ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ । ସୂର୍ଯ୍ୟଣ ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ । ଜନଃ ସାଦରଂ ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ ଅର୍ଘ୍ୟ ଦଦତି ।]
ଉତ୍ତର :
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
Answer:
ରବିଃ ସଂସାରଂ ପରକାଶୟତି ।
ରବେଃ ଅରୁଣଂ ବିଶ୍ଵଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍‌ ।
ଚନ୍ଦୁଃ ରବେଃ ଏବ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ ।
ରବିନା ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ ।
ଜନାଃ ସାଦରଂ ରବୟେ ଅର୍ଘ୍ୟଂ ବଦତି ।

୪ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତସ୍ଥାନେଷୁ ଅତିଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ବାକ୍ୟାନାଂ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଛାତ୍ର କବେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ ଅତିଥେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।

(ଖ) ଅଧ୍ୟକ୍ଷ କବିତଃ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।
Answer:
ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଅତିଥ୍ୟ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।

(ଗ) ସଂ କବିନା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସଂ ଅତିଥୁନା ସହ ଗଛତି ।

(ଘ) ଅହଂ କବିଂ ପ୍ରଣମାମି ।
Answer:
ଅହମ୍ ଅତିଥ୍ୟ ପ୍ରଣମାମି ।

(ଙ) କବୌ ମମ ବିଶ୍ବାସ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଅତିର୍ଥୋ ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଅସ୍ତି ।

(କ) ସ୍ଵାମୀ ବା ମାଲିକ ଅର୍ଥବୋଧକ :
ପତି

ପତିଶବ୍ଦ ସଂଯୋଗରୁ ନିର୍ମିତ ଭୂପତି, ନୃପତି, ମହୀପତି ପ୍ରଭୃତି ସମାସ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

(ଖ) ଇକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :

ମତି

ବୁଦ୍ଧି, ନୀତି,ଗତି, ଯୁବତି,ଭକ୍ତି, ଶକ୍ତି, ଜାତି, ସନ୍ତତି, ରାତ୍ରି, ଶାନ୍ତି, ପ୍ରୀତି, କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ‘ଇ’ କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମତି ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହେବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖ୍ତବାକ୍ୟେଷୁ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ- ନିରୂପଣଂ ବିଭଳ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ  ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଶାନ୍ତଃ ପ୍ରାତଃ ପଞ୍ଚବାଦନେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକ ବଚନମ୍

(ଖ) ସା ଉତ୍ଥାୟ ମାତୃଭୂମିଂ ପ୍ରଣମତି ।
Answer:
ମାତୃଭୂମି ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଗ) ଅନନ୍ତରଂ ସା ସୁନୀତ୍ୟା ସହ ପାଠଶାଳା ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସୁନୀତି ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଘ) ଶାନ୍ତଃ ସାୟଂ କ୍ରାନ୍ତୀ / କାନ୍ୟା ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଙ) କାତିଃ ଅପି ପ୍ରୀତ୍ୟା ମିତ୍ରମସ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଚ) ସା ଦେଶସ୍ୟ ପ୍ରଗତୌ ବିଶ୍ବାସଂ କରୋତି ।
Answer:
ପ୍ରଗତି ୭ମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଛ) ସା ରୁଟିଂ ବଦତି – ହେ ରୁଚେ ! ସଂସ୍କୃତଂ ପିଠି ।
Answer:
ରୁଟି ୨ୟା ଏକବଚନ ସଂବୋଧନ ଏକବଚନ

୨ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

Answer:

୩ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ ସମୁଚିତଂ ପଦଂ ନିରୂପ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(ପ୍ରୀତେଃ, ସୁନୀତିଃ, ରୁଚି, ସୂକ୍ତୟଃ, ଶାନ୍ତିମ୍)
(କ) ଯଃ ଦାନଂ କରୋତି ସଃ ______________ ଲଭତେ ।
Answer:
ଶାଣ୍ଡିଂ

(ଖ) ରକ୍ଷାବନ୍ଧନଂ ______________ ସୂଚକଂ ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତେଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ ______________ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

(ଘ) ବାଳକାନାଂ ମିଷ୍ଟାନ୍ନେଷୁ ______________ ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ରୁଚି

(ଙ) ______________ ଧ୍ରୁବସ୍ୟ ମାତା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

୪ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥ ଶବ୍ଦାନାଂ ସମୁଚିତଂ ରୂପଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ______________ ଅପି କ୍ରେତା । (ଭୂମି)
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ଭୂମେ ଅପି କ୍ରେତା ।
(କ) ବାଳକଃ ଆକୃତ୍ୟ ସୁନ୍ଦରଃ । ସଃ ______________ ଚପଳ । (ପ୍ରକୃତି)
Answer:
ପ୍ରକୃତ୍ୟା

(ଖ) କ୍ରିୟାୟା ମୂଲ୍ୟଂ ଭବତି । ______________ ମହରଂ ଭବତି । (କୃତି)
Answer:
କୃତେଃ

(ଗ) ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ସୀତୟା ସହ ଆଗଚ୍ଛତ୍ । କାର୍ତ୍ତି ______________ ସହ ଶୋଭତେ । (ମତି)
Answer:
ମତ୍ୟା

(ଘ) ବିଦ୍ୟା ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତା । ବ୍ୟାସ୍ତୋତି ମହତୀ ______________ । (କୀର୍ତ୍ତି)
Answer:
କୀର୍ତ୍ତିଃ

(ଗ) ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ବାରି

ଇକାରାନ୍ତ – ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ-ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବାରିଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ପାପାପହାରି ଦୁରିତାରି ତରଙ୍ଗଧାରି
ଶୈଳପ୍ରଚାରି ଗିରିରାଜଗୁହାବିଦାରି ।
ଝଙ୍କାରକାରି ହରିପାଦୁରଜୋଽପହାରି
ଗାଙ୍ଗ ପୁନାତୁ ସତତଂ ଶୁଭକାରି ବାରି ॥

ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ଅକ୍ଷି (ଆଖ୍)

ଏହିପରି ସକ୍‌ (ଊରୁ) ଦଧ, ଅସ୍ଥି ଶବ୍ଦର ରୂପ ହେବ । ଅକ୍ଷି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁଠାରେ ଣ ଅଛି ସେଠାରେ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଶବ୍ଦର ନ ରହିବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟଷୁ ଇକାରାନ୍ତନପୁଂସକପଦାନି ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଇଦଂ ପାପାହାରୀଶୁଭକାରିବାରି ମାଂ ପୁନାଠୁ ।
Answer:
ବାରି

(ଖ) ଅନେନ ଗାଙ୍ଗେନ ବାରିଣା ମମ ଶରୀରଂ ନିର୍ମଳଂ ଭବତୁ ।
Answer:
ବାରିଣା

(ଗ) ଅସ୍ୟ ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ ପାବନପ୍ରଭାତଃ ଅସାମାନ୍ୟ ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଘ) ଅସ୍ମାତ୍ ଘଟାତ୍ ଗାଙ୍ଗବାରିଣୀ ମତ୍ସ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍ ଦେହି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଙ) ଡଃ ଗାଙ୍ଗବାରିଣି ଆଵାଦମସ୍ତକଂ ସ୍ନାତି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିଣି

(ଚ) ଅସ୍ୟ ବାଳକସ୍ୟ ହୃଦୟଂ ଶୁଚି ।
Answer:
ଶୁଚି

(ଛ) ଅନୟୋ ବାଳକୟୋ ମନସୀ ଶୁଚିନୀ ।
Answer:
ଶୁଚିନୀ

ଈକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ନଦା

ଦେବୀ, ପତ୍ନୀ, ବାଣୀ, ସତୀ, ରମଣୀ, ଶ୍ରେଣୀ, ବିଦୁଷୀ, ଗୁଣିନୀ, ଶ୍ରୀମତୀ, ଜନନୀ, ଅଟବୀ, କଠିନୀ (ଖଡ଼ି), ପଦବୀ, ମହୀ, ଯାମିନୀ ପ୍ରଭୃତି ଈ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପତୁଲ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ, ପଠନ୍ତୀ, କୁର୍ବତୀ, ଦଦତୀ, ଯୁବତୀ, ଈଦୃଶୀ, ତାଦୃଶୀ, ମାଦୃଶୀ, ଭବତୀ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ । କେତେକ ଋକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୀ-କାରାନ୍ତ ହୋଇ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ; ଯଥା – କର୍ମୀ, ଧାତ୍ରୀ, ଦାତ୍ରୀ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ’ ଏହି ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ପଦ ରହେ ଓ ଅନ୍ୟତ୍ର ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଈକାରାନ୍ତ :

ବି.ଦ୍ର. – ନଗରୀ, କୁମାରୀ, ଗୌରୀ, ସୁନ୍ଦରୀ, ପୁରୀ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ନାରୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।
ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗାନ୍ ପଶ୍ୟ ।
(କ) ଇୟଂ ଯମୁନାନଦୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଏହା ଯମୁନା ନଦୀ ।

(ଖ) ଅହଂ ନଦୀ ଗଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ନଈକୁ ଯାଇଛି ।

(ଗ) ଅୟଂ ମାର୍ଗ ନଦ୍ୟା ସହ ଯାତି ।
Answer:
ଏହି ବାଟ ନଈ ସହିତ ଯାଇଛି ।

(ଘ) ଡଃ ନଦୌ ପୁଷ୍ପାଣି ସମର୍ପୟତି ।
Answer:
ସେ ନଈକୁ ଫୁଲ ସମର୍ପଣ କରେ ।

(ଙ) ମହିଳା ନମଃ ଜଳମ୍ ଆନୟନ୍ତି ।
Answer:
ମହିଳାମାନେ ନଈରୁ ପାଣି ଆଣୁଛନ୍ତି ।

(ଚ) ନଦ୍ୟା ତଟିଂ ସୁନ୍ଦରମ୍ ।
Answer:
ନଈ କୂଳ ସୁନ୍ଦର ।

(ଛ) ସ୍ଵଂ ନଦ୍ୟା ସ୍ନାନଂ କରୋଷି ।
Answer:
ତୁମେ ନଈରେ ସ୍ନାନ କରୁଛ ।

(ଜ) ହେ ନଦି ! ୟଂ ପୂଜନୀୟ ।
Answer:
ହେ ନଈ ! ତୁମେ ପୂଜନୀୟ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ‘ଭଗିନୀ’ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉପଯୁକ୍ତବିଭକ୍ତିରୂପେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ______________ ଅସ୍ତି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠେ ______________ ସ୍ତଃ । ଅହଂ ______________ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ______________ ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରିଃ ______________ ସ୍ନିହ୍ୟତି । ହେ ______________, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।
Answer:
ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ଭଗିନୀ ଅସ୍ଥି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠ ଭଗିନେ ଡଃ । ଅହଂ ଭଗ୍‌ନ୍ୟ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ଭଗ୍‌ନ୍ୟା ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରି ଭଗିନ୍ୟା ସ୍ନାହ୍ୟତି । ହେ ଭଗିନ୍ୟ, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।

୨ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଉଦାହରଣମ୍ : ଇୟଂ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଅସ୍ଥି । ଲକ୍ଷ୍ୟାଃ ହସ୍ତେ କମଳମ୍ ଅଛି ।
(କ) ଇୟଂ ସରସ୍ବତୀ ଅସ୍ତି । ______________ ହସ୍ତେ ବୀଣା ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସରସ୍ଵତ୍ଯା

(ଖ) ଇୟଂ ମହାକାଳୀ ଅସ୍ତ । ______________ ହସ୍ତେ ଖଡ୍ଗ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ମହାକାଳ

(ଗ) ଇୟଂ ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ଥି । ______________ ହସ୍ତେ ସ୍ଥାଲୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଗୃହିଣ୍ଯା

୩ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ବିଭକ୍ତି ରୂପାଣି ଲିଖତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ	ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି
(ଖ) ଜନନୀ	ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଗ) ନଗରୀ	ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ	ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି
(ଙ) ବିଦୁଷୀ	ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି
(ଚ) କୁମାରୀ	ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ	ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି

Answer:

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ	ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି	ପୁତ୍ରୀ	ପୂତ୍ରୟୌ	ପୁତ୍ର୍ୟଃ
(ଖ) ଜନନୀ	ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି	ଜନନୀଂ	ଜନନେ୍ୟୗ	ଜନନ୍ଯଃ
(ଗ) ନଗରୀ	ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି	ନଗର୍ଯ୍ୟା	ନଗରୀଭ୍ୟାମ୍‌	ନଗରୀଭିଃ
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ	ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି	ବାଗଦେବୈତ	ବାଗଦେବୀଭ୍ୟାମ୍‌	ବାଗ୍‌ଦେବୀଭ୍ଯଃ
(ଙ) ବିଦୁଷୀ	ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି	ବିଦୁଷଃ	ବିଦୃଦ୍ଭ୍ୟାମ୍‌	ବିଦୂଦ୍ଭୟଃ
(ଚ) କୁମାରୀ	ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି	କୁମାର୍ଯ୍ୟାଃ	କୁମାର୍ଯ୍ୟୋଃ	କୁମାରୀଣାମ୍‌
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ	ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି	ଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରେଣ୍ୟୋଃ	ଶ୍ରେଣୀଷୁ

ଉକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ଭାନୁ (ସୂର୍ଯ୍ୟ)

ଗୁରୁ, ସାଧୁ, ଶିଶୁ, ଲଘୁ, ବିଷ୍ଣୁ,ବାୟୁ, ବନ୍ଧୁ, ପଶୁ, ଋତୁ, ମଧୁ (ବସନ୍ତ), ଶତ୍ରୁ, ରିପୁ, ରେଣୁ, ବିନ୍ଦୁ, ସିନ୍ଧୁ, ଇନ୍ଦୁ, ବିଷ୍ଣୁ ବଟୁ (ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ) ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭାନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ।
ଗୁରୁଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ‘ଗୁର୍ବୋ’ ହୁଏ । ଅସୁ (ପ୍ରାଣ) ଶବ୍ଦର ଏକବଚନାନ୍ତ ଓ ଦ୍ଵିବଚନାନ୍ତ ରୂପ ନାହିଁ । ଏହା ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ; ଯଥା — ଅସଦଃ, ଅସୂନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଧୋଲିଖୁତଶ୍ଳୋକୌ ପଠତ ।
(କ) ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁବିଷ୍ଣୁଗୁରୁଦେବୋ ମହେଶ୍ଵରଃ ।
ଗୁରୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀ ଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁ ବିଷ୍ଣୁ ଗୁରୁଦେବ ମହେଶ୍ଵର ।
ଗୁରୁ ହିଁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରମ ବ୍ରହ୍ମ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

(ଖ) ଅଜ୍ଞାନତିମିରାନ୍ଧସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାଞ୍ଜନଶଳାକୟା ।
ଚକ୍ଷୁରୁନ୍ନୀଳିତଂ ଯେନ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଅଜ୍ଞାନ ଅନ୍ଧକାରରେ ଅନ୍ଧଥ‌ିବାବେଳେ ଯେଉଁ ଗୁରୁ ଜ୍ଞାନର ଅଞ୍ଜନ ଲଗାଇ
ମୋ ଆଖ୍ ଖୋଲିଦେଲେ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧। ଉ-କାରାନ୍ତମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ହେ ବଟୋ ! ତପୋବନେ ପଶତଃ ହିଂସାଂ ନ କୁର୍ବନ୍ତି । ( )
Answer:
ବଟୁ

(ଖ) ତତ୍ର ଭାନୋ ପ୍ରକାଶଃ ଭବତି । ( )
Answer:
ଭାନୁ

(ଗ) ତେ ସର୍ବେ ସାଧବ । ( )
Answer:
ସାଧୁ

(ଘ) ବୟଂ ପରସ୍ପରଂ ବନ୍ଧନଃ ଇବ ତିଷ୍ଠାମଃ । ( )
Answer:
ବନ୍ଧୁ

(ଙ) ଜନ୍ତତଃ ମରଣଶୀଳା । ( )
Answer:
ଜନ୍ତୁ

୨ । ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପ୍ରଥମା (ବଟୁ)	ବଟୁଃ	ବଟ୍‌	ବଟ୍‌	ବଟବଃ
(ଖ) ଦିତୀୟା (ଗୁରୁ)	ଗୁରୁଂ	ଗୁରୁ	ଗୁରୁ	ଗୁରୂନା
(ଗ) ତୃତୀୟା (ଭାନୁ)	ଭାନୁନା	ଭାନୁଭ୍ୟାଂ	ଭାନୁଭ୍ୟାଂ	ଭାନୁଭିଃ
(ଘ) ଚତୁର୍ଥୀ (ଦୟାଳୁ)	ଦୟାଳବେ	ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଦୟାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଙ) ପଞ୍ଚମୀ (ବନ୍ଧୁ)	ବନ୍ଧୋଃ	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟଃ
(ଚ) ଷଷ୍ଠୀ (ଏଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ)	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୋଃ	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଛ) ସପ୍ତମୀ (ଦୀନବନ୍ଧୁ)	ଦୀନବନ୍ଧୋ	ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ	ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ	ଦୀନବନ୍ଧୁଷୁ
(ଜ) ସମୋଧନ (ରିପୁ)	ହେ ରିପୋ !	ହେ ରିପୁ !	ହେ ରିପୁ !	ହେ ରିପବଃ !

(ଖ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଧେନୁ

ତନୁ (ଶରୀର) ରଜ୍ଜୁ (ଦଉଡ଼ି), ରେଣୁ ଓ ସ୍ନାୟୁ ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ଉ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ଧେନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ।
ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଇୟଂ ମମ ଧେନୁଃ । ଅହମ୍ ଇମାଂ ଧେନୁ ସ୍ନେହେନ ପାଳୟାମି । ଧେନ୍ସା ପରିବାରସଦସ୍ୟା ସୁସ୍ଥା । ଅହଂ ଧନବେ ପ୍ରଚୁରଂ ତୃଣଂ ଦଦାମି । ଧନୁଃ ପ୍ରଚୁରଂ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲୋମି । ଧେନୁଃ ଗତିଃ ଦର୍ଶନୀୟା ଅସ୍ଥି । ଅହଂ ଧେତ୍ବାମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହ୍ୟାମି । ହେ ଥେନୋ ! ବଂ ମମ ଦ୍ଵିତୀୟା ମାତା ।
Answer:
ଇଏ ମୋର ଗାଈ । ମୁଁ ଏହି ଗାଈକୁ ସ୍ନେହରେ ପାଳନ କରେ । ଗାଈଦ୍ୱାରା ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନେ ସୁସ୍ଥ । ମୁଁ ଗାଈକୁ ପ୍ରଚୁର ଘାସ ଦିଏ । ଗାଈଠାରୁ ପ୍ରଚୁର ଦୁଧ ପାଏ । ଗାଈର ଚାଲି ଦର୍ଶନୀୟ I ମୁଁ ଗାଈକୁ ଭଲ ପାଏ । ହେ ଗାଈ ! ତୁମେ ମୋର ଦ୍ଵିତୀୟ ମାଆ ।

(ଗ) ଉକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ମଧୁ

ଜାନୁ, ଅଶ୍ରୁ, ଦାରୁ, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ମଶୁ, ତାଳୁ, ଅମ୍ବୁ ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ ଉକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମଧୁଶବ୍ଦ ରୂପପରି ।

ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ମହାଶୟ ଭବତଃ ! ସକାଶେ ମଧୁ ଅସ୍ଥି କିମ୍ ? ଅହଂ କିଞ୍ଚ୍ ମଧୁ ଇଚ୍ଛାମି । ମଧୁନା ସହ ଔଷଧ୍ୱଂ ଖାଦିଷ୍ୟାମି । ଅତୋଽହଂ ମଧୁନେ ଅତ୍ର ଆଗତଃ । ମଧୁନଃ ଦୂରେ ଗ ମଧୁପଃ ନ ଇଚ୍ଛତି । ମଧୁନଃ ସ୍ବାଦଃ ଅଧିକ । ମଧୁନି ବହନଃ ଗୁଣା ସନ୍ତି । ହେ ମଧୁ ! ତ୍ୱମ୍ ଅତୀବ ହିତକାରୀ ।
Answer:
ମହାଶୟ ଆପଣଙ୍କ ପାଖରେ ମହୁ ଅଛି କି ? ମୁଁ କିଛି ମହୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି । ମହୁ ସାଙ୍ଗରେ ଔଷଧ ଖାଇବି । ଏଣୁ ମୁଁ ମହୁପାଇଁ ଏଠାକୁ ଆସିଛି । ମହୁଠାରୁ ଦୂରକୁ ଯିବାକୁ ମହୁମାଛି ଇଚ୍ଛାକରୁ ନାହିଁ । ମହୁର ସ୍ବାଦ ଅଧିକ । ମହୁରେ ବହୁତ ଗୁଣ ଅଛି । ହେ ମହୁ ! ତୁମେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ହିତକାରୀ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଅଧଃ ପୁଂଲିଙ୍ଗ-ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ମିଶ୍ରଣଂ ବର୍ଷତେ । ପୃଥକ୍ କୁରୁତ ।
ମଧୁ, ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବସୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ବନ୍ଧୁ, ଅମ୍ବୁ, ଶିଶୁ ।
ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବନ୍ଧୁ, ଶିଶୁ, ବସୁ

ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ମଧୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ଅମ୍ବୁ

୨ । ନିମ୍ନସ୍ଥିତବିଶେଷଣପଦୟୋ ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦେଶମ୍ ଉତ୍ତରଂ ଦେହି ।

	ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ	ନପୁଂସକ	ବହୁବଚନ
ଯଥା :	ପ୍ରଥମା	ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ	ବହୁନି	ସ୍ବାଦୂନି
	ଦ୍ବିତୀୟା	ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ
	ତୃତୀୟା	ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ

Answer:

	ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ	ନପୁଂସକ	ବହୁବଚନ
ଯଥା :	ପ୍ରଥମା	ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ	ବହୁନି	ସ୍ବାଦୂନି
	ଦ୍ବିତୀୟା	ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ	ବହୁନି	ସ୍ବାହୂନି
	ତୃତୀୟା	ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ	ବହୁଭିଃ	ସ୍ଵାଦୁଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ	ବହୁଭ୍ୟଃ	ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ	ବହୁଭ୍ୟଃ	ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌	ବହୂନାମ୍‌	ସ୍ବାଦୂନାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ	ବହୁଷୁ	ସ୍ବାଦୁଷୁ

(ଘ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ବଧୂ

ଚମ୍ପୂ (ସେନାପତି), ଚମ୍ପୂ (ଥଣ୍ଟ), ତନୂ (ଶରୀର), ପୁତ୍ରବଧୂ (ବୋହୂ), ଶ୍ବଶୁ (ଶାଶୁ), ସରଯୂ (ସରଯୂ ନଦୀ) ପ୍ରଭୃତି ଊ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ବଧୂ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ପ୍ରସୂ (ଜନ୍ମଦାତ୍ରୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦ୍ଵିତୀୟା ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ପ୍ରସୂମ୍’ ଓ ‘ପ୍ରସୂ’ ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ଇୟଂ ନବବଧୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଇମାଂ ନେଷ୍ୟନ୍ତ । ଅଦୌ ନବବର୍ଷେ ତାସୁ କାଣ୍ଟନ ନବବଧ୍ବା ରୂପମ୍ ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରମ୍ । ଅସ୍ୟା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ । ନବବଧୂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ ଅଦ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଆଗତା । ଅନୟା ନବବଧୂ ସହ ତା ବହୁକାଳଂ ଉପହାରାନ୍ ଦାସ୍ୟନ୍ତ । ତା ସର୍ବା ନବବଧ୍ଵ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପ୍ରାପ୍ତବତ୍ୟ । ଅସ୍ୟାଂ ନବବଧ୍ୱଂ ସର୍ବେଷ ପ୍ରୀତିଃ ଗଭୀରା । ହେ ନବବଧୂ !, ପରିବାରେ ସର୍ବେଷୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ ।
Answer:
ଏହି ନୂଆ ବୋହୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂକୁ ଦେଖୁବାକୁ ଆଜି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଆସିଥିଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂ ସହିତ ସେମାନେ ବହୁ ସମୟ କଟାଇବେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂକୁ ସେମାନଙ୍କମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଉପାହାର ଦେବେ । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ନୂଆବୋହୂଠାରୁ ମିଠେଇ ପାଇଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂର ରୂପ ଅତିସୁନ୍ଦର । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଗଭୀର । ହେ ନୂଆବୋହୂ ! ପରିବାରରେ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରେ ।

ଋ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ପିତୃ

ଭ୍ରାତୃ, ଦେବ, ଜାମାତ୍ମା, ନୃ- ଏଇ କେତୋଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ପିତୃ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି । କେବଳ ‘ନୃ’ ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ରୂପ ହୁଏ; ଯଥା – ନୂ ଣାମ୍ ଓ ମୃଣାମ୍ । (ନୂ – ନର)
ପିତା ମାତା ନନାନ୍ଦା ନା ସଜ୍ୟେଷ୍ଟ୍-ଭ୍ରାତୃ-ମାତରଃ ।
ଜାମାତା ଦୁହିତା ଦେବା ନ ତୁନନ୍ତା ଇମେ ଦଶ ॥
ଏଇ ଦଶଟି ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଦ୍ବିବଚନଠାରୁ ଚାରିଗୋଟି ବିଭକ୍ତି ରୂପରେ ଅନ୍ୟ ଋକାରର ବୃଦ୍ଧି (ଆର୍) ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ମଧ୍ଯରେ ମାତୃ, ନନାନ୍ଦ୍ୟ, ଯାତୃ ଓ ଦୁହିତୃ ଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, ବାକିତକ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।

ଦାତୃ

ଧାତୁ (ଧାରଣକର୍ତ୍ତା), ବିଧାତ୍ମ (ଭଗବାନ), କର୍ଡ଼ (କର୍ମା), ଶ୍ରୋତୃ (ଶୁଣିବାଲୋକ), ନେତୃ (ନେତା), ସବିତ୍ବ (ସୂର୍ଯ୍ୟ), ପ୍ରଣେତୃ (ପ୍ରଣେତା), ଶିକ୍ଷୟିତ୍ବ (ଶିକ୍ଷିକା), ରକ୍ଷୟିତୃ (ରକ୍ଷିକା), ଅଧ୍ୟାତ୍ମ (ଅଧ୍ୟାତା) ଓ ହର୍ଭୂ (ହରଣକର୍ତ୍ତା) ପ୍ରଭୃତି ଋ କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ମମ ପିତା ଦାତା ଅଛି । ଅହଂ ମମ ଦାତାରଂ ପିତରଂ ନମାମି । ମମ ଦାତ୍ରା ପିତ୍ରା ଦାନଂ ଦୀୟତେ । ମମ ଦାତ୍ରେ ପିତ୍ରେ ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ନ ରୋଚତେ । ଡଃ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ଦାନଂ ସ୍ୱୀକରୋତି । ସର୍ବେ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ସ୍ମରଣଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପୁନଃ ଦାତରି ପିତରି ସାଧୁ । ହେ ଦାତଃ ପିତଃ, ଭବାନ୍ ମହାନ୍ ଖଳୁ ।
Answer:
ମୋ ବାପା ଦାତା ଅଟନ୍ତି । ମୁଁ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରେ । ମୋ ଦାନୀ ବାପା ଦାନ ଦିଅନ୍ତି । ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ କିଛି ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ସେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରୁ ଦାନ ଗ୍ରହଣକରନ୍ତି । ସମସ୍ତେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ମନେପକାନ୍ତି । ପୁଅ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରେ ସାଧୁ । ହେ ଦାନୀ ବାପା ! ଆପଣ ପ୍ରକୃତରେ ମହାନ୍ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ରେଖାଙ୍କିତ ସ୍ଥାନେଷୁ ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ______________ ଆସୀତ୍ । ସଃ ______________ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ______________ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ______________ ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।
Answer:
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ପିତା ଆସୀତ୍ । ସଃ ପିତୁଃ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ପିତରି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ପିତ୍ରା ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।

୨ । ବାକ୍ୟସ୍ଥିତାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ନିରୂପୟତ ।

	ମୂଳଶବ୍ଦ	ବିଭଳ୍ତି	ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି ।
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି ।
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ ।
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ?
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ ।
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ?
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି ।
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।

Answer:

	ମୂଳଶବ୍ଦ	ବିଭଳ୍ତି	ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି ।	ପିତୂ	୧ମା	ଏକବଚନ
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି ।	ଦୋଗ୍ଭୁ	୨ୟା	ଏକବଚନ
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ ।	ରଚୟିତୂ	୧ମା	ଏକବଚନ
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ?	ରଚୟିତୂ	୬ଷ୍ଣୀ	ଏକବଚନ
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ ।	ବିକ୍ରେତୃ	ପ୍ରଥମା	ବହୁବଚନ
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ?	ବସ୍ତୁ	୪ର୍ଥୀ	ଏକବଚନ
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି ।	ଭର୍ଭୃ୍	ସପ୍ତମୀ	ଏକବଚନ
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।	ନେତୃ	୬ଷ୍ରୀ	ଏକବଚନ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ବାକ୍ୟପରିବର୍ତ୍ତନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ପ୍ରଶ୍ନ – ଭର୍ରାରଃ ପ୍ରସନଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ଭର୍ରା ପ୍ରସନଃ ଅସ୍ଥି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ୱାମୀମାନେ ଖୁସି ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ଵାମୀ ଖୁସି ଅଟେ ।

(କ) ପିତରଃ ଭ୍ରାତୃଭ୍ୟଃ ଯଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ପିତା ଭ୍ରାତ୍ରେ ଯଚ୍ଛତି ।

(ଖ) ଶ୍ରମିକାଃ କର୍ତ୍ତୃଭ୍ୟଃ ଧନାନି ନୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଶ୍ରମିକଃ କତୁଃ ଧନଂ ନୟତି ।

(ଗ) ପିତୃଭ୍ୟଃ ନମଃ । __________________
Answer:
ପିତ୍ରେ ନମଃ ।

(ଘ) ଜନଃ ନେତୃଭିଃ ସହ ଗଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ଜନଃ ନେତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।

(ଙ) ଲୋକାଃ ବସ୍ତୁ ଣାଂ ବଚନାନି ପାଳୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଲୋକଃ ବୟଃ ବଚନଂ ପାଳୟତି ।

୪ । ଶ୍ଳୋକଦ୍ବୟଂ ସ୍ମରତ । (ଶ୍ଳୋକଦୁଇଟି ମନେରଖ ।)
(କ) ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ୱର୍ଗ ପିତା ହି ପରମଂ ତପଃ ।
ପିତରି ପ୍ରୀତିମାପନ୍ତେ ପ୍ରୀୟନ୍ତେ ସର୍ବଦେବତା ।।
Answer:
ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ବର୍ଗ ପିତା ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତପସ୍ୟା ।
ପିତାଙ୍କୁ ଖୁସି କଲେ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଖୁସି ।

(ଖ) ପିତାହମସ୍ୟ ଜଗତୋ ମାତା ଧାତା ପିତାମହଃ ।
ବେଦ୍ୟ ପବିତ୍ରମୋଙ୍କାର ଋକ୍‌ସାମ-ଯଜୁରେବ ଚ ।। (ଗୀତା – ୯.୧୭)
Answer:
ମୁଁ ଏହି ଜଗତର ପିତା, ମାତା ଓ ଧାରଣକର୍ତ୍ତା
ପବିତ୍ର ଓଁକାର ଋଗ, ଯଜୁ ଓ ସାମ ବେଦକୁ ଜାଣିବା ଉଚିତ ।

୫ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉଚିତଂ ରୂପଂ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦେବୋ ଦେବୀ ଚ ନଃ ସର୍ବସୁଖସ୍ୟ ______________ । (ଦାତୃ – ପ୍ରଥମା)
Answer:
ଦାତାରୌ

(ଖ) ______________ ଭଗବତେ ନମଃ । (ପରମଦାତ୍ମ – ୪ର୍ଥୀ)
Answer:
ପରମଦାତ୍ରେ

(ଗ) ପରମଦାତରି ______________ ଅବିଚଳା ଚ ଖ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଵାକଂ ଭକ୍ତି । (ବିଧାତୃ – ୭ମୀ)
Answer:
ବିଧାତରି

(ଘ) ______________ ଦେବାନ୍ ସର୍ବଦା ସ୍ମରାମଃ । (ଦାତୃ – ୨ୟା)
Answer:
ଦାତ୍ଥ ନ୍

ଋ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ମାତୃ (ମା)

ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୠକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ମୋଟରେ ପାଞ୍ଚଟି – ଦୁହିତୃ (ଝିଅ), ମାତୃ (ମାଆ), ଯାତୃ (ଯାଆ), ନନାହ୍ନ (ନଣନ୍ଦ) ଓ ସ୍ଵସ୍ଟ (ଭଉଣୀ) । ମାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ଦୁହିତୃ, ଯାତୃ ଓ ନନାନ୍ଦ୍ୟ ଶବ୍ଦରୂପ ହୁଏ । ସ୍ବଗ୍ଧ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି; ମାତ୍ର ଏହାର ଦ୍ଵିତୀୟା ବହୁବଚନରେ ‘ସ୍ଵସ୍ଥ୍ୟ ’ ହୁଏ ।
ମାତୃସ୍ଵସ୍ଟ (ମାଉସୀ) ଓ ପିତୃଷ୍ଣ (ପିଉସୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ସ୍ଵସୃ (ଭଉଣୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ମାତୃଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(ତଳେ ଥ‌ିବା ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମାତୃଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
ଶ୍ରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ତିସ୍ର ମାତରଃ ଆସନ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ତିନି ମାଆ ଥିଲେ ।
ଜନ୍ମଭୂମିଃ ଅସ୍ପୃକମ୍ ଅପରା ମାତା ।
ଅନୁବାଦ – ଜନ୍ମଭୂମି ଆମର ଅନ୍ୟ ମାଆ ।
ସଃ ଦ୍ବାଭ୍ୟାଂ ମାତୃଭ୍ୟା ପାଳିତଃ ।
ଅନୁବାଦ – ସେ ଦୁଇ ମାଆଙ୍କଦ୍ଵାରା ପାଳିତ ।
ସଃ ମାତୃଭ୍ୟ ଆଶିଷଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି ।
ଅନୁବାଦ– ସେ ମାଆଙ୍କଠାରୁ ଆଶିଷ ପାଉଛି ।
ହେ ମାତରୌ, ବୟଂ ଯୁବାଂ ନ ବିସ୍ମରାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆଦୁହେଁ ! ଆମେ ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଭୁଲିନାହୁଁ ।
ହେ ମାତରଃ ! ଯୁଷ୍ମାନ୍ ବୟଂ ନିତ୍ୟଂ ନମାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆମାନେ ! ତୁମକୁ ଆମେ ନିତି ପ୍ରଣାମ କରୁଛୁ ।
ଶିଶୁଃ ମାତୁଃ ଅଙ୍କେ ଉପବିଶତି ।
ଅନୁବାଦ – ପିଲାଟି ମାଆକୋଳରେ ବସିଛି ।
ମାତ୍ରା ଭାଗବତଂ ପଠିତମ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ମାଆ ଭାଗବତ ପଢ଼ିଲେ ।

୨ । ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ଥାନେ ମାତୃଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
(ପିତୃଶବ୍ଦ ସ୍ଥାନରେ ମାତୃଶବ୍ଦ ରୂପର ପ୍ରୟୋଗ କର ।)
(କ) ତବ ପିତୁଃ ନାମ କିମ୍ ? ______________
Answer:
ତବ ମାତୁଃ ନାମ କିମ୍ ?

(ଖ) ବଂ କଂ ପିତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ? ______________
Answer:
ବଂ କିଂ ମାତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ?

(ଗ) ଅହଂ ପିତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି । ______________
Answer:
ଅହଂ ମାତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି ।

(ଘ) ସଃ ପିତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି । ______________
Answer:
ସଃ ମାତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଙ) ମମ ପିତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ଥି । ______________
Answer:
ମମ ମାତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ତି ।

ଓ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ / ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଗୋ

ଗୋ ଶବ୍ଦ ଗାଈକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୁଏ । ଯଥା – ଇୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣା । (ଏହି ଗାଈ କଳା) ବୃଷଭ ଅର୍ଥରେ ‘ଅୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣଃ’ । ଗୋ ଶବ୍ଦ ସମାସାନ୍ତ ହେଲେ ‘ଗବୀ’ ହୁଏ; ଯଥା – ଦେବଗବୀ । ଏହାର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ (ପଶ୍ୟତ – ପଠତ) । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ (ଦେଖ – ପଢ଼)
(କ) ଗାବ କ୍ଷେତ୍ରେ ଚରନ୍ତି ।
Answer:
ଗାଈମାନେ ବିଲରେ ଚରୁଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଗୋପାଳ ଗା ଚାରୟତି ।
Answer:
ଗଉଡ଼ ଗାଈ ଚରାଉଛି ।

(ଗ) ସଃ ସଦା ଗୋତିଃ ସହ ତିଷ୍ଠତି ।
Answer:
ସେ ସବୁବେଳେ ଗାଈମାନଙ୍କ ସହିତ ରହେ ।

(ଘ) ଗୋଭ୍ୟଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ଚ ସୃଷ୍ଠି ।
Answer:
ଗୋରୁ ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।

(ଙ) ଗୋଭ୍ୟ ତୃଣାନି ଦେହି ।
Answer:
ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ଘାସ ଦିଅ ।

(ଚ) ବୟଂ ଗୋଭ୍ୟ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲ ମଃ ।
Answer:
ଆମେ ଗୋରୁଙ୍କଠାରୁ ଦୁଧ ପାଉ ।

(ଛ) ଗତାଂ ମଧ୍ୟ ବସାମ୍ୟହମ୍ ।
Answer:
ମୁଁ ଗୋରୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାସକରେ ।

(ଜ) ଗବାଂ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା କୃଷ୍ଣା ବହୁକ୍ଷୀରା ।
Answer:
ଗାଈମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାଳିଗାଈ ବେଶୀ କ୍ଷୀର ଦିଏ ।

(ଝ) ଭାରତୀୟା ଗୋଷୁ ମାତୃବତ୍ ଭଣ୍ଡିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଭାରତୀୟମାନେ ଗାଈଙ୍କୁ ମାଆପରି ଭକ୍ତି କରନ୍ତି ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନାନ୍ତ ଶବ୍ଦରୂପ
ଅନ୍ – ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ
ରାଜନ୍ (ରାଜା)

ମହାନ୍ ରାଜା = ମହାରାଜଃ (କର୍ମଧାରୟ) । କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା = କଳିଙ୍ଗରାଜଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) ଏହିପରି ଦେବରାଜ, ମଗଧରାଜ, ପଶୁରାଜ ଇତ୍ୟାଦି ରାଜାନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ବୋଲି ମନେରଖୁବାକୁ ହେବ ।

ଆତ୍ମନ୍ (ଆତ୍ମା / ସ୍ଵୟମ୍ )

ବ୍ରହ୍ମନ୍, କୃତକର୍ମନ୍, ପରମାତ୍ମନ, ଜୀବାତ୍ମନ୍, ଧର୍ମାତ୍ମନ୍, ମହାମନ୍, କୃଷ୍ଣବର୍ସନ୍(ଅଗ୍ନି), ଦ୍ବିଜନ୍ମନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଆତ୍ମନ୍ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ‘ଶୂନ୍’ ବ୍ୟତୀତ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ‘ଅନ୍’ ପୂର୍ବସ୍ଥ ସଂଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣର ଅନ୍ତରେ ‘ମ’ କିମ୍ବା ‘ବ’ ଥାଏ । ସେସବୁ ଆତ୍ମନ୍ ପରି ରୂପ ହୁଅନ୍ତି ।

୧ । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଏକଃ ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ ।

ପ୍ରଜାଃ ତଂ ରାଜାନଂ ଦେବମ୍ ଇତି ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଜାମାନେ ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ଦେବତା ପରି ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ସେନାପତିଃ ରାଜ୍ଞା ସହ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
ସେନାପତି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଗଲେ ।

ତସ୍ମି ରାଜ୍ଞ ସତ୍ୟବଚନଂ ରୋଚତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ସତ୍ୟବଚନ ଭଲଲାଗେ ।

ତସ୍ମାତ୍ ରାଜ୍ଞଃ ପ୍ରଜାଃ ସାହାଯ୍ୟଂ ଲଭନ୍ତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରଜାମାନେ ସାହାଯ୍ୟ ପାଉଛନ୍ତି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ ନାମ ମୁଖେ ମୁଖେ ବର୍ଷତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ ନାମ ମୁହଁରେ ମୁହଁରେ ରହିଛି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ କୀର୍ତ୍ତିଃ ସର୍ବେଃ ଗୀୟତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ କୀର୍ତ୍ତି ସମସ୍ତେ ଗାନକରୁଛନ୍ତି ।

ତସ୍ମିନ୍ ରାଞ୍ଜି ସର୍ବେଷା ପ୍ରୀତିଃ ବର୍ଗତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରୀତି ଅଛି ।

ହେ ରାଜନୁ ! ମୟି, ଦୟାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ହେ ରାଜା ! ମୋତେ ଦୟା କର ।

୨ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଅୟମ୍ ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯଃ ଆତ୍ମାନଂ ନ ଜାନାତି, ଡଃ କିମପି ନ ଜାନାତି । ଆତ୍ମାନମ୍ ଆତ୍ମନା ଜାନୀହି । ଆତ୍ମନେ ସର୍ବ କୁରୁ । ଶାନ୍ତଃ ଆତ୍ମନଃ ଏବ ଉଦ୍‌ଭବତି । ଆତ୍ମା ଏବ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧୁ । ଅତଃ ଆତ୍ମନି ବାସଂ କୁରୁ । ହେ ଆତ୍ମନ୍, ମୋହନିଦ୍ରା ପରିହର ।
Answer:
ଏହି ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯିଏ ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣେ ନାହିଁ । ସିଏ କିଛି ଜାଣି ନାହିଁ । ଅମ୍ବାଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣ । ନିଜପାଇଁ ସବୁ କର । ଆତ୍ମାରୁ ଶାନ୍ତି ଜନ୍ମେ । ଆତ୍ମା ହିଁ ଆତ୍ମାର ବନ୍ଧୁ । ଏଣୁ ଆତ୍ମାରେ ବାସ କର । ହେ ଆତ୍ମା ! ମୋହ ନିଦ୍ରା ଭଙ୍ଗ କର ।

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ଗୁଣିନ (ଗୁଣବାନ / ଗୁଣୀ )

ଅର୍ଥିନ୍, ଏକାକିନ୍, କୃତିନ୍, ଜ୍ଞାନିନ୍, ଧନିନ୍, ତପସ୍ବିନ୍, ବଳିନ୍, ମଜ୍ଜିନ୍, ମେଧାବିନ୍, ରୋଗିନ୍, ସ୍ଟାମିନ୍, ମନସ୍ଵିନ୍, ପାପିନ୍, ଯୋଗିନ୍, ସାକ୍ଷିନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗୁଣିନ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ ।
(କ) ଅୟଂ ଜନଃ ଗୁଣୀ ଅସ୍ଥି । ଇମଂ ଗୁଣିନଂ ଜନଂ ସର୍ବେ ଉପଗଛନ୍ତି । ଅସ୍ଥି ଗୁଣିନେ ଜନାୟ ତେ ଉପହାରାନ୍ ଯଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଗୁଣିନଃ ଜନସ୍ୟ ନିଜପରବୁଦ୍ଧି ନାସ୍ତି । ଅସ୍ମିନ୍ ଗୁଣିନେ ଜନେ ସର୍ବେ ସ୍ଟିହ୍ୟନ୍ତି । ଗୁଣିନଃ ଜନାତ୍ ସତ୍ଵପରାମର୍ଶ ଲଭ୍ୟତେ । ଗୁଣିନା ସଭା ବିଭାତି ।
Answer:
ଏହି ଲୋକଟି ଗୁଣବାନ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ ପାଖକୁ ସମସ୍ତେ ଯାଆନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକକୁ ସେମାନେ ଉପହାର ଦିଅନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକର ଆପଣାପର ବୁଦ୍ଧି ନାହିଁ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ କୁ ସମସ୍ତେ ଆଦର କରନ୍ତି । ଗୁଣୀଟି ଲୋକଠାରୁ ଠିକ୍ ପରାମର୍ଶ ମିଳେ । ଗୁଣୀଲୋକ ଦ୍ବାରା ସଭା ଶୋଭାପାଏ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
‘ଗୁଣୀ’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ ‘ଗୁଣିନୀ’ ଭବତି । ତସ୍ୟ ରୂପାଣି ‘ନଦୀ’ ବତ୍ ଭବନ୍ତି ।
ଅଧୋଲିଷ୍କୃତଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ କିଂ ଭବେତ୍ ?
ଉଦାହରଣ : ଗୁଣୀ ଗୁଣିନୀ
ରୋଗୀ ରୋଗିଣୀ
ଞ୍କାନୀ ______________
Answer:
ଞ୍କାନିନୀ

ମେଧାବୀ ______________
Answer:
ମେଧାବିନୀ

ହସ୍ତୀ ______________
Answer:
ହସ୍ତିନୀ

ଏକାକୀ ______________
Answer:
ଏକାକିନୀ

କୁଶକୀ ______________
Answer:
କୁଶଳିନୀ

ଧନୀ ______________
Answer:
ଧନିନୀ

ତପସ୍ୱୀ ______________
Answer:
ତପସ୍ୱିନୀ

ପ୍ରତିବେଶୀ ______________
Answer:
ପ୍ରତିବେଶିନୀ

ଦୂରଦର୍ଶୀ ______________
Answer:
ଦୂରଦର୍ଶିନୀ

ସତ୍ୟବାଦୀ ______________
Answer:
ସତ୍ୟବାଦିନୀ

ବୈରୀ ______________
Answer:
ବୈରିଣୀ

ସାକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ସାକ୍ଷିଣୀ

ଗୃହୀ ______________
Answer:
ଗୃହିଣୀ

ମନ୍ତୀ ______________
Answer:
ମନ୍ତିଣୀ

ଯନ୍ତୀ ______________
Answer:
ଯନ୍ତିଣୀ

ଉପକାରୀ ______________
Answer:
ଉପକାରିଣୀ

ମନୀଷୀ ______________
Answer:
ମନୀଷିଣୀ

ହିତାକାଙକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ହିତାକାଙକ୍ଷିଣୀ

ମୃଦୁଭାଷୀ ______________
Answer:
ମୃଦୁଭାଷିଣୀ

ଦ୍ରୁତଚାରୀ ______________
Answer:
ଦ୍ରୁତଚାରିଣୀ

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ପଥନ୍ (ବାଟ/ ମାର୍ଗ)

ମଥୁନ୍ (ମନ୍ଥନ –ଦଣ୍ଡ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଥ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିନା ଛାତ୍ରାଣଂ ନାନ୍ୟ ପନ୍ଥା ଅସ୍ତି । ତସ୍ମାତ୍ ଏବଂ ପନ୍ଥାନଂ ଛାତ୍ରା ସମାଶ୍ରୟରୁ । ଅନେନ ପଥା ଭଗବତଃ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବେତ୍ । ଅସ୍ଥି ପଥେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣମ୍ ଆବଶ୍ୟକମ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ପଥ ବିଚ୍ୟୁତିଃ ମା ଭବେତ୍ । ଅସ୍ୟ ପଥ ଲଙ୍ଘନଂ ହାନିକାରକମ୍ । ତଥାପି ଅସ୍ମିନ୍ ପଥ୍ ମହାନ୍ ଆନନ୍ଦ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଜ୍ଞାନବିନା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ପନ୍ଥା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଏପରି ଗୋଟିଏ ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତୁ । ଏହି ବାଟରେ ଭଗବାନଙ୍କ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବ । ଏହି ବାଟରେ ଆତ୍ମସମର୍ପ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପଥରୁ ବିଚ୍ୟୁତ ହେବା ଅନୁଚିତ । ଏହି ପଥ ଲଙ୍ଘନକରିବା ହାନିକାରକ; ତଥାପି ଏହି ବାଟରେ ବଡ଼ ଆନନ୍ଦ ଅଛି ।

ଅତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ –
ଗଚ୍ଛତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଯାଉଥିବା, ଯାଉଯାଉ)

କରିଷ୍ୟତ୍‌, ଦାସ୍ୟତ୍, ପଠିଷ୍ୟତ୍, ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଚଳତ୍, ଗାୟତ୍, ଇଚ୍ଛତ୍, କୁର୍ବତ୍, ଧାବତ୍, ତିଷ୍ଠତ୍, ବଦତ୍, ଧାୟତ୍, ଲିଖତ୍, ପଠତ୍, ଜୀବତ୍, ହସତ୍,ପ୍ରଭୃତି ଅତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା, ଦ୍ଵିତୀୟା ଏବଂ ସମ୍ବୋଧନରେ ଗଚ୍ଛିତ୍, ଗଚ୍ଛତୀ ଓ ଗଛନ୍ତି ରୂପ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି; ଯଥା – ଗଛନ୍ତୀ, ଗଚ୍ଛନ୍ତେ, ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ଯ ଇତ୍ୟାଦି ।
ବତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ-ଭବତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଆପଣ)

ଏହା ‘ଗଚ୍ଛତ୍’ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ପ୍ରଭେଦ କେବଳ ଏତିକି ଯେ ଏହାର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ନ-କାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅ-କାର ସ୍ଥାନରେ ଆ-କାର ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ଏକବଚନ – ଭବାନ୍‌ । ସମ୍ବୋଧନ (ପ୍ରଥମା) ଭବନ୍ !
ଆୟୁଷ୍କତ୍, ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତ୍, ଦୀପ୍ତିମତ୍, ଧୀମତ୍, ଶ୍ରୀମତ୍, ବୁଦ୍ଧିମତ, ହନୁମତ୍, ମୂର୍ତ୍ତିମତ୍, ଭଗବତ୍, ବଳବତ୍, ବିଦ୍ୟାବତ୍, ହିମବତ୍, ବିବସ୍ଵତ୍, କିୟତ୍, ତାବତ୍, ଯାବତ୍, ଗତବତ୍, ଶ୍ରୁତବତ୍, କୃତବତ୍, ସ୍ଥିତବତ୍, ଉକ୍ତବତ୍ ଇତ୍ୟାଦି ମତୃପ୍-କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭବତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣମ୍ :
(୧) ଦୀପ୍ତି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଦୀପ୍ତିମତ୍ (ଦୀପ୍ତିମାନ୍ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତେ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତଃ)
ବୁଦ୍ଧି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ବୁଦ୍ଧିମତ୍ (ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ – ବୁଦ୍ଧିମନ୍ତେ – ବୁଦ୍ଧିମତଃ )
ହନୁ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ହନୁମତ୍ (ହନୁମାନ୍ – ହନୁମନ୍ତେ – ହନୁମନ୍ତଃ)
ଆୟୁସ୍ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଆୟୁଷ୍ମତ୍ (ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ – ଆୟୁଷ୍ମରୌ – ଆୟୁଷ୍ମନ୍ତଃ)
ବଳ + ମତୁପ୍ → ବହୁପ୍ → ବତ୍ = ବଳବତ୍ (ବଳବାନ୍‌ –ବଳବର୍ତ୍ତେ – ବଳବନ୍ତଃ )
ଭଗ + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ଭଗବତ୍ (ଭଗବାନ୍ – ଭଗବର୍ତ୍ତେ – ଭଗବନ୍ତଃ)
ବିଦ୍ୟା + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ବିଦ୍ୟାବତ୍ (ବିଦ୍ୟାବାନ୍ – ବିଦ୍ୟାବର୍ତ୍ତେ – ବିଦ୍ୟାବନ୍ତୀ)
ପଠ୍ + କ୍ତବତୁ = ପଠିତବତ୍ (ପଠିତବାନ୍ – ପଠିତବର୍ଷେ – ପଠିତବନ୍ତୀ)
ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ = ଗତବତ୍ (ଗତବାନ୍ – ଗତବର୍ଷେ – ଗତବନ୍ତଃ)
ଜ୍ଞା + କ୍ତବତୁ = ଜ୍ଞାତବତ (ଜ୍ଞାତବାନ୍ – ଜ୍ଞାତବର୍ତ୍ତେ – ଜ୍ଞାତବନ୍ତଃ)

୨ । (କ) ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତା ମନ୍ୟତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ପଶ୍ୟନ୍-ଶୁଣ୍ଠନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍-ଜିଘ୍ରନ୍-ଅଶୁନ୍-ଗଚ୍ଛନ୍-ସ୍ବପନ୍‌-ଶ୍ୱସନ୍ । ଗୀତା – ୫.୮
(ଖ) ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ଗଜୋ ହନ୍ତି ଜିଘ୍ରନ୍ଥପି ଭୁଜଙ୍ଗମ ।
ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ନୃପୋ ହନ୍ତି ମାନୟନ୍ନପି ଦୁର୍ଜନଃ ।।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଭବାନ କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ଆପଣ କୁଆଡ଼େ ଯାଉଛନ୍ତି ?

ଅହଂ ଭବନ୍ତ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।

କେଶବ ଭବତା ସହ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
କେଶବ ଆପଣଙ୍କ ସହିତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲା ।

ସଃ ଭବତେ ପୁସ୍ତକାନି ଆନୟତି ।
Answer:
ସେ ଆପଣଙ୍କ ପାଇଁ ବହି ଆଣୁଛି ।

ଭବତଃ ଋତେ ମମ କୋଽପି ସହାୟଃ ନାସ୍ତି ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କବିନା ମୋର କେହି ସହାୟ ନାହିଁ ।

କୁତ୍ର ଭବତଃ ଗୃହମ୍ ?
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଘର କେଉଁଠି ?

ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଭବତି ଅସ୍ତ ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଉପରେ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ।

୨ । ‘ଭବତ୍’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନ-ବହୁବଚନ-ରୂପେ ବାକ୍ୟାନି ପୁନର୍ଲିଖତ ।
ଭବର୍ତ୍ତେ କୁତ୍ର ଗଛତଃ ? ଭବନ୍ତଃ କିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ? ଭବନ୍ତୋ ଅହଂ ପୃଚ୍ଛାମି । ଭବତଃ ତେ ଅବଦନ । ଭବଭ୍ୟା ସହ ରାମ ଗମିଷ୍ୟତି । ଭବଭି ଏତତ୍ କରଣୀୟମ୍ । ଭବଭ୍ୟା ପିତା ଧନଂ ଦାସ୍ୟତି । ଭବଭ୍ୟ କିଂ ଦାସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟା କିଂ ପ୍ରାପ୍‌ସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟ ମମ ଗୁରତଃ ପୂଜ୍ୟ । ଭବତଃ କୃତେ କିମପି ନାସ୍ତି । ଭବତାଂ ଗ୍ରାମ କୁତ୍ର ? ଭବତଃ ମମ ସ୍ନେହ ଅସ୍ତି । ଭବସ୍ତୁ ଅହଂ ବିଶ୍ୱସିମି ।

ସ୍-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ
ବିଦ୍ବସ୍ (ବିଦ୍ବାନ୍ )

(ନିଷେଦିବସ୍ , ତଞ୍ଛିବସ୍, ପେଚିବସ୍ ଇତ୍ୟାଦି କେତେକ ବସ୍-ଭାଗାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ବିଦ୍ବସ୍ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।)

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ସ୍ଵଦେଶେ ପୂଜ୍ୟତେ ରାଜା, ବିଦ୍ୱାନ୍ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜ୍ୟତେ ।
Answer:
ରାଜା ନିଜ ଦେଶରେ ପୂଜାପାଏ । ବିଦ୍ବାନ୍ ସବୁଠାରେ ପୂଜାପାଏ ।

ଜନଃ ଭକ୍ତ ବିଦ୍ୱାସଂ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ଲୋକମାନେ ଭକ୍ତିରେ ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ବିଦୂଷା ସମ୍ବନ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଚିତ ।

ବିଦୁଷେ ରାଜା ଧନାନି ଦଦାତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କୁ ରାଜା ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।

ବିଦୁଷଃ ଜ୍ଞାନଂ ଲଭସ୍ବ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରୁ ଜ୍ଞାନ ଲାଭକର ।

ବିଦୁଷଃ ବଚନଂ ପାଳୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ବାନଙ୍କ କଥା ମାନ ।

ତବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦୁଷି ତିଷ୍ଠତୁ ।
Answer:
ତୁମ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରେ ରହୁ ।

ହେ ବିଦ୍ଵନ୍ ! ନଂ ମେ ପ୍ରିୟଃ ।
Answer:
ହେ ବିଦ୍ବାନ୍ ! ତୁମେ ମୋର ପ୍ରିୟ ।

ଅସ୍-ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ
ପୟସ୍ (କ୍ଷୀର, ଜଳ)

ଅୟସ୍ (ଲୁହା), ଆଗସ୍ (ପାପ), ଚେତସ୍ (ମନ), ଛନ୍ଦସ୍ (ବେଦ), ତପସ୍, ତମସ୍ (ଅନ୍ଧାର), ତେଜସ୍ (ତେଜ), ମନସ୍ (ମନ), ଯଶସ୍, ବୟସ୍, ସରସ୍, (ପୁଷ୍କରିଣୀ), ସ୍ରୋତସ୍ (ସୁଅ) ପ୍ରଭୃତି ଅସ୍ ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପୟସ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୧ । ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ମନ ହି ସୁଖ ଦୁଃଖର କାରଣ ।
Answer:
ମନଃ ଏବ କାରଣଂ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷୟୋ !

ତୁମେ ମନରେ ମା’ଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
Answer:
ତଂ ମନସା ମାତରଂ ସ୍ମର ।

ମନର ଅନ୍ୟ ନାମ ମାନସ ।
Answer:
ମନମଃ ନାମାନ୍ତରଂ ମାନମଃ ।

ମନରେ ବହୁପ୍ରକାର ବିଚାର ଆସେ ।
Answer:
ମନସି ବହୁବିଧଃ ବିଚାରଃ ଆୟାତି ।

ହେ ମନ, ତୁମେ ଶାନ୍ତ ହୁଅ ।
Answer:
ରେ ମନ ତଂ ଶାନ୍ତ ଭବ ।

୨ । ଉତ୍କଳଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ପ୍ରକାଶଃ ପୟସା ଓଦନଂ ଖାଦତି ।
Answer:
ପ୍ରକାଶ ଦୁଧଭାତ ଖାଉଛି ।

ପୟଃପାନଂ ଭୁଜଙ୍ଗାନାଂ କେବଳଂ ବିଷବର୍ଦ୍ଧନମ ।
Answer:
ସାପଙ୍କୁ ଖ୍ର ପିଆଇଲେ ବିଷ ବଢ଼େ ।

ତମସାୟା ଅନାବିଳଂ ପୟ ଦୃଷ୍ଟା ମୁନିଃ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଅଭବତ୍ ।
Answer:
ତମସାର ନିର୍ମଳ ଜଳଦେଖ୍ ମୁନି ଖୁସି ହେଲେ ।

ଜୀବନେ କଦାଚିତ୍ର ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟସି ସ୍ନାନଂକୁରୁ ।
Answer:
ଜୀବନରେ କେବେ ଗଙ୍ଗା ଜଳରେ ସ୍ନାନ କର ।

ତସ୍ମାତ୍ ପୟସ କିଞ୍ଚ୍ ପିବ ।
Answer:
ସେହି ଖୁରରୁ କିଛି ପିଅ ।

୩ । ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭକ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ହେ ପଥ୍ୟକ, ଜୀବନ୍ ନରଃ ଏବ କଲ୍ୟାଣଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି । ଜୀବନ୍ – ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନମ୍ ।

	ପ୍ରଥମା	ବିଭକ୍ତି	ବଚନ
ଅୟଂ ତୁ ବିଦ୍ୱାନ୍ ।	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ଗଚ୍ଛନ୍ତ ମାଂ କିଂ ପ୍ରସ୍ଫୁମିଚ୍ଛତି ଭବାନ୍ ?	୨ୟା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ବିଦ୍ୱାସ କୀଦୃଶଂ ବ୍ୟବହାରମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତି ?	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ବହୁବଚନ
ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରତିକୂଳାନି ପରେରାଂ ନ ସମାଚରେତ୍ ।	୬ଷ୍ଠୀ	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ମାନଃ ହି ମହତାଂ ଧନମ୍ ।	ଷଷ୍ଠୀ	ବିଭକ୍ତି	ବହୁବଚନ
ଉଦ୍ଧରେତ୍ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନମ୍ ।	ଦ୍ବିତୀୟା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ହେ ଶ୍ରୀମନୌ, ଅୟମେବ ସମୁଚିତଃ ବ୍ୟବହାରଃ ।	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ଦ୍ବିବଚନ

୪ । ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
	ପ୍ରଥମା	ଭବାନୁ	ଭବନ୍ତୌ	ଭବନ୍ତଃ
	ଦ୍ବିତୀୟା	ରାଜାନମ୍‌	ରାଜାନୌ	ରାଞ୍ଚଃ
	ତୃତୀୟା	ଗହଛୁତା	ଗଚ୍ଛଭ୍ୟାଂ	ଗଚ୍ଛଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ଆମ୍ମନେ	ଆତ୍ମଭ୍ୟାମ୍‌	ଆମ୍ମୁଭିଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ଗୁଣିନଃ	ଗୁଣିଭ୍ୟାଂ	ଗୁଣିଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବିଦୁଷଃ	ବିଦୁଷୋଃ	ବିଦୁଷାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ଜୀବତି	ଜୀବତୋଃ	ଜୀବସ୍ତୁ

୫ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
(କ) ରାଜନ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ରାଜଃ ।
(ଖ) ଭବତ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଭବତୋ ।
(ଗ) ଆତ୍ମନ୍ ପଞ୍ଚମୀ ବହୁବଚନ – ଅମୂଲ୍ୟ ।
(ଘ) ବିଦ୍ବସ୍ ଚତୁର୍ଥୀ ଦ୍ବିବଚନ – ବିଦୁଷେ ।
(ଙ) ଗଚ୍ଛତ୍ ତୃତୀୟା ଏକବଚନ – ଗଚ୍ଛତା ।
(ଚ) ପଥନ୍ ଦ୍ବିତୀୟା ବହୁବଚନ – ପଥ ।
(ଛ) ଗୁଣିନ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଗୁଣିନୋ ।
(ଜ) ପୟସ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ପ୍ରିୟଦଃ ।

ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ :
ରୂପର ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ ସକଳ (୩୩ଟି) ପାଞ୍ଚଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ସର୍ବାଦି, ଅନ୍ୟାଦି, ପୂର୍ବାଦି, ଯଦାଦି ଏବଂ ଇଦମାଦି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ୭ଟି ଶବ୍ଦ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

୧ । ସର୍ବ (ସମସ୍ତ, ସବୁ) (ପୁଂଲିଙ୍ଗ)

ସର୍ବ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)

କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ

ଅନ୍ୟ ବିଭକ୍ତିରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସର୍ବଶବ୍ଦର ରୂପପରି । ସର୍ବ, ବିଶ୍ବ, ଉଭ, ଉଭୟ, ଏକ, ଏକତମ – ଏଇ ଛଅଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଏକାପରି ।
ସର୍ବଶବ୍ଦର ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପ୍ରୟୋଗ — ନହି ସର୍ବ ସର୍ବଂ ବେଭି ।
(ସମସ୍ତେ ସବୁ କଥା ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।)
ଦ୍ବିବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ଅସୁରବାନରେ ହତୋ ।
(ସମସ୍ତ ଅସୁର ଓ ବାନର ନିହତ ହେଲେ ।)
ବହୁବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟା ।
(ସମସ୍ତେ ନୀରୋଗ ହୁଅନ୍ତୁ ।)

ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ :
୧ । ସର୍ବ ଓ ବିଶ୍ଵ ଶବ୍ଦ ସକଳ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ । ଅନ୍ୟଥା ଏହାର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ବିଶେଷ୍ୟ ହେଲେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଶିବ ଓ ବିଶ୍ବ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଜଗତ୍ ହୁଏ ।
୨ । ଉଭ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ହୁଏ; ଯଥା ଉଭୟୋ ମୁନଃ (ଏକବଚନ), ଉଭୟେ ଦେବମନୁଷ୍ୟ (ବହୁବଚନ) ।
୩ । ଏକ ଶବ୍ଦ ସଂଖ୍ୟାରେ ଏକବଚନାନ୍ତ; କିନ୍ତୁ କେହି କେହି ଅର୍ଥରେ ସବୁ ବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ସେତେବେଳେ ଏହା ସର୍ବନାମ ବୋଲାଏ ।
୪ । ସର୍ବ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଅପ୍ରଧାନ ହେଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ ନାହିଁ; ଯଥା – ପ୍ରିୟ ସର୍ବଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ – ପ୍ରିୟସନଃ (ବହୁବ୍ରୀହି) ଅତିକ୍ରାନ୍ତଃ ସର୍ବମ୍ – ଅତିସର୍ବ (ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ଏଗୁଡ଼ିକର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହେବ ।

୨ । ତଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙଇଂଂ) ସେ / ତାହା

ତଦ୍ (ତାହା), ଯଦ୍ (ଯାହା), ଏତଦ୍ (ଏହା), ଇଦମ୍ (ଏହା), କିମ୍ (କ’ଣ), ଅଦସ୍ (ଏହା), ଯୁଷ୍ପଦ୍ (ତୁମେ) ଓ ଅସ୍ମଦ୍ (ମୁଁ) ଶବ୍ଦର ସମ୍ବୋଧନରେ ବ୍ୟବହାର ନାହିଁ ।

ତଦ୍‌ (ସ୍ତୀଲିସଂ)

ତଦ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ) ।

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୂପ ପୁଲିଂଙ୍ଗ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୩ । ଯଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙ୍କ ) ଯେ / ଯାହା

(ଯଦୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)

ଯଦ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଇଂ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିନି ବଚନରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।.

୪ । କିମ୍‌ (ପୁଂଲିଙଂ) କିଏ, କ’ଣ

କିମ୍‌ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ) ।

କମ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ କିମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୫ । ଇଦମ୍‌ (ପୁଂଲିଇଂ) ଏହା, ଏହ

ଇଦମ୍‌ (ସ୍ତୀଲିଙ୍କ)

ଇଦମ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ଇଦମ୍‌	ଇମେ	ଇମାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ଇଦମ୍‌	ଇମେ	ଇମାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୬ । ଅସ୍ମଦ୍‌ (ମୁଁ, ଆମ୍ଭେ)

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ (ତୁ, ତୁମ୍ଭେ)

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଓ ଅସ୍ମଦ ଶବ୍ଦର ତିନିଲିଙ୍ଗରେ ସମାନ ରୂପ ହୁଏ ।

(କ) ତ୍ଵା, ତେ ପ୍ରଭୂତି ଏକାକ୍ଷର ବିକଳ୍ପ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଖ) ଶ୍ଳୋକପାଦର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଗ) ଚ-ବା-ଏବ ସହିତ ପ୍ରୟୋଗ କାଳରେ, (ଘ) ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଧାତୁ ଯୋଗରେ, (ଙ) ସଂବୋଧନ ପଦର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହି ସ୍ଥଳରେ ନିର୍ଦିଷ୍ଟ ବିଭକ୍ତି ବଚନରେ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଦତ୍ତ ରୂପ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

ଉଦାହରଣ :
(କ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତେ ଗୃହଂ କୁତ୍‌ ?
ଶୁଦ୍ଧ – ତବ ଗୃହଂ କୁତ୍ର ?
ଗୃହଂ ତେ କୁତ୍ର ?
ଅଶୁଦ୍ଧ – ମେ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ମମ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି । ମହ୍ଯଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ପୁସ୍ତକଂ ମେ ଦେହି ।
(ଖ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ମା ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ସାଂ ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ସ ତ୍ସାଂ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ମା ସ ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ମାଂ ସ ଦ୍ଵେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ସ ମା ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
(ଗ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ଵା ମା ଚ ଉପଦିଶତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ସାଂ ମାଂ ଚ ଉପଦିଶତି ।
ତେନୈବଂ କ୍ରିୟମାଣେ ବୋ ନଶ୍ଚ କା ହାନିଃ?
ତେନୈବ କ୍ରିୟମାଣେ ଯୁଷ୍ମାକମସ୍ମାକଂ
ଚ କା ହାନିଃ ।
(ଘ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ରା ପଶ୍ୟତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ସାଂ ପଶ୍ୟତି ।
(ଙ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମା ରକ୍ଷ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।

ଶ୍ଳୋକପ୍ରୟୋଗଃ । (ଅସ୍ମଦ୍‌, ଯୁଷ୍ଦ୍‌, ତଦ୍‌, ଯଦ୍‌ ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର ସହିତ)
(କ) ଯାଂ ଚିନ୍ତୟାମି ସତତଂ ମୟି ସା ବିରକ୍ତା ।
ସାପ୍ୟନ୍ୟମିଚ୍ଛତି ଜନଂ ସ ଜନୋଏନ୍ୟସକ୍ତଃ ।
ଅସ୍ମତ୍ବକୃତେ ଚ ପରିତୁଷ୍ୟତି କାଚିଦନ୍ୟା
ଧ୍କ୍‌ ତାଂ ଚ ତଂ ଚ ମଦନଂ ଧ୍ଗିମାଂ ଚ ମାଂ ଚ ॥ (ନୀତିଶତକମ୍‌ )

ଯାହାକୁ ମୁଁ ସବୁବେଳେ ଚିନ୍ତାକରୁଛି ସେ ମୋ ଉପରେ ବିରକ୍ତ; ସେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟ ଲୋକକୁ ଚାହୁଁଛି ସେ ଲୋକ ଅନ୍ୟତ୍ର ଆସକ୍ତ । ଆମପରି ଯଦି କେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ିଥାଏ, ତାକୁ ସେହି ନାରୀକୁ ଧ୍କ୍‌ ସେହି ପୁରୁଷକୁ ଧ୍କ୍‌, ଏହି ବୁଦ୍ଧ, କୁ ଧ୍କ୍‌, ମଦନକୁ ଧ୍କ୍‌, ମୋତେ ଧ୍କ୍‌ ।

(ଖ) ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟଂ ଯୂୟମିତ୍ୟାସୀନୁ ମତିରାବୟୋଃ ।
କିଂ ଜାତମଧୁନା ଯେନ ଯୂୟଂ ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟମ୍‌ ॥ (ବୈରାଗ୍ୟଶତକମ୍‌ )
ତୁମେମାନେ ଆମେମାନେ ଆମେମାନେ ତୁମେମାନେ ଏମିତି ଆମର ବିଚାର ଥ୍ଲା ।
ବର୍ଭମାନ କ’ଣ ହେଲା ଯେ ତୁମେ ତୁମେ ଆମେ ଆମେ ହୋଇଗଲେ ।

(ଗ) ସର୍ବସ୍ୟ ଚାହଂହୃଦି ସନିବିଷ୍ଠଃ
ମତ୍ତଃ ସ୍ମୃତିର୍ଞାନମପୋହନଂ ଚ । ଗୀତା-୧୫.୧୫
ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ମୁଁ ରହିଛି । ମୋଠାରୁ ସ୍ମୃୁତିଜ୍ଞାନ ତଥା ବିସ୍ମନଂତି ହେଉଛି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ :
ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ଏକବଚନ
ତଦୂ – ସଃ ମମ ଭ୍ରାତା, ତତୂ ମମ ପୁସ୍ତକମ୍‌, ସା ସମ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ସେ ମୋ ଭାଇ, ତାହା ମୋର ବହି, ସେ ମୋ ଭଉଣୀ ।

ଯଦଵ – ଯଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ସଃ ମେ ମିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ଯିଏ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ସେ ମୋ ବନ୍ଧୁ ।

ତବ ହସ୍ତେ ଯତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ତତ୍‌ ଚିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମ ହାତରେ ଯାହା ଅଛି ତାହା ଚିତ୍ର ।

ଯା ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ସା ମମ ମାତା ।
Answer:
ଯିଏ ଘରେ ଅଛି ସେ ମୋ ମାଆ ।

କିମ୍‌ – ତତ୍ର କଃ ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ସେଠାରେ କିଏ ଯାଉଛି ।

ବାଳକସ୍ୟ ମୁଖେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ପିଲାଟିର ମୁହଁରେ କ’ଣ ଅଛି ।

ସା ବାଳିକା କା ?
Answer:
ସେହି ଝିଅଟି କିଏ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅୟଂ ବାଳକଃ ଚତୁରଃ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାଟି ଚତୁର ।

ଇଦଂ ଚିତ୍ରଂ ମନୋହରମ୍‌ ।
Answer:
ଏହି ଚିତ୍ରଟି ସୁନ୍ଦର ।

ଇୟଂ ଦେବୀ ସଦ୍‌ଗୁଠଯୁକ୍ତା ।
Answer:
ଏହି ଦେବୀ ସଦୂଗୁଠଯୁକ୍ତ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ଅଭିପ୍ରାୟଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଅଭିପ୍ରାୟ ଜାଣେ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁଂ ଦେବାଳୟଂ ଗଚ୍ଛ ।
Answer:
ତୁମେ ଦେବାଳୟକୁ ଯାଅ ।

ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତ ଦ୍ଭିବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତୌ ବାଳକୌ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ସେହି ପିଲା ଦୁହେଁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ତେ ପୁସ୍ତକେ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତଃ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ବହି ଦୁଇଟି ଘରେ ଅଛି ।

ତେ ଲତେ ପୁଷ୍ପିତେ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ଲତା ଦୁଇଟିରେ ଫ୍ରୁଲ ହୋଇଛି ।

ଯଦ୍ଵ – ତୌ ମମ ଭ୍ରାତରୌ ଯୌ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଦୁଇଜଣ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି । ସେ ଦୁହେଁ ମୋର ଭାଇ ।

ତେ ଏବ ବାଳାୟ ରୋଚେତେ ଯେ ଚିତ୍ରେ ସୁନ୍ଦରେ ସ୍ତଃ ।
(ସେହି ଦୁଇଟି ପିଲାକୁ ଭଲ ଲାଗୁଛି ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ଚିତ୍ର ସୁନ୍ଦର ଅଛି ।)

ଯେ ବାଳିକେ ସଭାୟାଂ ନ ତିଷ୍ଠତଃ ତେ ନିନ୍ଦନୀୟେ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅଦୁଇଟି ସଭାରେ ରହୁନାହାନ୍ତି ସେ ଦୁହେଁ ନିନ୍ଦନୀୟ ।

କିମ୍‌ – ରାମେଣ ସହ କୌ ବନଂ ଗତୌ ?
Answer:
ରାମଙ୍କ ସହିତ କେଉଁ ଦୁଇଜଣ ବଣକୁ ଗଲେ ।

କେ ତତ୍ର ତିଷ୍ଠନ୍ତି ?
Answer:
କେଉଁମାନେ ସେଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।
କେ ବାଳିକେ ତତ୍ର ଗତେ? (କେଉଁ ଦୁଇଟି ଝିଅ ସେଠାକୁ ଯାଇଥ୍ଲେ?)

ଇଦମ୍‌ – ଇମୌ ବାଳକୌ ନେତାରୌ ଭବିଷ୍ଯତଃ ।
Answer:
ଏହି ପଲାଦୁହେଁ ନେତା ହେବେ ।

ଇମେ ଫଳେ ମଧୁରେ ସ୍ତଃ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଦୁଇଟି ମଧୁର ।
ଇମେ ମାଳେ ରାମାୟାଃ । (ଏହି ଦୁଇଟି ମାଳା ରାମାର ।)

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଆବାମ୍‌ ଅତ୍ର ଆଗମିଷ୍ୟାବଃ ।
Answer:
ଆମେ ଦୁହେଁ ଏଠାକୁ ଆସିବୁ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୁବାଂ କିଂ ପଠଥଃ ?
Answer:
ତୁମେ ଦୁହେଁ କ’ଣ ପଢୁଛ ?.

ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ବହବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତେ ମୋହନସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେମାନେ ମୋହନର ପୁଅ ଅଟନ୍ତି ।

ତାନି ମାଧବସ୍ୟ ପୁସ୍ତକାନି ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେଗୁଡ଼ିକ ମାଧବର ବହି ।

ତାଃ ସ୍ପିୟଃ ନଦୀଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।
Answer:
ସେହି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ନଭକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ଯଦ୍‌ – ଯେ ପରିଶ୍ରମଂ କୁର୍ବନ୍ଥି ତେ ସଫଳାଃ ଭବନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁମାନେ ପରିଶ୍ରମ କରନ୍ତି ସେମାନେ ସଫଳ ହୁଅନ୍ତି ।

ଯାନି ପୁସ୍ତକାନି ପାଠାଗାରେ ସନ୍ତି ତାନି ନୂତନାନି ।
Answer:
ଯେଉଁ ବହିଗୁଡ଼ିକ ପାଠାଗାରରେ ଅଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ନୂଆ ।

ଯାଃ ନଦ୍ୟଃ ସୁନାବ୍ୟାଃ ତାଃ ପୂଜ୍ୟାଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ନଭଗଟୁଡ଼ିକ ସୁନାବ୍ୟା ସେଗୁଡ଼ିକ ପୂଜ୍ୟ ।

କିମ୍‌,ଇଦମ୍‌ – ଇମେ ସର୍ବେ କେ ସନ୍ତି ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ କିଏ ?

ନି ସର୍ବାଣି କାନି ?
Answer:
ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ କ’ଣ ?

ଇମାଃ ସର୍ବାଃ କାଃ ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ତେ କିଏ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ବ୍ୟଂ ତ୍ଵାଂ ସାଦରଂ ନମାମଃ ।
Answer:
ଆମେ ତୁମକୁ ଆଦର ସହ ପ୍ରଣାମ କରୁ ।

ଯୁକ୍ଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୂୟଂ ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ସେବାଂ କୁରୁତ ।
Answer:
ତୁମେମାନେ ଭାରତବର୍ଷର ସେବାକର ।

ଦ୍ରିତୀୟା ବିଭନ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତଂ ବାଳକଂ କଥଂ ନ ଜାନାତି ?
Answer:
ସେ ସେହି ପିଲାକୁ କାହିଁକି ଜାଣୁ ନାହାଁନ୍ତି ।

ତ୍ବଂ ତତ୍ର ପତ୍ରମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ତୁମେ ସେହି ପତ୍ରଟି ଆଣ ।

ତାଂ ଲତାଂ ଛାଗଃ ଖାଦତି ।
Answer:
ସେହି ଲଟା ଛେଳି ଖାଏ ।

ତଦ୍‌ – ଯଂ ପୃଛସି ତଂ ଜାନାସି କିମ୍‌ ?
Answer:
ଯାହାକୁ ପଚାରୁଛ ତାକୁ ଜାଣ କି ?

ଯତ କିଂଚିତ୍ବ ଧନଂ ଦେହି ।
Answer:
ଯାହା କିଛି ଧନ ଦିଅ ।

ଯାଂ ବାଳିକାଂ ପଶ୍ୟସି ସା ରାମସ୍ୟ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅକୁ ଦେଖୁଛ ସେ ରାମର ଭଉଣୀ;

ତଦ୍‌ – କଂ ବାଳକମ୍‌ ଆହୁୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ପିଲାକୁ ଡାକୁଛ ?

କଂ ଫଳମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି ?
Answer:
କେଉଁ ଫଳ ଚାହୁଁଛ ?

କାଂ ଦେବୀଂ ପୂଜୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜାକରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଇମ୍‌ଂ ବାଳକଂ ନ ବଦ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାକୁ କୁହ ନାହିଁ ।

“ରଦଂ ଫଳମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଟି ଆଣ ।

ରମାଂ ନାରୀଂଂ ପୃଚ୍ଛ ।
Answer:
ଏହି ସ୍ତ୍ରୀକୁ ପଚାର ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ସଃ ମାଂ ନୟତି ।
Answer:
ସେ ମୋତେ ନେଉଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ତ୍ଵାଂ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତୁମକୁ ପଚାରୁଛି ।

ତୃତାୟା ବିଭକୁି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତେନ ସହ ବସତି ।
Answer:
ସେ ତା’ ସହିତ ବାସକରୁଛି ।

ତେନ ପାତ୍ରେଣ ସହ ଇଦଂ ପାତ୍ରମପି ଧାରୟ ।
Answer:
ସେହି ପାତ୍ର ସହିତ ଏହି ପାତ୍ର ମଧ୍ଯ ଧର ।

ଅହଂ ତୟା ସହ ଉପବନଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତା? ସହିତ ବଗିଚାକୁ ଯିବି ।

ଯଦୂୃ – ଯେନ ପୁତ୍ରେଣ ସୁଖଂ ନାସ୍ତି ତେନ କୋ ଲାଭଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପୁଅରେ ସୁଖ ନାହିଁ ସେଥ୍‌ରେ ଲାଭ କ’ଣ ।

ଯେନ୍‌ ଜ୍ଞାନେନ ମୁକ୍ତିର୍ନାସ୍ତି ତତ଼ କିଂ ଜ୍ଞାନମ୍‌ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନରେ ମୁକ୍ତି ନାହିଁ ସେ ଜ୍ଞାନ କ’ଣ ।

ପଦ ବିନ୍ଯାସମାତ୍ରେଣ ଯୟା ନାପହୃତଂ ମନଃ ।
Answer:
ପଦବିନ୍ୟାସମାତ୍ରେ ଯାହାଦ୍ଵାରା ମନ ହରଣ ହଲା ନାହିଁ ।

ତୟା କବିତୟା କିଂ ବା ତୟା ବନିତୟାଥଥବା
Answer:
ସେହି କବିତାରେ କିମ୍ବା ସେହି ନାରୀଦ୍ମାରା ବା ଲାଭ କ’ଣ ? କୁ

କିମ୍‌ – କେନ ଇଦଂ ପତ୍ରଂ ଲିଖ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
କିଏ ଏହି ପତ୍ର ଲେଖୁଛି ।

କେନ କାରଣେନ ତ୍ସଂ ଗୃହେ ନ ତିଷ୍ଠସି ?
Answer:
କେଉଁଥ୍ପାଇଁ ତୁମେ ଘରେ ରହୁନାହଁ ?

କୟା ଭାଷୟା ତ୍ସଂ ପ୍ରଶ୍ନୋଭରଂ କରୋଷି ?
Answer:
କେଉଁ ଭାଷାରେ ତୁମେ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର କରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅନେନ ବାଳକେନ ସହ ମିତ୍ରତାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ପିଲା ସାଙ୍ଗରେ ବନ୍ଧୁତା କର ।

ଅନେକ ମିତ୍ରେଣ ସହ ବାର୍ଭାଳାପଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ସାଙ୍ଗ ସହିତ କଥାବାର୍ଭା କର ।

ଅନୟା ରଚନୟା କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍‌ ?
Answer:
ଏହି ରଚନାରେ ଲାଭ କ”ଣ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମୟା କଥ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
ମୁଁ କହିଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁୟା ହସିତମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମେ ହସିଛ

ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ:
ତଦୂ – ତସ୍ପୈ ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ
Answer:
ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ତସ୍ମୈ କୁଣ୍ଡଳାୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ସେହି କୁଣ୍ଡଳପାଇଁ ସୁନା ଆଣ ।

ତସ ଦେର୍ବ୍ୟେ ନିବେଦୟାମି ।
Answer:
ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ଜଣାଉଛି ।

ଯଦ୍ନ, କିମ୍‌ ଯସ୍ମୈ କସ୍ମୈଚିଦ୍‌ ଦାତୁମିଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଦେବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

ଯସ୍ୟୌ କସର୍ସ୍ୟେଚିଦ୍‌ ଲେଖ୍‌ତୁମିଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଲେଖ୍ବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ପୈ ଦେବାୟ ହବିଷା ବିଧେମ ।
Answer:
କେଉଁ ଦେବତାଙ୍କୁ ଘୃତାହୁତି ଦେବା ।

କସ୍ୌଃ ମୋଦକଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
କାହାକୁ ମିଠେଇ ଭଲଲାଗେ ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ପୈ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ କ’ଣ ଭଲଲାଗେ

ଅସୌ୍‌ ଅହଂ ଧନାନି ଦାସ୍ୟାମି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ ମୁଁ ଧନ ଦେବି ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମହ୍ୟଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
Answer:
ମୋତେ ବହି ଦିଅ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତୁଭ୍ୟଂ ମୋଦକମ୍‌ ଆନୟାମି ।
Answer:
ତୁମପାଇଁ ମିଠେଇ ଆଣୁଛି ।

ପଞ୍ଚମୀ ବିଭଲ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ତସ୍କାତଵ ତ୍ଵଂ ମହ୍ୟଂ କୁପ୍ୟସି ।
Answer:
ତେଣୁ ତୁମେ ମୋତେ ରାଗୁଛ ।

ତସ୍ୟାଃ ବିନା ମମ ଜୀବନଂ ଦୁଃଖଦମ୍‌ ।
Answer:
ତା” ବିନା ମୋ ଜୀବନ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ତ ।

ଯଦ୍ଵ – ଯସ୍କାତୃ ହେତୋଃ ସଃ ନାଗଚ୍ଛତି ତଦହଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ଯେଉଁଥ୍ପାଇଁ ସେ ଆସୁନାହିଁ ତାହା ମୁଁ ଜାଣେ ।

ଯସ୍ୟାଃ ରତେ ତ୍ବଂ ଚିନ୍ତାକୁଳଃ ଆସୀତ୍ଵ ସା ଭୁବନେଶ୍ଵରେ ବର୍ଭତେ ।
Answer:
ଯାହାବିନା ତୁମେ ଚିନ୍ତିତ ଥ୍ଲ ସେ ଭୁବନେଶ୍ଵରରେ ଅଛି ।

କିମ୍‌ – ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍ବ କାରଣାତ୍ଵ ଦୂରଦର୍ଶନଯନ୍ତ୍ରଂ ନ କ୍ରୀଣାସି ?
Answer:
ତୁମେ କାହିଁକି ଟିଭି କିଣୁନାହଁ ?

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ତ୍ବଂ ଜଳମ୍‌ ଆନୟସି ।
Answer:
କେଉଁ ନଦୀରୁ ତୁମେ ପାଣି ଆଣୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମାତୃ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ବ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ଏହି ସ୍ୁଲ ବାହାରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଅସ୍ୟାଃ ତ୍ଂ ପୁସ୍ତକଂ ନୟ ।
Answer:
ଏହାଠାରୁ ତୁମେ ବହି ନିଅ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମତ ଦୂରଂ ତିଷ୍ଠ ।
Answer:
ମୋଠାରୁ ଦୂରରେ ରୁହ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ଵୁତ୍୍‌ ତୁ ମମ ସେବକଃ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ।
Answer:
ତୁମଠାରୁ ମୋ ଚାକର ଅଧ୍କ ଚାଲାକ ।

ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ।:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତସ୍ୟ ପୁତ୍ରଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସେ ତାଙ୍କ ପୁଅ ଅଟେ ।

ତସ୍ୟ ମିତ୍ରସ୍ୟ ଦନ୍ତଂ ସୁନ୍ଦରମ୍‌ ।
Answer:
ସେହି ସାଙ୍ଗର ଦାନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ।

ତସ୍ୟାଃ ଜନନ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ ଦେଶଭକ୍ତଃ ।
Answer:
ସେହି ମାଆର ପୁଅ ଦେଶଭକ୍ତ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ୟ ପରିଶ୍ରମଃ ତସ୍ୟ ସୁଖମ୍‌ ।
Answer:
ଯାହାର ପରିଶ୍ରମ ଅଛି ତା’ର ସୁଖ ଅଛି ।

ଯସ୍ୟାଃ ସମୀପେ ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ତି ସା ଧନ୍ୟା ।
Answer:
ଯାହା ପାଖରେ ବିଦ୍ୟା ଅଛି ସେ ଧନ୍ୟ ।

କିମ୍‌ – କସ୍ୟ ଗୃହେ ଚୌରଃ ପ୍ରବିଷ୍ଠଃ ?
Answer:
କାହା ଘରେ ଚୋର ପଶିଛି ।

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ଜଳଂ ପବିତ୍ରମ୍‌ ?
Answer:
କେଉଁ ନଭର ପାଣି ପବିତ୍ର ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ୟ ଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦମ୍‌ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦ ।

ଅସ୍ୟାଃ ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଳଂ ବର୍ତତେ ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ହୁଦୟ ନିର୍ମଳ ଅଛି 1

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମମ ମାତା ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ମୋ ମାଆ ଗୃହିଣୀ ଅଚନ୍ତି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତବ ପିତା ମାଂ ଜାନାତି ।
Answer:
ତୁମ ବାପା ମୋତେ ଜାଣନ୍ତି ।

ସପୃମା:
ତଦ୍‌ – ତସ୍ମିନ୍ନ ତସ୍ୟାଂ ବା ନ କୋଥପି ବିଶ୍ଵସିତି ।
Answer:
ତାକୁ କେହି ବିଶ୍ବାସ କରେ ନାହିଁ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ମିନ୍‌ ଯସ୍ୟାଂ ବା ତସ୍ୟ ଅଚଳା ଭକ୍ତିଃ ସଃ ସା ବା ଅତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ।
Answer:
ଯାହାଠାରେ ତାଙ୍କର ଅଚଳ ଭକ୍ତି ସେ ଏଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ମିନ୍‌ କସ୍ୟାଂ ବା ତବ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
କାହାଠାରେ ତୁମ ମନ ଖୁସି ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମିନ୍‌ ଅସ୍ୟାଂ ବା ମମ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
ଏହାଠାରେ ମୋ ମନ ସୁସି ।

ଅସ୍ମଦୂ, ଯୁଷ୍ମାଦ୍‌ – ଶିକ୍ଷକଃ ମୟି ତ୍ଵୟି ବା ଅନୁରାଗଂ ସୂଚୟତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ବା ତୁମକୁ ଭଲପାଉଛନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

(କ) ଯଃ ଜନକପୁରୀମ୍‌ ଆଗତଃ __________ ଏବ ରାମଃ ।
Answer:
ସ

(ଖ) ଯଂ ଯଂ ପଶ୍ୟସି ___________ ଦୀନଂ ବଚଃ ମା କଥୟ ।
Answer:
ତଂ ତଂ

(ଗ) ମହାଜନୋ ଯେନ ଗତଃ ___________ ପନ୍ଥା ।
Answer:
ସଃ

(ଘ) ଯସ୍ପୈ ତ୍ଵଂ ଗଚ୍ଛସି ___________ ଏବ ଶତରୁଃ ଭବିଷ୍ୟତି ।
Answer:
ସଃ

(ଙ) ଯସ୍ମାତ୍ବ ପଠସି ___________ ସମ୍ମାନଂ କୁରୁ ।
Answer:
ତସ୍ୟ

(ଚ) ଯସ୍ମିନ୍ନ ଫଳକେ ତ୍ବଂ ଲିଖସି ___________ଶ୍ୟାମପଟ୍ଟଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସଃ

୨। ଏକବବନାନ୍ତାନାଂ ପୁରତଃ ବହୁବଚନାନ୍ତପଦାନି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – ଯଃ/ ସଃ ଯେ / ତେ ।

(କ) ଯା/ସା/ ____________
Answer:
ଯାଃ / ତାଃ

(ଖ) ଯତ୍‌/ ତତ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନି / ତାନି

(ଗ) ଯମ୍‌ / ତମ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନ୍‌ / ତାନ୍‌

(ଘ) ଯେନ / ତେନ ____________
Answer:
ଯୈଃ / ତୈଃ

(ଙ ) ଯସ୍ମୈ / ତସ୍ମୈ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଚ) ଯସ୍ମାତଵ/ ତସ୍ମାତ୍‌ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଛ) ଯସ୍ଯ/ତସ୍ୟ ____________
Answer:
ଯେଷାଂ/ ତେଷାଂ

(ଜ) ଯସୁନ/ତସୁିନ____________
Answer:
ଯେଷୁ/ ତେଷୁ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ପ୍ରଶ୍ନବାଚକସର୍ବନାମପଦାନାଂ ପୁରତଃ ତତ୍ଵ ଶବ୍ଦରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – କଃ/ କା/ କିମ୍‌ ସଃ / ସା / ତତ ।

(କ) କମ୍‌ / କାମ୍‌ / କିମ୍‌ _____________
Answer:
ତଂ / ତାମ୍‌ / ତତ୍‌

(ଖ) କେନ / କୟା / କେନ _____________
Answer:
ତେନ / ତୟା / ତେନ

(ଗ) କସ୍ପୈ / କସ୍ୟୌେ/ କସ୍ମୈ _____________
Answer:
ତସ୍ମୈ / ତସୌୟୌ / ତସ୍ମୈ

(ଘ) କସ୍ମାତ୍‌ / କସ୍ୟାଃ / କସାତ୍‌ _____________
Answer:
ତସ୍ମାତ୍ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ମାତୃ

(ଙ) କସ୍ଯ / କସ୍ଯାଃ / କସ୍ଯ _____________
Answer:
ତସ୍ୟ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ୟ

(ଚ ) କସ୍ମିନ୍‌ / କସ୍ଯାମ୍‌ / କିନା _____________
Answer:
ତସ୍ନିନ୍‌ / ତସ୍ୟାମ୍‌ / ତସ୍ନିନ୍‌

୪ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ସମୁଚିତପଦଂ ନିରୂପ୍ଯ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର

(କ) __________ ସଦାଚାରୀ, ଏବ ସୁଖୀ । (ସଃ / ଯଃ)
Answer:
ଯଃ, ସଃ

(ଖ) __________ ଅର୍ଥକରୀ, __________ ଏବ ପଠନୀୟା । (ଯା/ ସା)
Answer:
ଯା, ସା

(ଗ) __________ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟପ୍ରଦମ୍‌, ଏବ ଗ୍ରାହ୍ୟମ୍‌ । (ଯତ୍‌ / ତତ୍‌)
Answer:
ଯତ / ତତ୍‌

(ଘ) __________ ପର୍ଞା ନାସି, ଶାସ୍ଂ __________ କରୋତି କିମ୍‌ ? (ଯସ୍ଯ/ ତସ୍ଯ)
Answer:
ଯସ୍ୟ / ତସ୍ୟ

(ଙ) ଶ୍ରେଷଠଃ __________ ଆଚରତି, ଇତରଃ ଜନଃ __________ ଏବ କରୋତି । (ତତ୍‌ ତତ୍‌/ ଯତ୍‌ ଯତ୍‌)
Answer:
ଯତ୍‌ ଯତ, ତତ ତତ୍‌

(ଚ) __________ ଦେଶେ ନାର୍ଯ୍ୟ ପୂଜ୍ୟନ୍ତେ, __________ ଦେବା ରମନ୍ତେ । (ଯସିନ୍‌ ତସିନ)
Answer:
ଯସ୍ମିନ୍ନ, ତସ୍ମିନୃ

(ଛ) __________ ବିଦ୍ୟା ନାସି, __________ ଭୁବି ଭାରଭୂତାଃ ସନ୍ତି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ଯେଷାମ୍‌, ତେ

(ଜ) __________ କୀଦୃଶଃ ପିତା, __________ ବାଳଃ ନ ପାଠିତଃ ? (ଯେନ / ସଃ)
Answer:
ସଃ, ଯେନ

(ଝ) __________ ନରାଃ ଧନ୍ୟାଃ, __________ ଶରୀରାଣି ଦେଶହିତାୟ ସମର୍ପିତାନି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ତେ, ଯେଷାମ୍‌

(ଞ) __________ ଜଳମ୍‌ ଏବ ବହୁମୂଲ୍ଯମ୍‌, __________ ମରୁଭୂମ୍ଯାଂ ଲଭ୍ଯତେ । (ଯତ/ ତତ୍‌)
Answer:
ତତୃ/ ଯତ

୫। କୋଷ୍ଠକାତ୍ଵ କିଂ ଶବ୍ଦସ୍ଯ ଯଥାର୍ଥରୂପଂ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନେ ଲିଖତ ।

(କ) __________ ନଦୀ ନଦୀତମା ମନ୍ୟତେ ? (କଃ, କା, କାମ୍‌)
Answer:
କା

(ଖ) __________ ଶ୍ରାନ୍ତଃ ନିଦ୍ରାମ୍‌ ଇଚ୍ଚତି ? (କଃ, କା, କିମ୍‌)
Answer:
କଃ

(ଗ) __________ ଭାବନୟଯା ତ ମାଂ ପଶ୍ଯସି ? (କୟା, କେନ, କସ୍ଯ)
Answer:
କୟା

(ଘ) ଦଶରଥଃ __________ ଅଧୁକଃ ପ୍ରିୟଃ ଆସୀତ ? (କସ୍ଯ, କସ୍ୟାଛ, କୟା)
Answer:
କସ୍ୟ

(ଙ) __________ ନଗର୍ଯ୍ୟାଂ ତବ ନିବାସଃ ? (କସ୍ମିନ୍‌, କସ୍ଯାମ୍‌, କସ୍ମୈ)
Answer:
କସ୍ୟାମ୍‌

(ଚ) ସା __________ ପ୍ରଥମା ଭବତି ? (କେଷୁ , କାସୁ, କେନ)
Answer:
କାସୁ

୬। କୋଷ୍ଠକାତୃ ସମୁଚିତପଦଚୟନଂ କୃତ୍ଵା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । (ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦସ୍ଯ) ଆ)
(କ) __________ ଦେବଦଭଃ । (ଇୟମ୍‌ /ଅୟମ୍‌)
Answer:
ଅୟଂ

(ଖ) __________ ଭାତା ସୋମଦଭରଃ । (ଅସ୍ଯ / ଅସ୍ମିନ୍‌)
Answer:
ଅସ୍ୟ

(ଗ) __________ ନଗରେ ଚୌରଃ ନାସ । (ଅସିନ/ ଅସ୍ଯ)
Answer:
ଅସ୍ମିନବ

(ଘ) __________ ବାଳିକାୟାଃ ନାମ ବିଜୟା । (ଅସ୍ଯ/ ଅସ୍ୟାଃ)
Answer:
ଅସ୍ୟାଃ

(ଙ) __________ କମଳାନି ତଡ଼ାଗେଷୁ ବିକସନ୍ତି । (ଇମେ/ ଇମାନି)
Answer:
ଇମାନି

(ଚ) __________ ସ୍ିୟଃ ପତିବ୍ରତାଃ । (ଇମେ / ଇମାଃ)
Answer:
ଇମାଃ

୭ । ଯୁଷ୍ମଣଦ୍‌ବ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ହସ୍ତେ ଲେଖନୀ ଅସ୍ତି, __________ ହସ୍ତେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ତବ

(ଖ) ମୟା ପ୍ରଶଂସା ପ୍ରାପ୍ତା, __________ କିଂ ପ୍ରାପୂମ୍‌ ?
Answer:
ତ୍ଵୟା

(ଗ) ମହ୍ଯଂ ଦଧ୍‌ ରୋଚତେ, __________ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ତୁଭ୍ୟଂ

(ଘ) ମୟି ଛାତ୍ରାଃ ଅନୁରକ୍ତା, __________କେ ଅନୁରକ୍ତାଃ ?
Answer:
ତୃୟି

(ଙ) ତ୍ଵଂ ମାଂ ସ୍ମରସି, ଅହମପି __________ ସ୍ମରାମି ଇତି ସତ୍ୟମ୍‌ ।
Answer:
ତ୍ବାଂ

ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ :
ଏକ (ନିତ୍ୟ ଏକବଚନାନ୍ତ) ପୁଂଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବାଶବ୍ଦ ଓ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଏକବଚନର ରୂପପରି ଏହାର ରୂପ । ସଂଖ୍ୟାଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଏକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ଓ ବହୁବଚନାନ୍ତ ମଧ୍ଯ ହୁଏ; ଯଥା – ଏକୌ=ଅନ୍ୟୌ, ଏକେଷାମ୍‌ = ପ୍ରଧାନାନାମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏକୋ୍ୟ୍ୟାର୍ଥେ ପ୍ରଧାନେ ଚ ପ୍ରଥମେ କେବଳେ ତଥା ।
ସାଧାରଣସମାନେଃଳ୍ପେ ସଂଖ୍ୟାୟାଂ ଚ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟତେ ।
ଦ୍ଧ (ନିତ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ) , ତ୍ରିଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ । ଉନବିଂଶତି ପ୍ରଭୂତି ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ସର୍ବଦା ଏକବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ । ଏମାନଙ୍କମଧ୍ଯରୁ ଇକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ମତି ଓ ତବ କାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଭୂଭୂତ୍ବ ଶବ୍ଦପରି ଏବଂ ଅକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଫଳ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ମୂଳଶବ୍ଦ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ	ଜ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ଏକ	ଏକଃ	ଏକମ୍‌	ଏକା
ଦି	ଦ୍ଧୌ	ଦ୍ସେ	ଦ୍ଵେ
ତ୍ରି	ତ୍ରୟଃ	ତ୍ରୀଣି	ତିସ୍ରଃ
ଚତୁର୍‌	ଚତ୍କାରଃ	ଚତ୍ସାରି	ଚତସ୍ରଃ
ପଞ୍ଚନ୍‌	ପଞ୍ଚ	ପଞ୍ଚ	ପଞ୍ଚ
ଷଷ୍‌	ଷଟ୍‌	ଷଟ୍‌	ଷଟ୍‌

ବିଭକ୍ତି	ପୁଲିଙ୍ଗ	ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମା	ଏକଃ, ଦ୍ଵୌ, ତ୍ରୟଃ, ଚତ୍ପାରଃ, ପଞ୍ଚ	ଏକମ୍‌, ଦ୍ନେ, ତ୍ରୀଣି, ଚତ୍ସାରି, ପଞ୍ଚ	ଏକା, ଦ୍ଵେ, ତିସଃ, ଚତସଃ, ପଞ୍ଚ
ଦ୍ବିତୀୟା	ଏକମ୍‌, ଦ୍ଲୌ, ତୀନ, ଚତୁରଃ, ପଞ୍ଚ	ଏକମ୍‌, ଦେ, ତୀଣି, ଚତ଼ାରି, ପଞ୍ଚ	ଏକା, ଦବେ, ତିସଃ, ଚତସ୍ଃ, ପଞ୍ଚ
ତୃତୀୟା	ଏକେନ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭିଃ, ଚତୁର୍ଭିଃ	(ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଞ୍ଚଭ୍ୟିଃ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ରୂପ ସହିତ ସମାନ)	ଏକୟା, ଦ୍ବାଭ୍ଯାମ୍‌, ତିସ୍ଭିଃ,ଚତସ୍ଭିଃ, ପଞ୍ଚଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ	ଏକସ୍ମୈ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ		ଏକସୌ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସ୍‌ୂଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ପଞ୍ଚମୀ	ଏକସ୍ମାତ୍ଵ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ, ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ଯଃ		ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସୃଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ	ଏକସ୍ଯ।, ଦ୍ବୟୋଃ, ତ୍ରୟାଣାମ୍‌, ଚତୁର୍ଣ୍ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌		ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ୟୋଃ, ତିସୃଣାମ୍‌, ଚତସ୍‌ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ	ଏକସ୍ମିନୂ, ଦ୍ୟୋଃ, ତ୍ରିଷୁ, ଚତୁର୍ଷୁ, ପଞ୍ଚସୁ		ଏକସ୍ୟାମ୍‌, ଦୃୟୋଃ, ତିସ୍ଷୁ, ଚତସୃଷ୍ଣୁ, ପଞ୍ଚସୁ

ଷଷ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟନୃ ଶବ୍ଦର ତିନି ଲିଙ୍ଗରେ ପ୍ରଥମାଠାରୁ ସମ୍ବୋଧନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯଥାକ୍ରମେ ଏହିପରି ରୂପ ହୁଏ । ଷଷ୍‌-ଷଟ୍‌, ଷଟ୍‌ ଷଡ଼୍‌ଭିଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଣ୍ଢାମ୍‌, ଷଟ୍ସୁ, ଷଟ୍‌ । ଅଷ୍ଟନୁ- ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟ, ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟୌ, ଅଷ୍ଠଭିଃ / ଅଷ୍ଟାଭିଃ, ଅଷ୍ଠଭ୍ଯଃ/ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟଭ୍ୟଃ / ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟାନାମ୍‌, ଅଷ୍ଟସୁ / ଅଷ୍ଟାସୁ, ଅଷ୍ଟ / ଅଷ୍ଠୋ ।

ଏକଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷଣ ହୋଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ଏକଃ ନରଃ, ଏକା ନାରୀ, ଏକଂ ଫଳମ୍‌, ଦ୍ଵୌ ନରୌ, ଦ୍ବେ ନାର୍ଯ୍ୟୌ, ଦ୍ଵେ ଫଳେ ଇତ୍ୟାଦି । ସପ୍ନ, ନବନ୍‌, ଦଶନ, ଏକାଦଶନ୍‌, ଦ୍ାଦଶନ, ତ୍ରୟୋଦଶନ୍‌, ଚତୁର୍ଦଶନୂ, ପଞ୍ଚଦଶନୂ, ଷୋଡ଼ଶନ୍‌, ସପ୍ଦଶନ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଞ୍ଚନ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପପରି ।

ପୂରଣବାଚକ ଶବ୍ଦ

ପୁଂଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ	କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମଃ	ପ୍ରଥମା	ପ୍ରଥମମ୍‌
ଦ୍ବିତୀୟ	ଦ୍ବିତୀୟା	ଦ୍ବିତୀୟମ୍‌
ତୃତୀୟଃ	ତୃତୀୟା	ତୃତୀୟମ୍‌
ଚତୁର୍ଥଃ	ଚତୁର୍ଥୀ	ଚତୁର୍ଥମ୍‌
ପଞ୍ଚମଃ	ପଞ୍ଚମୀ	ପଞ୍ଚମମ୍‌
ଷଷ୍ଠଃ	ଷଷ୍ଠୀ	ଷଷ୍ଠମ୍‌
ସପ୍ତମଃ	ସପ୍ତମୀ	ସପ୍ତମମ୍‌
ଅଷ୍ଟମଃ	ଅଷ୍ଟମୀ	ଅଷ୍ଟମମ୍‌
ନବମଃ	ନବମୀ	ନବମମ୍‌
ଦଶମଃ	ଦଶମୀ	ଦଶମମ୍‌
ଏକାଦଶଃ	ଏକାଦଶୀ	ଏକାଦଶମ୍‌

ଉନବିଂଶତିଠାରୁ ପଞ୍ଚାଶତ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ
(ପ୍ରାତିପଦିକ)
୧୯ – ଉନବିଂଶତି, ଏକୋନବିଂଶତି, ନବଦଶନ୍‌, ୨୦ – ବିଂଶତି, ୨୧-ଏକବିଂଶତି, ୨୨-ଦ୍ବିଂଶତି, ୨୩ – ତ୍ରୟୋବିଂଶତି, ୨୪ – ଚତୁର୍ବିଂଶତି, ୨୫ – ପଞ୍ଚବିଂଶତି, ୨୬ – ଷଡ଼ବିଂଶତି, ୨୭ – ସପରବିଂଶତି, ୨୮- ଅଷ୍ଟାବିଂଶତି, ୨୯ – ନବବିଂଶତି, ଏକୋନତିଂଶତ, ଉନତ୍ରିଂଶତ, ୩୦ – ଦ୍ବିଂଶତୃ, ୩୧- ଏକତିିଂଶତ୍‌, ୩୨ – ଦ୍ବାତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୩ – ତ୍ୟସ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୪ – ଚତୁସ୍ତିଂଶତ,, ୩୫ – ପଞ୍ଚତିଂଶତ୍‌, ୩୬ – ଷଟ୍ତିଂଶତ୍‌, ୩୭ – ସପତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୮- ଅଷ୍ଠତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୯ – ନବତ୍ରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନଚତ୍ଵାରିଂଶତ୍‌ , ଉନଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୦୬ ଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୧ -ଏକଚତ୍ନବାରିଂଶତ୍‌, ୪୨ – ଦ୍ବିଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌ , ୪୩ – ତ୍ରୟଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ, ୪୪ –  ଚତୁଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୫ – ପଞ୍ଚଚତ୍ସାରିଂଶତଵ, ୪୬ – ଷଟ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୭ – ସପୁଚତାରିଂଶତ୍‌, ୪୮ – ୪ଷଷ୍ଠଚତ୍ସାରିଂଶତୂ, ୪୯ – ନବଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନପଞ୍ଚାଶତ୍, ୫୦ – ପଞ୍ଚାଶତୃ, ୬୦ – ଷଷ୍ଟି, ୭୦ – ସପତି, ୮୦ – ଅଶୀତି, ୯୦ – ନବତି, ୧୦୦ – ଶତମ୍‌ ।

୧୦୦ ରୁ ୨୦୦ ବା ୩୦୦ ରୁ ୪୦୦ ମଧ୍ଯବର୍ଭୀ ଅଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନୁବାଦ କରିବାକୁ ହେଲେ ଅଧ୍କ ବା ଉତ୍ତର ଶବ୍ଦ ଲଗାଇ କରାଯାଏ: ଯଥା –
୧୦୧-ଏକୋତ୍ତରଶତମ୍‌ ବା ଏକାଧ୍କଶତମ୍‌ ।
୧୮୯୨- ଦ୍ବିନବତ୍ୟଯଧ୍କାଷ୍ଠଶତାଧ୍କସହସ୍ରମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଖାବାଚକ ବିଶେଷଗୁଡ଼ିକ ଏକବଚନାନ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ବିଂଶତିଃ ବାଳକାଃ । କୋଡ଼ିଏ ଝିଅ । ତ୍ରିଂଶତ୍ବ ଫଳାନି । ତିରିଶ ଫଳ । ଶତମ୍‌ ଅଶ୍ଵାଃ । ଶହେ ଘୋଡ଼ା । ଦୁଇଗୁଣ ବା ବହୁଗୁଣ ବୁଝାଇଲେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ବା ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ; ଯଥା – ଦ୍ଵେବିଂଶତୀ, ତିସ୍ରଃ ବିଂଶତୟଃ, ଦ୍ଧେ ଶତେ, ଚତ୍ବାରିଶତାନି, ପଞ୍ଚ ସହସ୍ରାଣି ଇତ୍ୟାଦି ।

୧ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ବ ଉପଯୁକ୍ତପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଗୃହେ ______________ ବାଳିକେ ପଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଅତ୍ର ______________ ଲେଖନ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଗ) ବୃକ୍ଷେ ______________ ବାନରୌ ତିଷ୍ଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ/ ଦବେ)
Answer:
ଦ୍ଵୌ

(ଘ) ______________ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି । (ତ୍ରୟଃ / ତୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଙ) ______________ ନଦ୍ଯଃ ବହନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରି / ଚତସ୍ରଃ)
Answer:
ଚତସ୍ରଃ

(ଚ) ମମ ______________ ମିତାଣି ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ତିସଃ / ତ୍ରୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

୨ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ଶୁଦ୍ଧପଦଂ ନିର୍ବାଚୟତ ।
(କ) ତତ୍ର _______________ ମୁନୟଃ ବସନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରଃ, ଚତସଃ)
Answer:
ଚତ୍ବାରଃ

(ଖ) ତତ୍ର ________________ ଲତାଃ ବିଳସନି । (ପଞ୍ଚ/ ପଞ୍ଚାଃ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

(ଗ) ତତ୍ର _______________ ଫଳାନି ସବି । (ପଞ୍ଚ / ପଞ୍ଚାନି)
Answer:
ପଞ୍ଚ

୩ । ଅଧୋଲିଖତବାକ୍ଯାନି ସଂଶୋଧୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଅହମ୍‌ ଏକଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହମ୍‌ ଏକାଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।

(ଖ) ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରି ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।
Answer:
ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରଃ ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।

(ଗ) ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଲ୍ଲମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତିସ୍ରଃ ଫଳାନି ।
Answer:
ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଳୁମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତାଣି ଫଳାନି |

୪ । ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦିବସେ ______________ ସନ୍ଧ୍ଯେ ଭବତଃ, ପ୍ରାତଃ ସାୟଂ ଚ | (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଏକସ୍ମିନ୍‌ ହସ୍ତେ ________________ ଅଙ୍ଗୁଂଷ୍କଃ ଭବତି । (ଏକ)
Answer:
ଏକଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _______________ ମହାକାବ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଘ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _________________ ନାଟକାନି ସନି । (ତ୍ରି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଙ) ବେଦାଃ ______________ ସନ । (ଚତୁର୍‌)
Answer:
ଚତ୍ସାରଃ

(ଚ) ମାସେ _______________ ପକ୍ଷୌ ଭବତଃ, ଶୁକ୍ଃ କୃଷଃ ଚ । (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

(ଛ) ହସ୍ତେ ________________ ଅଅଙ୍ଗୁଲ୍ୟଃ ସନ୍ତି । (ପଞ୍ଚନ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

(ଜ) ବର୍ଭମାନ-ଭୁତ-ଭବିଷ୍ଯତ୍‌ ଇତି ____________________ କାଳାଃ । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଝ) ଏକବଚନମ୍‌-ଦ୍ବିବଚନମ୍‌-ବହୁବଚନମ୍‌ ଇତି _________________ ବଚନାନି ସନି । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଞ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷଃ, ମଧ୍ମପୁରୁଷଃ, ଭତ୍ଭମପୁରୁଷଃ ଇତି _________________ ପୁରୁଷାଃ ଭବନ୍ି । (ତି)
Answer:
ତ୍ୟଃ

(ଟ) ମାନବସ୍ୟ _________________ ହସ୍ତେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 9 ଧାତୁ ରୂପ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 9 ଧାତୁ ରୂପ

ଧାତୁ ପରିଚୟ:
ବାକ୍ୟଟିଏ ସାଧାରଣତଃ ‘କର୍ତ୍ତା’ ଓ ‘କ୍ରିୟା’ କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ବାକ୍ୟରେ କୌଣସି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ କରିବା ବା ହେବା ବୁଝାପଡ଼ିଲେ, ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବା ‘ପଦ’କୁ କ୍ରିୟାପଦ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ବାଳକ ପଠତି । ଏଠାରେ ‘ପଠତି’ ବାଳକର ପଠନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବାରୁ ବାକ୍ୟରେ ‘କ୍ରିୟାପଦ’ ଅଟେ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣରେ କ୍ରିୟାର ମୂଳରୂପକୁ ‘ଧାତୁ’ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟରେ ‘ପଠ୍’ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ବୋଲି କହିବା । ସେହିପରି କୃ-କରିବା, ଭୂ-ହେବା, ଗମ୍-ଯିବା ଓ ସ୍ଥା-ରହିବା ପ୍ରଭୃତି ୨୧୧୫ଟି ‘ଧାତୁ’ ରହିଛି । ମୂଳଧାତୁରେ ତିପ୍, ତସ୍, ଝି ଆଦି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରି ଆମେ ପଠ୍ + ତିପ୍ = ପଠତି, ପଠ୍ + ତସ୍ = ପଠତଃ ଓ ପଠ୍ + ଝି = ପଠନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି କ୍ରିୟାପଦ ପାଇଥାଉ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଲକାରରେ ପରସ୍ପେପଦୀ ଧାତୁରେ ପୁରୁଷ ଓ ବଚନ କ୍ରମରେ ୯ ଟି ଓ ଆତ୍ମନେପଦୀ ଧାତୁରେ ମଧ୍ଯ ୯ଟି । ଏହିପରି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ୧୮ ।

ପ୍ରଥମ ପ୍ରତ୍ୟୟ ‘ତିପ୍’ର ‘ତି’ ଠାରୁ ଶେଷ ପ୍ରତ୍ୟୟ ‘ମହିଡ୍’ ର ‘ଡ୍’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ‘ତିହ୍ନ’ ପ୍ରତ୍ୟାହାର ଅଟେ । ମୂଳଧାତୁରେ ‘ତିଙ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରି ଆମେ କ୍ରିୟାପଦଟି ପାଇଥାଉ । ତେଣୁ ପରସ୍ପେପଦୀ ଓ ଆତ୍ମନେପଦୀ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ‘ତିନ୍ତ’ ଅଟନ୍ତି ।
ଉଦାହରଣ : ପଠ୍ + ତିପ୍ = ପଠତି ।
ସେବ୍ + ମହିଡ୍ = ସେବାମହେ ଇତ୍ୟାଦି ।
କ୍ରିୟାବାଚକ ପ୍ରକୃତି (ମୂଳ)କୁ ‘ଧାତୁ’ କୁହାଯାଏ । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ଧାତୁ’ ଗୁଡ଼ିକ (୧) ପରସ୍ପେପଦୀ, (୨) ଆତ୍ମନେପଦୀ ଓ (୩) ଉଭୟପଦୀ କ୍ରମରେ ୩ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ।

(୧) ପରଢୌପଦୀ :
କ୍ରିୟାର ଫଳ ‘ପରମୈ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଅନ୍ୟପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହେଲେ, ଧାତୁକୁ ପରସ୍ପେପଦୀ କୁହାଯାଏ; ଯଥା- ବ୍ରାହ୍ମଣ ରାଜ୍ଞ ଯଜତି ବା ପାଚକ ଅନ୍ତଃ ପଚତି । ଏଠାରେ ଯଜ୍ଞର ଫଳ କର୍ତ୍ତା ବ୍ରାହ୍ମଣର କିମ୍ବା ଅନ୍ନପାକର ଫଳ କର୍ତ୍ତା ପାଚକପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟନୁହେଁ । ଏହା ଯଥାକ୍ରମେ ରାଜାଙ୍କପାଇଁ କିମ୍ବା ପାଚକର ସ୍ୱାମୀପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ‘ପରସ୍ପେପଦୀ’ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

(୨) ଆତ୍ମନେପଦୀ :
ଯେଉଁଠାରେ କ୍ରିୟାର ଫଳ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ଭୋଗକରେ, ସେ ସ୍ଥାନରେ ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା- ସେବକଃ ସେବତେ କିମ୍ବା ଫଳ ରୋଚତେ । ଏଠାରେ ‘ସେବା’ କାର୍ଯ୍ୟ ସେବକର ସ୍ବାର୍ଥସାଧନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ‘ରୁଚିବା’ କ୍ରିୟା ଫଳ ଖାଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ତେଣୁ ‘ସେବ୍‌’ ଓ ‘ରୁଚ୍‌’ ପ୍ରଭୃତି ‘ଆତ୍ମନେପଦୀ’ ଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।
(୩) ଉଭୟପଦୀ :
କେତେକ ‘ଧାତୁ’ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଉଭୟପ୍ରକାରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ‘ଉଭୟପଦୀ’ ଧାତୁ କୁହାଯାଏ । କର୍ତ୍ତା ଅନ୍ୟପାଇଁ ଓ ନିଜପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ ‘କ୍ରିୟା’ ଉଭୟପଦୀ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା –
(୧) ମାତା ଅନ୍ତଃ ପଚତି । ମାଆ ଭାତ ରାନ୍ଧୁଛି ।
(୨) ରମା ଅନ୍ତଃ ପଚତେ । ରମା ଭାତ ରାନ୍ଧୁଛି ।

ଏଠାରେ ‘ପଚ୍’ ଧାତୁଟି ପ୍ରଥମେ ପରସ୍ପେପଦୀ ଓ ପରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ଭାବରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ‘ଉଭୟପଦୀ’ ଧାତୁ ଅଟେ ।

ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଉପଲବ୍ଧ ସମସ୍ତ ଧାତୁକୁ ‘ଦଶ’ ଗୋଟି ‘ଗଣ’ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ମହର୍ଷି ପାଣିନିଙ୍କ ଧାତୁପାଠରେ ଦଶଗୋଟି ଗଣର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଭ୍ଲାଦି, ଅଦାଦି, ଜୁହୋତ୍ୟାଦି, ଦିବାଦି, ସ୍ୱାଦି, ତୁଦାଦି, ରୁଧାଦି, ତନାଦି, କ୍ୟାଦି ଓ ଚୁରାଦିଗଣ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗଣର ନାମ, ତା’ର ପ୍ରଥମ ଧାତୁ ସହ ‘ଆଦି’ ବା ପ୍ରଭୃତିକୁ ନେଇ ନାମିତ; ଯଥା- ‘ଭ୍ଲାଦି’ କହିଲେ ‘ଭୂ’ ଆଦୌ ବା ଆରମ୍ଭରେ ଯାହାର । ଏହିପରି ସ୍ଥା, ପା, ଗମ୍ ଓ ବସ୍ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ଭ୍ଲାଦି, ଦିବାଦି, ତୁଦାଦି ଓ ଚୁରାଦି-ଏହି ୪ଟି ଗଣରେ ୧୮୭୬ଟି ଧାତୁ ଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟ୬ଗୋଟି ଗଣରେ ମାତ୍ର ୨୩୯ ଟି ଧାତୁର ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଲଳାର:
ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣରେ ବିଭିନ୍ନ କାଳ (Tenses) ଓ ଅବସ୍ଥା (Mood) କୁ ‘ଲକାର’ କୁହାଯାଏ । ସମୁଦାୟ ୧୧ଟି ଲକାର ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ କେବଳ ବୈଦିକ ସଂସ୍କୃତରେ ଓ ଅନ୍ୟ ୧୦ଟି ଲକାର ବୈଦିକ ଓ ଲୌକିକ ସଂସ୍କୃତରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଥମ ଅକ୍ଷର ‘ଲ’ ହୋଇଥିବାରୁ, ଏମାନଙ୍କୁ ‘ଲକାର’ କୁହାଯାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକମଧ୍ୟରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ମାତ୍ର ୫ଟି ଲକାରର ପ୍ରୟୋଗ ହେଉଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ । ସେଥୁରୁ ଲଟ୍, ଲଡ୍ ଓ ଲୁଟ୍‌କୁ କାଳ ଲକାର (Tenses) କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଲୋଟ୍ ଓ ବିଧୂଲିଡ୍ ଲକାର ୨ଟିକୁ ଅର୍ଥ ଲକାର (Moods) ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ଲକାରଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ସହଜରେ ଜାଣିହୁଏ ।

ଲଳାର	ଅର୍ଥ	ଚିହିବାର ସଙ୍କେତ
ଲଟ୍	ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ	ଛ, ଛି, ଛୁ, ଛୁ‍ଁ, ଛନ୍ତି
ଲଙ୍	ଅତାତ କାଳ	ଲ, ଲା, ଲି, ଲୁ, ଲେ
ଲୃଟ୍	ଭବିଷ୍ୟତ କାଳ	ବ, ବା, ବି, ବୁ, ବେ
ଲୋଟ୍	ଆଦେଶ / ଅନୁଜ୍ଞା ଅର୍ଥରେ	ଅ, ଉ, ନ୍ତୁ
ବିଧିଲିଙ୍	ଉଚିତ / ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ	ପାରେ, ପାରୁ, ପାରନ୍ତି, ଉଚିତ

ପୁରୁଷ:
ସଂସ୍କୃତରେ ପୁରୁଷ ତିନୋଟି; ଯଥା- ଉତ୍ତମପୁରୁଷ, ମଧ୍ୟମପୁରୁଷ ଓ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରିୟା ଅନୁଯାୟୀ ବିଭିନ୍ନ ପୁରୁଷ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଅସ୍ମଦ୍ ଶବ୍ଦ (ଅହମ୍, ଆବାମ୍, ବୟମ୍) କର୍ଷା ହେଲେ
କ୍ରିୟା ଉତ୍ତମପୁରୁଷ, ଯୁଷ୍ମଦ୍ ଶବ୍ଦ (ତ୍ୱମ୍, ଯୁବାମ୍, ପୂୟମ୍ ) କର୍ଷା ହେଲେ କ୍ରିୟା ମଧ୍ଯମପୁରୁଷ ଏବଂ ଅସ୍ମଦ୍, ଯୁଷ୍ମଦ୍ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ଶବ୍ଦ କର୍ତ୍ତା ହେଲେ କ୍ରିୟା ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ । ଯୁଷ୍ପଦ୍ରର ସମାନ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବା ଭବତ୍ ଶବ୍ଦ (ଭବାନ୍, ଭବନୌ, ଭବନ୍ତଃ ଏବଂ ଭବତୀ, ଭବ, ଭବତ୍ୟ) ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମପୁରୁଷର କ୍ରିୟାରୂପକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ ।

ମନେରଖ :
୧। ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ମଧ୍ଯମପୁରୁଷ ଓ ଉତ୍ତମପୁରୁଷ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ମିଶିକରି ଥିଲେ, କ୍ରିୟା ଉତ୍ତମପୁରୁଷର ରୂପ ଗ୍ରହଣ କରେ; ଯଥା- ତୁମେ ଓ ମୁଁ ପଢ଼ିବା-ତ୍ରମ୍ ଅହଂ ଚ ପଠିଷ୍ୟାମଃ କିମ୍ବା ‘ଆବାମ୍ ପଠିଷ୍ୟାବ’ । ଏହି ପ୍ରକାରେ ଅନୁବାଦ ହେବ ।

୨। ସେହିପରି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତମପୁରୁଷ ଓ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ଥିଲେ, କ୍ରିୟା ଉତ୍ତମପୁରୁଷର ରୂପ ଗ୍ରହଣ କରିବ; ଯଥା- ଅହଂ ଡଃ ଚ ପଠାରଃ କିମ୍ବା ଆବାଂ ପଠାନଃ (ଆମେଦୁହେଁ ପଢ଼ୁଛୁ) ।

୩। ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତମପୁରୁଷ, ମଧ୍ୟମପୁରୁଷ ଓ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ମିଳିତ ଭାବରେ ଥିଲେ ‘କ୍ରିୟା’ ଉତ୍ତମପୁରୁଷର ରୂପ ଗ୍ରହଣ କରେ; ଯଥା- ଅହଂ ହଂ ସ୍ଵଂ ଚ ପଠାମଃ । ମୁଁ ତୁମେ ଓ ସେ ମିଶି ଆମ୍ଭେମାନେ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । ତେଣୁ ଏଠାରେ ‘ବୟମ୍’ ଅର୍ଥରେ କ୍ରିୟାପଦ ଉତ୍ତମପୁରୁଷ ବହୁବଚନ ହୁଏ ।

୪। ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ମଧମପୁରୁଷ ଓ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ରହିଥିଲେ ‘କ୍ରିୟା’ ମଧ୍ୟମପୁରୁଷର ରୂପ ଗ୍ରହଣ କରେ; ଯଥା- ଯୁବାଂ ଯଦୁଃ ଚ ପଠଥ (ତୁମେ ଦୁହେଁ ଓ ଯଦୁ ପଢୁଛ) । ଏଠାରେ ତୁମେ ଦୁହେଁ ଓ ଯଦୁ ମିଶି, ତୁମ୍ଭେମାନେ (ଯୁୟମ୍) ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବାରୁ କ୍ରିୟାପଦ ମଧ୍ୟମପୁରୁଷର ରୂପ ଗ୍ରହଣକରିଛି । ଏହା ଦୁଇଜଣରୁ ଅଧ୍ଵକକୁ ବୁଝାଉଥ‌ିବାରୁ ବହୁବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହେଲା ।

ବଚନ:
‘ବଚନ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ସଂଖ୍ୟା । କର୍ତ୍ତାର ଏକବଚନ, ଦ୍ବିବଚନ ଓ ବହୁବଚନର ପ୍ରୟୋଗ ଥିବାରୁ କ୍ରିୟାପଦର ମଧ୍ୟ ଏକବଚନ, ଦ୍ୱିବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ରୂପ ହୁଏ । କର୍ତ୍ତା ଜଣେ ବା ଗୋଟିଏକୁ ବୁଝାଇଲେ କ୍ରିୟାର ଏକବଚନ, ଦୁଇଟିକୁ ବୁଝାଉଥ୍ଲେ ଦ୍ବିବଚନ ଓ ଦୁଇରୁ ଅଧିକକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ବହୁବଚନର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ତେଣୁ ବାକ୍ୟରେ ଯଥାର୍ଥ କ୍ରିୟାପଦଟିଏ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ହେଲେ ଧାତୁ, ଲକାର, ପୁରୁଷ ଓ ବଚନଗୁଡ଼ିକୁ ଜାଣିବା ନିହାତି ଦରକାର; ଯଥା- ତୁମେଦୁହେଁ ପଢ଼ୁଛ । ଏଠାରେ ‘ପଢୁଛ’ କ୍ରିୟାପଦ ପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରଥମେ ଜାଣିବାକୁ ହେବ ଯେ କର୍ଭା ‘ଯୁବାମ୍’ ମଧ୍ଯମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନରେ ଅଛି ଏବଂ ଏହା ‘ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ’ ଅର୍ଥରେ ଲଟ୍‌ଲକାର ଗ୍ରହଣକରିବ । ପଢ଼ିବା କ୍ରିୟାପାଇଁ ସଂସ୍କୃତରେ ‘ପଠ୍’ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ସୁତରାଂ ପଠ୍ ଧାତୁ, ଲଟ୍ ଲକାର, ମଧ୍ଯମପୁରୁଷ ଓ ଦ୍ବିବଚନରେ ‘ପଠଥ’ ଏଠାରେ ଯଥାର୍ଥ କ୍ରିୟାପଦ ଅଟେ । ତେଣୁ ବାକ୍ୟଟି ‘ଯୁବାଂ ପଠନଃ’ ଏହିପରି ହୋଇଥାଏ ।

ସେହିପରି :
‘ପଠ୍’ ଧାତୁ, ଲକାର:

	ଏକବଚନ	ଦୃିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମପୁରୁଷ	ବାଳକଃ ପଠତି (ପିଲାଟି ପଢୁଛି)	ବାଳକୌ ପଠତଃ (ପିଲାଦୁଇଟି ପଢୁଛନ୍ତି)	ବାଳକଃ ପଠନ୍ତି (ପିଲାମାନେ ପଢୁଛନ୍ତି)
ମଧ୍ୟମପୁରୁଷ	ତୃଂ ପଠାସି (ତୁମେ ପଢୁଛ)	ଯୁବାଂ ପଠଥଃ (ତୁମେଦୁହେଁ ପଢୁଛ)	ୟୁୟଂ ପଠଥ (ତୁମେମାନେ ପଢ଼ୁଛ)
ଉର୍ତ୍ତମପୁରୁଷ	ଅହଂ ପଠାମି (ମୁଁ ପଢୁଛି)	ଆବାଂ ପଠାପଃ (ଆମେଦୁହେଁ ପଢ଼ୁଛୁ )	ବୟଂ ପଠାମଃ (ଆମେମାନେ ପଢୁଛୁ)

ଲଟ୍‌ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନକାକ):
ବର୍ତ୍ତମାନ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ‘ଧାତୁ’ମାନଙ୍କର ଲଟ୍‌ଲକାରରେ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖୁବା ।
(କ) କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟର ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପରିସମାପ୍ତି ହୋଇ ନଥିଲେ, ସେହି ‘କାଳ’ କୁ ‘ବର୍ତ୍ତମାନକାଳ’ କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଅଭ୍ୟାସଗତ ଭାବରେ କରାଯାଏ ବା ହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଐତିହାସିକ ଘଟଣାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ ଅର୍ଥରେ ଲଟ୍ ଲକାରର ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । ରେଖାଙ୍କିତ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
(କ) ପ୍ରମୋଦଃ ପଠତି । ପ୍ରମୋଦ ପଢୁଛି ।
(ଖ) ସୀତା ନୃତ୍ୟତି । ସୀତା ନାଚୁଛି ।
(ଗ) କୃଷକଃ ଗଚ୍ଛତି । ଚାଷୀ ଯାଉଛି ।
(ଘ) ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ପୂଜୟତି । ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୂଜାକରୁଛି ।
(ଙ) ପବନଃ ବହତି । ପବନ ବହୁଛି ।
(ଚ) କୋକିନଃ କୂଜତି । କୋଇଲି ରାବୁଛି ।
(ଛ) ଶିଶୁ ହସତି । ପିଲାଟି ହସୁଛି ।
(ଜ) ଅହଂ ଖାଦାମି । ମୁଁ ଖାଉଛି ।
(ଝ) ନଂ ଲିଖସି । ତୁମେ ଲେଖୁଛି ।
(ଞ) ଯୁବାଂ କ୍ରନ୍ଦନଃ । ତୁମେଦୁହେଁ କାନ୍ଦୁଛି ।
(ଟ) ଆବାଂ ତିଷ୍ଠାରଃ । ଆମେଦୁହେଁ ରହୁଛୁ ।
(ଠ) ସୂୟଂ ଭବଥ । ତୁମେମାନେ ହେଉଛ ।

ଏଠାରେ ପଠତି, ନୃତ୍ୟତି, ଗଚ୍ଛତି, ପୂଜୟତି, ବହତି, କୂଜତି, ହସତି, ଖାଦାମି, ଲିଖସି, କ୍ରନ୍ଦଥ, ତିଷ୍ଠାପଃ ଏବଂ ଭବଥ ପ୍ରଭୃତି ଲଟ୍‌କାରର କ୍ରିୟାପଦ ଅଟନ୍ତି ।

(ଖ) ବର୍ତ୍ତମାନର ନିକଟ ଭବିଷ୍ୟତ କାଳ କିମ୍ବା ଅତୀତ କାଳକୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଲଟ୍‌କାରର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଯଥା-
(କ) ତଂ କଦା ଗମିଷ୍ୟସି ? – ଏଷ ଗଚ୍ଛାମି । ତୁମେ କେବେ ଯିବ? – ଏହି ଯାଉଛି ।
(ଖ) କିଂ ପାଠ୍ୟ ପଠିଷ୍ୟସି ?-ଏଷ ପଠାମି । କ’ଣ ପାଠ ପଢୁଛ? – ଏହି ପଢୁଛି ।
(ଗ) କଦା ଆଗତୋଽସି ? – ଏଷ ଆଗଚ୍ଛାମି । କେବେ ଆସୁଛ? – ଏହି ଆସୁଛି ।
(ଘ) କଦା ଆନୀତାନି ଏତାନି ଫଳାନି ? -ଏଷ ଆନୟାମି । କେତେବେଳେ ଏତେ ଫଳ ଆଣିଛ -ଏହି ଆଣୁଛି ।
(ଙ) କୁତ୍ର ଗତଃ ଛାତ୍ର ? – ଏଷୋଽସ୍ମି । ଛାତ୍ରଟି କୁଆଡ଼େ ଗଲା? – ଏହି ଅଛି ।

(ଗ) ‘ଯାବତ୍’ ଅବ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗରେ ମଧ୍ଯ ବେଳେବେଳେ କ୍ରିୟା ଲଟ୍‌ଲକାରରେ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା-

• ଯାବଦହମାଗଚ୍ଛାମି ତାବତ୍ ଅତ୍ର ତିଷ୍ଠ । ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସି ନାହିଁ ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏଠାରେ ରୁହ ।
• ପ୍ରଭୋ । ଗୃହାଣ ଏତତ୍ ଯାବଦାଗଚ୍ଛାମି । ପ୍ରଭୁ ! ଆସିବାଯାଏ ଏତକ ଗ୍ରହଣ କର ।

(ଘ) ‘ଯଦି ଏପରି ହୁଏ’ – ଇତ୍ୟାଦି ଉପବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ ସ୍ଥଳରେ ମଧ୍ୟ ଲଟ୍ ଲକାରର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ; ଯଥା-
(କ) ମିଷ୍ଟାନଂ ଯଚ୍ଛସି ଚେତ୍, ଶୁଭସମାଚାରଂ ବନ୍ଧ୍ୟାମି । ଯଦି ମିଠା ଦେବ, ଶୁଭ ଖବର ଦେବି ।
(ଖ) ଯଦି ବୃଷ୍ଟି ଭବତି, କୃଷକ ବୀଜାନି ବପ୍‌ସ୍ୟନ୍ତି । ଯଦି ବର୍ଷା ହେବ, କୃଷକମାନେ ମଞ୍ଜି ବୁଣିବେ ।
(ଗ) ଯଦି ଶଯ୍ୟାୟାଂ ପଠସି, ଶୀଘ୍ର ସ୍ବପ୍ନସ୍ୟସି । ଯଦି ଶେଯରେ ପଢ଼ିବ, ଶୀଘ୍ର ଶୋଇବ ।

୧। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁତ ।

‘କ’	‘ଖ’
ଶିଶବଃ	ପଠତଃ ।
ତୃଂ	କୂଜତି ।
ଯୁବାଂ	ଧାବତି ।
ସୀତା ଗୀତା ଚ	ବଦୟଃ ।
କୋକିଳଃ	ହସସି ।
ହରିଶଃ	ଖାଦନ୍ତି ।

Answer:

‘କ’	‘ଖ’
ଶିଶବଃ	ଖାଦନ୍ତି ।
ତୃଂ	ହସସି ।
ଯୁବାଂ	ବଦୟଃ ।
ସୀତା ଗୀତା ଚ	ପଠତଃ ।
କୋକିଳଃ	କୂଜତି ।
ହରିଶଃ	ଧାବତି ।

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଧାତୁନାଂ ଯଥାର୍ଥ-ରୂପାଣି ଲିଖୁ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା- ମମ ମାତା ପ୍ରାତଃ ପଞ୍ଚବାଦନେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ପତି ।
(କ) ସା ତସ୍ୟା ନିତ୍ୟକର୍ମାଣି ________ ।
Answer:
କରୋତି

(ଖ) ସା ଦେବାଳୟେ ଦେବାନ୍ ________ ।
Answer:
ପୂଜୟତି

(ଗ) ତଦନନ୍ତରଂ ସା ଭୋଜନଂ _________ ।
Answer:
ପଚତି

(ଘ) ସା ବିଦ୍ୟାଳୟ ଛାତ୍ରାନ୍ __________ ।
Answer:
ପାଠୟତି

(ଙ) ସା ଛାତ୍ରାମାଂ ପ୍ରଶ୍ନନ୍ __________ ।
Answer:
ଶୃଣୋତି

(ଚ) ସା ଆପଣାତ୍‌ ଫଳାନି __________ ।
Answer:
ଆନୟତି

(ଛ) ରାତ୍ରୋ ସା ଔଷଧାଂ __________ ।
Answer:
ଖାଦତି

(ଜ) ଶୟନକାଳେ ସା ମମ ପିତାମହଂ ____________ ।
Answer:
ସେବତେ
(କରୋତି, ପୂଜୟତି, ପାଠୟତି, ଆନୟତି, ଶୃଣୋତି, ଖାଦତି, ସେବତେ, ପଚତି)

୩। ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯସ୍ଥସ୍ୟ ଧାତଃ ଲକାରେ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
ପିତା ପୁତ୍ର । କିମ୍ ଆଗତୋଽସି ?

ପୁନଃ : ଆମ୍, ଏଷ _________ । (ଆ + ଗମ୍)
ଆଗଚ୍ଛାମି
ପିତା : ତାବତ୍ ଅତ୍ର ଏବ ତିଷ୍ଠ, ଯାବତ୍ ଅହଂ ସଜଃ __________ । (ଭୁ)
ଭବାମି
ପୁନଃ : ପିତଃ । କୁତ୍ର ଗମିଷ୍ୟତଃ ?
ପିତା: କିଂ ଙ _______ । (ବି+ ସ୍ମ ) ? ନୂନଂ ‘ଗୋଟିପୁଅ ନୃତ୍ୟ’ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମେବ ।
ବିସ୍ମରସି
ପୁନଃ : ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ନୃତ୍ୟ କତିପୟ ନର୍ଭବାଃ _________ । (ନୃତ୍)
ନୃତ୍ୟନ୍ତ
ପିତା : ବୌ ବାଳକୌ ଏବ, କିଂ ନଂ ନ ________ (ଞା)
ଜାନାସି
ପୁନଃ : ନୃତ୍ୟେନ ସହ ତୌ ଗୀତଂ __________ କିମ୍ ? (ଗେ)
ଗାୟତଃ
ପିତା : ଆମ୍, ଏକ ଗୀତଂ ଗାୟତି, ଅପରଃ ତମ୍ __________ (ଅନୁ + କୃ)
ଅନୁକରୋତି
ପୁନଃ: ଇୟଂ ନୃତ୍ୟପରମ୍ପରା ସଂପ୍ରତି କୁତ୍ର _________ ? (ଅସ୍)
ଅସ୍ତି
ପିତା : ପୁରୀ ନିକଷା ରଘୁରାଜପୁର ଇତି ଗ୍ରାମେ ଇୟଂ ନୃତ୍ୟପରମ୍ପରା ଅଦ୍ୟାପି _________ (ପ୍ର + ଚଳ୍)
ପ୍ଚଳତି

ଲଲକାର (ଅତୀତକାଳ):
(କ) ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଥରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ସମାପ୍ତ ହୋଇସାରିଥାଏ ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତା’ର କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ନଥାଏ, ସେହି କ୍ରିୟାକୁ ଅତୀତକାଳରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ । ଅତୀତ ବା ଭୂତ କାଳରେ ‘ଲଡ୍ ଲକାର’ ହୁଏ । ନିମ୍ନଲିଖ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

(କ) ପ୍ରମୋଦଃ ଅପଠତୁ । ପ୍ରମୋଦ ପଢୁଥିଲା ।
(ଖ) ସୀତା ଅନୃତ୍ୟତ୍ । ସୀତା ନାଚୁଥିଲା ।
(ଗ) କୃଷକଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍ର । ଚାଷୀ ଯାଉଥିଲା ।
(ଘ) ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଅପୂଜୟତ୍ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୂଜା କରୁଥିଲା ।
(ଙ) ପବନଃ ଅବହତ୍ । ପବନ ବହୁଥିଲା ।
(ଚ) କୋକିନଃ ଅକୂଜତ୍ । କୋଇଲି ରାବୁଥିଲା ।
(ଛ) ଶିଶୁ ଅହସ । ଶିଶୁ ହସୁଥିଲା ।
(ଜି) ଅହମ୍ ଅଖାଦାମ୍ । ମୁଁ ଖାଉଥିଲି ।
(ଝ) ତୁମ୍ ଅଲିଖ । ତୁମେ ଲେଖୁଥିଲ ।
(ଞ) ଯୁବାମ୍ ଅକ୍ରନ୍ଦତମ୍ । ତୁମେଦୁହେଁ କାନ୍ଦୁଥୁଲ ।
(ଟ) ଆବାମ୍ ଅତିଷ୍ଠାବ । ଆମେଦୁହେଁ ରହୁଥିଲୁ ।
(ଠ) ସୂୟମ୍ ଅଭବତୁ । ତୁମେମାନେ ହେଉଥୁଲ ।

ଏଠାରେ ପ୍ରମୋଦର ପଠନ, ସୀତାର ନୃତ୍ୟ, କୃଷକର ଗମନ ପ୍ରଭୃତି କାର୍ଯ୍ୟର ସମାପ୍ତି ହୋଇଥିବା ସୂଚିତ ହୋଇଥିବାରୁ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଲଲକାରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଲଲକାରର କ୍ରିୟାପଦ ନିର୍ମାଣ କଲାବେଳେ ‘ଧାତୁ’ ପୂର୍ବରେ ପ୍ରାୟତଃ ‘ଅ’ ବର୍ଷ ଯୋଗକରାଯାଇଥାଏ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳରେ (ଲଟ୍‌ଲକାରେ) ଗଚ୍ଛତି ଓ ଅତୀତ କାଳରେ (ଲଲକାରେ) ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।

ପଠ।ମ୍   ଅପଠମ୍ ।
ସୃରସି    ଅସ୍ମରଃ ।
ପିବନ୍ତି    ଅପିବନ୍ ।
ସେବତେ ଅସେବତ ।
ଯାବତେ  ଅଯାଚତ ।
ଲଭତେ  ଅଲଭତ ।

(ଗ) ଧାତୁଟି ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ହେଲେ, ପ୍ରଥମେ ମୂଳଧାତୁର ରୂପ କରି ତା’ ପୂର୍ବରେ ‘ଉପସର୍ଗ’ ଲଗାଯାଏ; ଯଥା-
ପ୍ର + ବିଶ୍ = ପ୍ର + ଅବିଶତ୍ = ପ୍ରାବିଶତ୍ ।
ଅନୁ + ଧାବ୍ = ଅନୁ + ଅଧାବତ୍ = ଅନୁଧାବତ୍ ।
ପ୍ର + ନମ୍ = ପ୍ର + ଅନମତ୍ = ପ୍ରାଣମତ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।
(କ) ଶିକ୍ଷକ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପ୍ରାବିଶତ୍ ।
(ଖ) ଶିଷ୍ୟ ଶିକ୍ଷକମ୍ ଅନୁଧାବନ୍ ।
(ଗ) ଶିକ୍ଷକଂ ତେ ପ୍ରାଣମନ୍ ।
(ଘ) ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳର କ୍ରିୟାପଦରେ ‘ସ୍ମ’ ଯୋଗକଲେ, ଏହା ଅତୀତକାଳକୁ ବୁଝାଏ; ଯଥା-
⇒ ଗଣ୍ଡକୀତୀରେ ହିରଣ୍ୟକଃ ପ୍ରତିବସତି ସ୍ଥ/ପ୍ରତ୍ୟବସତ୍ । ଗଣ୍ଡକୀକୂଳରେ ହିରଣ୍ୟକ ବାସ କରୁଥିଲା।
⇒ ଶିଷ୍ୟ ଆଶ୍ରମେ ପଠତି ସ୍ମ / ଅପଠତ୍ । ଶିଷ୍ୟ ଆଶ୍ରମରେ ପଢ଼ୁଥିଲା ।
⇒ ଗ୍ରାମେ କୃଷକା ତିଷ୍ଠନ୍ତି ସ୍ମ / ଅତିଷ୍ଠନ୍ । ଗାଁରେ ଚାଷିମାନେ ରହୁଥିଲେ ।
କିନ୍ତୁ ଏପରି ‘ସୁ’ ଦ୍ଵାରା ଅତୀତକାଳ କରିବା ପ୍ରାୟତଃ ଦୂର ଅତୀତକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସର୍ବଦା ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧। ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟଷୁ ବର୍ତ୍ତମାନକାଳତଃ ଅତୀତକାଳେ କ୍ରିୟାପଦାନାଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା :- ଡଃ କଟକେ ପଠତି/ ଅପଠତ୍ ।
(କ) ଅହଂ ତାଂ ପଶ୍ୟାମି / _________ ।
Answer:
ଅପଶ୍ୟମ୍

(ଖ) ଦଂ କୁତ୍ର ଗଛସି / ___________ ।
Answer:
ଅଗଚ୍ଛ

(ଗ) ରାବଣୀ ସୀତାମ୍ ଅପହରତି / ___________ ।
Answer:
ଅପାହରତ୍

(ଘ) ଯୁୟଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁରୁଥ / ___________ ।
Answer:
ଅକୁରୁତ

(ଙ) ପିତରୌ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅଙ୍ଗାନି ସ୍ପୃଶତଃ / ___________ ।
Answer:
ଅସ୍ପୃଶତାମ୍
(ଅଗଚ୍ଛ, ଅପଶ୍ୟମ୍, ଅକୁରୁତ, ଅସ୍ପୃଶତାମ୍, ଅପାହରତ୍)

୨। ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟଷୁ କ୍ରିୟାପଦାନାମ୍ ଅତୀତକାଳତଃ ବର୍ତ୍ତମାନକାଳେ ପରିବର୍ତ୍ତନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା:- ଛାତ୍ରା ସ୍ୱ ସ୍ୱ କାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଅକୁର୍ବନ୍ । କୁର୍ବନ୍ତି ।
(କ) ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନନ୍ ଅପୂଚ୍ଛତ୍ / ___________ ।
Answer:
ପୃଚ୍ଛତି

(ଖ) ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣମ୍ ଅରଚୟତ୍ / ___________ ।
Answer:
ରଚୟତି

(ଗ) ଯୁବାଂ ଭୟେନ ଅବଦତମ୍ / ___________ ।
Answer:
ବଦନଃ

(ଘ) ବୟଂ ରାମାୟଣମ୍ ଅପଠାମ / ___________ ।
Answer:
ପାଠଃ

(ଙ) ଆବାଂ ପାଠମ୍ ଅସ୍ମରାବ / ___________ ।
Answer:
ସ୍ମରାନଃ

ଲଟ୍‌କାର (ଭବିଷ୍ୟତ କାଳ):

ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ (କ୍ରିୟା) ଆଗାମୀ ସମୟରେ ହେବ, ତାହା ଭବିଷ୍ୟତ କାଳ ଅଟେ । ଏହି ଭବିଷ୍ୟତ୍ କାଳ ଅର୍ଥରେ ‘ଲୁଟ୍‌କାର’ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା-
(କ) ପ୍ରମୋଦଃ ପଠିଷ୍ଯତି । ପ୍ରମୋଦ ପଢ଼ିବ ।
(ଖ) ସୀତା ନର୍ଭିଷ୍ୟତି । ସୀତା ନାଚିବ ।
(ଗ) କୃଷକଃ ଗମିଷ୍ୟତି । ଚାଷୀ ଯିବ ।
(ଘ) ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ପୂଜୟିଷ୍ଯତି । ବ୍ରାହ୍ମଣ ପୂଜା କରିବ ।
(ଙ) ପବନଃ ବକ୍ଷ୍ଯତି । ପବନ ବହିବ ।
(ଚ) କୋକିକଃ କୂଜିଷ୍ଯତି । କୋଇଲି ରାବିବ ।
(ଛ) ଶିଶୁ ହସିଷ୍ୟତି । ପିଲାଟି ହସିବ ।
(ଜ) ଅହଂ ଖାଦିଷ୍ଯମି । ମୁଁ ଖାଇବି ।
(ଝ) ନଂ ଲେଖୁସି । ତୁମେ ଲେଖୁବ ।
(ଞ) ଆବାଂ ସ୍ଥାସ୍ୟାରଃ । ଆମେ ଦୁହେଁ ରହିବୁ ।
(ଟ) ଯୁବାଂ ଦ୍ରଷ୍ୟତଃ । ତୁମେ ଦୁହେଁ ଦେଖୁବ ।
(ଠ) ସୂୟଂ ଭବିଷ୍ୟଥ । ତୁମେମାନେ ହେବ ।

ଏଠାରେ ପ୍ରମୋଦର ପଠନ, ସୀତାର ନୃତ୍ୟ, କୃଷକର ଗମନ ପ୍ରଭୃତି କ୍ରିୟା ଭବିଷ୍ୟତରେ ହେବ, ଏହି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ କରୁଥିବାରୁ ପଠ୍, ଗମ୍ ଓ ନୃତ୍ ପ୍ରଭୃତି କ୍ରିୟାର ଲୁଟ୍ ଲକାରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

{ଧାତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁକେତେକ ‘ସେଟ୍’ ଓ କେତେକ ଧାତୁ ‘ଅନିଟ୍’ ଅଟନ୍ତି । ଯେଉଁ ଧାତୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ୟରେ ଇଟ୍ (ଇ) ଆଗମ ହୁଏ, ସେମାନଙ୍କୁ ସେଟ୍ ଧାତୁ କହନ୍ତି; ଯଥା- ଭୂ + ଇଟ୍‌ + ତିପ୍ = ଭବିଷ୍ୟତି । ସେହିପରି ଗମିଷ୍ୟତି, ପଠିଷ୍ୟତି, ବଦିଷ୍ୟତି ଇତ୍ୟାଦି । ଯେଉଁ ଧାତୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ୟରେ ଇଟ୍ (ଇ) ଆଗମ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେମାନଙ୍କୁ ‘ଅନିଟ୍’ ଧାତୁ କହନ୍ତି; ଯଥା- ପା + ତିପ୍ = ପାସ୍ୟତି, ଦାସ୍ୟତି, କୃଷ୍ଯତି ଇତ୍ୟାଦି ।}

(i) ଲଟ୍ ଲକାର (ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ) ପାଇଁ ଧାତୁରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ, ଲୂଟ୍ ଲକାର (ଭବିଷ୍ୟତ କାଳ) ପାଇଁ ସେହିସବୁ (ତିପ୍, ତସ୍, ଝି) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଥାଏ ।
(ii) ‘ସେଟ୍’ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଧାତୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ଯରେ ‘ଇଷ୍ୟ’ ଆସିଥାଏ; ଯଥା-
ଗମ୍ + ଇଷ୍ୟ + ତିପ୍ = ଗମିଷ୍ୟତି
ଭୂ + ଇଷ୍ୟ + ତିପ୍ = ଭବିଷ୍ୟତି ଇତ୍ୟାଦି ।
(iii) କିନ୍ତୁ ‘ଅନିଟ୍’ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଧାତୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ୟରେ କେବଳ ‘ସ୍ୟ’ ଲାଗିଥାଏ ।
ଯଥା- ପା + ସ୍ୟ + ତିପ୍ = ପାସ୍ୟତି ।
ଦା + ସ୍ୟ + ସିପ୍ = ଦାସ୍ୟସି ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧। ସମ୍ଭାଷଣଂ ପଠତ । ତତ୍ର ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ କ୍ରିୟାପଦାନାମ୍ ଉଦାହରଣରୀତ୍ୟା ବର୍ଗୀକରଣଂ କୁରୁତ । (ସମ୍ଭାଷଣଟି ପଢ଼ । ସେଠାରେ ରେଖାଙ୍କିତ କ୍ରିୟାପଦମାନଙ୍କର ଉଦାହରଣ ରୀତିରେ ବିଭାଗୀକରଣ କର ।) ପୁନଃ :
ପିତଃ । ଐଷମଃ ଭ୍ରମିତଂ କୁତ୍ର ଗମିଷ୍ୟତଃ?
Answer:
ବାପା ! ଏବର୍ଷ ବୁଲିବାକୁ କୁଆଡ଼େ ଯିବା ?

ପିତା : ଅହଂ ଡ୍ରାମ୍ ଉତ୍କଳପ୍ରଦେଶଂ ନେବ୍ୟାମି । ତତ୍ର ଭର୍ଗବତଃ ଜଗନ୍ନାଥସ୍ୟ ମନ୍ଦିରଂ ଦକ୍ଷ୍ୟାବ ।
Answer:
ମୁଁ ତୁମକୁ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟକୁ ନେବି । ସେଠାରେ ଭଗବାନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଦେଖୁବା ।

ପୁନଃ : କଦା ?
Answer:
କେବେ ?

ପିତା : ରବିବାସରେ ଗମିଷ୍ୟାମଃ । ତବ ମାତାଽପି ଯାସ୍ୟାତି ।
Answer:
ରବିବାର ଦିନ ଯିବା । ତୁମ ମାଆ ମଧ୍ଯ ଯିବେ ।

ପୁନଃ : ଉତ୍କଳପ୍ରଦେଶ ବୟଂ କୁତ୍ର ସ୍ଥାସ୍ୟାମ, କିଂ ଦ୍ରଷ୍ୟାମଷ୍ଟ ।
Answer:
ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟରେ ଆମେ କେଉଁଠି ରହିବା ଏବଂ କ’ଣ ଦେଖିବା ।

ପିତା : ତତ୍ର ରାଜଧାନ୍ୟ ଭୁବନେଶ୍ୱରେ ସ୍ଥିତଃ ବୟଂ କୋଣାର୍କମନ୍ଦିରଂ, ନନ୍ଦନକାନନସ୍ୟ ଜୀବୋଦ୍ୟାନଂ, କଟକସ୍ୟ ବାରବାଟୀ-ଦୁର୍ଗ ଚ ଗମିଷ୍ୟାମଃ ।
Answer:
ସେହି ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ବରରେ ରହି ଆମେ କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିର ନନ୍ଦନକାନନର ଜୀବୋଦ୍ୟାନ ଏବଂ କଟକର ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗକୁ ଯିବା ।

ପୁନଃ : ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଉତ୍କଳସ୍ୟ କୁଳଦେବ । ତତ୍ର ଶ୍ରୀମତଃ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନମଠସ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ ପ୍ରାଫ୍‌ସ୍ୟସି ।
Answer:
ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଓଡ଼ିଶାର କୁଳଦେବତା । ସେଠାରେ ଶ୍ରୀ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୀଠ ଦେଖା ହେବ । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନପରେ ମହୋଦଧ୍ୟରେ ଯଦି ସ୍ନାନକରିବ; ତେବେ ଜୀବନର ଅଖଣ୍ଡ ଫଳ ଲାଭକରିବ।

୨। ନିମ୍ନଲିଖଷୁ ପତ୍ୟେଷୁ ଲକାରକ୍ରିୟାପଦାନି ଲୁଟ୍‌କାର କ୍ରିୟାପଦାନି ଚ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଅନ୍ତେନ ସଦୃଶଂ ଦାନଂ ନ ଭୂତଂ ନ ଭବିଷ୍ୟତି।
ତସ୍ମାଦନଂ ବିଶେଷେଣ ଦାତୁମିଛନ୍ତି ମାନବାଃ ॥
Answer:
ଅନ୍ନପରି ଦାନ ନଥିଲା କି ହେବ ନାହିଁ ।
ତେଣୁ ବିଶେଷଭାବେ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଅନ୍ନଦାନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରନ୍ତି ।

(ଖ) କ୍ଷମାଶସ୍ତ୍ର କରେ ଯସ୍ୟ ଦୁର୍ଜନଃ କିଂ କରିଷ୍ଯତି।
ଅତୃଣେ ପତିତୋ ବହିଃ ସ୍ୱୟମେବୋପଶାମ୍ୟତି ॥
Answer:
ଯାହାହାତରେ କ୍ଷମାଶସ୍ତ୍ର ଅଛି ଦୁଷ୍ଟ ତା’ର କ’ଣ କରିବ ?
ଘାସ ନଥ‌ିବା ସ୍ଥାନରେ ନିଆଁ ପଡ଼ିଲେ ଆପେ ଲିଭିଯାଏ ।

(ଗ) ନ କଶ୍ଚିଦପି ଜାନାତି କିଂ କସ୍ୟ ଶ୍ଳୋ ଭବିଷ୍ୟତି ।
ଅତଃ ଡଃ କରଣୀୟାନି କରୋତ୍ୟଦୈବ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।
Answer:
କାଲି କ’ଣ ହେବ କେହି ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଏଣୁ ଆସନ୍ତାକାଲି ହେବାକୁ ଥ‌ିବା କାମ ବୁଦ୍ଧିମାନ ଲୋକ ଆଜି କରେ ।

(ଘ) କ୍ରୋଧାତ୍ ଭବତି ସମ୍ମୋହଃ ସମ୍ମୋହାତ୍ ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମ
ସ୍ଵ ତିଭ୍ରଂଶାଦ୍ ବୁଦ୍ଧିନାଶେ ବୁଦ୍ଧିନାଶାତ୍ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ।
Answer:
କ୍ରୋଧରୁ ସମ୍ମୋହ ଜାତ ହୁଏ ।
ସମ୍ମୋହରୁ ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମ ସୂତିବିଭ୍ରମରୁ ବୁଦ୍ଧିନାଶ ଏବଂ ବୁଦ୍ଧିନାଶରୁ ବିନାଶ ଉପୁଜେ ।

ଲୋକାର (ଆଦେଶ / ଅନୁଜ୍ଞା ଅର୍ଥରେ):
ଲୋଟ୍‌ଲକାର କୌଣସି କାଳକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଏହା ଆଦେଶ, ଅନୁଜ୍ଞା, ଉପଦେଶ, ନିମନ୍ତ୍ରଣ, ପ୍ରାର୍ଥନା ଆଶୀର୍ବାଦ ଅର୍ଥରେ (Mood) ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା-

(୧) ଆଦେଶ ଅର୍ଥରେ : ତଂ ଶୀଘ୍ରମ୍ ଆଗଛ ।
Answer:
ତୁମେ ଶୀଘ୍ର ଆସ ।

(୨) ଅନୁଜ୍ଞା ଅର୍ଥରେ : ଭବାନ୍ ମାଂ ରକ୍ଷତୁ ।
Answer:
ଆପଣ ମୋତେ ରକ୍ଷାକରନ୍ତୁ ।

(୩) ଉପଦେଶ ଅର୍ଥରେ : ସତ୍ୟ ବଦ, ଧର୍ମ ଚର ।
Answer:
ସତ କୁହ, ଧର୍ମ ଆଚରଣ କର ।

(୪) ନିମନ୍ତ୍ରଣ ଅର୍ଥରେ : ମମ ଗୃହେ ଭୋଜନଂ କରୋଡୁ ।
Answer:
ମୋ ଘରେ ଭୋଜନ କର ।

(୫) ପ୍ରାର୍ଥନା ଅର୍ଥରେ : ମାତଃ । ଭିକ୍ଷାଂ ଦେହି ।
Answer:
ହେ ମାଆ ! ଭିକ ଦିଅ ।

(୬) ଆଶୀର୍ବାଦ ଅର୍ଥରେ : ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ ଭବ ।
Answer:
ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ ହୁଅ ।

(କ) ନିମ୍ନଲିଖଷୁ ଶ୍ଳୋକେଷୁ ଲୋକାରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତାନି ରେଖାଙ୍କିତାନି କ୍ରିୟାପଦାନି ପଠତ ।
ତୃଷ୍ଣା ଛିନ୍ଧି ଭଜ କ୍ଷମାଂ ଜହି ମଦଂ ପାପେ ରତଂ ମା କୃଥା ।
Answer:
ତୃଷ୍ଣା ଦୂର କର କ୍ଷମା ଆଚରଣ କର । ଅହଂକାର ତ୍ୟାଗ କର ପାପ ପ୍ରତି ମନୋନିବେଶ କରନାହିଁ ।

ସତ୍ୟ ବୃତ୍ୟନୁଯାହି ସାଧୁପଦବୀ ସେବସ୍ଵ ବିଦ୍ବଜ୍ଜନମ୍ ।
Answer:
ସତ କୁହ; ସାଧୁପଦ ଗ୍ରହଣ କର ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସେବା କର ।

ମାଧ୍ୟାନ୍ ମାନୟ ବିଦ୍ବିଷୋଽପ୍ୟନୁନୟ ପ୍ରଖ୍ୟାପୟ ସ୍ବାନ୍ ଗୁଣାନ୍
Answer:
ମାନ୍ୟଲୋକଙ୍କୁ ମାନ, ବିଦ୍ୱାନ୍ ଲୋକଙ୍କୁ ନମ୍ରତା ବ୍ୟବହାର କର । ନିଜ ଗୁଣ ପରିମାର୍ଜନ କର ।

କୀରିଂ ପାଳୟ ଦୁଃଖେ କୁରୁ ଦୟାମେତତ୍ ସତାଂ ଚେଷ୍ଟିତମ୍ ।
Answer:
ଯଶ ପାଳନ କର, ଦୁଃଖୀକୁ ଦୟା କର, ଏହା ସାଧୁ ଲୋକଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ।

(ଖ) ସର୍ବେ ଭବନ୍ତୁ ସୁଖୁନଃ ସର୍ବେ ସବୁ ନିରାମୟା ।
Answer:
ସମସ୍ତେ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତୁ, ସମସ୍ତେ ନିରୋଗ ହୁଅନ୍ତୁ ।

ସର୍ବେ ଭଦ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତୁ ମା ନରଃ ସନ୍ତୁ ଦୁଃଖ୍ୟତଃ ।
Answer:
ସମସ୍ତେ ଭଲକଥା ଦେଖନ୍ତୁ ଲୋକମାନେ ଦୁଃଖ୍ତ ନ ହୁଅନ୍ତୁ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥ – କ୍ରିୟାପଦଂ ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଭଜ ସାଧୁ-ସମାଗମମ୍ ।

(କ) ଭବାନ୍ ________ ଗୃହମ୍ ।
Answer:
ଗଚ୍ଛତୁ

(ଖ) ବଂ ପଶ୍ୟ, ଅହଂ ________ ।
Answer:
ପଶ୍ୟାନି

(ଗ) ତବ ମଙ୍ଗଳଂ ________ ।
Answer:
ଭବତୁ

(ଘ) ପ୍ରାତଃ ଶୀତଳଂ ଜଳଂ ________ ।
Answer:
ପିବ

(ଙ) ହେ ତାତ । ମାଂ ________ ।
Answer:
ରକ୍ଷ

(ଚ) ନରଃ ଦୁଃଖ୍ ମା ________ ।
Answer:
ସନ୍ତୁ
(ପିବ, ପଶ୍ୟାନି, ରକ୍ଷ, ସନ୍ତୁ, ଗଚ୍ଛତୁ, ଭବତୁ)

ବିଧୂଲିଲକାର (ଉଚିତ / ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ):
(କ) ଲୋଟ୍‌କାର ପରି ବିଧୂଲିଲକାର କୌଣସି କାଳକୁ ବୁଝାଇ ନଥାଏ । କେବଳ ବିଧ୍ (ଔଚିତ୍ୟ) ଓ ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ (Mood) ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
(୧) ବିଧ୍ (ଉଚିତ) ଅର୍ଥରେ ଯଥା- ସତ୍ୟ ବଦେତୁ, ଧର୍ମ ଚରେତ୍‌ ।
Answer:
ସତ କହିବା ଉଚିତ । ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରିବା ।
(୨) ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ; ଯଥା- ଶ୍ଵେତଃ ଅଶ୍ୱ ଦ୍ରୁତଂ ଧାବେତ୍ର । ଅଦ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟି ଭବେତ ଇତ୍ୟାଦି ।
Answer:
ଧଳାଘୋଡ଼ା ଶୀଘ୍ର ଧାଇଁପାରେ । ଆଜି ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ ।

(ଖ) ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ମଧ୍ୟ ବିଧୂଲିଲକାର ପ୍ରୟୋଗ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ; ଯଥା-
(୧) ଭବାନ୍ ଶୀଘ୍ର ନୀରୋଗୋ ଭବେତୁ ।
Answer:
ଆପଣ ଶୀଘ୍ର ନିରୋଗ ହେବା ଉଚିତ ।
(୨) ବୟଂ ପ୍ରାତଃ ଈଶ୍ବରଂ ସ୍ମରେମ ।
Answer:
ଆମେ ସକାଳୁ ଈଶ୍ବରଙ୍କୁ ମନେପକାଇବା ଉଚିତ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥ-କ୍ରିୟାପଦାନି ନିରୂପ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଆକାଶଃ ମେଘାଚ୍ଛନଃ, ଅଦ୍ୟ ବୃଷ୍ଟି ଭବେତ୍ର ।
(କ) ମାର୍ଗ କର୍ଦ୍ଦମାକ୍ତ, ବାଳକା
Answer:
ପତେୟୁ

(ଖ) ସମ୍ପ୍ରତି ବଂ ତବ ମତଂ
Answer:
କଦଃ

(ଗ) ସ ଅତୀବ ବୃଦ୍ଧା, ଅତଃ ପ୍ରାଣାନ୍‌
Answer:
ତ୍ୟଜେତ୍

(ଘ) ପରୀକ୍ଷାମୁଭୀର୍ଯ୍ୟ ତେ ସମ୍ଭବତଃ ବ୍ୟାପାରମେବ
Answer:
ବଦଃ

(ଙ) ଅଦ୍ୟ ଅବକାଶଦିବସ, ବୟଂ ମନ୍ଦିରଂ
Answer:
ଗଚ୍ଛେମ
(ବଦଃ, କୁର୍ମୁ, ଗଚ୍ଛେମ, ପତେୟୁ, ତ୍ୟଜେତ୍)

୨। ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନେଷୁ ଧାତୁ-ଲକାରାଣାମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ ଅସ୍ଥି, ଯଥାର୍ଥ ରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ । (ଆସୀତ୍‌, ଭବତି, ଅସ୍ଥି, ଜାନନ୍ତି, ସ୍ୟାତ୍, ବଦନ୍ତି, ଜ୍ଞାସ୍ୟମ, ପଶ୍ୟାମଃ, ଆଗଚ୍ଛନ୍ତୁ, ପଠତ)
(କ) ସଂସ୍କୃତଂ ପୁରା ଭାରତୀୟାନାଂ ଲୋକପ୍ରିୟା ଜନଭାଷା _________ (ଅସ୍ – ଲ) ।
Answer:
ଆସୀତ୍‌

(ଖ) ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାତ୍ ଏବ ପ୍ରାନ୍ତୀୟଭାଷାମାଂ ସମ୍ୟଗ୍ର ଜ୍ଞାନଂ _____________ (ଭୂ – ଲଟ୍) ।
Answer:
ଭବତି

(ଗ) ଇୟଂ ଭାଷା ରାଷ୍ଟ୍ରିକ୍ୟସ୍ୟ ସାଧ୍ଵ __________ (ଅସ୍ – ଲଟ୍) ।
Answer:
ଅସ୍ଥି

(ଘ) ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ସର୍ବପ୍ରଦେଶସ୍ଥା ଲୋକାଂ ସଂସ୍କୃତଂ _________ (ଜ୍ଞା – ଲୁଟ୍) ।
Answer:
ଜାନନ୍ତି

(ଙ) ସଂସ୍କୃତଂ ପ୍ରତି ନ କସ୍ୟାପି କୋଽପି ସନ୍ଦେହ ___________ (ଅସ୍ – ବିଧୂଲିଡ୍) ।
Answer:
ସ୍ଯାତ୍

(ଚ) ସଂସ୍କୃତ-ବ୍ୟାକରଣମ୍ ଅତୁଳନୀୟମ୍ ଇତି ସର୍ବେ _________ (ବଦ୍ – ଲଟ୍) ।
Answer:
ବଦନ୍ତି

(ଛ) ସଂସ୍କୃତ-ପଠନେନ ବରଂ ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ଇତିହାସଂ __________ (ଜ୍ଞା – ଲୁଟ୍) ।
Answer:
ଜ୍ଞାସ୍ୟମ

(ଜ) ଅଧୁନା ବିଶ୍ଵେ ବୈଦିକଗଣିତସ୍ୟ ମହତୀଚର୍ଚ୍ଚା ବୟଂ __________ (ଦୃଶ୍ – ଲଟ୍) ।
Answer:
ପଶ୍ୟାମଃ

(ଝ) ନ୍ୟାୟସଂଖ୍ୟାଦିଦର୍ଶନେ ସଂଗଣକସ୍ୟ ଉପଯୋଗଂ କର୍ଡିଂ ଭବନ୍ତଃ __________ (ଆ + ଗମ୍ -ଲୋଟ୍) ।
Answer:
ଆଗଚ୍ଛନ୍ତୁ

(ଞ) ହେ ଛାତ୍ରା ! ପରମାଦରେଣ ୟୂୟଂ ସଂସ୍କୃତଂ _________ (ପଠ୍ – ଲୋଟ୍) ।
Answer:
ପଠତ

(ଟ) ଯତଃ ସଂସ୍କୃତଂ ବିନା ଭାରତେ ଜନ୍ମ ନିରର୍ଥକମ୍ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ।

ଧାତୁରୂପ (ତିଙନ୍ତ):

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣରେ ‘ଧାତୁ’ ସମୂହକୁ ‘ଦଶ’ଟି ଗଣରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଏକଥା ଏହି ଅଧ୍ୟାୟର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଭାଗରେ ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି । ତେବେ କ୍ରିୟାର ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରିବାପାଇଁ ‘ଧାତୁ’ ର ରୂପକୁ ‘ଦଶ’ ଲକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ । ଆବଶ୍ୟକତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏଠାରେ ମାତ୍ର ପୂର୍ବ ଆଲୋଚିତ ଲଟ୍, ଲଙ, ଲୁଟ୍, ଲୋଟ୍ ଓ ବିଧୂଲିଡ୍ ନାମକ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଲକାରକୁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ବିଭିନ୍ନ ଧାତୁମାନଙ୍କର ସେହି ସେହି ଲକାର ରୂପ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।

ଭୃ‍।ଦିଗଣ:
(ପରସ୍ପେପଦୀ):
‘ଭୂ’ ଧାତୁ (ହେବା):

ଅନୁ-ଭୂ (ଅନୁଭବ କରିବା) ସୁଖମ୍ ଅନୁଭବତି ।
Answer:
ସୁଖ ଅନୁଭବ କରୁଛି ।

ପରା-ଭୂ (ପରାଭବ ପାଇବା) ପାପାତ୍ ପରାଭବତି ।
Answer:
ପାପରୁ ଦୁଃଖ ପାଉଛି ।

ପ୍ର-ଭୂ (ଉତ୍ପତ୍ତି ବା ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅର୍ଥରେ) ଅମରକଣ୍ଟକାତ୍ ମହାନଦୀ ପ୍ରଭବତି ।
Answer:
ଅମରକଣ୍ଟକରୁ ମହାନଦୀ ବାହାରିଛି ।

ରାମଃ ଅସୁରେଷୁ ପ୍ରଭବତି ।
Answer:
ରାମ ଅସୁରଙ୍କୁ ନିପାତପାଇଁ ସମର୍ଥ ।

ସମ୍ – ଭୂ (ସମ୍ଭବ ହେବା ବା ଜାତହେବା) ସମ୍ଭବାମି ଯୁଗେ ଯୁଗେ ।
Answer:
ଯୁଗେ ଯୁଗେ ଜନ୍ମନିଏ ।

ପଠ୍ ଧାତୁ (ପଢ଼ିବା):

ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ‘ପଠ୍’ ଧାତୁ ପରି ହୋଇଥାଏ । ନିଜ୍ (ନିନ୍ଦା କରିବା), ବଦ୍ (କହିବା), କୂଜ୍ (କୂଜନ କରିବା), କ୍ରନ୍ଦ୍ (କାନ୍ଦିବା), କ୍ରୀଡ଼୍ (ଖେଳିବା), ଖାଦ୍ (ଖାଇବା), ଗର୍ଭ (ଗର୍ଜନ କରିବା), ଚର୍ଜ୍ (ଚୋବାଇବା) ଜ୍ବଳ୍ (ଜଳିବା), ନନ୍ଦ୍ (ଖୁସିହେବା), ବ୍ରଜ୍ (ଯିବା), ଚର୍ (ବୁଲିବା, ଚରିବା), ପତ୍ (ପଡ଼ିବା), ଫଳ୍ (ଫଳିବା), ଭ୍ରମ୍ (ବୁଲିବା), ଫୁଲ୍ଲ, (ବିକଶିତ ହେବା), ଳପ୍ (କହିବା), ଲୁଣ୍ଠ (ଚୋରିକରିବା), ହସ୍ (ହସିବା), ଖନ୍ (ଖୋଳିବା), ଜୀବ୍ (ବଞ୍ଚିବା), ରକ୍ଷ୍ (ରକ୍ଷାକରିବା), ମୂର୍ଚ୍ଛା (ମୂର୍ତ୍ତିତ ହେବା) …. ଇତ୍ୟାଦି ।

ସ୍ଥା (ଅବସ୍ଥାନେ, ରହିବା ଅର୍ଥରେ):

ଅଧ୍ – ସ୍ଥା (ରହିବା ଅର୍ଥରେ) – ଶିବ କୈଳାସମ୍ ଅଧୃତିଷ୍ଠତି ।
ଅବ -ସ୍ଥା (ଧୈର୍ଯ୍ୟରସହ ରହିବା)-ଅବତିଷ୍ଠତେ (ଆତ୍ମନେପଦୀ)
Answer:
ଶିବ କୈଳାସରେ ରୁହନ୍ତି ।

ଆ – ସ୍ଥା (ଆଶ୍ରୟ କରିବା) – ସଂଯମେ ଯତ୍ନମ୍ ଆତିକ୍ଷେତ୍ର ।
ଉଦ୍ – ସ୍ଥା (ଉତ୍‌ଥାନ/ଜାଗରଣ ଅର୍ଥରେ) -ଉତ୍ତିଷ୍ଠତ, ଜାଗ୍ରତ ।
Answer:
ସଂଯମରେ ଯତ୍ନ ଆଶ୍ରୟ କରିବା ଉଚିତ ।

ସମ୍ – ସ୍ଥା (ସ୍ଥିର ରହିବା ଅର୍ଥରେ ) – ଡଃ ସ୍ବସ୍ଥାନଂ ସଂତିଷ୍ଠତେ ।
Answer:
ସେ ନିଜେ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିର ଅଟନ୍ତି ।

ପା (ପିଇବା ଅର୍ଥରେ):

ଗମ୍ (ଯିବା):

ଅଧ୍ – ଗମ୍ (ପ୍ରାପ୍ତି ବା ଜ୍ଞାନଅର୍ଥରେ) : ଡଃ ଶାନ୍ତିମ୍ ଅଧଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସେ ଶାନ୍ତିରେ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତି କରୁଛି ।

ଅନୁ -ଗମ୍ (ଅନୁଗମନ କରିବା) : ପୁତ୍ର ମାତରମ୍ ଅନୁଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ପୁଅ ମାଆଙ୍କ ପଛରେ ଯାଉଛି ।

ଅବ – ଗମ୍ (ଜ୍ଞାନେ । ବୁଝିବା ଅର୍ଥରେ) : ସର୍ବେ ଧର୍ମସ୍ୟ ରହସ୍ୟମ୍ ଅବଗଛନ୍ତୁ ।
Answer:
ସମସ୍ତେ ଧର୍ମର ରହସ୍ୟ ବୁଝନ୍ତୁ ।

ଆ- ଗମ୍ (ଆସିବା ଅର୍ଥରେ) : ଛାତ୍ରୀ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ଆଗଚ୍ଛତି । ଗୃହାତ୍ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଛାତ୍ର ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଆସୁଛି । ଘରୁ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଆସୁଛି ।

ପ୍ରତି + ଉଦ୍ – ଗମ୍ (ପାଛୋଟି ଆଣିବା) : ପ୍ରତ୍ଯୁଦ୍‌ଗଚ୍ଛତି ମାନ୍ୟାନ୍ ।
Answer:
ମାନ୍ୟଲୋକଙ୍କୁ ପାଛୋଟି ଆଣୁଛି ।

ସମ୍ – ଗମ୍ (ମିଳିତ ହେବା) : ସାଧୁ ସାଧୂନ୍ ସଂଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସାଧୁ, ସାଧୁ ସାଙ୍ଗରେ ମିଳିତ ହୁଏ । ତ୍ବ ସଂଗଚ୍ଛତେ ।

ସମ୍ – ଗମ୍ ( ସଙ୍ଗ ହେବା ଅର୍ଥରେ-ଆତ୍ମନେପଦୀ) : ଇଦଂ କାର୍ଯ୍ୟନଂ ତ୍ରୟଂ ସଂଗଚ୍ଛତେ ।
Answer:
ଏହି କାମ ତୁମକୁ ସଙ୍ଗତ ।

ନୀ (ନେବା):

ଆ-ନୀ (ଆଣିବା ଅର୍ଥରେ): ହେ ଫଳେ ଆନୟତୁ । (ଦୁଇଟି ଫଳ ଆଣନ୍ତୁ) । ବି-ନୀ (ବିନୀତ କରିବା/ପ୍ରାର୍ଥନା-ପୂର୍ବକ ଜଣାଇବା / ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିବା): ଲଲକାରରେ ବ୍ୟନୟତ୍, ବ୍ୟନୟତାମ୍, ବ୍ୟନୟନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ହେବ : ସର୍ବା ପ୍ରଜା ରାଜ୍ଞ ପୁନଃ ବ୍ୟନୟନ୍ । (ସମସ୍ତ ପ୍ରଜା ରାଜାଙ୍କ ଆଗରେ ନମ୍ର ହେଲେ) ।

ଦୃଶ୍ (ଦେଖ‌ିବା):

ଦୃଶ୍ ମଧ୍ଯ ଜ୍ଞାନାର୍ଥକ / ବୋଧାର୍ଥକ ଧାତୁ; ଯଥା-
(କ) ଗାଦଃ ପଶ୍ୟନ୍ତ ଗନ୍ଧନ ।
Answer:
ଗୋରୁମାନେ ଗନ୍ଧରୁ ଜାଣିପାରନ୍ତି ।
(ଖ) ପଶ୍ୟ, କୀଦୃଶଂ ବୀଣା ନଦତି ।
Answer:
ଦେଖ, କିପରି ବୀଣା ବାଜୁଛି ।

କେତେକ ଧାତୁର ଶିଷ୍ଟ ପ୍ରୟୋଗ
ସେହିପରି ‘ଅଟ୍’ ଧାତୁ (ଭ୍ରମଣେ) : କୃଷ୍ଠ ଅଟତି କୁଞ୍ଜବନେ ।
Answer:
କୃଷ୍ଣ କୁଞ୍ଜବନରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।

ଅର୍କ୍ (ପୂଜାକରିବା) : ଛାତ୍ରା ଗଣେଶମ୍ ଅର୍ଜନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରମାନେ ଗଣେଶ ପୂଜାକରୁଛନ୍ତି ।

ଅର୍କ୍ (ଅର୍ଜନେ) : ଧନମ୍ ଅର୍ଜନ୍ତି ବଣିଜଃ ।
Answer:
ବେପାରୀ ଧନ ଇଚ୍ଛାକରନ୍ତି ।

ଅର୍ଦ୍ର (ମାଗିବା / ପୀଡ଼ାଦେବା) : ଚାତକଃ ଶରଦ୍‌ଘନଂ ନାତି ।
Answer:
ଚାତକ ଶରତକାଳର ବର୍ଷାକୁ ଇଚ୍ଛାକରନ୍ତି ।

ଅର୍ଥ (ଯୋଗ୍ୟ / ପୂଜନେ) : ତଂ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠିତୁମ୍ ଅର୍ହସି ।
Answer:
ତୁମେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବାକୁ ସକ୍ଷମ ।

ଅବ୍ (ରକ୍ଷାକରିବା / ପ୍ରସନ୍ନକରିବା) : ମାମ୍ ଅବତୁ ।
Answer:
ମୋତେ ଖୁସିକରନ୍ତୁ ।

ତପ୍ (ତାପଦେବା) : ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦନ୍‌ଶ୍ ପ୍ରବଳଂ ତପତି ।
Answer:
ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରବଳ ଉତ୍ତାପ ଦିଏ ।

(ଦଂଶନକରିବା) : ମଶକଃ ଦଶତି ।
Answer:
ମଶା କାମୁଡ଼ୁଛି ।

ସ୍ମ (ସ୍ମରଣକରିବା) : ଶିଶୁ ମାତରଂ ସ୍ମରତି ।
Answer:
ଶଶୁ ମାଆକୁ ମନେପକାଉଛି ।

ତୃ (ପାରହେବା) : ଜନଃ ନୌକୟା ନଦୀ ତରନ୍ତି ।
Answer:
ଲୋକମାନେ ନୌକାରେ ନଦୀପାର ହୁଅନ୍ତି ।

ଜ (ଜୟକରିବା) : ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ସର୍ବତ୍ର ଜୟତି ।
Answer:
ବୁଦ୍ଧିଆଲୋକ ସବୁଠି ଜୟକରେ ।

ଦହ୍ (ଦହନକରିବା) : ରୌଦ୍ରତାପଃ ଅଙ୍ଗାନି ଦହତି ।
Answer:
ଖରା ଦେହ ଜାଳିଦିଏ ।

ପଚ୍ (ପାକ ହେବା) : ଅନ୍ନ ପଚତି ।
Answer:
ଭାତ ରନ୍ଧାହେଉଛି ।

ଦା (ଦାନ ଦେବା) : ରାଜା ବିପ୍ରାୟ ଧନଂ ଦଦାତି ।
Answer:
ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।

ବହୁ (ବହନକରିବା / ବହିବା) : ପବନଃ ମନ୍ଦ ବହତି ।
Answer:
ପବନ ଧୀରେ ବହୁଛି ।

ବସ୍ (ବାସକରିବା) : ବାନରଃ ବୃକ୍ଷେ ବସତି ।
Answer:
ମାଙ୍କଡ଼ ଗଛରେ ବାସକରେ ।

କ୍ଷର୍ (ଝରିବା) : ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି ସିନ୍ଧମଃ ।
Answer:
ସାଗରମାନେ ମହୁ କ୍ଷରିତ କରୁଛନ୍ତି ।

ଖେଳ୍ (ଖେଳିବା) : ବାଳକା ଗୁଞ୍ଜ୍ତି ।
Answer:
ବାଳକମାନେ ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଗୁଞ୍ଜ (ଗୁଞ୍ଜନକରିବା) : ଭ୍ରମଶଃ ଅୟଂ ଗୁଞ୍ଜତି ।
Answer:
ଏହି ଭ୍ରମରଟି ଗୁଣୁଗୁଣୁ ହେଉଛି ।

ଚଳ୍ (ଯିବା / କମ୍ପିବା) : ବତ୍ସ । ଉଦ୍ଦିଷ୍ଠ, ଗୃହଂ ଚଳ ।
Answer:
ପୁଅ । ଉଠ, ଘରକୁ ଚାଲ ।

ନଟ୍ (ନୃତ୍ୟକରିବା) : କେନ ସହ ନଟତି ନଟବରଃ ?
Answer:
କାହା ସହିତ ନଟବର ନାଚୁଛନ୍ତି ।

ନଦ୍ (ଶବ୍ଦ କରିବା) : ବସନ୍ତେ ପକ୍ଷିଣ ନଦନ୍ତି ।
Answer:
ବସନ୍ତରେ ପକ୍ଷୀମାନେ ଶବ୍ଦ କରୁଛନ୍ତି ।

ମୀନ୍ (ବୁଜିହୋଇଯିବା / ନିମେଷ) : ଚକ୍ଷୁଃ ପବନେନ ମୀଳତି ।
Answer:
ପବନରେ ଆଖୁ ବୁଜିହୋଇ ଯାଉଛି ।

ରୁହ୍ (ଜନ୍ମିବା) : ତରୁ ଛିନ୍ନାଽପି ରୋହତି ।
Answer:
ଗଚ୍ଛକାଟିଲେ ମଧ୍ୟ କଅଁଳେ ।

ଆ – ରୁହ୍ (ଆରୋହଣ କରିବା) : ଡଃ କଷ୍ଟେନ ଉଷ୍ଟ୍ରମ୍ ଆରୋହତି ।
Answer:
ସେ କଷ୍ଟରେ ଓଟ ଚଢ଼ୁଛି ।

ପ୍ର – ରୁହ୍ (ଜନ୍ମିବା) : ପର୍ବତେ ନଳିନୀ ନ ପ୍ରରୋହତି ।
Answer:
ପର୍ବତରେ ପଦ୍ମ ଜନ୍ମି ନ ଥାଏ ।

ଲଗ୍ – (ଲାଗିବା) : ଓଷେ ଅଧରଃ ଲଗତି ।
Answer:
ଓଠରେ ଅଧର ଲାଗିଥାଏ ।

ସ୍ପଳ୍ – (ଖସିପଡ଼ିବା) : ସ୍ଖଳନ୍ତି ଚରଣ୍ୟ
Answer:
ମାଟିରେ ଗୋଡ଼ ଖସିଯାଏ ।

ସୁ – (ସ୍ରବିବା) : ନିମ୍ବାତ୍ ମଧୁ ନ ସ୍ରବେତ୍ ।
Answer:
ନିମ୍ବଗଛରୁ ମହୁ ବାହାରିପାରେ ନାହିଁ ।

ସ୍ଵନ୍ – (ଶବ୍ଦକରିବା) : ସୁନନ୍ତ ବଂଶା ପବନେନ ପୂର୍ଣ୍ଣା ।
Answer:
ପବନ ପୂର୍ଣ୍ଣହୋଇ ବାଉଁଶ ଶବ୍ଦ କରୁଛନ୍ତି ।

(ଆତ୍ମନେପଦୀ):
ଲଭ୍ (ଲାଭକରିବା):

ଆ + ଲଭ୍ – ଆଲଭତେ (ପାଇବା, ସ୍ପର୍ଶକରିବା, ହିଂସାକରିବା) : ଯତ୍ନ କୃତେଽପି ନାଲଭତ ।
Answer:
ଯନ୍ କଲେ ମଧ୍ୟ ମିଳିଲା ନାହିଁ ।

ଉପ + ଆ – ଲଭ୍-ଉପାଲଭତେ (ଭର୍ସନାକରିବା) ସ୍ଵଯୌବନମ୍ ଉପାଲଭଗ୍ନ, ସଖ୍ ! ନ ମାମ୍ ।
Answer:
ସଖ୍ ନିଜ ଯୌବନକୁ ଭତ୍ସନା କର, ମୋତେ ନୁହେଁ ।

ଉପ + ଲଭ୍ – ଉପଲଭତେ (ପାଇବା, ଅନୁଭବକରିବା, ଜାଣିବା) : ସର୍ବେ କର୍ମଫଳମ୍ ଉପଲଭନ୍ତେ ।
Answwer:
ସମସ୍ତେ କର୍ମଫଳ ଲାଭକରନ୍ତି ।

ବି + ପ୍ର – ଲଭ୍ – ବିପ୍ରଲଭତେ (ପ୍ରତାରଣା କରିବା) : କୋକିଳ କାକଂ ବିପ୍ରଲଭତେ ।
Answer:
କୋଇଲି କାଉକୁ ପ୍ରତାରଣା କରେ ।

ସେବ୍ (ସେବାକରିବା / ଉପଭୋଗ କରିବା / ଆଶ୍ରୟ କରିବା):

ନିମ୍ନଲିଖତ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ‘ସେବ୍‌’ ଧାତୁ ପରି ହେବ-ବିଭିନ୍ନ ଧାତୁର କେତେକ ଶିଷ୍ଟ ପ୍ରୟୋଗ ଦୟ (ଦୟାକରିବା) : ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଦୟସ୍ତ । ଦରିଦ୍ରକୁ ଦୟା କର ।

ଘଟ (ଘଟିବା) : ଦୁର୍ଘଟନା ଅଘଟତ ।
Answer:
ଦୁର୍ଘଟଣା ଘଟିଲା ।

ବାଧ୍ (ବାଧାଦେବା) : ଧାନ୍ୟଭ୍ୟ ମାଂ ବାଧ୍ୟସ୍ଵ ।
Answer:
ଧାନରୁ ଗାଈକୁ ବାରଣ କର ।

ଶିକ୍ଷ (ଶିଖ୍) : ଶିକ୍ଷେତ ବିଦ୍ୟାମ୍ ।
Answer:
ବିଦ୍ୟା ଶିକ୍ଷାକରିବା ଉଚିତ ।

ବନ୍ଦ୍ (ବନ୍ଦନାକରିବା) : ବନ୍ଦେ ମାତରମ୍ ।
Answer:
ମୁଁ ମାଆଙ୍କୁ ବନ୍ଦନାକରୁଛି ।

ଈକ୍ଷ (ଦେଖିବା) : ଈକ୍ଷତେ ଦୋଷାନ୍ ।
Answer:
ଦୋଷ ଦେଖୁଛି ।

ଶଙ୍କ୍ (ଆଶଙ୍କାକରିବା) : କଥମ୍ ଆଶଙ୍କସେ ?
Answer:
କାହିଁକି ଆଶଙ୍କାକରୁଛି ।

ଲମ୍ବ (ଲମ୍ବିବା) : ମାର୍ଗ ଲମ୍ବତେ ।
Answer:
ମାର୍ଗ ଲମ୍ବିଛି ।

ଡ୍ରପ୍ (ଲାଜକରିବା) : ନବବଧୂ ତ୍ରପଡେ ।
Answer:
ନୂଆବୋହୂ ଲାଜକରୁଛି ।

ଡ଼ର୍ (ତରତର ହେବା) : ତୁରନ୍ତେ ଛାତ୍ରା ।
Answer:
ଛାତ୍ରମାନେ ତରତର ହେଉଛନ୍ତି ।

ଭିକ୍ଷୁ (ଭିକ୍ଷାକରିବା) : ବହିଃ ବସୁଧାଂ ଭିକ୍ଷତେ ।
Answer:
ବଳି ବସୁଧା ଭିକ୍ଷାକଲେ ।

ଲକ୍ଷ୍ (ଲକ୍ଷ୍ୟକରିବା) : କୁତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।
Answer:
କୁଆଡ଼େ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଦେଉଛ ।

ସହ (ସହିବା) : ଡଃ ଦୁଃଖାନି ସହତେ ।
Answer:
ସେ ଦୁଃଖ ସହୁଛି ।

ଗାହ (ଗାଧୋଇବା) : ଗଙ୍ଗାୟାଂ ଗାହସ୍ଵ ।
Answer:
ଗଙ୍ଗାରେ ସ୍ନାନ କର ।

ଭାଷ (କହିବା) : ଡଃ ସାଧୁ ଭାଷତେ ।
Answer:
ସେ ଠିକ୍ କହୁଛି ।

କମ୍ (କମ୍ପିବା) : ବୃଦ୍ଧା କମ୍ପତେ ।
Answer:
ବୁଢ଼ା ଥରୁଛି ।

ଯତ୍ (ଯତ୍ନକରିବା) : ପଠନେ ଯତେତ ।
Answer:
ପଢ଼ାରେ ଯତ୍ନ କରିବା ଉଚିତ ।

ଚେଷ୍ଟ୍ (ଚେଷ୍ଟାକରିବା) : ବାରଂ ବାରଂ ଚେଷ୍ଟସ୍ବ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାର ଚେଷ୍ଟା କର ।

ଅୟ (ଯିବା), ପରା – ଅୟ (ପଳାଇବା) : ମୂଷିକା ପଳାୟନ୍ତେ ।
Answer:
ମୂଷାମାନେ ପଳାୟନ କରୁଛନ୍ତି ।

ଈକ୍ଷ (ଦେଖିବା) ଅପ – ଈକ୍ଷ୍ (ଅପେକ୍ଷାକରିବା), ଉପ-ଈଷ୍ (ଅବଜ୍ଞାକରିବା), ନିର୍-ଈକ୍ଷ୍ (ନିରୀକ୍ଷଣକରିବା), ପରି-ଈଷ୍ (ପରୀକ୍ଷାକରିବା), ପ୍ରତି-ଈଷ୍ (ପ୍ରତୀକ୍ଷାକରିବା), ପ୍ର- ଈକ୍ଷ୍ (ଭଲ ଭାବରେ ଦେଖୁ), ସମ୍-ଈଷ୍ (ସମୀକ୍ଷାକରିବା), କମ୍-(କାମନାକରିବା) କାମୟତେ,

କ୍ଷମ୍- ( ସମର୍ଥ ହେବା | କ୍ଷମାକରିବା) : ତାଂ କଃ କ୍ଷମେତ ? କ୍ଷମସ୍ତ ପରମେଶ୍ଵର ।
Answer:
ତୁମକୁ କିଏ କ୍ଷମାକରିବ । ହେ ପରମେଶ୍ବର କ୍ଷମା କର ।

ଆ – ରଭ୍ (ଆରମ୍ଭକରିବା) : ଡଃ କାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଆରଭତେ ।
Answer:
ସେ କାମ ଆରମ୍ଭକରୁଛି ।

କାଶ୍ (ଶୋଭା ପାଇବା) ଆକାଶେ କାଶତେ ଚନ୍ଦ୍ର
Answer:
ଆକାଶରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଶୋଭା ପାଉଛି ।

କୃପ (ଯୋଗ୍ୟ ହେବା | ପରିଣମନ ହେବା) : ଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନୀୟ କଳ୍ପତେ ।
Answer:
ଭକ୍ତିରୁ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ ।

ରୁଚ୍ (ରୁଚିବା) : ଶିଶବେ କ୍ରୀଡ଼ା ରୋଚତେ ।
Answer:
ପିଲାଟିକୁ ଖେଳ ଭଲ ଲାଗେ ।

ବୃତ୍ (ରହିବା ଅର୍ଥରେ) : ତତ୍ର ହିମାଳୟ ବର୍ଷତେ ।
Answer:
ସେଠାରେ ହିମାଳୟ ଅଛି ।

ବେପ୍ (କମ୍ପିବା) : ବେପତେ ମେ ଶରୀରମ୍ ।
Answer:
ମୋ ଦେହ ଥରୁଛି ।

ଶୁଭ୍ (ଶୋଭାପାଇବା) : ଉଦ୍ୟାନେ ପୁଷ୍ପାଣି ଶୋଭନ୍ତେ ।
Answer:
ବଗିଚାରେ ଫୁଲ ଶୋଭା ପାଉଛି ।

କେତେକ ଉଭୟପଦୀ ଧାତୁ :
ଧାବ୍‌ (ଦୌଡ଼ିବା ) – ଧାବତି / ଧାବତେ । ପବ୍ (ରାନ୍ଧିବା) ପଚତି / ପଚତେ । ଭଜ୍ (ସେବାକରିବା ଓ ଲାଭକରିବା ) ଭଜତି (ସେବା) ଓ ଭଜତେ (ଲାଭକରିବା) (ପାଇବା) । ଯାଚ୍ (ମାଗିବା) ଯାଚତି / ଯାଚତେ । ହେ (ସ୍ପର୍ଧାରେ ଆହ୍ଵାନକରିବା) – ଦ୍ବୟତି / ଦ୍ବୟତେ : ଆନ୍ଧ୍ରୟତେ ମଲ୍ଲୀ ମଲାୟ ।
Answer:
ଯୋଦ୍ଧା ଯୋଦ୍ଧାକୁ ଆହ୍ଵାନକରୁଛି ।

ରାଜ୍ (ଶୋଭାପାଇବା) ରାଜତି / ରାଜତେ : ରାଜ୍ଞ କୀର୍ତ୍ତି ରାଜେତ, ଆକାଶେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ରାଜତି / ରାଜତେ।
ରାଜାଙ୍କ ଯଶ ଶୋଭା ପାଉଛି । ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି ।
(ଧାରଣକରିବା) – ଧରତି/ ଧରତେ : ଧରତେ / ଧରତି ଖଳୁ ବିପଦଃ । ବପ୍ (ବୁଣିବା / ମୁଣ୍ଡନ କରିବା)- ବପତି/ ବପତେ ।
ଯାଦୃଶଂ ବପତେ ବୀଜଂ ତାଦୃଶଂ ଲଭତେ ଫଳମ୍ । ବପତି କୃଷକଃ ବୀଜମ୍, ବପତି ମସ୍ତକଂ ନାପିତଃ ।
Answer:
ଯେମିତି ମଞ୍ଜି ବୁଣିବ ସେମିତି ଫଳ ପାଇବ । କୃଷକ ମଞ୍ଜି ବୁଣୁଛି, ବାରିକ ମୁଣ୍ଡ ଲଣ୍ଡାକରୁଛି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

୧। ଯଥାନିର୍ଦେଶଂ ଧାତୁରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ସର୍ବେ ଭଦ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତୁ (ଦୃଶ୍ – ଲୋଟ୍)
(କ) ଅହଂ ଧନମ୍ _________ (ଲଭ୍ – ଲ) ।
Answer:
ଅଲଭେ

(ଖ) ଭିକ୍ଷୁକଃ ଭିକ୍ଷା __________ (ଯାଚ୍ – ଲଟ୍) ।
Answer:
ଯାଚତେ

(ଗ) ତଂ ସାଧୁ ___________ (ଭୂ – ଲୁଟ୍) ।
Answer:
ଭବିଷ୍ଯସି

(ଘ) ବାଳକ ପାଠ ___________ (ପଠ୍-ବିଧ୍ଲିଙ୍ଗ୍) ।
Answer:
ପଠେତ୍

(ଙ) ସର୍ବେ ଗ୍ରାମେ __________ (ସ୍ଥା-ଲୋଟ୍) ।
Answer:
ତିଷ୍ଠନ୍ତୁ

(ଚ) ଆବାଂ ଶୀତଳଂ ଜଳଂ __________ (ପା-ଲଟ୍ ) ।
Answer:
ପିବାବ

(ଛ) ଛାତ୍ରୀ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ____________ (ଗମ୍-ଲୁଟ୍) ।
Answer:
ଗମିଷ୍ଯତି

(ଜ) ପିତା ପୁତ୍ରାୟ ପୁସ୍ତକମ୍ ___________ (ନୀ – ଲ) ।
Answer:
ଅନୟତ୍

(ଝ) ଯୁବାଂ ନାଟକଂ ___________ (ଦୃଶ୍ – ଲୁଟ୍) ।
Answer:
ଦ୍ରଷ୍ଯତଃ

(ଞ) ତଂ ____________ କୀଦୃଶଂ ବୀଣା ନଦତି (ଦୃଶ୍-ଲୋଟ୍) ।
Answer:
ପଶ୍ୟ

(ଟ) ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଗନ୍ନାଥ ____________ (ସେବ୍ -ଇଟ୍) ।
Answer:
ସେବତେ

(ଠ) ପୂୟଂ ଧନଂ ____________ (ଲଭ୍ – ଲୁଟ) ।
Answer:
ଲମ୍‌ଵେ

୨। ନ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃପଦଃ ସହ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କ୍ରିୟାପଦାନି ଯୋଜୟତ ।

‘କ’	‘ଖ’
ଶିଷ୍ୟଃ	ନୟେତମ୍
ସର୍ବେ	ତିଷ୍ଠନ୍ତୁ
ଆବାଂ	ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି
ତୃଷାର୍ତ୍ତଃ	ପିବେତ୍
ୟୁୟଂ	ଅପଠତ୍
ବୟଂ	କୁଜନ୍ତି
ବାଳକୌ	ଗମିକ୍ଷ୍ୟ।ବଃ
ଯୂବାଂ	ଲଭେମହି
ଛାତ୍ର।ଃ	ଗଚ୍ଛତୁ
ତୌ	ପଶ୍ୟତାମ୍
କୋକିଳାଃ	ସେବେଧୁମ୍
କୃଷକଃ	ଭବିକ୍ଷ୍ୟତଃ

Answer:

‘କ’	‘ଖ’
ଶିଷ୍ୟଃ	ଅପଠତ୍
ସର୍ବେ	ତିଷ୍ଠନ୍ତୁ
ଆବାଂ	ଗମିକ୍ଷ୍ୟ।ବଃ
ତୃଷାର୍ତ୍ତଃ	ପିବେତ୍
ୟୁୟଂ	ସେବେଧୁମ୍
ବୟଂ	ଲଭେମହି
ବାଳକୌ	ପଶ୍ୟତାମ୍
ଯୂବାଂ	ନୟେତମ୍
ଛାତ୍ର।ଃ	ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି
ତୌ	ଭବିକ୍ଷ୍ୟତଃ
କୋକିଳାଃ	କୁଜନ୍ତି
କୃଷକଃ	ଗଚ୍ଛତୁ

୩। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ
(କ) ବର୍ତ୍ତମାନ ଛାତ୍ରମାନେ ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଅଧୁନା ଛାତ୍ରା ସଂସ୍କୃତଂ ପଠନ୍ତି ।

(ଖ) ସେମାନେ ଏକାଠି ଛାତ୍ରାବାସରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ଏକତ୍ର ଛାତ୍ରାବାସେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ।

(ଗ) ପିଲାମାନେ ସୈନକ ହେବେ ।
Answer:
ବାଳକା ସୈନିକା ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ ।

(ଘ) ବୁଢ଼ାମାନେ ଦୁଧ ପିଇବା ଉଚିତ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧା ଦୁଗ୍ଧ ପିବେୟଃ ।

(ଙ) ଆପଣମାନେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦୟାକରନ୍ତୁ ।
Answer:
ଭବନ୍ତଃ ଦରିଦ୍ରାନ୍‌ ଦୟନ୍ତାମ୍ ।

(ଚ) କୃଷକ ଗାଈ ଦୁଇଟି ହାଟକୁ ନେଇଥିଲା ।
Answer:
କୃଷକଃ ଗାନୌ ହଟ୍ଟମ୍ ଅନୟତ୍ ।

(ଛ) ପଣ୍ଡିତମାନେ ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ସମ୍ମାନ ପାଇବେ
Answer:
ପଣ୍ଡିତଃ ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ସମ୍ମାନଂ ଲବ୍‌ସ୍ୟନ୍ତେ

(ଜ) ଭାରତୀୟମାନେ ବିଦେଶ ଗଲେ ।
Answer:
ଭାରତୀୟାଂ ବିଦେଶମ୍ ଅଗଚ୍ଛନ୍ ।

(ଝ) ଏହି ଫଳରୁ ରସ ଝରିପଡ଼ୁଛି ।
Answer:
ଅସ୍ମାତ୍ ଫଳାତ୍ ରଧଃ ନିଃସରତି ।

(ଞ) ଝିଅମାନେ ଲାଜକରନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳା ଲଜନ୍ତେ ।

(ଟ) ଶିଶୁ ମାଆ ଆଡ଼କୁ ଧାଉଁଅଛି ।
Answer:
ଶିଶୁ ମାତରଂ ପ୍ରତି ଧାବତି ।

(ଠ) ଆମ ଦେଶରେ ହିମାଳୟ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ଅସ୍ଵାକଂ ଦେଶେ ହିମାଳୟ ଶୋଭାତେ ।

(ଡ) ମୋତେ କାହିଁକି ଅଯଥାରେ ଗାଳିଦେଉଛ ?
Answer:
ମାଂ କଣଂ ବୃଥା ତିରସ୍କରୋଷି ?

(ଢ) ଶରତ୍‌କାଳର ଆକାଶରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଶୋଭାପାଏ ।
Answer:
ଶରଦଃ ଆକାଶେ ଚନ୍ଦ୍ର ଭାତି ।

(ଣ) ମୃଗମାନେ ଏଣେତେଣେ ପଳାଇଲେ ।
Answer:
ମୃଗ ଇତସ୍ତତଃ ଅପଳାୟନ୍ତ ।

(ଖ) ଅଦାଦି (ପରସ୍ପିପଦୀ):
ହନ୍ ଧାତୁ (ହତ୍ୟାକରିବା / ମାରିବା ):

ଅପ-ହନ୍‌ (ଦୂରକରିବା) : ଦେବଗଣା ମମ ଦୁରିତମ୍ ଅପଢ଼ନ୍ତୁ ।
Answer:
ଦେବତାମାନେ ମୋ ଦୁଃଖ ଦୂରକରନ୍ତୁ ।

ଅଭି-ହନ୍ (ଆଘାତକରିବା) : ତେ ନ ଅଭିଘ୍ନନ୍ତୁ ।
Answer:
ସେମାନେ ଆଘାତ ନ କରନ୍ତୁ ।

ଆ-ହନ୍ (ଆଘାତଦେବା, ପ୍ରହାରକରିବା) : ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗମ୍ ଆହନ୍ତି ।
Answer:
ଶିକାରୀ ହରିଣକୁ ଆଘାତ ଦିଏ ।

ନି-ହନ୍ (ନିହତକରିବା) : ତେ ତବ ବିଘ୍ନ ନିଘ୍ନନ୍ତୁ ।
Answer:
ସେମାନେ ତୁମ ବିଘ୍ନ ଦୂରକରନ୍ତୁ ।

ଅସ୍ (ସତ୍ତାୟାମ୍) (ରହିବା, ହେବା, ଥୁବା):

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

୧। ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଧାତୁରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଶିକ୍ଷକ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ଆସୀତ । (ଅସ୍ – ଲଡ୍)
(କ) ଡଃ ଲଗୁଡ଼େନ ସର୍ପମ୍ _________। (ହନ୍ – ଲଡ୍)
Answer:
ଅହନ୍

(ଖ) __________ ପାଟଳୀପୁତ୍ର ନାମ ନଗରମ୍ । (ଅସ୍ – ଲଟ୍)
Answer:
ଅସ୍ତି

(ଗ) ମହାବାହୋ ! ଶତ୍ରୁନ୍ _________। (ଅସ୍ – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଜହି

(ଘ) ତୃଂ ପଣ୍ଡିତଃ ____________ । (ଅସ୍ – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଏସ୍

(ଙ) ବ୍ୟାଧୀ ବନେ ମୃଗାନ୍ _________ । (ହନ୍ – ଲଟ୍)
Answer:
ହନ୍ତି

(ଚ) ଚୌ ଛାତ୍ରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ __________ । (ଅସ୍ – ଲଡ୍)
Answer:
ଆସ୍ତାମ୍

(ଛ) ବ୍ୟାଘ୍ର ନ୍ଯୂନଂ ବାଳକଂ _____________ । (ହନ୍ – ଲୁଟ୍)
Answer:
ହନିଷ୍ଯତି

(ଜ) ଡଃ ଏକଦା ଶାସକଃ __________ । (ଅସ୍ – ଲୁଟ୍)
Answer:
ଭବିଷ୍ୟତି

(ଝ) ତୋ ଶତ୍ପନ୍ ____________ । (ହନ୍ – ବିଧୂଲିଡ୍)
Answer:
ହନୁ

(ଞ ) ଅଦ୍ୟ ବୃଷ୍ଟି ନ __________ । (ଅସ୍ – ବିଧୂଲିଡ୍)
Answer:
ସ୍ଯାତ୍

୨। ନିମ୍ନଲିଖୂକ୍ରିୟାପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
(କ) ହନ୍ତି
Answer:
ବ୍ୟାଧଃ ପଶୂନ୍ ହନ୍ତି ।

(ଖ) ଜହି
Answer:
ବଂ ଶଡୁନ୍ ଜହି ।

(ଗ) ହନ୍ୟ।ତ୍
Answer:
ଧଃ ଦ୍ବିଗୁଣଂ ହନ୍ୟାତ୍ ।

(ଘ) ଅହନମ୍
Answer:
ଅହମ୍ ଅହଙ୍କାରମ୍ ଅହନମ୍ ।

(ଙ) ହନିଷ୍ୟାମଃ
Answer:
ଆବାଂ ଦୁର୍ଗୁଣାନ୍ ହନିଷ୍ୟାମଃ

(ଚ) ସନ୍ତି
Answer:
ତେ ସେବକା ସନ୍ତି ।

(ଛ) ଏସ୍
Answer:
ବଂ ପଣ୍ଡିତଃ ଏଧୂ ।

(ଜ) ସ୍ଯା
Answer:
ତଂ ପଣ୍ଡିତଃ ସ୍ୟା ।

(ଝ) ଆସୃ
Answer:
ବୟଂ ବନେ ଆସୁ ।

(ଞ) ଭବିଷ୍ୟଥ
Answer:
ୟଂ ପାଠକା ଭବିଷ୍ୟଥ ।

୩ । ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ବାଣୁଆମାନେ ବଣରେ ହରିଣମାନଙ୍କୁ ମାରନ୍ତି ।
Answer:
ବ୍ୟାଧ୍ୟା ବନେ ମୃଗାନ୍ ଘୁନ୍ତି ।

(ଖ) ଏହି ଛାତ୍ରମାନେ ଛାତ୍ରାବାସରେ ଥିଲେ ।
Answer:
ଇମେ ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରାବାସେ ଆସନ୍ ।

(ଗ) ନଦୀକୂଳରେ ବଡ଼ ଜାମୁଗଛଟିଏ ଥାଏ ।
Answer:
ନଦୀକୂଳେ ମହାଜମ୍ବୁବୃକ୍ଷ ଅସ୍ଥି ।

(ଘ) ପଶୁମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟାକରିବା ଉଚିତନୁହେଁ ।
Answer:
ପଶୂନ୍ ନ ହନ୍ୟାତ୍ ।

(ଙ) ଆପଣଙ୍କର ସମସ୍ତ କୁଶଳ ହେଉ ।
Answer:
ଭବତଃ ସର୍ବଂ କୁଶଳମସ୍ତୁ ।

(ଚ) ମୁଁ କ’ଣ ତୁମ ଚାକର ଅଟେ ?
Answer:
କିମ୍ ଅହଂ ତବ ସେବକୋଽ ସ୍ମି ।

(ଛ) ଏହି ପୋଖରୀରେ ବହୁତ ମାଛ ଅଛନ୍ତି ?
Answer:
ଅସ୍ମିନ୍ ସରୋବରେ ଅନେକେ ମତ୍ସ୍ୟ ସନ୍ତି ।

(ଜ) ତୁମ ଭାଇଙ୍କର ଗର୍ବ ନାହିଁ ।
Answer:
ତବ ଭ୍ରାତଃ ଅହଂକାରଃ ନାସ୍ତି ।

(ଝ) କିଏ ଏହି ହାତୀଟିକୁ ମାରିଲା ?
Answer:
କଃ ଗଜମିମମ୍ ଅହନ୍ ।

(ଗ) ହୃଦି (ପରସ୍ପେପଦୀ):
ଦା (ଦାନ ଅର୍ଥରେ, ଦେବା:

ଦା (ଆତ୍ମନେପଦୀ):

ଆ – ଦା (ଗ୍ରହଣକରିବା) : ଛାତ୍ରୀ ପୁରସ୍କାରମ୍ ଆଦତ୍ତେ ।
Answer:
ଛାତ୍ରଟି ପୁରସ୍କାର ଗ୍ରହଣକରୁଛି ।

ପ୍ର – ଦା (ପ୍ରଦାନକରିବା) : ରାଜା ଧନଂ ପ୍ରାଦଦାତ୍ ।
Answer:
ରାଜା ଧନ ପ୍ରଦାନ କଲେ ।

ସମ୍ + ପ୍ର – ଦା (ସମ୍ପ୍ରଦାନ କରିବା) : ଧନୀ ଦରିଦ୍ରାୟ ଧନଂ ସମ୍ପ୍ରଦଦାତି ।
Answer:
ଧନୀ ଗରିବକୁ ଧନ ଦେଉଛି ।

ଧା (ଧାରଣକରିବା, ପୋଷଣକରିବା, ସ୍ଥାପନ କରିବା) : ପୃଥ‌ିବୀ ଲୋକାନ୍ ଦଧାତି । (ପରସ୍ପେପଦୀ) । କାତଃ କାଞ୍ଚନସଂସର୍ଗୀତ୍ ଧରେ ମାରକତୀ ଦ୍ୟୁତିମ୍ (ଆତ୍ମନେପଦୀ) ।
Answer:
ପୃଥ‌ିବୀ ଲୋକଙ୍କୁ ଧାରଣକରିଛି । କାଚ କାଞ୍ଚନ ସଂସର୍ଗରୁ ମାରକତ ଶୋଭା ଧାରଣ କରିଛି ।

(ପରସ୍ପେପଦୀ)।:
ଭୀ (ଭୟକରିବା):

ଲଟ୍ – ଲଡ୍ ଓ ବିଧୁଲିଡ୍ ଲକାରରେ ବିକଳ୍ପରେ ‘ଭୀ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଭି’ ହୁଏ
ହା (ତ୍ୟାଗକରିବା) ଜହାତି, ଜହୀତଃ, ଜହତି, ଅଜହାତ୍‌, ହାସ୍ୟତି, ଜହାତୁ, ଜହ୍ୟାତ୍ ।
ହୁ (ହବନକରିବା) ଜୁହୋତି, ଜୁହୂତଃ, ଜୁସ୍ପତି, : ଅଜୁହୋତ୍‌, ହୋଷ୍ୟତି, ଜୁହୋତୁ, ଜୁହୁୟାତ୍ । ବ୍ରାହ୍ମଣା ଅଗ୍ନି ଜୁଦୃତି । (ବ୍ରାହ୍ମଣ ଅଗ୍ନିରେ ହୋମ କରନ୍ତି ।)

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧। ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଧାତୁରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।

(କ) ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରେଭ୍ୟ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ___________ । (ଦା – ଲଟ୍)
Answer:
ବଦାତି

(ଖ) ବାଳକଃ ସର୍ପାତ୍ __________ । (ଭୀ – ଲଟ୍)
Answer:
ବିଭେତି

(ଗ) ବ୍ରାହ୍ମଣା ଅଗ୍ନି ___________ । (ହୁ – ଲଟ୍)
Answer:
ଜୁହୁତି

(ଘ) ସର୍ବେ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟା ଧନଂ _____________ । (ଦା – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଦଦତୁ

(ଙ) ସାଧବ କସ୍ମାତ୍ ନ ___________ । (ଭୀ – ବିଧୂଲିଡ୍)
Answer:
ବିଭୀଯୁଃ

(ଚ) ବୟଂ ଭିକ୍ଷୁକାୟ ଭିକ୍ଷା __________ । (ଦା – ଲଡ୍)
Answer:
ଅଦସ୍ଥ

(ଛ) ଙ ବାଳକେଭିଂ ମିଷ୍ଟାନଂ ___________ । (ଦା – ଲୁଟ୍)
Answer:
ଦାସ୍ୟସି

(ଜ) ମୂର୍ଖ ଅଵସ୍ୟ ହେତୋ ବହୂନ୍ ___________ । (ହ। – ଲଟ୍)
Answer:
ଦହାତି

(ଝ) ଚୌରାଂ ରକ୍ଷିଭ୍ୟ ___________ । (ଭୀ – ଲଟ୍)
Answer:
ବିଭ୍ଯତି

(ଞ) ରାଜପୁନଃ ସୁବର୍ଣ୍ଣକଙ୍କଣଂ ___________ । (ଭୃ – ଲଟ୍)
Answer:
ଧରେ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

୧। ଯଥା ନିର୍ଦେଶଂ ଧାତୁରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରେଭ୍ୟ ପୁରସ୍କାରାନ୍ __________ । (ଦା – ଲଡ୍)
Answer:
ବଦାତି

(ଖ) ବାଳକଃ ସର୍ପ।ତ୍ ___________ । (ଭ। – ଲଟ୍)
Answer:
ବିଭେତି

(ଗ) ବ୍ରାହ୍ମଣା ଅଗ୍ନି ___________ । (ହୂ – ଲଟ୍)
Answer:
ଜୁହୁତି

(ଘ) ସର୍ବେ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟା ଧନଂ ___________ । (ଦା – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଦଦତୁ

(ଙ) ସାଧନୁଃ କସ୍ମାତ୍ ନ ____________ । (ଦା – ଲୋଟ୍)
Answer:
ବିଭୀ

(ଚ) ବୟଂ ଭିକ୍ଷୁକାୟ ଭିକ୍ଷା __________ । (ଦା – ଲୁଟ୍)
Answer:
ଅଦସ୍ଥ

(ଛ) ତଂ ବାଳକେଭ୍ୟ ମିଷ୍ଟାନଂ ___________ । (ଦା – ଲଡ୍)
Answer:
ଦାସ୍ୟସି

(ଜ) ମୂର୍ଖ ଅଚ୍ଛସ୍ୟ ହେତୋ ବହୂନ୍ ____________ । (ହା – ଲଟ୍)
Answer:
ଦହାତି

(ଝ) ଚୌରାଂ ରକ୍ଷିଭ୍ୟ ___________ । (ଭ। – ଲଟ୍)
Answer:
ବିଭ୍ଯତି

(ଞ) ରାଜପୁନଃ ସୁବର୍ଣ୍ଣକଙ୍କଣଂ ___________ (ଭୃ – ଲୁଟ୍)
Answer:
ଧରେ

୨। ନିମ୍ନଲିଖୂତବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
(କ) ତେ ମତ୍ସ୍ୟ ବିଭ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ମତ୍ସ୍ୟ ବିଦ୍ୟୁତି ।

(ଖ) ତେ ଦେବତାୟେ ପୁଷ୍ପ ଦଦନ୍ତୁ ।
Answer:
ତେ ଦେବତାୟେ ପୁଷ୍ପ ଦତୁ ।

(ଗ) ତଂ କସ୍ମାତ୍ ନ ଅଭିଭେତ୍ ।
Answer:
ତଂ କସ୍ମାତ୍ ନ ଅବିଭଃ ।

(ଘ) ବୟଂ ଧନ୍ୟ ଅଦଦାତ୍ ।
Answer:
ବୟଂ ଧନମ୍ ଅଦଦ୍ମ ।

(ଙ) ଶିକ୍ଷକା ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦନ୍ତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକା ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦହତି ।

(ଚ) ଶିଶନଃ ନ୍ୟୁନ୍ୟ ଭେଷ୍ଯତି ।
Answer:
ଶିଶନଃ ନ୍ଯୂନ୍ୟ ଭେଷ୍ୟନ୍ତି ।

(ଛ) ଭବନ୍ତଃ ତେଭିଂ ଦଦନ୍ତୁ ।
Answer:
ଭବନ୍ତଃ ତେଭ୍ୟ ଦଦତୁ ।

(ଜ) ସାଧୁ ଦୁଷ୍ଟଭ୍ୟ ବିଭୀୟାତ ।
Answer:
ସାଧଃ ଦୁଷ୍ଟଭ୍ୟ ବିଭୀୟାତ୍ ।

(ଝ) ମାତଃ ! ବୁଦ୍ଧି ଦଦତୁ ।
Answer:
ମାତଃ ! ବୁଦ୍ଧି ଦେହି ।

(ଞ) ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ କିଂ ଦଦ୍ୟାତ୍ ।
Answer:
ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ କିଂ ଦଦ୍ୟାମ୍ ।

୩। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ଧନୀମାନେ ଦରିଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେବା ଉଚିତ
Answer:
ଧନିନଃ ଦରିଦ୍ର୍ୟଭ୍ୟ ଧନଂ ଦସ୍ୟୁ ।

(ଖ) କୃପଣ କିଛି ଦିଏ ନାହିଁ ।
Answer:
କୃପନଃ କିମପି ନ ଦଦାତି ।

(ଗ) ପିଲାମାନେ କାହିଁକି ଡରନ୍ତି ।
Answer:
ଶିଶତଃ କଥ୍ୟ ବିଭ୍ୟତି ।

(ଘ) ମୁଁ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ବସ୍ତ୍ର ଦିଏ ।
Answer:
ଅହଂ ଦରିଦ୍ର୍ୟଭ୍ୟ ବୟଂ ଦଦାମି ।

(ଙ) ଧାର୍ମିକ ପାପକୁ ଭୟ କରେ ।
Answer:
ଧାର୍ମିକଃ ପାପାତ୍ ବିଭେତି ।

(ଚ) ତୁମେ ସାପକୁ ଭୟକରିବ କି ।
Answer:
ତଂ ସର୍ପାତ୍ ଭେଷ୍ଯସି କିମ୍ ।

(ଛ) ଛାତ୍ରମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଭୟକରିବା ଉଚିତନୁହେଁ ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ ଶିକ୍ଷକାତ୍ ନ ବିଭୀୟୁ ।

(ଜ) ଆଜିକାଲି କେହି କାହାକୁ ଭୟକରୁନାହାଁନ୍ତି ।
Answer:
ଅଧୁନା କୋଽହି କସ୍ମାତ୍ ନ ବିଭେତି ।

(ଝ) ନିର୍ଲଜ ଅପମାନକୁ ଭୟ କରିବ ନାହିଁ ।
Answer:
ନିର୍ଲଜଃ ଅପମାନାତ୍ ନ ଭେଷ୍ଯତି

(ଘ) ସୃ‍।ଦି:
ଶୁ (ଶୁଣିବା):

ଆ- ଶୁ, ପ୍ରତି – ଶୁ (ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେବା / ପ୍ରତିଜ୍ଞାକରିବା) : ଆଶୁଣୋତି, ପ୍ରତିଶୃଣୋତି ।
କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର (ସ୍ଵାଦିଗଣୀୟ) ଲଟ୍, ଲଡ୍, ଲୁଟ୍‌, ଲୋଟ୍ ଓ ବିଧୂଲିଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନର ରୂପ ଦିଆଗଲା ।
ଆପ୍ (ପାଇବା) : ଆପ୍ଳୁତି, ଆପ୍ଲୋଡ଼, ଆପ୍‌ସ୍ୟତି, ଆପ୍ରୋତୁ, ଆପ୍ଲ ୟାତ୍ ।
ପ୍ର – ଆପ୍ : (ଲାଭକରିବା) ପ୍ରାୟୋତି, ପ୍ରାଷ୍ଟୋତ୍‌, ପ୍ରାପ୍‌ସ୍ୟତି, ପ୍ରାପ୍ନାତୁ, ପ୍ରାପ୍ଲୟାତ୍ !
ଶକ୍ (ସମର୍ଥ ହେବା) : ଶକ୍ନୋତି, ଅଶକ୍ନୋତ୍‌, ଶକ୍ଷ୍ୟତି, ଶକ୍ନୋତୁ, ଶକୁ ଯାତ୍ ।
ଚି (ସଂଗ୍ରହକରିବା / ତୋଳିବା) : ଚିନୋତି, ଅଚିନୋତ୍, ଚେଷ୍ୟତି, ଚିନୋତୁ, ଚିନୁୟାତ୍ ।
ବ୍ଧ (ବରଣକରିବା -ପରସ୍ପେପଦୀ) : ବୃଣୋତି, ଅବୃଣୋତ୍ର, ବରିଷ୍ୟତି, ବୃଣୋତୁ, ବୃଣୁୟାତ୍ ।
(ଆତ୍ମନେପଦୀ) : ବୃଣୁତେ, ଅବ୍‌ଣୁତ, ବରିଷ୍ୟତେ, ବୃଣୁତାମ୍, ବୃଦ୍ଧୀତାମ୍ ।

କେତେକ ଶିଷ୍ଟ ପ୍ରୟୋଗ :
ସ୍ଟ (ଢାଙ୍କିବା / ବିଛାଇବା) : ପୁଷ୍ପକ୍ଷତଃ ପୀଠସ୍ଥାନଂ ଘୃଣୋତି ।
Answer:
ଫୁଲ ଓ ଅରୁଆ ଚାଉଳରେ ପୀଠସ୍ଥାନକୁ ଢାଙ୍କିଦେଉଛି ।

ଆ-ସ୍କୃ (ଆସ୍ତରଣ କରିବା) : ପୁଷ୍ପାଦିଭିଂ ଶଯ୍ୟାମ୍ ଆସ୍ତ୍ରଣୋତି ।
Answer:
ପୁଷ୍ପ ପ୍ରଭୃତିରେ ଶଯ୍ୟା ଆସ୍ତରଣ କରୁଛି ।

ଦୁ (ସନ୍ତାପିତ କରିବା/ ଦୁଃଖ ଦେବା) : ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୁନୋତି ଚେତଃ ।
Answer:
ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ହୃଦୟକୁ ଦୁଃଖ ଦିଏ ।

(ଙ) ତଦାଦି:
ପ୍ରଚ୍ଛ (ପଚାରିବା):

ଆ+ ପ୍ରଚ୍ଛ (ଆମନ୍ତ୍ରଣ ବା ସମ୍ଭାଷଣ କରିବା ) ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ । ଆପୃଚ୍ଛତେ । କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର ଯଥାକ୍ରମେ ଲଟ୍, ଲଡ୍, ଲୁଟ୍, ଲୋଟ୍ ଓ ବିଧୂଲିଡ୍ ଲକାରର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ।
ଇଷ୍ – (ଇଚ୍ଛାକରିବା) : ଇଚ୍ଛତି, ଐଚ୍ଛତ୍, ଏଷିଷ୍ୟତି, ଇଚ୍ଛତୁ, ଇଚ୍ଛେତ୍ ।
ଲିଖ୍ – (ଲେଖୁବା) : ଲିଖତି, ଅଲିଖତ୍, ଲେଖୁଷ୍ୟତି, ଲିଖନ୍ତୁ, ଲିଖେତ୍ ।
କ୍ଷିପ୍ – ( ଫୋପାଡ଼ିବା) : କ୍ଷିପତି, ଅକ୍ଷିପତ୍, କ୍ଷେପ୍‌ସ୍ୟତି, କ୍ଷିପତୁ, କ୍ଷିପେତ୍ ।
ସିଚ୍ – (ଛିଞ୍ଚିବା) : ସିଞ୍ଚତି, ଅସିଞ୍ଚତ୍, ସେକ୍ଷ୍ୟତି, ସିଞ୍ଚତୁ, ସିଦ୍ଧେତ୍ ।
ସୃଜ୍ – ( ସୃଷ୍ଟିକରିବା) : ସୃଜତି, ଅସୃଜତ୍, ସ୍ରଷ୍ୟତି, ସୃଜତୁ, ସୃଜେତ୍ ।
ଉତ୍ – ସୃଜ୍ (ତ୍ୟାଗକରିବା) : ଉତ୍ସୁଜତି, ଉଦସୃଜତ୍, ଉତ୍ସ୍ୟକ୍ଷ୍ୟତି, ଉତ୍‌ସୃଜତୁ, ଉଜେତ୍ । ପାପଧନମ୍ ଉତ୍ସୁଜେତ୍ ।
ମୁଚ୍ – (ମୋଚନକରିବା) : ମୁଞ୍ଚତି, ଅମୁଞ୍ଚତ୍, ମୋକ୍ଷତି, ମୁଞ୍ଚତୁ, ମୁଵେତ୍ ।
ଆ – ହେ (ଡାକିବା) : ଆହ୍ବୟତି, ଆହ୍ବୟତ୍‌, ଆହ୍ବୟିଷ୍ୟତି, ଆହ୍ବତୁ, ଆହ୍ଵାୟେତ୍ ।
ଆ – ହେ (ଆସ୍ଫାଳନ ଅର୍ଥରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ) : ବୀରଃ ବୀରମ୍ ଆନ୍ଧ୍ରୟତେ ।
ସ୍ପୃଶ୍ – (ସ୍ପର୍ଶକରିବା) : ଅଂଶତି, ଅସ୍ପୃଶତ୍, ସ୍ତକ୍ଷ୍ଯତି / ସ୍ପଷ୍ୟତି, ସ୍ପଶତ୍ ସ୍ପଶତ୍ରୁ ।
ଆ – ଦୃ (ଆଦରକରିବା) : (ଆତ୍ମନେପଦୀ) – ଆଦ୍ରିୟତେ, ଆଦ୍ରିୟତ, ଆଦରିଷ୍ୟତେ, ଆଦ୍ରିୟତାମ୍, ଆଦ୍ରିୟେତ । ସାଧୁ ଧର୍ମମ୍ ଆଦ୍ରିୟତେ । (ସାଧୁ ଧର୍ମକୁ ଆଦର କରେ ।)
ଉପ – ଦିଶ୍ (ଉପଦେଶ ଦେବା) : ଉପଦିଶତି, ଉପାଦିଶତ୍, ଉପଦେଷ୍ୟତି, ଉପଦିଶତ୍ରୁ, ଉପଦିଶେତ୍ । ଭବନ୍ତଃ ଅସ୍ମାନ୍ ଉପଦିଶନ୍ତୁ । (ଆପଣମାନେ ଆମକୁ ଉପଦେଶ ଦିଅନ୍ତୁ ।)
ନିର୍ – ଦିଶ୍ (ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବା) : ନିର୍ଦେଶତି, ନିରଦିଶତ, ନିର୍ଦ୍ଦେଷ୍ୟତି, ନିର୍ଦ୍ଦଶତ୍ରୁ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶେତ୍ । ଭବାନ୍ ମାନଂ ନିର୍ଦ୍ଦେଶତ୍ରୁ ।
ମୁ – (ମରିବା) : ଲଟ୍‌ – ମ୍ରିୟତେ, କ୍ରିୟେତେ, ପ୍ରିୟନ୍ତେ…, ଲୁଟ୍‌ରେ ମରିଷ୍ୟତି, ମରିଷ୍ୟତଃ, ମରିଷ୍ୟନ୍ତି ହୁଏ ।
ତୁଦ୍ ( ଉଭୟପଦୀ – କଷ୍ଟଦେବା ଅର୍ଥରେ ) ଲଟ୍ ତୁଦତି / ତୁତେ, ଲୁଟ୍‌ରେ ତୋତ୍‌ସ୍ୟତି / ତୋତେ ଏହିପରି ରୂପ ହୁଏ ।

କେତେକ ଉଭୟପଦୀ ଧାତୁ :
କ୍ଷିପ୍ – (ଫୋପାଡ଼ିବା) ଲଟ୍ : କ୍ଷିପତି / କ୍ଷିପତେ, ଲୁଟ୍ କ୍ଷେପ୍‌ସ୍ୟତି / କ୍ଷେପ୍‌ସ୍ୟତେ ।
ଅଧ୍ – କ୍ଷିପ୍ (ତିରସ୍କାର ଅର୍ଥରେ) : କିମର୍ଥ୍ଯ ମହ୍ୟମ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷିପତି / ଅଧ୍ଯକ୍ଷିପଡେ ।
ଆ – କ୍ଷିପ୍ (ଦୋଷଦେବା) : ଏତଦ୍ ଦୂଷଣଂ ମୟି ମା ଆକ୍ଷିପ / ଆକ୍ଷିପସ୍ ।
ସମ୍ – କ୍ଷିପ୍ (ସଂକ୍ଷେପ କରିବା) : ସଂକ୍ଷିପତୁ / ସଂକ୍ଷିପତାଂ ଭବତଃ କଥାମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:

୧। ନିମ୍ନଲିଖୂକ୍ରିୟାପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
(କ) ଶୁଣ୍ଢନ୍ତି
Answer:
ବାଳା ଗୀତଂ ଶୃଣ୍ବନ୍ତି !

(ଖ) ଶୃଶୁୟାତ
Answer:
ପୂୟଂ ସର୍ବଂଶୃଣୁୟାତ ।

(ଗ) ଆପୋତୁ
Answer:
ନଃ ଫଳମ୍ ଆପ୍ରୋତୁ ।

(ଘ) ଅଚିନୋତ୍
Answer:
ବାଳିକା ପୁଷ୍ପମ୍ ଅଚିନୋତ୍ ।

(ଙ) ପୃଚ୍ଛସି
Answer:
ବଂ କିଂ ପୃଚ୍ଛସି ?

(ଚ) ସୁକ୍ଷ୍ଯତି
Answer:
ଭବବାନ୍ ଏବ ସ୍ରଷ୍ଯତି ।

(ଛ) ଆଦିଶତ୍ରୁ
Answer:
ଭବାନ୍ ମାମ୍ ଆଦିଶତ୍ରୁ ।

(ଜ) ସଂକ୍ଷିପତାମ୍
Answer:
ଭାଷଣଂ ସଂକ୍ଷିପତାମ୍ ।

(ଝ) ଆଦ୍ବୟ
Answer:
ଧଃ ମାମ୍ ଆହ୍ଵାୟତୁ ।

(ଞ) ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମଃ
Answer:
ବୟଂ ପ୍ରଶଂ ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମଃ ।

୨। ଭ୍ରମସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
(କ) ୟୂୟଂ ତଂ ପୃଚ୍ଛନ୍ତୁ ।
Answer:
ୟୂୟଂ ତଂ ପୃଚ୍ଛତ ।

(ଖ) ଅହଂ ମିତ୍ର ପ୍ରଚ୍ଛିଷ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହଂ ମିତ୍ର ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମି ।

(ଗ) ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁୟାତ୍ ।
Answer:
ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁ ।

(ଘ) ଅହଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ଲା ବନ୍ ।
Answer:
ଅହଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ଲା ବମ୍ ।

(ଙ) ଆବାଂ କଥା ଶୁଣୁନଃ ।
Answer:
ଆବାଂ କଥା ଶୃଣୁୟାବ ।

(ଚ) ତୃଷାର୍ଜୀ ଜଳଂ ଇଚ୍ଛେୟଃ ।
Answer:
ତୃଷାର୍ଜୀ ଜଳମ୍ ଇଚ୍ଛେତ୍ ।

(ଛ) ତୌ ପୁରାଣମ୍ ଅଶୃଣୋ ।
Answer:
ତୋ ପୁରାଣମ୍ ଅଶୃଣୁତାମ୍

(ଜ) ଡଃ ଯଶଃ ପ୍ରାପ୍ତ୍ ହି ।
Answer:
ଡଃ ଯଶଃ ପ୍ରାପ୍ନାତୁ ।

(ଝ) ବୟଂ ପୁଷ୍ପାଣି ଚେଷ୍ୟର୍ଥ ।
Answer:
ବୟଂ ପୁଷ୍ପାଣି ଚେଷ୍ୟାମଃ ।

(ଞ) ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁୟାତ୍ ।
Answer:
ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁ ।

୩। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ଆପଣ ପୁରାଣ ଶୁଣନ୍ତୁ ।
Answer:
ଭବାନ୍ ପୁରାଣଂ ଶୁଣୋତୁ ।

(ଖ) ପିଲାମାନେ ଆଗ୍ରହରେ କଥା ଶୁଣୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳକା ଆଗ୍ରହେଣ କଥା ଶୁଣୁନ୍ତି ।

(ଗ) ଦୁଷ୍ଟମାନେ ନୀତିବାକ୍ୟ ଶୁଣିବେ ନାହିଁ ।
Answer:
ଦୃଷ୍ଟା ନୀତିବାକ୍ୟ ନ ଶ୍ରୋଷ୍ୟନ୍ତି ।

(ଘ) ମହତ୍ ଲୋକଙ୍କ ଉପଦେଶ ସର୍ବଦା ଶୁଣିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ମହତାମୁପଦେଶଂ ସର୍ବଦା ଶୁଣୁୟାତ୍ ।

(ଙ) ଆମ୍ଭେମାନେ ଶ୍ରେଣୀରେ ପାଠ ଶୁଣୁ ।
Answer:
ବୟଂ ଶ୍ରେନିଂ ପାଠ ଶୁକ୍ଳ ।

(ଚ) ସଂସାରରେ କିଏ ବା ଯଶ ଇଚ୍ଛା ନ କରେ ।
Answer:
ସଂସାରେ ଡଃ ଯଶଃ ନେଚ୍ଛତି ।

(ଛ) ଈଶ୍ବର ଜଗତକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ଈଶ୍ଵରଃ ସଂସାରଂ ସୃଜତି ।

(ଜ) ତୁମେ ମୋତେ କ’ଣ ପଚାରୁଛ ?
Answer:
ନଂ ମାଂ କିଂ ପୁଚ୍ଛସି ?

(ଝ) ବିଦ୍ଵାନ୍‌ମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତେ ଆଦର କରନ୍ତି ।
Answer:
ବିଦୁଷା ସର୍ବେ ଆଦରଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।

(ଚ) ତନାଦି:
କୃ (କରିବା):

ମନେରଖ :
(୧) ‘କୃ’ ଧାତୁର ପରସ୍ପେପଦୀ ଓ ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ମନେରଖିଲେ ଅନୁବାଦ ପ୍ରଭୃତି କରିହେବ । ଯେହେତୁ ପରସ୍ପେପଦୀର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ, ତେଣୁ ଏଠାରେ କେବଳ ପରସ୍ପେପଦୀର ରୂପ ଦିଆଗଲା । ‘ର୍ଯ୍ୟା’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଯାଁ’ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣୀୟ ।
(୨) ଅନୁବାଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘କୃ’ ଧାତୁର ଆବଶ୍ୟକତା ବିଶେଷ ଭାବରେ ଦେଖାଯାଏ । କୌଣସି ଧାତୁର ରୂପ ମନେ ନଥିଲେ, ଧାତୁରେ ଲ୍ୟୁଟ୍ (ଅନ) ପ୍ରତ୍ୟୟ କରି, କୃ ଧାତୁ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅନୁବାଦ କରାଯାଇପାରିବ; ମାତ୍ର କର୍ମ (୨ୟା ) ସ୍ଥାନରେ ୬ଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
ଯଥା –
(କ) ପିଲାଟି କାନ୍ଦୁଛି । ଶିଶୁ କ୍ରନ୍ଦନଂ କରୋତି / ଶିଶୁ କ୍ରନ୍ଦତି । ରାମଃ ଗ୍ରାମିଂ ଗଚ୍ଛତି । ରାମ ଗ୍ରାମସ୍ୟ
ଗମନଂ କରୋତି । ରାମ ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।
(ଖ) ପୁଅ ଅତିଥିଙ୍କୁ ସେବାକରୁଛି – ପୁନଃ ଅତିଥେ ସେବାଂ କରୋତି / ଅତିଥ୍ୟ ସେବତେ ।

(୩) ‘କୃ’ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ଉପସର୍ଗ କିମ୍ବା ଉପପଦ ରହିଲେ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ; ଯଥା-
ଅନୁ-କୃ (ଅନୁକରଣକରିବା) : ଛାତ୍ରୀ ଶିକ୍ଷକମ୍ ଅନୁକରୋତି ।
Answer:
ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଅନୁକରଣ କରୁଛି ।

ଅପ – କୃ (ଅପକାରକରିବା) : ଦୁର୍ଜନଃ ସଜ୍ଜନଂ ପ୍ରତି ଅପକରୋତି ।
Answer:
ଦୁଷ୍ଟଲୋକ ସଜ୍ଜନଙ୍କ ଅପକାର କରୁଛି ।

ଉପ – କୃ (ଉପକାରକରିବା) : ଔଷଧଃ ଶରୀରମ୍ ଉପକରୋତି ।
Answer:
ଔଷଧ୍ ଦେହର ଉପକାର କରେ ।

ସମ୍ – କୃ (ଶୁଦ୍ଧକରିବା) : ତପସ୍ୟା ଚିରଂ ସଂସ୍କରୋତି ।
Answer:
ତପସ୍ୟା ଚିତ୍ତ ସଂସ୍କାର କରେ ।

ପରା-କୃ (ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନକରିବା) : ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରସ୍ୟ ଆବେଦନଂ ପରାକରୋତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରର ଅବେଦନ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରନ୍ତି ।

ବି – କୃ (ବିକୃତକରିବା) : କ୍ରୋଧଃ ଚିରଂ ବିକରୋତି ।
Answer:
କ୍ରୋଧ ହୃଦୟକୁ ବିକୃତ କରେ ।

ଅଧୁ – କୁ (ଅଧୁକାରକରିବା) : ବୈଦେଶିକା ଭାରତବର୍ଷମ୍ ଅଧୂକୁର୍ବନ୍ତି ସ୍ମ ।
Answer:
ବିଦେଶୀମାନେ ଭାରତ ଅଧିକାର କଲେ ।

ପରି + କୃ (ପରିଷ୍କାରକରିବା) : ସେବକଃ ଶ୍ରେଣୀଗୃହଂ ପରିଷ୍କରୋତି ।
Answer:
ସେବକ ଶ୍ରେଣୀଗୃହ ପରିଷ୍କାର କରେ ।

ପୁରସ୍ + କୃ (ପୁରସ୍କାରଦେବା) : ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଃ ସୈନିକାନ୍‌ ପୁରସ୍କରୋତି ।
Answer:
ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ସୈନିକଙ୍କୁ ପୁରସ୍କୃତ କରନ୍ତି ।

ତିରସ୍ + କୃ (ତିରସ୍କାରକରିବା) : ସାଧୁ ପାଫ ତିରସ୍କରୋତି ।
Answer:
ସାଧୁ ପାପକୁ ତିରସ୍କାର କରେ ।

ନିର୍ + ଆ – କୃ (ନିରାକରଣକରିବା) : ସର୍ବକାରଃ ଅଭାବଂ ନିରାକରୋତି ।
Answer:
ସରକାର ଅଭାବ ଦୂରକରନ୍ତି ।

ଆବିସ୍ – କୃ (ଆବିଷ୍କାରକରିବା) : ବୈଜ୍ଞାନିକା ଉପାୟାନ୍ ଆବିଷ୍ନୁହଁନ୍ତି ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଉପାୟ ଆବିଷ୍କାର କରନ୍ତି ।

ନମସ୍ – କୃ (ନମସ୍କାରକରିବା) : ଛାତ୍ରୀ ଶିକ୍ଷକାନ୍‌ ନମସ୍ଫୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରନ୍ତି ।

ବହିସ୍ – କୃ (ବାହାରକରିବା) : ସୈନିକଃ ଦେଶାତ୍ ଶତ୍ରୁ ବହିଷ୍କରୋତି ।
Answer:
ସୈନିକ ଦେଶରୁ ଶତ୍ରୁକୁ ତଡ଼ିଦିଏ ।

ଅଳମ୍ – କୃ (ଅଳଂକୃତକରିବା) : ପଣ୍ଡିତ ସଭାମ୍ ଅଳଂକୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ପଣ୍ଡିତମାନେ ସଭାକୁ ଅଳଙ୍କୃତ କରନ୍ତି ।

ଦୂର – କୃ (ଦୂରକରିବା) : ବଂ ଦୁଃଖୀ ଦୂରୀକୁରୁ । ଭଗବାନ୍ ଦୁଃଖ୍ୟ ଦୂରକରନ୍ତି ।
Answer:
ତୁମେ ଦୁଃଖ ଦୂର କର । ଭଗବାନ ଦୁଃଖ ଦୂରକରନ୍ତି ।

ସ୍ଥିର – କୃ (ସ୍ଥିରକରିବା) : ନଃ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ବିବାହଂ ସ୍ଥିରୀକରିଷ୍ଯତି ।
Answer:
ସେ ପୁଅର ବିବାହ ସ୍ଥିରକରିବେ ।

ସତ୍ – କୃ (ସତ୍‌କାରକରିବା) : ଭାରତୀୟା ଅତିଥୀନ୍ ସକୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଭାରତୀୟାମାନେ ଅତିଥୀଙ୍କୁ ସକୁର୍ବନ୍ତି ।

ପ୍ରତି – କୃ (ପ୍ରତିକାରକରିବା) : ଚିକିତ୍ସକଃ ରୋଗ ପ୍ରତିକରୋତି ।
Answer:
ଡାକ୍ତର ରୋଗର ପ୍ରତିକାର କରେ ।

(୪) ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ – ତନ୍ (ବିସ୍ତାରକରିବା) : (ତନୋତି) ରବି ଆତପଂ ତନୋତି । ଟୀକାମ୍ ତନୁତେ (ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ବିସ୍ତାରକରୁଛି) ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ତାପ ବିସ୍ତାରକରନ୍ତି ।

ମନ୍ (ମନନକରିବା) : ବହୁ ମନୁତେ ତବ ସମାଗମମ୍ ।
Answer:
ତୁମ ଆଗମନକୁ ମୁଁ ବଡ଼ ଭାବୁଛି ।

ଆ – ତନ୍ (ବ୍ୟାପିବା) : ଆ ତନୋତି ଗୃହଂ ଧୂମଜାରଃ ।
Answer:
ଘରସାରା ଅଳନ୍ଧୁ ବ୍ୟାପିଛି ।

(ଛ) କ୍ର୍ୟ।ଦି:
ଜ୍ଞା (ଜାଣିବା, ବୋଧକରିବା):

(୧) ଜ୍ଞା ଧାତୁ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ହେଲେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରେ ।
ଅନୁ – ଜ୍ଞା (ଅନୁମତିଦେବା) : ମାଂ ଗମନାୟ ଅନୁଜାନୀହି ।
Answer:
ମୋତେ ଯିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଅ ।

ଅଭି – ଜ୍ଞା (ମନେପକାଇବା / ଚିହ୍ନିବା) : ମୁଦ୍ରିକୟା ଦୁଷ୍ୟନ୍ତ ଶକୁନ୍ତଳାମ୍ ଅଭ୍ୟଜାନାତ୍ ।
Answer:
ମୁଦିରୁ ଦୁଷ୍ୟନ୍ତ ଶକୁନ୍ତଳାକୁ ଚିହ୍ନିଲେ ।

ଅବ – ଜ୍ଞା (ଅନାଦରକରିବା) : କମପି ମା ଅବଜାନୀହି ।
Answer:
କାହାରି ଅନାଦାର କର ନାହିଁ ।

ପ୍ରତି – ଜ୍ଞା (ପ୍ରତିଜ୍ଞାକରିବା) : ଛାତ୍ର ସତ୍ୟ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତିଜାନାତି ।
Answer:
ଛାତ୍ର ସତ କହିବାକୁ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରେ ।

(୨) ଜ୍ଞା ଧାତୁର ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପ : ଜାନୀତେ, ଅଜାନାତ, ଜ୍ଞାସ୍ୟତେ, ଜାନୀତାମ୍, ଜାନୀତ ।
(୩) ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁମାନଙ୍କର ରୂପ –
ଅଶ୍ (ଖାଇବା ଅର୍ଥରେ ) : ଲଟ୍ ଅଶ୍ଳୀତି, ଲୁଟ୍‌ରେ ଅଶିଷ୍ଯତି । ଶିଶୁ ଦିବସସ୍ୟ ତ୍ରି ଅଶ୍ମାତି ।
Answer:
ପିଲାଟି ଦିନରେ ତିନିଥର ଖାଏ ।

ବନ୍ଧୁ (ବାନ୍ଧିବା ଅର୍ଥରେ) : ସା କେଶପାଶଂ ବତି ।
Answer:
ସେ କେଶ ବାନ୍ଧୁଛି ।

ଗ୍ରନ୍ଥ (ଗୁନ୍ଥିବା, ଗ୍ରନ୍ଥରଚନା କରିବା) : ବାଳିକା ମାଳା ପ୍ରଥାତି । ଡଃ କାବ୍ୟ ଗଷ୍ୟତି ।
Answer:
ବାଳିକା ମା’ ଗୁଛୁଛି । ସେ କାବ୍ୟ ରଚନା କରିବେ ।

‘ଭୂ’ (ଛେଦନକରିବା, ଛିଣ୍ଡେଇବା) : ଲୁନାତି । ଲୁନୀତେ, ଲବିଷ୍ୟତି / ଲବିଷ୍ୟତେ, କାନନଂ ନ ଲୁନୀହି । କୃଷକଃ ଶସ୍ୟ ଲୁନାତି । ଇତ୍ୟାଦି ।
Answer:
ଜଙ୍ଗଲ କାଟ ନାହିଁ । ଚାଷୀ ଶସ୍ୟ କାଟୁଛି ।

(ଜ) ବୁରାଦି:
ଚୁରାଦି ଗଣୀୟ ଧାତୁର ନିଜ ଅର୍ଥରେ (ସ୍ବାର୍ଥେ) ଣିଚ୍ (ଇ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଚୁର୍ + ଣିଚ୍ (ଇ) = ଚୋରି + ଅ + ତିପ୍ = ଚୋରୟତି (ଚୋରିକରିବା)

ପୂଜ୍ (ପୂଜାକରିବା):

କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା-
ଚୁର୍ (ଚୋରିକରିବ!) : ଚୋରୟତି, ଅଚୋରୟତ୍, ରୋରୟିଷ୍ୟତି, ଚୋରୟତୁ, ଚୋରୟେତ୍ ।
କ୍ଷାଳ୍ (ଧୋଇବା) : କ୍ଷାଳୟତି, ଅୟାଳୟତ୍, କ୍ଷାଳୟିଷ୍ୟତି, କ୍ଷାଳୟତ୍ରୁ, କ୍ଷାଳୟେତ୍ ।
କ୍ଷାଳ୍ ପୂର୍ବରେ ପ୍ରାୟତଃ ‘ପ୍ର’ ଉପସର୍ଗ ଲାଗିଥାଏ । ପ୍ରକ୍ଷାଳୟତି ଇତ୍ୟାଦି ।
ତାଡ଼ (ତଡ଼ିଦେବା / ଆଘାତକରିବା) : ତାଡ଼ୟତି, ଅତାଡ଼ୟତ୍, ତାଡ଼ୟିଷ୍ୟତି, ତାଙଋତୁ, ତାୟେତ୍ ।
ପ୍ର + ଈର୍ (ପ୍ରେରଣ କରିବା) : ପ୍ରେରୟତି, ପ୍ରେରୟତ୍‌, ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟତି, ପ୍ରେରୟତୁ, ପ୍ରେରୟେତ୍ । ସେହିପରି ଭକ୍ଷ୍ (ଭକ୍ଷଣକରିବା), ଚିତ୍ର (ଚିତ୍ରକରିବା), ଅର୍କ୍ (ଅର୍ଜନକରିବା), ଗଣ୍ଠି (ଗଣନାକରିବା), ଦଣ୍ଡ୍ (ଦଣ୍ଡଦେବା), ମାର୍ଗ (ଖୋଜିବା), ରବ୍ (ରଚନାକରିବା), ସୂଚ୍ (ସୂଚନା ଦେବା), ପୂର୍ (ପୂରଣକରିବା), ଚିନ୍ତୁ (ଚିନ୍ତାକରିବା), ପାଳ୍ (ପାଳନକରିବା), ଅର୍ଚ୍ଚ – (ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନାକରିବା), ମିଶ୍ର – (ମିଶାଇବା), ବଣ୍ଟ୍ (ବାଣ୍ଟିବା), ସ୍ପୃହ୍ – ( ସ୍ପୃହାକରିବା), ପୀଡ୍ (ପୀଡ଼ାଦେବା), ବର୍ଣ୍ଣ (ରଙ୍ଗେଇବା), ମାନ୍-(ସମ୍ମାନଦେବା), ଆ-ସୁଦ୍ (ଆସ୍ବାଦନକରିବା), ଲଫ୍ (ଲଙ୍ଘନକରିବା), ବଞ୍ଚ୍ – ପ୍ରତାରଣାକରିବା ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ପୂଜ୍ ଧାତୁର ରୂପକରି ହୋଇଥାଏ ।
ଚୁରାଦି ଗଣୀୟ କେତେକ ଧାତୁର ଆତ୍ମନେପଦୀ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି –
ପୂଜା – ପୂଜୟତେ, ଅପୂଜୟତ, ପୂଜୟିଷ୍ୟତେ, ପୂଜୟତାମ୍, ପୂଜୟେତ ।
ମନ୍ତ୍ର – ମନ୍ତ୍ରୟତେ, ଅମନ୍ତ୍ରୟତ, ମନ୍ତ୍ରୟିଷ୍ୟତେ, ମନ୍ତ୍ରୟତାମ୍, ମନ୍ତ୍ରୟେତ ।
ବଞ୍ଚ୍ – ବଞ୍ଚୟତେ, ଅବଞ୍ଚୟତ, ବଞ୍ଚୟିଷ୍ୟତେ, ବଞ୍ଚୟତାମ୍, ବଞ୍ଚୟେତ ।
ପ୍ରାର୍ଥ – ପ୍ରାର୍ଥୟତେ, ପ୍ରାର୍ଥୟତ, ପ୍ରାର୍ଥୟିଷ୍ୟତେ, ପ୍ରାର୍ଥୟତାମ୍, ପ୍ରାର୍ଥୟେତ ।
ଭର୍ସ – ଭର୍ସୟତେ, ଅଭର୍ସୟତ, ଭର୍ସୟିଷ୍ୟତେ, ଭର୍ସୟତାମ୍, ଭର୍ସୟେତ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
୧। ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଧାତୁରୂପେଣ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା:- ମା କୁରୁ ଧନ-ଜନ-ଯୌବନଗର୍ବମ୍ । (କୃ-ଲୋଟ୍)
(କ) ରାଜା ପଣ୍ଡିତସଭାମ୍ ____________। (କୃ – ଲଜ୍)
Answer:
ଅକରୋତ୍

(ଖ) ମୂର୍ଖ ସଂସାରେ କିମପି ନ _____________ । (ଞା – ଲଟ୍)
Answer:
ଜାନନ୍ତୁ

(ଗ) କୁର୍ମ୍ମୁ _____________ । (କୃ – ବିଧ୍ଲିଡ୍ )
Answer:
କୁର୍ମୁ

(ଘ) ___________ । (ପୂଜ୍ – ଲଟ୍)
Answer:
ପୂଜୟନ୍ତ

(ଙ) ସଂପ୍ରତି ଛାତ୍ରା ସର୍ବା ବିଦ୍ୟା _________ (ଜ୍ଞା – ବିଧୂଲିଡ୍)
Answer:
ଜାନୀୟୁ

(ଚ) ତେ ଇଦମ୍ ଅନାୟାସେନ ___________ । (କୃ – ଲୁଟ୍)
Answer:
କରିଷ୍ଯନ୍ତ

(ଛ) ସର୍ବେ ସର୍ବଂ __________ (ଜ୍ଞା – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଜାନନ୍ତୁ

(ଜ) ଛାତ୍ରା ଗୁରୂନ୍ _________ । (ପୂଜ – ବିଧୂଲିଡ୍ )
Answer:
ପୂଜୟେୟୁ

(ଝ) ସା ନଦ୍ୟା ବସ୍ତ୍ର ___________ । (ପ୍ର + କ୍ଷାଳ୍ – ଲଟ୍)
Answer:
ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାଳୟତି

(ଞ) ବାନରା ମାନବାନ୍ ___________ । (ଅନୁ + କୃ – ଲଟ୍)
Answer:
ଅନୁକୁର୍ବନ୍ତି

୨। ନିମ୍ନଲିଖୂକ୍ରିୟାପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
(କ) ଜାନୀହି _________
Answer:
ତଂ ସର୍ବଂ ଜାନୀହି ।

(ଖ) କୁର୍ମ ________
Answer:
ବୟଂ କିଂ କୁର୍ମୀ ।

(ଗ) ପୂଜୟେ __________
Answer:
ବଂ ଦେବଂ ପୂଜୟେ ।

(ଘ) ତିରସ୍ଫୁର୍ବନ୍ତି _________
Answer:
ତେ ଅସ୍ମାନ୍ ତିରସ୍ଫୁର୍ବନ୍ତି ।

(ଙ) ତାଙୟତୁ ___________
Answer:
ଭବାନ୍ କୁକ୍କୁରଂ ତାଡ଼ଋତୁ ।

(ଚ) ଅଣୃ।ତି _________
Answer:
ମୁନଃ ଶାକାନ୍ନମ୍ ଅଶ୍ଳୀତି ।

(ଛ) ବିଜ୍ଞାପୟତି _________
Answer:
ଶିଳ୍ପପତିଃ ସର୍ବଂ ବିଜ୍ଞାପୟତି ।

(ଜ) ଜାନାତୁ __________
Answer:
ନଃ ପାଠ୍ୟ ଜାନାତୁ ।

(ଝ) ପୂଜୟନ୍ତୁ _________
Answer:
ଭକ୍ତା ଦେବଂ ପୂଜୟନ୍ତୁ ।

(ଞ) ଅକରୋ ___________
Answer:
ତଂ କିମ୍ ଅକରୋ ?

୩। ନିମ୍ନଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
(କ) ବୟଂ ଫଳାନି ବଣ୍ଟୟାମଃ ।
Answer:
ବରଂ ଫଳାନି ବଣ୍ଟୟାମଃ ।

(ଖ) ପୁଂ ସତ୍ୟ ଜାନାନ୍ତୁ ।
Answer:
ପୁଂ ସତ୍ୟ ଜାନୀହି ।

(ଗ) ମନଃ ଦୁଃଖ ମଧ୍ଧତି ।
Answer:
ନଃ ଦୁଃଖ୍ୟ ।

(ଘ) କାଳକ୍ରମେଣ ଡଃ ସର୍ବଂ ଅଜାନୀତ୍ ।
Answer:
କାଳକ୍ରମେଣ ଡଃ ସର୍ବମ୍ ଅଜାନାତ୍ ।

(ଚ) ଅହଂ ତାଂ ଜ୍ଞାସ୍ୟସି ।
Answer:
ଅହଂ ତାଂ ଜ୍ଞାସ୍ୟାମି ।

(ଛ) ସା ପୁତ୍ର ଅପ୍ରେରୟତ୍ ।
Answer:
ସା ପୁତ୍ର ପୌରୟତ୍ ।

(ଜ) କୃପଣା ଧନଂ ଗୃହୟତି ।
Answer:
କୃପଣା ଧନାୟ ଗୃହୟନ୍ତି ।

(ଝ) ଅହଂ କବିତାଂ ରଚିଷ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହଂ କବିତାଂ ରଚୟିଷ୍ୟାମି ।

(ଙ) ଭବାନ୍ ବୃକ୍ଷରୋପଣଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଭବାନ୍ ବୃକ୍ଷରୋପଣଂ କରୋତୁ ।

(ଞ) ପଠନାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଈଶ୍ବରଂ ପୂଜେତ୍ ।
Answer:
ପଠନାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଈଶ୍ବରଂ ପୂଜୟେତ୍ ।

୪। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ଭଲଭାବେ ଜାଣେ ।
Answer:
ଅହଂ ତଂ ସମ୍ୟକ୍ ଜାନେ ଜାନାମି ।

(ଖ) ମା’ ଭାତରେ ଘିଅ ମିଶାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ମାତା ଓଦନେ ଘୃତଂ ମିଶ୍ରୟତି ।

(ଗ) ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପରମାତ୍ମାନଂ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପରମାତ୍ମାନଂ ପୂଜୟନ୍ତି ।

(ଘ) ଶବର ବଣରେ ଜାଲ ବିସ୍ତାରକରୁଛି ।
Answer:
ଶବରଂ ବନେ ଜାଲଂ ବିସ୍ତାରୟତି ।

(ଙ) ତୁମେ ସେଠାରେ କଳହ କରିବ ନାହିଁ ।
Answer:
ତଂ ତତ୍ର ବିବାଦଂ ନ କୁର୍ଯା ।

(ଚ) ଏକମାତ୍ର ଧର୍ମ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଭୂଷିତ କରେ ।
Answer:
ଧର୍ମ ଏବଂ ମାନବଂ ଭୂଷୟତି ।

(ଛ) ମୁଁ ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରୁଛି ।
Answer:
ଅହଂ ତାଂ ଦେବୀ ନମାମି/ ନମସ୍କରୋମି ।

(ଜ) ମୃଗମାନେ ଜଳପାନ କରନ୍ତୁ ।
Answer:
ମୃଗା ଜଳପାନଂ କୁର୍ବନ୍ତୁ ।

(ଝ) ଧନପ୍ରତି ଲୋଭ କରିବ ନାହିଁ ।
Answer:
ଧନଂ ପ୍ରତି ଲୋଭଃ ମାସ୍ତୁ ।

(ଞ) ତୁମେ କ’ଣ ମୋ କଥା ଜାଣିଛ ?
Answer:
କିଂ ମମ କଥା ଜାନାସି ।

ସାଧାରଶ ଅନୁଣାଳନା:
୧। ଯଥାନିର୍ଦେଶଂ ସମୁଚିତକ୍ରିୟାପଦଃ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ପୁତ୍ରା ପିତରଂ _____________ | (ସେବ୍ – ବିଧୂଲିଡ୍)
Answer:
ସେବେରନ୍

(ଖ) ଅହଂ ଧନମ୍ _________ (ଲଭ୍ – ଲଡ୍)
Answer:
ଲଭେ

(ଗ) ବୟଂ ସୈନିକା _________ (ଭୂ-ଲୁଟ୍)
Answer:
ଭବିଷ୍ୟାମଃ

(ଘ) ଯୂୟଂ ପୁସ୍ତକଂ__________ । (ନୀ – ଲୋଟ୍)
Answer:
ନୟତ

(ଙ) ତୃଷାଇଁ ଶୀତଳଜଳଂ ___________ । (ପା- ଲୁଟ୍)
Answer:
ପାସ୍ୟତି

(ଚ) ଆବାଂ ଗୃହଂ _________ (ଗମ୍ – ଲ)
Answer:
ଅଗଚ୍ଛାବ

(ଛ) ବୃଦ୍ଧା ରାମଲୀଳା __________ । (ଦୃଶ୍ – ଲୁଟ୍ )
Answer:
ଦ୍ରବ୍ଯନ୍ତ

(ଜ) ଯୁବାଂ ଶିକ୍ଷକୌ __________ (ଅସ୍ – ଲଟ୍)
Answer:
ସ୍ଥ

(ଝ) ସାୟଂ ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରାବାସେ ___________ । (ଅସ୍-ଲ୍‌ଟ୍)
Answer:
ଭବିଷ୍ଯତ୍ତି

(ଞ) ରାମ ରାବଣଂ __________ (ହନ୍ – ଲଙ)
Answer:
ଅହନ୍

(ଟ) ସର୍ପା ନକୁଳେଭ୍ୟ । ___________ (ଭ।- ଲୁଟ୍)
Answer:
ବିଭ୍ଯତି

(ଠ) ଦାତାରଃ ଧନଂ । ___________ (ଦା- ଲୁଟ୍)
Answer:
ଦାସ୍ୟନ୍ତି

(ଡ) ଛାତ୍ରୀ ଉପଦେଶଂ ___________ (ଶୁ-ବିଧ୍ଲିଡ୍ )
Answer:
ଶୃଣୁୟାତ୍

(ଢ) ବାଳକା କାର୍ଯ୍ୟମ୍ _________ (କୃ-ଲଡ୍)
Answer:
ଅକୁର୍ବନ୍

(ଣ) ଅହଂ ମିତ୍ର _________(ପ୍ରଚ୍ଛ – ଲୁଟ୍)
Answer:
ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମି

(ତ) ତଂ ସର୍ବକଥା _________ (ଜ୍ଞା – ଲୋଟ୍)
Answer:
ଜାନୀହି

(ଥ) ବୟଂ ଗଣେଶଂ __________ (ପୂଜ୍-ବିଧ୍ଲିଡ୍)
Answer:
ପୂଜୟେମ

(ଦ) ପୂୟଂ ଗୁରୂନ୍ ____________ (ପୂଜ୍ – ଲୋଟ୍)
Answer:
ପୂଜୟତ

(ଧ) ପ୍ରିୟ ନମଃ ଜଳଂ __________ (ଆ + ନୀ – ଲୁଟ୍)
Answer:
ଆନେଷ୍ଯନ୍ତ

(ନ) ଯୁବାଂ ପୂଜା _____________ (କୃ – ଲୁଟ୍)
Answer:
କରିଷ୍ଯତଃ

(ପ) ଅରଣ୍ୟ ଜନ୍ତତଃ ____________ (ସ୍ଥା-ଲଟ୍)
Answer:
ତିଷ୍ପତ୍ତି

୨। ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟାନାଂ ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଅହଂ ଧନଂ ଲପ୍‌ସ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହଂ ଧନଂ ଲପ୍‌ ।

(ଖ) ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗ୍ରାମେ ଅଭିକ୍ଷତ୍ ।
Answer:
ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗ୍ରାମେ ଅଭିକ୍ଷତ ।

(ଗ) ତେ ମମ କଥା ନ ଜାନାନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ମମ କଥା ନ ଜାନନ୍ତି ।

(ଘ) ଅହଂ ତେ ସୁମିଷ୍ଟାନି ଫଳାନି ଦଦାନି, ଖାଦତୁ ।
Answer:
ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ସୁମିଷ୍ଟାନି ଫଳାନି ଦଦାନି, ଖାଦ ।

(ଙ) ସଙ୍ଗତିଃ କିଂ ନ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ସତସଙ୍ଗତିଃ କିଂ ନ କରୋତି ।

(ଚ) ହରିଶଃ ଜଳଂ ପିବତୁ ।
Answer:
ହରିଣା ଜଳ ପିବନ୍ତୁ ।

(ଛ) ତଂ ସଦା ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଶୃଣୋତୁ ।
Answer:
ତଂ ସଦା ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଶୁଣୁ ।

(ଜ) ଡଃ ଅନାୟାସେନ କାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଅକୁରୁତ ।
Answer:
ଡଃ ଅନାୟାସେନ କାର୍ଯ୍ୟମ୍ ଅକରୋତ୍ ।

(ଝ) ନଂ ଗୁରୁଜନାନ୍ ସେବ ।
Answer:
ବଂ ଗୁରୁଜନାନ୍ ସେବସ୍ୱ ।

(ଞ) ଶୀତର୍ଭୋ ଉତ୍ତରତଃ ଶୀତଳପବନଃ ବହିଷ୍ଯତି ।
Answer:
ଶୀତର୍ରେ ଉତ୍ତରତଃ ଶୀତଳୀପବନଃ ବାସ୍ୟାତି ।

୩ । ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟାନାଂ ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(କ) ବ୍ୟାଧଟି ମୃଗମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟାକଲା ।
Answer:
ଅନୁ – ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍ ଅହନତି ।

(ଖ) ଗାଈଗୁଡ଼ିକ ପଡ଼ିଆରେ ଘାସ ଚରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁ – ଗାନଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ ତୃଣାନି ଚରନ୍ତି ।

(ଗ) ବର୍ତମାନ କୁଆଡ଼େ ଯାଅ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅନୁ – ଅଧୁନା କୁତ୍ରାପି ମା ଗଛ ।

(ଘ) ଲୋକମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପୂଜାକରନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁ – ଜନଃ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂଜୟନ୍ତି ।

(ଙ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ ସମସ୍ତେ ଭଲଭାବେ ଜାଣନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁ – ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିନଂ ସର୍ବେ ସମ୍ୟକ୍ ଜାନନ୍ତି ।

(ଚ) ମୂର୍ଖମାନେ ଦୁନିଆଁରେ କ’ଣ ଜାଣିବେ ?
Answer:
ଅନୁ – ମୂର୍ଖ ସଂସାରେ କିଂ ଜ୍ଞାସ୍ୟନ୍ତି ?

(ଛ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଲେ ।
Answer:
ଅନୁ – ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନମ୍ ଅପୂଚ୍ଛତ୍ ।

(ଜ) ଶବର ବଣରେ ବୁଲୁଛି ।
Answer:
ଅନୁ – ଶବରଃ ବନେ ଭ୍ରମତି ।

(ଝ) ଆମେ ଏହି କାମଟିକୁ କରିବୁ ।
Answer:
ଅନୁ – ବୟମ୍ ଇଦଂ କର୍ମ କରିଷ୍ୟାମଃ ।

(ଞ) ସମସ୍ତେ ମନ୍ଦିରରେ ପୁରାଣ ଶୁଣିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଅନୁ – ସର୍ବେ ମନ୍ଦିରେ ପୁରାଣଂ ଶଶୁ ।

(ଢ) ତୁମେ ମୋତେ ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ଦେଇଥିଲ ।
Answer:
ଅନୁ – ଦଂ ମତ୍ସ୍ୟ ପଞ୍ଚମୁଦ୍ରା ଅଦଦଃ ।

(ଣ ) ପାଣ୍ଡବମାନେ ସେତେବେଳେ ଅରଣ୍ୟରେ ଥିଲେ ।
Answer:
ଅନୁ – ପାଣ୍ଡବାଃ ତଦା ଅରଣ୍ୟ ଆସନ୍ ।

(ତ) ପିଲାମାନେ ରାତିରେ ଦୁଧ ପିଇବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଅନୁ – ବାଳକା ନଭଃ ଦୁଗ୍ଧ ପିବେୟୁ ।

(ଥ) ସ୍ଵୟଂ ସେବକ ସମସ୍ତଙ୍କର ସେବାକରନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁ – ସ୍ବୟଂ ସେବକା ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ସେବାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।

(ଦ) କୃଷକ ଗାଈଦୁଇଟିକୁ ଗାଁକୁ ନେଲା ।
Answer:
ଅନୁ – କୃଷକଃ ଗାର୍ବୋ ଗ୍ରାମମ୍ ଅନୟତ୍ ।

(ଧ) ଆମ୍ଭେମାନେ ନନ୍ଦନକାନନ ଯିବୁ ।
Answer:
ଅନୁ – ବୟଂ ନନ୍ଦନକାନନଂ ଗମିଷ୍ୟାମଃ ।

(ନ) ଏବର୍ଷ ଅନାବୃଷ୍ଟି ହେତୁ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ହୋଇପାରେ ।
Answer:
ଅନୁ – ଐଷମଃ ଅନାବୃଷ୍ଟ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଭବେତ୍ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 10 କାରକ ଓ ବିଭକ୍ତି Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 10 କାରକ ଓ ବିଭକ୍ତି

(କ) କାରକର ସାମାନ୍ୟ ଜ୍ଞାନ:
ନିମ୍ନଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ପଠତ :
(କ) ଦେବଦତଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତ । (ଦେବଦତ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ସେବକୌ କାର୍ଯ୍ୟ କୁରୁତଃ । (ସେବକ ଦୁଇଜଣ କାମ କରୁଛନ୍ତି ।)
(ଗ) ଶିକ୍ଷକା କକ୍ଷାମ୍ ଆଗଛନ୍ତି । (ଶିକ୍ଷକମାନେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଆସୁଛନ୍ତି ।)
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ତିନିଗୋଟି ବାକ୍ୟରେ ‘ଗଚ୍ଛତି’, ‘କୁରୁତଃ’ ଓ ‘ଆଗଛନ୍ତି’ – ଏହି ତିନିଗୋଟି କ୍ରିୟାପଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟା ପଦ; ଯଥା – ଦେବଦତ୍ତ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, କାର୍ଯ୍ୟ, କକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି । ତେଣୁ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ଓ ‘ବିଦ୍ୟାଳୟ’ ପଦ କ୍ରିୟାପଦ ‘ଗଚ୍ଛତି’ ସହିତ ଅନ୍ବିତ ବା ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏମାନେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘କାରକ’ ଅଟନ୍ତି ।

(ଖ) ସଂଜ୍ଞା ଓ ପ୍ରକାରଭେଦ:
‘କ୍ରିୟାନ୍ୱୟିତଂ କାରକତ୍ଵମ୍‌’ । କ୍ରିୟା ଜନକବଂ କାରକତ୍ଵମ୍ ଅର୍ଥାତ୍ ଯିଏ କ୍ରିୟାର ଜନକ ତାକୁ ମଧ୍ୟ ‘କାରକ’ କୁହାଯାଏ ।
ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ଯେଉଁ ପଦର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ, ତାକୁ ‘କାରକ’ କୁହାଯାଏ । ଅତଏବ ଦେବଦତଃ, ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍, ସେବକୌ, କାର୍ଯ୍ୟମ୍, ଶିକ୍ଷକା ଓ କକ୍ଷାମ୍ – ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ‘କାରକ’ ଅଟନ୍ତି । କ୍ରିୟାପଦ ସହ ବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅନ୍ୟପଦମାନଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥ୍ବାରୁ’ କାରକର ୧ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନ୍ନ ପ୍ରକାରଭେଦ ରହିଅଛି । ଯେପରି ରି ପ୍ରଥମ. ବାକ୍ୟରେ ।’ଗଚ୍ଛତି କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଅଟେ । ସେ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦକ ହୋଇଥିବାରୁ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ତା’ର କର୍ତ୍ତୃସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଅଛି । ସୁତରାଂ ‘ଦେବଦତ୍ତ୍ୱ’ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଅଟେ । ସେହିପରି ‘ସେବକୌ’ ଓ ‘ଶିକ୍ଷକାଂ’ ମଧ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଅଟନ୍ତି ।

‘‘କର୍ତ୍ତା କର୍ମ ଚ କରଣଂ ଚ ସମ୍ପ୍ରଦାନଂ ତଥୈବ ଚ ।
ଅପାଦାନମଧୂରଣମିତ୍ୟେବଂ କାରକାଣି ଷଟ୍ ।।’’

କାରକ ଛଅପ୍ରକାର; ଯଥା – କର୍ତ୍ତୃକାରକ, କର୍ମକାରକ, କରଣକାରକ, ସଂପ୍ରଦାନ କାରକ, ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ଅଧିକରଣ କାରକ । ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ବାକ୍ୟରେ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ’ ମଧ୍ଯ ଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଛଅଗୋଟି କାରକ ଓ ସମ୍ବନ୍ଧପଦର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।

ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳରେ ମାଗୁଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ରାଜକୋଷରୁ ଅମାତ୍ୟମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଦାନକରୁଥିଲେ ।
ଅଯୋଧ୍ୟାୟା ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳେ ଯାଚକେଭ୍ୟ ରାଜକୋଷାତ୍ ଅମାତ୍ୟେ ଦାନମ୍ ଅକରୋତ୍ ।
୧ । କିଏ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଦଶରଥ –ଦଶରଥ-କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କିଏ ? ଉତ୍ତର ଦେବ ଯିଏ, କର୍ତ୍ତା ଜାଣିବ ସିଏ ।)

୨ । କ’ଣ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଧନ-ଧନମ୍-କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କ’ଣ ବା କାହାକୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯାହାକୁ, କର୍ମ ବୁଝିବ ତାହାକୁ ।)

୩। କାହାଦ୍ବାରା ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଅମାତ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା – ଅମାତୌ-କରଣ କାରକ ଓ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କାହାଦ୍ଵାରା ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯାହାଦ୍ୱାରା, କରଣ ଜାଣିବ ତାହାଦ୍ୱାରା ।)

୪ । କାହାକୁ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ମାଗୁଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ – ଯାଚକେଭ୍ୟ-ସଂପ୍ରଦାନ କାରକ ଓ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କାହାକୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଦାନ ଅର୍ଥରେ ଯାହାକୁ, ସମ୍ପ୍ରଦାନ ବୁଝିବ ତାହାକୁ ।)

୫ । କେଉଁଠାରୁ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ରାଜକୋଷରୁ – ରାଜକୋଷାତ୍ – ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କେଉଁଠାରୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯେଉଁଠାରୁ, ଅପାଦନ ସେହିଠାରୁ ।)

୬ । କେତେବେଳେ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ପ୍ରାତଃକାଳରେ-ପ୍ରାତଃକାଳେ- ଅଧିକରଣ କାରକ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କେତେବେଳେ ବା କେଉଁଠାରେ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯେତେବେଳେ ବା ଯେଉଁଠାରେ, ଅଧ୍ୟାକରଣ ହେବ ସେତେବେଳେ ବା ସେହିଠାରେ ।)

୭ । କେଉଁ ଦେଶର ରାଜା ? ଅଯୋଧ୍ୟାର – ଅଯୋଧ୍ୟାୟା-ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ।
ତେଣୁ –
ଅଯୋଧ୍ୟାୟା ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳେ ଅମାତୌ ରାଜକୋଷାତ୍ ଯାଚକେଭ୍ୟ ଧନମ୍ ଅଦଦାତ୍ । ଏହିପରି କାରକ ଛଅପ୍ରକାର ଅଟେ ।

(ଗ) ବିଭକ୍ତି:
“ସଂଖ୍ୟ।ଳାରକବୋଧୟିତ୍ରୀ ବଭକ୍ତିଃ’’
(୧) ସଂଖ୍ୟା ବା ବଚନ ଓ କାରକ ଯେଉଁ ସଂକେତଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ହୁଏ, ସେହି ସଂକେତଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଯଥା : ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛତି । ବାଳକୌ ପଶ୍ୟ । ବାଳକୈ ଗମ୍ୟତେ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ସୁ’ ଦ୍ବାରା ‘ବାଳକ’ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ଏକବଚନ, ଦ୍ୱିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଔ’ ଦ୍ଵାରା ‘ବାଳକୌ’ କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ବିବଚନ ଏବଂ ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଐ’ (ଭିସ୍) ଦ୍ଵାରା ‘ବାଳକୈ’ ଅନୁକ୍ତ କର୍ତ୍ତା ଓ ବହୁବଚନ ବୋଲି ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଛି ।
(୨) ବିଭକ୍ତି ସାତପ୍ରକାର; ଯଥା- ପ୍ରଥମା, ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃ ତୀୟା, ଚତୁର୍ଥୀ, ପଞ୍ଚମୀ, ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ।

(୩) ଉକ୍ତ ସାତପ୍ରକାର ବିଭକ୍ତି କାରକ ବିଭକ୍ତି ଓ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତ ଭେଦରେ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ‘କ୍ରିୟା’ ଯୋଗରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିକୁ କାରକ ବିଭକ୍ତି ଓ ‘ଶବ୍ଦ’ ଯୋଗରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିକୁ ‘ଉପପଦ’ ବିଭକ୍ତି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – (୧) ଶିବଂ ନମସ୍ତୁରୁ । ଏଠାରେ କର୍ତ୍ତୃପଦ ‘ତୁମ୍’ ଉହ୍ୟ ଅଛି । ତେବେ କ୍ରିୟାପଦ ‘କୁରୁ’ ପାଇଁ ‘ଶିବ’ ଶବ୍ଦ ‘କର୍ମପଦ’ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତତମ । ତେଣୁ କର୍ମକାରକରେ କର୍ମଠାରେ (ଅନୁସ୍ତେ) କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା ସୂତ୍ରରେ ଦ୍ବିତୀୟାବିଭକ୍ତ ବିଧାନ କରାଗଲା । ଏହା ‘କାରକ ବିଭକ୍ତି’ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ (୨) ଶିବାୟ ନମଃ । ଏଠାରେ କ୍ରିୟାପଦ ନଥ‌ିବାରୁ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି ଅନୁସାରେ ‘ନମଃ’ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ‘ଶିବ’ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି’ କୁହାଯାଏ ।

(୪) ପ୍ରତ୍ୟେକ ‘କାରକ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିଭକ୍ତି ଗ୍ରହଣକରିଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ’ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ । ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦର ‘କ୍ରିୟାପଦ’ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥାଏ । ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ ସଂଜ୍ଞାପଦର ଅନ୍ୟଏକ ସଂଜ୍ଞାପଦ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ । ତେଣୁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦ କାରକର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧପଦ’ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାଜଃ ପୁରୁଷା ଆଗଛନ୍ତି – ଏଠାରେ ‘ରାଜ୍ଞ’ ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଅଟେ । କାରଣ ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ‘ପୁରୁଷା’ ସହିତ ରହିଛି, ‘ଆଗଛନ୍ତି’ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ ।

(୫) ସମ୍ବୋଧନ – ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବିଭକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଏକ ସମ୍ବୋଧନ ପଦର ରୂପ ମଧ୍ଯ ରହିଥାଏ । ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କାହାକୁ ‘ଡାକିବା’ ରେ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଏହି ସମ୍ବୋଧନ ପଦର ରୂପ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିପରି ହୋଇଥାଏ; ଅବଶ୍ୟ ସମ୍ବୋଧନ ଏକବଚନରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ରୂପର ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦ୍ବିବଚନ ଓ ବହୁବଚନରେ ରୂପ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିର ଅବିକଳ ରୂପକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ; ଯଥା – ଭୋ ବାଳକ, ଭୋ ବାଳକୌ, ଭୋ ବାଳକା ଇତ୍ୟାଦି । ନିମ୍ନରେ ଗୋଟିଏ ପଦର ସମସ୍ତ ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ ଦିଆଗଲା ।

ରାମୋ ରାଜମଣି ସଦା ବିଜୟତେ ରାମଂ ରମେଶଂ ଭଜେ
ରାମେଣ ନିହତା ନିଶାଚରଚତୁଃ ରାମାୟ ତସ୍ମି ନମଃ ॥
ରାମାତ୍ର ନାସ୍ତି ପରାୟଣଂ ପରତରଂ ରାମସ୍ୟ ଦାସୋଽସ୍ଥ୍ୟହଂ
ରାମେ ଚିତ୍ତଲୟଃ ସଦା ଭବତୁ ମେ ହେ ରାମ ! ମାମୁଦ୍ଧର ॥
କଠିନ ଶବ୍ଦ : ଚତୁଃ – ଦଳପତି, ରମେଶଂ – ବିଷ୍ଣୁ (ଲକ୍ଷ୍ମୀପତି)

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। କୋଷଶ୍ଠକାତ୍ବ ଯଥାର୍ଥପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ପିତା : ଅୟମ ଏକଃ ବିଦ୍ୟାଳୟ । ଅତ୍ର _____________ ପଠନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରା

ପୁତ୍ରଃ : ଏଷ କଃ ଗଚ୍ଛତି ?
ପିତା : ଅୟଂ________________ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଦେବଦତଃ

ପୁତ୍ରଃ : ତତ୍ର ବାଟିକାୟାଂ କେ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ।
ପିତା : ତେ ____________________ ବାଟିକାୟାଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ସେବକା

ପୁତ୍ରଃ : ଏତୌ କୌ ଆଗଚ୍ଛତଃ ?
ପିତା : _________________ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକୌ

ପୁତ୍ରଃ : ତତ୍ର କେ ଦଣ୍ଡାୟମାନଃ ସନ୍ତି ।
ପିତା : ତତ୍ର _______________ ଦଣ୍ଡାୟମାନଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ଅଭିଭାବକା
(ଅଭିଭାବକା, ସେବକା, ଛାତ୍ରା, ଦେବଦଭଃ, ଶିକ୍ଷକୌ)

୨। ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃପଦାନାଂ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କ୍ରିୟାପଦୌ ସହ ମେଳନଂ କୃତ୍ୱା ‘ଗ’ ସ୍ତମ୍ଭେ ବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ ।

କ୍	‌ ଖ	ଗ
ଯଥା: ପବନଃ	ବହତି	ପବନଃ ବହତି ।
ନଦ୍ୟଃ	ଭାନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ନଦ୍ୟଃ ବହନ୍ତି ।
ଘନାଃ	ସମାଶ୍ଵସନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ଘନାଃ ବର୍ଷନ୍ତି ।
ମତ୍ତଗଜାଃ	ଧ୍ୟାୟନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ମତ୍ତଗଜାଃ ନଦନ୍ତି ।
ବନାନ୍ତାଃ	ନୃତ୍ୟନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ବନାନ୍ତାଃ ଭାନ୍ତି ।
ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ	ନଦନ୍ତି	__________________ ।	ଉ –  ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ।
ଶିଖ୍ନଃ	ବର୍ଷନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ଶିଖ୍ନଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି ।
ପ୍ଳବଙ୍ଗାଃ	ବହନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ପୃବଙ୍ଗାଃ ସମାଶ୍ବସନ୍ତି ।

ସୂଚନା : ବହନ୍ତି ବର୍ଷନ୍ତି ନଦନ୍ତି ଭାନ୍ତି ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ନୃତ୍ୟନ୍ତି ସମାଶ୍ବସନ୍ତି ।
ନଦ୍ଯୋ ଘନାଃ ମତ୍ତଗଜାଃ ବନାନ୍ତାଃ ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ ଶିଖ୍‌ନଃ ପ୍ଲବଙ୍ଗାଃ ॥

୩। କୋଷ୍ଠକାତ୍ କର୍ତ୍ତୃପୟଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) _______________________ ସାହିତ୍ୟ ପଠସି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ

(ଖ) _______________ ସାହିତ୍ୟ ପଠସି ।
Answer:
ତ୍ୱଂ

(ଗ) _________________ ଫଳ ନେଷ୍ୟାମଃ ।
Answer:
ବୟଂ

(ଘ) ________________________ କଳହଂ ମା କୁରୁତମ୍ ।
Answer:
ଯୁବାଂ

(ଙ) ____________________ ଗ୍ରାମିଂ ଗଚ୍ଛାବାଃ ।
Answer:
ଆବାଂ
(ବୟମ୍, ତ୍ୱମ୍, ଛାତ୍ର, ଆବାମ୍, ଯୁବାମ୍)

କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି

୧। କିଏ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି ?
(କ) ଛାତ୍ରୀ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ପଢ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକଃ ପଶ୍ୟତି । (ପିଲାଟି ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଦେବଦତ୍ତ ଯାଉଛି ।)
ସ୍ୱତନ୍ତଃ କର୍ତ୍ତାଃ

ଏଠାରେ ଛାତ୍ର ‘ପଠନ’ କାର୍ଯ୍ୟ, ବାଳକ ‘ଦର୍ଶନ’ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଓ ଦେବଦତ୍ତ ‘ଗମନ’ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି; ଅର୍ଥାତ୍ ଏମାନେ ସେହି ସେହି କ୍ରିୟାସାଧନ ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ ଅଟନ୍ତି । ଅତଏବ ସେମାନେ ବାକ୍ୟରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ଅଟନ୍ତି । ତେଣୁ କ୍ରିୟାସାଧନପାଇଁ ଯେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ, ତାକୁ ‘କର୍ତ୍ତା’ କୁହାଯାଏ ।

୨। ପ୍ରଧାନ = ମୁଖ୍ୟ = ବାଚ୍ୟ = ଭକ୍ତ – ଏହି ଚାରିଗୋଟି ଶବ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣଦୃଷ୍ଟିରୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଅଟନ୍ତି ।
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଧାନ ବା ବାଚ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ‘କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ’ ରେ କର୍ତ୍ତାଠାରେ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉକ୍ତ କର୍ତ୍ତାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ‘ଉଲ୍ଲେ କର୍ଭରି ପ୍ରଥମା’ କୁହାଯାଏ । ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ ।
(କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକ ଚନ୍ଦ୍ର ପଶ୍ୟତି । (ପିଲାଟି ଜହ୍ନ ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତଃ ଗ୍ରାମିଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଦେବଦତ୍ତ ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକ କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ ତେଣୁ ଉକ୍ତ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’, ‘ବାଳକ’ ଓ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ଠାରେ ‘ଉସ୍ତେ କଉଁରି ପ୍ରଥମା’ ବା ‘କଉଁରି ପ୍ରଥମା’ ସୂତ୍ରଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ କରାଗଲା ।

୩। ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) ଛାତ୍ରେଣ ଇତିହାସ ପଠ୍ୟତେ । (ଛାତ୍ରଦ୍ୱାରା ଇତିହାସ ପଢ଼ାଯାଉଛି ।)
(ଖ) ବାଳକେନ ଚନ୍ଦ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ । ( ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଯାଉଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତ୍ତେନ ଗ୍ରାମ ଗମ୍ୟତେ । (ଦେବଦତ୍ତଦ୍ବାରା ଗାଁ ଯିବା ହେଉଛି । )
‘ଉଲ୍ଲେ କର୍ମଣି ପ୍ରଥମା’
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ମପଦ ‘ଇତିହାସ’, ‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ଓ ‘ଗ୍ରାମ’ ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥିବାରୁ, ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କର୍ମଠାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

୪। (କ) ହେ ଛାତ୍ରା ! ଅଦ୍ୟ କିଂ ପଠିଷ୍ୟଥ ?
(ଖ) ଅରେ ବାଳକ ! ତବ ନାମ କିମ୍ ?
(ହେ ଛାତ୍ରମାନେ ! ଆଜି କ’ଣ ପଢ଼ିବ ?)
(ଆରେ ପିଲା ! ତୁମ ନାମ କ’ଣ ?)
ଏଠାରେ ହେ, ଅରେ ଇତ୍ୟାଦି ପଦରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଛାତ୍ର, ବାଳକ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନ କରଯାଇଛି । ତେଣୁ ‘ସମ୍ବୋଧନ’କୁ ବୁଝାଇଲେ ‘ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି’ ହୋଇଥାଏ । ସମ୍ବୋଧନର ଏକବଚନରେ ରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ; ମାତ୍ର ଦ୍ବିବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିପରି ହୋଇଥାଏ ।

‘ସଂବୋଧନେ ପ୍ରଥମା’
୫। (କ) ତୁମ୍ ଏବ ମମ ପରମ ବନ୍ଧୁ । (ତୁମେ ହିଂ ମୋର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ ।)
(ଖ) ଆସୀତ୍ ପୁରା ବାଲ୍ମୀକି ନାମ ମହାନ୍ କବି । (ପୂର୍ବେ ବାଲ୍ମୀକି ବୋଲି ଜଣେ ବଡ଼ କବି ଥିଲେ ।)
(ଗ) ରାମ ଇତି ବାଳକ ଅତ୍ର ପଠତି । (ରାମ ବୋଲି ପିଲାଟି ଏଠାରେ ପଢ଼ୁଛି ।)
‘ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା’
ଏଠାରେ ଏବଂ (କେବଳ), ନାମ (ନାମକ), ଇତି (ବୋଲି) ପ୍ରଭୃତି ଅବ୍ୟୟପଦ ଅଟନ୍ତି । ‘ତୁମ୍’, ବାଲ୍ମୀକି ଓ ରାମଃ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଛି, ତାହା ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଅବ୍ୟୟପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ‘ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା’ କୁହାଯାଏ ।

ମନେରଖ :

• କ୍ରିୟାସାଧନରେ ଯେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ, ତାକୁ କର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଏ ।
• ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାପ୍ରଧାନ, ତାହା କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ ଏବଂ କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାଠାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ସମ୍ବୋଧନ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଭକ୍ତି ନୁହେଁ । ଏହା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନବ୍ୟତୀତ ସମ୍ବୋଧନର ରୂପ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ସଦୃଶ ।
• ସମ୍ବୋଧନକୁ ବୁଝାଇଲେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• କେତେକ ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

ଗୀତ :
କରିବାଚ୍ୟ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଆଉ ପୁଣି ସଂବୋଧନେ
କର୍ମ ଉକ୍ତ ହେଲେ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗରେ ମନେରଖ ପିଲାମାନେ ।

(i) କର୍ଭରି ପ୍ରଥମା
(ii) ସଂବୋଧନେ ପ୍ରଥମ
(iii) ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ପ୍ରଥମା
(iv) ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା ବା ନିୟତ ଯୋଗେ ପ୍ରଥମା

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ଅଧୋଲିଖୂତପଦାନାଂ ସମ୍ବୋଧନେ ରୂପାଣି ଲିଖତ; ଯଥା – ମାତା – ହେ ମାତ !
(କ) ସୌରଭଃ __________________________।
Answer:
ହେ ସୌରଭ !

(ଖ) ଦେବୀ __________________________।
Answer:
ହେ ଦେବି !

(ଗ) ମୁନିଃ ___________________________।
Answer:
ହେ ମୁନଃ !

(ଘ) ପ୍ରଭୁଃ __________________________।
Answer:
ହେ ପ୍ରଭୋ !

(ଙ) ଲତା ___________________________।
Answer:
ହେ ଲତେ !

(ଚ) ଭ୍ରାତା __________________________।
Answer:
ହେ ଭ୍ରାତଃ !

(ଛ) ନମଃ __________________________।
Answer:
ହେ ନମଃ !

(ଜ) ବାଳିକେ __________________________।
Answer:
ହେ ବାଳିକେ !

(ଝ) ହରି __________________________।
Answer:
ହେ ହରଃ !

(ଞ) ପୁନଃ __________________________।
Answer:
ହେ ପୁତ୍ରା !

୨। ଅଧୋଲିଖନି ଅବ୍ୟୟପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ । ଯଥା : ଏବ – ସତ୍ୟମ୍ ଏବ ଜୟତେ ।
ଇତି _____________________________________।
Answer:
ସତ୍ୟମ୍ ଇତି ଜାନାମି ।

ଅପି _____________________________________।
Answer:
ତୁମପି ମମ ମାତା ।

ନାମ _____________________________________।
Answer:
ତବ ନାମ କିମ୍ ?

୩। କୋଷ୍ଠକାତ୍ ଯଥାର୍ଥ କର୍ତ୍ତୃପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଯଥା : ଛାତ୍ରୀ ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠତଃ ।
(କ) _____________________________________ ମାଂ ବଧୃତି ।
Answer:
ବୟମ୍

(ଖ)_____________________________________ ହରିଂ ଭଜତି ।
Answer:
ବାନୌ

(ଗ)_____________________________________ ଗୁରଂ ପ୍ରଣମାମି ।
Answer:
ଗୋପାଳ

(ଘ)_____________________________________ ଦୁଗ୍ଧ ପିବତଃ ।
Answer:
ବାନରୌ

(ଙ)_____________________________________ ଚିତ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ଅହମ୍

(ଚ) ____________________________________ଦେଶଂ ରକ୍ଷନ୍ତି ।
Answer:
ଶିଶନଃ

(ଛ)_________________________________ ବୃକ୍ଷମ୍ ଆରୋହତଃ ।
Answer:
ତୁମ୍

(ଜ) ___________________________________ମନ୍ଦିରଂ ଗମିଷ୍ୟତଃ ।
Answer:
ସୈନିକା

(ଝ) _________________________________ ପାଠ୍ୟ ସ୍ମରାମଃ ।
Answer:
ଯୁବାମ୍

(ଞ) __________________________________କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛସି ?
Answer:
ଭକ୍ତ

୪। କୋଷ୍ଠକାତ୍ (ଉକ୍ତ) କର୍ମପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଯଥା : ରମେଣ ରାବଶଃ ହତଃ ।
(କ) ଛାତ୍ରେଣ _______________________ ପଠ୍ୟତେ ।
Answer:
ପାଠ୍ୟ

(ଖ) ଭକ୍ତେନ _____________________________ ସେବ୍ୟତେ ।
Answer:
ଭଗବାନ୍

(ଗ) ରାମେଣ ____________________________ ଗମ୍ୟତେ ।
Answer:
ଗ୍ରାମଃ

(ଘ) ମୟା ________________________________ ଉନ୍ତଃ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ

(ଙ) ରାଜ୍ଞା _________________________ ନିର୍ଦ୍ଦିଶ୍ୟତେ ।
Answer:
ଭୃତ୍ୟ

(ଚ) ମାତ୍ରା __________________________ ଉଚ୍ୟତେ ।
Answer:
କନ୍ଯା

(ଛ) ତ୍ୱୟା ___________________________ଦୃଷ୍ଟା ।
Answer:
କନ୍ଯା

(ଜ) କେନ _____________________________ କ୍ରିୟତେ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟମ୍

(ଝ) ବାଳିକୟା ____________________________ ନୀୟତେ ।
Answer:
ଜଳଂ

(ଞ) ଲକ୍ଷ୍ୟା ____________________________ ସେବ୍ୟତେ ।
Answer:
ଜଗନ୍ନାଥ

କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି

୧। (କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି। (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକ ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି। (ପିଲାଟି ଚିତ୍ର ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ତ୍ୱମ୍ ଓଦନଂ ଖାଦସି । (ତୁମେ ଭାତ ଖାଉଛ ।)

ଉପନ୍ଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’, ‘ଅହମ୍’ ଓ ‘ତୁମ୍’ ର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ସଂସ୍କୃତମ୍’, ‘ଚିତ୍ରମ୍’, ଓ ‘ଓଦନମ୍’ ଅଟେ । କର୍ଭାର ଯାହା ଈପ୍‌ସିତତମ, ତାହା କର୍ମ । ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତ, ଚିତ୍ର ଓ ଓଦନ ପଦଗୁଡ଼ିକ ‘କର୍ମପଦ’ ଅଟନ୍ତି ।୧ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତୃପଦ ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥିବାରୁ ‘କର୍ମ’ ଏଠାରେ ଅନୁକ୍ତ । ଅତଏବ ଅନୁକ୍ତ କର୍ମଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା (ଅନୁସ୍ତେ କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା) ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ‘କରୁଁ ଈପ୍‌ସିତତମଂ କର୍ମ’

୨। ହରି ବୈକୁଣ୍ଠମ୍ ଅଧୂଶେତେ । (ଭଗବାନ୍ ବୈକୁଣ୍ଠରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରନ୍ତି ।)
ଗୁରୁ ଆସନମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ । (ରାଜା ସିଂହାସନରେ ବସିଛନ୍ତି ।)
ଗୁରୁ ଆସନମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ । (ଗୁରୁ ଆସନରେ ବସିଛନ୍ତି ।)

ଏଠାରେ ‘ଅଧ୍’ ଉପସର୍ଗ ଯୁକ୍ତ ଶୀ (ଶାଢୀ଼), ସ୍ଥା, ଆସ୍ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଅଧୂକରଣ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ବୈକୁଣ୍ଠ, ସିଂହାସନ ଓ ଆସନ ପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ଅସ୍ଥାସାଂ କର୍ମ’

୩ । ମୁନୟ କୁଟୀରମ୍ ଉପବସନ୍ତି । (ମୁନିମାନେ କୁଟୀରରେ ବାସ କରନ୍ତି ।)
ମୃଗ ବନମ୍ ଅନୁବସନ୍ତି । (ହରିଣମାନେ ବଣରେ ବାସ କରନ୍ତି ।)
ବିହଙ୍ଗ ନୀଡ଼ମ୍ ଅଧ୍ବସତି । (ଚଢ଼େଇ ବସାରେ ବାସକରେ ।)
କୃଷକଃ ଗ୍ରାମମ୍ ଆବସତି । (କୃଷକ ଗାଁରେ ବାସକରେ ।)

ଏଠାରେ ‘ଅଧ୍’ ଉପସର୍ଗ ଯୁକ୍ତ ଶୀ (ଶାଡ୍), ସ୍ଥା, ଆସ୍ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଅଧୂକରଣ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ବୈକୁଣ୍ଠ, ସିଂହାସନ ଓ ଆସନ ପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ଅଧୂଶୀସ୍ଥାସାଂ କର୍ମ’‘ବସ୍’ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ‘ଉପ’, ‘ଅନୁ’, ‘ଅଧ୍’ ଓ ‘ଆ’ ଉପସର୍ଗ ରହିଲେ ଅଧ୍ଯକରଣ କାରକ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଏବଂ ସେଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ‘ଉପବସତି’ ର ଅର୍ଥ ଉପବାସ ବୁଝାଉଥିଲେ, ଆଧାର କର୍ମ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍ ସପ୍ତମୀ ସ୍ଥାନରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ । ‘ଉପାନ୍ସଧ୍ୟାହ୍ନ ବୟଃ’

ଯଥା ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଗୃହେ ଉପବସନ୍ତି । (ଗରିବ ଲୋକଟି ଘରେ ଉପବାସ ଅଛି ।)
ଶ୍ରମିକଃ କୁଟୀରେ ଉପବସତି । (ଶ୍ରମିକ କୁଡ଼ିଆରେ ଉପବାସ ଅଛି ।)
ଉପ ଅନୁ ଅଧୂ ଆ ବସ୍ ଧାତୁ ମୂଳରେ ଥିଲେ ଆଧାରେ ହୁଏ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

୪। ସାଧୁ ସନ୍ମାର୍ଗମ୍ ଅଭିନିବିଶତେ । (ସାଧୁଲୋକ ଭଲ ବାଟକୁ ମନ ଦେଉଛି ।)
ଅଭି ଓ ନି ଉପସର୍ଗ ପୂର୍ବକ ‘ବିଶ୍’ ଧାତୁର ଆଧାରରେ କର୍ମକାରକ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଏହାର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା : ବାଳକାନାଂ ପାଠେ ଅଭିନିବେଶ (ଆଗ୍ରହ) ଅସ୍ଥି । (ପିଲାମାନଙ୍କର ପାଠରେ ଆଗ୍ରହ ଅଛି ।) ୫। ହିରଣ୍ୟତଃ ନିର୍ଭୟଂ ସ୍ଥିତଃ । (ହିରଣ୍ୟକ ନିର୍ଭୟରେ ରହିଲା ।)

୫। ହିରଣ୍ୟତଃ ନିର୍ଭୟଂ ସ୍ଥିତଃ । (ହିରଣ୍ୟକ ନିର୍ଭୟରେ ରହିଲା ।)
ଗଜଃ ଧୀରଂ ଚଳତି । (ହାତୀ ଧୀରେ ଧୀରେ ଚାଲୁଛି ।)
ଦୀର୍ଘକଣ୍ଠୀ ସଭୟମ୍ ଆହ । (ଦୀର୍ଘକଣ୍ଠ ଭୟ ସହିତ କହିଲା ।)
ଶିଶୁ ସାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ପଶ୍ୟତି । (ଶିଶୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଦେଖୁଛି ।)

ଉପନ୍ଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ‘ନିର୍ଭୟମ’, ‘ଧୀରମ୍’ ଓ ‘ସଭୟମ୍’ ବାକ୍ୟର କ୍ରିୟାକୁ ବିଶେଷିତ କରୁଥିବାରୁ, ଏମାନଙ୍କୁ କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ କୁହାଯାଏ । କ୍ରିୟାବିଶେଷଣଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଓ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ହୁଅନ୍ତି । ଏହାକୁ ‘କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣେ ଦ୍ଵିତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଅହଂ ମାସଂ ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠାମି । (ମୁଁ ମାସେ ହେଲା ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ୁଛି ।)
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶବର୍ଷାଣି ବନେ ତିଷ୍ଠତି ସ୍ମ । (ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଚଉଦବର୍ଷ ବଣରେ ରହିଥିଲେ ।)
ପର୍ବତଃ କ୍ରୋଶଂ ବର୍ଷତେ । (ପର୍ବତଟି କୋଣେ ବ୍ୟାପି ରହିଛି ।)
ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ (ବ୍ୟାପି) ଅର୍ଥରେ କାଳବାଚକ ‘ମାସ’ ଓ ‘ବର୍ଷ’ଠାରେ ଓ ମାର୍ଗବାଚକ ‘କ୍ରୋଶ’ ଶବ୍ଦରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ‘ବ୍ୟାପ୍ୟର୍ଥେ ଦ୍ୱିତୀୟା’ କୁହାଯାଏ ।

୭। ମାନବାଃ ଦେବାନ୍ ଅନୁ । (ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଦେବତାଙ୍କଠାରୁ ନିକୃଷ୍ଟ ।)
ଦୀନଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ । (ଗରିବକୁ ଦୟା କର ।)
ମାଳାକାରଃ ବୃକ୍ଷ ବୃକ୍ଷ ପ୍ରତି ସିଞ୍ଚତି / ପରି ସିଞ୍ଚତି / ଅନୁ ସିଞ୍ଚତି । (ମାଳି ଗଛକୁ ଗଛ ପାଣି ଦେଉଛି ।)
ଏଠାରେ ଅନୁ, ପ୍ରତି, ପରି ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଉପସର୍ଗ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର’ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ‘କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ’ କୁହାଯାଏ । ସେହି କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ ଯୋଗେ ‘ଦେବାନ୍’, ‘ଦୀନଂ’, ‘ବୃକ୍ଷ’ ହରିମ୍ ପ୍ରଭୃତି ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

୮। ଗୋପାଳ ରାଂ ପୟଃ ଦୋଷି । (ଗଉଡ଼ ଗାଈ ଦୁହୁଛି ।)
କୃଷକଃ ଅକ୍ଷାଂ ଗ୍ରାମିଂ ନୟତି । (କୃଷକ ଛେଳିଟିକୁ ଗ୍ରାମକୁ ନେଉଛି ।)

ବିଚାରପତିଃ ଚୋରଂ ଶତଂ ଦଣ୍ଡୟତି। (ବିଚାରପତି ଚୋରକୁ ଶହେଟଙ୍କା ଦଣ୍ଡ ହେଉଛନ୍ତି ।)
ପୟଃ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଗ୍ରାମ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଅଜାମ୍ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଗ୍ରାମମ୍ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଚୌରମ୍ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଶତମ୍ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଦୁହ୍, ନୀ ଓ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଅଟନ୍ତି । ଏପରି ଧାତୁମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗରେ ଗୌଣ କର୍ମଠାରେ ଅନ୍ୟ କାରକ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ‘ଅକଥ୍ତଂ ଚ’ ସୂତ୍ରରେ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । ‘ଗୋ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଗାମ୍’, ‘ଗ୍ରାମେ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଗ୍ରାମମ୍’, ‘ଶତେନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଶତମ୍’ ହୋଇଛି ।

ସଂସ୍କୃତବ୍ୟାକରଣରେ ସାଧାରଣତଃ ୧୬ ଗୋଟି ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା : ଦୁହ୍, ଯାଚ୍, ପଚ୍, ଦଣ୍ଡ, ରୁଧ, ପ୍ରଚ୍ଛ, ଚି, ବୁ, ଶାସ୍ତ୍ର, ଜି, ମଥ୍, ମୁଷ୍କ, ନୀ, ହୃ, କୃଷ୍ ଓ ବହ୍ । ଏହି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଓ ତଦର୍ଥକ ଧାତୁରେ ମଧ୍ଯ ଅକଥ୍ତ ଗୌଣ କର୍ମର ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ ।

ଯଥା : ବଲିଂ ଭିକ୍ଷତେ ବସୁଧାମ୍ । (ବଳିରାଜାଙ୍କୁ ବସୁଧା ଭିକ୍ଷା କରୁଛନ୍ତି ।)
ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗୃହିଣୀମ୍ ଅନଂ ପ୍ରାର୍ଥୟତେ । (ଭିକାରୀ ଗୃହିଣୀଙ୍କୁ ଭାତ ମାଗୁଛି ।)
ଏଠାରେ ‘ଯାତ୍‌’ ଅର୍ଥରେ ଭିକ୍ଷ୍ ଓ ପ୍ରାର୍ଥ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

୯ । ନିମ୍ନଲିଖତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
ସର୍ବତଃ – (ସବୁଆଡ଼େ)- ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ‘ସର୍ବଶିକ୍ଷା-ଅଭିଯାନଂ’ ପ୍ରଚଳତି ।
(ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ସର୍ବଶିକ୍ଷା ଅଭିଯାନ ଚାଲୁଛି ।)
ପରିତଃ – (ଚାରିପାଖରେ) – ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ପରିତଃ ପ୍ରାଚୀରଂ ଶୋଭତେ ।
(ସ୍କୁଲ ଚାରିପଟେ ପାଚିରୀ ଶୋଭା ପାଉଛି ।)
ଅଭିତଃ – (ଆଗରେ ) – ମାତରମ ଅଭିତଃ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ମାଆ ଆଗରେ ପିଲା ଖେଳୁଛି ।)-
ଉଭୟତଃ – (ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ବରେ) – ନଦୀମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି । (ନଈ ଦୁଇପଟେ ଗଛ ଗୁଡ଼ିକ ଅଛନ୍ତି ।)
ଉପର୍ୟୁପରି – (ଉପରକୁ ଉପର) – ବାୟୁମଣ୍ଡଳମ୍ ଉପର୍ୟ୍ୟପରି ସ୍ତରଭେଦଃ ।
(ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଉପରକୁ ଉପରକୁ ସ୍ତରଭେଦ ଅଛି ।)
ଅଧ୍ୟଧୂ – (ଉପରକୁ ଉପର) – ବୃକ୍ଷମ୍ ଅଧଧ ଶାଖା ସନ୍ତି । (ଗଛ ଉପରକୁ ଉପରକୁ ଡାଳ ଅଛି ।)
ଅଧୋଽଧଃ – (ତଳକୁ ତଳ) – ଅଧୋଽଧଃ ଲୋକଂ ପାତାଳ । (ସଂସାରର ତଳକୁ ତଳ ପାତାଳ ।)
ଅନ୍ତରା – (ମଧ୍ୟରେ ) – ଜଗନ୍ନାଥ ବଳଭଦ୍ର ଚ ଅନ୍ତରା ସୁଭଦ୍ରା ବିରାଜତେ ।
(ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ମଝିରେ ସୁଭଦ୍ରା ଅଛନ୍ତି ।)
ଅନ୍ତରେଣ– (ବିନା ) – ଜଳଂ ବିନା ଜୀବନମ୍ ଅସମ୍ଭବମ୍ । (ପାଣି ବିନା ଜୀବନ ଅସମ୍ଭବ ।)
ଧକ୍ – (ଧକ୍‌କାର) – ଚୌରଂ ଧକ୍ । (ଚୋରକୁ ଧକ୍ ।)
ଯାବତ୍ – (ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) – ନଦୀ ଯାବତ୍ ଗଚ୍ଛ । (ନଈ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଅ ।)
ବିନା – (ବ୍ୟତୀତ) – ପରିଶ୍ରମଂ ବିନା ବିଦ୍ୟା ନ ଭବତି । (ପରିଶ୍ରମ ବିନା ପାଠ ହୁଏ ନାହିଁ ।)
(ବିନା ଯୋଗେ ୩ୟା / ୫ମୀ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ।)
ଋତେ – (ବ୍ୟତୀତ ) – ଧର୍ମମ ରତେ ସୁଙ୍ଖ ନାସ୍ତି । (ଧର୍ମ ବିନା ସୁଖ ନାହିଁ ।)
(ଋତେ ଯୋଗେ ୫ମୀ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ।)
ସମୟା / ନିକଷା – (ନିକଟରେ) – ଗ୍ରାମଂ ସମୟ। / ନିକଷା ନଦୀ ପ୍ରବହତି । (ଗାଁ ପାଖରେ ନଈ ବହୁଛି ।)
ହା – (ଦୁଃଖସୂଚକ ) – ହା ନାସ୍ତିକମ୍‌ । ହା – ମନ୍ଦଭାଗ୍ୟମ୍ଭ। (ହାୟରେ ନାସ୍ତିକ । ହାୟରେ ମନ୍ଦଭାଗ୍ୟ ।)
ଦକ୍ଷିଣେନ – (ଦକ୍ଷିଣରେ ) – ଅସ୍ମାଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟ ରାଜମାର୍ଗ ଦକ୍ଷିଣେନ ଅସ୍ଥି । (ଆମ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସଡ଼କ ଦକ୍ଷିଣପଟେ ଅଛି ।)
ଉତ୍ତରେଣ – (ଉତ୍ତରରେ) – ତବ ଗୃହଂ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଉତ୍ତରେଣ ଅନ୍ତି । (ତୁମଘର ସ୍କୁଲ ଉତ୍ତରପଟେ ଅଛି ।)

ବି.ଦ୍ରା : ଅବ୍ୟୟାଦି ପଦ ଯୋଗରେ ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି’ କୁହାଯାଏ ।

ମନେରଖ :

• କର୍ରାର କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଈପ୍‌ସିତ ତାହା କର୍ମକାରକ ଓ ଏହା ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବସ୍ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ଉପ, ଅନୁ, ଅଧ୍ ଓ ଆ ଉପସର୍ଗ ରହିଲେ, ଆଧାରର କର୍ମସଂଜ୍ଞା ହୁଏ ।
• କ୍ରିୟାର ବିଶେଷଣଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ଏବଂ ତାହା କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
• ଉଭୟତଃ, ପରିତଃ, ସମୟା, ନିକଷା, ହା, ପ୍ରତି, ଧ୍ୱକ୍ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଅବ୍ୟୟପଦ ଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
• ବିନା ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା ଓ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ଗୀତ :
କର୍ମ କାରକେ ଦ୍ବିତୀୟା
କାଳ ବାଚକରେ ତାହା
ଶୀ, ସ୍ଥା, ଅସ୍ ଧାତୁ ଅଧ୍ ଯୋଗରେ
ଉପ, ଅନୁ, ଅଧୂଗେ
ବସ୍ ଧାତୁର ସଙ୍ଗେ
ଦ୍ବିତୀୟା ହୁଅଇ ଅଭି, ନି, ବିଶ୍ ସଙ୍ଗରେ
ଅଧଧ ଓ ଉପସ୍ଥ୍ୟପରି
ଅଭିତଃ ପରିତଃ ଯୋଗେ ହୁଏ ସେପରି । ୧।
ହା, ପ୍ରତି, ଧୂକ ଓ ସମୟା
ରତେ ଯାବତ୍ ଅନ୍ତରା
ଅନ୍ତରେଣ ବିନା ଯୋଗେ ହୁଏ ଦ୍ବିତୀୟା
କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣେ ଯାହା
ଅନୁ ପ୍ରତି ଯୋଗେ ତାହା
ସର୍ବତଃ ଯୋଗେ ମଧ୍ୟ ହୁଅଇ ଏହା
ମନେରଖ ବାଳକ ବାଳିକାଗଣ
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପାଇଁ ନିୟମମାନ । ୨।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥ-କର୍ମପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ବାଳକ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ।
(କ) କୃଷକଃ _______________________ ନୟତି ।
Answer:
ଅଜାଂ

(ଖ) ପଥ୍ __________________________ ପିବତି ।
Answer:
ଜଳଂ

(ଗ) ଛାତ୍ରୀ __________________________ ସେବତେ ।
Answer:
ଗୁରୁଂ

(ଘ) ଭକ୍ତାଃ__________________________ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ଈଶ୍ୱରଂ

(ଙ) ଧନିକ __________________________ ଦଦାତି ।
Answer:
ଧନଂ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତାନାଂ ଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥ-ବିଭରୌ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ଡଃ ବରଂ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠିଷ୍ୟତି (ବର୍ଷ) ।

(କ)_______________________ ଅନୁ ବସ୍ତ୍ର ଧାବତି । (ଗୋ)
Answer:
ଗାମ୍ଂ

(ଖ) ଅହଂ ___________________ ନମାମି । (ଗୁରୁ)
Answer:
ଗୁରୁଂ

(ଗ) ସଃ _______________________ ପିବତି । (ମଧୁ)
Answer:
ମଧୁଂ

(ଘ) ଭକ୍ତଃ ________________________ ଭଜତି । (ହରି)
Answer:
ହରିଂ

(ଙ) ବ୍ରାହ୍ମଣୀ _______________________ ପୂଜୟତି । (ଦେବ)
Answer:
ଦେବଂ

(ଚ) ଅଶ୍ଳୀ _______________________ ଧାବତି । (ଶୀଘ୍ର)
Answer:
ଶୀଘ୍ରଂ

(ଛ) ଛାତ୍ରା ___________________________ ପଠେୟୁ । (ପାଠ)
Answer:
ପାଠଂ

(ଜ) ଙ _____________________________ ଗଚ୍ଛସି । (ପାଠଶାଳା)
Answer:
ପାଠଶାଳାଂ

୩। ବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଯଥା – ଦୀନସ୍ୟ ପ୍ରତି ଦୟା କର୍ତ୍ତବ୍ୟା-ଦୀନଂ ପ୍ରତି ଦୟା କର୍ତ୍ତବ୍ୟା ।

(କ) ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ୟାୟାମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ ।
Answer:
ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ୟାମ୍ ଅଧ୍ଯସ୍ତେ ।

(ଖ) ପକ୍ଷିଣ ମଧୁରେଣ କୂଜନ୍ତି ।
Answer:
ପକ୍ଷିଣ ମଧୁରଂ କୂଜନ୍ତି ।

(ଗ) ପ୍ରାକ୍ ଭରତେନ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ପ୍ରାକ୍ ଭରତଃ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍ ।

(ଘ) ମମ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ମାଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ ।

(ଙ) ଗ୍ରାମାତ୍ ଅଭିତଃ ଗାପଃ ଚରନ୍ତି ।
Answer:
ଗ୍ରାମମ୍ ଅଭିତଃ ଗାପଃ ଚରନ୍ତି ।

(ଚ) ମନ୍ତ୍ରଣ ଦିଲ୍ୟାମ୍ ଉପବସନ୍ତି ।
Answer:
ମନ୍ତ୍ରଣ ଦିଲ୍ଲୀମ୍ ଉପବସନ୍ତି ।

(ଛ) ମାନବାଃ ଦେବାନାମ୍ ଅନୁ ।
Answer:
ମାନବାଃ ଦେବାନ୍ ଅନୁ ।

(ଜ) ମୂଷିକାଂ ଗର୍ଭେ ଅଧ୍ଵସନ୍ତି ।
Answer:
ମୂଷିକା ଗର୍ଭମ୍ ଅଧ୍ଵସନ୍ତି ।

୪। ଅଧୋଲିଖୁନି ପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା : (ଅଭିତଃ-ମାତରମ୍ ଅଭିତଃ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି ।)
ପ୍ରତି – ଗ୍ରାମଂ ପ୍ରତି ଗମିଷ୍ୟାମି ।
ଶୀଘ୍ରମ୍ – ଶୀଘ୍ରମାଗଚ୍ଛ ତୁମ୍ ।
ହା – ହା କଷ୍ଟମ୍ ।
ଅନ୍ତରା – ଗୃହମନ୍ତରା ଶିଶୁ କ୍ରନ୍ଦତି ।
ଅଭିନିବିଶେତେ – ଛାତ୍ରା ପାଠମ୍ ଅଭିନିବିଶେତେ ।
ଦିବସମ୍ – ଦିବସମହମତ୍ର ସ୍ଥାସ୍ୟାମି ।
ଧୂ – ଅସାରଂ ସଂସାରଂ ଧ୍ଵଂକ୍ ।
ସମୟା – ମାଂ ସମୟା ଆଗଚ୍ଛତଃ ।
ଉଭୟତଃ – ମାର୍ଗମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି ।
ଉପବସତି – ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଗ୍ରାମମ୍ ଉପବସତି ।

୫। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) କେତେବର୍ଷ ହେଲା ତୁମେ ଖବରକାଗଜ ପଢୁଛ ।
Answer:
କତି ବର୍ଷାଣି ତଂ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପଠସି ।

(ଖ) ମୁଁ ଏଠାରେ ଦିନଟିଏ ରହିବି ।
Answer:
ଅହମତ୍ର ଦିବସଂ ସ୍ଥାସ୍ୟାମି ।

(ଗ) ରାସ୍ତାର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଗଛଗୁଡ଼ିକ ଅଛି ।
Answer:
ମାର୍ଗମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି ।

(ଘ) ଧନ ବିନା କିଏ ସୁଖୀ ହେବ ।
Answer:
ଧନଂ ବିନା କଃ ସୁଖୀ ଭବିଷ୍ୟତି ।

(ଙ) ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ କରିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ମୃତ୍ୟୁ ଯାବତ୍ ପରିଶ୍ରମଂ କୁର୍ଥାତ୍ ।

(ଚ) ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ପ୍ରଗତି ହେଉଛି ।
Answer:
ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ପ୍ରଗତିଃ ଭବତି ।

(ଛ) ଆଜିକାଲି ପିଲାଙ୍କର ପାଠରେ ଆଗ୍ରହ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅଧୁନା ବାଳକାନାଂ ପାଠେ ଅଭିନିବେଶଃ ନାସ୍ତି।

୬। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ନିରୂପୟତ ।
ଯଥା : ବିଦ୍ୟା ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା । ଉତ୍ତର : ବିନା ଯୋଗେ ତୃତୀୟା
(କ) ଶିଶୁ ମାତରମ ଅନୁ ଧାବତି ।
Answer:
ଅନୁଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା

(ଖ) ହସ୍ତୋ ପ୍ରକ୍ଷାଲ୍ୟ ଭୋଜନଂ କୁରୁତ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଗ) ସଦ୍‌ କୁର୍ନୀତ ସଙ୍ଗତିମ୍ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଘ) ତବ ଗୃହଂ ପ୍ରତି ମାର୍ଗ ଦର୍ଶୟ
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗେ ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଙ) ବ୍ଲକ୍ ତଂ ମିଥ୍ୟାବାଦିନମ ।
Answer:
ଧୂଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

୭। ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯସ୍ଥଶବ୍ଦାନାମ୍ ଉପଯୁକ୍ତ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା :
ଶିକ୍ଷକଃ : ତଂ କିଂ ପଠସି ?
ଛାତ୍ରଃ : ଅହଂ ସାହିତ୍ୟ ପଠାମି । (ସାହିତ୍ୟ)
Answer:
ସାହିତ୍ୟ

(କ) ଶିକ୍ଷକଃ : ହାଃ ନଂ କୁତ୍ର ଅଗଚ୍ଛ ?
ଛାତ୍ରଃ : ହାଃ ଅହଂ ___________________ ଅଗଚ୍ଛମ୍ । (ମାତୁଳାଳୟ )
Answer:
ମାତୁଳାଳୟମ୍

(ଖ) ଶିକ୍ଷକ : ତତ୍ର ତଂ କମ୍ ଅପଶ୍ୟ ?
ଛାତ୍ରଃ : ତତ୍ର ଅହଂ _______________________ ଅପଶ୍ୟମ୍ ? (ସମୁଦ୍ର)
Answer:
ସମୁଦ୍ରମ୍

(ଗ) ଶିକ୍ଷକଃ : ଶ୍ୱ ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଅବକାଶ – ଦିବସ ।
ଛାତ୍ରଃ: ଅହଂ ଗୃହେ ______________________ ନାଗମିଷ୍ୟାମି । (ବିଦ୍ୟାଳୟ)
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟଂ

(ଘ) ଶିକ୍ଷକଃ : ଗୃହେ ତଂ କିଂ କରିଷ୍ଯସି ?
ଛାତ୍ରଃ: ଅହଂ ଗୃହେ ___________________________ ପଠିଷ୍ୟାମି । (ପାଠ)
Answer:
ପାଠଂ

କରଣକାରକ ଓ ତୃତୀୟା ବିଭଳି
୧। (କ) ଛାତ୍ର ଯାନେନ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଛାତ୍ରଟି ଗାଡ଼ିରେ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ବ୍ୟାଧଃ ଶରଣ ମୃଗଂ ହନ୍ତି । (ଶିକାରୀ ଶରରେ ହରିଣକୁ ମାରେ ।)
(ଗ) ବାଳକ ହସ୍ତେନ ଖାଦତି । (ପିଲାଟି ହାତରେ ଖାଏ ।)
(ଘ) ଅହଂ କଲମେନ ଲିଖାମି । (ମୁଁ କଲମରେ ଲେଖେ ।)
(ଙ) ତଂ ପାଦାଭ୍ୟ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛସି । (ତୁମେ ଦୁଇପାଦରେ ଘରକୁ ଯାଅ ।)

ଏଠାରେ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’ ର ‘ଗମନ’ କ୍ରିୟା ସାଧନରେ ‘ଯାନ’ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ ଅଟେ । ସେହିପରି କର୍ତ୍ତା ‘ବ୍ୟାଧ’ର ‘ମାରଣ’ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ଶର’, ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ, ବାଳକର ଭୋଜନ କ୍ରିୟାରେ ହସ୍ତ, ‘ଅହମ୍’ ର ଲେଖନ କ୍ରିୟାରେ କଲମ ଓ ‘ଡ଼ମ୍’ ର ଗମନକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ପାଦ’ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ ଅଟେ । ଅତଏବ ଯାନ, ଶର, ହସ୍ତ, କଲମ ଓ ପାଦ ଏମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ‘ କରଣ କାରକ’ ଅଟନ୍ତି । କାରଣ କ୍ରିୟା ସାଧନରେ କର୍ତ୍ତାର ପ୍ରଧାନ ସହାୟକକୁ ‘କରଣ’ କୁହାଯାଏ । କରଣ କାରକରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ‘ସାଧକତମଂ କରଣମ୍’

୨। (କ) ବାଳକେନ ଗ୍ରନ୍ଥ ପଠ୍ୟତେ । (ପିଲାଟି ପଢ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ରାମେଣ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଗମ୍ୟତେ । (ରାମ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)
(ଗ) ତ୍ରୟା ଲିଖ୍ଯତେ । (ତୁମେ ଲେଖୁଛ ।)
(ଘ) ମୟା କଥ୍ୟତେ । (ମୁଁ କହୁଛି ।)
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମ ମୁଖ୍ୟ ତାକୁ ‘କର୍ମବାଚ୍ୟ’ ଓ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟା ମୁଖ୍ୟ ତାକୁ ‘ଭାବବାଚ୍ୟ’ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର ବାକ୍ୟରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ ଅଟେ । ଏହି ଅନୁକ୍ତ କର୍ରାଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ‘ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ତୃତୀୟା’ କହନ୍ତି । ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବାଳକେନ, ରାମେଣ, ତ୍ରୟା ଓ ମୟା ଅନୁକ୍ତ କର୍ତା ହୋଇ ତୃତୀୟ ବିଭକ୍ତିରେ ରହିଛନ୍ତି ।

୩। (କ) ଗବାଂ ପୟଃ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ମଧୁରମ୍ । (ଗାଈର କ୍ଷୀର ପ୍ରକୃତିରେ ମିଠା ।)
(ଖ) ରାମଃ ସ୍ବଭାବେନ ସରଳୀ । (ରାମ ସ୍ବଭାବରେ ସରଳ ।)
(ଗ) ପବନଃ ବେଗେନ ବହତି । (ପବନ ଜୋରରେ ବହୁଛି ।)
(ଘ) ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଦୁଃଖେନ କାଳଂ ଯାପୟତି । (ଗରିବ ଦୁଃଖରେ କାଳ କାଟୁଛି ।)

ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଵଭାବ, ବେଗ ଓ ଦୁଃଖ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ‘ପ୍ରକୃତି’ଗଣରେ ଆସୁଥ‌ିବାରୁ ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ତୃତୀୟାନ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ପ୍ରାକୃତ୍ୟାଦିଭିଂ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକୃତିଗଣରେ ଆସୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ; ଯଥା – ପ୍ରାୟ, ଗୋତ୍ର, ଜାତି, ନାମ, ସମ, ବିଷମ, ଆକୃତି, ଅବଲୀଳା ପ୍ରଭୃତି ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି । ଯଥା – ପ୍ରାୟଣ, ଗୋତ୍ରେଣ, ଜାତ୍ୟା, ନାମ୍ନା, ସମେନ, ବିଷମେନ, ଆକୃତ୍ୟା, ଅବଳୀଳୟା ।

୪। (କ) ଜଟାଭି ତାପରଃ । (ଜଟରେ ତପସ୍ବୀ ।)
(ଖ) ଉପବୀତେନ ବ୍ରାହ୍ମଶଃ । (ପଇତାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ।)
(ଗ) ଧ୍ଵଜେନ ଦେବାଳୟଃ । (ପତାକାରେ ଦେଉଳ ।)

ଯେଉଁ ଲକ୍ଷଣ ବା ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ଚିହ୍ନିତ ହୁଏ, ସେହି ଚିହ୍ନବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ‘ଜଟା’ ଦ୍ବାରା ତାପସ, ଉପବୀତ ଦ୍ବାରା ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ଧ୍ଵଜା ଦ୍ବାରା ଦେବାଳୟ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଜଟା, ଉପବୀତ ଓ ଧ୍ଵଜ ଶବ୍ଦର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଉପଲକ୍ଷଣେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୫। (କ) ଚକ୍ଷୁଷା କାଶଃ । (ଆଖରେ କଣା ।)
(ଖ) କର୍ଣ୍ଣାଭ୍ୟ ବଧୂ । (କାନରେ ବଧୂର ।)
(ଗ) ପାଦେନ ଖଞ୍ଜ । (ପାଦରେ ଛୋଟା ।)

୬। ବିକୃତ ଅଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ ଓ ପାଦବିକୃତ ଅଙ୍ଗ ହୋଇଥବାରୁ, ସେହି ସେହି ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଅଙ୍ଗବିକାରେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
(କ) ବୃଦ୍ଧା ଶୀତେନ କମ୍ପତେ । (ବୁଢ଼ାଟି ଶୀତରେ ଥରୁଛି ।)
(ଖ) ଅୟଂ ଶୋକେନ କ୍ରନ୍ଦତି । (ଇଏ ଦୁଃଖରେ କାନ୍ଦୁଛି ।)
(ଗ) ଅଧ୍ୟୟନେନ ଡଃ କଟକେ ତିଷ୍ଠତି । (ପାଠ ପଢ଼ିବାକୁ ସେ କଟକରେ ରହୁଛି ।)

ହେତୁ ବା କାରଣ ବୋଧକ ଶବ୍ଦରେର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ‘କମ୍ପନ’ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଶୀତ’, କ୍ରନ୍ଦନ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଶୋକ’ ଓ ରହିବା କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଅଧ୍ୟୟନ’ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ହେତୌ ତୃତୀୟା କହନ୍ତି । ହେତୁ ବା କାରଣବୋଧକଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବା କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, ତା’ଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା – ‘ବୃଦ୍ଧା ଶୀତାତ୍ କମ୍ପତେ’ – ଏପରି ମଧ୍ଯ ହୁଏ । ଏହାକୁ ହେତୌ ପଞ୍ଚମୀ କହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ହେତୁବୋଧକଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, କେବଳ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ; ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା :
(ଘ) ଡଃ ବୃଦ୍ଧା ମୁକ୍ତା । (ସେ ବୁଦ୍ଧିବଳରେ ମୁକ୍ତ ହେଲା ।)
(ଙ) ବିଦ୍ୟୟା ବଦ୍ଧତେ ବୁଦ୍ଧି । (ବିଦ୍ୟାଦ୍ଵାରା ବୁଦ୍ଧି ବଢ଼େ ।)

୭ । କ) ସପ୍ତଭିଂ ଦିବସୈ ନୀରୋଗ ଜାତଃ । (ସାଦିନରେ ନୀରୋଗ ହେଲା ।)
(ଖ) ଡଃ ମାସେନ ବ୍ୟାକରଣମ୍ ଅପଠତ୍ । (ସେ ମାସକରେ ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ିଲା ।)
(ଗ) ବର୍ଷେଣ ଗୃହଂ ନିର୍ମିତଂ ଭବେତ୍ । (ବର୍ଷକରେ ଘର ତିଆରି ହୋଇପାରେ ।)

ଅପବର୍ଗ ବା ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବୁଝାଇଲେ କାଳବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ବ୍ୟାପ୍ତିର୍ଥ ଦ୍ବିତୀୟା ନ ହୋଇ ‘ଅପବର୍ଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି’ ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଉପର ଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ସପ୍ତଦିବସ, ମାସ ଓ ବର୍ଷ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । କାରଣ ସାତ ଦିନରେ ନୀରୋଗ ହେବା, ମାସକରେ ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ିସାରିବା ଓ ବର୍ଷକରେ ଗୃହନିର୍ମାଣ ହେବା ସୂଚିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବା କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧିକୁ ବୁଝାଉଅଛି । (ଅପବର୍ଗ ତୃତୀୟା)

୮। (କ) ଅନେକ ମାର୍ଗଣ ଗଛତୁ । (ଏହି ବାଟେ ଯାଆନ୍ତୁ ।)
(ଖ) ଚୌରଃ ଅନୟା ଦିଶା ଗତବାନ୍ । (ଚୋର ଏହି ଦିଗକୁ ଗଲା ।)
(ଗ) ପଞ୍ଚିଭିଂ ମୁଦ୍ରାଭିଂ ଅହଂ କଲମଂ କ୍ରୀତବାନ୍ । (ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ଦେଉ ମୁଁ କଲମ କିଣିଲି ।)

ମାର୍ଗବାଚକ, ଦିଗବାଚକ ଓ ମୂଲ୍ୟବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଉପର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ମାର୍ଗଣ, ଅନୟା ଦିଶା ଓ ପଞ୍ଚତିଃ ମୁଦ୍ରାଭି ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମାର୍ଗ, ଦିଗ ଓ ମୂଲ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥିବାରୁ ଏଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

୯। (କ) ପିତ୍ରା ସହ ପୁନଃ ଆପଣଂ ଗଚ୍ଛତି । (ବାପାଙ୍କ ସହିତ ପୁଅ ଦୋକାନକୁ ଯାଉଛ ।)
(ଖ) ମୟା ସାନ୍ଧ୍ୟ ତୁମ୍ ଆଗଚ୍ଛ । (ମୋ ସହିତ ତୁମେ ଆସ ।)
(ଗ) କେନାପି ସାକଂ କଳହଂ ମା କୁରୁ । (କାହା ସାଙ୍ଗରେ କଳି କର ନାହିଁ ।)
(ଘ) ରାମେଣ ସମଂ ସୀତା ବନମ୍ ଅଗଚ୍ଛତ୍ । (ରାମଙ୍କ ସହିତ ସୀତା ବଣକୁ ଗଲେ ।)

ଉପରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ସହାର୍ଥକ ସହ, ସାର୍ଶମ୍, ସାକମ୍ ଓ ସମମ୍ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗରେ ଯାହା ସହିତ ବୁଝାଉଛି ତା’ଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ଏହାକୁ ‘ସହଯୁକ୍ତ ଅପ୍ରଧାନେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ବେଳେ ବେଳେ ‘ସହ’ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ନହୋଇ ମଧ୍ୟ, ସହ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏପରି ସ୍ଥଳେ ମଧ୍ଯ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଯଥା –

(ଙ) ପିତା ପୁତ୍ରେଣ ଗଚ୍ଛତି । (ପିତା ପୁତ୍ର ସହିତ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
(ଚ) ମାତ୍ରା ଗଚ୍ଛତି ଶିଶୁ । (ମାଆ ସାଙ୍ଗରେ ଶିଶୁଟି ଯାଉଛି ।)
ଏହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ‘ସହାର୍ଥେ ତୃତୀୟା’ କୁହାଯାଏ ।

୧୦ । (କ) ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳେ ଜଳାଶୟଃ ଜଳେନ ଶୂନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । (ଖରାଦିନେ ପୋଖରୀ ଜଳଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।)
(ଖ) କଳହେନ ଅଳମ୍ । (କଳି କର ନାହିଁ ।)
(ଗ) ମମ ବିଦ୍ୟୟା ପ୍ରୟୋଜନମ୍ । (ମୋର ବିଦ୍ୟା ଦରକାର ।)
(i) ଊନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଊନଃ (ଊଣା), ହୀନଃ, ଶୂନ୍ଯ ଓ ରହିତଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ
(ii) ବାରଣାର୍ଥକ (ନିଷେଧ) ଅଳମ୍, କୃତମ୍ ଓ କିମ୍ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଏବଂ
(iii) ପ୍ରୟୋଜନାର୍ଥକ (ଆବଶ୍ୟକ) ପ୍ରୟୋଜନମ, ଅର୍ଥ, ଲାଭ ଓ କିମ୍ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
ତେଣୁ ଉପର ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଜଳେନ ଊନାର୍ଥେ ତୃତୀୟା, କଳହେନ ବାରଣାର୍ଥେ ଓ ବିଦ୍ୟାୟା ପ୍ରୟୋଜନାର୍ଥେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

୧୧। (କ) ରାମେଣ ସଦୃଶଃ ରାଜା ନାସ୍ତା । (ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି ।)
(ଖ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ପିତ୍ରା ସମଃ । (ବଡ଼ଭାଇ ପିତୃତୁଲ୍ୟ ।)
(ଗ) ମୟା ତୁଲ୍ୟ କୋଽପି ନାସ୍ତି । (ମୋ ଭଳି କେହି ନାହିଁ ।)
(ଘ) ଅର୍ଜୁନେନ ସମାନଃ ବୀରଃ ନାସ୍ତି । (ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ପରି ବୀର ନାହିଁ ।)

ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ସଦୃଶଃ, ସମଃ, ତୁଲ୍ୟ ଓ ସମାନଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଯାହା ସହିତ ତୁଲ୍ୟ ତା’ଠାରେ ତୃତୀୟା ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଏଠାରେ ସଦୃଶଃ ଶବ୍ଦଯୋଗ ରାମେଣ, ସମଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ପିତ୍ରା, ତୁଲ୍ୟ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ମୟା ଓ ସମାନଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଅର୍ଜୁନେନ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଅଛି ।

୧୨ । ନିମ୍ନଲିଖ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ନାନା – (ବିନା) – ଧର୍ମେଣ ନାନା ସୁଙ୍ଖ ନ ଲଭ୍ୟତେ । (ଧର୍ମ ବିନା ସୁଖ ମିଳେ ନାହିଁ ।)
ପୃଥକ୍ – (ଅଲଗା) – ଜଳେନ ପୃଥକ୍ ମତ୍ସ୍ୟ ନ ଭବତି । (ପାଣିରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ମାଛ ବଞ୍ଚେ ନାହିଁ ।)
ବିନା – (ବ୍ୟତୀତ) – ଶ୍ରୀମେଣ ବିନା ବିଦ୍ୟା ନ ଜୀବତି । (ପରିଶ୍ରମ ବିନା ବିଦ୍ୟା ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ପୂର୍ବଃ – (ବଡ଼) – ସ ମତ୍ ବର୍ଷେଣ ପୂର୍ବ । (ସେ ମୋଠାରୁ ବର୍ଷେ ବଡ଼ ।)
ଅବରଃ – (ସାନ) – ନଂ ରାମାତ୍ ମାସେନ ଅବରଃ । (ତୁମେ ରାମଠାରୁ ମାସେ ସାନ ।)

ମନେରଖ :

• କ୍ରିୟା ସାଧନରେ କର୍ତ୍ତାର ଯିଏ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ, ତାକୁ କରଣକାରକ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ସେଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଅଙ୍ଗ ବିକାର ବୁଝାଇଲେ ବିକୃତ ଅଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବୁଝାଇଲେ ସମୟ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ‘ଉପଲକ୍ଷଣ’ – ଚିହ୍ନ ବୁଝାଇଲେ, ଚିହ୍ନବାଚକ ଶବ୍ଦଠାରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ନିଷେଧାର୍ଥକ ‘ଅଳମ୍’ ଯୋଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସାକମ୍‌, ସାର୍ଶମ୍, ସମମ୍ ଓ ସହ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ଯେଉଁ ମାର୍ଗରେ ଗମନ କରାଯାଏ ତା’ଠାରେ ମଧ୍ୟ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଊନ, ବାରଣ ଓ ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

ଗୀତ :
କରଣ କାରକରେ ତୃତୀୟା
ସ୍ବଭାବେ ପ୍ରକୃତି ଯୋଗେ ତାହା
ସୁଖେନ, ଦୁଃଖେନ, ସହ ସାକଂ ସାନ୍ଧ୍ୟ ସମଂ
ଯୋଗରେ ହୁଏ ଏହା । ୧।
ଅଙ୍ଗବିକାରରେ ଯେ ବିଭକ୍ତ
ଉପଲକ୍ଷଣରେ ସେଇ ନୀତି
ହେତୁ ଅର୍ଥେ ସଦା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର
ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ସାଥୀ । ୨।
ନିଶ୍ଚେ ହେବ ତୃତୀୟା
ବାରଣ, ହୀନ, ଊନ, ପ୍ରୟୋଜନରେ
ହୁଅଇ ତୃତୀୟା ଶିଖ ନୀତି । ୩।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧ । ବନ୍ଧନୀଦତ୍ତଶ ବ୍ଦାନାଂ ଯଥା ର୍ଥବିଭଳ୍ତିଂ କୃତ୍ସା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ତେ ବନ୍ଧୁଭି ସହ ଗଛନ୍ତି । (ବନ୍ଧୁ)
(କ) ବାଳକଃ ________________________ କ୍ରୀଡ଼ତି । (କନ୍ଦୁକ)
Answer:
କନ୍ଦୁକେନ

(ଖ) ଧନିକଃ __________________________ ଖଲ୍ଟାଟିଂ (ଚନ୍ଦ୍ରାଲୋକ) ।(ଶିରସ୍)
Answer:
ଶିରସା

(ଗ) ମୂର୍ଖସ୍ୟ _______________________ କିମ୍ । (ଜୀବନମ୍ )
Answer:
ଜୀବନେନ

(ଘ)___________________________________ ସହ ତୁମ୍ ଆଗଚ୍ଛ । (ଅସ୍ମଦ୍-ଏକବଚନେ)
Answer:
ମୟା

(ଙ) ଶିଶୁ _____________________________ କ୍ରନ୍ଦତି । (ଦୁଃଖମ୍ )
Answer:
ଦୁଃଖେନ

(ଚ) ମମ _________________________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ଅସ୍ତ । (ବିଦ୍ୟା)
Answer:
ବିଦ୍ୟୟା

(ଛ)___________________________________ ସମାନଃ କବି ନାସ୍ତି । (କାଳିଦାସ)
Answer:
କାଳିଦାସେନ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତେଷୁ ଯଥାର୍ଥ ପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ______________________ ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା । (ଧର୍ମସ୍ୟ, ଧର୍ମାତ୍, ଧର୍ମେଣ)
Answer:
ଧର୍ମେଣ / ଧର୍ମାତ୍

(ଖ) ବାଳାନାଂ __________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ । (ଦୁଗ୍ଧାୟ, ଦୁଗ୍ଧନ, ଦୁଗ୍ଧସ୍ୟ)
Answer:
ଦୁସ୍ପେନ

(ଗ) ରାଜନ୍ ! ତବ _________________________ ଅଳମ୍ । (ଶ୍ରମେଣ, ଶ୍ରମସ୍ୟ, ଶ୍ରମମ୍)
Answer:
ଶ୍ରମେଣ

(ଘ) ଛାତ୍ରଃ ______________________________ ଲିଖତି । (କଲମସ୍ୟ, କଲମେନ, କଲମାୟ)
Answer:
କଲମେନ

(ଙ) କୃପଣସ୍ଯ ______________________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ? (ଧନସ୍ୟ, ଧନାୟ, ଧନେନ)
Answer:
ଧନେନ

(ଚ) ରାଜକନ୍ୟା _____________________ ଆଗଚ୍ଛତି ? (ଲୀଜେନ, ଲୀଳୟା, ଲୀଳାୟା)
Answer:
ଲୀଳୟା

୩। ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ଦର୍ଶୟତ ।
ଯଥା – ରାମ ଶରଣ ରାବଣଂ ହତବାନ୍ । ଶରଣ – କରଣେ ୩ୟା । ।
(କ) ପ୍ରାୟଣ ଗ୍ରାମାଂ କୃଷକୈ ଶୋଭନ୍ତେ ।
Answer:
ପ୍ରାୟଣ – ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟତୀୟ ।

(ଖ) ସୋପାନ-ମାର୍ଗେଣ ନଦୀ ପ୍ରବିଶ ।
Answer:
ସୋପାନ-ମାର୍ଗଣ – ମାର୍ଗବାଚକ ପଦରେ ତୃତୀୟା ।

(ଗ) ବାଳିକା କଳସେନ ଜଳମ୍ ଆନୟନ୍ତି ।
Answer:
କଳସେନ – କରଣେ ତୃତୀୟା ।

(ଘ) ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସ୍ଵଭାବେନ ସରଳା
Answer:
ସ୍ଵଭାବେନ – ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟତୀୟା ।

(ଙ) ଧନେନ ହୀନାଃ ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଭବନ୍ତି ।
Answer:
ଧନେନ – ହୀନପଦପ୍ରୟୋଗେ ତୃତୀୟା ।

(ଚ) ମୟା ସାକଂ ପଃ ଗମିଷ୍ୟତି ?
Answer:
ବର୍ଷେଣ – ଅବରାପଦପ୍ରୟୋଗେ ତୃତୀୟା

(ଛ) ସୀତା ମତ ବର୍ଷେଣ ଅବରା ।
Answer:
ମୟା – ସାକଂ ପଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ।

୪। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତପଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥବିଭଲ୍ତୌ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ତେନ ଦୀପେନ ସିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ଯତ୍ର ତୈଳଂ ନାସ୍ତି । (ଦୀପ)
ତେନ ଯାନେନ କୋ ଲାଭଃ ଯତ୍ ନ ଚଳତି । (ଯାନ)
(କ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ର ନ ଗମ୍ୟତେ । (ମାର୍ଗ)
Answer:
ମାର୍ଗେଣ

(ଖ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ର ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ମୁଖମ୍ । (ଦର୍ପଣ)
Answer:
ଦର୍ପେଣନ

(ଗ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ଭ୍ରାନ୍ତଃ ଜନୟତି । (ପୁସ୍ତକ)
Answer:
ପୁସ୍ତକେନ

(ଘ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟ ନ ଦୀୟତେ । (ଧନ)
Answer:
ଧନେନ

(ଙ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯେନ ପରହିତଂ ନ କ୍ରିୟତେ । (ଜୀବନ)
Answer:
ଜୀବନେନ

(ଚ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ନ ଆଚର୍ଯ୍ୟତେ । (ଜ୍ଞାନ)
Answer:
ଜ୍ଞାନେନ

୫। ଅଧୋଲିଖୂପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍‌ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା- ଜଳେନ ବିନା ମସ୍ୟା ନ ଜୀବନ୍ତି ।
ନାନା: ଧର୍ମେ ନାନା ସୁଙ୍ଖ ନାସ୍ତି ।
କୃତମ୍: ବିବାଦେନ କୃତମ୍ ।
ପୃଥକ୍: ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ ପୃଥକ୍ ।
କିମ୍: ବିବାଦେନ କିମ୍ ।
ଅବରା: ସା ମତ୍ ମାସେନ ଅବରା ।
ସାର୍ବମ୍ : ମୟା ସାନ୍ଧ୍ୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛ ।
ଊନଃ: ନେନ ଊନଃ ଦରିଦ୍ର୍ୟ ।
ପୂର୍ବଃ: ରାମ ଶ୍ୟାମାତ୍ ପୂର୍ବ ।
ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା: ବାଳକଃ ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା ଭ୍ରମନ୍ତି ।
ଲୀଳୟା: ଶ୍ରମିକଃ ଲୀଳୟା କାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ।

୬। ବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଅଶୁଦ୍ଧ
ଯଥା – ଡଃ ଜାତୌ କ୍ଷତ୍ରିୟ ।

ଶୁଦ୍ଧ
ଡଃ ଜାତ୍ୟା କ୍ଷତ୍ରିୟ ।

(କ) ରାଜା ମନ୍ତ୍ରଣଂ ସାନ୍ଧ୍ୟ ଭବବିଷ୍ଟ
Answer:
ରାଜା ମନ୍ତ୍ରୀତିଃ ସାର୍ଶ୍ଵମ୍ ଉପବିଷ୍ଟ ।

(ଖ) ଗୁରୁଭକ୍ତେ ପଃ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି ।
Answer:
ଗୁରୁଭକ୍ତା ସ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି ।

(ଗ) କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଷ କିମ୍ ?
Answer:
କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଷ କିମ୍ ?

(ଘ) ଜନଃ ପରିବାରଂ ସହ ନିବସନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ପରିବାରେଣ ସହ ନିବସନ୍ତି ।

(ଙ) କଳହସ୍ୟ କଃ ଅର୍ଥା ।
Answer:
କଳହେନ କଃ ଅର୍ଥ ।

(ଚ) ଅଳମ୍ ଅତି ବିସ୍ତରସ୍ୟ ।
Answer:
ଅଳମ୍ ଅତିବିସ୍ତରଣ ।

(ଛ) ଡଃ ନାମେନ ମାଧବ ।
Answer:
ଡଃ ନାମ୍ନା ମାଧବ ।

୭। ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଅୟଂ ପୁସ୍ତକାଳୟ । ଅଳଂ ବାର୍ତ୍ତାଳାପେନ । (ବାର୍ତ୍ତାଳାପ)
(କ) ଅୟଂ ଦେବାଳୟଃ । ________________________ । (କୋଳାହଳ)
Answer:
କୋଳାହଳେନ

(ଖ) ଅୟଂ ମାର୍ଗ । ________________________ । (କୋଳହ)
Answer:
କୋଳହେନ

(ଗ) ଅୟଂ ବିଦ୍ୟାଳୟ । ________________________ । (ବିବାଦ)
Answer:
ବିବାଦେନ

(ଘ) ଏଷା ବାଟିକା । ________________________ । (ପୁଷ୍ପପ୍ରୋଟନ )
Answer:
ପୁଷ୍ପପ୍ରୋଟନେନ

(ଙ) ଏଷ ଚକିତ୍ସାଳୟ । ________________________ । (ହସନ)
Answer:
ହସନେନ

୮। ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭାତ୍ ଶବ୍ଦାନ୍ ଗୃହୀତ୍ବା ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ ଶନିଃ ସହ ମେଳନଂ କୃତ୍ୱା ‘ଗ’ ସ୍ତମ୍ଭେ ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲିଖତ ।
table

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ମୋ ଭଉଣୀ ମୋଠାରୁ ବର୍ଷେ ବଡ଼ ।
Answer:
ମମ ଭଗିନୀ ମତ୍ ବର୍ଷେଣ ପୂର୍ବ ।

(ଖ) ଲୋକମାନେ ନୌକାରେ ନଦୀପାର ହୁଅନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ନୌକୟା ନଦୀ ତରନ୍ତି ।

(ଗ) ଗୋରୁମାନେ ପଡ଼ିଆରେ ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଗାନଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ ସ୍ୱେଚ୍ଛୟା ଭ୍ରମନ୍ତି ।

(ଘ) ଖୁସିରେ ତୁମର ସମୟ କଟିଯିବ ।
Answer:
ଆନନ୍ଦନ ତବ କାଳ ଯାସ୍ୟାତି ।

(ଙ) ମୁଁ ତୁମ ସହିତ ମେଳାକୁ ଯିବି ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ରୟା ସାକଂ ମେଳା ଗମିଷ୍ୟାମି ।

୧। ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନଂ ଦଦାତି । (ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।)
(ଖ) ଭିକ୍ଷୁକାୟ ଭିକ୍ଷାଂ ଦେହି । (ଭିକ୍ଷୁକକୁ ଭିକ ଦିଅ ।)
(ଗ) ମାତା ପୁତ୍ରାୟ ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶୟତି । (ମାଆ ପୁଅକୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଉଛି ।)

‘ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରଦୀୟତେ ଅସ୍ମେ ଇତି ସମ୍ପ୍ରଦାନ । ’ କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ, ସେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟେ । ପ୍ରଥମ ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣ’ ଓ ‘ଭିକ୍ଷୁକ’ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟନ୍ତି । ‘କର୍ମଣା ଯମଭିପ୍ରେତି ସ ସମ୍ପ୍ରଦାନମ୍ ।’ ଦାନ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ରାଜା ‘ବ୍ରାହ୍ମଣ’ଙ୍କୁ ଦେବା ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବାରୁ ତାହା ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟେ । ‘କ୍ରିୟୟା ଯମଭିପ୍ରେତି ସୋଽପି ସମ୍ପ୍ରଦାନମ ।’ ପୁନଶ୍ଚ କର୍ତ୍ତା ଯେକୌଣସି କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଯାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଇଚ୍ଛାକରେ (ଯାହାର ପ୍ରୀତି ସମ୍ପାଦନ କରେ) ସେ ମଧ୍ଯ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ହୁଏ । ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ମାତା ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶନ କ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ପୁତ୍ରକୁ ଖୁସି କରିବାକୁ ବା ପ୍ରୀତି ବର୍ଶନ କରୁଥିବାରୁ ‘ପୁତ୍ର’ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା । ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭତ୍ତି ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ପ୍ରଦାନେ ଚତୁର୍ଥୀ’ କୁହାଯାଏ ।

୨। (କ) ଶିଶବେ କ୍ରୀଡ଼ା ରୋଚତେ । (ପିଲାଟିକୁ ଖେଳ ଭଲଲାଗେ ।)
(ଖ) ବାନରାୟ ଫଳାନି ସ୍ୱଦନ୍ତେ । (ମାଙ୍କଡ଼କୁ ଫଳ ଭଲଲାଗେ ।)
(ଗ) ସର୍ବେ ଧନାୟ ଗୃହୟନ୍ତି । (ସମସ୍ତେ ଧନ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ।)

‘ରୁଚ୍ୟର୍ଥନାଂ ପ୍ରୀୟମାଣ ।’ରୁଚି ଅର୍ଥକ (ରୁବ୍ ଓ ସ୍ୱଦ୍) ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ କାହାକୁ ରୁଚେ, ତା’ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଶିଶୁକୁ କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ବାନରକୁ ଫଳ ରୁଚୁଥିବାରୁ ‘ଶିଶୁ’ ଓ ‘ବାନର’ ଉଭୟଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ‘ଗୃହେ ରୀପ୍‌ସିତଃ । ପୁନଶ୍ଚ ଇଚ୍ଛା କରିବା ଅର୍ଥରେ ଗୃହି (ସ୍ପୃହ୍+ଶିବ ସ୍ବାର୍ଥେ) ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁ ‘ଧନ’ ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୩। (କ) ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟୟ । କୁଧତି ।
(ଖ) ଦୁଷ୍ଟ ଶିଷ୍ଟାୟ ଦ୍ରୁଶ୍ୟତି / ଈଷ୍ୟତି / ଅସୂୟତି ।
(ଗ) ପ୍ରଭୁ ଭୃତ୍ୟ ସଂକୁଧତି ।
(ଘ) ସାଧୁ କୁରମ୍ ଅଭିଦ୍ରୁଶ୍ୟତି ।

‘କୁଧଦ୍ମହେଶ୍ୟାସୂୟାର୍ଥୀନାଂ ପଂପ୍ରତି କୋପଃ ।’କ୍ରୋଧାର୍ଥକ (କୁଧ୍ ଓ କୁପ୍) ରାଗିବା ଅର୍ଥରେ, ଦ୍ରୋହାର୍ଥକ ହିଂସା ବା ଅପକାର ଅର୍ଥରେ, ଈର୍ଷାର୍ଥକ ସହି ନ ପାରିବା ଅର୍ଥରେ ଓ ଅସୂୟାର୍ଥକ ଗୁଣକୁ ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁବା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ଧାତୁମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗରେ ଯାହା ପ୍ରତି କ୍ରୋଧାଦି ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଉପରିସ୍ଥିତ ଉଦାହରଣରେ ଗୁରୁଙ୍କର ‘ଶିଷ୍ୟ’ଠାରେ କ୍ରୋଧ ଓ ଦୁଷ୍ଟର ‘ଶିଷ୍ଟ’ ଠାରେ ଦ୍ରୋହ, ଈର୍ଷା ଓ ଅସୂୟା ବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଥିବାରୁ ‘ଶିଷ୍ୟ’ ଓ ‘ଶିଷ୍ଟ’ ପଦଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ କ୍ରୁଧ୍ ଓ ହୃଦ୍ ଧାତୁ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସମ୍ପ୍ରଦାନର କର୍ମସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । ଯଥା:-

୪। (କ) ବସ୍ତ୍ରାୟ ସୂତ୍ରମ୍ । (ଲୁଗାପାଇଁ ସୂତା)
(ଖ) ହାରାୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍ । (ହାରପାଇଁ ସୁନା)
(ଗ) ଧର୍ମାୟ ପତ୍ନୀ । (ଧର୍ମପାଇଁ ପତ୍ନୀ)

‘ତାଦର୍ଥ୍ଯ ଚତୁର୍ଥୀ ବାଚ୍ୟ ।’ ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଯାହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି, ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ‘ବସ୍ତ୍ର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସୂତ୍ର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ‘ବସ୍ତ୍ର’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହେଲା । ସେହିପରି ‘ହାର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଓ ‘ଧର୍ମ’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପତ୍ନୀ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ଉଭୟ ‘ହାର’ ଓ ‘ଧର୍ମ’ ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ‘ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ଚତୁର୍ଥୀ’ କୁହାଯାଏ ।

୫। (କ) ମଶକାୟ ଧୂମଃ । (ମଶାକୁ ଧୂଆଁ ।)
(ଖ) ତାପାୟ ସ୍ନାନମ୍ । (ଉତ୍ତାପକୁ ସ୍ବାନ ।)
(ଗ) ଆତପାୟ ଛତ୍ରମ୍ । (ଖରାକୁ ଛତା ।)

‘ନିବୃନୌ ନିବର୍ତ୍ତନୀୟାତ୍‌ ।’ ନିବୃତ୍ତି ବୁଝାଇଲେ । ଯାହାର ନିବୃତ୍ତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ, ସେହିଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣରେ ‘ମଶକ’, ‘ତାପ’ ଓ ‘ଆତପ’ର ନିବୃତ୍ତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ସେହି ସେହି ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୬। (କ) ରାମ ଶ୍ୟାମାୟ ଶତଂ ରୂଦ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି । (ରାମ ଶ୍ୟାମଠାରୁ ଶହେ ଟଙ୍କା ଧାର କରିଛି ।)
(ଖ) ଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନାୟ କଳ୍ପତେ । (ଭକ୍ତିରୁ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ ।)
(ଗ) ବାତାୟ କପିଳା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ।
(ପବନ ବହିବ ତେଣୁ ବିଜୁଳି କପିଳରଙ୍ଗ ଦେଖାଯାଉଛି ।)

‘ଧାରେରୁତ୍ତମତଃ ’‘ଧାରି’ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ବା ଧାର୍ କରିବା ଅର୍ଥରେ ଯିଏ ଋଣଦାତା (ଉତ୍ତମଣ୍ଡ) ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ରାମ ଶ୍ୟାମ ଠାରୁ ଶହେ ଟଙ୍କା ଧାର କରିଥିବାରୁ ‘ଶ୍ୟାମ’ ମହାଜନ ବା ରଣଦାତା । ତେଣୁ ‘ଶ୍ୟାମ’ ଠାରେ ୪ର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘କ୍ଲ ପି ସମ୍ପଦ୍ୟମାନେ ଚ।’ ସେହିପରି କଳ୍ପତେ, ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ଓ ପରିଣମତେ -ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପରିଣତ ହେବା ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ଯାହା ପରିଣତ ହୁଏ ତାହାର ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ସମ୍ପଦ୍ୟମାନେ ଚତୁର୍ଥୀ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ଭକ୍ତିକୁ ‘ଜ୍ଞାନ’ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।
‘ଉତ୍ପାତେନ ଜ୍ଞାପିତେ ଚ ।’ କୌଣସି ଉତ୍ପାତ ଜ୍ଞାପିତ ହେଉଥିଲେ ସେହି ଉତ୍ପାତବାଚୀ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ କପିଳବର୍ଷର ବିଜୁଳି ‘ବାତ’ ବା ‘ବାତ୍ୟା’ ର ସୂଚନା ଦେଉଥ‌ିବାରୁ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା ।

୭। ବାଳକେଭିଂ ଆୟୁଷ୍ୟ / ମଦ୍ରୀ / ଭଦ୍ର/ କଲ୍ୟାଣଂ/ କୁଶଳଂ/ ସୁଙ୍ଖ|ସମୃଦ୍ଧି / ହିତଂ ଭବତୁ ।
‘ଚତୁର୍ଥୀ ଚାଷିଷ୍ୟାୟୁଷ୍ୟମଦ୍ରଭଦ୍ରକୁଶଳସୁଖାର୍ଥହିତଃ । ’ ଆର୍ଶୀବାଦ, ଆୟୁଷ୍ୟ, କଲ୍ୟାଣ, ମଦ୍ର, ଭଦ୍ର, କଲ୍ୟାଣ, କୁଶଳ, ଆରୋଗ୍ୟ, ସୁଖାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ, ହିତ ପ୍ରଭୃତି ପଦଯୋଗରେ ଯାହା ପ୍ରତି ଶୁଭକାମନା କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୁଏ । ଯଥା : ବାଳକାନାମ୍ ଆୟୁଷ୍ୟ…. ଭବତୁ ।

୮। (କ) ଅହଂ ତାଂ ତୃଣାୟ । ତୃଣଂ ମନ୍ୟ ।
(ମୁଁ ତୁମକୁ ଘାସ ଭାବୁଛି ।)

(ଖ) ଡଃ ମାଂ କାକଂ ମନ୍ୟତେ ।
(ନ କାକାୟ) (ସେ ମୋତେ କାଉ ମନେ କରୁଛି ।)

‘ମନ୍ୟକର୍ମଣ୍ୟନାଦରେ ବିଭାଷା ଅପ୍ରାଣିଷ୍ଣୁ ।’ ମନ୍ୟତେ କ୍ରିୟାର (ମନ୍ ଧାତୁ ଯୋଗେ) ଅନାଦର ବୋଧକ କର୍ମ ଅପ୍ରାଣୀବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେଲେ ତା’ଠାରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ଓ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନାଦର ବୋଧକ କର୍ମ ପ୍ରାଣୀବାଚକ ହେଲେ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୁଏ, ଚତୁର୍ଥୀ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୯। (କ) ପିତା ପୁତ୍ରାୟ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି ।
(ବାପା ପୁଅକୁ ଖେଳଣା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଉଛନ୍ତି ।)
(ଖ) ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନମ୍ ଆଶୃଣୋତି ।
(ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ଧନ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ହେଉଛନ୍ତି ।)

‘ପ୍ରତ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟା ଶୁନଃ ପୂର୍ବସ୍ୟ କର୍ତ୍ତା ।” ପ୍ରତି | ଆ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ‘ଶୁ’ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ଯାହାକୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଆଯାଏ, ତାହାଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦ୍ଵୟରେ ପୁତ୍ରକୁ ପିତା ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ରାଜା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥ‌ିବାରୁ ପୁତ୍ର ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୧୦ । (କ) ବାଳିକା ଜଳାୟ (ଜଳମ୍ ଆନେତୁମ୍) ନଦୀ ଗଚ୍ଛତି ।
(ଝିଅଟି ପାଣି ଅଣିବାକୁ ନଈକୁ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ଛାତ୍ରୀ (ପଠିତୁମ) ପଠନାୟ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଛତି ।
(ଛାତ୍ର ପଢ଼ିବାକୁ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)

‘କ୍ରିୟାଥୋପଦଦସ୍ୟ ଚ କର୍ମଣି ସ୍ଥାନିନଃ ।’ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଉହ୍ୟଥ‌ିବାରୁ କର୍ମ (ଜଳ) ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ତୁମର୍ଥାଚ୍ଚ ଭାବବଚନାତ୍ ।’ ଦ୍ଵିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଧାତୁଟି କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ (ପଠନ) ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।

୧୧। କୃଷକଃ ଗ୍ରାମିଂ/ଗ୍ରାମାୟ ଗଚ୍ଛତି ।
(ଚାଷି ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।)
ଭକ୍ତ ମନସା ବୈକୁଣ୍ଠ ଗଚ୍ଛତି । (ନ ବୈକୁଣ୍ଠାୟ)
(ଭକ୍ତ ମନେ ମନେ ବୈକୁଣ୍ଠ ଯାଉଛି ।)
ଡଃ ମାର୍ଗ ଗଚ୍ଛତି । (ନ ମାର୍ଗାୟ) ।
(ସେ ବାଟକୁ ଯାଉଛି ।)

‘ଗତ୍ୟର୍ଥକର୍ମଣି ଦ୍ଵିତୀୟା ଚତୁର୍ଥୀ ଚେଷ୍ଟାୟାମନଧ୍ଵନି ।’ ଶରୀରଦ୍ଵାରା ଗମନ ବ୍ୟାପାର ବୁଝାଉଥିଲେ, ଗତ୍ୟର୍ଥକଧାତୁମାନଙ୍କର (ଯଥା- ଗମ୍, ଚଳ୍ ଓ ଯା ପ୍ରଭୃତି) କର୍ମସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଅଧ୍ଵବାଚକ (ମାର୍ଗ) ଶବ୍ଦ କର୍ମ ହୋଇଥିଲେ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ହେବ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ଗତ୍ୟର୍ଥକ ‘ଗମ୍’ ଧାତୁ ଯୋଗେ କର୍ମ ‘ଗ୍ରାମ’ ଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହୋଇ ‘ଗ୍ରାମାୟ’ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଗମନ’ କ୍ରିୟାର ଶରୀର ଦ୍ଵାରା ଗମନ ବ୍ୟାପାର (ଚେଷ୍ଟା କିମ୍ବା ମାର୍ଗ ଅତିକ୍ରମ) ବୁଝାଉଥିବାରୁ କର୍ମର ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହେଲାନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ତୃତୀୟବାକ୍ୟରେ ଅଧ୍ଵବାଚକ (ମାର୍ଗ) ଶବ୍ଦ କର୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ହେଲା ।

୧୨। (କ) ଶିକ୍ଷକାୟ ନମଃ । (ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
(ଖ) ପ୍ରଜାତଃ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ । (ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।)
(ଗ) ଅଗ୍ନେୟେ ସ୍ୱାହା । (ଅଗ୍ନିଦେବତାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)
(ଘ) ପିତୃଭ୍ୟ ସ୍ଵଧା । (ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)
(ଙ) ଭୀମଃ ଦୁଃଶାସନାୟ ଅଳମ୍ । (ଭୀମ ଦୁଃଶାସନକୁ ସମର୍ଥ ।)
(ଚ) ଇନ୍ଦ୍ରାୟ – ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ । (ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଫୁଲ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)

‘ନମଃ-ସ୍ୱସ୍ତି-ସ୍ବାହା-ସ୍ଵଧାଳଂ ବଷଟ୍ ଯୋଗାଇ ।’ ନମଃ (ନମସ୍କାର), ସ୍ଵସ୍ତି (ମଙ୍ଗଳ), ସ୍ଵାହା (ଦେବତାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ), ସ୍ଵଧା (ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସମର୍ପଣ), ଅଳମ୍ (ସମର୍ଥବାଚକ), ବଷଟ୍ (ସମର୍ପଣବାଚକ) – ଏହି ଶବ୍ଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ‘ନମଃ’ କ୍ରିୟାଯୁକ୍ତ ହେଲେ, ନମଃ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । କାରଣ ଉପପଦ ଯୋଗୁ ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ, ତା’ଠାରୁ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିର ଗୁରୁତ୍ଵ ବେଶି । ଯଥା –

(ଛ) ଶିକ୍ଷକଂ ନମସ୍କରୁ । (ନମଃ + କୁରୁ = ନମସ୍ତୁରୁ ଏହା କ୍ରିୟାପଦ)
(ଜ) ଭକ୍ତ ଈଶ୍ଵରଂ ନମସ୍କରୋତି । (ନମଃ + କରୋତି = ନମସ୍କରୋତି ଏହା କ୍ରିୟାପଦ)

‘ଉପପଦବିଭକ୍ତେ କାରକବିଭର୍ତ୍ତି ବଳୀୟସୀ ।’ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଦ୍ୱୟରେ ‘କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା’ ସୂତ୍ରରେ ‘ଶିକ୍ଷକ’ ଓ ‘ଈଶ୍ବର’ ଶବ୍ଦରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କାରଣ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତିଠାରୁ କାରକବିଭକ୍ତିର ବଳ ବେଶି । ନମଃ – ଉପପଦ ମାତ୍ର ନମସ୍କୁରୁ, ନମସ୍କରୋତି କ୍ରିୟାପଦ ।

ମନେରଖ :

• କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେବାକୁ ଇଛାକରେ ଅଥବା କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଯାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଇଚ୍ଛାକରେ (ଯାହାର ପ୍ରୀତି ସମ୍ପାଦନ କରେ) ସେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ହୁଏ ।
• କଚ୍ଛତେ, ସମ୍ପାଦ୍ୟତେ, ଜାୟତେ ଓ ଭବତି- ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଯାହା ‘ଜାତ’ ହୁଏ, ତା’ର ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଯାହାକୁ ରୁଚେ, ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ।
• ନମଃ, ସ୍ଵସ୍ଥି, ସ୍ୱାହା, ସ୍ଵଧା, ଅଳମ୍ (ସାମର୍ଥ୍ୟର୍ଥକ), ବଷଟ୍ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ।
• କୁଧ, ଦୁହ, ଈର୍ଷ ଓ ଅସୂୟ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁ ଯୋଗେ ଯାହାଠାରେ କ୍ରୋଧ, ଦ୍ରୋହ ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ।
• ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲୋପ କଲେ, ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ଗୀତ :
ସଂପ୍ରଦାନେ ହୁଏ ଚତୁର୍ଥୀ
ରୁଟ୍ ଧାତୁ ଯୋଗରେ
ଗୃହ, କୁଧ, ଦୃଶ୍ୟ ଅର୍ଥକ
ଧାତୁ ସେହି ପ୍ରକାରେ । ୧।
ଧାରି ଧାତୁ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ
ପ୍ରତ୍ୟାପୂର୍ବକ ଶ୍ରୁର
ତାଦ୍ୟାର୍ଥ ନିବୃତ୍ତି ଅର୍ଥରେ
ଚତୁର୍ଥୀ ବ୍ୟବହାର । ୨ ।
ନମଃ, ସ୍ଵସ୍ଥି, ସ୍ୱାହା, ବଷଟ୍
ଅଳଂ ସୁଧା ସଂଯୋଗେ
ଚତୁର୍ଥୀ କଳ୍ପତେ ଯୋଗରେ
ମନୋ ବିକଳେ ଲାଗେ । ୩ ।
ଡୁମୁନ୍ ପ୍ରତ୍ୟାୟନ୍ତ ପଦର
କ୍ରିୟା ବାଚକ ହେଲେ
ବିଶେଷ୍ୟ ହୁଅଇ ଚତୁର୍ଥୀ
ପାଣିନି କହିଥିଲେ । ୪ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥ ଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥବିଭଣ୍ଡିଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଅହଂ ତୁଭ୍ୟମ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ଦଦାମି । (ଯୁଷ୍ପଦ୍)
(କ) _____________________________ ପୁରସ୍କାରଂ ଦଦାତି । (ଛାତ୍ର)
Answer:
ଛାତ୍ରାୟ

(ଖ) _____________________________ ଔଷଧ୍ୱଂ ନ ରୋଚତେ । (ଶିଶୁ)
Answer:
ଶିଶବେ

(ଗ) ଭୃତ୍ୟ __________________________ ତୃଣାନି ଆନୟତି । (ଅଶ୍ଵ)
Answer:
ଅଶ୍ରାୟ

(ଘ) ପିତା ___________________________ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି । (ପୁତ୍ର)
Answer:
ପୁତ୍ରାୟ

(ଙ) ସର୍ବେ _____________________ ଗୃହୟନ୍ତି । (ଧନ)
Answer:
ଧନାୟ

(ଚ) ରାଜା ______________________ କୁଧତି । (ଶତ୍ରୁ)
Answer:
ଶତ୍ରବେ

(ଛ) ଦ୍ବୟୋବିବାଦଃ ତୃତୀୟସ୍ୟ ________________________ ଭବତି । (ଲାଭ)
Answer:
ଲାଭାୟ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତଯଥାର୍ଥପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପରଧନାୟ ମା ଗୃହୟ । (ପରଧନେନ, ପରଧନାୟ, ପରଧନାତ୍)
(କ) _________________________ ଫଳାନି ସ୍ୱଦନ୍ତେ । (ବାନରାୟ, ବାନରେଣ, ବାନରମ୍ )
Answer:
ବାନରାୟ

(ଖ) ଅହଂ ___________________________ ନ ଧାରୟାମି । (କେନ, କସ୍ମାତ୍, କମ୍ପ୍ଲେ)
Answer:
କହ୍ନେ

(ଗ) ମାର୍ଜାରାଃ _____________________ ସ୍ପୃହୟନ୍ତି । (ମତ୍ସ୍ୟମ୍, ମତ୍ସ୍ୟନ, ମଧ୍ୟାୟ)
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟୟ

(ଘ) ପିତା _____________________ ଦଦାତି । (ପୁତ୍ରେଣ, ପୁତ୍ରମ, ପୁତ୍ରାୟ)
Answer:
ପୁତ୍ରାୟ

(ଡ) ଭକ୍ତଃ _________________________ ନମସ୍କରୋତି । (ଈଶ୍ବରାୟ, ଈଶ୍ୱରମ୍, ଈଶ୍ବରେଣ)
Answer:
ଈଶ୍ବରଂ

(ଚ) ___________________________ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ । (ଗଣେଶାୟ, ଗଣେଶାୟ, ଗଣେଶନ)
Answer:
ଗଣେଶାୟ

(ଛ) ସୈନିକାଃ _______________________ ଅଗଚ୍ଛନ୍ । (ଯୁଦ୍ଧମ୍, ଯୁଦ୍ଧନ, ଯୁଦ୍ଧାୟ)
Answer:
ଯୁଦ୍ଧାୟ

୩। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ଦର୍ଶୟତ ।
ଯଥା – ବାଳିକା ପୁଶେଭ୍ୟ ଗୃହଯନ୍ତି । ‘ଗୃହ’ ଧାତୁ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ।

(କ) ଜ୍ଞାନାୟ ବିଦ୍ୟାମ୍ ଅଧୀତେ ।
Answer:
ନିମିଭାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ

(ଖ) ଶିଶବେ ଦୁଗ୍ଧ ରୋଚତେ ।
Answer:
ରୋଚତେ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

(ଗ) ଶବରୀ ଫଳାୟ ଯାତି ।
Answer:
ପୁଂଲୋପେ କର୍ମଣି ୪ର୍ଥୀ

(ଘ) ଛାତ୍ରେଭିଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ ।
Answer:
ସ୍ବସ୍ତିପଦ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

(ଙ) ଶିଷ୍ୟା ଗୁରୁନ୍ ନମସ୍ଫୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଉପପଦବିଭନ୍ତଃ କାରକ ବିଭକ୍ତି ବଳୀୟସୀ

(ଚ) ରମେଶଃ ପାଠ୍ଯୟ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ତୁମର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ

(ଛ) ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ନ ଈଶ୍ୟାମି ।
Answer:
ଈଷ୍ୟଧାତୁ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

୪। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥଧାତୁନାଂ କ୍ରିୟାବାଚକବିଶେଷ୍ୟପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ବାଳକଃ ପଠନାୟ ଯାତି । (ପଠ୍)
(କ) ବୃଦ୍ଧା _________________ ମନ୍ଦିରଂ ଗଛନ୍ତି । (ଭଜ୍)
Answer:
ଭଜନାୟ

(ଖ) ପ୍ରିୟ __________________________ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ସ୍ନା)
Answer:
ସ୍ନାନାୟ

(ଗ) ପାଚକ _________________ ଚେଷ୍ଟତେ । (ପଚ୍)
Answer:
ପାଚନାୟ

(ଘ) କ୍ଷୁଧାର୍ୟ୍ଯ ________________ ଯାତି । (ଭୁଜ୍)
Answer:
ଭୋଜନାୟ

(ଙ) ______________________ ଧନମ୍ ଅର୍ଜୟ । (ଦା)
Answer:
ଦାନାୟ

(ଚ) ଚୌରଃ କାରାଗାରାତ୍ ______________________ ଇଚ୍ଛତି । (ଗମ୍)
Answer:
ଗମନାୟ

(ଛ) ଭକ୍ତ ମନ୍ଦିରସ୍ୟ _____________________ ବ୍ୟଗ୍ର ଭବତି । (ଦୃଶ୍ୟ)
Answer:
ଦର୍ଶନାୟ

୫। ନିମ୍ନଲିଖତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା – ବଷଟ୍ : ଇନ୍ଦ୍ରାୟ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ ।
ଦଦତି – ତେ ମହଂ ଖାଦ୍ୟ ଦଦତି ।
ଅସୂୟତି – ସା ମହ୍ୟମ୍ ଅସୂୟତି ।
ସ୍ୱସ୍ଥି – ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ଥି ଭବନ୍ତୁ ।
ସ୍ୱାହା – ଅଗ୍ନେୟେ ସ୍ୱାହା ।
ଆଶୃଣୋତି – ପିତା ପୁତ୍ରାୟ ଆଶୃଣୋତି ।
ମନ୍ୟତେ – ସଂ ମାଂ କାକଂ ମନ୍ୟତେ ।
ରୋଚତେ – ତୁଭ୍ୟ କିଂ ରୋଚତେ ।
ନମସ୍କର୍ଯ୍ୟାତ୍ – ଭକ୍ତ ହରିଂ ନମସ୍କର୍ଯାତ୍ ।
ଅଳମ୍ – ମଲ୍ଟି ମଲ୍ଟିୟ ଅଳମ୍ ।
ସ୍ଵଧୀ – ପିତୃଭ୍ୟ ସ୍ଵଧୀ ।
ସମ୍ପଦ୍ୟତେ – ଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନାୟ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ।
ହିତମ୍ – ତୁଭ୍ୟ/ତବ ହିତଂ ଭବତୁ

୬। ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଅହଂ ଶିକ୍ଷକାୟ ନମସ୍କରୋମି । ଅହଂ ଶିକ୍ଷକଂ ନମସ୍କରୋମି ।
(କ) ଙ ମାଂ କାକାୟ ମନ୍ୟସେ ।
Answer:
ବଂ ମାଂ କାକମ୍ ମନ୍ୟସେ ।

(ଖ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ଆଶୃଣୋତି ପୁସ୍ତକମ୍ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାୟ ଆଶୃଣୋତି ପୁସ୍ତକମ୍ ।

(ଗ) ହାରସ୍ୟ ସ୍ଵଣ୍ଟିଂ ପ୍ରଦେୟମ୍ ।
Answer:
ହାରାୟ ସ୍ଵୟଂ ପ୍ରଦେୟମ୍ ।

(ଘ) ମାତରଂ ଦୁର୍ଗା ନମଃ ।
Answer:
ମାତ୍ରେ ଦୁର୍ଗାୟୈ ନମଃ

(ଙ) ସ୍ଵାମୀ ଭୃତ୍ୟାୟ ଅଭିକୁଧତି ।
Answer:
ସ୍ଵାମୀ ଭୃତ୍ୟମ୍ ଅଭିକୁଧତି ।

(ଚ) ପ୍ରଜାନାଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ତି ଭବତ ।

(ଛ) ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ ଶତଂ ରୂପ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି ।
Answer:
ରାମଃ ଶ୍ୟାମାୟ ଶତଂ ରୂପ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି ।

୭। ଅଲିଖୂତେଷୁ ବାକ୍ୟଷୁ ଚତୁର୍ଥୀନ୍ତପଦାନି ରେଖାଙ୍କିତାନି କୁରୁତ ।
ଯଥା – ଦୁର୍ଜନଃ ସଜନେଭ୍ୟ ଦ୍ରୁଶ୍ୟନ୍ତ । (ଦୁଷ୍ଟଲୋକ ସାଧୁଲୋକଙ୍କ ଦ୍ରୋହ କରନ୍ତି ।)
(କ) ବଂ ମାଂ କାକାୟ ମନ୍ୟସେ । (ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
Answer:
କାକାୟ

(ଖ) ଗୁରବେ ନମଃ । (ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
Answer:
ଗୁରବେ

(ଗ) ବାଳିକା ପୁଷ୍ପାୟ ଗୃହମ୍ମତି । (ଝିଅଟି ଫୁଲକୁ ଭଲପାଏ ।)
Answer:
ପୁଷ୍ପାୟ

(ଘ) କଃ ଧନଂ ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା କହ୍ନେ ଦଦାତି । (କିଏ ପଇସା ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ଦାନ କରେ ।)
Answer:
କହ୍ନେ

(ଙ) ସର୍ବେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଭିଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ । (ସବୁ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।)
Answer:
ପ୍ରାଣିଭ୍ୟ

(ଚ) ଶକ୍ତି ପରେରାଂ ପରିପୀଡ଼ନାୟ । (ଶତ୍ରୁର ଶକ୍ତି ଶତ୍ରୁକୁ କଷ୍ଟଦେବାପାଇଁ ।)
Answer:
ପୀଡ଼ନାୟ

(ଛ) ପରୋପକାରଃ ପୁଣ୍ୟାୟ ପାପାୟ ପରପୀଡ଼ନମ୍ । (ପରୋପକାର ପୁଣ୍ୟପାଇଁ ପରକୁ କଷ୍ଟଦେବା ପାପ ପାଇଁ ।)
Answer:
ପୁଣ୍ୟାୟ

୮। ଯଥାନିର୍ଦେଶଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ଭୀମଃ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଅଳମ୍ । (ଯୁଦ୍ଧ)
(କ) ଗୋବିନ୍ଦ __________________ ଅଳମ୍ । (ତର୍କ)
Answer:
ତର୍କୀୟ

(ଖ) ପାଚକଃ _______________________ ଅଳମ୍ । (ପାକ/ପାଚନ)
Answer:
ପାକାୟ / ପାଚନାୟ

(ଗ) ଶିଷ୍ଯ __________________________ ଅଳମ୍ । (ବେଦପଠନ)
Answer:
ବେଦପଠନାୟ

(ଘ) ଦୁଗ୍ଧଂ _______________________ ଅଳମ୍ । (ଶିଶୁ)
Answer:
ଶିଶବେ

(ଙ) ରାମଃ ______________________ ଅଳମ୍ । (ରାବଣ)
Answer:
ରାବଣାୟ

(ଚ) ଏତତ୍ ବେତନଂ _______________________ ଅଳମ୍ । (ଭୃତ୍ୟ )
Answer:
ଭୃତ୍ଯାୟ

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ମୁଁ ପୁଅକୁ ବହିଟିଏ ଦେବି ।
ଅନୁ : ଅହଂ ପୁତ୍ରାୟ ପୁସ୍ତକଂ ଦାସ୍ୟାମି ।

(ଖ) ବଗଗୁ ମାଛ ଭଲ ଲାଗେ ।
ଅନୁ : ବକାୟ ମୀନଃ ରୋଚତେ ।

(ଗ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରକୁ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଉଛନ୍ତି ।
ଅନୁ : ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାୟ ପୁସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି

(ଘ) ରୋଗୀକୁ ଔଷଧ ରୁଚେ ନାହିଁ ।
ଅନୁ : ରୋଗିଣେ ଔଷଧ୍ୱଂ ନ ରୋଚତେ ।

(ଙ) ଭଲପିଲାମାନେ ଜ୍ଞାନପାଇଁ ପଢ଼ନ୍ତି ।
ଅନୁ : ଉତ୍ତମଃ ଛାତ୍ରା ଜ୍ଞାନୀୟ ପଠନ୍ତି ।

(ଚ) ମୂର୍ଖମାନେ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଈର୍ଷା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ : ମୁର୍ଖ ପଣ୍ଡିତେଭ୍ୟ ଈର୍ଷାନ୍ତି ।

(ଛ) ଖରାପାଇଁ ଛତା ନିଅ ।
ଅନୁ : ଆତପାୟ ଛତ୍ର ନୟ ।

(ଜ) ସୈନିକମାନେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଗଲେ ।
ଅନୁ : ସୈନିକା ଯୁଦ୍ଧାମ୍ଭ ପ୍ରସ୍ଥିତଃ ।

(ଝ) ସେମାନେ ଆମକୁ ଘାସଭଳି ମନେ କରନ୍ତି ।
ଅନୁ : ତେ ଅସ୍ମାନ୍ ତୃତଂ।ତୃଣାୟ ମନ୍ୟନ୍ତେ ।

(ଞ) ତୁମର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।
ଅନୁ : ତୁଭ୍ୟ ମଙ୍ଗଳମସ୍ତୁ ।

ଅପାଦାନକାରକ ଓ ପଞ୍ଚମା ବିଭକ୍ତି
୧। (କ) ବୃକ୍ଷାତ୍ ଫଳଂ ପତତି । (ଗଛରୁ ଫଳ ପଡ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ପ୍ରାସାଦାତ୍ ବାଳକଃ ଅପତତ୍ । (କୋଠାଉପରୁ ପିଲାଟି ପଡ଼ିଗଲା ।)
(ଗ) ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ର ଛାତ୍ରା ଆଗଛନ୍ତି । (ସ୍କୁଲରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଆସୁଛନ୍ତି ।)

‘ଧ୍ରୁବମପାୟେଽପାଦାନମ୍ ।” ଉପରିଲିଖ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ବୃକ୍ଷରୁ ଫଳ, ପ୍ରାସାଦରୁ ବାଳକ ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ବିଚ୍ଛେଦ ଘଟୁଛି । ଯାହାଠାରୁ ବସ୍ତୁ ବା ବାକ୍ତିର ବିଚ୍ଛେଦ ହୁଏ, ତାହା ‘ଅପାଦାନ କାରକ’ ଅଟେ । ‘ବିଶ୍ଳେଷାବଧୌ ପଞ୍ଚମୀ ।’ଏଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅପାଦାନେ ପଞ୍ଚମୀ’ କୁହାଯାଏ । ବୃକ୍ଷାତ୍‌, ପ୍ରାସାଦାତ୍ ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

୨। (କ) ମୃଗ ବ୍ୟାଘ୍ରାତ ବିଭେତି । (ହରିଣ ବାଘକୁ ଡ଼ରୁଛି ।)
(ଖ) ଛତ୍ରମ୍ ଆତପାତ୍ର ତ୍ରାୟତେ|ରକ୍ଷତି । (ଛତା ଖରାରୁ ରକ୍ଷାକରେ ।)
‘ଭୀତ୍ରାର୍ଥୀନାଂ ଭୟହେତୁଃ ।’ ‘ଭୀ’ ଧାତୁ ଭୟକରିବା ଓ ‘ତ୍ରୈ’ ଧାତୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥବା ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଭୟର କାରଣଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ଭୟର କାରଣ ‘ବ୍ୟାଘ୍ର’ ଓ ‘ଆତପ’ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।

୩। (କ) ଧାର୍ମିକଃ ପାପାତ୍ର ପରାଜୟତେ । (ଧାର୍ମିକ ପାପକୁ ସହିପାରେ ନାହିଁ ।)
(ଖ) ଅଧ୍ୟୟନାତ୍ର ପରାଜୟତେ ଜାତିଃ । ଜାତିଃ (ଠକ, ମୂର୍ଖ) ଠକ ପାଠପଢ଼ାକୁ ସହିପାରେ ନାହିଁ ।)
‘ପରାଜେରସୋରଃ ।’ ପରା + ଜି (ପରାଜୟତେ) ଅନୁଯୋଗରେ ଯାହାକୁ ସହିହୁଏ ନାହିଁ, ତାହା ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞକ ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ‘ପାପାତ୍’ ଓ ‘ଅଧ୍ୟୟନାତ୍’ ଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ‘ପରାଜୟତେ’ ହରାଇବା ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହେଲେ ଯିଏ ପରାଜିତ ହୁଏ, ସେଠାରେ କର୍ମ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇଥାଏ । ଯଥା – ମଗଧ୍ୟ ପରାଜୟତେ କଳିଙ୍ଗଃ ।

୪। (କ) ଧାନ୍ୟଭ୍ୟ ମାଂ ବାରୟ । (ଧାନରୁ ଗାଈମାନଙ୍କୁ ବାରଣ କର ।)
(ଖ) ପିତା ପୁତ୍ର ଚଳଚ୍ଚିତ୍ରଦର୍ଶନାତ୍ ବାରୟତି । (ପିତା ପୁତ୍ରକୁ ସିନେମାଦେଖାରୁ ବାରଣ କରୁଛି ।)
‘ବାରଣାର୍ଥନାମୀପ୍‌ସିତଃ ।’ ବାରଣାର୍ଥକ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ନିବାର୍ଯ୍ୟମାଣର ଅଭିଳଷିତ ଅପାଦାନକାରକ ହୋଇଥାଏ । ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦ୍ଵୟରେ ‘ଧାନ୍ୟ’ ଓ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦର୍ଶନରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଗାଈ ଓ ପୁତ୍ରକୁ ବାରଣ କରାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ବାରଣର ଈପ୍‌ସିତ ‘ଧାନ୍ୟ’ ଓ ‘ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦର୍ଶନ’ ଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା ।

୫। (କ) ଚୌରଃ ରକ୍ଷିତଃ ନିଲୀୟତେ । (ଚୋର ପୋଲିସକୁ ଲୁଚୁଛି ।)
(ଖ) କୃଷ୍ଣ ମାତୁଃ ନିଲୀୟତେ । (କୃଷ୍ଣ ମାଆଙ୍କୁ ଲୁଚୁଛନ୍ତି ।)
‘ଅନ୍ତର୍ଥେ ଯେନାଦର୍ଶନମିକୃତି ।’ ନି+ ଲୀ (ନିଲୀୟତେ) ଅର୍ଥାତ୍ ଲୁଚିବା । କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନରେ ରହି ଯାହାଠାରୁ ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରେ, ସେ ଅପାଦାନକାରକ ହୁଏ । ଚୋର ପୋଲିସ୍‌ରୁ ଓ କୃଷ୍ଣ ମା’ଙ୍କଠାରୁ ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖୁଛନ୍ତି, ତେଣୁ ରକ୍ଷୀ ଓ ମାତାଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା ।

୬। (କ) କାମାତ୍ର କ୍ରୋଧଃ ଅଭିଜାୟତେ । (କାମନାରୁ କ୍ରୋଧ ଜାତ ହୁଏ ।)
(ଖ) ନବନୀତାତ୍ର ଘୃତମ୍ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ । (ଲହୁଣୀରୁ ଘିଅ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।)
(ଗ) ଅମରକଣ୍ଟକାତୁ ମହାନଦୀ ପ୍ରଭବତି । ଅମର କଣ୍ଟକରୁ ମହାନଦୀ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଛି ।

‘ଜନିକର୍ତ୍ତା ପ୍ରକୃତିଃ ।’ ଜାତ ବା ଉତ୍ପତ୍ତି ହେବା ଅର୍ଥରେ ଜନ୍ମର ମୂଳକାରଣଠାରେ ଏବଂ ‘ଭୁନଃ ପ୍ରବୟଃ’ ପ୍ର + ଭୂ ଧାତୁ ପ୍ରୟୋଗରେ ବୁଝାଉଥବା ପ୍ରଥମ ଆବିର୍ଭାବସ୍ଥଳରେ ଅପାଦାନସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । କାମନାରୁ କ୍ରୋଧର ଜନ୍ମ ଓ ନବନୀତରୁ ଘୃତର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିବାରୁ ‘କାମ’ ଓ ନବନୀତ, ଯଥାକ୍ରମେ କ୍ରୋଧ ଓ ଘୃତ ଉତ୍ପତ୍ତି ମୂଳକାରଣ ଅଟେ ଏବଂ
ହୋଇଛି ।

୭ । (କ) ସାଧଃ ପାପାତ୍ର ଜୁଗୁପ୍‌ତେ । (ସାଧୁ ଲୋକ ପାପକୁ ଘୃଣାକରେ ।)
(ଖ) ଛାତ୍ରୀ ପଠନାତ୍ର ବିରମତି । (ଛାତ୍ର ପଠନରୁ ନିବୃତ ହେଉଛି ।)
(ଗ) ଧର୍ମାତ୍ର ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଧର୍ମପ୍ରତି ଅମନଯୋଗୀ ହେବା ଅନୁଚିତ ।)
(ଘ) ଛାତ୍ରୀ ଅଧ୍ୟୟନାତ ପ୍ରମାଦ୍ୟତି । (ଛାତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନରୁ ବିମୁଖ ହେଉଛି ।)

‘ଜୁଗୁପ୍‌ବିରାମ ପ୍ରମାଦାର୍ଥନାମୁପସଂଖ୍ୟାନମ୍ ।’ ଜୁଗୁପ୍‌ସା (ଘୃଣା), ବିରାମ (ନିବୃଦ୍ଧି) ଓ ପ୍ରମାଦ (ଅନବଧାନତା) ବୋଧକ ଧାତୁ ଯୋଗରେ କର୍ମକାରକ ସ୍ଥାନରେ ଅପାଦାନକାରକ ହୁଏ ।

୮। (କ) ହିମାଳୟ ବିନ୍ଧ୍ୟାତ୍ମ ଉଚ୍ଚତରଃ । ହିମାଳୟ ବିନ୍ଧ୍ୟଠାରୁ ଉଚ୍ଚତର ।
(ଖ) ଜ୍ଞାନଂ ଧନାତ୍ର ବିଶିଷ୍ୟତେ । ଧନଠାରୁ ଜ୍ଞାନ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
(ଗ) ଖଳ ସର୍ପାତ୍ର କ୍ରୁରତରଃ । ଦୁଷ୍ଟଲୋକ ସାପଠାରୁ ଭୟଙ୍କର ।
‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତେ ।’ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ଉତ୍କର୍ଷ ବା ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ନିକୃଷ୍ଟଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅପେକ୍ଷାର୍ଥେ ପଞ୍ଚମୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ହିମାଳୟ ଓ ବିନ୍ଧ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ‘ବିନ୍ଧ୍ୟ’ ଉଚ୍ଚତାରେ ହିମାଳୟଠାରୁ ନିକୃଷ୍ଟ, ସେହିପରି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଧନ ଓ ଦୂରତାରେ ସର୍ପ ନିକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । କେହି କେହି ଏହାକୁ ‘ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ପଞ୍ଚମୀ’ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଏଠାରେ ବିନ୍ଧ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ହିମାଳୟ, ଧନ ଅପେକ୍ଷା ଜ୍ଞାନ ଓ ସର୍ପ ଅପେକ୍ଷା ଖଳ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ।

୯। (କ) ରମେଶଃ (ଛାତ୍ରାବାସେ ସ୍ଥିତ୍ଵା) ଛାତ୍ରାବାସାତ୍ ପତ୍ର ଲିଖତି । ରମେଶ ହଷ୍ଟେଲରୁ ଚିଠି ଲେଖୁଛି ।
(ଖ) ବାନରଃ (ବୃକ୍ଷମ୍ ଆରୁହ୍ୟ) ବୃକ୍ଷାତ୍ ପଶ୍ୟତି । ମାଙ୍କଡ଼ ଗଛକୁ ଚଢ଼ି ଚାହୁଛି ।
‘ ଲ୍ୟବ୍ଲୋପେ କର୍ମଣ୍ୟଧ୍ଵରଣେ ଚ ।’‘କ୍ସା’ ଏବଂ ‘ଲ୍ୟପ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ବ୍ୟବହାର ନ କରି ଉକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦର ‘କର୍ମ’ ଓ ‘ଆଧାର’ ସ୍ଥାନରେ ‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି’ ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଲ୍ୟବ୍‌ଲୋପେ ପଞ୍ଚମୀ’ କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ‘ସ୍ଥିତ୍ଵା’ ଓ ‘ଆରୁହ୍ୟ’ କ୍ରିୟାପଦକୁ ଉହ୍ୟ କରି ଅଧ୍ଵକରଣ ‘ଛାତ୍ରାବାସ’ ଠାରେ ଓ ‘କର୍ମ’ ବୃକ୍ଷଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୧୦ । (କ) ଶିଷ୍ୟ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାତୁ ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧୀତେ । ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଛି ।
(ଖ) ବଧୂ ଶ୍ଵଶୁରାତ୍ ଲଜ୍ଜତେ । ବୋହୂ ଶ୍ୱଶୁରକୁ ଲାଜ କରୁଛି ।
‘ଆଖ୍ୟାତୋପଯୋଗେ ।’ ନିୟମପୂର୍ବକ ବିଦ୍ୟାଗ୍ରହଣରେ ଗୁରୁଙ୍କୁ ‘ଆଖ୍ୟାତ’ କୁହାଯାଏ । ସେଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । ‘ତ୍ରପାର୍ଥନାଂ ଯତଃ ତ୍ରପା ।’ ଲଜ୍ଜା କରିବା ଅର୍ଥରେ ଯାହାକୁ ଲଜ୍ଜା କରାଯାଏ ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ନିୟମ ପୂର୍ବକ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ ହେତୁ ‘ଆଚାର୍ଯ୍ୟ’ ଆଖ୍ୟାତା ଓ ବଧୂ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କୁ ଲାଜ କରୁଥିବାରୁ ଉଭୟ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶ୍ୱଶୁରଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା ।

୧୧ । (କ) ବାଳକ ଦୁଃଖେନ । ଦୁଃଖାତ୍ କ୍ରନ୍ଦତି । ପିଲାଟି ଦୁଃଖରେ କାନ୍ଦୁଛି ।
(ଖ) ପଥ୍ଅଃ ତୃଷୟା ଅପତତ୍ । ବାଟୋଇ ଶୋଷରେ ପଡ଼ିଗଲା ।

‘ହେତୌ ବିଭାଷା ଗୁଣେଽପ୍ରିୟାମ୍‌ । ’ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟଲିଙ୍ଗର ଗୁଣବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେତୁ ବା କାରଣ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ତା ସ୍ଥାନରେ ତୃତୀୟା ବା ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ହେତୁବୋଧକ ଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, ତା’ଠାରେ କେବଳ ତୃତୀୟା ହୁଏ (ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ନାହିଁ ) । କ୍ରନ୍ଦନ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଦୁଃଖ’ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିବାରୁ ହେତୁ ଅର୍ଥରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତିରେ ‘ଦୁଃଖାତ୍’ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ହେତୁ ଅର୍ଥରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ‘ଦୁଃଖେନ’ ମଧ୍ୟ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ଅପତତ୍- (ପତନ କ୍ରିୟା) ର କାରଣ ‘ତୃଷ୍ଣା’ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହେତୁ, ହେତୌ ତୃତୀୟା ହୋଇଛି ।

୧୨। (କ) ପୁନଃ ପିତୁଃ ପ୍ରତି । ପୁଅ ବାପାଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ‌ି ।
(ଖ) ଧାନ୍ୟଭ୍ୟ ପ୍ରତିଯଚ୍ଛତି ମାଷାନ୍ । ଧାନବଦଳରେ ବିରି ନେଉଛି ।
‘ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ ପ୍ରତିଦାନେ ଚ ଯସ୍ମାତ୍‌ । ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ ଓ ପ୍ରତିଦାନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ‘ପ୍ରତି’ ଯୋଗରେ ‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି’ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ପୁତ୍ର, ପିତାର ପ୍ରତିନିଧ୍ ଓ ଧାନ ପ୍ରତିଦାନରେ ବିରି ଦେଉଥୁବାରୁ, ପିତୃ ଓ ଧାନ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ହେଲା ।

୧୩। (କ) ଆ ମୂଳାତ୍ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । ମୂଳରୁ ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଖ) ଆ କୈଳାସାତ୍ର ଗନ୍ତୁକାମୋଽହମ୍ । କୈଳାସଠାରୁ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଗ) ଅପବିଷୋ ସଂସାରଃ । ବିଷ୍ଣୁଙ୍କଠାରୁ ସଂସାର ଆରମ୍ଭ ।
(ଘ) ପରି ବନାତ୍ର ବର୍ଷତି ମେଘ । ବଣଠାରୁ ମେଘ ବରଷୁଛି ।

‘ପଞ୍ଚମ୍ୟପାରିଭିଂ, ଆଡ୍ ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନେ, ଅପପରୀ ବର୍ଜନେ ।’ଅପ, ଆଡ୍ ଏବଂ ପରି ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ଅଭିବିଧ ଅର୍ଥରେ ‘ଆଡ୍’ ତଥା ବଞ୍ଜନ ଅର୍ଥରେ ‘ଅପ’ ଓ ‘ପରି’ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ୧୪ । ନିମ୍ନଲିଖ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –

୧୪ । ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –

କୃଚ୍ଛ୍ର (ଅତିକଷ୍ଟରେ) – ଡଃ କୃଚ୍ଛାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା । ସେ କଷ୍ଟରେ ବିପଦରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଲ ।
ଅଳ୍ପ (ଅଳ୍ପକରେ) – ଶିଶୁ ଅଳ୍ପାତୁ ଦୁଃଖାତ୍ ରକ୍ଷିତଃ । ପିଲାଟି ଅଦୁଃଖରୁ ରକ୍ଷାପାଇଲା ।
ସ୍ପୋକ (ସାମାନ୍ୟ) – ଅହଂ ସ୍ତୋକାତୁ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା । ମୁଁ ଅଳ୍ପକରେ ବିପଦରୁ ମୁକ୍ତ ହେଲି ।
(କୃଚ୍ଛ୍ର/ ଅଳ୍ପ/ ସ୍ପୋକ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି ।)

ମନେରଖ :

• ଯେଉଁଠାରୁ ବିଚ୍ଛେଦ ହୁଏ, ତାହା ଅପାଦାନ ।
• ଯେଉଁଥୁରୁ କିଛି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ଉତ୍କର୍ଷ ଓ ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ନିକୃଷ୍ଟର ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ।
• ଭୟ ଅର୍ଥରେ ଯାହାଠାରୁ ଭୟ ବା ଯିଏ ଭୟର କାରଣ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ପୂର୍ବ-ପର ଯୋଗରେ ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ଯେଉଁଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ।
• ଘୃଣା-ବିରାମ-ଅସାବଧାନତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ବସ୍ତୁ ବା କାର୍ଯ୍ୟରେ କରାଯାଏ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ।
• ବିନା ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା ଓ ପଞ୍ଚମୀ । ଋତେ ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଓ ପଞ୍ଚମୀ । ଅନ୍ତରେଣ ଯୋଗେ କେବଳ ଦ୍ବିତୀୟା ।
• ଆରାତ୍‌ (ନିକଟରେ / ଦୂରରେ) ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ । କିନ୍ତୁ ନିକଷା/ ସମୟା ଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

ଗୀତ :
ପଞ୍ଚମୀ ଅପାଦାନ ଜାରକରେ
ଭୟାର୍ଥ ରକ୍ଷାର୍ଥ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ।
ନିର୍ଲାୟତେ ପ୍ରଜାୟତେ ଯୋଗରେ
ଯୁଗ୍ମପ୍‌ ବିରାମ ପ୍ରମାଦାର୍ଥରେ ।
ପଞ୍ଚମୀ ପ୍ରଭବ୍ୟତି ବ୍ୟବହାରେ
ଲ୍ୟପ୍, ଲୋପେ, ଅନ୍ୟ, ପ୍ଲାକ୍ ଆରାତ୍‌
ଋତେ ଆଚ ଆହି ଦିଗ ଦେଶ ସଂଯୁତେ
ଆଚ ଆହି ଦିଗ ଦେଶ ସଂଯୁତେ
ଆରଭ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ବହିଃ ପୃଥକ୍
ସ୍ତୋକାଳ ଉତ୍କର୍ଷ ଅପକର୍ଷକ ।।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା –
(କ) ନିର୍ଝରଃ ପର୍ବତେଭ୍ୟ ସ୍ରବନ୍ତି ।
(ଖ) ଭକ୍ତାଃ_______________________ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ।
Answer:
ମନ୍ଦିରାତ୍

(ଗ) ବାରି _______________________ ପତତି ।
Answer:
ଆକାଶାତ୍

(ଘ) ପତ୍ରାଃ ______________________ ପତନ୍ତି ।
Answer:
ବୃକ୍ଷାତ୍

(ଙ) ଛାତ୍ରଃ ______________________ ଆଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍

(ଚ) କୃଷକଃ ______________________ ଆୟାତି ।
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍

(ଛ) ଈଶ୍ଵରଃ ____________________ ରକ୍ଷତି ।
Answer:
ଦୁଃଖାତ୍
(ଦୁଃଖାତ୍, ବୃକ୍ଷାତ୍, ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍, ମନ୍ଦିରାତ୍, ଆକାଶାତ୍, ଗ୍ରାମାତ୍)

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ଉପଯୁକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦୈଶ୍ଚ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ସର୍ପ ନକୁଳାତ୍ ବିଭେତି । (ନକୁଳ)
(କ) ମୂଷିକ __________________ _________________ । (ମାର୍କାର)
Answer:
ମାର୍ଜାରାତ୍, ବିଭେତି

(ଖ) ଚୌରଃ __________________ _________________ । (ରକ୍ଷିନ୍)
Answer:
ରକ୍ଷିତଃ ବିଭେତି

(ଗ) ମୃଶଃ __________________ _________________ । (ବ୍ଯାଘ୍ର)
Answer:
ବ୍ୟାଘ୍ରାତ୍ ବିଭେତି

(ଘ) ଶୃଗାଳଃ __________________ _________________ । (କୁକ୍କୁର )
Answer:
କୁକ୍କୁରାତ୍ ବିଭେତି

(ଙ) ସାଧଃ __________________ _________________ । (ଦୁର୍ଜନ)
Answer:
ଦୁର୍ଜନାତ୍ ବିଭେତି

(ଚ) ଗୃହସ୍ଥ __________________ _________________ । (ଚୌର )
Answer:
ଚୌରାତ୍ ବିଭେତି

(ଛ) ଧାର୍ମିକଃ __________________ _________________ । (ପାପ)
Answer:
ପାପାତ୍ ବିଭେତି

୩। ଅଧୋଲିଖ ଶ୍ଳୋକଂ ପଠିତ୍ବା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟଂ ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
ପାତ୍ରତ୍ବାଦ୍ ଧନମାସ୍ମୋତି ଧନାଦ୍ ଧର୍ମ ତତଃ ସୁଖମମ୍ ॥
(କ) କସ୍ମାତ୍ ପାତ୍ରତାଂ ଯାତି ?
(ଖ) ______________________ ପାତ୍ରତାଂଘାତି ।
Answer:
ବିନୟାତ୍

(ଗ) ନରଃ କସ୍ମାତ୍ ଧନମାସ୍ମୋତି ?
(ଘ) ନରଃ _________________________ ଧନମାସ୍ମୋତି ।
Answer:
ଧର୍ମ।ତ୍

(ଙ) ନରଃ କସ୍ମାତ୍ ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ?
(ଚ) ନରଃ _____________________ ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ?
Answer:
ଧନାତ୍

(ଛ) କୁତଃ ସୁଙ୍ଖ ଲଭ୍ୟତେ ?
(ଜ) ________________________ ସୁଙ୍ଖ ଲଭ୍ୟତେ ।
Answer:
ଧର୍ମାତ୍

୪। କଃ କସ୍ମାତ୍ ପରଃ ? କଃ କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ? ଏତେ ଦ୍ଵାଦଶମାସ ।
୧. ଚୈତ୍ର
୨. ବୈଶାଖ
୩. ଜ୍ୟୈଷ୍ଠା
୪. ଆଷାଢ଼
୫. ଶ୍ରାବଣୀ
୬. ଭାଦ୍ରପଦଃ
୭.ଆଶି୍ନଃ
୮. କାର୍ତ୍ତକଃ
୯. ମାର୍ଗଶୀର୍ଷଃ
୧୦. ପୌଷଃ
୧୧. ମାଘଃ
୧୨. ଫାଲ୍ଗୁନଃ
ଯଥା :
(କ) ଚୈତ୍ର ବୈଶାଖାତ୍ର ପୂର୍ବ । ବୈଶାଖ ଚୈତ୍ରାତ୍ ପରଃ ।
(ଖ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଆଷାଢାତ୍ର ପୂର୍ବ । ଆଷାଢ଼ ଜ୍ୟେଷ୍ଠାତ୍ର ପରଃ ।
(ଗ) ଶ୍ରାବଣ ଭାଦ୍ରପଦାତ୍ ପୂର୍ବ । ଭାଦ୍ରପଦଃ ଶ୍ରାବଣାତ୍ ପରଃ ।
(ଘ) ଆଶ୍ୱିନଃ କାର୍ତ୍ତିକାତ୍ମ ପୂର୍ବ । କାର୍ତ୍ତିକଃ ଆଶ୍ୱିନାତ୍‌ ପରଃ ।
(ଙ) ମାର୍ଗଶୀର୍ଷ ପୌଷାତ୍ର ପୂର୍ବ । ପୌଷ ମାର୍ଗଶୀର୍ଷାତ ପରଃ ।
(ଚ) ମାଘ ଫାଲ୍‌ଗୁନାତ୍‌ ପୂର୍ବ । ଫାଲ୍‌ଗୁନଃ ମାଘାତ୍ର ପରଃ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଏତେ ଷଡ଼ରତମଃ । ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା :
(କ) ଆଷାଢ଼ାତ୍ ଆରଭ୍ୟ ଶ୍ରାବଣପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଷତୁଃ ।
(ଖ) ଭାଦ୍ରପଦାତ୍ ଆରଭ୍ୟ,ଆଶ୍ୱିନପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶରଦ୍ ।
(ଗ) କାର୍ତ୍ତିକାତ୍ର ମାର୍ଗଶୀର୍ଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେମନ୍ତଃ ।
(ଘ) ପୌଷାତ୍ର ମାଘପର୍ଯ୍ୟନ୍ତଃ ଶିଶିରଃ ।
(ଙ) ଚୈତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଫାଲ୍‌ଗୁନାତ୍‌ ବସନ୍ତଃ ।
(ଚ) ବୈଶାଖାତ୍ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ।

୫। ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ସ୍ବାଧ୍ୟାୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟ)
(କ) ସତ୍ୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ସତ୍ୟ)
(ଖ) ଧର୍ମାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଧର୍ମ)
(ଗ) କୁଶଳାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (କୁଶଳ)
(ଘ) ଦେବକାର୍ଯ୍ୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଦେବାକାର୍ଯ୍ୟ)
(ଙ) ପିତୃକାର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ପିତୃକାର୍ଯ୍ୟ)

୬। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତାନ୍ ଶବ୍ଦାନ୍ ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ମମ ଭ୍ରାତା କଟକାତ୍ର ଆଗତଃ । (କଟକ)
(କ) ଅହଂ _____________________________ ବହିଃ ଇତସ୍ତତଃ ନ ଭ୍ରମାମି । (ଗ୍ରାମ)
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍

(ଖ) ______________________ ଋତେ ମମ କଃ ସହାୟଃ । (ଈଶ୍ଵର)
Answer:
ଈଶ୍ବରାତ୍

(ଗ) _________________________ ପୂର୍ବମ୍ ଈଶ୍ବରଂ ସ୍ମର । (ଶୟନ)
Answer:
ଶୟନାତ୍

(ଘ) __________________ ପରଂ କ୍ରୀଡ଼ । (ପଠନ)
Answer:
ପଠନାତ୍

(ଙ) ଅର୍ଜୁନଃ ____________________________ ଧନୁର୍ବିଦ୍ୟାମ୍ ଅଶିକ୍ଷତ । (ଦ୍ରୋଣ)
Answer:
ଦ୍ରୋଣାତ୍

(ଚ) ସର୍ବେ ______________________ ଜୁଗୁପ୍‌ସନ୍ତେ । (କୃପଣ)
Answer:
କୃପଣାତ୍

(ଛ) ପୁତ୍ରଃ ______________________ ବଦତି । (ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର)
Answer:
ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରାତ୍

(ଜ) _______________________ ବୃକ୍ଷୀ ଜାୟତେ । (ବୀଜ)
Answer:
ବୀଜାତ୍

୭। ଅଧସ୍ତନପଦାନାଂ ବାକ୍ୟଷୁ ବ୍ୟବହାରଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ବିଭେତି : ସର୍ପ ନକୁଳାତ୍ ବିଭେତି ।
ଅନ୍ୟଃ, ନିଲୀୟତେ,ଆରାତ୍‌, ପ୍ରାକ୍, ପୃଥକ୍, ପ୍ରଭୃତି, କୃଚ୍ଛାତ୍‌, ବିନା, ବହିଃ, ଅନନ୍ତରମ୍, ନାନା, ଉତ୍ତରା, ଦକ୍ଷିଣାହି, ପ୍ରତି ।
ଅନ୍ୟଃ – ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ।
ନିଲୀୟତେ – ବଧୂ ଶ୍ୱଶୁରାତ୍ ନିଲୀୟତେ ।
ଆରାତ୍ – ଗ୍ରାମାତ୍ ଆରାତ୍ର ନଦୀ ବହତି ।
ପ୍ରାକ୍ – ଭୋଜନାତୁ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତଂ କ୍ଷାଳୟ ।
ପୃଥକ୍ – ରାମ ଶ୍ୟାମାତ୍ର ପୃଥକ୍ ।
ପ୍ରଭୃତି – ମାଘାତ ପ୍ରଭୃତି ବସନ୍ତଃ ଭବତି ।
କୃଚ୍ଛାତ୍ – ଅହଂ କୃଚ୍ଛାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା ।
ବିନା – ଧର୍ମାତ୍ର ବିନା ମୁକ୍ତା ନାସ୍ତି ।
ବହିଃ – ଗୃହାତ୍ ବହିଃ ଉଦ୍ୟାନଂ ଶୋଭିତେ ।
ଅନନ୍ତରମ୍ – ଶୟନାତ୍ ଅନନ୍ତରଂ ସ୍ବପ୍ନ ପଶ୍ୟାମି ।
ନାନା – ଧନାତ୍ର ନାନା ମୁକ୍ତି ନାସ୍ତି ।
ଉତ୍ତରା – ଗ୍ରାମାତ୍ ଉତ୍ତରା ବନମଣ୍ଡି ।
ଦକ୍ଷିଣାହି – ଗ୍ରାମାତ୍ ଦକ୍ଷିଣାହି ମନ୍ଦିରଂ ଶୋଭତେ ।
ପ୍ରତି – ପୁନଃ ପିତୁଃ ପ୍ରତି ।

୮। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ଈଶ୍ବରସ୍ୟ ଅନ୍ୟ କଃ ସହାୟ । ଈଶ୍ବରାତ୍‌ ଅନ୍ୟ କଃ ସହାୟ ।
(କ) ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ବହିଃ ବାଳକା କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ବହିଃ ବାଳକା କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।

(ଖ) ବିପଦି ତ୍ରାୟସ୍ୱ ମାମ୍ ।
Answer:
ବିପଦଃ ପ୍ରାୟସ୍ୱ ମାମ୍ ।

(ଗ) ଚୋରଃ ରକ୍ଷିଣଂ ନିଲୀୟତେ ।
Answer:
ଚୋରଃ ରକ୍ଷିତଃ ନିଲୀୟତେ ।

(ଘ) ଅସ୍ୟ ନଗରସ୍ୟ ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବର୍ତ୍ତତେ ।
Answer:
ଅସ୍ନାତ୍ ନଗରାତ୍ର ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବର୍ଭତେ ।

(ଙ) ଭୋଜନସ୍ୟ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତଂ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟେତ୍ ।
Answer:
ଭୋଜନାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତୀ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟେତ୍ ।

(ଚ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ବୈଶାଖସ୍ୟ ପରଃ ମାନଃ ।
Answer:
ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ବୈଶାଖାତ୍ ପରଃ ମାନଃ ।

(ଛ) ବିନୟସ୍ୟ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
Answer:
ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।

(ଜି) କଟକଂ ଆରାତ୍ ମହାନଦୀ ।
Answer:
କଟକାତ୍ ଆରାତ୍ ମହାନଦୀ ।

(ଝ) ଜନା ରାଜମାର୍ଗେ ରଥ ପଶ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ଜନାଃ ରାଜମାର୍ଗତ୍ ରଥ ପଶ୍ୟନ୍ତି ।

(ଞ) ଗୋପାଳ ରାମସ୍ୟ କନୀୟାନ୍ ।
Answer:
ଗୋପାଳ ରାମାତ୍ କନୀୟାନ୍ ।

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
ଯଥା : ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ପୂର୍ବରୁ ମୁଁ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ କରେ : ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଅହଂ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋମି ।
(କ) ଭକ୍ତମାନେ ବିଦେଶରୁ ପୁରୀ ଆସନ୍ତି ।
ଅନୁ – ଭକ୍ତା ବିଦେଶାତ୍ ପୁରୀମ୍ ଆଗଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଧନ ଅଭାବରୁ ପିଲାଟି ପଡୁନାହିଁ ।
ଅନୁ – ଧନାଭାବାତ୍ ବାଳକ ନ ପଠତି ।

(ଗ) ନଦୀ ଜଳଠାରୁ କୂପଜଳ ଅଧ୍ଵକ ନିର୍ମଳ ।
ଅନୁ – ନଦୀଜଳାତ୍ କୂପଜଳମଧ୍ଵଙ୍କ ନିର୍ମଳମ୍ ।

(ଘ) ତୁମେ ଅଳ୍ପକରେ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଲ ।
ଅନୁ – ତ୍ୱମ୍ ଅର୍ଥାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା ।

(ଙ) ଲୋକମାନେ କୋଠା ଉପରୁ ଯାତ୍ରା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
ଅନୁ – ଜନଃ ପ୍ରାସାଦାତ୍ ଯାତ୍ରା ପଶ୍ୟନ୍ତି ।

(ଚ) ଦୂରରୁ ଦର୍ଶନ ଅତୀବ ମନୋହର ।
ଅନୁ – ଦୂରାତ୍ ଦର୍ଶନମତି ମନୋହରମ୍ ।

(ଛ) ମୂର୍ଖମାନେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଘୃଣା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ମୂର୍ଖ ପଣ୍ଡିତେଭ୍ୟ ଜୁଗୁପ୍‌ନ୍ତେ ।

(ଜ) ଲୋଭରୁ ପାପ ପାପରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ।
ଅନୁ – ଲୋଭାତ୍ ପାପମ୍, ପାପାତ୍ ମୃତ୍ଯୁ ବ୍ୟ ଜାୟତେ ।

(ଝ) ପୂର୍ବେ ମା’ମାନେ ଝିଅଙ୍କୁ ପଢ଼ିବାରୁ ବାରଣ କରୁଥିଲେ ।
ଅନୁ – ପୁରା ମାତରଃ କନ୍ୟା ପଠନାତ୍ ବାରୟନ୍ତି ସ୍ମ ।

ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି
୧। (କ) ରାମସ୍ୟ ପୁନଃ କ୍ରୀଡ଼ତି । ରାମର ପୁଅ ଖେଳୁଛି ।’
(ଖ) ରାଜ୍ଞ ପୁରୁଷା ଆଗଛନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ପୁରୁଷମାନେ ଆସୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ପାଦପଙ୍କଜଂ ଭଜତି । ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପଦାରବିନ୍ଦକୁ ଭଜନ କରୁଛି ।

‘ସମ୍ବନ୍ଧ ଷଷ୍ଠୀ’ । ଏଠାରେ ରାମସ୍ୟ, ରାଜ୍ଞ ଓ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ପଦତ୍ରୟ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକର କ୍ରିୟାପଦ କ୍ରୀଡ଼ତି, ଆଗଛନ୍ତି ଓ ଭଜତି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ନାହିଁ । ବରଂ ଏମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ବାକ୍ୟରେ ଥିବା ଅନ୍ୟ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯଥା – ପୁତ୍ର ପୁରୁଷ ଓ ପାଦପଙ୍କଜ ସହିତ ରହିଛି । କ୍ରିୟା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥବାରୁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦର ‘କାରକତ୍ଵ’ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହାକୁ କେବଳ ‘ସମ୍ବନ୍ଧପଦ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ରାମସ୍ୟ, ରାଜ୍ଞ ଓ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ-ଷଷ୍ଠୀ’ ସୂତ୍ରରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହେଲେ । ସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଅସଂଖ୍ୟ । ତେବେ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଜନ୍ୟ-ଜନକ, ସ୍ଵସ୍ଵାମିଭାବ ଓ ଅବୟବାବୟବିଭାବ (ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବ) ସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ ।

ମହର୍ଷି ପାଣିନି ଅଣ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଛଅଟି କାରକ ବିଷୟ ଆଲୋଚନା କରି ପରେ କହିଲେ ‘ଆଉ ଯାହା ରହିଲା’ (ଅବଶିଷ୍ଟ/ଶେଷ) ସେହି ସ୍ଥାନରେ ‘ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି’ ହେବ । ଏହାକୁ ‘ଶେଷେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧସାମାନ୍ୟ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

(କ) ବନ୍ଦେ ଗୁରୋ ଚରଣୟୋଃ । ଗୁରୁଙ୍କ ଚରଣକୁ ବନ୍ଦନା କରୁଛି ।
(ଖ) ଭକ୍ତ ଶଙ୍କରସ୍ୟ ପାଦୟୋଃ ଭଜତି । ଭକ୍ତ ଶଙ୍କରଙ୍କ ପାଦକୁ ଭଜୁଛି ।
(ଗ) ତାବତ୍ ଭୟସ୍ୟ ଭେତବ୍ୟମ୍ । ଭୟକୁ ଡ଼ରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।

‘କର୍ମାଦୀନାମପିସମ୍ବନ୍ଧମାତ୍ର ବିବକ୍ଷାୟାଂ ଷଷ୍ୟବ’ । ବହୁସ୍ଥଳରେ କାରକ ବିଭକ୍ତିର ସମ୍ଭାବନା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିବକ୍ଷାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଉପରିଲିଖୁ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ଚରଣ’ ପ୍ରଭୃତି କର୍ମାଦି କାରକ ସ୍ଥଳରେ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ବିବକ୍ଷାରେ ଷଷ୍ଠୀ’ ହୋଇଛି ।

୩ । (କ) ଧନସ୍ୟ ହେତୋଃ ବିଦେଶଂ ଗଚ୍ଛତି ।(ଧନ ନିମନ୍ତେ ବିଦେଶ ଯାଉଛି)
(ଖ) ଶୀତସ୍ୟ ହେତୋଃ କମ୍ପତେ । (ଶୀତ ନିମନ୍ତେ କଖୁଛି)
(ଗ) ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ହେତୋଃ ଅହଂ ଭୁବନେଶ୍ବରେ ତିଷ୍ଠାମି । (ପଢ଼ିବାକୁ ମୁଁ ଭୁବନେଶ୍ବରରେ ରହୁଛି)

‘ଷଷ୍ଠୀ ହେତୁ ପ୍ରୟୋଗେ’ । ବାକ୍ୟରେ ‘ହେତୁ’ ଶବ୍ଦର ସାକ୍ଷାତ୍ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ ହେତୁ ବାଚକ (ନିମିତ୍ତବୋଧକ) ଶବ୍ଦଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ବିଦେଶଗମନର କାରଣ ‘ଧନ’, ଥରିବାର କାରଣ ‘ଶୀତ’ ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ରହିବାର କାରଣ ‘ଅଧ୍ୟୟନ’ ହୋଇଥିବାରୁ କାରଣବାଚୀ ଧନ, ଶୀତ ଓ ଅଧ୍ୟୟନ ଶବ୍ଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ହେତୁପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୪। (କ) କେନ ହେତୁନା ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛସି ?
(ଖ) କସ୍ମାତ୍ ହେତୋ ବାଳକ କ୍ରନ୍ଦତି ?
(ଗ) କସ୍ୟ ହେତୋ ଡଃ ପଳାୟିତଃ ?

‘ସର୍ବନାମ୍ଳତୀୟା ଚ’ । ହେତୁ ଶବ୍ଦ ସହ ଯଦି ସର୍ବନାମପଦମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ଉଭୟ ହେତୁବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଓ ସର୍ବନାମବାଚୀ ଶବ୍ଦରୁ ତୃତୀୟା, ପଞ୍ଚମୀ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । ‘ନିମିତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାୟପ୍ରୟୋଗେ ସର୍ବାସାଂ ପ୍ରାୟଦର୍ଶନମ୍ ।’ ନିମିତ୍ତ ଓ ତଦର୍ଥବାଚୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ସର୍ବନାମ ଏବଂ ନିମିତ୍ତବାଚକ ଶବ୍ଦଠାରେ ପ୍ରାୟଶଃ ପ୍ରଥମାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା- (ଘ) କୋ ହେତୁଃ / କଂ ହେତୁମ୍ / କେନ ହେତୁନା । କସ୍ମି ହେତବେ । କସ୍ମାତ୍ ହେତୋ / କସ୍ୟ ହେତୋ/ କସ୍ମିନ୍ ହେତୌ ।

୫। (କ) ପୁନଃ ମାତୁଃ । ମାତରଂ ସ୍ମରତି । ପୁଅ ମାଆଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରୁଛି ।
(ଖ) ଦରିଦ୍ରସ୍ୟ / ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଦୟସ୍ଵ । ଗରିବକୁ ଦୟା କର ।
(ଗ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ / ଗ୍ରାମମ୍ ଈଷ୍ଟ । ଗାଁରେ ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ବିସ୍ତାର କରୁଛି ।
ସ୍ଵଧାତୁ (ସ୍ମରଣାର୍ଥକ) ଦୟ ଧାତୁ (ଦୟା କରିବା) ଏବଂ ଈଶ୍ ଧାତୁ (ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ବିସ୍ତାର କରିବା) ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ କର୍ମକାରକରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୬। (କ) ରାମସ୍ୟ ଗମନମ୍ (ରାମଃ ଗଛତି) ।
(ଖ) ଧନସ୍ୟ ଦାନଂ କୁରୁ (ଧନଂ ଦେହି) ।
(ଗ) ବ୍ୟାକରଣସ୍ୟ ପଠନଂ ଭବତି (ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠତି)

‘କର୍ତ୍ତୃକର୍ମଣୋ କୃତି’ । କୃଦନ୍ତପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମର ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ଗମ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ଗମନମ୍ ଏକ କୃଦନ୍ତପଦ ଅଟେ । ଏହି କୃଦନ୍ତପଦ ଯୋଗରେ କର୍ତ୍ତା ‘ରାମ’ ଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ସେହିପରି ଦାନମ୍ ଓ ପଠନମ୍ କୃଦନ୍ତ ପଦ ପାଇଁ ‘ଧନ’ ଓ ‘ବ୍ୟାକରଣ’ କର୍ମଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ‘ଉଭୟପ୍ରାର୍ତ୍ତୀ କର୍ମଣି’ । କୃଦନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମ ଉଭୟ ଏକ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲେ ‘କର୍ମ’ର ହିଁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –
(ଘ) ଶିଶୁଃ ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ କରୋତି (ଶିଶୁ ଚନ୍ଦ୍ର ପଶ୍ୟତି) । (ପିଲାଟି ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖୁଛି)
(ଙ) ପଥଃ ଜଳସ୍ୟ ପାନଂ କରୋତି (ପଥ ଜଳଂ ପିବତି) । (ପଥ୍ୟକ ଜଳ ପିଉଛି)

୭। (କ) ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଅହସତ୍ । ପିଲାଟି ଖେଳଣା ଦେଖୁ ହସିଲା ।
(ଖ) ଦୈତ୍ୟାନ ଘାତୁକଃ ହରି । ଭଗବାନ୍ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ହତ୍ୟାକାରୀ ।
(ଗ) ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗନ୍ତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । ସ୍କୁଲ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଘ) ଛାତ୍ରୀ ଗୃହଂ ଗତବାନ୍ । ଛାତ୍ରଟି ଘରକୁ ଯାଉଥିଲା ।
(ଙ) ଧନଂ ଦାତା । (ଧନ ଦେବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ)
(ଚ) ଇଦଂ କାର୍ଯ୍ୟ ମୟା ସୁକରମ୍ । ଏହି କାମ ମୋତେ ସହଜ ।

‘ନ ଲୋକାବ୍ୟୟନିଷ୍ଠା ଖଳର୍ଥବୃନାମ୍’ । (ଶତ୍ରୁ, ଶାନଚ୍, କ୍ତ, କ୍ତବତ୍ରୁ, ଉ-ଉକ, କ୍ସା, ଲ୍ୟାପ୍, ତୁମୁନ୍, ଖଳ୍, ତୃନ୍ (ଶୀଳ ବା ସ୍ୱଭାବ ଅର୍ଥକ) ପ୍ରଭୃତି ବୃଦନ୍ତପଦ ଥିଲେ କର୍ମସ୍ଥାନରେ କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ହୁଏ ନାହିଁ ।) ‘ପଶ୍ୟନ୍’ ହୃଦନ୍ତପଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କର୍ମ (କ୍ରୀଡ଼ନକ) ପଦର ଷଷ୍ଠୀ ହେଲା ନାହିଁ । ସେହିପରି ‘ଘାତୁକ’ ଗନ୍ତୁମ୍, ଗତବାନ୍ ଓ ଦାତା ଇତ୍ୟାଦି କୃଦନ୍ତପଦର ପ୍ରୟୋଗ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦୈତ୍ୟାନ୍, ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍, ଗୃହମ୍ ଓ ଧନମ୍ ଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ହୋଇନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ‘ତୃବ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୋଇ କୃଦନ୍ତ ହେଲେ, ସେଠାରେ କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଧାନ ହେବ । ଯଥା – ଜଗତଃ କର୍ତ୍ତା ହରଃ । (କୃ + ତ୍ୱଚ୍ = କର୍ତ୍ତା) ଧନସ୍ୟ ଦାତା (ଦା + ତୃବ୍) ଏହା ଧନ ଦେଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଉଛି । ତେଣୁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଷଷ୍ଠୀ । ଧନଂ ଦାତା (ଦା + ତୃନ୍) ଧନ ଦେବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ କର୍ମକାରକରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ।

୮। (କ) ଇଦଂ ମମ ମତମ୍ । ଏହା ମୋର ମତ ।
(ଖ) ବିଦ୍ଵାନ୍ ସର୍ବେଷା ପୂଜିତଃ । ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତେ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
(ଗ) ଡଃ ମମ ବିଦିତଃ । ତାଙ୍କୁ ମୁଁ ଜାଣେ ।

‘କ୍ତସ୍ୟ ଚ ବର୍ତମାନେ’ । ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ ଅର୍ଥରେ ‘କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ କର୍ଷାଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ‘ନପୁସଂକ ଭାବ ଉପସଂଖ୍ୟାନମ୍’ କିନ୍ତୁ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ବିହିତ ‘କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତାଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ହୁଏ ।
ଯଥା – ମମ ହସିତମ୍, ତବ ଜୀବିତମ୍ ।
ଏଠାରେ ମୟା ହସିତମ୍ ଓ ୟା ଜୀବିତମ୍ ମଧ୍ୟ ହେବ । ମୁଁ ହସିଲି । ତୁମେ ବଞ୍ଚୁଲ ।

୯। (କ) ବାଳକସ୍ୟ/ବାଳକେନ ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶନୀୟ । ପିଲାଟି ଜହ୍ନ ଦେଖିପାରେ ।
(ଖ) ଛାତ୍ରସ୍ୟ। ଛାତ୍ରେଣ ପୁସ୍ତକଂ ପଠିତବ୍ୟମ୍ । ଛାତ୍ରଟି ବହି ପଢ଼ିବା ଉଚିତ ।
(ଗ) ଭକ୍ତସ୍ୟ/ ଭକ୍ତନ ସେବ୍ୟ ହରି । ଭକ୍ତ ହରିଙ୍କୁ ସେବା କର ।

‘କୃତ୍ୟାନାଂ କଉଁରିବା’ କୃତ୍ୟ (ତବ୍ୟ, ଅନୀୟ, ଯତ୍ନ, ଶ୍ୟତ୍, କ୍ୟପ୍) ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ କର୍ତ୍ତାର ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ଓ ପକ୍ଷେ ‘ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ତୃତୀୟା’ ସୂତ୍ରରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
ଉପରିଲିଖୁତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଦର୍ଶନୀୟ-ଦୃଶ୍ + ଅନୀୟ, ପଠିତବ୍ୟ-ପଦ୍ + ତଥ୍ୟ ଓ ସେବ୍ୟ – ସେବ୍ + ଯତ୍ ହୋଇ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥିବାରୁ କର୍ତ୍ତା ବାଳକ, ଛାତ୍ର ଓ ଭକ୍ତଠାରେ ବିକଳ୍ପେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ପକ୍ଷେ ତୃତୀୟା ହୋଇଛି ।

୧୦। (କ) ରାମେଣ / ରାମସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ରାଜା ନାସ୍ତି । ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି ।
(ଖ) ତବ ତୁଳା/ ଉପମା ନାସ୍ତି । ତୁମର ତୁଳନା ନାହିଁ ।
‘ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେଋତୁଳୋପମାଭ୍ୟ ତୃତୀୟାନ୍ୟତରସ୍ୟାମ୍’ ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ତୁଲ୍ୟ, ସଦୃଶ, ସମାନ, ସମ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ଯାହା ସହିତ ତୁଲ୍ୟ, ତା’ଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପକ୍ଷେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ତୁଳା ଓ ଉପମା ଶବ୍ଦଯୋଗରେ କେବଳ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।( ଅତୁଳୋପମାଭ୍ଯାମ୍)

୧୧। (କ) ନଦୀନାଂ / ନଦୀଷୁ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମ । ନଈମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମ ।
(ଖ) ପ୍ରାଣିନାଂ / ପ୍ରାଣିଷୁ ନରଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଣିଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
(ଗ) ଗଚ୍ଛତାଂ/ ଗଚ୍ଛସୁ ଧାବନ୍ ଦ୍ରୁତତମଃ । ଯାଉଥ‌ିବା ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧାଉଁ ଥିବା ଲୋକ ଶୀଘ୍ରଯାଏ ।

‘ଯତଶ୍ଚ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣମ୍’ ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ ବା ସମଷ୍ଟିରୁ ଜାତି, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ବା ସଂଜ୍ଞାବାଚକ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗୋଟିକୁ ପୃଥକ୍ କରାଯାଏ, ସେହି ସମୁଦାୟବୋଧକ ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ଷଷ୍ଠୀ । ଓ ସପ୍ତମୀ କୁହାଯାଏ । ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ‘ଗଙ୍ଗା’, ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ‘ନର’ ଓ ଚାଲୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୌଡ଼ୁଥ‌ିବା ଲୋକକୁ ପୃଥକ୍ କରାଯାଇଥିବାରୁ ନଦୀ, ପ୍ରାଣୀ ଓ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ହେଲା ।

୧୨। (କ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ / ଗ୍ରାମାତ୍ ଦୂରେ ନଦୀ ବହତି । ଗାଁର ଦୂରରେ ନଈ ବହୁଛି ।
(ଖ) ଗୃହସ୍ୟ / ଗୃହାତ୍ ଅନ୍ତିକେ କ୍ଷେତ୍ରମ୍ ଅସ୍ଥି । ଘର ପାଖରେ ଜମି ଅଛି ।
‘ଦୂରାନ୍ତକା ଷଷ୍ୟନ୍ୟତରସ୍ୟାମ୍’ ଦୂର ଓ ସମୀପାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । (ଦୂର ଅନ୍ତଃକ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ବେଗେ ।)

୧୩। (କ) ଅଗ୍ଃନି କାଷ୍ଠାନାଂ । କାଷ୍ଠିଃ ନ ତୃପ୍ୟତି । ଅଗ୍ନି କାଠରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(ଖ) ପଥକଃ ଶୀତଳଜଳାନାଂ । ଶୀତଳଜଳେ ତୃପ୍ୟତି । ବାଟୋଇ ଥଣ୍ଡାପାଣିରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ।
‘ତୃପ୍ରାର୍ଥନାଂ ବିଭାଷାକରଣେ ’ ତୃପ୍ତିର୍ଥକ ପଦଯୋଗରେ କରଣ କାରକଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୧୪। (କ) ବାଳିକା ଜଳସ୍ୟ କୃତେ ଗଛତି । ଝିଅଟି ପାଣିପାଇଁ ଯାଉଛି ।
(ଖ) ତବ କୃତେ କିଂ କରିଷ୍ୟାମି ? ତୁମପାଇଁ କ’ଣ କରିବି ।
‘କୃତେ ପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥରେ ‘କୃତେ’ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ, ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୧୫। (କ) ପିତୁଃ ରୁଦତଃ । ପିତରି ରୁଦ୍ଧତି ପୁନଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍ । ବାପା କାନ୍ଦୁଥିବାବେଳେ ପୁଅ ଚାଲିଗଲା
(ଖ) ମମ ପଶ୍ୟତଃ । ମନ୍ଦି ପଶ୍ୟତି କାକଃ ପିଷ୍ଟକମ୍ ଅନୟତ୍ । ମୁଁ ଦେଖୁ ଦେଖୁ କାଉ ପିଠା ନେଇଗଲା ।
‘ଷଷ୍ଠୀ ଚାନାଦରେ ’ଯାହାକୁ ଅବଜ୍ଞା ବା ଅନାଦର କରି କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଏ, ତାହାଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ କିମ୍ବା ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅନାଦରେ ଷଷ୍ଠୀ’ । ସପ୍ତମୀ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

୧୬। ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
ପୂର୍ବତଃ (ପୂର୍ବରେ )- ଭାରତସ୍ୟ ପୂର୍ବତଃ ଗଙ୍ଗାସାଗରଃ । ଭାରତର ପୂର୍ବରେ ଗଙ୍ଗାସାଗର
ପଶ୍ଚିମତଃ (ପଶ୍ଚିମରେ ) – ଉତ୍କଳସ୍ୟ ପଶ୍ଚିମତଃ ଛତିଶଗଡ଼ । ଓଡ଼ିଶାର ପଶ୍ଚିମରେ ଛତିଶଗଡ଼

ଡାଃ (ଦୁଇଥର) – ଅହଂ ମାସସ୍ୟ ହିଂ ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛାମି । ମୁଁ ମାସକୁ ଦୁଇଥର ଗାଁକୁ ଯାଏ ।
ତ୍ରି (ତିନିଥର) – ମୁନୟ ଦିବସସ୍ୟ ତ୍ରିଂ ସ୍ନାନ୍ତି । ମୁନିମାନେ ଦିନକୁ ତିନିଥର ସ୍ନାନ କରନ୍ତି ।
ଚତୁଃ (ଚାରିଥର ) – ବର୍ଷସ୍ୟ ଚତୁଃ ପୁରୀଂ ଗଚ୍ଛେତ୍ । ବର୍ଷକୁ ଚାରିଥର ପୁରୀ ଯିବା ଦରକାର ।
ପଞ୍ଚକୃତ୍ୱ (ପାଞ୍ଚଥର) – ଶିଶୁ ଦିବସସ୍ୟ ପଞ୍ଚକୃତଃ ଖାଦତି । ପିଲାଟି ଦିନକୁ ୫ଥର ଖାଏ ।
(ଛଅଥର) (ସାତଥର)
(ଏହିପରି ଷଟ୍‌କୃତ୍ୱ, ସପ୍ତକୃତ୍ୱ ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗରେ କାଳାଧ୍ଵରଣରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହେବ ।)

ମନେରଖ :

• ସମ୍ବନ୍ଧବାଚକ ପଦର ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ପଠନମ୍, ଗମନମ୍ ପ୍ରଭୃତି ଭାବବାଚକ ପଦ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ପୁରଃ, ପୁରତଃ, ଅଗ୍ରତଃ ଇତ୍ୟାଦି ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ଯେଉଁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ସମୁଦାୟଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ଅନାଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ତୁଲ୍ୟ, ସମାନ, ସମ, ସଦୃଶ, ତୁଳା, ଉପମା’ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ହୃଦନ୍ତପଦ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ

ଗୀତ :
ସମ୍ବନ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ସଦା
ସ୍ମର୍ ଦୟ ଲଶ ଧାତୁରେ ହୁଏ ଷଷ୍ଠୀ ସର୍ବଦା ।୧।
ହୃଦନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ
ବର୍ତ୍ତମାନକାଳ କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ କର୍ତ୍ତାରେ ନୀତି । ୨ ।
କୃତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟାୟନ୍ତ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିକଳ୍ପ ହୁଏ
ତୁଲ୍ୟ ସଦୃଶ ସମାନ ଓ ସମେ ସେପରି ଯାଏ । ୩ ।
ତୁଳା ଓ ଉପମା ଯୋଗରେ ହୁଏ କେବଳ ଷଷ୍ଠୀ
କୁଶଳ, ସୁଖ, ଅର୍ଥହିତ ଯୋଗେ ସେହି ବିଭକ୍ତ । ୪।
ଦୂରାର୍ଥକ ସମୀପାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ପଞ୍ଚମୀ ଷଷ୍ଠୀ
ଏନପ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଯୋଗରେ ତଥ୍ୟର୍ଥରେ ସେ ନୀତି । ୫ ।
କୃତ୍ର, ସୁବ୍, ସୁତ୍, ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ଅତସ୍ ଆଦି
ଅସି, ଅସ୍ତାତି ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ । ୬।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ଉଦାହରଣମ୍ ଅନୁସୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପୁରାଣସ୍ୟ ଶ୍ରବଣେନ ବୃଦ୍ଧା ଆନନ୍ଦିତ ଭବନ୍ତି । (ପୁରାଣମ୍)
(କ) ____________________ ପଠନେନ ଜ୍ଞାନଂ ବର୍ଷତେ । (ପୁସ୍ତକାନି)
Answer:
ପୁସ୍ତକାନାଂ

(ଖ) ________________________ ଭକ୍ଷଣେନ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଭବତି । (ଫଳାନି)
Answer:
ଫଳାନାଂ

(ଗ) _______________________ ଧାରଣେନ ଶୋଭା ବର୍ଷ । (ସ୍ୱଚ୍ଛବସ୍ତ୍ରମ୍ )
Answer:
ସ୍ଵଚ୍ଛବସ୍ତ୍ରସ୍ୟ

(ଘ) _______________________ ରକ୍ଷଣେନ ସମ୍ମାନଃ ଲଭ୍ୟତେ । (ଦେଶଃ)
Answer:
ଦେଶ୍ୟ

(ଙ) _______________________ ପାଳନେନ ତେଷା ସଂରକ୍ଷଣଂ ଭବତି । (ଜୀବା )
Answer:
ଜୀବାନାଂ

(ଚ) _______________________ ଦାନେନ ତସ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଜାୟତେ । (ବିଦ୍ୟା)
Answer:
ବିଦ୍ୟାୟା

(ଛ) _______________________ ପ୍ରଦାନେନ ପୁଣ୍ୟ ଲଭ୍ୟତେ । (ଧନ)
Answer:
ଧନସ୍ଯ

୨। ଅଧୋଲିଖ୍ୟାତାନାଂ ପଦାନାଂ ସହାୟତୟା ତେଷା ଯୋଗେ ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତଶବ୍ଦାନାଂ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିଗତ ରୂପଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(ପୁରତଃ (ଆଗରେ), ଅଧଃ (ତଳେ), ଉତ୍ତରତଃ (ଉତ୍ତରରେ), ଦକ୍ଷିଣତଃ (ଦକ୍ଷିଣରେ), ଅଗ୍ରତଃ (ଆଗରେ), ପୂର୍ବତଃ (ପୂର୍ବଦିଗରେ), ପାଶ୍ଚିମତଃ (ପଶ୍ଚିମରେ))
(କ) ___________________________ _______________________ ଜଗନ୍ନାଥପୁରୀ ଅସ୍ତି । (ମହୋଦଧୂ)
Answer:
ମହୋଦଧଃ ପୂର୍ବତଃ

(ଖ) ___________________________ _______________________ ହିମାଳୟ ବିରାଜତେ । (ଭାରତ)
Answer:
ଭାରତସ୍ୟ ଉତ୍ତରତଃ

(ଗ) ___________________________ _______________________ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶଃ ଅବସ୍ଥିତଃ । (ଉତ୍କଳ)
Answer:
ଉତ୍କଳସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣତଃ

(ଘ) ___________________________ _______________________ ରତ୍ନାନି ସନ୍ତି । (ଭୂମି)
Answer:
ଭୂମେ ଅଧଃ

(ଙ) ___________________________ _______________________ ସେନାପତିଃ ଅସ୍ତ । (ସୈନିକ)
Answer:
ସୈନିକାନାଂ ପୁରତଃ

(ଚ) ___________________________ _______________________ ଦ୍ଵାରକାପୁରୀ ବର୍ତତେ । (ଭାରତବର୍ଷ)
Answer:
ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ପଶ୍ଚିମତଃ

(ଛ) ___________________________ _______________________ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ମାତୃ)
Answer:
ମାତୁଃ ଅଗ୍ରତଃ

୩। ଉଦାହରଣମ୍‌ ଅନୁସୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ବାଳକାନାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରବି । (ବାଳକ) ବାଳକାନାଂ / ବାଳକେଷୁ
(କ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାମଃ । (ନୃପତି)
Answer:
ନୃପତୀନାଂ / ନୃପତିଶ୍ରୁ

(ଖ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହନୁମାନ୍ । (ଭକ୍ତି)
Answer:
ଭକ୍ତାନାଂ / ଭକ୍ତେଷୁ

(ଗ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠା ଦିଲ୍ଲୀ । (ନଗରୀ)
Answer:
ନଗରୀଣାଂ / ପୁଷ୍ପେଷୁ

(ଘ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କମଳମ୍ । (ପୁଷ୍ପ)
Answer:
ପୁଷ୍ପାମାଂ / ପୁଖେଷୁ

(ଙ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମୟୂରଃ । (ପକ୍ଷିନ୍)
Answer:
ପକ୍ଷିଣାଂ / ପକ୍ଷିଷୁ

(ଚ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାଘ । (କାବ୍ୟ)
Answer:
କାବ୍ୟାନାଂ/ କାବ୍ଯଷୁ

(ଛ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାଳିଦାନଃ । (କବି)
Answer:
କବୀନାଂ/କବିଷୁ

୪। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣଂ ବିଭଣ୍ଡିଂ ନିରୂପୟତ ।
ଯଥା – ବିପଦି ମାତୁଃ ସ୍ମରଣମ୍ ଆପଦ୍ ହରତି । (କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)
(କ) ହେ ରାମ । ଦରିଦ୍ରାମିଂ ଦୟସ୍ଵ । ( )
Answer:
(ଦୟଧାତୁ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଖ) ବାଜଃ ମାତୁଃ ସ୍ମରତି । ( )
Answer:
(ସୁ ଧାତୁ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଗ) କ୍ଷୁଦ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଣିନାଂ କୃତେ ଅସତ୍ୟ ମା ବଦ । ( )
Answer:
(କୃତେ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଘ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ ଅନ୍ତଃକମ୍ ଉପବନମ୍ ଅସ୍ଥି। ( )
Answer:
(ଅନ୍ତଃକମ୍ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଙ) ପରିଶ୍ରମେ ଡଃ ମାତୁଃ ତୁଲ୍ୟ । ( )
Answer:
(ତୁଲ୍ୟ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଚ) ଅଳ୍ପସ୍ୟ ହେତୋ ମହତଃ ତ୍ୟାଗ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଃ । ( )
Answer:
(ହେତୁପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଛ) ଶିଶୋ ସ୍ମିତହାସ୍ୟ ପିତ୍ରୋ ଆନନ୍ଦକରମ୍ । ( )
Answer:
(ସମ୍ବନ୍ଧ / ଶେଷ ଷଷ୍ଠୀ)

୫। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ବ୍ୟଜନମ୍ ଅଧଃ ବାଲ୍ୟ ଶେତେ । ଶୁଦ୍ଧ – ବ୍ୟଜନସ୍ୟ । (ବ୍ୟଜନ-ପଙ୍ଖା )
(କ) ମୂଷିକ ମାର୍ଜାରଂ ବିଭେତି ।
Answer:
ମୂଷିକ ମାର୍ଜାରାତ୍ ବିଭେତି ।

(ଖ) ପୁରାଣଂ ଶ୍ରବଣେନ ପୁଣ୍ୟ ଭବତି ।
Answer:
ପୁରାଣସ୍ୟ ଶ୍ରବଣେନ ପୁଣ୍ୟ ।

(ଗ) ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠନଂ ଅତୀବ ସହଜମ୍ ।
Answer:
ବ୍ୟାକରଣସ୍ୟ ପଠନମ୍ ଅତୀବ ସହଜମ୍ ।

(ଘ) ପୁତ୍ରେଣ ତୁଳା କଃ ପ୍ରିୟ ?
Answer:
ପୁତ୍ରସ୍ୟ ତୁଳା କଃ ପ୍ରିୟ ?

(ଙ) କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତବ ସୁକରମ୍ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତ୍ୱୟା ସୁକରମ୍ ।

(ଚ) ସଃ ମାସେ ନିଃ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି ।
Answer:
ଡଃ ମାସସ୍ୟ ତ୍ରିଂ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି ।

୬। ବାକ୍ୟଷୁ ବ୍ୟବହରତ ।
କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ , ମତମ୍, ସପ୍ତକୃତ୍ୱ, ନିଃ, ଦକ୍ଷିଣତଃ, ସ୍ମରନ୍ତି, ଅନ୍ତଃକମ୍, ସୁଖମ୍, ଅଧସ୍ତାତ୍, ପୁରଃ.
ଯଥା – ତୁଲ୍ୟ – ରାମେଣ ତୁଲ୍ୟ ରାଜା ନାସ୍ତି । (ରାମ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି)
କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ – ମମ ଇଦଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ।
ମତମ୍ – ଇଦଂ ତବ ମତମ୍ ।
ସପ୍ତକୃତଃ – ଦିବସସ୍ୟ ସପ୍ତକୃତଃ ଶିଶୁ ଖାଦତି ।
ତ୍ରିଃ – ଅହଂ ଦିନସ୍ୟ ତ୍ରିଃ ଖାଦାମି ।
ଦକ୍ଷିଣତଃ – ଗ୍ରାମସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣତଃ ମନ୍ଦିରଂ ଶୋଭତେ ।
ସ୍ମରନ୍ତି – ପୁତ୍ରା ମାତରଂ ସ୍ମରନ୍ତି ।
ଅନ୍ତଃକମ୍ – ମମ ଅନ୍ତଃକମ୍ ଆଗଚ୍ଛ ।
ସୁଖମ୍ – ତବ/ତୁଭ୍ୟ ସୁଙ୍ଖ ଭବତୁ ।
ଅଧସ୍ତୋତ୍ – ଭୁମେ ଅଧସ୍ତୋତ୍ ଜଳମସ୍ତ ।
ପୁନଃ – ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ପୁନଃ ଛାତ୍ରା ପଠନ୍ତି ।

୭। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ
ଯଥା – ବିପଦରେ ହରିଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
(କ) ଶିଶୁଟି ଦିନରେ ଛଅଥର ଦୁଧ ପିଏ ।
ଅନୁ – ବିପଦି ହରଃ ସ୍ମର ।

(ଖ) ବନ୍ଧୁଙ୍କର ଉପଦେଶ ତୁମର ଶୁଣିବା ଉଚିତ ।
ଅନୁ – ମିତ୍ରସ୍ୟ ଉପଦେଶଃ ତବ ଶ୍ରୋତବ୍ୟ ।

(ଗ) କ୍ଷମା ସମାନ ଗୁଣ ନାହିଁ ।
ଅନୁ – କ୍ଷମାୟା ସମଃ ଗୁଣୋ ନାସ୍ତି ।

(ଘ) ତୃଷାର୍ଥ ଥଣ୍ଡାପାଣିରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ।
ଅନୁ – ତୃଷାର୍ଥୀ ଶୀତଳଜଳେନ ତୃପ୍ୟତି/ତୃସ୍ତୋ ଭବତି

(ଙ) ଧନ ହେତୁ ଗର୍ବ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
ଅନୁ – ଧନସ୍ୟ ହେତୋ ଗର୍ବ ନ କରଣୀୟମ୍ ।

(ଚ) ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗ ଆଗରେ ବିଶାଳ ଖେଳପଡ଼ିଆ ଅଛି ।
ଅନୁ – ବାରବାଟୀଦୁର୍ଗସ୍ୟ ପୁରସ୍ତାତ୍ୱ ବିଶାଳଂ କ୍ରୀଡାପ୍ରାନ୍ତରଂ ବର୍ଷତେ ।

(ଛ) ତୁମର ସେଠାକୁ ଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
ଅନୁ – ତବ ତତ୍ର ନ ଗନ୍ତବ୍ୟମ / ଗମନୀୟମ୍ ।

(ଜ) ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେବତାଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଦେବାନାଂ ପୂଜା କୁର୍ବନ୍ତି ।

(ଝ) ମନ୍ଦିର ଆଗରେ କଦମ୍ବଗଛ ଅଛି ।
ଅନୁ – ମନ୍ଦିରସ୍ୟ ପୁରତଃ କଦମ୍ବ ରାଜତେ ।

ଅଧୂରଣ କାରକ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି

ଉପରିଲିଖ୍‌ତ ଶ୍ଳୋକଟିର ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିରେ ରହିଛି ।

୧। ବର୍ତ୍ତମାନ ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) କୃଷକାଃ ଗ୍ରାମେ ବସନ୍ତି । ( ଚାଷି ଗାଁରେ ବାସକରନ୍ତି)
(ଖ) ବସନ୍ତେ ସକଳଂ ରମ୍ୟଂ ଭବତି । ( ବସନ୍ତରତୁରେ ସବୁ ସୁନ୍ଦର)
(ଗ) ରାଧାନାଥଃ ସଂସ୍ବତେ ନିପୁଣଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ରାଧାନାଥ ସଂସ୍କୃତରେ ନିପୁଣ ଥ୍ଲେ)

ଆଧାରୋଽଧ୍କଜଳଣ/ନନ ‘ ଉପରିଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ବସନ୍ତିଂ, “ଭବତି” ଓ ‘ ଆସୀତୃ’ କ୍ରିୟାପଦ ଅଟନ୍ତି । ଏଠାରେ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକର “ଅଧାର” ଭାବେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗ୍ରାମ’, “ବସନ୍ତେଂ ଓ “ସଂସ୍ତତ’ ଏମାନେ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଏବଂ ଅଧ୍କରଣ କାରକ କୁହାଯାଏ । “ ସପ୍ତମ୍ୟେଧ୍କରଣେ” ତେଣୁ ‘ଗ୍ରାମ’, “ବସନ୍ତ’ ଓ ‘ସଂସ୍ତତ’ ଏମାନେ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଏବଂ ଅଧ୍କରଣ କାରକ ଅଟନ୍ତି । ଅଧ୍କରଣ କାରକରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅଧ୍କରଣେ ସପ୍ତମୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ “ଆଧାର” ସାଧାରଣତଃ ତିନିପ୍ରକାର । ତେଣୁ ଅଧ୍କରଣ ତିନିପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-ସ୍ଥାନାଧ୍କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ ଓ ବିଷୟାଧ୍କରଣ । ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ‘ ଗ୍ରାମ” ସ୍ଥାନକୁ ବସନ୍ତ ସମୟକୁ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ ବିଷୟକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବାରୁ ଏମାନେ ଯଥାକ୍ରମେ ସ୍ଥାନାଧ୍‌କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ ଓ ବିଷୟାଧ୍କରଣ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

୨ । (କ) ଶିକ୍ଷକେ ଆଗତେ ଛାତ୍ରାଃ ଉରିଷ୍ପନ୍ତି । ( ଶିକ୍ଷକ ଆସନ୍ତେ ଛାତ୍ରମାନେ ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି ।)
((ଖ) ରାମେ ଗତେ ଦଶରଥଃ ମୃତଃ | ( ରାମ ଚାଲିଯିବାରୁ ଦଶରଥ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ।)
(ଗ) ଅସୁରେଷୁ ପରାସ୍ତେଷ୍ଣୁ ସୁରାଃ ଆନହିତାଃ ଅଭବନ୍ନ । ( ଅସୁରମାନେ ପରାସ୍ତ ହେବାରୁ ଦେବତାମାନେ ଖୁସି ହେଲେ)

ଏସସ୍ଯ ଚ ଭାବେନ ଭାବଲକ୍ଷଣମ୍‌ ଯେଉଁ ଭାବ ବା କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ପରବର୍ଭୀ କାର୍ଯ୍ୟର ସୂଚନା ମିଳେ, ସେହି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଭାବବାଚୀ ଶବ୍ଦରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଲ୍ଛି ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଆସିବା କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଉଠିବା କ୍ରିୟା, ରାମଙ୍କ ଗମନ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଦଶରଥଙ୍କ ମରଣ କ୍ରିୟା ଏବଂ ଅସୁରମାନଙ୍କର ପରାସ୍ତ ହେବା କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଦେବତାଙ୍କ ଆନନ୍ଦ ହେବା କ୍ରିୟା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଛି ।

ତେଣୁ ସମାପିକା କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର କାଳ ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ହେଲା ତାଂଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି । ଏହାକୁ “ ଭାବେ ସପ୍ତମୀ? କୁହାଯାଏ । “ଭାବ” ଅର୍ଥ କ୍ରିୟା । ଭାବେ ସପ୍ତମୀରେ ଗୋଟିଏ ପଦ “ବିଶେଷ୍ଯ” କିମ୍ବା “ ସର୍ବନାମ” ଅନ୍ୟ କୃଦନ୍ତ ପଦଟି ‹ ବିଶେଷଣ” ହୁଏ । ଏଣୁ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଉଭୟତ୍ର ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ‘ ଶିକ୍ଷକେ ଆଗେତ, “ରାମେ ଗତେ” ଓ ‘ଅସୁରେଷୁ ପରାସ୍େେଷୁ! ପ୍ରଭୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଚି ହେଲା ।

୩। (କ) ଚର୍ମଣି ଦ୍ବିପିନଂ ହନି । ( ଚମଡ଼ାପାଇଁ ବାଘକୁ ମାରନ୍ତି)
( ଖ) ଦନ୍ତୟୋଃ ହନି କୁଞ୍ଜରମ୍‌ । ( ଦାନ୍ତନିମନ୍ତେ ହାତୀକୁ ମାରନ୍ତି)
(ଗ) ରାଜା ଯଶସେ ବ୍ଯାଘୁଂ ହନ୍ତି । ( ରାଜାଯଶପାଇଁ ବାଘକୁ ମାରନ୍ତି)

ଲିନ୍ହ/ଚ କର୍ନେୋଶରୋଂ ନିମିର ବା ଫଳର ଯଦି ଅବୟବାବୟବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ( ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ) ଯୋଗ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ନିମିତ୍ତ ବା ଫଳକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଶବ୍ଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ “କ” ଓ “ଖ” ବାକ୍ୟରେ “ଚର୍ମ” ଓ ‘ଦନ୍ତ’, ନିମିଭ୍ବୋଧକ ଓ ଅବୟବ ( ଅଙ୍ଗ) ବାଚକ । ତେଣୁ ସେଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ ନିମିରାତ୍ବ କର୍ମଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ” ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁଠାରେ ନିମିତ୍ତ ବା ଫଳର କର୍ମ ସହିତ ସଂଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥାଏ, ସେଠାରେ ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ନାହିଁ । “ଗ” ବାକ୍ୟରେ “ଯଶଃ ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌’, ଏହି ଅର୍ଥରେ କ୍ରିୟାର୍ଥୋପପଦ ଇତ୍ୟାଦି ସୂତ୍ରରେ “ ତୁମୁନ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଲୋପ ହୋଇ ତାହାର କର୍ମରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭସ୍ତି ହୋଇଛି । “

୪। (କ) ଅନ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ବା ନୟ । ଅନ୍ଧଟିକୁ ହାତ ଧରି ନିଅ ।
(ଖ) କମପି ମସ୍ତକେ ମା ତାଡ଼ୟ । କାହାରି ମୁଣ୍ଡରେ ମାଡ଼ଦିଅ ନାହିଁ ।
( ଗ) ଛାତ୍ରଂ କର୍ଣ୍ଣେ ଧୃତ୍କା ଆନୟ । ଛାତ୍ରଟିକୁ କାନ ଧରି ଆଣ ।

ଏନ ଥବଣମଣଦ । ଶରୀରର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ପୃଥକ୍‌ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ବୁଝାଇଲେ, ସେହି ଅଂଶବାଚକ ଶବ୍ଦର ଦ୍ବିତୀୟା ନ ହୋଇ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅବଚ୍ଛେଦେ ସପ୍ତମୀ କୁହାଯାଏ । ଅବଚ୍ଛେଦ ଶରୀରର ଅଂଶବିଶେଷ । ଉପର ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ କର, ମସ୍ତକ ଓ କର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭୂତି ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ସପ୍ତମୀ ବିଭଲ୍ତି ହେଲା ।

୫। (କ) (ଏକ) ଗବାଂ / ଗୋଷୁ ସ୍ଵାମୀ । ( ଗୋରୁମାନଙ୍କ ସ୍ଵାମୀ / ପୃଥ୍ବୀର ସ୍ବାମୀ)
(ଖ) ନରାଣାଂ / ନରେଷୁ ଭଶ୍ଵରଃ/ ଅଧ୍ପତିଃ | ( ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧରେ ଅଧ୍ପତି)
(ଗ) ବିବାଦସ୍ଯ / ବିବାଦେ ସାକ୍ଷୀ । ( ଝଗଡ଼ାରେ ସାକ୍ଷୀ)
(ଘ) ବ୍ୟବହାରସ୍ୟ / ବ୍ଯବହାରେ ପ୍ରତିଭୂଃ । ( ବିଚାର ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ପସ୍ଥି/ ଜାମିନ)
(ଝ) କୁଳସ୍ଯ / କୁଳେ ଦାୟାଦଃ । ( ବଂଶର / ବଂଶରେ ଭଭରାଧ୍କାରୀ)

ସ୍ୱାମୀଶ୍ୱରାଧ୍ପତିଦାୟାଦସାକ୍ଷିପ୍ରତିଭପ୍ରସୂତୈଶ୍ମ ସାମୀ, ଭଶ୍ବର, ଅଧ୍ପତି, ସାୟ୍ଷିନ, ପ୍ରତିଭୁଃ ( ଜାମିନ / ମଧସି): ଦାୟାଦ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭଚ୍ତି ହୁଏ । ସ୍ଵାମୀ, ଭଶ୍ନର ଓ ଅଧ୍ପତି ଶଦ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ସ୍ଵାମୀଅର୍ଥକ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ସପ୍ତମୀ ହେବ ନାହିଁ । ଯଥା –
(ଚ) ନରାଣାମ୍‌ ଭଶଃ / ପ୍ରଭୁଃ । ( ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ)
(ଏଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ହେଲା, ନରେଷୁ ହେବ ନାହିଁ)

୬। (କ) (ଏକ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ବଂଶୀବାଦନେ କୁଶଳଃ / ଦକ୍ଷଃ । ( ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ ଦଂଶୀବଜାଇବାରେ କୁଶଳୀ)
(ଖ) ମାତା ପାଚନେ ନିପୁଣା / ପ୍ରବୀଣା । ( ମାଆ ରୋଷେଇରେ ନିପୁଣ)
(ଗ) ଶ୍ରମିକଃ କାର୍ଯ୍ୟେ ବ୍ୟାପୃତଃ / ଲଗ୍ନଃ / ତତ୍ପରଃ । ( ଶ୍ରମିକଟି କାମରେ ଲାଗିଛି)
(ଘ) ଅନୁରାଧା ଧାବନେ ପଟୁଃ ।( ଅନୁରାଧା ଧାଇଁବାର ଧୂରନ୍ଧର)

ନିଯୁଣ/ଜ//ମରାୟ/* ସ9ନ୍#୭/ ^ ବ୍ୟାପୃତ, ଲଗ୍ନ, ତତୃପର, କୁଶଳ, ନିପୁଣ, ଦକ୍ଷ, ପଟୁ, ପ୍ରବୀଣ
ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଳ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୭। (କ) ମନୁଷ୍ୟଃ ମନୁଷ୍ୟେ ବିଶ୍ଵସେତ୍ବ । ( ମଣିଷ ମଣିଷକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରିବା ଉଚିତ)
(ଖ) ମାତା ପୁତ୍ରେ ସ୍ଵିହ୍ଯତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଭଲପାଏ)
(ଗ) ଗୂରୌ ଶିଷ୍ୟାଃ ଅନୁରକ୍ତାଃ । ( ଶିଷ୍ୟମାନେ ଗୁରୁଙ୍କ ଉପରେ ବିରକ୍ତ)
(ଘ) ପିତା ମୟି ବିରକଃ ଜାତଃ । ( ବାପା ମୋ ଭପରେ ବିରକ୍ତ ହେଲେ)
(ଙ) ଅହଂ ଶିକ୍ଷକେ ଭକ୍ଂ କରୋମି । ( ମୁଁ ଶିକ୍ଷକକୁ ଭଲି କରେ)
(ଚ) ବାୟୁଯାନସ୍ଯ- ଆରୋହଣେ ତସ୍ୟ ଅଭିଳାଷଃ | ( ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଚଢ଼ିବାରେ ତା’ର ଇଛା)
ବିଶ୍ଵାସ, ସ୍ନେହ, ଅନୁରକ୍, ବିରଚି, ଭଚି, ଅଭିଳାଷ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥ ବିଶିଷି ପଦଯୋଗରେ ଯାହାଠାରେ ବିଶ୍ବାସ ପ୍ରଭୃତି କରାଯାଏ, ତା’ଠାରେ ସପ୍ରମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୮। (କ) ଏତତ୍‌ କଥଂ ମୟି ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ? ( ଏହା କିପରି ମୋ ପାଖରେ ସମ୍ଭବ)
(ଖ) ଅଯୋଧ୍ଯାୟାଃ ନୃପତ୍ସଂ ରାମେ ଯୁଜ୍ୟତେ । ( ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜା ହେବାକୁ ରାମ ସମର୍ଥ)
(ଗ) ଏତତ୍‌ ତ୍ଵୟି ନ ଉପପଦ୍ୟତେ । ( ଏହା ତୁମଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ)
ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ, ଯୁଜ୍ୟତେ ଉପପଦ୍ୟତେ ଯୋଗରେ ଯାହାଠାରେ ଯୋଗ୍ୟତା, ସମ୍ଭାବନା ଇତ୍ୟାଦି ବୁଝାଇଥାଏ ତାଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ମନେରଖ:

• କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଅଧ୍କରଣ ।
• ସ୍ଥାନାଧ୍କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ, ବିଷୟାଧ୍କରଣ ।
• ନିମିତ୍ତ କର୍ମସଂଯୋଗ ହେଲେ ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ।
• ସପ୍ତମୀ ଅବଚ୍ଛେଦେ ।
• ସ୍ଵାମୀ, ଭଶ୍ବର, ଅଧ୍ପତି, ସାକ୍ଷିନ୍‌ ପ୍ଭୂତି ଶନ୍ଦଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ମୀ ।
• କୌଣସି ଏକ କ୍ରିୟାର ସମାଷ୍ତିରେ, ଅନ୍ୟ କ୍ରିୟାର ଆରମ୍ଭ ହେଲେ, ସମାପ୍ତ କ୍ରିୟା ଓ କର୍ତାରେ ସପ୍ତମୀ ।
• କୁଶଳ, ନିପୁଣ, ଦକ୍ଷ, ପଟୁ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ବା କ୍ରିୟା ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ।
• ବିଶ୍ଵାସ, ସ୍ନେହ, ଅନୁରଳି, ବିରକି ପ୍ରଭୁତି ଶବ୍ଦ ବା କ୍ରିୟା ଯୋଗେ ସପମୀ ।
• ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ, ଯୁଜ୍ଯତେ ଓ ଉପପଦ୍ୟତେ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ।

ଗୀତ :
ସପ୍ତମୀ ଅଧୂରଣରେ
ଭାବେ ସପ୍ତମୀ ଅନାଦରେ । ୧ ।
ସ୍ବାମୀ ଈଶ୍ୱର ଯୋଗେ ଯାହା
ନିର୍ଦ୍ଧାରଣରେ ହୁଏ ତାହା । ୨ ।
ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବେ ଯଦି ଥ‌ିବ
ନିମିତ୍ତର ସପ୍ତମୀ ହେବ । ୩।
ସାଧୁ ଓ ଅସାଧୁ ଯୋଗରେ
ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ନିଶ୍ଚିତରେ । ୪ ।
ବିଶ୍ବାସ ସ୍ନେହ ଅନରାଗ
ଭକ୍ତି ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ଆଗ । ୫ ।
ଯୁଜ୍ୟତେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ଥିଲେ
ସପ୍ତମୀ ହୁଏ କାଳେ କାଳେ । ୬ ।
ବିଭକ୍ତିର ନିୟମମାନ
ମନେରଖ ହେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଗଣ । ୭।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତଶ୍ଳୋକେଷୁ ସପ୍ତମ୍ୟନ୍ତପଦାନି ରେଖାଙ୍କିତାନି କୁରୁତ ।
(କ) ଶୈଳେ ଶୈଳେ ନ ମାଣିକ୍ୟଂ ମୌକ୍ତିକଂ ନ ଗଜେ ଗଜେ ।
ଉତ୍ତର ସାଧବୋ ନ ହି ସର୍ବତ୍ର ଚନ୍ଦନଂ ନ ବ୍ରନେ ବନେ ॥
Answer:
(କ) ଶୈଳେ ଶୈଳେ,ଗଜେ ଗଜେ,ବନେ ବନେ

(ଖ) ମନ୍ତ୍ର ତୀର୍ଥେ ଦ୍ଦିଜେ ଦେବେ ଦୈବଞ୍ଚେ ଭେଷଜ୍ରେ ଗୁରୌ ॥
ଯାଦୃଶୀ ଭାବନା ଯସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଃ ଭବତି ତାଦୃଶୀ ॥
Answer:
( ଖ) ମନ୍ତ୍ରେ ତୀର୍ଥେ ଦ୍ବିଜେ ଦେବେ ଦୈବଜ୍ଞେ ଭେଷଜେ ଗୁରୌ ।

(ଗ) ବ୍ରୁହୂଘ୍ରେ ଚ ସୁରାପେ ଚ ଚୌର୍ରେ ଭଗୁବ୍ରତେ ଶଠେ ।
ନିଷ୍କୃତିଃ ବିହିତା ସଭିଃ କୂତଘ୍ରେ ନାସ୍ତି ନିଷ୍କୃତିଃ ॥
Answer:
(ଗ) ବ୍ରହ୍ମଘ୍ନେ ସୁରାପେ ଚୌରେ ଉଗ୍ନବ୍ରତେ ଶ କୃତଘ୍ନେ ।

(ଘ) ମାତୃବତ୍ଵ ପରଦାରେଷ୍ଟ୍‌ ପରଦ୍ରବ୍ୟେଷୁ ଲୋଷ୍ଟବତ୍ର ।
ଆତ୍ମବତଵ ସର୍ବଭୂତେଷୁ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଣ୍ଡିତଃ ॥
Answer:
(ଘ) ପରଦାରେଷୁ ପରଦବ୍ୟେଷୁ ସର୍ବଭୂତେଷୁ

୨। ଉଦାହରଣମନୁସୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପିତା ସ୍ନିହ୍ୟତି । ( ପୁତ୍ର ଉତ୍ତର – ପିତା ପୁତ୍ରେ ସ୍ନିହ୍ଯତି ।

(କ) ଦଶରଥଃ ____________________ ଅଧ୍‌କଂ ସ୍ନିହ୍ଯତି ସ୍ମ । (କୈକେୟୀ )
Answer:
କୈକେୟ୍ୟାମ୍‌

(ଖ) କୋଏପି ____________________ ନ ବିଶ୍ଵସେତ୍‌ । ( ଅବିଶ୍ବସ୍ତ)
Answer:
ଅବିଶ୍ବସ୍ତ

(ଗ) ଶିକ୍ଷକଃ ____________________ ବିରକ୍ତଃ ଜାତଃ । ( ଛାତ୍ର)
Answer:
ଛାତ୍ରେ

(ଘ) ଅହଂ ____________________ ନିତରାମ୍‌ ଅନୁରକ୍ତଃ । ( ଯୁଷ୍ଦ୍‌ )
Answer:
କ୍ଷୁଷ୍ମାସୁ

(ଙ) ଛାତ୍ରାଃ ____________________ ଭକ୍ତିଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ( ସରସ୍ବତୀ)
Answer:
ସରସ୍ଵତ୍ୟାଂ

୩। ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ବାକ୍ୟାନି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନେ ଲିଖତ ।
ଯଥା – ଭୀମଃ ରାକ୍ଷସଂ ଶିରସି ଅତାଡ଼ୟତ୍‌ । ( ଶିରସ୍‌ )

(କ) ଆରକ୍ଷୀ ଚୌରଂ ____________________ ଗୃହୀତବାନ୍‌ । ( ହସ)
Answer:
ହସ୍ତେ

(ଖ) କମପି ____________________ ନ ତାଡ଼ୟିତବ୍ୟମ୍‌ । ( ଉଦର )
Answer:
ଉଦରେ

(ଗ) ରାବଣଃ ଜଟାୟୁଂ ____________________ ପ୍ରହୃତବାନ୍‌ । ( ପକ୍ଷ)
Answer:
ପକ୍ଷେ

(ଘ) ବାଳକଃ ବାଳକଂ ____________________ ଗୃହୀତ୍ବାନ୍‌ | ( କେଶ)
Answer:
କେଶେଷୁ

(ଡ) ଅନ୍ଧଂ ____________________ ଧୃତ୍ଵା ଆନୟ । ( ହସ୍ତ)
Answer:
ହସ୍ତେ

୪। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସ୍ଵଦିନଚର୍ଯ୍ୟାଂ ଲିଖତ ।
ପ୍ରାତଃକାଳେ, ସାର୍ଦସପ୍ତବାଦନେ, ଦଶବାଦନେ, ଏକବାଦନେ, ସାୟଂକାଳେ, ସାୟଂସପବାଦନେ, ରାତ୍ରୈ
ଦଶବାଦନେ
ଯଥା – ପ୍ରାତଃକାଳେ – ପ୍ରାତଃକାଳେ ଅହଂ ଷଡ଼୍‌ବାଦନେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋମି ।
ସାର୍ଦ୍ବସପ୍ତବାଦନେ ସାର୍ଵସପ୍ତବାଦନେ ଅଳ୍ପାହାରଂ ସ୍ଵୀକରୋମି ।
ଦଶବାଦନେ – ଦଶବାଦନେ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛାମି ।
ଏକବାଦନେ – ଏକବାଦନେ ଭୋଜନଂ କରୋମି ।
ସାୟଂକାଳେ – ସାୟଂକାଳେ ପ୍ରାର୍ଥନାଂ କରୋମି ।
ସାୟଂସପ୍ତବାଦନେ – ସାୟଂ ସପ୍ତବାଦନେ ପାଠଂ କରୋମି ।
ରାତ୍ରୈ ଦଶବାଦନେ – ରାତ୍ରୌ ଦଶବାଦନେ ଶୟନଂ କରୋମି

୫। କୋଷ୍ଠକସ୍ଥିତଶବ୍ଦାନାମ୍‌ ଉପଯୁକ୍ତରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ବନ୍ଧୁଃ ______________________ ନିପୁଣଃ। ( କୀଡ଼ା)
Answer:
କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ

(ଖ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ______________________ ଦକ୍ଷଃ । ( ବଂଶୀବାଦନ )
Answer:
ବଂଶୀବାଦନେ

(ଗ) ଅସ୍ମାକଂ ଶିକ୍ଷକଃ ______________________ ପଟୁଃ । (ଗଣିତ)
Answer:
ଗଣିତେ

(ଘ) ଅନୁରାଧା ______________________ ପ୍ରବୀଣା । ( ଶ୍ଳୋକପଠନ )
Answer:
ଶ୍ଳୋକପଠନେ

(ଙ) ମମ ଅନୁଜଃ ______________________ ଲଗ୍ନଃ । (ରାଜନୀତି )
Answer:
ରାଜନୀତୌ

୬। ରେଖାକ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭକ୍ତିଂ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଛାତ୍ରାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପଠ୍ତି ।
Answer:
ଅଧ୍କରଣେ ସପ୍ତମୀ

(ଖ) ଚୌର୍ଯ୍ୟଂ ମୟି ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ପଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଗ) ମହାତ୍ମା ରାଜନୀତୌ ନିପୁଣଃ ଆସୀତ୍‌ ।
Answer:
ନିପୁଣ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଘ) କେଶେଷ ଚମରୀଂ ହନ୍ତି ।
Answer:
ନିମିତ୍ତାତ୍‌ କର୍ମଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଙ) ଧେନବଃ ବସ୍ପାସୁ ସ୍ନିହ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ନିହ୍ୟନ୍ତି କ୍ରିୟା ପଦ ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଚ) ବାଳକେ ନିଦ୍ରିତେ ମାତା ଗମିଷ୍ୟତି ।
Answer:
ଭାବେ ସପ୍ତମୀ

(ଛ) ପିତରି ମାତରି ଚ ଭୂଚିଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଭକ୍ତି ପଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଜ) କୃଷଃ ମାତରି ସାଧୁଃ, ମାତୁଳେ ଅସାଧୁଃ ।
Answer:
ସାଧୁଃ ଆସାଧୁଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

୭। ଭ୍ରମସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ନଦୀଭ୍ୟଃ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମା।
ଭ – ନଦୀଷୁ/ ନଦୀନାଂ

(କ) କଥଂ ମାଂ ନ ବିଶ୍ବସିଷି ?
Answer:
କଥଂ ମୟି ନ ବିଶ୍ବସିଷି ?

(ଖ) ଜନନୀ ପୁତ୍ାୟ ସ୍ନିହ୍ଯତି ।
Answer:
ଜନନୀ ପୁତ୍ରେ ସ୍ନିହ୍ୟତି ।

(ଗ) ହସ୍ତଂ ଧୃତ୍ଵା କ୍ଷମାଂ ଯାଚିତବାନ୍‌ ।
Answer:
ହସ୍ତେ ଧୃତ୍ଵା କ୍ଷମାଂ ଯାଚିତବାନ୍‌ ।

(ଘ) ପ୍ରଭୁଃ ସେବକାୟ ଅନୁରକ୍ତଃ ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରଭୁଃ ସେବକେ ଅନୁରକ୍ତଃ ଭବତି ।

(ଡ) ଶ୍ରବଣକୁମାରଃ ମାତରଂ ସାଧୁଃ ଆସୀତ୍‌ ।
Answer:
ଶ୍ରବଣକୁମାରଃ ମାତରି ସାଧୁଃ ଆସୀତ୍‌ ॥

(ଚ) ସର୍ବେଷାଂ କାର୍ଯ୍ୟାଣାଂ ସଃ ତତୃପରଃ ।
Answer:
ସର୍ବେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟେଷୁ ସଃ ତତ୍ନପରଃ ।

(ଛ) ଏବ ତବ ଅଧ୍କାରଃ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଏବ ତବ ଅଧ୍କାରଃ।

୮। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟଃ ।
(କ) ନଭରେ ମାଛଗୁଡ଼ିକ ଆନନ୍ଦରେ ପହଁରୁଛନ୍ତି ।
ଅନୁ – ନଦ୍ୟାଂ ମତ୍ସ୍ୟାଃ ଆନନ୍ଦେନ ସନ୍ତରନ୍ତି ।

(ଖ) ବର୍ଷାକାଳରେ ମୟୂରଗୁଡ଼ିକ ନୁତ୍ୟ କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ବର୍ଷାସୁ ମୟୂରାଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି ।

(ଗ) ବୃଦ୍ଧଲୋକଟିକୁ ହାତ ଧରି ନିଅ ।
ଅନୁ – ବୃ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ବା ନୟ ।

(ଘ) ମୋର ମନ ଗଣିତରେ ରହୁ ନାହିଁ ।
ଅନୁ – ମମ ମନଃ ଗଣିତମ୍‌ ନାଭିନିବିଶତେ ।

(ଙ) ଗୋବିନ୍ଦ ରାମକୁ ଭାଇ ଭଳି ସ୍ନେହ କରେ ।
ଅନୁ – ଗୋବିନ୍ଦଃ ରାମେ ଭ୍ରାତା ଇବ ସ୍ନିହ୍ୟତି ।

(ଚ) ଏ ସିଂହାସନ ତୁମ ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ।
ଅନୁ – ସିଂହାସନମ୍‌ ଇଦଂ ତ୍ଵୟି ଯୁଜ୍ୟତେ ।

(୫) ସାଙ୍ଗମାନେ ଆସିଲେ, ମୁଁ ଯିବି ।
ଅନୁ – ଆଗଳ୍ଛସୁ ମିତ୍ରେଷୁ ଅହଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।

(ଜ) ସଙ୍କଟବେଳେ ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଜାଣିବ ।
ଅନୁ – ବିପଦି ବନ୍ଧୁଂ ଜାନୀୟାତବ ।

(ଝ) ଉଡ଼ାଜାହାଜରେ ଭ୍ରମଣପାଇଁ ମୋର ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା ।
ଅନୁ – ବାୟୁଯାନେନ ଭ୍ରମଣାୟ ମମ ମହତୀ ଇଚ୍ଛା ।

(୫) ମୁଁ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ସେ ମୋ କଲମଟି ନେଇଗଲା ।
ଅନୁ – ମମ ପଶ୍ୟତଃ ସ ମମ ଲେଖନୀମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 7 ସନ୍ଧି ପ୍ରକରଣମ୍ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 9 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ସନ୍ଧି ପ୍ରକରଣମ୍

ସନ୍ନିହିତ ବର୍ଣଦ୍ୱୟର ଶୀଘ୍ରତମ ଉଚ୍ଚାରଣ ହେତୁ ଉକ୍ତ ଦୁଇ ବର୍ଷର ବା ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।
୧ । ଏକପଦେ (ଅଖଣ୍ଡପଦେ, ଧାତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୋଗେ) – ଚେ + ଅ = ଚୟ, ଜେ+ ଅ = ଜୟ, ନେ + ଅ = ନୟ, ଭୋ + ଅ = ଭବ ।
୨ । ଧାତୂପସର୍ଗୟୋ – ଅଭି + ଅସ୍ୟତି = ଅଭ୍ୟସ୍ୟତି । ପ୍ର + ଅନମତ୍ = ପ୍ରାଣମତ୍ । ଉପ + ଅହରତ୍ = ଉପାହରତ୍ ।
୩ । ସମାସେ – ଗଣ + ଈଶଃ = ଗଣେଶଃ । ଜଗତ୍ + ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ ।
୪ । ବାକ୍ୟ – ନ ଅହମ୍ ଜାନାମି = ନାହଞ୍ଜାନାମି| ନ ଅହଂ ଜାନାମି । ସନ୍ଧି କଠିନ ହେଲେ ବି ଏହା ଅନୁପେକ୍ଷଣୀୟ । ଏହାର ସାଧାରଣ ନିୟମମାନ ଅବଶ୍ୟ ଜ୍ଞାତବ୍ୟ । ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ, ଧ୍ଵନିସୌଷ୍ଠବ, ଲେଖନ କ୍ରିୟାରେ ସ୍ଥାନକାଳର ସଞ୍ଚୟ ଇତ୍ୟାଦି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସନ୍ଧିଜ୍ଞାନ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ସନ୍ଧିର ନିୟମ – ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଦ୍ୱାରା ଏଠାରେ ସନ୍ଧିପାଠକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ସ୍ମରଣଯୋଗ୍ୟ କରିବାର ଉଦ୍ୟମ କରାଯାଇଛି । ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନ ନିମିତ୍ତ ସନ୍ଧିସମ୍ବଳିତ ପାଣିନି ସୂତ୍ରର ଉଲ୍ଲେଖ ମଧ୍ଯ କରାଯାଇଛି ।
ସନ୍ଧି ତିନିପ୍ରକାର – (୧) ସ୍ଵରସନ୍ଧି, (୨) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (୩) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

ସ୍ୱରସନ୍ଧି
ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ଯୋଗକୁ ସ୍ଵରସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
(କ) ଅ / ଆ + ଅ / ଆ = ଆ
ଯଥା – ଧର୍ମ + ଅଶୋକଃ = ଧର୍ମାଶୋକଃ, ପିତା + ଅସ୍ଥି = ପିତାନ୍ତି । ବ୍ରହ୍ମ + ଆନନ୍ଦ = ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ । ମାତା + ଆଦିଶତି = ମାତାଦିଶତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଲିଶ୍ୱେଷୁ ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଶୁଭାରମ୍ଭ, ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସ, ଅସ୍ତାଚଳ, କମଳାସନମ୍, ଶିଷ୍ଟାଚାରଃ, ଭ୍ରଷ୍ଟାଚାରଃ, କ୍ରୋଧାଗ୍ନି, ନୀଳାକାଶଃ, ଶଶାଙ୍କ, ରତ୍ନାକରଃ, କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ।
Answer:
ଶୁଭ + ଆରମ୍ଭ, ବିଦ୍ୟା+ ଅଭ୍ୟାସ, କମଳ + ଆସନମ୍, ଶିଷ୍ଟ + ଆଚାରଃ, ଭ୍ରଷ୍ଟ+ଆଚାରଃ, କ୍ରୋଧ + ଅଗ୍ନି, ନୀଳ + ଆକାଶଃ, ଶଶ + ଅଙ୍କ, ରନ୍ + ଆକରଃ, କାର୍ଯ୍ୟ + ଆଳୟ ।

୨ । ସନ୍ଧି ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଗଙ୍ଗା + ଅବତରଣମ୍ । ଆନନ୍ଦ + ଅବସରଃ । ବିଦ୍ୟା + ଅର୍ଥୀ । ପୁଷ୍ପ + ଅଞ୍ଜଳି । ସଦା + ଆନନ୍ଦ । ମହା + ଅର୍ଶନଃ । ସତ୍ୟ + ଆଗ୍ରହଃ । ପିତା + ଆଦିଶତି । କଦା + ଅପି । ତଥା + ଅସ୍ତୁ ।
Answer:
ଗଙ୍ଗାବତରଣମ୍, ଆନନ୍ଦାବସରଃ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ, ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି, ସଦାନନ୍ଦ, ମହାର୍ଣ୍ଣବ, ସତ୍ୟାଗ୍ରହ, ପିତାଦିଶତି, କଦାପି, ତଥାସ୍ତୁ ।

(ଖ) ଇ । ଈ + ଇ । ଈ = ଈ
ଯଥା :- ଯତି + ଇନ୍ଦ୍ର = ଯତୀନ୍ଦ୍ର, ଅଧ୍ + ଈଶ୍ଵରଃ = ଅଧୀଶ୍ଵରଃ ।
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ମୁନି + ଇନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ମୁନି + ଇନ୍ଦ୍ର = ମୁନୀନ୍ଦ୍ର

ପଠତି + ଇୟମ୍ = ____________
Answer:
ପଠତି + ଇୟମ୍ = ପଠତୀୟମ

ପଠାମି + ଈଶୋପନିଷଦମ୍ = ____________
Answer:
ପଠାମି + ଈଶୋପନିଷଦମ୍ = ପଠାମୀଶୋପନିଷଦମ୍

କବି + ଈଶ୍ବରଃ = ____________
Answer:
କବି + ଈଶ୍ବରଃ = କବୀଶ୍ୱରଃ

କ୍ଷିତି + ଈଶଃ = ____________
Answer:
କ୍ଷିତି + ଈଶଃ = କ୍ଷିତୀଶଃ

ପଠସି + ଇତି = ____________
Answer:
ପଠସି + ଇତି = ପଠସୀତି

ଆନୟତି + ଇନ୍ଧନମ୍ = ____________
Answer:
ଆନୟତି + ଇନ୍ଧନମ୍ = ଆନୟତୀନ୍ଧନମ

ଖାଦାମି + ଇକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍ = ____________
Answer:
ଖାଦାମି + ଇକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍ = ଖାଦାମୀକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍

ପରି + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ପରି + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ପରୀକ୍ଷଣମ୍

ସୁଧୀ + ଇନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ସୁଧୀ + ଇନ୍ଦ୍ର = ସୁଧୀନ୍ଦ୍ରୀ

କରୋତି + ଇତି = ____________
Answer:
କରୋତି + ଇତି = କରୋତୀତି

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଅତୀବ, କବୀନ୍ଦ୍ର, କପୀନ୍ଦ୍ର, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟମ୍, ଇତୀଦମ୍, ଅସ୍ଵୀତି, ପାର୍ବତୀଶଃ, ଅପୀଚ୍ଛସି ।
Answer:
ଅତି + ଇବ, କବି + ଇନ୍ଦ୍ର, କପି + ଇନ୍ଦ୍ର, ଅତି + ଇନ୍ଦ୍ରିୟମ୍, ଇତି + ଇଦମ୍, ଅସ୍ଥି + ଇତି, ପାର୍ବତୀ + ଈଶ, ଅପି + ଇଚ୍ଛସି ।

(ଗ) ଉ / ଊ + ଉ / ଊ = ଊ
ଯଥା :- ଭାନୁ + ଉଦୟଃ = ଭାନୁଦୟଃ, ବହୁ + ଉଷ୍ଣମ୍ = ବହୁଷ୍ଠମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଗୁରୁ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୂପଦେଶଃ

ସୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ସୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ସୂକ୍ତମ୍

ସାଧୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ସାଧୂକ୍ତମ୍

ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ____________
Answer:
ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ଲଘୂର୍ମି

ବହୁ + ଉନ୍ନତିଃ = ____________
Answer:
ବହୁ + ଉନ୍ନତିଃ = ବହୂନ୍ନତିଃ

କଟୁ + ଉକ୍ତି = ____________
Answer:
କଟୁ + ଉକ୍ତି = କଟୂକ୍ତା

ଶିଶୁ + ଉପହାରଃ = ____________
Answer:
ଶିଶୁ + ଉପହାରଃ = ଶିଶୁପହାରଃ

ନନୁ + ଉଦ୍ୟାନେ = ____________
Answer:
ନନୁ + ଉଦ୍ୟାନେ = ନନୂଦ୍ୟାନେ

ଶତ୍ରୁ + ଉଚ୍ଚାରଣମ୍ = ____________
Answer:
ଶତ୍ରୁ + ଉଚ୍ଚାରଣମ୍ = ଶରଣମ୍

କରୋତୁ + ଉଦ୍ୟମମ୍ = ____________
Answer:
କରୋତୁ + ଉଦ୍ୟମମ୍ = କରୋତୃଦ୍ୟମମ୍

ସ୍ମରତୁ + ଉମାମ୍ = ____________
Answer:
ସ୍ମଋତୁ + ଉମାମ୍ = ସ୍ମରଭୂମାମ୍

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ମେରୂପରି, ସାଧୂକ୍ତା, ରଘୁତ୍ତମଃ, ଲଘୂଲୂକ, ସିନ୍ଧୁଦକମ୍, ଭୂର୍ବମ୍, ଧାତୁପସଗୌ ।
Answer:
ମେରୁ + ଉପରି, ସାଧୁ + ଉଚ୍ଛି, ରଘୁ + ଉତ୍ତମ, ଲଘୁ + ଉଲ୍ଲ କଃ, ସିନ୍ଧୁ + ଉଦକମ୍, ଭୂ+ ଊର୍ଦୁମ୍, ଧାତୁ + ଉପସର୍ଗେ

(ଘ) ଋ/ଋ + ଋ/ଋ = ଋ
ଯଥା :- ପିତୃ + ଋଣମ୍ = ପିତୃଣମ୍, ପିତୃ + ଋଷତଃ = ପିତୃଷଭଃ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ମାତୃ + ଋଷି = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଋଷି = ମାତୃଦ୍ଧି

ହୋଡ଼ + ଋତ୍ରିକ = ____________
Answer:
ହୋଡ଼ + ଋତ୍ବିକ୍ = ହୋତତିକ

୨ । ଅ / ଆ + ଇ / ଈ = ଏ
ଯଥା :- ନର + ଇନ୍ଦ୍ର = ନରେନ୍ଦ୍ର, ଈଶ୍ଵର + ଇଚ୍ଛା = ଈଶ୍ୱରେଚ୍ଛା |

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ସୁର + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ସୁର + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ସୁରେନ୍ଦ୍ରଃ

ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ଗଜେନ୍ଦ୍ରଃ

ଗଣ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଗଣ + ଈଶଃ = ଗଣେଶଃ

ତଥା + ଇତି = ____________
Answer:
ତଥା + ଇତି = ତଥୈତି

କା + ଇତି = ____________
Answer:
କା + ଇତି = କେତି

ଦେବ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ଦେବ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ଦେବେନ୍ଦ୍ରଃ

ରାଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ରାଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ରାଜେନ୍ଦ୍ରଃ

ରମା + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ରମା + ଈଶଃ = ରମେଶଃ

ନ + ଇତି = ____________
Answer:
ନ + ଇତି = ନେତି

ମମ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ମମ୍ + ଇଚ୍ଛା = ମମେଚ୍ଛା

ଧନ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ଧନ + ଇଚ୍ଛାଃ = ଧନେରଃ

ଅତ୍ର + ଇଦମ୍ = ____________
Answer:
ଅତ୍ର + ଇଦମ୍ = ଅତ୍ରେଦମ୍

ହୃଷୀକ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ହୃଷୀକ + ଈଶଃ = ହୃଷୀକେଶଃ

ସା + ଇୟମ୍ : = ____________
Answer:
ସା + ଇୟମ୍ = ସେୟମ୍

ଲଙ୍କା + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଲଙ୍କା + ଈଶଃ = ଲଙ୍କେଶଃ

ଗୁଡ଼ାକ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁଡ଼ାକେଶଃ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଗଜେନ୍ଦ୍ର, ମହେଶ୍ଵରଃ, ସେୟମ୍, ସଖେତି, ପରମେଶ୍ଵରଃ, କ୍ଷମସ୍ତେତି ।
Answer:
ଗଜ+ ଇନ୍ଦ୍ର, ମହା + ଈଶ୍ଵରଃ, ସା + ଇୟମ୍, ସଖା + ଇତି, ପରମ + ଈଶ୍ବରଃ, କ୍ଷମସ୍ଵ + ଇତି

ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ :
ବ୍ରଜେଶଂ ରମେଶଂ ମହେଶଂ ସୁରେଶଂ
ଦିନେଶଂ ନିଶୀଥେଶ୍ବରଂ ବା କଦାଚିତ୍ ।
ନ ଜାନାମି ଚାନ୍ୟତ୍ ସଦାହଂ ଶରଣ୍ୟ
ଗତିସ୍ଵଂ ଗତିସ୍ଵଂ ତୁମେକା ଭବାନି ॥

୩ । ଅ / ଆ + ଊ + ଊ = ଓ
ଯଥା – ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମଃ = ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ, ସ୍ଵଭାବ + ଉକ୍ତି = ସ୍ବଭାବୋଚ୍ଛି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ନର + ଉତ୍ତମ = ____________
Answer:
ନର୍ + ଉତ୍ତମ = ନରୋତ୍ତମଃ

ହିତେପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ହିତ + ଉପଦେଶଃ = ହିତୋପଦେଶଃ

ମହା + ଉତ୍ସବାଃ = ____________
Answer:
ମହା + ଉତ୍ସବ = ମହୋତ୍ସବ

ପ୍ରଶ୍ନ + ଉତ୍ତରମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନ + ଉତ୍ତରମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତରମ୍

ଗଙ୍ଗା + ଉଦକମ୍ = ____________
Answer:
ଗଙ୍ଗା + ଉଦକମ୍ = ଗଙ୍ଗୋଦକମ୍

ଦର୍ଶନ + ଉତ୍ସୁକତା = ____________
Answer:
ଦର୍ଶନ + ଉତ୍ସୁକତା = ଦର୍ଶନୋତ୍ସୁକତା

ପର + ଉପକାରଃ = ____________
Answer:
ପର + ଉପକାରଃ = ପରୋପକାରଃ

ବିଶାଳ + ଉଦ୍ୟମଃ = ____________
Answer:
ବିଶାଳ + ଉଦ୍ୟମଃ = ବିଶାଳୋଦ୍ୟମଃ

ବିବିଧ + ଉପଚାରଃ = ____________
Answer:
ବିବିଧ + ଉପଚାରଃ = ବିବିଧୋପଚାରଃ

ଉଷ୍ଣ + ଉଦକମ୍ = ____________
Answer:
ଉଷ୍ଣ + ଉଦକମ୍ = ଉସ୍ତୋଦକମ୍

ନୀଳ + ଉତ୍ପଳମ୍ = ____________
Answer:
ନୀଳ + ଉତ୍କଳମ୍ = ନୀଳୋପଳମ୍

ମୟା + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ମୟା + ଉକ୍ତମ୍ = ମୟୋକ୍ତମ୍

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ପଶ୍ୟାପରି, ମସ୍ତକୋର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍, ଯଥୋପଦିଷ୍ଟମ୍, ବେଦୋଦ୍ଧାରକ, ଜ୍ଞାନିନୋକ୍ତମ୍, ମହୋର୍ଡିଂ, ଏକୋନବିଂଶତିଃ, ଯଥୋଚିତମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟଃ ।
Answer:
ପଶ୍ୟ + ଉପରି, ମସ୍ତକ + ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍, ଯଥା + ଉପଦିଷ୍ଟମ୍, ବେଦ + ଉଦ୍ଧାରକ, ଜ୍ଞାନିନା+ ଉକ୍ତମ୍, ମହା + ଉର୍ମି, ଏକ + ଊନବିଂଶତିଃ, ଯଥା + ଉଚିତମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟ+ ଉଦୟଃ

୪ । ଅ / ଆ + ଏ / ଐ = ଐ
ଯଥା :- ସଦା + ଏବ = ସଦିବ, ଦିବ୍ୟ + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ଦିବୈଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ।
ଯଦା + ଏବ = ____________
Answer:
ଯଦା + ଏବ = ଯଦୈବ

ନ + ଏତତ୍ = ____________
Answer:
ନ + ଏତତ୍ = ନୈତ

ମମ + ଏବ = ____________
Answer:
ମମ + ଏବ = ମମିବ

ତେନ + ଏବ = ____________
Answer:
ତେନ + ଏବ = ତେନୈବ

ପଞ୍ଚ + ଏତେ = ____________
Answer:
ପଞ୍ଚ + ଏତେ = ପଞ୍ଚେତେ

ଅଦ୍ୟ + ଏବ = ____________
Answer:
ଅଦ୍ୟ + ଏବ = ଅଦୈବ

ମମ + ଏତତ୍ = ____________
Answer:
ମମ + ଏତତ୍ = ମର୍ମିତତ

ବ୍ରହ୍ମ + ଏବ = ____________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମ + ଏବ = ବ୍ରହେବ

ଅନେନ + ଏବ = ____________
Answer:
ଅନେନ + ଏବ = ଅନେନୈବ

ଉପ + ଏତି = ____________
Answer:
ଉପ + ଏତି = ଉପେତି

ଏକ + ଏକଃ = ____________
Answer:
ଏକ + ଏକଃ = ଏକୈକ

ସା + ଐଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ସା + ଐଚ୍ଛତ = ସୈତ

ମତ + ଐକ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମତ + ଐକ୍ୟମ୍ = ମତୈକ୍ୟମ

ତଥା + ଏବ = ____________
Answer:
ତଥା + ଏବ = ତଥୈବ

ତୃଷ୍ଣା + ଏକା = ____________
Answer:
ତୃଷ୍ଣା + ଏକା = ତୃଷ୍ଣିକା

ମହା + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମହା + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ମହେଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍

ସା + ଏଷା = ____________
Answer:
ସା + ଏଷା = ସୈଷା

ପ୍ରଥମା + ଏକବଚନମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରଥମା + ଏକବଚନମ୍ = ପ୍ରଥମୈକବଚନମ୍

ମା + ଏବମ୍ = ____________
Answer:
ମା + ଏବମ୍ = ଶୈବମ

ଆଗତା + ଏବ = ____________
Answer:
ଆଗତା + ଏବ = ଆଗତେବ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାମ୍ ।
ଯଦୈବ ରାଜ୍ୟ କ୍ରିୟତେଽଭିଷେକ
Answer:
ଯଦା + ଏବ

ସ୍ତଦେବ ଯାତି ବ୍ୟସନେଷୁ ବୁଦ୍ଧି ।
Answer:
ତଦା + ଏବ

ଘଟା ନୃପାଣାମଭିଷେକକାଳେ
ସହାତ୍ମସେବାପଦମୁଦ୍‌ରନ୍ତି ।
Answer:
ସହ+ଅମ୍ଭସା+ଇବ+ଆପଦମ୍+ଉଦ୍‌ଗିରନ୍ତି

୫ । ଅ / ଆ + ଓ / ଔ = ଓ
ଯଥା – ମହା + ଓଷଧଃ = ମହୌଷଧ୍ୱ, ମମ + ଔସୁକ୍ୟମ୍‌ = ମମୌସୁକ୍ୟମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଜନ + ଓପଃ = ____________
Answer:
ଜନ + ଓପଃ = ଜନୌପଃ

ବ + ଓଷ୍ଠୀ = ____________
Answer:
ତବ + ଓଷ୍ଠ = ତବୌଷ୍ଠ

ବନ + ଓକସ୍ = ____________
Answer:
ବନ + ଓକସ୍‌ = ବନୌକସ୍

ଜନ + ଓପଃ = ____________
Answer:
ଜନ + ଓପଃ = ଜନୌପଃ

ବନ + ଔଷଧଃ = ____________
Answer:
ବନ + ଔଷଧଃ = ବନୌଷଧଃ

ମହା + ଔଦାର୍ଯ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମହା + ଔଦାର୍ଯ୍ୟମ୍ = ମହୌଦାର୍ଯ୍ୟମ୍

୬ । ଅ / ଆ + ର/ ଋ = ଅର୍
ଯଥା :- ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି, ରାଜା + ଋଷି = ରାଜର୍ଷି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷିଃ = ____________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି = ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିୁଃ

ଗ୍ରୀଷ୍ମ + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ଗ୍ରୀଷ୍ମ + ଋତୁଃ = ଗ୍ରୀଷ୍ମର୍ଭୁଃ

ଉତ୍ତମ + ଋଣଃ = ____________
Answer:
ଉତ୍ତମ + ଋଣ = ଉତ୍ତମର୍ଣ୍ଣଃ

ମହା + ଋଷିଃ = ____________
Answer:
ମହା + ଋଷି = ମହର୍ଷିଃ

ସପ୍ତ + ଋଷୟଃ = ____________
Answer:
ସପ୍ତ + ଋଷୟ = ସପ୍ତର୍ଷୟଃ

ଶୀତ + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ଶୀତ + ଋତୁଃ = ଶୀତର୍ଭୁଃ

ଅଧମ + ଋଣଃ = ____________
Answer:
ଅଧମ + ଋଣଃ = ଅଧମର୍ଣ୍ଣଃ

ବର୍ଷା + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ବର୍ଷା + ଋତୁଃ = ବର୍ଷର୍ଭୁଃ

୭ । ଇ/ଈ + ଇବର୍ଣଭିନ୍ନ କୌଣସି + ସ୍ଵର = ୟୂ + ସ୍ମର
ଯଥା :- ଯଦି + ଅପି = (ଯଦ୍ + ଇ + ଅପି = ଯଦ୍ + ୟ + ଅପି) = ଯଦ୍ୟପି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଅତି + ଅଧୁକମ୍ = ____________
Answer:
ଅତି + ଅଧୁକମ୍ = ଅତ୍ୟଧକମ

ଅତି + ଆଚାରଃ = ____________
Answer:
ଅତି + ଆଚାରଃ = ଅତ୍ୟାଚାରଃ

ଯଦି + ଏବମ୍ = ____________
Answer:
ଯଦି + ଏବମ୍ = ଯଦ୍ୟବମ

ପ୍ରତି + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଉବାଚ = ପ୍ରତ୍ୟୁବାଚ

ଅତି + ଉଗ୍ର = ____________
Answer:
ଅତି + ଉଗ୍ର = ଅଗ୍ର

ଦେବୀ + ଆଗମନମ୍ = ____________
Answer:
ଦେବୀ + ଆଗମନମ୍ = ଦେବ୍ୟାଗମନମ

ବକ୍ଷସି+ ଉପବିଶ୍ୟ = ____________
Answer:
ଯାସ୍ୟତି + ଅଦ୍ୟ = ଯାସ୍ୟତ୍ୟଦ୍ୟ

ଯାସ୍ୟାତି + ଅଦ୍ୟ = ____________
Answer:
ଯାସ୍ୟତି + ଅଦ୍ୟ = ଯାସ୍ୟତ୍ୟଦ୍ୟ

ଇତି + ଉତ୍ଥା = ____________
Answer:
ଇତି + ଉକ୍ସା = ଇତ୍ଯୁକ୍ତା

ଅତି + ଅନ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ଅତି + ଅନ୍ତମ୍ = ଅତ୍ୟନ୍ତମ

ଇତି + ଆଦିଶତ୍ = ____________
Answer:
ଇତି + ଆଦିଶତ୍ = ଇତ୍ୟାଦିଶତ

ଅପି + ଏତେଷୁ = ____________
Answer:
ଅପି + ଏତେଷୁ = ଅଧ୍ୟତେଷୁ

ପ୍ରତି + ଉପକାରଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଉପକାରଃ = ପ୍ରତ୍ଯୁପକାରଃ ‍

ଅଭି + ଉଦୟଃ = ____________
Answer:
ଅଭି + ଉଦୟଃ = ଅଭ୍ୟୁଦୟଃ

ଦେବୀ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ଦେବୀ + ଉବାଚ = ଦେବ୍ୟବାଚ

ଅସ୍ଥି + ଉତ୍ତରସ୍ୟାମ୍ = ____________
Answer:
ଅସ୍ତି + ଉତ୍ତରସ୍ୟାମ୍ = ଅଭ୍ୟୁତ୍ତରସ୍ୟାମ୍

ପ୍ରତି + ଏକଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଏକଃ = ପ୍ରତ୍ୟେକ

ଅପି + ଉପାୟେନ = ____________
Answer:
ଅପି + ଉପାୟେନ = ଅପ୍ୟୁପାୟେନ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ରେଖାରୂଢ଼ାନାଂ ପଦାନାମ୍ ।
ଯଦି ଦାସ୍ୟସି ନେଚ୍ଛାମି ନ ଦାସ୍ୟସି ପିବାମ୍ୟହମ୍ ।
Answer:
ନ + ଇଚ୍ଛାମି, ପିବାମି + ଅହମ୍

୮ । ଉ/ ଉ + ଉବର୍ଣ୍ଣିଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଟର = ଚ୍ + ସ୍ବର
ଯଥା – ସୁ + ଆଗତମ୍ + (ସ୍ + ଉ + ଆଗତମ୍ = ସ୍ + ଚ୍ + ଆଗତମ୍) = ସ୍ବାଗତମ୍
ସୁ + ଅସ୍ଥି = (ସ୍ + ଉ + ଅସ୍ତି = ସ୍ + ଚ୍ + ଅସ୍ଥି) = ସ୍ବସ୍ତି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଅନୁ + ଅୟଃ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅୟଃ = ଅନ୍ୱୟଃ

ଆଗଚ୍ଛତୁ + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ଆଗଚ୍ଛତୁ + ଅତ୍ର = ଆଗଚ୍ଛତ୍ବତ୍ର

ଖଳୁ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଖଳୁ + ଅହମ୍ = ଖଡ୍ଗହମ୍

ପଚତୁ + ଓଦନମ୍ = ____________
Answer:
ପଚତୁ + ଓଦନମ୍ = ପଚତ୍ୟାଦିନମ

ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ସାଧ୍ଧଦେଶଃ

ଅନୁ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ଅନ୍ଧଗଚ୍ଛତ୍

ଅନୁ + ଅସରତ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅସରତ୍ = ଅନୁସରତ୍‌

ଅନୁ + ଏଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଏଷଣମ୍ = ଅନ୍ଵେଷଣମ୍

ବଧୂ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ସାଧ୍ଧଦେଶଃ

ଭୂ + ଆଦି = ____________
Answer:
ଭୂ + ଆଦି = ତ୍ବାବି

୯ । ର/ର + ଋ ବର୍ଷଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର = ର୍ +ସ୍ବର
ଯଥା – ପିତୃ + ଆଦେଶଃ = (ପିତୃ + ଋ + ଆଦେଶ = ପିତ୍ + ଊ + ଆଦେଶଃ) = ପିତ୍ରାଦେଶଃ ।
ମାତୃ + ଆଜ୍ଞା = (ମାତ୍ + ଋ + ଆଜ୍ଞା = ମାତ୍ + ର୍ + ଆଜ୍ଞ) ମାତ୍ରାଜ୍ଞା

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ଭ୍ରାତୃ + ଆଜ୍ଞା = ____________
Answer:
ଭ୍ରାତୃ + ଆଜ୍ଞା = ଭ୍ରାତ୍ରାଦେଶଃ

ମାତୃ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଇଚ୍ଛା = ମାତ୍ରେଚ୍ଛା

ଦାତୃ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଦାତୃ + ଉପଦେଶଃ = ଦାଦ୍ରୁପଦେଶଃ

ପିତୃ + ଅର୍ଥ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅର୍ଥ = ପିତ୍ରର୍ଥୀଃ

ପିତୃ + ଅନୁଗ୍ରହ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅନୁଗ୍ରହ = ପିତ୍ରନୁଗ୍ରହଃ

ମାତୃ + ଅନୁମତିଃ = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଅନୁମତିଃ = ମାତ୍ରନୁମତିଃ

ପିତୃ + ଅଂଶଃ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅଂଶଃ = ପିତ୍ରିଂଶଃ

ସବିତୃ + ଉଦୟଃ = ____________
Answer:
ସବିତୃ + ଉଦୟଃ = ସବିତୁଦୟଃ

୧୦ । ପଦାନ୍ତ ଏ + ଅ = ଏଽ
ଯଥା – ତେ + ଅଦ୍ୟ = ତେଽଦ୍ୟ, ଦେହେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ଦେହେଽସ୍ମିନ୍

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
କ୍ଷୁଦ୍ରେ + ଅପି = ____________
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ରେ + ଅପି = କ୍ଷୁଦ୍ରେଽପି

ବୃକ୍ଷେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ____________
Answer:
ବୃକ୍ଷେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ବୃକ୍ଷେଽସ୍ମିନ୍

ସୁଖେ + ଅସୁଖେ = ____________
Answer:
ସୁଖେ + ଅସୁଖେ = ସୁଖେଽସୁଖେ

ଯାଚତେ + ଅର୍ଥମ୍ = ____________
Answer:
ଯାଚତେ + ଅର୍ଥମ୍ = ଯାଚତେଽର୍ଥମ

ଗୁରବେ + ଅବଦନ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରବେ + ଅବଦନ୍ = ଗୁରୁବେଽବଦନ୍

ତେ + ଅପି = ____________
Answer:
ତେ + ଅପି = ତେଽପି

ବନେ + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ବନେ + ଅତ୍ର = ବନେଽତ୍ର

ତେ + ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ____________
Answer:
ତେ + ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ତେଽଗଚ୍ଛନ

ଯାଚିତେ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
ଯାଚିତେ + ଅୟମ୍ = ଯାଚତେଽୟମ

ତେ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ତେ + ଅହମ୍ = ତେଽହମ୍

୧୧ । ପଦାନ୍ତ ଓ + ଅ = ଽ
ଯଥା – ବିଷୋ + ଅଧୂକମ୍ = ବିଷୋଽଧ୍ୱକମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ବନ୍ଧା + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ବନ୍ଧା + ଅତ୍ର = ବନ୍ଧେ ଽତ୍ର

ଗୁରୋ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରୋ + ଅହମ୍ = ଗୁରୋହମ୍

୨ । ପଠିତନିୟମାନୁସାରଂ ସପିଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଏକାକିନୀ + ଆଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଏକାକିନ୍ଯାଗଚ୍ଛତି

(ଖ) ଗଙ୍ଗା + ଅବତରତି
Answer:
ଗଙ୍ଗାବତରତି

(ଗ) ବନେ + ଅତ୍ର
Answer:
ବନେଽତ୍ର

(ଘ) ଉପରି + ଉପବିଶତି
Answer:
ଉପର୍ୟ୍ଯୁପବିଶତି

(ଙ) ଅମ୍ଳାନମ୍ + ଅପଶ୍ୟମ୍
Answer:
ଆତ୍ମାନପଶ୍ୟମ୍

(ଚ) ମୁନି + ଇଚ୍ଛା
Answer:
ମୁନୀଚ୍ଛା

(ଛ) କଃ + ଅପି
Answer:
କୋଽପି

(ଜ) ବେଗେନ + ଉତ୍‌ତ୍ୟ
Answer:
ବେଗେନୋତ୍‌ପ୍ ତ୍ୟ

(ଝ) ବହୁ + ଇଚ୍ଛାମି
Answer:
ବହୁଇଚ୍ଛାମି

(ଞ) ଅଶ୍ରୁତ୍ଵା + ଏବ
Answer:
ଅଶ୍ରୁତ୍ତ୍ଵେବ

(ଟ) ପରମ + ଋତମ୍
Answer:
ପରମଋତମ୍

୧୨ । ଏ + କୌଣସି ସ୍ତର = ଅୟ + ସ୍ବର
ଯଥା – ନେ + ଅନମ୍ = (ନ୍ + ଏ + ଅନ = ନ୍ + ଅୟ + ଅନ) = ନୟନମ୍
ଶେ + ଅନମ୍ = (ଶ୍ + ଏ + ଅନ = ଶ୍ + ଅୟ + ଅନ) = ଶୟନମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ନେ + ଅତି = ____________
Answer:
ନେ + ଅତି = ନୟତି

ତେ + ଆଗତ = ____________
Answer:
ତେ + ଆଗତ = ତ ଆଗତଃ

ଚେ + ଅନମ୍ = ____________
Answer:
ଚେ + ଅନମ୍ = ଚୟନମ

ଯେ + ଇହ = ____________
Answer:
ଯେ + ଇହ = ଯୟହ

ହରେ + ଏହି = ____________
Answer:
ହରେ + ଏହି = ହରୟହି

୧୩ । ଏ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଆୟ + ସ୍ବର
ଯଥା – ଗୈ + ଅକଃ = (ଗ୍ + ଐ + ଅକ= ଗ୍ + ଆୟ + ଅକ) = ଗାୟକଃ
ନୈ + ଅକଃ = (ନ୍ + ଐ + ଅକ = ଚ୍ +ଆୟ + ଅକ) = ନାୟକଃ
୧। ସପିଂ କୁରୁତ।
କସ୍ମି + ଅଦଦାତ୍ = (କସ୍ମ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = ____________
Answer:
କହ୍ନେ + ଅଦଦାତ୍ = (କସ୍ମ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = କସ୍ନାୟଦଦାତ୍ / କସ୍ମାଦଦଦାତ୍

ଶ୍ରିୟୈ + ଇଚ୍ଛା = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଇଚ୍ଛା) = ____________
Answer:
ଶ୍ରିୟୈ +ଇଚ୍ଛା = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଇଚ୍ଛା ) = ପ୍ରିୟାୟିଚ୍ଛା

ଗୈ + ଅତି = (ଗ୍ + ଆୟ + ଅତି) = ____________
Answer:
ଗୈ + ଅତି = (ଗ୍ + ଆୟ + ଅତି) = ଗାୟତି

ଶ୍ରିୟୈ + ଔସୁକ୍ୟମ୍ = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଔସୁକ୍ୟମ୍‌ ) = ____________
Answer:
ଶ୍ରିୟୈ + ଔସ୍ପୃଶ୍ୟମ୍‌ = (ଶ୍ରୟ + ଆୟ + ଔସୁକ୍ୟମ୍) = ପ୍ରିୟାୟୌତ୍ସୁକ୍ୟମ୍‌

୧୪ । ଓ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଅବ + ସ୍ମର
ଯଥା – ପୋ + ଅନଃ = (ପ୍ + ଓ + ଅନ = ପ୍ + ଅବ୍ + ଅନ) = ପବନଃ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଭୋ + ଅନମ୍ = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅନମ୍ = ଭବନମ୍

ପୋ + ଇତ୍ର = ____________
Answer:
ପୋ + ଇତ୍ର = ପବିତ୍ର

ଭୋ + ଅତି = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅତି = ଭବତି

ଭୋ + ଅତି = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅତି = ଭବତି

ଗୋ + ଏଷା = ____________
Answer:
ଗୋ + ଏଷା = ଗବେଷା

ସାଧୋ + ଋତମ୍ + ଆଚରଃ =
Answer:
ସାଧୋ + ଋତମ୍ + ଆଚରଃ = ସାଧବତମାଚାରଃ

୧୫ । ଔ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଆବ୍ + ସ୍ବର
ଯଥା – ପୌ + ଅକଃ = (ପ୍ + ଔ + ଅକ = ପ୍ +ଆବ୍ + ଅକ) = ପାବକଃ

ଭୌ + ଉକଃ = ____________
Answer:
ଭୌ + ଉକଃ = ଭାବୁକଃ

ଦ୍ରୌ + ଇମୌ = ____________
Answer:
ଦ୍ରୌ + ଇମୌ = ଦ୍ଭାବିମୌ

ତୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୌ + ଏତୌ = ତାବେତେ

ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଆଗତୌ = ____________
Answer:
ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଆଗତୌ = ରାତ୍ରବାଗତୌ

ଗତୌ + ଉଭୌ = ____________
Answer:
ଗତୌ + ଉଭୌ = ଗତାବୁଭୌ

ନୌ + ଇକଃ = ____________
Answer:
ନୌ + ଇକଃ = ନାୟକଃ

ତୌ + ଉଭୌ = ____________
Answer:
ତୌ + ଉଭୌ = ତାବୁଭୌ

ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଅହନି = ____________
Answer:
ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଅହନି = ରାତ୍ରାବହନି

ରବୌ + ଉଦିତେ = ____________
Answer:
ରବୌ + ଉଦିତେ = ରବାବୁଦେତି

ଉଭୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ଉଭୌ + ଏତୌ = ଉଭାବେତ୍ୟେ

୧୬ । ପଦାନ୍ତ ଅୟ । ଆୟ । ଅବ । ଆବ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ୟ / ବ ଲୋପ (ବିକଳ୍ପରେ)
ଯଥା – ସର୍ବେ + ଏବ = ସର୍ଚ୍ + ଏ + ଏବ = ସର୍ଚ୍ + ଅୟ + ଏବ = ସର୍ବୟେବ
ଅଥବା ସର୍ଚ୍ + ଅ + ଏବ = ସର୍ବ ଏବ (ଲୋପ ପକ୍ଷେ) ।
‘ୟ’ ଲୋପ ‘ବ୍‌’ ଲୋପ ସନ୍ଧିର ପୁନଃ ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।

ଲୋପସନ୍ଧେଃ ଉଦାହରଣାନି
କ୍ଷିତିଜେ + ଉଦୟତି = କ୍ଷିତିଜୟୁଦୟତି / କ୍ଷିତିଜ ଉଦୟତି ।
ଉଦ୍ୟାନେ + ଆବାସ = ଉଦ୍ୟାନୟାବାନଃ / ଉଦ୍ୟାନ ଆବାସୀ ।
କ୍ଷଣେ + ଏବ = କ୍ଷଣୟେବ / କ୍ଷଣ ଏବ
ପାତ୍ରେ + ଓଦନମ୍ = ପାତ୍ରୟୋଦନମ୍ / ପାତ୍ର ଓଦନମ୍ ।
ଖେଳେ + ଇଚ୍ଛା = ଖେଳୟିଚ୍ଛା / ଖେଳ ଇଚ୍ଛା ।
ଅରଣ୍ୟ + ଔଷଧମ୍ = ଅରଣ୍ୟଯୌଷଧମ୍ / ଅରଣ୍ୟ ଔଷଧମ୍ ।
ପାଠେ + ଉଦାସୀନତା = ପାଠୟୁଦାସୀନତା / ପାଠ ଉଦାସୀନତା ।
ହସ୍ତେ + ଏବ = ହସ୍ତୟେବ / ହସ୍ତ ଏବ
ତସ୍ମି + ଅୟଚ୍ଛତ୍ = ତନ୍ମାୟୟଚ୍ଛତ୍ / ତସ୍ମା ଅୟଚ୍ଛତ୍
ତନ୍ତ୍ର୍ୟ + ଅଦଦାତ୍ = (ତଥ୍ୟ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = ତସ୍ୟାୟଦଦାତ୍ / ତସ୍ୟା ଅଦଦାତ୍ ।
କସ୍ମି + ଅର୍ପୟତି = କନ୍ମାୟର୍ପୟତି / କସ୍ମା ଅର୍ପୟତି ।
ଅନ୍ୟଗୈ + ଅର୍ପୟ = ଅନ୍ୟନ୍ମାୟର୍ପୟ / ଅନ୍ୟସ୍ଥା ଅର୍ପୟ ।
ତସ୍ୱୀ+ ଅଧୂକମ୍ = ତସ୍ୟାୟଧୂମ୍ / ତସ୍ୟା ଅଧ୍ଵକମ୍ ।
ଅସ୍ଥି + ଅଦ୍ୟ = ଅମ୍ଳୀୟଦ୍ୟ / ଅସ୍ମା ଅଦ୍ୟ ।
ପୂଜାୟେ + ଆଗତା = ପୂଜାୟାୟାଗତା / ପୂଜାୟା ଆଗତା ।
ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟେ + ଉ ବାଚ = ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟାୟୁବାଚ / ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟା ଉବାଚ ।
କନ୍ୟାୟେ + ଔଷଧମ୍ = କନ୍ୟାୟାୟୌଷଧମ୍ / କନ୍ୟାୟା ଔଷଧମ୍ ।
ବିସ୍ଫୋ + ଆଗଚ୍ଛ = (ବିଷ୍ଣୁ + ଓ + ଆଗଛ = ବିଷ୍ଣୁ + ଅବ୍ + ଆଗଛ) ବିଷ୍ଣବାଗଚ୍ଛ
(ଅଥବା) (ବିଶ୍ + ଅ + ଆଗଛ) = ବିଷ ଆଗଚ୍ଛ ।
ବନ୍ଧା + ଈକ୍ଷସ୍ଵ = ବନ୍ଧବୀକ୍ଷସ୍ବ / ବନ୍ଧ ଈକ୍ଷସ୍ବ ।
ପ୍ରଭୋ + ଏହି = ପ୍ରଭବେହି / ପ୍ରଭୁ ଏହି
ଗୁରୋ + ଆଗମ୍ୟତାମ୍ = ଗୁରବାଗମ୍ୟତାମ୍ / ଗୁର ଆଗମ୍ୟତାମ୍ ।
ବନ୍ଧା + ଆଗଛ = ବନ୍ଧବାଗଚ୍ଛ / ବନ୍ଧ ଆଗଚ୍ଛ ।
ଦ୍ରୌ + ଅପି = ଦୃ + ଔ + ଅପି = ଦୃ + ଆବ୍ + ଅପି = ଦ୍ଵାବପି / ଦ୍ବା ଅପି
ରାତ୍ରୋ + ଏବ = ରାତ୍ରାବେବ / ରାତ୍ରା ଏବ ।
ଭୂମୌ + ଉପାବିଶତ୍ = ଭୂମାବୁପାବିଶତ୍ । ଭୂମା ଉପାବିଶତ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ପ୍ରବିଷ୍ଟି + ଆବାମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରବିଷ୍ଟି + ଆବାମ୍ = ପ୍ରବିଷ୍ଟବାବାମ୍ ।

ଉଦଧୌ + ଉଦିତଃ = ____________
Answer:
ଉଦଧୌ + ଉଦିତଃ = ଉଦଧବୁଦିତେ ।

କୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୈ + ଏତୌ = ତାବେତେ ।

ଗତୌ + ଇମୌ = ____________
Answer:
ଗତୌ + ଇମୌ = ଗତାବିନୌ ।

ତୈ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୈ + ଏତୌ = ତାବେତେ ।

ଅପବାଦାଃ
(କ) କୁଳ + ଅଟା = କୁଳଟା । ମୃତ + ଅଣ୍ଡଃ = ମୃତଣ୍ଡୀ । ସାର + ଅଙ୍ଗଃ = ସାରଙ୍ଗୀ । ସ୍ବ + ଈରଃ = ସୌରଃ । ସୀମ + ଅନ୍ତଃ = ସୀମନ୍ତଃ । ମନସ୍ + ଈଷା = ମୀନଷା । ପ୍ର + ଊଢ଼ଃ = ପ୍ରୌଢ଼ଃ । ଅକ୍ଷ + ଊହିନୀ = ଅକ୍ଷୌହିଣୀ । ଉପ + ଋଚ୍ଛତି = ଉପାର୍ଜ୍ଜତି (ନିକଙ ଗଚ୍ଛତି) । ପ୍ର + ରଚ୍ଛତି =ପ୍ରାଚ୍ଛତି (ଶୀଘ୍ର ଗଚ୍ଛତି) । ସୁଖ + ଋତଃ = ସୁଖାତଃ । ତୃଷା + ଋତଃ = ତୃଷାରଃ । ଅବ + ଏହି = ଅବେହି । ଅପ + ଏହି = ଅପେହି । ପ୍ର + ଏଷୟତି = ପ୍ରେକ୍ଷୟତି । ପ୍ର + ଏଜତେ = ପ୍ରେଜତେ । ବିମ୍ବ + ଓଷ୍ଠୀ = ବିମ୍ବୋଷ୍ଠ / ବିଷ୍ଠ । ସ୍ଥୂଳ + ଓତୁଃ = ସ୍ଥୂଳୋତୁଃ / ସ୍ଥୂଳୋତୁଃ । ପତତ୍ + ଅଞ୍ଜଳି = ପତଞ୍ଜଳି । ଗୋ + ଅକ୍ଷ = ଗବାକ୍ଷ । ଗୋ + ଇନ୍ଦ୍ର = ଗବେଦଃ ।

(ଖ) ଈ-ଊ-ଏକାରାନ୍ତ ଦ୍ବିବଚନ ପଦମାନଙ୍କର ଅନ୍ତସ୍ବର ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – କବୀ + ଇମୌ = କବୀ ଇର୍ମା ( ଏହି କବି ଦୁଇଜଣ)
ମୁନୀ + ଇମୌ = ମୁନୀ ଇମୌ (ଏହି ମୁନି ଦୁଇଜଣ)
ଗିରୀ ଏତୌ = ଗିରୀ + ଏତେ ।
ବିଦ୍ୟ + ଇମେ = ବିଦ୍ୟ ଇମେ । (ଏହି ବିଦ୍ୟା ଦୁଇଟି)
ମାଳେ + ଆନୟ = ମାଳେ ଆନୟ (ମାଳ ଦୁଇଟି ଆଣ)
ମିତ୍ରେ + ଇମେ = ମିତ୍ରେ ଇମେ । (ଏହି ବନ୍ଧୁ ଦୁଇଜଣ)
ଏତେ ଧେନୁ + ଅସ୍ୟ ଗୋପାଳସ୍ୟ = ଏତେ ଧୈନୂ ଅସ୍ୟ ଗୋପାଳସ୍ୟ ।
ଇମେ ଫଳେ + ଅସ୍ଥି ବାଳକାୟ = ଇମେ ଫଳେ ଅଦ୍ଵୈ ବାଳକାୟ । (ଏହି ଫଳ ଦୁଇଟି ଏହି ପିଲାର)

(ଗ) ‘ଅଦସ୍’ ଶବ୍ଦର ମକାର ପରସ୍ଥିତ ଈକାର – ଊକାରର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଅମୀ + ଅଶ୍ୱାଃ = ଅମୀ ଅଶ୍ୱାଃ (ଏହି ଘୋଡ଼ାମାନେ)
ଅମୀ + ଆର୍ଯ୍ୟାଃ = ଅମୀ ଆର୍ଯ୍ୟାଃ (ଏହି ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ)
ଅମୂ + ଅସୁରୌ = ଅମୂ ଅସୁରୌ (ଏହି ଅସୁରଦୁହେଁ)
ଅମୂ + ଅର୍ଭକୌ = ଅମୂ ଅର୍ଭକୌ (ଏହି ପିଲା ଦୁଇଟି)

(ଘ) ଅଚ୍ (ସ୍ଵରବର୍ଷ) ପରେ ଥିଲେ ତସ୍ୱରର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଇହାଗଚ୍ଛ ଭୋ ହେରେ ଇହାଗଚ୍ଛ । (ଏଠାକୁ ଆସ ହେ ହରି ଏଠାକୁ ଆସ ।)
ଆବିର୍ଭାବ ହେ ଈଶ ଆବିର୍ଭାବ । (ଆବିର୍ଭାବ ହୁଅ ହେଁ ଈଶ୍ବର ଆବିର୍ଭାବ ହୁଅ ।)
ଏହି କୃଷ୍ଣ ଏହି ମାମ୍ । (ଆସ କୃଷ୍ଣ ମୋ ପାଖକୁ ଆସ ।)

(ଙ) ଆଡ୍ ଭିନ୍ନ ଓକାରାନ୍ତ ଏବଂ ଏକସ୍ଵରମାତ୍ର ଅବ୍ୟୟର ପରସ୍ପର ସହ ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଅହୋ + ଅନିଷ୍ଟମ୍ ଆପତିତମ୍ = ଅହୋ ଅନିଷ୍ଟମ୍ ଆପତିତମ୍ ।
Answer:
ହେ କି ଅନିଷ୍ଟ ପଡ଼ିଲା ।

ଆ + ଏବଂ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ = ଆ ଏବଂ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ।
Answer:
ଡଃ ଏମିତି କରିବା ଅନୁଚିତ ।

ସୂତ୍ର ସୂଚନା
୧ | ଅତଃ ସବର୍ଷେ ଦୀର୍ଘ । ପା ୬. ୧.୧୦୧ ।
ଅତଃ – ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଋ, ୠ, ଌ ।
ସବର୍ଣ୍ଣ – ଉଚ୍ଚାରଣସ୍ଥାନ ଏବଂ ଆଭ୍ୟନ୍ତର ପ୍ରଯତ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାନ ସ୍ଵରବର୍ଣ । ସବର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵର ପରେ ଥିଲେ ପୂର୍ବ ପର ଦୁଇଟିଯାକର ଦୀର୍ଘ ଏକାଦେଶ ହୁଏ ।

୨ । ଇକୋ ଯଣଚି । ପା.୬.୧.୭୭ ।
ଇକ୍ – ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ୠ, ୠ, ଌ ।
ଯଣ୍ – ୟ, ବ୍, ର୍, ଲ୍ ।
ଅଚ୍ – ସମସ୍ତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ।
ସବର୍ଣ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ପରେ ଥିଲେ ‘ଇ’ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ୟ’, ଉ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ବ୍‌’ଋ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ଏବଂ ‘୫’ ବର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନରେ ଲ୍ ହୁଏ ।

୩ । ଏଚୋଽୟବାୟାମଃ । ପା.୬.୧.୭୮ ।
ଏନଃ + ଅୟ + ଅବ୍ + ଆୟ + ଆବ୍ + ଅ ।
ଏଚ୍ – ଏ, ଓ, ଐ, ଔ ।
‘ଏ’ ସସ୍ଥାନରେ ଅୟ, ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ଅବ୍, ‘ଐ’ ସ୍ଥାନରେ ଆୟ, ‘ଔ’ ସ୍ଥାନରେ ଆବ୍ ହୁଏ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ପରେ ଥିଲେ ।

୪ । ଲୋପଃ ଶାକଲ୍ଯସ୍ୟ । ପା, ୮.୩.୧୯ ।
୫ । ଈଦେଦ୍ ଦ୍ବିବଚନ, ପ୍ରଗୃହ୍ୟମ୍ । ପା.୧.୧.୧୧ ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧିଃ
ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ଓ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଷ ସହିତ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।
ବର୍ଣ୍ଣସଂଯୋଗ = ମ୍ + ସ୍ୱରାଃ
= ମ୍ + ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ,ଋ, ୠ, 2, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ
= ମ, ମା, ମି, ମୀ, ମୁ, ମୂ, ମୃ, ମୄ, ମୢ, ମୣ, ମେ, ମୈ, ମୋ, ମୌ

(କ) ମ୍ -> ଠ
(ଅନୁସ୍ବାର – ସନ୍ଧି)
ମ୍ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ବାର

ନିୟମ – ୧
ଉଦାହରଣ :
ଗୃହମ୍ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ଗୃହମଗଚ୍ଛତ୍ ।
ଗୃହମ୍ + ଆଗତଃ = ଗୃହମାଗତଃ, ଇତ୍ୟାଦି । ମ୍ ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣଙ୍କର ସଂଯୋଗ ହୁଏ, ସନ୍ଧି ନୁହେଁ ।
ମ୍ ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଥିଲେ ସନ୍ଧି ହୁଏ; ମ୍ ର ଅନୁସ୍ବାର ହୁଏ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ପୂର୍ବବତ୍ ରହେ ।

ଉଦାହରଣ :
ଲତାମ୍ + ପ୍ରତି = ଲତାଂ ← ସନ୍ଧି
ଏଠାରେ ସନ୍ଧିରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ପରେ ଥ‌ିବାରୁ ମ୍ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ବାର (ଂ) ହୋଇଗଲା ।
କିନ୍ତୁ ଲତାମ୍ + ଅପଶ୍ୟତ୍ = ଲତାମପଶ୍ୟତ୍ ← ସଂଯୋଗ ।
ଏଠାରେ ପରପଦର ଆଦିବର୍ଷ ସ୍ବର ହୋଇଥିବାରୁ ‘ମ୍’ ଏବଂ ‘ଅ’ ବର୍ଷ ସଂଯୋଗ ହେଲା ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଦାହରଣ :
(କ) ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ପ୍ରତି ଗଚ୍ଛତି ।
= ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ପ୍ରତି ଗଚ୍ଛତି ।
(ଖ) ପଶ୍ୟ ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମହିମାନମ ମନୋହାରିତ୍ୱମ୍ ଚ ।
= ପଶ୍ୟ ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମହିମାନଂ ମନୋହାରିତଂ ଚ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଉତ୍ତରଂ କୁରୁତ ।
(କ) କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ‘ମ୍’କାରସ୍ୟ ଅନୁସ୍ଵାରଃ ଭବତି ? (ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍, ସ୍ଵରାତ୍)
Answer:
ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍

(ଖ) କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ‘ମ୍’ କାରସ୍ୟ ବର୍ଷ ସଂଯୋଗ ଭବତି ? (ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍, ସ୍ଵରାତ୍)
Answer:
ସ୍ଵରାତ୍

୨ । ଅଧୋଲିଞ୍ଚେଷୁ ବାକ୍ୟଷୁ ସନ୍ଧିଯୁକ୍ତପଦାନାଂ ନିରୁପଣଂ କୁରୁତ ।
(କ) ନୈନଂ ଛିନ୍ଦନ୍ତି ଶସ୍ତ୍ରାଣି ନୈନଂ ଦହତି ପାବକଃ ।
Answer:
ନୈନମ୍

(ଖ) ତ୍ରୟା ସହ ଧର୍ମ ନୂନଂ ଯାସ୍ୟାତି ।
Answer:
ନୂନମ୍ ଯାସ୍ୟତି

(ଗ) କୈବ୍ୟଂ ମା ସ୍ମ ଗମଃ ପାର୍ଥ ।
Answer:
ସ୍ମ ଗମଃ

(ଘ) ସଚ୍ଛୟଂ ସଂବଦୟଂ ସଂବୋ ମନାଂସି ଜାନତାମ୍ ।
Answer:
ସଂବୋ ମନାଂସି

(ଙ) ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟଂ ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
Answer:
ବିନୟାତ୍ର ଯାତି

୩ । ଅନୁସ୍ଟାରସନ୍ଧି ବିଧାୟ ନିମ୍ନ ପ୍ରଦତ୍ତାନୁଚ୍ଛେଦଂ ପୁନଃ ଲିଖତ ।
ଏକ ମୁନଃ ଏକାମ୍ ବାଳମୂଷିକାମ୍ ଅପଶ୍ୟତ୍ । ତାମ୍ ଗୃହମ୍ ଆନୀୟ ଡଃ ଅଚିନ୍ତୟତ୍ – ଅସ୍ୟା ବିବାହମ୍ କେନାପି ବଳିଷ୍ଟେନ ସହ କାରୟିଷ୍ୟାମି । ନୂନମ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏବ ବଳିଷ୍ଠ ।
Answer:
ଏକ ମୁନଃ ଏକାଂ ବାଳମୂଷିକାମ୍ରପଶ୍ୟତ୍ର । ତାଂ ଗ୍ରହମାନୀୟ ଡଃ ଅଚିନ୍ତୟତ ଅସ୍ୟା ବିବାହଂ କେନାପି ବଳିଷ୍ଟେନ ସହ କାରୟିଷ୍ୟାମି । ନୂନଂ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ।

ନିୟମ – ୨
ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵରଃ + ର୍ + ଋ = ଦୀର୍ଘସ୍ଵରଃ + ର
(ର୍ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ରେଫ (ର୍) ଲୋପ ଏବଂ ଦୀର୍ଘସ୍ଵରତ୍ନ)
ପୂର୍ବପଦର ଅନ୍ତରେ ହ୍ରସ୍ଵସ୍ଵର (ଅ / ଇ / ଉ) + ର୍ ଥ‌ିବା ଯଥା (କ) ପୁନର୍, (ଖ) ଅନ୍ତର୍, (ଗ) ହରିର୍, (ଘ) ନିର୍, (ଙ) ଗୁରୁର୍, (ଚ) ଶମ୍ଭୁର୍ ଇତ୍ୟାଦି, ପଦଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତରପଦର ଆଦିରେ ‘ର୍’ ଥ‌ିବା ପଦ ଯଥା (କ) ରମତେ, (ଖ) ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟଃ, (ଗ) ରାଜତେ, (ଘ) ରୋଗୀ, (ଙ) ରୁଷ୍ଟ, (ଚ) ରାଧ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଯଥାକ୍ରମେ ସନ୍ଧି ହେଲେ ପୂର୍ବପଦର ହ୍ରସ୍ବ ସ୍ଵର (ଅ / ଇ / ଉ) ର ଦୀର୍ଘସ୍ଵର (ଆ / ଈ / ଊ) ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ‘ର୍’ ର ଲୋପ ହୁଏ । ଫଳରେ ଯଥାକ୍ରମେ
ପୁନାରମତେ, ଅନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟଃ, ହରୀରାଜତେ, ନୀରୋଗୀ, ଗୁରୁରୁଷ୍ଟ ଶମ୍ଭୁରାଧ୍ୟତେ ଏବଂ ବିଂଶତୀରୂଦ୍ୟକାଣି ପରି ସନ୍ଧି-ନିଷ୍ପନ୍ନ ପଦମାନ ମିଳିଥା’ନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ନିର୍ + ରକଃ = ____________
Answer:
ନିର୍ + ରକଃ = ନୀରବଃ

(ଖ) ନିର୍ + ରନଃ = ____________
Answer:
ନିର୍ + ରନଃ = ନୀରସମ୍

(ଗ) ନିଃ + ରଜଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ରଜଃ = ନୀରଜଃ

(ଘ) ଶମ୍ଭୁ + ରମ୍ୟ = ____________
Answer:
ଶମ୍ଭୁ + ରମ୍ୟ = ଶମ୍ଭୁରମ୍ୟଃ

(ଙ) ଗୁରୁର୍ + ରକ୍ଷକଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୁର୍ + ରକ୍ଷକଃ = ଗୁରୂରକ୍ଷକଃ

(ଚ) ଅନ୍ତର୍ + ରାଜ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ଅନ୍ତର୍ + ରାଜ୍ୟମ୍ = ଅନ୍ତାରାଜ୍ୟମ୍

ନିୟମ – ୩
ଚ୍, ଟ, ତ୍, ପ୍ → ଗ, ଜ୍, ୮, ୧, ବ୍
(ବର୍ଗୀୟ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷମାନଙ୍କର ତୃତୀୟ ବର୍ଷକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ)
(କ) କ୍ → ଗ୍ (କ୍ ଖ୍ ଗ୍ ଘ୍ ଡ୍)
ଉଦାହରଣ :

(ଖ) ଚ୍ → ଜ୍(ଚ୍ ଛ୍ ଜ୍ ଟ୍ ଚ୍)

(ଗ) ଟ୍ →ଡ୍(ଟ୍ ଠ୍ ଡ୍ ଢ ଣ୍ )

(ଘ) ତ୍ →ଦ୍(ତ୍ ଥ୍ ଦ୍ ଧ୍ ନ୍)

(ଙ) ପ୍ → ବ୍ (ପ୍ ଫ୍ ବ୍ ଭ୍ ମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ନିମ୍ନଲିଖୂତେଷୁ ଉଦାହରଣେଷୁ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ବାକ୍ + ____________ = ବାଗଥୌ
Answer:
ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ = ବାଗଥୌ

(ଖ) ____________ + ଦାନମ୍ = ବାଗ୍ଦାନମ୍
Answer:
ବାକ୍ + ଦାନମ୍ = ବାଗ୍ଦାନମ୍

(ଗ) ଷଟ୍ + ____________ = ଷଡ୍ଦେବାଃ
Answer:
ଷଟ୍ + ଦେବା = ଷଡ୍ଦେବାଃ

(ଘ) ବୃହତ୍ + ରଥଃ = ____________
Answer:
ବୃହତ୍ + ରଥଃ = ବୃହଦ୍ରଶଃ

(ଙ) ____________ + ଦାନମ୍ = ମହଦ୍ଦାନମ୍
Answer:
ମହତ୍ + ଦାନମ୍ = ମହଦ୍ଦାନମ୍

(ଚ) ____________ + ____________ = ସଦାଚାରଃ
Answer:
ସତୁ + ଆଚାରଃ = ସଦାଚାରଃ

(ଛ) ଚିତ୍ + ____________ = ଚିଦାନନ୍ଦ
Answer:
ଚିତ୍ + ଆନନ୍ଦ = ଚିଦାନନ୍ଦ

(ଜ) ବାକ୍ + ____________ = ବାଗୁତ୍ତମା
Answer:
ବାକ୍ + ଉତ୍ତମା = ବାଗୁତ୍ତମା

(ଝ) ଜଗତ୍ + ବନ୍ଧୁ = ____________
Answer:
ଜଗତ୍ + ବନ୍ଧୁ = ଜଗବନ୍ଧୁ

(ଞ) ____________ + ଧନମ୍ = ମହଦ୍ଧନମ୍
Answer:
ମହତ୍ + ଧନମ୍ = ମହଦ୍ଧନମ୍

ନିୟମ – ୪
ତ୍ → ଚ
ନିୟମ ନ. ୩ ଅନୁଯାୟୀ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଦ୍’ ହୁଏ ମାତ୍ର ଉତ୍ତରପଦର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଚ୍’ କିମ୍ବା ଚ ବର୍ଗର କୌଣସି ବର୍ଷ ହୋଇଥାଏ; ତେବେ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଦ୍’ ବଳଦରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଏତତ୍ + ଚ = ଏତଚ୍ + ଚ = ଏତକ
ଅନ୍ୟତ୍ + ଚ = ଅନ୍ୟଚ୍ + ଚ = ଅନ୍ୟଜ
ତତ୍ + ଚ = ତଚ୍ + ଚ = ତଚ୍ଚ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ସତ୍ + ଚିତ୍ର = ____________
Answer:
ସତ୍ + ଚିତ୍ର = ସଚ୍ଚିତ

(ଖ) ଉତ୍ + ଚୟ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଚୟ = ଉଚ୍ଚୟ

(ଗ) ତତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ତଚ୍ଚିତ୍ରମ୍

(ଘ) ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ଶରଚ୍ଛଦୁଃ

(ଙ) ତତ୍ + ____________ = ତଳକ୍ରମ
Answer:
ତତ୍ + ଚକ୍ରମ = ତଳକ୍ରମ

(ଚ) ତତ୍ + ଛତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଛତ୍ରମ୍ = ତଚ୍ଛତ୍ରମ୍

(ଛ) ସତ୍ + ____________ = ସଚ୍ଚରିତ୍ରମ୍
Answer:
ସତ୍ + ଚରିତ୍ରମ୍ = ସଚ୍ଚରିତ୍ରମ୍

(ଜ) ମହତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ମହତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ମହଚ୍ଚିତ୍ରମ୍

(ଝ) ____________ + ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ତଚ୍ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱ
Answer:
ତତ୍ + ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ତଚ୍ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱ

(ଞ) ____________ + ଚରଣେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣେଷୁ
Answer:
ଭବତ୍ + ଚରଣେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣେଷୁ

(ଟ) ବିପତ୍ + ____________ = ବିପଢିନ୍ତା
Answer:
ବିପତ୍ + ଚିନ୍ତା = ବିପଢିନ୍ତା

(୦) ଭବତ୍ + ଚରଣାରବିନ୍ଦେଷୁ = ____________
Answer:
ଭବତ୍ + ଚରଣାରବିନ୍ଦେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣମ୍

(ଡି) ଭଗବତ୍ + ଚିନ୍ତନମ୍ = ____________
Answer:
ଭଗବତ୍ + ଚିନ୍ତନମ୍ = ଭଗବଚ୍ଚିନ୍ତନମ

ନିୟମ – ୫
ତ୍ → ଲ
ଯଦି ଉତ୍ତରପଦର ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ‘ଲ୍’ ହୁଏ ତେବେ ପୂର୍ବପଦର ଅନ୍ତମବର୍ଣ୍ଣ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଲ୍’ ହୋଇଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଉତ୍ + ଲାସଃ = ଭଲ୍ + ଲାକଃ = ଉଲ୍ଲାସଃ
ସମୁଦ୍ର + ଲେଖଃ = ସମୁଲ୍ + ଲେଖଃ = ସମୁଲ୍ଲେଖ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ସମୁତ୍ + ଲାସଃ = ____________
Answer:
ସମୁତ୍ + ଲାସଃ = ସମୁଲ୍ଲାସଃ

(ଖ) ଉତ୍ + ଲେଖଃ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଲେଖଃ = ଉଲ୍ଲେଖଃ

(ଗ) ମହତ୍ + ଲଘୁଃ = ____________
Answer:
ମହତ୍ + ଲଘୁଃ = ମହଲ୍ଲଘୁଃ

(ଘ) ତତ୍ + ଲୀନଃ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଲୀନଃ = ତଲ୍ଲୀନଃ

(ଙ) ____________ + ଲତା = ତଡ଼ିଲତା
Answer:
ତଡିତ + ଲତା = ତଡ଼ିଲତା

(ଚ) ____________ + ଲତା = ବିଦ୍ୟୁତା
Answer:
ବିଦ୍ୟୁତ୍ + ଲତା = ବିଦ୍ୟୁତା

(ଛ) ଉତ୍ + ଲଙ୍ଘନମ୍ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଲଙ୍ଘନମ୍ = ଉଲ୍ଲଘଂନମ୍

(ଜ) ତତ୍ + ଲାଙ୍ଗୁଳମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଲାଙ୍ଗୁଳମ୍ = ତଲାଙ୍ଗୁଳମ୍

ବିସର୍ଗସନ୍ଧିଃ
ନିକଟତମ ବର୍ଣ୍ଣଦ୍ଵୟ ରୂପେ ବିସର୍ଗସହ ସ୍ୱର ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନର ମିଳନରୁ ବିସର୍ଗର ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ତାହାକୁ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
୧ । ଅ + ଅ = ଓଽ (‘ଅ’ର ଲୋପ ଚିହ୍ନ = ଽ)
ଯଥା – ନଃ + ଅହମ୍ = ସୋଽହମ୍, ବାଳ + ଅୟମ = ବାଳୋଽୟମ୍
(ନଃ → ସସ୍ → ସରୁ → ସଉ → ସଓ + ଅହମ୍ = ସୋ + ଽ ହମ୍ = ସୋଽହମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଶିରଃ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଅହମ୍ = ଶିବୋହମ

ଶୁଦ୍ଧଃ + ଅହମ = ____________
Answer:
ଶୁଦ୍ଧଃ + ଅହମ = ଶୁଦ୍ଧୋଽହମ୍

ମୁନଃ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ମୁନଃ + ଅହମ୍ = ମୁକ୍ତେଽହମ୍

ତତଃ + ଅନ୍ୟଥା = ____________
Answer:
ତତଃ + ଅନ୍ୟଥା = ତତୋଽନ୍ୟଥା

ଜିତେନ୍ଦ୍ରଃ + ଅବଦତ୍ = ____________
Answer:
ଜିତେନ୍ଦ୍ରଃ + ଅବଦତ୍ = ଜିତେନ୍ଦ୍ରାଽବଦତ୍

କୁତଃ + ଅୟମ୍ଃ = ____________
Answer:
କୁତଃ + ଅୟମ୍ଃ = କୃତୋଽୟମ୍

ବେଦଃ + ଅଧୀତଃ = ____________
Answer:
ବେଦଃ + ଅଧୀତଃ = ବେଦୋଽଧୀତଃ

ଶାନ୍ତଃ + ଅସ୍ତି = ____________
Answer:
ଶାନ୍ତଃ + ଅସ୍ତି = ଶାନ୍ତୋଽସ୍ଥି

ବୁଦ୍ଧ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ବୁଦ୍ଧ + ଅହମ୍ = ବୁଦ୍ଧାଽହମ୍

ନଃ + ଅପି = ____________
Answer:
ନଃ + ଅପି = ସୋଽପି

ଶିରଃ + ଅର୍ଚ୍ଚିତଃ = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଅର୍ଚ୍ଚିତଃ = ଶିବୋଽତଃ

କାଳୀ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
କାଳୀ + ଅୟମ୍ = କାଳୋଽୟମ

ବସନ୍ତଃ + ଅକରୋତ୍ = ____________
Answer:
ବସନ୍ତଃ + ଅକରୋତ୍ = ବସନ୍ତୋଽକରୋତ୍ର

ଉଚିତଃ + ଅବସରଃ = ____________
Answer:
ଉଚିତଃ + ଅବସରଃ = ଉଚିତୋଽବସରଃ

୨ । ଅଃ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନମ୍ = ଓ
ଯଥା – ଏକଃ + ଦେବଃ = ଏକୋ ଦେବଃ । ଭୂୟଃ + ଭୁୟଃ + ଭୂୟୋଭୂୟଃ ।
ଗ୍ ଘ୍ ଡ୍, ଜ୍ ଝ ଞ, ଡ୍ ଢ ଣ, ଦ୍ ଧ୍ ନ୍, ବ୍ ଭ୍ ମ୍, ହ୍ୟ ବ୍ ର୍ ଲ୍ – ଏଗୁଡ଼ିକ ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
କେଶବ + ବା = ____________
Answer:
କେଶବ + ବା = କେଶବୋ ବା

ନମଃ + ପିତ୍ରେ = ____________
Answer:
ନମଃ + ପିତ୍ରେ = ନମୋ ପିତ୍ରେ

ନମଃ + ବାସୁଦେବାୟ = ____________
Answer:
ନମଃ + ବାସୁଦେବାୟ = ନମୋ ବାସୁଦେବାୟ

ସିଂହଃ + ଗର୍ଜତି = ____________
Answer:
ସିଂହଃ + ଗର୍ଜତି = ସିଂହୋ ଗର୍ଜତି

ଶୁନଃ + ବଦ୍ଧତି = ____________
Answer:
ଶୁନଃ + ବଦ୍ଧତି = ଶୁକୋ ବଦତି

ରବୀନ୍ଦ୍ର + ହସତି = ____________
Answer:
ରବୀନ୍ଦ୍ର + ହସତି = ରବୀନ୍ଦ୍ରା ହସତି

ଶିକ୍ଷକଃ + ଲିଖତି = ____________
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ + ଲିଖତି = ଶିକ୍ଷକୋ ଲିଖତି

ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଭାତି = ____________
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଭାତି = ସୂର୍ଯ୍ୟା ଭାତି

ନମଃ + ନମଃ = ____________
Answer:
ନମଃ + ନମଃ = ନମୋ ନମଃ

ନମଃ + ଭଗବତେ = ____________
Answer:
ନମଃ + ଭଗବତେ = ନମୋ ଭଗବତେ

ରମଣୀୟଃ + ମୃଗଃ = ____________
Answer:
ରମଣୀୟଃ + ମୃଗଃ = ରମଣୀୟୋ ମୃଗଃ

ମେଘ + ଗର୍ଜତି = ____________
Answer:
ମେଘ + ଗର୍ଜତି = ମେଘୋ ଗର୍ଜତି

ଶୋଭନଃ + ଗନ୍ଧଃ = ____________
Answer:
ଶୋଭନଃ + ଗନ୍ଧଃ = ଶୋଭନୋ ଗନ୍ଧଃ

ବାଜଃ + ଯାତି = ____________
Answer:
ବାଜଃ + ଯାତି = ବାଳୋ ଯାତି

ଭକ୍ତ + ନମତି = ____________
Answer:
ଭକ୍ତ + ନମତି = ଭକ୍ତ ନମତି

ଅନ୍ତଃ + ଘାସମ୍ = ____________
Answer:
ଅନ୍ତଃ + ଘାସମ୍ = ଅଣ୍ଡୋ ଗ୍ରାସମ୍

ଦେବ + ମହେଶ୍ଵରଃ + ବରାନ୍ ଦଦତି = ____________
Answer:
ଦେବ + ମହେଶ୍ଵରଃ + ବରାନ୍ ଦଦତି = ଦେବୋ ମହେଶ୍ବରୋ ବରାନ୍ ଦଦାତି ।

ଗୋପାନଃ + ଗାଃ ଚାରୟତି = ____________
Answer:
ଗୋପାନଃ + ଗାଃ ଚାରୟତି = ଗୋପାଳୋ ଗାଃ ଚାରୟତି ।

ବାଳକଃ + ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି = ବାଳକୋ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି ।

ଅର୍ଜୁନଃ + ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି = ____________
Answer:
ଅର୍ଜୁନଃ + ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି = ଅର୍ଜୁନୋ ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି ।

ସାଧକ + ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି = ____________
Answer:
ସାଧକ + ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି = ସାଧକୋ ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି ।

ଅଧ୍ୟାପକଃ + ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି = ____________
Answer:
ଅଧ୍ୟାପକଃ + ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି = ଅଧ୍ୟାପକୋ ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି ।

ସେବକଃ + ଘଣ୍ଟାଂ ବାଦୟତି = ____________
Answer:
ସେବକଃ + ଘଣ୍ଟାଂ ବାଦୟତି = ସେବକୋ ଘଣ୍ଟା ବାଦୟତି ।

ଅୟମ୍ ଅଧଃ + ଜଗତ୍ କିଂରୂପମ୍ ଇତି ନ ଜାନାତି = ____________
Answer:
ଅୟମ୍ ଅଧଃ + ଜଗତ୍ କିଂରୂପମ୍ ଇତି ନ ଜାନାତି = ଅୟମନ୍ଧା ଜଗତଃ କିଂ ରୂପମିତି ନ ଜାନାତି ।

ଜନମଃ + ଜନନୀ ଇତି ଶବ୍ଦଦ୍ଵୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ? = ____________
Answer:
ଜନମଃ + ଜନନୀ ଇତି ଶବ୍ଦଦ୍ଵୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ? = ଜନକୋ ଜନନୀତି ଶବ୍ଦଦ୍ବୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ?

ଶୁଭକାନ୍ତଃ + ଜଳଂ ପିବତି = ____________
Answer:
ଶୁଭକାନ୍ତଃ + ଜଳଂ ପିବତି = ଶୁଭକାନ୍ତେ ଜଳଂ ପିବତି ।

ନିରହଂକାରଃ + ଜନଃ ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ = ____________
Answer:
ନିରହଂକାରଃ + ଜନଃ ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ = ନିରହକାରାଂଜନା ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ ।

ସର୍ପଃ + ଝଟିତି ବିଳଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ = ____________
Answer:
ସର୍ପଃ + ଝଟିତି ବିଳଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ = ସର୍ପୋ ଝଟିତି ବିଲଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

ଜ୍ଞାନିନଃ + ଜ୍ଞାନଯୋଗମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ଜ୍ଞାନିନଃ + ଜ୍ଞାନଯୋଗମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ = ଜ୍ଞାନିନୋ ଜ୍ଞାନଯୋଗଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ ।

ଶିରଃ + ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି = ଶିବୋ ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି ।

ସୈନିକଃ + ଢାଲଂ ଧରତି = ____________
Answer:
ସୈନିକଃ + ଢାଲଂ ଧରତି = ସୈନିକୋ ଢାଲଂ ଧରତି ।

ଦାନମଃ + ଦୟାଂ ନ କରୋତି = ____________
Answer:
ଦାନମଃ + ଦୟାଂ ନ କରୋତି = ଦାନବୋ ଦୟାଂ ନ କରୋତି ।

ବାଳକଃ + ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି = ବାଳକୋ ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି ।

ଧନଞ୍ଜୟଃ + ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି = ____________
Answer:
ଧନଞ୍ଜୟଃ + ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି = ଧନଞ୍ଜୟୋ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି ।

ଯୁଧ୍ୱରଃ + ଧର୍ମାବତାରଃ = ____________
Answer:
ଯୁଧ୍ୱରଃ + ଧର୍ମାବତାରଃ = ୟୁରୋ ଧର୍ମାବତାରଃ ।

କଃ + ଧନଂ ନ ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
କଃ + ଧନଂ ନ ଇଚ୍ଛତି = କୋ ଧନଂ ନେଭୃତି ।

ନାବିକଃ + ନାବଂ ଚାଳୟତି = ____________
Answer:
ନାବିକଃ + ନାବଂ ଚାଳୟତି = ନାବିକୋ ନାବଂ ଚାଳୟତି ।

କଃ + ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପଭ୍ରଂ ପଠତି ? = ____________
Answer:
କଃ + ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପଭ୍ରଂ ପଠତି ? = କୋ ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପରଂ ପଠତି ?

ନ୍ୟାୟାଧୀଶଃ + ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି = ____________
Answer:
ନ୍ୟାୟାଧୀଶଃ + ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି = ନ୍ୟାୟାଧୀଶୋ ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି ।

ଅୟଂ ବାଳକଃ + ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = ____________
Answer:
ଅୟଂ ବାଳକଃ + ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = ଅୟଂ ବାଳକୋ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।

ବ୍ରାହ୍ମଣୀ + ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି = ____________
Answer:
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ + ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି = ବ୍ରାହ୍ମଣେ ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି ।

ସର୍ବେ ସୁଖୁନଃ + ଭବନ୍ତୁ = ____________
Answer:
ସର୍ବେ ସୁଖୁନଃ + ଭବନ୍ତୁ = ସର୍ବେ ସୁଖୀ ଭବନ୍ତୁ ।

ପରଧର୍ମଃ + ଭୟାବହିଃ = ____________
Answer:
ପରଧର୍ମଃ + ଭୟାବହିଃ = ପରଧର୍ମୋ ଭୟାବହିଃ ।

ମାନମଃ + ମରଣଶୀକଃ = ____________
Answer:
ମାନମଃ + ମରଣଶୀକଃ = ମାନବୋ ମରଣଶୀଳଃ ।

ସାଧକଃ + ମନ୍ତ୍ରଂ ପଠତି = ____________
Answer:
ସାଧକଃ + ମନ୍ତ୍ରଂ ପଠତି = ସାଧକୋ ମନଂ ପଠତି ।

ଅୟଂ ମମ ବାପଃ + ହସ୍ତଃ = ____________
Answer:
ଅୟଂ ମମ ବାପଃ + ହସ୍ତଃ = ଅୟଂ ମମ ବାମୋହସ୍ତୀ ।

ନଗାଧରାଜଃ + ହିମାଳୟଃ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ = ____________
Answer:
ନଗାଧରାଜଃ + ହିମାଳୟଃ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ = ନଗାଧରାଜୋହିମାଳୟ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ + ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ = ____________
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ + ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ = ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣା ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ ।

ରୋଗ + ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି = ____________
Answer:
ରୋଗ + ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି = ରୋଗୋ ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି ।

ଧର୍ମଃ + ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ = ____________
Answer:
ଧର୍ମଃ + ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ = ଧର୍ମୋ ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ ।

ରାବଶଃ + ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ = ____________
Answer:
ରାବଶଃ + ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ = ରାବଣେ ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ ।

ସାଧକଃ + ଲୋଭୀ ନ ଭବେତ୍ = ____________
Answer:
ସାଧକଃ + ଲୋଭୀ ନ ଭବେତ୍ = ସାଧକୋ ଲୋଭୀ ନ ଭବତୁ ।

୩ । ପଃ + ଅକାରଭିନ୍ନ କୌଣସିସ୍ଟର
ଯଥା – ଭୀମଃ + ଆଗତଃ = ଭୀମ ଆଗତଃ |

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ବୀରଃ + ଆଗତଃ = ____________
Answer:
ବୀରଃ + ଆଗତଃ = ବୀର ଆଗତଃ ।

ଧର୍ମାବତାରଃ + ଇବ = ____________
Answer:
ଧର୍ମାବତାରଃ + ଇବ = ଧର୍ମାବତାର ଇବ ।

ମଶଃ + ଆସ୍ଫାଳୟତି = ____________
Answer:
ମଶଃ + ଆସ୍ଫାଳୟତି = ମଇ ଆସ୍ଫାଳୟତି ।

ନଃ + ଉଦ୍ଦିଷ୍ପତି = ____________
Answer:
ନଃ + ଉଦ୍ଦିଷ୍ପତି = ସ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଠତି ।

ବାଳକଃ + ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି = ବାଳକ ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି ।

ରାମଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଉବାଚ = ରାମ ଉବାଚ ।

ରାମଃ + ଆଗଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଆଗଚ୍ଛତ୍ = ରାମ ଆଗଛତ୍ର ।

ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ + ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ = ____________
Answer:
ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ + ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ = ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

ଶିକ୍ଷକଃ + ଓଙ୍କାରମ୍ ଉଚ୍ଚାରୟତି = ____________
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ + ଓଙ୍କାରମ୍ ଉଚ୍ଚାରୟତି = ଶିକ୍ଷକ ଓଙ୍କାରମୁଚ୍ଚାରୟତି ।

ରାମଃ + ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଇଚ୍ଛତି = ରାମ ଇଚ୍ଛତି ।

କୁତଃ + ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
କୁତଃ + ଇଚ୍ଛତି = କୁତ ଇଚ୍ଛତି ।

ଅର୍ଜୁନଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ଅର୍ଜୁନଃ + ଉବାଚ = ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।

ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦେତି = ____________
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦେତି = ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦେତି ।

ମଧୁରଃ + ଏପଃ + ବିଷୟ = ____________
Answer:
ମଧୁରଃ + ଏପଃ + ବିଷୟ = ମଧୁର ଏଷ ବିଷୟଃ ।

ରାମଃ + ଐଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଐଚ୍ଛତ୍ = ରାମ ଐଚ୍ଛତ୍ ।

ରାମଃ + ଉକ୍ତବାନ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଉକ୍ତବାନ୍ = ରାମ ଉକ୍ତବାନ୍ ।

୪ । ଆ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ବିସର୍ଗଲୋପ
ଯଥା – ବାଳା + ଅଗାୟନ୍ = ବାଳା ଅଗାୟନ୍

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଦର୍ଶକାଃ + ଅପଶ୍ୟନ୍‌ = ____________
Answer:
ଦର୍ଶକାଃ + ଅପଶ୍ୟନ୍‌ = ଦର୍ଶକା ଅପଶ୍ୟନ୍ତ ।

ବାଳିକାଃ + ଅନୃତ୍ୟନ୍ = ____________
Answer:
ବାଳିକାଃ + ଅନୃତ୍ୟନ୍ = ବାଳିକା ଅନୃତ୍ୟନ୍‌ ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଅସ୍ଥିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦ ପଠନ୍ତି = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଅସ୍ଥିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦ ପଠନ୍ତି = ଛାତ୍ରା ଅସ୍ମିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛଳଂ ପଠନ୍ତି ।

ସାଧକାଃ + ଆଶ୍ରମିଂ ଗଛନ୍ତି = ____________
Answer:
ସାଧକାଃ + ଆଶ୍ରମିଂ ଗଛନ୍ତି = ସାଧକା ଆଶ୍ରମଂ ଗଛନ୍ତି ।

ମୟୂରଃ + ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ମୟୂରଃ + ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ମୟୂରା ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଈଶୋପନିଷଦଂ ପଠନ୍ତି = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଈଶୋପନିଷଦଂ ପଠନ୍ତି = ଛାତ୍ରା ଈଶୋପନିଷଦ ପଠନ୍ତି ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଇମେ = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଇମେ = ଛାତ୍ରା ଇମେ ।

କୃଷକାଃ + ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ = ____________
Answer:
କୃଷକାଃ + ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ = କୃଷକା ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ ।

ସେବକାଃ + ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି = ____________
Answer:
ସେବକାଃ + ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି = ସେବକା ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି ।

କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକାଃ + ଋଷିତ୍ୱମ୍ ଅହଁନ୍ତି = ____________
Answer:
କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକାଃ + ଋଷିତ୍ୱମ୍ ଅହଁନ୍ତି = କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକା ଋଷିତ୍ଵମହଁନ୍ତି ।

ଭାରତୀୟାଃ + ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ = ____________
Answer:
ଭାରତୀୟାଃ + ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ = ଭାରତୀୟ ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ ।

ପ୍ରକୃତଃ ଉପାସନାଃ + ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି = ____________
Answer:
ପ୍ରକୃତଃ ଉପାସନାଃ + ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି = ପ୍ରକୃତେ ଉପାସନାଃ ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି ।

ଜନଃ + ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି = ____________
Answer:
ଜନଃ + ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି = ଜନା ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି ।

୫ । ଆ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନମ୍ =ବିସର୍ଗଲୋପ ।
ଯଥା – ବାଳିକା + ଗାୟନ୍ତି = ବାଳିକା ଗାୟନ୍ତି ।

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ମେଘାଃ + ଗର୍ଜନ୍ତି = ____________
Answer:
ମେଘାଃ + ଗର୍ଜନ୍ତି = ମେଘା ଗର୍ଜନ୍ତି ।

ମୟୂରାଃ + ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ମୟୂରାଃ + ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ମୟୂରା ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

ବିହଗାଃ + ଡୟନ୍ତେ = ____________
Answer:
ବିହଗାଃ + ଡୟନ୍ତେ = ବିହଗା ଡୟନ୍ତେ ।

କୃଷକାଃ + ହୃଶ୍ୟନ୍ତି = ____________
Answer:
କୃଷକାଃ + ହୃଶ୍ୟନ୍ତି = କୃଷକା ହୃଶ୍ୟନ୍ତି ।

୬ | ଅ / ଆକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର + ବିସର୍ଗ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ର୍
ଯଥା – ନୃପତିଃ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ନୃପତିରଗଚ୍ଛତ୍
କବି + ଅଲିଖତ୍ = କବିରଲିଖତ୍

(କ) ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ସାଧୁଃ + ଆଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସାଧୁଃ + ଆଗଚ୍ଛତି = ସାଧୁରାଗଚ୍ଛତି ।

ସୁଧୀଃ + ଏଷଃ = ____________
Answer:
ସୁଧୀଃ + ଏଷଃ = ସୁଧୀରେଷଃ ।

ଗୁରୋଃ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୋଃ + ଉପଦେଶଃ = ଗୁରୋରୁପଦେଶଃ ।

ମୁନିଃ + ଓଜସ୍ବୀ = ____________
Answer:
ମୁନିଃ + ଓଜସ୍ବୀ = ମୁନିରୋଜସ୍ବୀ ।

କବିଃ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
କବିଃ + ଅୟମ୍ = କବିରୟମ୍ ।

ଭୂପତଃ + ଉଦ୍ୟାନମ୍ = ____________
Answer:
ଭୂପତଃ + ଉଦ୍ୟାନମ୍ = ଭୂପତେରୁଦ୍ୟାନମ୍ ।

ପ୍ରଭୋଃ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରଭୋଃ + ଆଦେଶଃ = ପ୍ରଭୋରାଦେଶଃ ।

ପ୍ରଭୁଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ପ୍ରଭୁଃ + ଉବାଚ = ପ୍ରଭୁରୁବାଚ ।

(ଖ) ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ରବିରୁଦେତି, ମୁନିରଧ୍ୟାପୟତ୍, ବଧୂରେଷା, ଲକ୍ଷ୍ମୀରିୟମ୍, ପିତୁରିଚ୍ଛା, ପିତୁରାଜ୍ଞା, ଗୁରୋରଗ୍ରତଃ, ବନ୍ଧୁରାଗତଃ, ଭାନୁରୁଦୟତି, ବହିରାଗଚ୍ଛ ।
Answers:
ରବିରୁଦେତି = ରବି + ଉଦେତି
ବଧୂରେଷା = ବଧୂ + ଏଷା
ପିତୁରିଚ୍ଛା = ପିତୁଃ + ଇଚ୍ଛା
ଗୁରୋରଗ୍ରତଃ = ଗୁରୋ + ଅଗ୍ରତଃ
ଭାନୁରୁଦୟତି = ଭାନୁଃ + ଉଦୟତି
ମୁନିରଧ୍ୟାପୟତ୍ = ମୁନିଃ + ଅଧ୍ୟାପୟତ
ଲକ୍ଷ୍ମୀରିୟମ୍= ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ଇୟମ୍
ପିତୁରାଜ୍ଞା = ପିତୁଃ + ଆଜ୍ଞା
ବନ୍ଧୁରାଗତଃ = ବହିଃ + ଆଗତଃ
ବହିରାଗଚ୍ଛ = ବହିଃ + ଆଗଚ୍ଛ

୭ । ଅକାର / ଆକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର + ବିସର୍ଗ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ = ର୍
ଯଥା – ଗୁରଃ + ବ୍ରହ୍ମା = ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା, ଗୁରୁ + ବିଷ୍ଣୁ = ଗୁରୁର୍ବିଷ୍ଣୁ

(କ) ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଗୁରୁଃ + ଦେବଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୁଃ + ଦେବଃ = ଗୁରୁଦେବାଃ

ହରଃ + ନାମ = ____________
Answer:
ହରଃ + ନାମ = ହରେର୍ନାମ

ବାୟୁଃ + ବାତି = ____________
Answer:
ବାୟୁଃ + ବାତି = ବାୟୁର୍ବାତି

ମୁନଃ + ମୁନଃ = ____________
Answer:
ମୁନଃ + ମୁନଃ = ମୁହୁମୂଦୁଃ

କବିଃ + ଲିଖତି = ____________
Answer:
କବିଃ + ଲିଖତି = କବିର୍ଲିଖତି

ବିଧାତୁଃ + ଲୀଳା = ____________
Answer:
ବିଧାତୁଃ + ଲୀଳା = ବିଧାତୁଲୀଳା

ବହିଃ + ଗମନମ୍ = ____________
Answer:
ବହିଃ + ଗମନମ୍ = ବହିର୍ଗମନମ

ଅଗ୍ନିଃ + ଜ୍ଜଳତି = ____________
Answer:
ଅଗ୍ନିଃ + ଜ୍ଜଳତି = ଅଗ୍ନିର୍ଜ୍ଜଳତି

ବୃଷ୍ଟିଃ + ବଭୂବ = ____________
Answer:
ବୃଷ୍ଟିଃ + ବଭୂବ = ଦୃଷ୍ଟିର୍ବଭୂବ

ସେନାପତିଃ + ଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସେନାପତିଃ + ଗଚ୍ଛତି = ସେନାପତିର୍ଗଚ୍ଛତି

ଗୁରୋଃ + ଜ୍ଞାନମ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରୋଃ + ଜ୍ଞାନମ୍ = ଗୁରୋଜ୍ଞାନମ୍

ସାଧୁଃ + ବାଞ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସାଧୁଃ + ବାଞ୍ଛତି = ସାଧୁର୍ବାଞ୍ଛତି

୮ । ବିସର୍ଗ + କ / ଖ = ଯଥା ପୂର୍ବସ୍ଥିତି
ଉଦାହରଣମ୍
କଃ + କିଂ କରୋତି = କଃ କିଂ କରୋତି ?
ବାନରଃ + କଦଳୀଂ ଖାଦତି = ବାନରଃ କଦଳୀଂ ଖାଦତି ।
ବାଳକଃ + କନ୍ଦୁକେନ ଖେଳତି = ବାଳକ କନ୍ଦୁକେନ ଖେଳତି ।
ଗୋପାଳଃ + ଖାଦ୍ୟଂ ବିତରତି = ଗୋପାନଃ ଖାଦ୍ୟଂ ବିତରତି ।
ଛାତ୍ରଃ + ଖେଳାଙ୍ଗନଂ ଗଚ୍ଛତି = ଛାତ୍ରଃ ଖେଳାଙ୍ଗନଂ ଗଚ୍ଛତି ।

୯ । ଛାତ୍ର ବିସର୍ଗ + ପ୍ / ଫ୍ = ଯଥାପୂର୍ବସ୍ଥିତି
ଉଦାହରଣମ୍
ପୁନଃ +ପୁନଃ = ପୁନଃ ପୁନଃ, ବ୍ରାହ୍ମଶଃ + ପୂଜୟତି = ବ୍ରାହ୍ମଶଃ ପୂଜୟତି । ବିଷ୍ଣୁ + ପାଳୟତି = ବିଷ୍ଣୁଃ ପାଳୟତି ।
ସର୍ପା + ଫୁକୁର୍ବନ୍ତି = ସର୍ପା ଫୁତ୍ଵକୁର୍ବନ୍ତି ।

୧୦ । ବିସର୍ଗ + ଚ୍ | ଛ୍ = ଶ୍ + ଚ୍ | ଛ୍
ଉଦାହରଣମ୍
ପୁନଃ + ଚ = ପୁନଶ୍ଚ । କଃ + ଚନ = କଣ୍ଠନ । କଃ + ଚିତ୍ = କଶ୍ଚିତ୍ । ଗାପଃ + ଚରନ୍ତି = ଗାବଶ୍ଚରନ୍ତି । ପୂର୍ଣ୍ଣ + ଚନ୍ଦ୍ରଃ = = ପୂର୍ଣ୍ଣଶ୍ଚନ୍ଦ୍ରଃ । ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟଃ । ଶିରଃ + ଛେଦଃ = ଶିରଶ୍ଵେଦଃ । ତରୋଃ + ଛାୟା = ତରୋଣ୍ଡାୟା । ରାଜ୍ଞଃ + ଛତ୍ରମ୍ = ରାଜ୍ଞତ୍ରମ୍ । ଶତଃ + ଛଳୟତି = ଶଠଣ୍ଡଳୟତି ।

୧୧ । ବିସର୍ଗ + ଟ୍ + ଠ୍ = ଷ୍ + ଟ୍ / ଠ୍
ଉଦାହରଣମ୍
କବେ + ଟୀକା ପଠନୀୟା = କବେଷ୍ଟୀକା ପଠନୀୟା । ତିଃ + ଟୋପିକା ଧାରିତା = ତୈଷ୍ଟୋପିକା ଧାରିତା । ସୋପାନେଷୁ ଲୁଠନ୍ କଳସୀ + ଠଠ° ଠ° କରୋତି = ସୋପାନେଷୁ ଲୁଠନ୍ କଳସଵୟଠ° ଠ° କରୋତି ।

୧୨ । ବିସର୍ଗ + ତ୍ / ଥ୍ = ସଦ୍ + ତ୍ / ଥ୍
ଉଦାହରଣମ୍
ନମଃ + ତେ = ନମସ୍ତେ । ନମଃ + ତୁଭ୍ୟମ୍ = ନମସ୍ତୁଭ୍ୟମ୍ । ନମଃ + ତଥ୍ୟ = ନମସ୍ତସ୍ୟ । ତତଃ + ତତଃ = ତତସ୍ତତଃ । କଃ + ଚୁମ୍ = କଷ୍ଟମ୍ । ଦେବା + ତ୍ରାୟନ୍ତେ = ଦେବାସ୍ତ୍ରାୟନ୍ତେ । ନଦ୍ୟା + ତୀରେ = ନଦ୍ୟାନ୍ତୀରେ । ହଂସା + ତଡ଼ାଗେ ତରନ୍ତି ହଂସାସ୍ତଡ଼ାଗେ ତରନ୍ତି । ରୋଗିନଃ + ଧୂକୁର୍ବନ୍ତି = ରୋଗିଣ ସ୍ତୁତ୍ କୁର୍ବନ୍ତି । ନର୍ଭକ୍ୟ + ଥେ ଥୈ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । ନର୍ଭକ୍ୟସ୍ଥି ର୍ଥେ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

୧୩ । ବିସର୍ଗ + ଶ୍/ ଷ୍/ ସ୍ = ପୂର୍ବସ୍ଥିତି / ପୂର୍ବକ୍ରମ
ଉଦାହରଣମ୍
ନମଃ + ଶିବାୟ = ନମଃ ଶିବାୟ / ନମଶୁଶିବାୟ । ନମଃ + ଷଣ୍ଣ୍ମୁଖାୟ = ନମଃ ଷଣ୍ଢମୁଖାୟ / ନମତ୍‌ଷଣମୁଖାୟ । ନମଃ + ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ = ନମଃ ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ / ନମସ୍‌ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ ।

ବିଣେଷ ବିଧି
୧ । ନିଃ, ଆବି, ବହିଃ, ଦୁଃ, ପ୍ରାଦୁଃ, ଚତୁଃ – ଏମାନଙ୍କ ବିସର୍ଗର ‘ଷ’ କାର ହୁଏ କ୍ – ଖ୍- ପ୍ – ଫ୍ – ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ନିଃ + କଳଙ୍କ = ନିଷ୍କଳଙ୍କ
ନିଃ + କାମଃ = ନିଷ୍କାମ
ଆନ୍ତଃ + କାରଃ = ଆବିଷ୍କାରଃ
ଦୁଃ + କୃତିଃ = ଦୁଷ୍କୃତିଃ
ଦୁଃ + କରଃ = ଦୁଷ୍କରଃ
ନିଃ + ପୁନଃ = ନିଷ୍ଣୁନଃ
ନିଃ + ପ୍ରୟୋଜନମ୍ = ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନମ୍
ବହିଃ + କାରଃ = ବହିଷ୍କାରଃ
ଚତୁଃ + କୋଶଃ = ଚତୁଷ୍କୋଣଃ
ଚତୁଃ + ପଥ = ଚତୁଷ୍ପଥ

୨ । ହବି, ସପଃ, ଆୟୁ, ଧନୁଃ, ଚକ୍ଷୁଃ, ବହିଃ ପ୍ରଭୃତି ଇସନ୍ତ (ଇସ୍ + ଅନ୍ତ) – ଉସନ୍ତ (ଉସ୍ + ଅନ୍ତ) ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ବିସର୍ଗସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷକାର ହୁଏ । କ୍, ଖ୍, ପ୍, ଫ୍ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା –
ହନିଃ + ପୁନାତୁ = ହବିଷ୍ଣୁନାଡୁ / ହବି ପୁନାତୁ
ଆୟୁ + କାମୟେ = ଆୟୁଷ୍ମାମୟେ / ଆୟୁ କାମୟେ
ଚକ୍ଷୁଃ + ପୀଡ଼ୟାମୀ = ଚକ୍ଷୁଷ୍ପୀଡ଼ୟାମି / ଚକ୍ଷୁଃ ପୀଡ଼ୟାମି ।
ମାତ୍ର ଏତାଦୃଶ ଶବ୍ଦ ସମାସିତ ହେଲେ ନିତ୍ୟରେ ଷକାର ହୁଏ ।
ଯଥା – ହୟଃ ପ୍ରିୟଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ହରିଷ୍କ୍ରିୟ ଦେବୀ ।
ଧନୁଃ ପାଣି ଯସ୍ୟ ଡଃ = ଧନୁଷ୍କାଣି କ୍ଷତ୍ରିୟଃ ।

୩ । ନମଃ, ପୁରଃ, ତିରଃ – ଏମାନଙ୍କର ବିସର୍ଗର ସକାର ହୁଏ କୃ ଧାତୁ ନିର୍ମିତ ଶବ୍ଦ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ନମଃ + କରୋତି = ନମସ୍କରୋତି ।
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ନମଃ + କାରଃ, ନମଃ + କୃତଃ, ନମଃ +କୃତ୍ୟ, ପୁରଃ + କାରଃ, ତିରଃ + କୃତଃ, ପୁରଃ + କୃତଃ, ତିରଃ + କୃତ୍ୟ, ପୁରଃ + କରୋତି ।
ନମଃ + କାରଃ = ନମସ୍କାରଃ
ନମଃ + କୃତ୍ୟ = ନମସ୍କୃତ୍ୟ
ତିରଃ + କୃତଃ = ତିରସ୍କୃତଃ
ତିରଃ + କୃତ୍ୟ = ତିରସ୍କୃତ୍ୟ
ନମଃ + କୃତଃ = ନମତଃ
ପୁରଃ + କାରଃ = ପୁରସ୍କାରଃ
ପୁରଃ + କୃତଃ = ପୁରସ୍କୃତଃ
ପୁରଃ + କରୋତି = ପୁରସ୍କରୋତି

୪ । ଅବ୍ୟୟଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଆକାର ପରସ୍ଥିତ ବିସର୍ଗର ସକାର ହୁଏ । ସମାସରେ କର, କାର, କାନ୍ତ, କାମ, କୁଶା, କୁମ୍ଭ, ପାତ୍ର ଶବ୍ଦ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ଯଶଃ + କରଃ = ଯଶସ୍କରଃ (ଯଶଃ କରୋତି ଇତି)
ଶ୍ରେୟଃ + କରଃ = ଶ୍ରେୟସ୍କରଃ (ଶ୍ରେୟଃ କରୋତି ଇତି)
ଅୟଃ + କାନ୍ତଃ = ଅୟସ୍କାନ୍ତଃ (ଅୟତଃ କାନ୍ତଃ = ଅୟସ୍କାନ୍ତଃ)
ପୟଃ + କୁମ୍ଭଃ = ପୟସ୍କୁମ୍ଭଃ (ପୟସେ କୁମ୍ଭୀ)
ଅନ୍ତଃ + କରଃ = ଅହସ୍କରଃ (ଅନ୍ତଃ କରୋତି ଇତି)
ବାରଃ + ପତିଃ = ବାଚସ୍ପତିଃ (ବାଚ୍ୟ (ବାସ୍ୟା) ପତିଃ = ବାଚସ୍ପତି)

୫ । ସଃ, ଏଷଃ ର ବିସର୍ଗ ଲୋପହୁଏ ଅକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ବର୍ଷ ପରେ ଥିଲେ । ଅନନ୍ତର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ସ ଆଗଛତି । ସ ମମ ଗୃହମ୍ ଆଗଛତି । ସ ଗଚ୍ଛତି । ଏଷ ସ୍ଵପିତି । ଏଷ ବେଗେନ ଧାବତି । ଏଷ ହସତି ।

୬ । ଭୋଃ ଶବ୍ଦର ବିସର୍ଗ ଲୋପହୁଏ ଯଦି ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ-ଦ୍ବିତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ବର୍ଷ ପରେ ଥାଏ ।
ଯଥା – ଭୋ ଉମେଶ ! ଭୋ ବାନ୍ଧବ !

୭ । ପୁନର୍, ପ୍ରାତର୍, ସ୍ଵର୍, ଅନ୍ତର୍ ଇତ୍ୟାଦି ରେଫାନ୍ତ ଅବ୍ୟୟପଦ । ସ୍ଵର ବା ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ ପରେ ଥିଲେ ଏମାନଙ୍କର ରେଫ୍ ଯଥାବତ୍ ରହେ ।
ଯଥା – ପୁନଃ + ଅପି = (ପୁନର୍ + ଅପି) = ପୁନରପି । ପୁନଃ + ଆଗଚ୍ଛ = ପୁନରାଗଚ୍ଛ । ପ୍ରାତଃ + ଆଶଃ = ପ୍ରାତରାଂଶଃ । ସ୍ୱଃ + ଗତଃ = ସ୍ଵର୍ଗତଃ । ଅନ୍ତଃ + ହିତଃ = ଅନ୍ତର୍ହିତଃ ।

୮ । ପିତୃ-ମାତୃ ପ୍ରଭୃତି ୠକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ସମ୍ବୋଧନରେ ଋକାରର ସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟ ଏହିପରି ଯଥାବତ୍ ରହେ ।
ଯଥା – ପିତଃ + ଏହି = ପିତରେହି । ମାତଃ + ଦେହି = ମାତଦେହି ।

୯ । ଗ୍ରୀଃ ଗୀଃ + ପତିଃ = ଗୀର୍ପତିଃ, ଗୀଷ୍ପତିଃ / ଗୀଃ ପତିଃ
ଅହନ୍ + ପତିଃ = ଅହର୍ପତିଃ / ଅନ୍ତଃ ପତିଃ
ଅହନ୍ + ଅହନ୍ = ଅହର୍ + ଅହର୍ = ଅହରହଃ

୧୦ । ଢକାର ପରେ ଥିଲେ ଜ କାରର, ର କାର ପରେ ଥିଲେ ର କାରର ଲୋପ ହୁଏ ଏବଂ ତତ୍‌ପୂର୍ବ ଅଣ୍ଡର ଦୀର୍ଘ ହୁଏ ।
ଯଥା – ପୁନଃ + ରାଜତେ = ପୁନର୍ + ରାଜତେ = ପୁନା ରାଜତେ ।
ପୁନଃ + ରମୟତେ = (ପୁନର୍ + ରମୟତେ) = ପୁନା ରମୟତେ । ପିତଃ + ରକ୍ଷ = (ପିତର + ରକ୍ଷ) = ପିତା ରକ୍ଷ । ନିଃ + ରୋଗ = ନିର୍ + ରୋଗ = ନୀରୋଗ । ଅନ୍ତଃ + ରାଷ୍ଟ୍ରିୟ = ଅନ୍ତର୍ + ରାଷ୍ଟ୍ରିୟ = ଅନ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରିୟ । ଶିଶୁ + ରୋଦିତି = ଶିଶୁର୍ + ରୋଦିତି = ଶିଶୁ ରୋଦିତି । ଗୁରୁ + ରୁଷ୍ଟୀ = ଗୁରୁର୍ + ରୁଷ୍ଟୀ = ଗୁରୁ ରୁଷ୍ଟ । ମୁଢ଼ + ଡଃ = ମୂଢ଼ । ଲିଭ୍ + ଡଃ = ଲୀଜଃ । ଉଭ୍ + ଜଃ = ଉଚ୍ଚୈଃ ।

୧୧ । ବୟଃ + ସ୍ଥ = ବୟସ୍ଥ / ବୟଃ ସ୍ଥ । ଅନ୍ତଃ + ଘ୍ଥ = ଅନ୍ତସ୍ଥ / ଅନ୍ତଃସ୍ଥ । ମନଃ + ସ୍ଥ = ମନସ୍ଥ / ମନଃସ୍ଥ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସପିଂ କୁରୁତ ।
(କ) ମନଃ + ରଥଃ = ମନୋରଥଃ
Answer:
ମନଃ + ରଥଃ = ମନୋରଥଃ

ତପଃ + ବନମ୍ = ____________
Answer:
ତପଃ + ବନମ୍ = ତପୋବନମ

ବୟଃ + ବୃଦ୍ଧଃ = ____________
Answer:
ବୟଃ + ବୃଦ୍ଧଃ = ବୟୋବୃଦ୍ଧଃ

ମନଃ + ବିକାରଃ = ____________
Answer:
ମନଃ + ବିକାରଃ = ମନୋବିକାରଃ

ଅଧଃ + ଗତିଃ = ____________
Answer:
ଅଧଃ + ଗତିଃ = ଅଧୋଗତିଃ

ଯଶଃ + ଗାନମ୍ = ____________
Answer:
ଯଶଃ + ଗାନମ୍ = ଯଶୋଗାନମ

(ଖ) ନିଃ + ଆଶ = ନିରାଶ
Answer:
ନିଃ + ଆଶ = ନିରାଶା

ନିଃ + ଉକ୍ତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଉକ୍ତଃ = ନିରୁକ୍ତଃ

ନିଃ + ଅସ୍ତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଅସ୍ତଃ = ନିରସ୍ତଃ

ଦୁଃ + ନୀତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ନୀତିଃ = ଦୁର୍ନୀତିଃ

ଦୁଃ + ଗତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଗତିଃ = ଦୁର୍ଗତିଃ

ଦୁଃ + ମତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ମତିଃ = ଦୁର୍ମତିଃ

ଦୁଃ + ଜୟଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଜୟଃ = ଦୁର୍ଜୟଃ

ନିଃ + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ନିରୀକ୍ଷଣମ

ନିଃ + ଘୋଷ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଘୋଷ = ନିଘୋଷ

ନିଃ + ଧନଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଧନଃ = ନିର୍ଧନଃ

ନିଃ + ଗତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଗତଃ = ନିର୍ଗତଃ

ଦୁଃ + ଆଶା = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଆଶା = ଦୁରାଶା

ଦୁଃ + ଆଚାରଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଆଚାରଃ = ଦୁରାଚାରଃ

ଦୁଃ + ବୋଧଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ବୋଧଃ = ଦୁର୍ବୋଧଃ

(ଗ) ସା + ଏବ, ସା + ଇବ, ମନଃ + ତାପଃ, ବହିଃ + ଗମନମ୍, ବିଦୁଃ + ରାଜତେ, ହରଃ + ରମ୍ୟଃ, ଦୁଃ + ଶୀଳ, ନିଃ + ସଂଶୟମ୍‌, ଦୁଃ + ଶାସନମ୍, ପ୍ରଥମଃ + ସର୍ଗଃ, ସଃ + ଉବାଚ, ଯଃ + ଅସୌ, ଓଁ ଶାନ୍ତଃ + ଶାନ୍ତଃ + ଶାନ୍ତଃ ।

ବିସର୍ଗସନ୍ଧି ସରଣି

ବିସର୍ଗ ପୂର୍ବ ବର୍ଷ	ବିସର୍ଗ	ବିସଗୌତ୍ତର ବର୍ଷ	ପରିଣାମ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	ଅକାରଭିନ୍ନସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	କୌଣସି ବ୍ୟଜ୍ଞନ	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	ଅ	ସଃ → ସୋ ଏଷଃ → ଏଷୋ
ଅ	ଃ	ଅ-ଭିନ୍ନ ସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଆ	ଃ	ସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଆ	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଅ	ଃ	ଅ	ଅ → ଓଽ
ଅ	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଅ → ଓ
ଅ/ଆ/ଭିନ୍ନସ୍ବର	ଃ	ସ୍ବର	ଃ → ର୍
ଅ/ଆ/ଭିନ୍ନସ୍ବର	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଃ → ର୍
ପ୍ର‍ାତ / ପୁନ	ଃ	ସ୍ଵର ବର୍ଗର ୩, ୪, ୫ମ ୟ୍, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଃ → ର୍
କୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ	ଃ	ସ୍ / ତ୍ / ଥ୍ ଷ୍ / ଟ୍ / ଠ୍ ଶ୍ / ବ୍ / ଛ୍	ଃ → ସ୍ ଃ → ଷ୍ ଃ → ଶ୍

ସୂତ୍ର ସୂଚନା
୧ । ଅତୋରୋରମ୍ ତାଦପ୍ ତେ 1.6.1.113, ଆଦ୍‌ଗୁଣ 1.6.1.86, ଏବଂ ପଦାନ୍ତାଦ । 6.1.109
୨ । ହଶି ଚ। 8.1.114
୩ । ସ ସଜୁଷୋରୁ 8.2.66
୪ । ବିସର୍ଜନୀୟସ୍ୟ ଡଃ 8.3.34
୫ । ବା ଖରି 8.3.36