Bhagya

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 5 Determinants Ex 5(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 5 Determinants Exercise 5(b)

Question 1.
Write the number of solutions of the following system of equations.
(i) x – 2y = 0
Solution:
No solution

(ii) x – y = 0 and 2x – 2y = 1
Solution:
Infinite

(iii) 2x + y = 2 and -x – 1/2y = 3
Solution:
No solution

(iv) 3x + 2y = 1 and x + 5y = 6
Solution:
One

(v) 2x + 3y + 1 = 0 and x – 3y – 4 = 0
Solution:
One

(vi) x + y + z = 1
x + y + z = 2
2x + 3y + z = 0
Solution:
No solution

(vii) x + 4y – z = 0
3x – 4y – z = 0
x – 3y + z = 0
Solution:
One

(viii) x + y – z = 0
3x – y + z = 0
x – 3y + z = 0
Solution:
One

(ix) a₁x + b₁y + c₁z = 0
a₂x + b₂y + c₂z = 0
a₃x + b₃y + c₃z = 0
and \(\left|\begin{array}{lll}
a_1 & b_1 & c_1 \\
a_2 & b_2 & c_2 \\
a_3 & b_3 & c_3
\end{array}\right|\) = 0
Solution:
Infinite solutions as Δ = Δ₁ = Δ₂ = Δ₃ = 0

Question 2.
Show that the following system is inconsistent.
(a – b)x + (b – c)y + (c – a)z = 0
(b – c)x + (c – a)y + (a – b)z = 0
(c – a)x + (a – b)y + (b – c)z =1
Solution:

Question 3.
(i) The system of equations
x + 2y + 3z = 4
2x + 3y + 4z = 5
3x + 4y + 5z = 6 has
(a) infinitely many solutions
(b) no solution
(c) a unique solution
(d) none of the three
Solution:
(a) infinitely many solutions

(ii) If the system of equations
2x + 5y + 8z = 0
x + 4y + 7z = 0
6x + 9y – z = 0
has a nontrivial solution, then is equal to
(a) 12
(b) -12
(c) 0
(d) none of the three
Solution:
(b) -12

(iii) The system of linear equations
x + y + z = 2
2x + y – z = 3
3x +2y + kz = 4
has a unique solution if
(a) k ≠ 0
(b) -1 < k < 1
(c) -2 < k < 2
(d) k = 0
Solution:
(a) k ≠ 0

(iv) The equations
x + y + z = 6
x + 2y + 3z = 10
x + 2y + mz = n
give infinite number of values of the triplet (x, y, z) if
(a) m = 3, n ∈ R
(b) m = 3, n ≠ 10
(c) m = 3, n = 10
(d) none of the three
Solution:
(c) m = 3, n = 10

(v) The system of equations
2x – y + z = 0
x – 2y + z = 0
x – y + 2z = 0
has infinite number of nontrivial solutions for
(a) = 1
(b) = 5
(c) = -5
(d) no real value of
Solution:
(c) = -5

(vi) The system of equations
a₁x + b₁y + c₁z = 0
a₂x + b₂y + c₂z = 0
a₃x + b₃y + c₃z =0
with has
(a) more than two solutions
(b) one trivial and one nontrivial solutions
(c) No solution
(d) only trivial solutions
Solution:
(a) more than two solutions

Question 4.
Can the inverses of the following matrices be found?
(i) \(\left[\begin{array}{ll}
0 & 0 \\
0 & 0
\end{array}\right]\)
Solution:
|A| = 0
∴ A^-1 can not be found.

(ii) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:
∴ |A| = 4 – 6 = -2 ≠ 0
∴ A^-1 exists.

(iii) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 1 \\
1 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:
|A| = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 1 \\
1 & 1
\end{array}\right]\) = 1 – 1 = 0
∴ A^-1 does not exist.

(iv) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
2 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:
|A| = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
2 & 4
\end{array}\right]\) = 4 – 4 = 0
∴ A^-1 does not exist.

(v) \(\left[\begin{array}{lll}
1 & 0 & 0 \\
0 & 1 & 0 \\
0 & 0 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:
|A| = \(\left[\begin{array}{lll}
1 & 0 & 0 \\
0 & 1 & 0 \\
0 & 0 & 1
\end{array}\right]\) = 1 ≠ 0
∴ A^-1 exists.

Question 5.
Find the inverse of the following:
(i) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{cc}
2 & -1 \\
1 & 3
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) \(\left[\begin{array}{cc}
4 & -2 \\
3 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{ll}
2 & 5 \\
1 & 3
\end{array}\right]\)
Solution:

(v) \(\left[\begin{array}{cc}
1 & 0 \\
2 & -3
\end{array}\right]\)
Solution:

(vi) \(\left[\begin{array}{cc}
1 & 0 \\
0 & -1
\end{array}\right]\)
Solution:

(vii) \(\left[\begin{array}{cc}
i & -i \\
i & i
\end{array}\right]\)
Solution:

(viii) \(\left[\begin{array}{ll}
x & -x \\
x & x^2
\end{array}\right]\), x ≠ 0, x ≠ -1
Solution:

Question 6.
Find the adjoint of the following matrices.
(i) \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 1 & -1 \\
2 & -1 & 2 \\
1 & 3 & -2
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{ccc}
-2 & 2 & 3 \\
1 & 4 & 2 \\
-2 & -3 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) \(\left[\begin{array}{lll}
2 & 1 & 2 \\
2 & 2 & 1 \\
1 & 2 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 3 & 0 \\
2 & -1 & 6 \\
5 & -3 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 7.
Which of the following matrices are invertible?
(i) \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 0 & 0 \\
1 & 1 & 1 \\
2 & -1 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{ccc}
2 & 1 & -2 \\
1 & 2 & 1 \\
3 & 6 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) \(\left[\begin{array}{ccc}
-1 & -2 & 3 \\
2 & 1 & -4 \\
-1 & 0 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 0 & 1 \\
2 & -2 & 1 \\
3 & 2 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 8.
Examining consistency and solvability, solve the following equations by matrix method.
(i) x – y + z = 4
2x + y – 3z = 0
x + y + z = 2
Solution:

(ii) x + 2y – 3z = 4
2x + 4y – 5z = 12
3x – y + z = 3
Solution:
Let

(iii) 2x – y + z = 4
x + 3y + 2z = 12
3x + 2y + 3z = 16
Solution:

(iv) x + y + z = 4
2x + 5y – 2x = 3
x + 7y – 7z = 5
Solution:

(v) x + y + z = 4
2x – y + 3z = 1
3x + 2y – z = 1
Solution:

(vi) x + y – z = 6
2x – 3y + z = 1
2x – 4y + 2z = 1
Solution:

(vii) x – 2y = 3
3x + 4y – z = -2
5x – 3z = -1
Solution:

(viii) x + 2y + 3z = 14
2x – y + 5z = 15
2y + 4z – 3x = 13
Solution:

(ix) 2x + 3y +z = 11
x + y + z = 6
5x – y + 10z = 34
Solution:

Question 9.
Given the matrices
A = \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 2 & 3 \\
3 & -2 & 1 \\
4 & 2 & 1
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and C = \(\left[\begin{array}{l}
1 \\
2 \\
3
\end{array}\right]\)
write down the linear equations given by AX = C and solve it for x, y, z by matrix method.
Solution:

Question 10.
Find X, if \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
1 & 1 & -1 \\
2 & 1 & -1
\end{array}\right]\) X = \(\left[\begin{array}{l}
6 \\
0 \\
1
\end{array}\right]\) where X = \(\left[\begin{array}{l}
x_1 \\
x_2 \\
x_3
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 11.
Answer the following:
(i) If every element of a third order matrix is multiplied by 5, then how many times its determinant value becomes?
Solution:
125

(ii) What is the value of x if \(\left|\begin{array}{ll}
4 & 1 \\
2 & 1
\end{array}\right|^2=,\left|\begin{array}{ll}
3 & 2 \\
1 & x
\end{array}\right|-\left|\begin{array}{cc}
x & 3 \\
-2 & 1
\end{array}\right|\) ?
Solution:
x = 6

(iii) What are the values of x and y if \(\left|\begin{array}{ll}
x & y \\
1 & 1
\end{array}\right|=2,\left|\begin{array}{ll}
x & 3 \\
y & 2
\end{array}\right|=1\) ?
Solution:
x = 5, y = 3

(iv) What is the value of x if \(\left|\begin{array}{ccc}
x+1 & 1 & 1 \\
1 & 1 & -1 \\
-1 & 1 & 1
\end{array}\right|\) = 4?
Solution:
x = 0

(v) What is the value of \(\left|\begin{array}{ccc}
\mathbf{o} & -\mathbf{h} & -\mathbf{g} \\
\mathbf{h} & \mathbf{0} & -\mathbf{f} \\
\mathbf{g} & \mathbf{f} & \mathbf{0}
\end{array}\right|\)?
Solution:
0

(vi) What is the value of \(\left|\begin{array}{l}
\frac{1}{a} 1 \mathrm{bc} \\
\frac{1}{b} 1 c a \\
\frac{1}{c} 1 a b
\end{array}\right|\)
Solution:
0

(vii) What is the co-factor of 4 in the determinant \(\left|\begin{array}{rrr}
1 & 2 & -3 \\
4 & 5 & 0 \\
2 & 0 & 1
\end{array}\right|\)
Solution:
-2

(viii)In which interval does the determinant \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & \sin \theta & 1 \\
-\sin \theta & 1 & \sin \theta \\
-1 & -\sin \theta & 1
\end{array}\right|\) lie?
Solution:
[2, 4]

(ix) Ifx + y + z = n, what is the value of Δ = \(\left|\begin{array}{ccc}
\sin (x+y+z) & \sin B & \cos C \\
-\sin B & 0 & \tan A \\
\cos (A+B) & -\tan A & 0
\end{array}\right|\) Where A, B, C are the angles of triangle.
Solution:
0

Question 12.
Evaluate the following determinants:
(i) \(\left|\begin{array}{ccc}
14 & 3 & 28 \\
17 & 9 & 34 \\
25 & 9 & 50
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{ccc}
14 & 3 & 28 \\
17 & 9 & 34 \\
25 & 9 & 50
\end{array}\right|\)
= 2\(\left|\begin{array}{ccc}
14 & 3 & 28 \\
17 & 9 & 34 \\
25 & 9 & 50
\end{array}\right|\) = 0
(∵ C₁ = C₃)

(ii) \(\left|\begin{array}{ccc}
16 & 19 & 13 \\
15 & 18 & 12 \\
14 & 17 & 11
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{ccc}
16 & 19 & 13 \\
15 & 18 & 12 \\
14 & 17 & 11
\end{array}\right|\) = \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
1 & 1 & 1 \\
14 & 17 & 11
\end{array}\right|\)
( R₁ = R₁ – R₂, R₂ = R₂ – R₃)
= 0 (∵ R₁ = R₂)

(iii) \(\left|\begin{array}{ccc}
224 & 777 & 32 \\
735 & 888 & 105 \\
812 & 999 & 116
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{ccc}
224 & 777 & 32 \\
735 & 888 & 105 \\
812 & 999 & 116
\end{array}\right|\)
= 7\(\left|\begin{array}{ccc}
32 & 777 & 32 \\
105 & 888 & 105 \\
116 & 999 & 116
\end{array}\right|\) = 0
(∵ C₁ = C₂)

(iv) \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 1 & 1 \\
2 & 3 & 4 \\
3 & 4 & 6
\end{array}\right|\)
Solution:

(v) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 2 & 3 \\
3 & 5 & 7 \\
8 & 14 & 20
\end{array}\right|\)
Solution:

(vi) \(\left|\begin{array}{ccc}
1^2 & 2^2 & 3^2 \\
2^2 & 3^2 & 4^2 \\
3^2 & 4^2 & 5^2
\end{array}\right|\)
Solution:

= 225 – 256 – 4(100 – 144) + 9(64 – 81)
= -31 – 4(-44) + 9(-17)
= -31 + 176 – 153 = -184 + 176
= -8

(vii) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & -5863 \\
-7361 & 2 & 7361 \\
1 & 0 & 4137
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & -5863 \\
-7361 & 2 & 7361 \\
1 & 0 & 4137
\end{array}\right|\)
= 2\(\left|\begin{array}{cc}
1 & -5863 \\
1 & 4137
\end{array}\right|\)
(expanding along 2nd column)
= 2(4137 + 5863)
= 2 × 10000 = 20000

(viii) \(\left|\begin{array}{lll}
265 & 240 & 219 \\
240 & 225 & 198 \\
219 & 198 & 181
\end{array}\right|\)
Solution:

(ix) \(\left|\begin{array}{ccc}
0 & a^2 & b \\
b^2 & 0 & a^2 \\
a & b^2 & 0
\end{array}\right|\)
Solution:

= -a² (0 –  a²) + b (b⁴ –  0) = a⁵ + b⁵

(x) \(\left|\begin{array}{ccc}
a-b & b-c & c-a \\
\boldsymbol{x}-\boldsymbol{y} & \boldsymbol{y}-\boldsymbol{z} & z-\boldsymbol{x} \\
\boldsymbol{p}-\boldsymbol{q} & \boldsymbol{q}-\boldsymbol{r} & \boldsymbol{r}-\boldsymbol{p}
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{lll}
a-b & b-c & c-a \\
x-y & y-z & z-x \\
p-q & q-r & r-p
\end{array}\right|\)
= \(\left|\begin{array}{lll}
0 & b-c & c-a \\
0 & y-z & z-x \\
0 & q-r & r-p
\end{array}\right|\) (C₁ = C₁ + C₂ + C₃)
= 0 ( ∵ C₁ = 0)

(xi) \(\left|\begin{array}{lll}
a-b & b-c & c-a \\
b-c & c-a & a-b \\
c-a & a-b & b-c
\end{array}\right|\)
Solution:
\(\left|\begin{array}{lll}
a-b & b-c & c-a \\
b-c & c-a & a-b \\
c-a & a-b & b-c
\end{array}\right|\)
= \(\left|\begin{array}{lll}
0 & b-c & c-a \\
0 & c-a & a-b \\
0 & a-b & b-c
\end{array}\right|\) (C₁ = C₁ + C₂ + C₃)
= 0

(xii) \(\left|\begin{array}{ccc}
-\cos ^2 \theta & \sec ^2 \theta & -0.2 \\
\cot ^2 \theta & -\tan ^2 \theta & 1.2 \\
-1 & 1 & 1
\end{array}\right|\)
Solution:

(Expanding along 3rd row)
= (-cos² θ + sec² θ) (-tan² θ – 1.2) – (sec² θ + 0.2) (cot² θ – tan² θ)
= sin² θ – 1.2 cos² θ – sec² θ tan² θ – 1.2 sec² θ – cosec² θ +  sec² θ tan² θ – 0.2 cot² θ + 0.2 tan² θ
= sin² θ – cosec² θ + 1.2 (cos² θ – sec² θ) + 0.2 (tan² θ – cot² θ) ≠ 0
The question seems to be wrong.

Question 13.
If \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
1 & 1+x & 1 \\
1 & 1 & 1+y
\end{array}\right|\) = 0 what are x and y?
Solution:

or, xy – 0 = 0 ⇒ xy = 0, ⇒ x = 0, or y = 0

Question 14.
For what value of x \(\left|\begin{array}{ccc}
2 x & 0 & 0 \\
0 & 1 & 2 \\
-1 & 2 & 0
\end{array}\right|\) = \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 0 & 0 \\
2 & 3 & 4 \\
0 & 3 & 5
\end{array}\right|\)?
Solution:

Question 15.
Solve \(\left|\begin{array}{ccc}
x+a & 0 & 0 \\
a & x+b & 0 \\
a & 0 & x+c
\end{array}\right|\) = 0
Solution:
\(\left|\begin{array}{ccc}
x+a & 0 & 0 \\
a & x+b & 0 \\
a & 0 & x+c
\end{array}\right|\) = 0
or, (x – a) \(\left|\begin{array}{cc}
x+b & 0 \\
0 & x+c
\end{array}\right|\) = 0
or, (x + a) (x + b) (x + c) = 0
x = -a, x = -b, x = -c

Question 16.
Solve \(\left|\begin{array}{lll}
a+x & a-x & a-x \\
a-x & a+x & a-x \\
a-x & a-x & a+x
\end{array}\right|\) = 0
Solution:

Question 17.
Solve \(\left|\begin{array}{ccc}
x+a & b & c \\
a & x+b & c \\
a & b & x+c
\end{array}\right|\) = 0
Solution:

Question 18.
Show that x = 2 is a root of \(\left|\begin{array}{ccc}x & -6 & -1 \\ 2 & -3 x & x-3 \\ -3 & 2 x & x+2\end{array}\right|\) = 0 Solve this completely.
Solution:
Putting x = 2,

= (x – 1) (-15x + 30 – 5x² + 10x)
= (x – 1) (-5x² – 5x + 30)
= -5(x – 1) (x² + x – 6)
= -5(x – 1) (x + 3) (x – 2) = 0
⇒ x = 1 or, -3 or 2.

Question 19.
Evaluate \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & a & b c \\
1 & b & c a \\
1 & c & a b
\end{array}\right|\) – \(\left|\begin{array}{lll}
1 & a & a^2 \\
1 & b & b^2 \\
1 & c & c^2
\end{array}\right|\)
Solution:

= (a – b) (b – c) [(-a + c) – (b + c – a – b)]
= (a – b) (b – c) (-a + c – c + a) = 0

Question 20.
\(\left|\begin{array}{lll}
a & a^2-b c & 1 \\
b & b^2-a c & 1 \\
c & c^2-a b & 1
\end{array}\right|\)
Solution:

Question21.
For what value of X the system of equations
x + y + z = 6, 4x + λy – λz = 0, 3x + 2y – 4z = -5 does not possess a solution?
Solution:

= 24 – 6λ – 2λ = 24 – 8λ
when Δ = 0
We have 24 – 8λ, = 0 or, λ = 3
The system of equations does not posses solution for λ = 3.

Question 22.
If A is a 3 × 3 matrix and |A| = 2, then which matrix is represented by A × adj A?
Solution:

Question 23.
If A = \(\left[\begin{array}{cc}
0 & -\tan \frac{\alpha}{2} \\
\tan \frac{\alpha}{2} & 0
\end{array}\right]\)
show that (I + A) (I – A)^-1 = \(\left[\begin{array}{cc}
\cos \alpha & -\sin \alpha \\
\sin \alpha & \cos \alpha
\end{array}\right]\) where I = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 24.
Prove the following:
(i) \(\left|\begin{array}{ccc}
a^2+1 & a b & a c \\
a b & b^2+1 & b c \\
a c & b c & c^2+1
\end{array}\right|\) = 1 + a² + b² + c²
Solution:

(ii) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
a & b & c \\
a^3 & b^3 & c^3
\end{array}\right|\) = (b – c) (c – a) (a – b) (a + b + c)
Solution:

= (a – b) (b – c) (b² + bc + c² – a² – ab – b²)
= (a – b) (b- c) (c² – a² + bc – ab)
= (a – b) (b – c) {(c – a) (c + a) + b(c – a)}
= (a – b) (b – c) (c – a) (a + b + c) = R.H.S.
(Proved)

(iii) \(\left|\begin{array}{lll}
\boldsymbol{a} & \boldsymbol{b} & \boldsymbol{c} \\
\boldsymbol{b} & \boldsymbol{c} & \boldsymbol{a} \\
\boldsymbol{c} & \boldsymbol{a} & \boldsymbol{b}
\end{array}\right|\) = 3abc – a³ – b³ – c³
Solution:

= (a + b + c) {(b – c) (a – b) – (c – a)²}
= (a + b + c) (a + b + c) (ab – b² – ca + bc – c² – a² + 2ca)
= (a + b + c) (-a² – b² – c² + ab + bc + ca)
= -(a + b + c) (a² + b² + c² – ab – bc – ca)
=- (a³ + b³ + c³ – 3abc)
= 3abc – a³ – b³ – c³

(iv) \(\left|\begin{array}{lll}
b^2-a b & b-c & b c-a c \\
a b-a^2 & a-b & b^2-a b \\
b c-a c & c-a & a b-a^2
\end{array}\right|\) = 0
Solution:

= (b² – a² + bc – ac) (a – b) {(-a + b) (c – a) – (bc – ac – ab + a²)}
= (b² – a² + bc – ac) (a – b) (- ca + a² + bc – ab – bc + ac + ab – a²)
= (b² – a² + bc – ac) (a – b) × 0 = 0
= R.H.S.
(Proved)

(v) \(\left|\begin{array}{ccc}
-a^2 & a b & a c \\
a b & -b^2 & b c \\
a c & b c & -c^2
\end{array}\right|\) = 4a²b²c²
Solution:

(vi) \(\left|\begin{array}{lll}
(b+c)^2 & a^2 & b c \\
(c+a)^2 & b^2 & c a \\
(a+b)^2 & c^2 & a b
\end{array}\right|\) = (a² + b² + c² ) (a + b + c) (b – c) (c – a) (a – b)
Solution:

= (a – b) (b – c) (a² + b² + c²) (-a² – ab + bc + c²)
= (a – b) (b – c) (a² + b² + c²) {(c² – a²) + b(c – a)}
= (a² + b² + c²) (a – b) (b – c) (c – a) (c + a + b)

(vii) \(\left|\begin{array}{lll}
b+c & a+b & a \\
c+a & b+c & b \\
a+b & c+a & c
\end{array}\right|\) = a³ + b³ + c³ – 3abc
Solution:

= (a + b +c) {(a – b) (a – c) – (c – b) (b – c)}
= (a + b + c) (a² – ac – ab + bc – bc + c² + b² – bc)
= (a + b + c) (a² + b² + c² – ab – bc – ca)
= (a³ + b³ + c³ – 3abc)

(viii) \(\left|\begin{array}{ccc}
a+b+c & -c & -b \\
-c & a+b+c & -a \\
-b & -a & a+b+c
\end{array}\right|\) = 2(b + c) (c + a) (a + b)
Solution:

= -2(a + b) (b + c) (-a – b – c + b)
= 2(a + b) (b + c) (c + a)

(ix) \(\left|\begin{array}{ccc}
a x-b y-c z & a y+b x & a z+c x \\
b x+a y & b y-c z-a x & b z+c y \\
c x+a z & a y+b z & c z-a x-b y
\end{array}\right|\) = (a² + b² + c²) (ax + by + cz) (x² + y² + z²)
Solution:

Question 25.
If 2s = a + b + c show that \(\left|\begin{array}{ccc}
a^2 & (s-a)^2 & (s-a)^2 \\
(s-b)^2 & b^2 & (s-b)^2 \\
(s-c)^2 & (s-c)^2 & c^2
\end{array}\right|\) = 2s³ (s – a) (s – b) (s – c)
Solution:
Let s – a = A, s – b = B, s – c = C
A + B + C = 3s – (a + b + c)
= 3s – 2s = s
Also B + C = s – b + s – c = 2s – (b + c)
= (a + b + c) – b + c = a
Similarly C + A = b, A + B = c

= 2 ABC (A + B + C)²
[Refer Q.No.9 (xii) of Exercise 5(a)]
= 2(s – a) (s – b)(s – c) s³

Question 26.
if \(\left|\begin{array}{ccc}
x & x^2 & x^3-1 \\
y & y^2 & y^3-1 \\
z & z^2 & z^3-1
\end{array}\right|\) = 0 then prove that xyz =1 when x, y, z are non zero and unequal.
Solution:

= (x – y) (y – z) (z – x) (xyz – 1)
It is given that
(x – y) (y – z) (z – x) (xyz – 1) = 0
⇒ xyz – 1 (as x ≠ y ≠ z)

Question 27.
Without expanding show that the following determinant is equal to Ax + B where A and B are determinants of order 3 not involving x.
\(\left|\begin{array}{ccc}
x^2+x & x+1 & x-2 \\
2 x^2+3 x-1 & 3 x & 3 x-3 \\
x^2+2 x+3 & 2 x-1 & 2 x-1
\end{array}\right|\)
Solution:

Question 28.
If x, y, z are positive and are the pth, qth and rth terms of a G.P. then prove that \(\left|\begin{array}{lll}
\log x & p & 1 \\
\log y & q & 1 \\
\log z & r & 1
\end{array}\right|\) = 0
Solution:
Let the G.P. be
a, aR, aR², aR³ …..aR^n-1
p th term = aR^p-1
q th term = aR^q-1
r th term = aR^r-1
x = aR^p-1, y= aR^q-1, z = aR^r-1
log x = log a + (p – 1) log R,
log y = log a + (q – 1) log R,
log z = log a + (r – 1) log R

Question 29.
If D_j = \(\left|\begin{array}{ccc}
j & a & n(n+2) / 2 \\
j^2 & b & n(n+1)(2 n+1) / 6 \\
j^3 & c & n^2(n+1)^2 / 4
\end{array}\right|\) then prove that \(\sum_{j=1}^n\)D_j = 0.
Solution:

Question 30.
Ifa₁, a₂,……a_n are in G.P. and a_i > 0 for every i, then find the value of
\(\left|\begin{array}{ccc}
\log a_n & \log a_{n+1} & \log a_{n+2} \\
\log a_{n+1} & \log a_{n+2} & \log a_{n+3} \\
\log a_{n+2} & \log a_{n+3} & \log a_{n+4}
\end{array}\right|\)
Solution:

Question 31.
If f(x)= \(\left|\begin{array}{ccc}
1+\sin ^2 x & \cos ^2 x & 4 \sin ^2 x \\
\sin ^2 x & 1+\cos ^2 x & 4 \sin 2 x \\
\sin ^2 x & \cos ^2 x & 1+4 \sin ^2 x
\end{array}\right|\) what is the least value of f(x)?
Solution:

As minimum value of sin 2x is 0. So the minimum value of above function f(x) is 2.

Question 32.
If f_r(x), g_r(x), h_r(x), r = 1, 2, 3 are polynomials in x such that f_r(a) = g_r(a) = h_r(a) and
F(x) = \(\left[\begin{array}{lll}
f_1(x) & f_2(x) & f_3(x) \\
g_1(x) & g_2(x) & g_3(x) \\
h_1(x) & h_2(x) & h_3(x)
\end{array}\right]\) find F'(x) at x = a.
Solution:
We have

[Since f₁a) = g₁(a) = h₁(a), f₂(a) = g₂(a) = h₂(a) and f₃(a) = g₃(a) = h₃(a) So that each determinant is zero due to presence of two identical rows.]

Question 33.
If f(x) = \(\left[\begin{array}{ccc}
\cos x & \sin x & \cos x \\
\cos 2 x & \sin 2 x & 2 \cos 2 x \\
\cos 3 x & \sin 3 x & 3 \cos 3 x
\end{array}\right]\) find f'(\(\frac{\pi}{2}\)).
Solution:

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 CHSE Odisha Solutions Chapter 4 Matrices Ex 4(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 4 Matrices Exercise 4(a)

Question 1.
State the order of the following matrices.
(i) [abc]
(ii) \(\left[\begin{array}{l}
1 \\
2
\end{array}\right]\)
(iii) \(\left[\begin{array}{ll}
x & y \\
y & z \\
z & x
\end{array}\right]\)
(iv) \(\left[\begin{array}{cccc}
1 & 0 & 1 & 4 \\
2 & 1 & 3 & 0 \\
-3 & 2 & 1 & 3
\end{array}\right]\)
Solution:
(i) (1 x 3)
(ii) (2 x 1)
(iii) (3 x 2)
(iv) (3 x 4)

Question 2.
How many entries are there in a
(i) 3 x 3 matrix
(ii) 3 x 4 matrix
(iii) p x q matrix
(iv) a sqare matrix of order p?
Solution:
(i) 9
(ii) 12
(iii) pq
(iv) p²

Question 3.
Give an example of
(i) 3 x 1 matrix
(ii) 2 x 2 matrix
(iii) 4 x 2 matrix
(iv) 1 x 3 matrix
Solution:
(i) \(\left(\begin{array}{l}
a \\
b \\
c
\end{array}\right)\)
(ii) \(\left(\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right)\)
(iii) \(\left(\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d \\
e & f \\
g & h
\end{array}\right)\)
(iv) (1, 2, 3)

Question 4.
Let A = \(\left[\begin{array}{lllll}
1 & 2 & 3 & 4 & 1 \\
4 & 5 & 6 & 1 & 2 \\
3 & 9 & 1 & 1 & 6
\end{array}\right]\)
(i) What is the order of A?
(ii) Write down the entries a₃₁, a₂₅, a₂₃
(iii) Write down A^T.
(iv) What is the order of A^T?
Solution:
A = \(\left[\begin{array}{lllll}
1 & 2 & 3 & 4 & 1 \\
4 & 5 & 6 & 1 & 2 \\
3 & 9 & 1 & 1 & 6
\end{array}\right]\)
(i) Order of A is (3 x 5)
(ii) a₃₁ = 3, a₂₅= 2, a₂₃ = 6
(iii) A^T = \(\left[\begin{array}{lll}
1 & 4 & 3 \\
2 & 5 & 9 \\
3 & 6 & 1 \\
4 & 1 & 1 \\
1 & 2 & 6
\end{array}\right]\)
(iv) Order of A^T is (5 x 3).

Question 5.
Matrices A and B are given below. Find A + B, B + A, A – B and B – A. Verify that A + B = B + A and B – A = -(A – B)
(i) A = \(\left[\begin{array}{l}
7 \\
1
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{c}
-6 \\
9
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) A = \(\left[\begin{array}{cc}
1 & 2 \\
3 & -1
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{cc}
4 & 1 \\
-3 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) A = \(\left[\begin{array}{ll}
\frac{1}{2} & \frac{1}{4} \\
\frac{1}{3} & \frac{1}{5}
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{ll}
\frac{1}{3} & \frac{1}{2} \\
\frac{1}{2} & \frac{4}{5}
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) A = \(\left[\begin{array}{cc}
1 & a-b \\
a+b & -3
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{cc}
1 & b \\
-a & 5
\end{array}\right]\)
Solution:

(v) \(\left[\begin{array}{rrr}
1 & -2 & 5 \\
-1 & 4 & 3 \\
1 & 2 & -3
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{rrr}
-1 & 2 & -5 \\
1 & -3 & -3 \\
1 & 2 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 6.
(i) Find the 2×2 matrix X
if X + \(\left[\begin{array}{ll}
0 & 1 \\
1 & 0
\end{array}\right]\) = \(\left[\begin{array}{ll}
2 & 0 \\
0 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) Given
[x y z] – [-4 3 1] = [-5 1 0] derermine x, y, z.
Solution:
[x y z] – [-4 3 1] = [-5 1 0]
∴ (x y z) = (-4 3 1) + (-5 1 0) = (-9 4 1)
∴ x = -9, y = 4, z = 1

(iii) If \(\left[\begin{array}{ll}
x_1 & x_2 \\
y_1 & y_2
\end{array}\right]\) – \(\left[\begin{array}{ll}
2 & 3 \\
0 & 1
\end{array}\right]\) = \(\left[\begin{array}{ll}
3 & 5 \\
1 & 2
\end{array}\right]\) determine x₁, x₂, y₁, y₂.
Solution:

(iv) Find a matrix which when added to \(\left[\begin{array}{cc}
2 & -3 \\
-4 & 7
\end{array}\right]\) gives \(\left[\begin{array}{ll}
4 & 1 \\
3 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 7.
Calculate whenever possible, the following products.
(i) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\left[\begin{array}{l}
2 \\
3
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{l}
2 \\
3
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
4 & 3
\end{array}\right]\)
Solution:
\(\left[\begin{array}{l}
2 \\
3
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
4 & 3
\end{array}\right]\) is impossible because number of columns of 1st ≠ number of rows of second.

(iii) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
2 & 1
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
3 & 1 \\
1 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{cc}
1 & -2 \\
-2 & 3
\end{array}\right]\left[\begin{array}{lll}
1 & 2 & 3 \\
2 & 3 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 8.
If A = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\), B = \(\left[\begin{array}{ll}
3 & 2 \\
1 & 4
\end{array}\right]\), C = \(\left[\begin{array}{ll}
2 & 2 \\
1 & 3
\end{array}\right]\)
Calculate (i) AB (ii) BA (iii) BC (iv) CB (v) AC (vi) CA
Solution:

Question 9.
Find the following products.
(i) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 3 \\
1 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 3 \\
1 & 4
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
3 & 4
\end{array}\right]\)
Solution:

(v) \(\left[\begin{array}{cc}
1 & i \\
i & -1
\end{array}\right]^2\) where i = √-1
Solution:

(vi) \(\left[\begin{array}{ll}
\mathbf{0} & \mathbf{1} \\
\mathbf{1} & \mathbf{0}
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right]\)
Solution:

(vii) \(\left[\begin{array}{ll}
0 & k \\
1 & 0
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right]\)
Solution:

(viii) \(\left[\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
0 & 1 \\
1 & 0
\end{array}\right]\)
Solution:

(ix) \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & k
\end{array}\right]\left[\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right]\)
Solution:

(x) \(\left[\begin{array}{lll}
1 & 2 & 3 \\
4 & 5 & 6 \\
7 & 8 & 9
\end{array}\right]\left[\begin{array}{lll}
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0
\end{array}\right]\)
Solution:
\(\left[\begin{array}{lll}
1 & 2 & 3 \\
4 & 5 & 6 \\
7 & 8 & 9
\end{array}\right]\left[\begin{array}{lll}
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0
\end{array}\right]\) = \(\left[\begin{array}{lll}
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0 \\
0 & 0 & 0
\end{array}\right]\)

Question 10.
Write true or false in the following cases:
(i) The sum of a 3 x 4 matrix with a 3 x 4 matrix is a 3 x 3 matrix.
Solution:
False

(ii) k[0] = 0, k ∈ R
Solution:
False

(iii) A – B = B – A, if one of A and B is zero and A and B are of the same order.
Solution:
False

(iv) A + B = B + A, if A and B are matrices of the same order.
Solution:
True

(v) \(\left[\begin{array}{cc}
1 & 0 \\
-2 & 0
\end{array}\right]\) + \(\left[\begin{array}{cc}
-1 & 0 \\
2 & 0
\end{array}\right]\) = 0
Solution:
True

(vi) \(\left[\begin{array}{ll}
3 & 1 \\
6 & 2
\end{array}\right]\) = 3 \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 1 \\
2 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:
False

(vii) With five elements a matrix can not be constructed.
Solution:
False

(viii)The unit matrix is its own transpose.
Solution:
True

Question 11.
If A = \(\left[\begin{array}{cc}
2 & 4 \\
3 & 13
\end{array}\right]\) and I = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right]\) find A – α I, α ∈ R.
Solution:

Question 12.
Find x and y in the following.
(i) \(\left[\begin{array}{cc}
x & -2 y \\
0 & -2
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{cc}
1 & -8 \\
0 & -2
\end{array}\right]\)
Solution:

(ii) \(\left[\begin{array}{c}
x+3 \\
2-y
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{c}
1 \\
-3
\end{array}\right]\)
Solution:

(iii) \(\left[\begin{array}{c}
2 x-y \\
x+y
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{c}
3 \\
-9
\end{array}\right]\)
Solution:

(iv) \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]+\left[\begin{array}{l}
3 \\
4
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{c}
2 \\
-1
\end{array}\right]\)
Solution:

(v) [2x -y] + [y 3x] = 5 [1 0]
Solution:

Question 13.
The element of ith row and ith column of the following matrix is i +j. Complete the matrix.

Question 14.
Write down the matrix

Question 15.
Construct a 2 x 3 matrix having elements given by
(i) a_ij = i + j
(ii) a_ij = i – j
(iii) a_ij = i × j
(iv) a_ij = i / j
Solution:

Question 16.
If \(\left[\begin{array}{cc}
2 x & y \\
1 & 3
\end{array}\right]+\left[\begin{array}{cc}
4 & 2 \\
0 & -1
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{ll}
8 & 3 \\
1 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 17.
Find A such that
\(\left[\begin{array}{ccc}
2 & 3 & 4 \\
1 & 0 & -2 \\
3 & 1 & -1
\end{array}\right]+A=\left[\begin{array}{ccc}
1 & 2 & -1 \\
2 & -1 & 0 \\
1 & 3 & 2
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 18.
If

Question 19.
What is the order of the matrix B if [3 4 2] B = [2 1 0 3 6]
Solution:
(3 4 2) B = (2 1 0 3 6)
Let A = (3 4 2), C = (2 1 0 3 6)
∴ Order of A = (1 x 3)
Order of C = (1 x 5)
∴ Order of B = (3 x 5)

Question 20.
Find A if \(\left[\begin{array}{l}
4 \\
1 \\
3
\end{array}\right]\) A = \(\left[\begin{array}{rrr}
-4 & 8 & 4 \\
-1 & 2 & 1 \\
-3 & 6 & 3
\end{array}\right]\)
Solution:

Question 21.
Find B if B² = \(\left[\begin{array}{cc}
17 & 8 \\
8 & 17
\end{array}\right]\)
Solution:

∴ a² + bc = 17, ab + bd= 8
ca + cd = 8, bc + d² = 17
∴ a² + bc = bc + d²
or, a² + d² or, a = d
or, ca + cd = ab + bd
or, cd + cd – bd + bd
or, 2cd = 2bd = 8
or, b = c and bd = 4 = cd
∴ ab + bd= 8
or, ab + 4 = 8
or, ab = 4
Again, a² + bc = 17
or, a² + b . b = 17 (∵ b = c)
or, a² + b² = 17
Also (a + b)² = a² + b² + 2ab
∴ (a + b)² = 17 + 8 = 25
or, a + b = 5
And (a – b)² = 17 – 8 = 9
or, a – b = 3
∴ a = 4, b = 1, So d = 4, c = 1
∴ B = \(\left[\begin{array}{ll}
4 & 1 \\
1 & 4
\end{array}\right]\)

Question 22.
Find x and y when

Question 23.
Find AB and BA given that:

Question 24.
Evaluate

Question 25.
If

Show that AB = AC though B ≠ C. Verify that
(i) A + (B + C) = (A + B) + C
(ii) A(B + C) = AB + AC
(iii) A(BC) = (AB)C
Solution:

Question 26.
Find A and B where

Question 27.
If A = \(\left[\begin{array}{cc}
4 & 2 \\
-1 & 1
\end{array}\right]\) and I be the 2 × 2 unit matrix find (A – 2I) (A – 3I)
Solution:

Question 28.
Verify that [AB]^T = B^TA^T where

Question 29.
Verify that A = \(\left[\begin{array}{ll}
a & b \\
c & d
\end{array}\right]\) satisfies the equation x² – (a + d)x + (ad – bc)I = 0 where I is the 2 x 2 matrix.
Solution:

Question 30.
If A = \(\left[\begin{array}{rrr}
1 & 2 & 3 \\
3 & -2 & 1 \\
4 & 2 & 1
\end{array}\right]\), show that A³ – 23 A – 40 I = 0
Solution:

Question 31.

Question 32.
If A and B are matrices of the same order and AB = BA, then prove that
(i) A² – B² = (A – B) (A + B)
(ii) A² + 2AB + B² = (A + B)²
(iii) A² – 2AB + B² = (A – B)²
Solution:
(i) (A – B) (A + B)
= A² + AB – BA – B²
= A² + AB – AB- B²(∵ AB = BA)
= A² – B²
(ii) (A + B)² = (A + B) (A + B)
= A² + AB + BA + B²
= A² + AB + AB + B² (∵ AB = BA)
= A² + 2AB + B²
(iii) (A – B)² = (A – B) (A – B)
= A² – AB – BA + B²
= A² – AB – AB + B² (∵ AB = BA)
= A² – 2AB + B²

Question 33.
If α and β are scalars and A is a square matrix then prove that
(A – αI) . (A – βI) = A² – (α + β) A + αβI, where I is a unit matrix of same order as A.
Solution:
(A – αI) (A – βI)
= A² – AβI – αIA + αβI²
= A² – βAI – αA + αβI
(∵ IA = A, I² = I)
= A² – βA – αA + αβI) (∵ AI = A)
= A² – (α + β) A + αβI

Question 34.
If α and β are scalars such that A = αβ + βI, where A, B and the unit matrix I are of the same order, then prove that AB = BA.
Solution:
We have A = αβ + βI
AB (αβ + βI) B
= α βB + βI B
= α βB + βB = (α + I) βB
= βB (α + 1)
(∵ Scalar mltiβlication is associative)
= Bβ (α + 1)
= Bβα + Bβ = Bαβ + BIβ
(∵ BI = B)
= B (αβ + βi) = BA
AB = BA
(proved)

Question 35.

Question 36.

Question 37.

Question 38.

Question 39.

Question 40.

Question 41.

Question 42.

Question 43.

	Men	Women	Children
Family A →	4	6	2
Family B →	2	2	4

	Family B
	Calory	Proteins
Men	2400	45
Women	1900	55
Children	1800	33

Solution:
The given informations can be written in matrix form as

∴ Calory requirements for families A and B are 24600 and 15800 respectively and protein requirements are 576 gm and 332 gm respectively.

Question 44.
Let the investment in first fund = ₹x and in the second fund is ₹(50000-x)
Investment matrix A=[x  50000-x]

⇒ 300000 – x = 278000
⇒ x = 22000
∴ He invests ₹22000 in first bond and ₹28000 in the second bond.

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 3 Linear Programming Ex 3(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 3 Linear Programming Exercise 3(b)

Question 1.
Maximize Z = 5x₁+ 6x₂
Subject to: 2x₁ + 3x₂ ≤ 6
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraint as equation, we get 2x₁ + 3x₂ = 6
Step – 2 Let us draw the graph

x1	3	0
x2	0	0

Step – 3 Clearly (0,0) statisfies 2x₁ + 3x₂ ≤ 6
The shaded region is the feasible region with vertices 0(0,0), A(3,0), B(0,2).
Step – 4

Corner point	Z = 5x1+ 6x2
0(0.0)	0
A(3,0)	15 → maximum
B(0,2)	12

Z is maximum at A (3,0)
∴ The solution of LPP is x₁ = 3, x₂ = 0
Z_max = 15

Question 2.
Minimize: Z = 6x₁ + 7x₂
Subject to: x₁ + 2x₂ ≥ 4
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraint as equation we get x₁ + 2x₂ = 0
Step – 2 Let us draw the graph of x₁ + 2x₂ = 4

x1	0	4
x2	2	0

Step – 3 Clearly 0(0,0) does not satisfy
x₁ + 2x₂ > 4, x₁ > 0, x₂ > 0 is the first quadrant.
The feasible region is the shaded region with vertices A(4, 0), B(0, 2).
Step – 4 Z (4, 0) = 24
Z (0, 2) = 14 → minimum
Step – 5 As the feasible region is unbounded we cannot immediately decide Z is minimum at B (0, 2).
Let us draw the half-plane 6x₁ + 7x₂ < 14

x1	0	3.5
x2	2	-1

As this half-plane has no point common with the feasible region, we have Z is minimum for x₁= 0, x₂ = 2 and the minimum value of Z = 14.

Question 3.
Maximize Z = 20x₁+ 40x₂
Subject to: x₁ + x₂ ≤ 1
6x₁ + 2x₂ ≤ 3
x₁, x₂ ≥ 0.
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
x₁ + x₂ = 1    …. (1)
6x₁ + 2x₂ = 3   …. (2)
x₁, x₂ ≥ 0
Step – 2 Let us draw the graph:
Table – 1

x1	0	1
x2	1	0

Table – 2

x1	0	0.5
x2	1.5	0

Step – 3 As (0, 0) satisfies both the inequations the shaded region is the feasible region.
Step – 4 Solving
x₁ + x₂ = 1
6x₁ + 2x₂ = 3
we have x₁ = ¼ x₂ = ¾
The vertices are O(0, 0), A(0.5, 0), B(0,1) and C(¼, ¾)
Now Z(O) = 0
Z(A) = 10
Z(B) = 40
Z(C) = 20 × ¼ + 40 × ¾ = 35
∴ Z attains maximum at B for x₁= 0, x₂ = 1
Z_max = 40

Question 4.
Minimize: Z = 30x₁ + 45x₂
Subject to: 2x₁ + 6x₂ ≥ 4
5x₁ + 2x₂ ≥ 5
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Consider the constraints as equations
2x₁ + 6x₂ = 4
5x₁ + 2x₂ = 5
Step – 2
Table – 1

x1	2	-1
x2	0	1

Table – 2

x1	1	0
x2	0	2.5

Step – 3 Clearly 0(0,0) does not satisfy 2x₁ + 6x₂ ≥ 4 and 5x₁ + 2x₂ ≥ 5.
Thus the shaded region is the feasible region.
Solving the equations we get
x₁ = \(\frac{11}{13}\), x₂ = \(\frac{5}{13}\).
∴ The vertices are A(2, 0)
B(\(\frac{11}{13}\), \(\frac{5}{13}\)) and C(0, \(\frac{5}{2}\)).
Step – 4 Z(A) = 60
Z(B) = \(\frac{555}{13}\) → minimum
Z(C) = \(\frac{225}{2}\)
Step – 5 As the feasible region is unbounded we cannot immediately decide Z is minimum at B(\(\frac{11}{13}\), \(\frac{5}{13}\))
Let us draw the half plane
30x₁ + 45x₂ < \(\frac{555}{13}\)

x1	\(\frac{11}{13}\)	0
x2	\(\frac{5}{13}\)	\(\frac{27}{39}\)

As this half plane and the feasible region has no point in common we have Z is minimum for x₁ = \(\frac{11}{13}\), x₂ = \(\frac{5}{13}\), and Z_min = \(\frac{555}{13}\)

Question 5.
Maximize: Z = 3x₁+ 2x₂
Subject to: -2x₁ + x₂ ≤ 1
x₁ ≤ 2
x₁+ x₂ ≤ 3
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
-2x₁ + x₂ = 1        …..(1)
x₁ = 2                   …..(2)
x₁+ x₂ = 3            …..(3)
Step – 2 Let us draw the lines.
Table – 1

x1	0	-1
x2	1	-1

Table – 2

x1	2	2
x2	0	1

Table – 3

x1	0	3
x2	3	0

Step – 3 (0, 0) satisfies all the constraints and x₁, x₂ > 0 is the 1st quadrant the shaded region is the feasible region.

Step – 4 Solving -2x₁ + x₂ = 1
x₁+ x₂ = 3
we have 3x₁ = 2
⇒ x₁ = \(\frac{2}{3}\), x₂ = 3 – \(\frac{2}{3}\) = \(\frac{7}{3}\)
From x₁+ x₂ = 3 and x₁ = 2 we have x₁ = 2, x₂ = 1
∴ The vertices are 0(0, 0), A(2, 0), B(2, 1), C(\(\frac{2}{3}\), \(\frac{7}{3}\)), D(0, 1)
Z(0) = 0, Z(A) = 6, Z(B) = 8, Z(C) = 3.\(\frac{2}{3}\) + 2.\(\frac{7}{3}\) = \(\frac{20}{3}\), Z(D) = 2
Z is maximum at B.
∴ The solution of given LPP is x₁ = 2, x₂ = 1, Z_(max) = 8.

Question 6.
Maximize: Z = 50x₁+ 60x₂
Subject to: x₁ + x₂ ≤ 5
x₁+ 2x₂ ≤ 4
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x₁ + x₂ = 5     ….(1)
x₁+ 2x₂ = 4    ….(2)
Step – 2 Let us draw the graph
Table – 1

x1	5	5
x2	0	0

Table – 2

x1	4	0
x2	0	2

Step – 3 0(0,0) satisfies x₁ + x₂ ≤ 5 and does not satisfy x₁+ 2x₂ ≤ 4
Thus the shaded region is the feasible region.
Step – 4 The corner points are A(4,0), B(5,0), C(0,5) , D(0,2)
∴

Corner point	z = 50x1+ 60x2
A(4,0)	200
B (5,0)	250 → maximum
C(0,5)	300
D(0,2)	120

Z is maximum for x₁ = 0, x₂ = 5, Z_(max) = 300.

Question 7.
Maximize: Z = 5x₁+ 7x₂
Subject to: x₁ + x₂ ≤ 4
5x₁+ 8x₂ ≤ 30
10x₁+ 7x₂ ≤ 35
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get,
x₁ + x₂ = 4           …. (1)
5x₁+ 8x₂ = 30      …. (2)
10x₁+ 7x₂ = 35    …. (3)
Step – 2 Let us draw the graph
Table – 1

x1	4	0
x2	0	4

Table – 2

x1	6	2
x2	0	2.5

Table – 3

x1	0	3.5
x2	5	0

Step – 3 0(0,0) satisfies all the constraints.
Thus the shaded region is the feasible region.
From (1) and (2) we get (\(\frac{2}{3}\), \(\frac{10}{3}\))
From (1) and (3) we get
x₁ = \(\frac{7}{3}\), x₁ = \(\frac{5}{3}\)
∴ The corner points are 0(0,0), A(\(\frac{7}{2}\), 0), B(\(\frac{7}{3}\), \(\frac{5}{3}\)), C(\(\frac{2}{3}\), \(\frac{10}{3}\)), D(0, \(\frac{15}{4}\))
Step – 4

Corner point	z = 5x1+ 7x2
0(0,0)	0
A(\(\frac{7}{2}\), 0)	\(\frac{35}{2}\)
B(\(\frac{7}{3}\), \(\frac{5}{3}\))	\(\frac{70}{3}\)
C(\(\frac{2}{3}\), \(\frac{10}{3}\))	\(\frac{80}{3}\)
D(0, \(\frac{15}{4}\))	\(\frac{105}{4}\)

Z attains its maximum value \(\frac{80}{3}\) for x₁ = \(\frac{2}{3}\) and x₂ = \(\frac{10}{3}\).

Question 8.
Maximize: Z = 14x₁ – 4x₂
Subject to: x₁ + 12x₂ ≤ 65
7x₁ – 2x₂ ≤ 25
2x₁+ 3x₂ ≤ 10
x₁, x₂ ≥ 0
Also find two other points which maximize Z.
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x₁ + 12x₂ = 65   …. (1)
7x₁ – 2x₂ = 25    …. (2)
2x₁ + 3x₂ = 10   …. (3)
Step – 2 Let us draw the graph
Table – 1

x1	65	5
x2	0	5

Table – 2

x1	5	10
x2	5	22.5

Table – 3

x1	5	2
x2	0	2

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies x₁ + 12x₂ ≤ 65 and 7x₁ – 2x₂ ≤ 25 but does not satisfy 2x₁+ 3x₂ ≤ 10. Thus shaded region is the feasible region.
Equation (1) and (2) meet at (5, 5).
From (2) and (3)

∴ The corner points of the feasible region are A(0, \(\frac{10}{3}\)), B(\(\frac{19}{5}\), \(\frac{4}{5}\)), C(5, 5), D(0, \(\frac{65}{12}\)).
Step – 4

Corner point	z = 14x1 – 4x2
A(0, \(\frac{10}{3}\))	\(\frac{-40}{3}\)
B(\(\frac{19}{5}\), \(\frac{4}{5}\))	50 → maximum
C(5, 5)	50 → maximum
D(0, \(\frac{65}{12}\))	\(\frac{65}{3}\)

Z is maximum for x₁ = \(\frac{19}{5}\), x₂ = \(\frac{4}{5}\) or x₁ = 5, x₂ = 5 and Z_max = 50
There is no other point that maximizes Z.

Question 9.
Maximize: Z = 10x₁ + 12x₂ + 8x₃
Subject to: x₁ + 2x₂ ≤ 30
5x₁ – 7x₃ ≤ 12
x₁ + x₂ + x₃ = 20
x₁, x₂ ≥ 0
[Hints: Eliminate x₃ from all expressions using the given equation in the set of constraints, so that it becomes an LPP in two variables]
Solution:
Eliminating x₃ this LPP can be written as Maximize Z = 2x₁ + 4x₂ + 160
Subject to: x₁ + 2x₂ ≤ 30
5x₁ – 7x₃ ≤ 12
x₁, x₂ ≥ 0
Step – 1 Treating the consraints as equations we get
x₁ + 2x₂ = 30    …..(1)
5x₁ – 7x₃ = 12   …..(2)
Step – 2 Let us draw the graph
Table – 1

x1	30	0
x2	0	15

Table – 2

x1	8	1
x2	8	20

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies x₁ + 2x₂ ≤ 30 and does not satisfy 12x₁ + 7x₂ ≤ 152
∴ The shaded region is the feasible region.

Step – 4

Z is maximum for x₁ = 30, x₂ = 0 and Z_max = 220

Question 10.
Maximize: Z = 20x₁ + 10x₂
Subject to: x₁ + 2x₂ ≤ 40
3x₁ + x₂ ≥ 30
4x₁+ 3x₂ ≥ 60
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equalities we have:
x₁ + 2x₂ = 40   ….(1)
3x₁ + x₂ = 30   ….(2)
4x₁+ 3x₂ = 60  ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 (0, 0) satisfies x₁ + 2x₂ ≤ 40 and does not satisfy 3x₁ + x₂ ≥ 30 and 4x₁+ 3x₂ ≥ 60, x₁, x₂ ≥ 0 is the first quadrant.
∴ The shaded region is the feasible region.
Step – 4 x₁ + 2x₂ = 40 and 3x₁ + x₂ = 30

∴ The vetices are A(15, 0), B(10, 0), C(4, 18) and D(6, 12)
Z(A) = 300, Z(B) = 800
Z (C) = 20 x 4 + 10 x 18 = 260
Z (D) = 120 + 120 = 240
Z attains minimum at D(6 ,12).
∴ The required solution x₁ = 6, x₂ =12 and Z_min = 240

Question 11.
Maximize: Z = 4x₁ + 3x₂
Subject to: x₁ + x₂ ≤ 50
x₁ + 2x₂ ≥ 80
2x₁+ x₂ ≥ 20
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
x₁ + x₂ ≤ 50    ….(1)
x₁ + 2x₂ ≥ 80  ….(2)
2x₁+ x₂ ≥ 20   ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 (0, 0) satisfies x₁ + x₂ < 50, x₁ + 2x₂ < 80 but does not satisfy
2x₁ + x₂ > 20, x₁ > 0, x₂ > 0 is the 1st quadrant.
Hence the shaded region is the feasible region.
Step – 4 x₁ + x₂ = 50
x₁ + 2x₂ = 80
=> x₂ = 30, x₁ = 20
The vertices of feasible region are
A(10, 0), B(50, 0), C(20, 30), D (0, 40) and E (0, 20)

Point	Z = 4x1 + 3x2
A(10,0)	40
5(50,0)	200
C(20,30)	170
D(0,40)	120
E(0,120)	60

Question 12.
Optimize: Z = 5x₁ + 25x₂
Subject to: -0.5x₁ + x₂ ≤ 2
x₁ + x₂ ≥ 2
-x₁+ 5x₂ ≥ 5
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
-0.5x₁ + x₂ = 2   ….(1)
x₁ + x₂ = 2         ….(2)
-x₁+ 5x₂ = 5      ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph.

Step – 3 (0, 0) satisfies -0.5x₁ + x₂ ≤ 2, but does not satisfy x₁ + x₂ ≥ 2 and -x₁+ 5x₂ ≥ 5, x₁ > 0, x₂ > 0 is the 1st quadrant.
The shaded region is the feasible region with vertices A(\(\frac{5}{6}\), \(\frac{7}{6}\)) and B(0, 2).
Step – 4 Z can be made arbitrarily large.
∴ Problem has no maximum.
But Z(A) = \(\frac{100}{3}\), Z(B) = 50
Z is minimum at A(\(\frac{5}{6}\), \(\frac{7}{6}\)).
But the feasible region is unbounded.
Hence we cannot immediately decide, Z is minimum at A.
Let us draw the half plane
5x₁ + 25x₂ < \(\frac{100}{3}\)
⇒ 3x₁ + 15x₂ < 20
As there is no point common to this half plane and the feasible region.
we have Z is minimum for x₁ = \(\frac{5}{6}\), x₂ = \(\frac{7}{6}\) and the minimum value = \(\frac{100}{3}\)

Question 13.
Optimize: Z = 5x₁ + 2x₂
Subject to: -0.5x₁ + x₂ ≤ 2
x₁ + x₂ ≥ 2
-x₁+ 5x₂ ≥ 5
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
-0.5x₁ + x₂ = 2   ….(1)
x₁ + x₂ = 2         ….(2)
-x₁+ 5x₂ = 5      ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph.

Step – 3 The shaded regian is feasible region which is unbounded, thus Z does not have any maximum.

As Z can be made arbitrarily large, the given LPP has no maximum.
Z is minimum at B (0, 2). But we cannot immediately decide, Z is minimum at B.
Let us draw the half plane 5x₁ + 2x₂ < 4

x1	0	4/5
x2	2	0

As there is no point common to this half plane and the feasible region,
we have Z is minimum for x₁ = 0, x₂ = 2 and the minimum value of Z = 4.

Question 14.
Optimize: Z = -10x₁ + 2x₂
Subject to: -x₁ + x₂ ≥ -1
x₁ + x₂ ≤ 6
x₂ ≤ 5
x₁, x₂ ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations
-x₁ + x₂ = -1     ….(1)
x₁ + x₂ = 6        ….(2)
x₂ = 5                ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph
Table – 1

x1	1	0
x2	0	-1

Table – 2

x1	6	0
x2	0	1

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints.
Thus the shaded region is the feasible region.
The vertices are 0(0,0) , A(1,0), B(\(\frac{7}{2}\), \(\frac{5}{2}\)) ,C(1, 5) and D (0, 5)
Step – 4 Z(O) = 0
Z(A) = -10
Z(B) = – 30
Z(C) = 0
Z(D) = 10
∴ Z is maximum for x₁= 0, x, = 5 and Z_(max) = 10
Z is minimum for x₁ = \(\frac{7}{2}\)  x₂ = \(\frac{5}{2}\) and Z_(min) = -30

Question 15.
Solve the L.P.P.s obtained in Exercise 3(a) Q.1 to Q. 9 by graphical method.
(1) Maximise: Z = 1500x + 2000y
Subject to: x + y < 20
x + 2y < 24
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x + y = 20
x + 2y = 24
Step – 2 Let us draw of graph.

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints.
Thus the shaded region is the feasible region.
From (1) and (2) we get
y = 14
x = 16
With vertices 0(0, 0), A(20, 0), B(16, 4), C(0, 12).
Step – 4 Z(0) = 0
Z(A) = 30,000
Z(B) = 32,000 → Maximum
Z(C) = 24000
Z is maximum for x = 16, y = 4 with Z = 32000
To get maximum profit he must keep 16 sets of model X and 4 sets of model Y.
Maximum profit = 1500 × 16 + 2000 × 4 = ₹32,000

(2) Maximize: 15x + 10y
Subject: x + 3y ≤ 600
2x + y ≤ 480
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
2x +3y = 600
2a + y = 480
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints.
The corner point are 0(0, 0), A (240, 0) B(210, 60),C(0, 200)
Step – 4 Z(0) = 6
Z(A) = 3600
Z(B) = 3150 + 600
= 3750 → maximum
Z(C) = 2000
Thus Z is maximum for x = 210 and y = 60
and Z_(max) = 3750

(3) Maximize: Z = 20x + 30y
Subject to: x + 2y ≤ 10
x + y ≤ 6
x ≤ 4
x, y ≥ 0.
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x + 2y = 10       …(1)
x + y = 6           …(2)
x = 4
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 As 0(0,0) satisfies all the constraints the shaded region is the feasible region.
Solving (1) and (2) we get x = 2, y = 4.
The vertices and 0(0, 0) , A(4, 0), B(4, 2), C(2, 4), D (0, 5).
Step – 4 Z(0) =0
Z(A) = 80
Z (B) =140
Z(C) = 1 60 → maximum
Z (D) = 150
∴ Z is Maximum when x = 2, y = 4 and Z_(max) = 160

(4) Maximize: Z = 15x + 17y
Subject to: 4x + 7y ≤ 150
x + y ≤ 30
15x + 17y > 300
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
4x + 7y = 150      ….(1)
x + y = 30            ….(2)
15x + 17y = 300  ….(3)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints.
4x + 7y ≤ 150, x + y ≤ 30, but does not satisfy 15x + 17y ≥ 300.
∴ The shaded region is the feasible region.
From (1) and (2) we get

∴ Z is maximum for x = 20. y = 10 and Z_(max) = 470

(5) Maximize: Z = 2x + 4y
Subject to: 3x + 2y ≤ 10
2x + 5y ≤ 15
5x + 6y ≤ 21
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
3x + 2y = 10  …(1)
2x + 5y = 15  …(2)
5x + 6y = 21  …(3)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 As 0(0,0) satisfies all the constraints the shaded region is the feasible region.
From (1) and (3) we get

From (2) and (3) we get

Step-4 Z(O) = 0

(6) Maximize: Z = 1000x + 800y
Subject to: x + y ≤ 5
2x + y ≤ 9
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x + y = 5    ….(1)
2x + y = 9  ….(2)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints.
∴ Thus the shaded region is the feasible region.
From (1) and (2) we get x = 4, y = 1.
∴ The vertices are A(0, 0), A(4.5, 0), B(4, 1) and C(0, 5).
Step – 4 Z(0) =0
Z (A) = 4500
Z (B) = 4800 → Maximum
Z (C) = 4000
Z is maximum for x = 4 and y = 1, Z_(max) = 4800

(7) Minimize: Z = 4960 – 70x – 130y
Subject to: x + y ≤ 12
x + y ≥ 6
x ≤ 8
y ≤ 8
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x + y = 12   ….(1)
x + y = 6     ….(2)
x = 8           ….(3)
y = 4           ….(4)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints except x + y > 6.
The shaded region is the feasible region.
The vertices are A(6, 0), B(8, 0), C(8, 4), D(4, 8), E(0, 8) and F(0, 6).
Step – 4 Z (A) = 4540
Z (B) = 4400
Z (C) = 3880
Z (D) = 3640 → Minimum
Z (E) = 3920
Z (F) = 4180
∴ Z is maximum for x = 4 and y = 8 and Z_(min) = 3640.

(8) Minimize: Z = 16x + 20y
Subject to x + 2y ≥ 10
x + y ≥ 6
3x + y ≥ 8
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Treating the constraints as equations we get
x + 2y = 10  ….(1)
x + y = 6      …(2)
3x + y = 8    …(3)
Step – 2 Let us draw the graph

Step – 3 Clearly 0(0,0) satisfies all the constraints. Thus the shaded region is the feasible region.
From (1) and (2) we get y = 4, x = 2.
From (2) and (3) we get x = 1, y = 5.
The vertices are A(10, 0), B(2, 4), C(1, 5), D(0, 8).
Step – 4 Z (A) = 160
Z (B) = 112 → Minimum
Z (C) =116
Z (D) = 160
As the region is unbounded, let us draw the half plane Z < Z_(min)
⇒ 16x + 20y < 112
⇒ 4x + 5y < 28

x1	7	0
x2	0	5.6

There is no point common to the shaded region and the half plane 4x + 5y ≤ 28 other than B(2, 4).
∴ Z is minimum for x = 2, y = 4 and Z_(min) = 112.

(9) Minimize: Z = (512.5)x + 800y
Subject to: 5x + 4y = 40
x ≤ 7
x ≤ 3
x, y ≥ 0
Solution:
Step – 1 Let us draw the graph of
5x + 4y = 40
x = 7, y = 3

x1	8	0
x2	0	10

Step – 1 Let us draw the graph of
5x + 4y = 40
x = 7, y = 3
Step – 2 The line segment AB is the feasible region.
Step – 3 Z (A) = 3587.5 + 1000 = 4587.5
Z (B) = 2870 + 2400 = 5270
Clearly Z is minimum for
x = 7, y = \(\frac{5}{4}\) and Z_(min) = 4587.5

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 2 Inverse Trigonometric Functions Ex 2 Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 2 Inverse Trigonometric Functions Exercise 2

Question 1.
Fill in the blanks choosing correct answer from the brackets:
(i) If A = tan^-1 x, then the value of sin 2A = ________. (\(\frac{2 x}{1-x^2}\), \(\frac{2 x}{\sqrt{1-x^2}}\), \(\frac{2 x}{1+x^2}\))
Solution:
\(\frac{2 x}{1+x^2}\)

(ii) If the value of sin^-1 x = \(\frac{\pi}{5}\) for some x ∈ (-1, 1) then the value of cos^-1 x is ________. (\(\frac{3 \pi}{10}\), \(\frac{5 \pi}{10}\),\(\frac{3 \pi}{10}\))
Solution:
\(\frac{3 \pi}{10}\)

(iii) The value of tan^-1 x (2cos\(\frac{\pi}{3}\)) is ________. (1, \(\frac{\pi}{4}\), \(\frac{\pi}{3}\))
Solution:
\(\frac{\pi}{4}\)

(iv) If x + y = 4, xy = 1, then tan^-1 x + tan^-1 y = ________. (\(\frac{3 \pi}{4}\), \(\frac{\pi}{4}\), \(\frac{\pi}{3}\))
Solution:
\(\frac{\pi}{2}\)

(v) The value of cot^-1 2 + tan^-1 \(\frac{1}{3}\) = ________. (\(\frac{\pi}{4}\), 1, \(\frac{\pi}{2}\))
Solution:
\(\frac{\pi}{4}\)

(vi) The principal value of sin^-1 (sin \(\frac{2 \pi}{3}\)) is ________. (\(\frac{2 \pi}{3}\), \(\frac{\pi}{3}\), \(\frac{4 \pi}{3}\))
Solution:
\(\frac{\pi}{3}\)

(vii) If sin^-1 \(\frac{x}{5}\) + cosec^-1 \(\frac{5}{4}\) = \(\frac{\pi}{2}\), then the value of x = ________. (2, 3, 4)
Solution:
x = 3

(viii) The value of sin (tan^-1 x + tan^-1 \(\frac{1}{x}\)), x > 0 = ________. (0, 1, 1/2)
Solution:
1

(ix) cot^-1 \(\left[\frac{\sqrt{1-\sin x}+\sqrt{1+\sin x}}{\sqrt{1-\sin x}-\sqrt{1+\sin x}}\right]\) = ________. (2π – \(\frac{x}{2}\), \(\frac{x}{2}\), π – \(\frac{x}{2}\))
Solution:
π – \(\frac{x}{2}\)

(x) 2sin^-1 \(\frac{4}{5}\) + sin^-1 \(\frac{24}{25}\) = ________. (π, -π, 0)
Solution:
π

(xi) if Θ = cos^-1 x + sin^-1 x – tan^-1 x, x ≥ 0, then the smallest interval in which Θ lies is ________. [(\(\frac{\pi}{2}\), \(\frac{3 \pi}{2}\)), [0, \(\frac{\pi}{2}\)), (0, \(\frac{\pi}{2}\)])
Solution:
(0, \(\frac{\pi}{2}\)]

(xii) sec² (tan^-1 2) + cosec² (cot^-1 3) = ________. (16, 14, 15)
Solution:
15

Question 2.
Write whether the following statements are true or false.
(i) sin^-1 \(\frac{1}{x}\) cosec^-1 x = 1
Solution:
False

(ii) cos^-1 \(\frac{4}{5}\) + tan^-1 \(\frac{2}{3}\) = tan^-1 \(\frac{17}{6}\)
Solution:
True

(iii) tan^-1 \(\frac{4}{3}\) + cot^-1 (\(\frac{-3}{4}\)) = π
Solution:
True

(iv) sec^-1 \(\frac{1}{2}\) + cosec^-1 \(\frac{1}{2}\) = \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:
False

(v) sec^-1 (-\(\frac{7}{5}\)) = π – cos^-1 \(\frac{5}{7}\)
Solution:
True

(vi) tan^-1 (tan 3) = 3
Solution:
False

(vii) The principal value of tan^-1 (tan \(\frac{3 \pi}{4}\)) is \(\frac{3 \pi}{4}\)
Solution:
False

(viii) cot^-1 (-√3) is in the second quadrant.
Solution:
True

(ix) 3 tan^-1 3 = tan^-1 \(\frac{9}{13}\)
Solution:
False

(x) tan^-1 2 + tan^-1 3 = – \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:
False

(xi) 2 sin^-1 \(\frac{4}{5}\) = sin^-1 \(\frac{24}{25}\)
Solution:
False

(xii) The equation tan^-1 (cotx) = 2x has exactly two real solutions.
Solution:
True

Question 3.
Express the value of the foilowing in simplest form.
(i) sin (2 sin^-1 0.6)
Solution:
sin (2 sin^-1 0.6)

(ii) tan (\(\frac{\pi}{4}\) + 2 cot^-1 3)
Solution:

(iii) cos (2 sin^-1 x)
Solution:

(iv) tan (cos^-1 x)
Solution:

(v) tan^-1 (\(\frac{x}{y}\)) – tan^-1 \(\frac{x-y}{x+y}\)
Solution:

(vi) cosec (cos^-1 \(\frac{3}{5}\) + cos^-1 \(\frac{4}{5}\))
Solution:

(vii) sin^-1 \(\frac{1}{\sqrt{5}}\) + cos^-1 \(\frac{3}{\sqrt{10}}\)
Solution:

(viii) sin cos^-1 tan sec √2
Solution:
sin cos^-1 tan sec √2
= sin cos^-1 tan sec \(\frac{\pi}{4}\)
= sin cos^-1 1 = sin 0 = 0

(ix) sin (2 tan^-1 \(\sqrt{\frac{1-x}{1+x}}\))
Solution:

(x) tan \(\left\{\frac{1}{2} \sin ^{-1} \frac{2 x}{1+x^2}+\frac{1}{2} \cos ^{-1} \frac{1-y^2}{1+y^2}\right\}\)
Solution:

(xi) sin cot^-1 cos tan^-1 x.
Solution:

(xii) tan^-1 \(\left(x+\sqrt{1+x^2}\right)\)
Solution:

Question 4.
Prove the following statements:
(i) sin^-1 \(\frac{3}{5}\) + sin^-1 \(\frac{8}{17}\) = cos^-1 \(\frac{36}{85}\)
Solution:

(ii) sin^-1 \(\frac{3}{5}\) + cos^-1 \(\frac{12}{13}\) = cos^-1 \(\frac{33}{65}\)
Solution:

(iii) tan^-1 \(\frac{1}{7}\) + tan^-1 \(\frac{1}{13}\) = tan^-1 \(\frac{2}{9}\)
Solution:
L.H.S = tan^-1 \(\frac{1}{7}\) + tan^-1 \(\frac{1}{13}\)

(iv) tan^-1 \(\frac{1}{2}\) + tan^-1 \(\frac{1}{5}\) + tan^-1 \(\frac{1}{8}\) = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(v) tan ( 2tan^-1 \(\frac{1}{5}\) – \(\frac{\pi}{4}\) ) + \(\frac{7}{17}\) = 0
Solution:

Question 5.
Prove the following statements:
(i) cot^-1 9 + cosec^-1 \(\frac{\sqrt{41}}{4}\) = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(ii) sin^-1 \(\frac{4}{5}\) + 2 tan^-1 \(\frac{1}{3}\) = \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:

(iii) 4 tan^-1 \(\frac{1}{5}\) – tan^-1 \(\frac{1}{70}\) + tan^-1 \(\frac{1}{99}\) = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(iv) 2 tan^-1 \(\frac{1}{5}\) + sec^-1 \(\frac{5 \sqrt{2}}{7}\) + 2 tan^-1 \(\frac{1}{8}\) = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(v) cos^-1 \(\frac{12}{13}\) + 2 cos^-1 \(\sqrt{\frac{64}{65}}\) + cos^-1 \(\sqrt{\frac{49}{50}}\) = cos^-1 \(\frac{1}{\sqrt{2}}\)
Solution:


(vi) tan² cos^-1 \(\frac{1}{\sqrt{3}}\) + cot² sin^-1 \(\frac{1}{\sqrt{5}}\) = 6
Solution:
tan² cos^-1 \(\frac{1}{\sqrt{3}}\) + cot² sin^-1 \(\frac{1}{\sqrt{5}}\)
= tan² tan^-1 √2 + cot² cot^-1 (2)
= 2 + 4 = 6

(vii) cos tan^-1 cot sin^-1 x = x.
Solution.

Question 6.
Prove the following statements:
(i) cot^-1 (tan 2x) + cot^-1 (- tan 2x) = π
Solution:

(ii) tan^-1 x + cot^-1 (x + 1) = tan^-1 (x² + x + 1)
Solution:

(iii) tan^-1 (\(\frac{a-b}{1+a b}\)) + tan^-1 (\(\frac{b-c}{1+b c}\)) = tan^-1 a – tan^-1 c.
Solution:
tan^-1 (\(\frac{a-b}{1+a b}\)) + tan^-1 (\(\frac{b-c}{1+b c}\))
= tan^-1 a – tan^-1 b + tan^-1 b – tan^-1 c
= tan^-1 a – tan^-1 c.

(iv) cot^-1 \(\frac{p q+1}{p-q}\) + cot^-1 \(\frac{q r+1}{q-r}\) + cot^-1 \(\frac{r p+1}{r-p}\) = 0
Solution:

(v)

Solution:

Question 7.
Prove the following statements:
(i) tan^-1 \(\frac{2 a-b}{b \sqrt{3}}\) + tan^-1 \(\frac{2 b-a}{a \sqrt{3}}\) = \(\frac{\pi}{3}\)
Solution:

(ii) tan^-1 \(\frac{1}{x+y}\) + tan^-1 \(\frac{y}{x^2+x y+1}\) = tan^-1 \(\frac{1}{x}\)
Solution:

(iii) sin^-1 \(\sqrt{\frac{x-q}{p-q}}\) = cos^-1 \(\sqrt{\frac{p-x}{p-q}}\) = cot^-1 \(\sqrt{\frac{p-x}{x-q}}\)
Solution:

(iv) sin² (sin^-1 x + sin^-1 y + sin^-1 z) = cos² (cos^-1 x + cos^-1 y + cos^-1 z)
Solution:

(v) tan (tan^-1 x + tan^-1 y + tan^-1 z) = cot (cot^-1 x + cot^-1 y + cot^-1 z)
Solution:

Question 8.
(i) If sin^-1 x + sin^-1 y + sin^-1 z = π, show that x\(\sqrt{1-x^2}\) + x\(\sqrt{1-y^2}\) + x\(\sqrt{1-z^2}\) = 2xyz
Solution:
Let sin^-1 x = α, sin^-1 y = β, sin^-1 z = γ
∴ α + β + γ = π
∴ x = sin α, y = sin β, z = sin γ
or, α + β = π – γ
or, sin(α + β) = sin(π – γ) = sin γ
and cos(α + β) = cos(π – γ) = – cos γ

(ii) tan^-1 x + tan^-1 y + tan^-1 z = π show that x + y + z = xyz.
Solution:

(iii) tan^-1 x + tan^-1 y + tan^-1 z = \(\frac{\pi}{2}\). Show that xy + yz + zx = 1
Solution:

or, 1 – xy – yz – zx = 0
⇒ xy + yz + zx = 1

(iv) If r² = x² +y² + z², Prove that tan^-1 \(\frac{y z}{x r}\) + tan^-1 \(\frac{z x}{y r}\) + tan^-1 \(\frac{x y}{z r}\) = \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:

(v) In a triangle ABC if m∠A = 90°, prove that tan^-1 \(\frac{b}{a+c}\) + tan^-1 \(\frac{c}{a+b}\) = \(\frac{\pi}{4}\). where a, b, and c are sides of the triangle.
Solution:
L.H.S. tan^-1 \(\frac{b}{a+c}\) + tan^-1 \(\frac{c}{a+b}\)

Question 9.
Solve
(i) cos (2 sin^-1 x) = 1/9
Solution:

(ii) sin^-1 x + sin^-1 (1 – x) = \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:
sin^-1 x + sin^-1 (1 – x) = \(\frac{\pi}{2}\)
or, sin^-1 (1 – x) = \(\frac{\pi}{2}\) – sin^-1 x = cos^-1 x
or, sin^-1 (1 – x) = sin^-1 \(\sqrt{1-x^2}\)
or, 1 – x = \(\sqrt{1-x^2}\)
or, 1 + x² – 2x = 1 – x²
or, 2x² – 2x  = 0
or, 2x (x – 1) = 0
∴ x = 0 or, 1

(iii) sin^-1 (1 – x) – 2 sin^-1 x = \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:
sin^-1 (1 – x) – 2 sin^-1 x = \(\frac{\pi}{2}\)
⇒ – 2 sin^-1 x = \(\frac{\pi}{2}\) – sin^-1 (1 – x)
⇒ cos^-1 (1 – x)
⇒ cos (– 2 sin^-1 x) = 1 – x      ….. (1)
Let sin^-1 Θ ⇒ sin Θ
Now cos (– 2 sin^-1 x) = cos (-2Θ)
= cos 2Θ = 1 – 2 sin² Θ = 1 – 2x²
Using in (1) we get
1 – 2x² = 1 – x
⇒ 2x² – x = 0 ⇒ x (2x – 1) = 0
⇒ x = 0, ½, But x = ½ does not
Satisfy the given equation, Thus x = 0.

(iv) cos^-1 x + sin^-1 \(\frac{x}{2}\) = \(\frac{\pi}{6}\)
Solution:

(v) tan^-1 \(\frac{x-1}{x-2}\) + tan^-1 \(\frac{x+1}{x+2}\) = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(vi) tan^-1 \(\frac{1}{2 x+1}\) + tan^-1 \(\frac{1}{4 x+1}\) = tan^-1 \(\frac{2}{x^2}\)
Solution:

(vii) 3 sin^-1 \(\frac{2 x}{1+x^2}\) – 4 cos^-1 \(\frac{1-x^2}{1+x^2}\) + 2 tan^-1 \(\frac{2 x}{1-x^2}\) = \(\frac{\pi}{3}\)
Solution:

(viii) cot^-1 \(\frac{1}{x-1}\) + cot^-1 \(\frac{1}{x}\) + cot^-1 \(\frac{1}{x+1}\) = cot^-1 \(\frac{1}{3x}\)
Solution:

(ix) cot^-1 \(\frac{1-x^2}{2 x}\) =  cosec^-1 \(\frac{1+a^2}{2 a}\) – sec^-1 \(\frac{1+b^2}{1-b^2}\)
Solution:

(x) sin^-1 \(\left(\frac{2 a}{1+a^2}\right)\) + sin^-1 \(\left(\frac{2 b}{1+b^2}\right)\) = 2 tan^-1 x
Solution:

(xi) sin^-1 y – cos^-1 x = cos^-1 \(\frac{\sqrt{3}}{2}\)
Solution:

(xii) sin^-1 2x + sin^-1 x = \(\frac{\pi}{3}\)
Solution:

Question 10.
Rectify the error ifany in the following:
sin^-1 \(\frac{4}{5}\) + sin^-1 \(\frac{12}{13}\) + sin^-1 \(\frac{33}{65}\)
Solution:

Question 11.
Prove that:
(i) cos^-1 \(\left(\frac{b+a \cos x}{a+b \cos x}\right)\) = 2 tan^-1 \(\left(\sqrt{\frac{a-b}{a+b}} \tan \frac{x}{2}\right)\)
Solution:

(ii) tan \(\left(\frac{\pi}{4}+\frac{1}{2} \cos ^{-1} \frac{a}{b}\right)\) + tan \(\left(\frac{\pi}{4}-\frac{1}{2} \cos ^{-1} \frac{a}{b}\right)\)
Solution:

(iii) tan^-1 \(\sqrt{\frac{x r}{y z}}\) + tan^-1 \(\sqrt{\frac{y r}{y x}}\) + tan^-1 \(\sqrt{\frac{z r}{x y}}\) = π where r = x + y +z.
Solution:

Question 12.
(i) If cos^-1 (\(\frac{x}{a}\)) + cos^-1 (\(\frac{y}{b}\)) = Θ, prove that \(\frac{x^2}{a^2}\) – \(\frac{2 x}{a b}\) cos Θ + \(\frac{y^2}{b^2}\) = sin² Θ.
Solution:

(ii) If cos^-1 (\(\frac{x}{y}\)) + cos^-1 (\(\frac{y}{3}\)) = Θ, prove that 9x² – 12xy cos Θ + 4y² = 36 sin² Θ.
Solution:

(iii) If sin^-1 (\(\frac{x}{a}\)) + sin^-1 (\(\frac{y}{b}\)) = sin^-1 (\(\frac{c^2}{a b}\)) prove that b²x² + 2xy \(\sqrt{a^2 b^2-c^4}\) a²y² = c²
Solution:

(iv) If sin^-1 (\(\frac{x}{a}\)) + sin^-1 (\(\frac{y}{b}\)) = α prove that \(\frac{x^2}{a^2}\) + \(\frac{2 x y}{a b}\) cos α + \(\frac{y^2}{b^2}\) = sin² α
Solution:

(v) If sin^-1 x + sin^-1 y + sin^-1 z = π prove that x² + y² + z² + 4x²y²z² = 2 ( x²y² + y²z² + z²x² )
Solution:

Question 13.
Solve the following equations:
(i) tan^-1 \(\frac{x-1}{x+1}\) + tan^-1 \(\frac{2 x-1}{2 x+1}\) = tan^-1 \(\frac{23}{36}\)
Solution:

(ii) tan^-1 \(\frac{1}{3}\) + tan^-1 \(\frac{1}{5}\) + tan^-1 \(\frac{1}{7}\) + tan^-1 x = \(\frac{\pi}{4}\)
Solution:

(iii) cos^-1 \(\left(x+\frac{1}{2}\right)\) + cos^-1 x+ cos^-1 \(\left(x-\frac{1}{2}\right)\) = \(\frac{3 \pi}{2}\)
Solution:

(iv) 3tan^-1 \(\frac{1}{2+\sqrt{3}}\) – tan^-1 \(\frac{1}{x}\) = tan^-1 \(\frac{1}{3}\)
Solution:

BSE Odisha Class 8 Sanskrit Solutions Book Pdf Download

ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗ

• Chapter 1 ପରିବେଶଃ
• Chapter 2 ସାଧୁ ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ
• Chapter 3 ଜୟୀ ରାଜଗୁରୁ
• Chapter 4 କୃଷକଃ
• Chapter 5 ଯାତ୍ନେନ ସିଦ୍ଧିଃ
• Chapter 6 ଗନ୍ଧମାଦନଃ
• Chapter 7 ଇସ୍ପାତନଗରୀ
• Chapter 8 ବ୍ୟାସକବି ଫକୀରମୋହନଃ
• Chapter 9 ବିଚିତ୍ରା ସୃଷ୍ଟି
• Chapter 10 ଜୀବନସ୍ୟ ରହସ୍ୟମ୍
• Chapter 11 ସେବା ହି ପରମୋ ଧର୍ମଃ
• Chapter 12 ଲକ୍ଷ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିଃ
• Chapter 13 ମାତୃଭକ୍ତଃ ଚାଣକ୍ୟଃ

ପଦ୍ୟ ବିଭାଗ

• Chapter 14 ରାଷ୍ଟ୍ରବନ୍ଦନମ୍
• Chapter 15 ନୀତିମଞ୍ଜରୀ
• Chapter 16 ସୂକ୍ତୟଃ
• ବ୍ୟାକରଣ ବିଭାଗ (Grammar)

BSE Odisha 8th Class Text Book Solutions

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 2 प्रियतम Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 2 प्रियतम

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. इन प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
(ଚ୍ଚନ୍ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଡର୍ତ୍ତର ଦୋ ତ।ନଚାଇେଁ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ଏହି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) भगवान विष्णु किसे और क्यों अपना श्रेष्ठ भक्त मानते हैं?
ଭଗବାନ୍ ୱିଷ୍ଣୁ କିସ୍ ଔର୍ କ୍ୟା ଅପ୍‌ନା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭକ୍ତ ମାନତେ ହୈ ?
(ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ କାହାକୁ ଓ କାହିଁକି ନିଜର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭକ୍ତ ମାନିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
भगवान विष्णु किसान को अपना श्रेष्ठ भक्त मानते हैं। किसान कर्म करते हुए तथा सारी जिम्मेदारियों का निर्वाह करते हुए भी भगवान का नाम भूलता नहीं। कर्म ही ईश्वर है। कर्म को छोड़कर सिर्फ भगवान का नाम लेने से कोई आगे नहीं बढ़सकता।

(ख) नारदजी ने विष्णु से क्या सवाल किया और उसके उत्तर में विष्णु ने नारदजी को क्या करने को कहा?
(ନାରଦ୍‌ଜୀ ନେ ଵିଷ୍ଣୁ ସେ କ୍ୟା ସବାଲ୍ କିୟା ଔର୍ ଉସ୍‌ ଉତ୍ତର ମେଁ ଵିଷ୍ଣୁ ନେ ନାରଦ୍‌ କୁ କ୍ୟା କର୍‌ନେ କୋ କହା ?
ନାରଦ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କ’ଣ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତରରେ ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦକୁ କ’ଣ କରିବାକୁ କହିଲେ ?)
उत्तर:
नारदजी ने विष्णु से यह सवाल किया कि संसार में कौन तुम्हारा प्रिय और प्रधान भक्त है। भगवान विष्णु ने कहा एक सज्जन किसान ही प्राणों से प्रियतम है और विष्णु ने नारद जी को एक तैल-पूर्ण पात्र देकर कहा विश्व भ्रमण करें, पात्र से एक बूँद तैल गिरना नहीं चाहिए।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक बाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍-ଏକ୍ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) नारदजी ने किससे सवाल किया?
ନାରଦ୍‌ ନେ କିସ୍ ସେ ସୱାଲ୍ କିୟା ?
उत्तर:
नारदजी ने भगवान विष्णु से सवाल किया।

(ख) विष्णुजी ने नारद को क्या उत्तर दिया?
ୱିଷ୍ଣୁଜୀ ନେ ନାରଦ୍ କୋ କ୍ୟା ଉତ୍ତର୍ ଦିୟା ?
(ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦଙ୍କୁ କ’ଣ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ?)
उत्तर:
विष्णुजी ने नारद को यह उत्तर दिया कि एक सज्जन किसान प्राणों से प्रियतम है।

(ग) नारद ने किसकी परीक्षा लेने की बात कही?
(ନାରଦ ନେ କିସ୍ଵୀ ପରୀକ୍ଷା ଲେନେ କୀ ବାତ୍ କହୀ ?)
(ନାରଦ କାହାର ପରୀକ୍ଷା ନେବାପାଇଁ କହିଲେ ?)
उत्तर:
नारद ने भगवान विष्णुजी के श्रेष्ठ भक्त किसान की परीक्षा लेने की बात कहीं।

(घ) किसान ने कब-कब भगवान का नाम स्मरण किया?
(କିସାନ୍ ନେ କବ୍-କବ୍ ଭଗବାନ କା ନାମ୍ ସ୍ମରଣ କୟା ?)
(କୃଷକ କେଉଁ କେଉଁ ସମୟରେ ଭଗବାନଙ୍କ ନାମ ସ୍ମରଣ କଲା ?)
उत्तर:
किसान ने सुबह, शाम और दुपहर में भगवान का नाम स्मरण किया।

(ङ) नारदजी किस बात से चकरा गये?
ନାରଦ୍‌ଜୀ କିସ୍ ବାତ୍ ସେ ଚକରା ଗୟେ ?
(ନାରଦ କେଉଁ କଥାରେ ଚକିତ ହେଲେ ?)
उत्तर:
सिर्फ तीनवार नाम लेकर किसान भगवान का प्रिय बनगया इस बात को लेकर नारदजी चकित हो गए।

(च) तैलपूर्णपात्र लेकर नारदजी कहाँ गये?
ତୈଲ୍‌ପୂର୍ଣ ପାତ୍ର ଲେକର୍ ନାରଦଜୀ କାହାଁ ଗୟେ ?
(ତେଲପୂର୍ଣ୍ଣ ପାତ୍ର ନେଇ ନାରଦ କେଉଁଠାକୁ ଗଲେ ?)
उत्तर:
तैलपूर्ण पात्र लेकर नारदजी भूमण्डल भ्रमण करने गये।

(छ) विष्णु ने नारद जी को किस वात पर ध्यान देने को हा?
(ୱିଷ୍ଣୁ ନେ ନାରଦ୍‌ କୋ କିସ୍ ବାତ୍ ପର୍ ଧ୍ୟାନ୍ ଦେନେ କୋ କହା ?)
(ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦଙ୍କୁ କେଉଁ କଥାରେ ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାକୁ କହିଲେ ?)
उत्तर:
विष्णु ने नारदजी को तैलपूर्ण पात्र से एक बूँद तैल नहीं गिरने पर ध्यान देने को कहा।

(ज) नारदजी को अपने पास बुलाकर विष्णु ने क्या कहा?
(ନାରଦକା କୋ ଅପନେ ପାସ୍ ଚୁଳାକର ୱିଷ୍ଣୁ ନେ କ୍ୟା କହା?)
(ନାରଦଙ୍କୁ ନିଜ ପାଖକୁ ଡକାଇ ବିଷ୍ଣୁ କ’ଣ କହିଲେ ?)
उत्तर:
नारदजी को अपने पास बुलाकर विष्णु ने यह कहा कि तैल पात्र लेकर कि जाते समय कितनी बार इष्ट का नाम लिया था।

(झ) विश्व पर्यटन के दौरान नारदजी ने कितने बार विष्णु का नाम लिया था ?
(ୱିଶ୍ୱ-ପର୍ଯ୍ୟଟନ କେ ଦୌରାନ୍ ନାରଦ୍‌ଜୀ ନେ କିତ୍‌ ବାର୍ ଵିଷ୍ଣୁ କା ନାମ୍ ଲିୟା ଥା ? )
(ବିଶ୍ଵଭ୍ରମଣ ସମୟରେ ନାରଦ କେତେଥର ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନାମ ନେଇଥିଲେ ?)
उत्तर:
विश्व पर्यटन के दौरान नारदजी ने एक बार भी विष्णु का नाम नहीं लिया था।

(ञ) शंकित हृदय से नारद ने विष्णु से क्या कहा?
ଶଂକିତ୍ ହୃଦୟ ସେ ନାରଦ୍ ନେ ଵିଷ୍ଣୁ ସେ କ୍ୟା କହା ?
(ଶଙ୍କାକୁଳ ହୃଦୟରେ ନାରଦ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କ’ଣ କହିଲେ?)
उत्तर:
शंकित हृदय से नारद ने विष्णु से यह कहा कि वह कभी भगवान का नाम जप नहीं किया था।

(ट) विष्णु ने किसान को क्यों प्रियतम कहा?
ଵିଷ୍ଣୁ ନେ କିସାନ୍ କୋ ର୍କେ ପ୍ରିୟତମ କହା ?
(ବିଷ୍ଣୁ କୃଷକକୁ କାହିଁକି ପ୍ରିୟତମ କହିଲେ ?)
उत्तर:
विष्णु ने किसान को इसलिए प्रियतम कहा कि उसने अपना काम करते हुए भी भगवान का नाम लिया।

(ठ) नारदजी ने विष्णु की बात से लज्जित होकर क्या कहा?
(ନାରହଜା ନେ ୱ୍ୱଷ୍ଟୁକା ବାତ୍ ସେ ଲଜିତ୍ ହୋକର କ୍ୟା କହା?)
(ନାରଦ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ କଥାରେ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ କ’ଣ କହିଲେ ?)
उत्तर:
नारदजी ने विष्णु की बात से लज्जित होकर सत्य कहा।

3. सही उत्तर चुनिए।
(ଠିକ୍ ଡତ୍ତର ବାଙ୍ଗ)
(क) किसान ने एक दिन में कितनी बार भगवान का नाम-स्मरण किया?
(i) चार
(ii) तीन
(iii) एक
उत्तर:
(ii) ती

(ख) विश्व पर्यटन करके नारदजी कहाँ लौटे?
(i) मर्त्यलोक
(ii) विष्णुलोक
(iii) पाताल लोक
उत्तर:
(ii) विष्णुलोक

(ग) योगिराज कौन हैं?
(i) किसान
(ii) नारद
(iii) विष्णु
उत्तर:
(ii) नारद

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. नीचे लिखे शब्दों के समानार्थे शब्द लिखिए
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ (ସମାନାର୍ଥୀ ଶବ୍ଦ) (ଲେଖ ।)
मृत्युलोक, दिवा, रात्री, प्रात, वैकुण्ठ
उत्तर:
मृत्युलोक – मर्त्यलोक
रात्री – रजनी
दिवा – दिवस
प्रातः – सुबह
वैकुण्ठ – स्वर्ग

2. नीचे लिखे शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପର ତଶବ୍ଦ ଲେଖା)
प्रधान, रात्रि, प्रात: काल, आवश्यक, साधारण, उल्लास
उत्तर:
प्रधान – अप्रधान
प्रातः काल – शायंकाल
साधारण – असाधारण
रात्रि – दिवा
आवश्यक – अनावश्यक
उल्लास – विषाद

3. विशेष रूप से ध्यान दीजिए कि हिन्दी में केवल दो लिंग होते हैं। क्लीव लिंग या नपुंसक लिंग होता ही नहीं। इसलिए निम्नलिखित शब्दों में से कौन-सा शब्द पुंलिंग का और कौन- सा शब्द स्त्रीलिंग का है, बताइए।
(ବିଶେଷ ରୂପେ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅ କି ହିନ୍ଦୀରେ କେବଳ ଦୁଇଟି ଲିଙ୍ଗ ଅଛି । କ୍ଲବ ଲିଙ୍ଗ ବା ନଂପୁସକ ଲିଙ୍ଗ ବୋଲି କିଛି ନାହିଁ । ତେଣୁ ତଳଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଓ କେଉଁ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, କୁହ ।)
भक्त, किसान, दरवाजा, विवाद, आज्ञा, स्मरण, परीक्षा, नाम, बूँद
पुंलिंग: भक्त , किसान, दरवाजा, विवाद, स्मरण, नाम
स्त्रीलिंग: आज्ञा, परीक्षा, बूँद

4. नारद ने कहा, ‘मैं उसकी परीक्षा लूँगा’। इस वाक्य में ‘लूंगा’ क्रिया है, जिससे भविष्यत काल की सूचना मिलती है। निम्न वाक्यों का काल निर्णय कीजिए।
(क) किसान शाम को घर लौटा।
उत्तर:
इस वाक्य में ‘लौटा’ क्रिया है, जिससे भुतकाल की सूचना मिलती है। ( भुतकाल )

(ख) कुत्ता भौंक रहा है।
उत्तर:
इस वाक्य में ‘रहा’ क्रिया है, जिससे वर्तमान काल की सूचना मिलती है। ( वर्तमान काल )

(ग) मेरे पिताजी कल दिल्ली जाएँगे।
उत्तर:
इस वाक्य में ‘जाएँगे’ क्रिया है, जिससे भविष्यत काल की सूचना मिलती है। (भविष्यत काल)

(घ) यहाँ का दृश्य दर्शक को आकृष्ट करता है।
उत्तर:
इस वाक्य में ‘करता’ क्रिया है, जिससे वर्त्तमान काल की सूचना मिलती है। ( वर्त्तमान काल )

(ङ) बुखार के कारण कल में स्कूल नहीं आ पाया।
उत्तर:
इस वाक्य में ‘पाया’ क्रिया है, जिससे अतीत काल की सूचना मिलती है। (भूतकाल )

5. इन्हें क्या कहते हैं लिखिए।
(क) जो खेती का काम करता है, वह है किसान।
(ख) जो कपड़ा बुनने का काम करता है, वह है…………………।
उत्तर:
बुणाकार/हंसि

(ग) जो रोगियों का इलाज करता है, वह है……………
उत्तर:
चिकित्सक, डॉक्टर

(घ) जो हमारे पास चिट्ठियाँ पहुँचाता है, वह है …………….
उत्तर:
डाकिया

गृह कार्य (ଗୃହ କାର୍ଯ୍ୟଯ)

1. अपने प्रिय दोस्त के बारे में वर्णन कीजिए तथा यह वताइए कि वह क्यों प्रिय है?
(ତୁମର ପ୍ରିୟ ସାଥୀଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ତଥା ସେ କାହିଁକି ପ୍ରିୟ ଅଟନ୍ତି କୁହ ?)
उत्तर:
मेरे प्रिय दोस्त का नाम नारायण है। वह मुझे इसलिए प्रिय लगता है क्योंकि वह मुझसे ज्यादा धनो होने पर भी उससे कुछ भी पुछते समय या किसी विषय के बारे में त्यारी करते समय वह बिना किसी बाधा या रुकावट के मुझे सठीक सलाह देता है। मेरे मुसीबत के समय मेरे साथ रहता है। उसे किसी चीज का घमंड भी नहीं है। वह समय का सलाह देने के साथ सारे काम ठीक समय पर खुद भी करता है और मुझे भी अपने और काम पुरे करने का सुझाव देता है।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘प्रियतम’ कविता के कवि कौन हैं?
उत्तर:
‘प्रियतम’ कविता के कवि सूर्यकांत त्रिपाठी ‘निराला’ हैं।

प्रश्न 2.
कवि सूर्यकांत त्रिपाठी ‘निराला’ किस युग के कवि थे?
उत्तर:
कवि सूर्यकांत त्रिपाठी ‘निराला’ छायावादी युग के कवि थे।

प्रश्न 3.
कवि ‘निराला’ की कविता में कौन-सी प्रेरणा निहित है?
उत्तर:
कवि निराला की कविता में जीवन-संग्राम में लड़ने की प्रेरणा निहित है।

प्रश्न 4.
‘प्रियतम’ कविता में कवि क्या संदेश देना चाहते हैं?
उत्तर:
‘प्रियतम’ कविता में कवि कर्म ही ईश्वर है के बारे में संदेश देना चाहते हैं।

प्रश्न 5.
विष्णु ने नारद जी को किस बात पर ध्यान देने को कहा?
उत्तर:
विष्णु ने नारदजी को कहा कि तैलपूर्ण पात्र से एक बूँद तेल की नीचे न गिर जाए इस बात का ध्यान देना ।

प्रश्न 6.
हर एक व्यक्ति को क्या करना चाहिए?
उत्तर:
हर एक व्यक्ति को कर्म करना चाहिए।

प्रश्न 7.
नारद जी किसके पास गये?
उत्तर:
नारद जी विष्णु के पास गये।

प्रश्न 8.
विष्णुजी ने नारद को क्या उत्तर दिया?
उत्तर:
विष्णुजी नारद को यह उत्तर दिया कि मर्त्यलोक में एक सज्जन किसान है जो उनके प्राणों से भी प्रियतम है।

प्रश्न 9.
नारद जी ने किसकी परीक्षा लेने की बात कही?
उत्तर:
नारद जी ने किसान की परीक्षा लेने की बात कही।

प्रश्न 10.
नारद जी ने किससे सवाल किया?
उत्तर:
नारद जी ने भगवान विष्णु से सवाल किया।

प्रश्न 11.
किसान ने भगवान का नाम एक दिन में कितनी बार स्मरण किया?
उत्तर:
किसान ने भगवान का नाम एक दिन में तीन बार लिया।

प्रश्न 12.
तैलपूर्ण पात्र लेकर नारद जी कहाँ गए?
उत्तर:
तैलपूर्ण पात्र लेकर नारद जी भूमण्डल की प्रदक्षिण करने के लिए गए।

प्रश्न 13.
विश्व – पर्यटन के दौरान नारद जी ने कितनी बार विष्णु का नाम लिया था?
उत्तर:
विश्य पर्यटन के दौरान नारदजी ने एक बार भी विष्णु का नाम नहीं लिया था।

प्रश्न 14.
विश्व – पर्यटन करके नारद जी कहाँ लौटे?
उत्तर:
विश्व पर्यटन करके नारद जी वैकुण्ठ लोक लौटे।

प्रश्न 15.
योगिराज किसे कहा गया है?
उत्तर:
योगिराज नारदजी को कहा गया है।

प्रश्न 16.
विष्णु ने किसको प्रियतम कहा है?
उत्तर:
विष्णु ने मर्त्यलोक में रहने वाले एक सज्जन किसान को प्रियतम कहा है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
यह युक्ति किसकी है?
” तैल पात्र लेकर जाते समय कितनी बार इष्ट का नाम लिया था”।
उत्तर:
विष्णु

प्रश्न 2.
किसान ने कब-कब भगवान का नाम स्मरण किया?
उत्तर:
प्रातःकाल, दोपहर और शाम

प्रश्न 3.
विष्णु का प्रियतम कौन है?
उत्तर:
किसान

प्रश्न 4.
नारद को क्या कहा गया है?
उत्तर:
योगिराज

प्रश्न 5.
किसान किसका प्रियतम भक्त है?
उत्तर:
विष्णु

प्रश्न 6.
कैसे पात्र को लेकर नारदजी धरती घूमने के लिए गए?
उत्तर:
तैलपूर्ण पात्र

प्रश्न 7.
‘प्रियतम’ कविता के कवि कौन हैं?
उत्तर:
सूर्यकान्त त्रिपाठी

प्रश्न 8.
विश्व – पर्यटन करके नारद जी कहाँ लौटे?
उत्तर:
विष्णु लोक

प्रश्न 9.
किसान ने एक दिन में कितनी बार भगवान का नाम-स्मरण किया?
उत्तर:
तीन बार

प्रश्न 10.
तैलपूर्ण पात्र लेकर नारदजी कहाँ गये?
उत्तर:
भूमण्डल

प्रश्न 11.
नारद ने किसकी परीक्षा लेने की बात कही?
उत्तर:
किसान

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
विष्णु ने……………………को प्रियतम कहा है।
उत्तर:
किसान

प्रश्न 2.
हर व्यक्ति को …………….. करना चाहिए।
उत्तर:
कर्म

प्रश्न 3.
” एक सज्जन किसान प्राणों से प्रियतम है” ? यह युक्ति ……………….की है।
उत्तर:
बिष्णु

प्रश्न 4.
कविता ‘प्रियतम’ …………………. ने लिखी है।
उत्तर:
निराला

प्रश्न 5.
किसान ने दिन भर में ……………… बार भगवान का नाम – स्मरण किया।
उत्तर:
तीन

प्रश्न 6.
विश्व – पर्यटन करके नारदजी ……………………. लौटे।
उत्तर:
विष्णु लोक

प्रश्न 7.
योगिराज ………………… से कहा गया है।
उत्तर:
नारद

प्रश्न 8.
नारदजी ने ………………….. से सवाल किया।
उत्तर:
विष्णु

प्रश्न 9.
………………….. की परीक्षा लेने की बात नारद ने कही।
उत्तर:
किसान

प्रश्न 10.
नारदजी ने विश्व – पर्यटन के दौरान ………………… . बार विष्णु का नाम लिया था।
उत्तर:
एक बार भी नहीं

प्रश्न 11.
” नाम भी वह लेता है, इसी से है प्रियतम । ” – यह पंक्ति ……………… कवि की हैं।
उत्तर:
निराला

प्रश्न 12.
……………… करके नारदजी विष्णुलोक लौटे।
उत्तर:
विश्व-पर्यटन

प्रश्न 13.
किसान ने एक दिन में तीन बार ……………….. का नाम स्मरण किया।
उत्तर:
भगवान

प्रश्न 14.
……………………ने विष्णु की बात से लज्जित होकर कहा – ‘यह सत्य है’।
उत्तर:
नारदजी

प्रश्न 15.
‘नाम भी वह लेता है, इसी से है ……………………।
उत्तर:
प्रियतम

प्रश्न 16.
किसान की परीक्षा लेने की बात …………………… ने कही।
उत्तर:
नारद

प्रश्न 17.
नारदजी ने विष्णु की बात से लज्जित होकर ……………….. कहा।
उत्तर:
सत्य

प्रश्न 18.
योगिराज ने ……………….. से सवाल किया।
उत्तर:
विष्णु

प्रश्न 19.
‘प्रियतम’ कविता में कवि ……………….. संदेश देना चाहते हैं।
उत्तर:
कर्म ही ईश्वर है

D. सही उत्तर चुनिए।

1. योगिराज कौन हैं?
(A) किसान
(B) नारद
(C) विष्णु
(D) शिव
उत्तर:
(B) नारद

2. विश्व-पर्यटन करके नारद जी कहाँ लौटे?
(A) मर्त्यलोक
(B) विष्णुलोक
(C) पाताल लोक
(D) स्वर्ग लोक
उत्तर:
(B) विष्णुलोक

3. किसान ने एक दिन में कितनी बार भगवान का नाम स्मरण किया?
(A) चार
(B) तीन
(C) एक
(D) बार-बार
उत्तर:
(B) तीन

4. विश्व-पर्यटन के दौरान नारद जी ने कितनी बार विष्णु का नाम लिया था?
(A) दस बार
(B) एक बार भी नहीं
(C) तीन बार
(D) चार बार
उत्तर:
(B) एक बार भी नहीं

5. तैलपूर्ण पात्र लेकर नारद जी कहाँ गये?
(A) पृथ्वी का चक्कर लगाने
(B) स्वर्ग का चक्कर लगाने
(C) विष्णुलोक का चक्कर लगाने
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) पृथ्वी का चक्कर लगाने

6. किसान ने कितनी बार भगवान का नाम लिया?
(A) चार बार
(B) तीन बार
(C) पाँच बार
(D) छह बार
उत्तर:
(B) तीन बार

7. भगवान विष्णु का प्रिय शिष्य कौन है?
(A) नारद
(B) कार्तिक
(C) गणेश
(D) किसान
उत्तर:
(D) किसान

8. नारद जी ने भगवान विष्णु से जो सवाल किया वह सवाल क्या था?
(A) आपका प्रिय भक्त कौन है
(B) आका प्रिय स्थल कौन-सा है
(C) आपका नाम क्या है
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) आपका प्रिय भक्त कौन है

9. नारद जी ने किससे सवाल किया?
(A) किसान से
(B) विष्णु से
(C) शिव से
(D) अपने आप से
उत्तर:
(B) विष्णु से

एक दिन बिष्णु के पास गये नारदजी, (ଏକ୍ ଦିନ ବିଷ୍ଣୁ କେ ପାସ୍ ଗୟେ ନାରଦ୍‌,)
पूछा, ‘मृत्युलोक में वह कौन है पुण्यश्लोक (ପୂଛା, ‘ମୃତ୍ୟୁଲୋକ୍ ମେଁ ୱହ କୌନ୍ ହୈ ପୁଣ୍ୟଶ୍ଳୋକ୍)
भक्त तुमहारा प्रधान’? (ଭକ୍ରି ତ୍ରମ୍ହହ।ରା ପ୍ରଧାନୀ)
बिष्णुजी ने कहा (କ୍ତ ତୁମ୍‌ହାରା ପ୍ରଧାନ୍’ ?)
‘एक सज्नन किसान है, प्राणों से प्रियतम।’ (‘ଏକ୍ ସଜ୍ଜନ୍ କିସାନ୍ ହୈ, ପ୍ରାର୍ଥୋ ସେ ପ୍ରିୟତମ୍ ।’)
नारद ने कहा, मैं उसकी परीक्षा लूँगा। (ନାରଦ୍ ନେ କହା, ‘ମୈ ଉସ୍‌ ପରୀକ୍ଷା ଲୁଗା’। )
हँसे बिष्णु सुनकर यह, कहा कि ‘ले सकते हो’। (ହଁସେ ବିଷ୍ଣୁ ସୁନ୍କର୍ ଯହ୍, କହା କି ‘ଲେ ସକତେ ହୋ’ ।)
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଦିନେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନିକଟକୁ ନାରଦ ଯାଇ ପଚାରିଲେ, ‘ସଂସାରରେ ଆପଣଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ତଥା ପବିତ୍ରବନ୍ତ ଭକ୍ତ କିଏ ?’ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଯେ ‘ଜଣେ ଉତ୍ତମ କୃଷକ ତାଙ୍କର ପ୍ରାଣଠାରୁ ଅଧିକ ଆପଣାର’। ନାରଦ ତାଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା ନେବାକୁ କହିଲେ। ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ଏହା ଶୁଣି ହସି ହସି କହିଲେ ପରୀକ୍ଷା ନେଇପାର ।

नारदजी चल दिये, पहुँचे भक्त के यहाँ,
देखा, हल जोत कर आया वह दुपहर को;
दरवाजे पहुँचकर रामजी का नाम लिया;
स्नान-भोजन करके, फिर चला गया काम पर
शाम को आया दरवाजे, फिर नाम लिया;
प्रातः काल चलते समय एक बार फिर
उसने मधुर नाम स्मरण किया।
ନାରଦ୍‌ଜୀ ଚଲ୍ ଦିୟେ, ପହୁଁଚେ ଭକ୍ତ କେ ୟହାଁ,
ଦେଖା, ହଲ୍ ଜୋତ୍ କର ଆୟା ୱହ ଦୁପହର୍ କୋ;
ଦରଜେ ପହୁଁଚ୍‌କର୍ ରାମ୍ଜୀ କା ନାମ୍ ଲିୟା;
ସ୍ନାନ୍-ଭୋଜନ୍ କର୍‌କେ, ଫିର୍ ଚଲା ଗୟା କାମ୍ ପର୍ ।
ଶାମ୍ କୋ ଆୟା ଦରୱାଜେ, ଫିର୍ ନାମ୍ ଲିୟା;
ପ୍ରାତଃକାଲ୍ ଚଲ୍‌ ସମୟ ଏକ୍ ବାର୍ ଫିର୍ ଉସ୍‌ନେ
ମଧୁର ନାମ୍ ସ୍ମରଣ୍ କିୟା ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ନାରଦ ଭକ୍ତଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ ଦେଖ‌ିଲେ, ସେ (କୃଷକ) ଦୁପହର (ଖରାବେଳେ)କୁ ହଳ ଧରି ଘରକୁ ଫେରିଲା । ଘରେ ପହଞ୍ଚ୍ ପ୍ରଭୁ ରାମଙ୍କ ନାମ ନେଲା । ସ୍ନାନ-ଭୋଜନ ସାରି ପୁନର୍ବାର କାମକୁ ଚାଲିଗଲା । ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ଘରକୁ ଫେରି ପୁଣି ପ୍ରଭୁରାମଙ୍କ ନାମ ନେଲା । ପ୍ରାତଃକାଳରେ ପୁଣି ଥରେ ପ୍ରଭୁଙ୍କର ମଧୁର ନାମକୁ ସ୍ମରଣ କଲା ।

‘बस केवल तीन बार’ नारद चकरा गये।
दिवा-रात्रि जपते हैं, नाम ऋषि-मुनि लोग
किन्तु भगवान को किसान ही यह याद आया!
गये वे बिष्णुलोक, वोले भगवान से,
‘देखो किसान को,
दिन भर में तीन बार नाम उसने लिया है।’
‘ବସ୍ କେୱଲ୍ ତୀନ୍ ବାର୍’ ନାରଦ୍ ଚକ୍ରା ଗୟେ ।
ଦିଓ୍ବା-ରାତ୍ରି ଜୟତେ ହେଁ, ନାମ୍ ଋଷି-ମୁନି ଲୋଗ
କିନ୍ତୁ ଭଗୱାନ୍ କୋ କିସାନ୍ ହୀ ୟହ ୟାଦ୍ ଆୟା !
ଗୟେ ୱେ ବିଷ୍ଣୁଲୋକ, ବୋଲେ ଭଗବାନ୍ ସେ,
‘ଦେଖୋ କିସାନ୍ କୋ,
ଦିନ୍ ଭର୍ ମେଁ ତୀନ୍ ବାର୍ ନାମ୍ ଉସ୍‌ ଲିୟା ହୈ’ ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଦିନରାତି ମୁନି ଋଷିମାନେ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କରୁଥିବାବେଳେ ମାତ୍ର ଦିନକୁ ତିନିଥର ପ୍ରଭୁଙ୍କ ନାମ ଜପି କୃଷକଟି ଏତେ ଆପଣାର ହୋଇଥିବାରୁ ନାରଦ ମହାରାଜ ବିସ୍ମିତ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ସେ ବିଷ୍ଣୁଲୋକ ଯାଇ ଭଗବାନଙ୍କୁ କହିଲେ, ଦେଖନ୍ତୁ ପ୍ରଭୁ କୃଷକଟି ଦିନକୁ ମାତ୍ର ତିନି ଥର ନାମ ଜପ କରୁଛି ।

‘बोले बिष्णु ‘नारदजी’!
आवश्यक दूसरा काम एक आया है,
तुमहें छोड़कर कोई और नहीं कर सकता।
साधारण बिषय यह, बाद् को विवाद होगा,
तब तक यह आबश्यक कार्य पूरा कीजिये,
तैल-पूर्ण्ण पात्र यह लेकर,
प्रदक्षिण कर आइए भूमण्डल की
ध्यान रहे सबिशेष,
‘एक बूँद भी इससे तेल न गिरने पाए।’
‘ବୋଲେ ବିଷ୍ଣୁ ‘ନାରଦ୍‌’ !
ଆଶ୍ୟକ୍ ଦୂସ୍‌ରା କାମ୍ ଏକ୍ ଆୟା ହୈ,
ତୁମ୍‌ହେଁ ଛୋଡ଼କର୍ କୋଈ ଔର୍ ନହୀ କର୍ ସପ୍ତା ।
ସାଧାରଣ ବିଷୟ ୟହ, ବାଦ୍ କୋ ଵିଦ୍ ହୋଗା,
ତବ୍ ତକ୍ ୟହ ଆବଶ୍ୟକ୍ କାର୍ୟ୍ଯ ପୂରା କୀଜିୟେ,
ତୈଲ୍-ପୂର୍ଣ ପାତ୍ର ୟହ ଲେକର୍,
ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କର ଆଇଏ ଭୂମଣ୍ଡଲ୍ କୀ
ଧ୍ୟାନ ରହେ ସବିଶେଷ,
‘ଏକ୍ ବୃଦ୍ ଭୀ ଇସ୍‌ ସେ ତେଲ୍ ନ ଗିର୍ନେ ପାଏ

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ପ୍ରଭୁ ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦକୁ କହିଲେ ‘ହେ ନାରଦ ଏକ ଅନ୍ୟ ଜରୁରୀ ତେଲ୍ ନ ଗିନେ ପାଏ ।’ କାମ ଆସି ପହଞ୍ଚିଛି ଯାହାକୁ ତୁମ ବିନା କେହି କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଏହି ସାଧାରଣ ବିଷୟରେ ପରେ ତର୍କ ହେବ ମାତ୍ର ତାହା ପୂର୍ବରୁ ଏହି ଜରୁରୀ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ପୂରାକରି ଦିଅନ୍ତୁ । ଏହି ତୈଳପୂର୍ଣ୍ଣ ପାତ୍ରଟି ନେଇ ସାରା ବିଶ୍ଵ ବୁଲିଆସ। ଯେପରି ଧ୍ୟାନ ରଖୁଥ‌ିବ ଏଥିରୁ ର୍ବୁଦେ ହେଲେ ତେଲ ତଳେ ପଡ଼ିବ ନାହିଁ ।’’

लेकर चले नारदजी, आज्ञा पर धृतलक्ष्य।
एक बूँद तेल इस पात्र से गिरे नहीं।
योगिराज जलद ही
बिश्व-पर्यटंन करके लौटे बैकुण्ठ को।
तेल एक बूँद भी उस पात्र से गिरा नहीं।
उह्लास मन में भरा था यह सोचकर,
तेल का रहस्य एक अबगत होगा नया।
ଲେକର୍ ଚଲେ ନାରଦ୍‌, ଆଜ୍ଞା ପର୍ ଧୃତଲକ୍ଷ୍ୟ।
ଏକ ବୃଦ୍ ତେଲ୍ ଇସ୍ ପାତ୍ର ସେ ଗିରେ ନହୀ ।
ୟୋଗିରାଜ୍ ଜଦ୍ ହୀ
ବିଶ୍ୱ-ପର୍ଯଟନ କରକେ ଲୌଟେ ବୈକୁଣ୍ଠ କୋ ।
ତେଲ୍ ଏକ୍ ବୃଦ୍‌ ଭୀ ଉସ୍ ପାତ୍ର ସେ ଗିରା ନହିଁ ।
ଉଲ୍ଲାସ୍ ମନ୍ ମେଁ ଭରା ଥା ୟହ ସୋର୍‌ର୍,
ତେଲ୍ କା ରହସ୍ୟ ଏକ୍ ଅବଗତ୍ ହୋଗା ନୟା ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ମହାତ୍ମା ନାରଦ ତୈଳପୂର୍ଣ ପାତ୍ରକୁ ଧରି ଏକଲୟରେ ଚାଲିଲେ ଯେପରିକି ବୁନ୍ଦେ ହେଲେ ତୈଳ ତଳେ ପଡ଼ିବ ନାହିଁ । ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ଯୋଗିରାଜ ଦେବଶ୍ରୀ ବିଶ୍ବ ପରିଭ୍ରମଣ କରି ବୈକୁଣ୍ଠପୁରକୁ ଫେରିଆସିଲେ । ପାତ୍ରରୁ ବୁନ୍ଦେ ହେଲେ ତେଲ ମଧ୍ଯ ତଳେ ପଡ଼ିଲା ନାହିଁ । ଖୁସି ମନରେ ନାରଦ ଭାବୁଥିଲେ ଯେ ଏହି ତେଲର ରହସ୍ୟ ଏକ ନବୀନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ।

नारद को देखकर बिष्णु भगवान ने
बैठाया स्नेह से कहा,
‘बतलाओ पांत्र लेकर जाते समय कितनी बार
नाम इष्ट का लिया ?’
‘एक बीर भी नहीं,
शंकित हदय से कहा नारद ने बिष्णु से,
‘काम तुम्हारा ही था,
ध्यान उसीसे लगा, नाम फिर क्या लेता और’ ?
बिष्णु ने कहा, ‘नारद’ !
उस किसान का भी काम मेरा दिआ हुआ है,
उत्तरदायित्व कई लदे हैं एक साथ
सबको निभाता और काम करता हुआ,
नाम भी वह लेता है, इसी से है, प्रियतम।
नारद लज्जित हुए, कहा, ‘यह सत्य है ।’
ନାରଦ୍ କୋ ଦେଖକର୍ ବିଷ୍ଣୁ ଭଗବାନ୍ ନେ
ବୈଠାୟା ସ୍ନେହ ସେ କହା,
‘ବଲାଓ ପାତ୍ର ଲେକର୍ ଜାତେ ସମୟ କିନୀ ବାର୍
ନାମ୍ ଇଷ୍ଟ କା ଲିୟା ?’
ଏକ୍ ବାର୍ ଭୀ ନହିଁ,
ଶଂକିତ୍ ହୃଦୟ ସେ କହା ନାରଦ୍ ନେ ବିଷ୍ଣୁ ସେ,
‘କାମ୍ ତୁମ୍‌ହାରା ହୀ ଥା,
ଧ୍ୟାନ ଉସୀସେ ଲଗା, ନାମ୍ ଫିର୍ କ୍ୟା ଲେତା ଔର୍’ ?
ବିଷ୍ଣୁ ନେ କହା, ‘ନାରଦ୍’ !
ଉସ୍ କିସାନ୍ କା ଭୀ କାମ୍ ମେରା ଦିଆ ହୁଆ ହୈ,
ଉତ୍ତରଦାୟିତ୍ଵ କଈ ଲଦେ ହେଁ ଏକ୍ ସାଥ୍‌,
ସର୍‌ ନିଭାତା ଔର୍ କାମ କର୍‌ତା ହୁଆ,
ନାମ୍ ଭୀ ୱହ ଲେତା ହୈ, ଇସୀ ସେ ହୈ, ପ୍ରିୟତମ୍ ।
ନାରଦ୍ ଲଜିତ୍ ହୁଏ, କହା, ‘ୟହ ସତ୍ୟ ହୈ ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦକୁ ଦେଖ୍ ପାଖରେ ଆଦରର ସହିତ ବସାଇ କହିଲେ, ତୈଳପୂର୍ଣ ପାତ୍ର ନେଇଯିବା ସମୟରେ କେତେଥର ଇଷ୍ଟଙ୍କ ନାମ ଜପିଛ କୁହ । ନାରଦ ଶଙ୍କା ସହିତ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ କହିଲେ ଯେ ସେ ଥରେ ବି ଭଗବାନଙ୍କ ନାମ ଜପି ନାହାଁନ୍ତି, କାରଣ ଭଗବାନଙ୍କ କାମରେ ସେ ଯାଇଥିଲେ ଯେଉଁଥିରେ କି ତାଙ୍କର ମନ ଧ୍ୟାନ ଲାଗି ରହିଥିଲା। ତେଣୁ ସେ ନାମ ଜପି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ସର୍ବଶେଷରେ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ନାରଦକୁ କହିଲେ, ସେହି କୃଷକକୁ ମଧ୍ଯ ସେ କାମ ଦେଇଛନ୍ତି, ବହୁତ କିଛି ଦାୟିତ୍ୱ ତା’ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯାହା କୃଷକକୁ ପୂରା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭକ୍ତ । ପରିଶେଷରେ ନାରଦ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଏହା ସତ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରିଥିଲେ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मृत्युलोक – पृथ्वी, संसार (ପୃଥିବୀ, ସଂସାର)

पुण्यश्लोक – पवित्र यश वा कीर्त्तिवाल (ପବିତ୍ର ଯଶ ବା ଖତି ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି)

प्राणों से प्रियतम – जीवन से भी प्यारा। (ଜୀବନଠାରୁ ଅଧିକ ପ୍ରିୟା)

स्मरण – याद (ସ୍ମୃତି)

चकराना – हैरान होना, चकित होना (ବିସ୍ମିତ ହେବା)

दिवा-रात्रि – दिन-रात (ଦିନ ରାତି)

सविशेष – आवश्यक, जरूरी (ଆବଶ୍ୟକ)

तैलपूर्ण – तेल से भरा (ତେଲ ପୂର୍ଣ୍ଣ)

प्रदक्षिणा – चक्कर लगाना (ପରିକ୍ତିମା)

घृतलक्ष्य – लक्ष्य में लगा (ପରିକ୍ରମା କରିବା, ଏଠାରେ ବିଶ୍ବକୁ ଭ୍ରମଣ କରି ଆସିବା) ।

पर्यटन – यात्रा (ଯାତ୍ରା, ଏଠାରେ ଯୋଗିରାଜ ନାରଦଜୀଙ୍କ ବିଶ୍ବ ପରିଭ୍ରମଣକୁ ଯାତ୍ରା ରୂପେ

वैकुण्ठ – स्वर्ग। (ସ୍ଵର୍ଗ) ।

उल्लास – हर्ष। ହର୍ଷ ଆନନ୍ଦ

अवगत – मालूम होना (ଅବଗତ ହେବା) ।

इष्ट – अभिलाषित, वांछित (ବାଞ୍ଛିତ) ।

उत्तरदायित्व – जिम्मेदारी (ଉତ୍ତରଦାୟିତ୍ଵ) ।

निभाना – पूरा करना (ଶେଷ କରିବା) ।

लज्जित – शर्मिन्दा। (ଲଜ୍ଜା, ସରମ ) ।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

कवि सूर्यकांत त्रिपाठी का जन्म बंगाल के मेदिनीपुर जिले के महिषादल नामक नगर में सन् 1897 ई. में हुआ था। पढ़ाई-लिखाई वहीं हुई। उनका जीवन अभावों और बिपत्तियों से पीड़ित रहा। लेकिन उन्होंने किसी बिपत्ती के सामने झुकना नहीं सीखा। हमेशा संघर्ष करते रहे। जिन्दगी भर गरीबी में दिन काटे। लेकिन बड़े दानी थे और बड़े स्वाभिमानी भी। वे हिन्दी, संस्कृत, बंगला आदि अनेक भाषाओं के पंडित थे। संगीत के अच्छे जानकार थे। वे छायावादी युग के कवि थे। उन्होंने मुक्त छन्द में कविता लिखना भी आरंभ किया।

प्राकृतिक दृश्यों, मानवीय भावों तथा भारतीय संस्कृति को अपने काव्यों का विषय बनाया। अन्याय, अत्याचार व संकीर्णता के प्रति सदा विद्रोही बने रहे। परंपरा से हटकर उन्होंने नूतनता को अपनाया। दीन-दुःखी – पीड़ित जनता के प्रति गहरी सहानुभूति व्यक्त की। उनकी कविता में जीवन-संग्राम में लड़ने की प्रेरणा निहित है। एक दिन बिष्णु के पास गये नारदजी, पूछा, ‘मृत्युलोक में वह कौन है पुण्यश्लोक भक्त तुमहारा प्रधान’? बिष्णुजी ने कहा

Odisha State Board BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତିନ୍ ବାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
ମନୁଷ୍ୟ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ୍ କ୍ୟା କହା ଗୟା ହୈ ?
(ମନୁଷ୍ୟର ଜନ୍ମକୁ କାହିଁକି ଦୁର୍ଲଭ କୁହାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता।
इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा गया है।

(ख) साधुओं और सज्जनों की तुलना किससे की गयी है और क्यों?
ସାଧୁଓଁ ଔର ସଜ୍ଜନୌ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍‌ କୀ ଗୟୀ ହୈ ଔର କୈ ?
(ସାଧୁ ଓ ସଜନମାନଙ୍କର ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
साधुओं और सज्जनों की तुलना सोने से की गयी है। सोना टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकता है। मतलब यह है कि सज्जन लोग हमेशा मित्रता बनाये रखते हैं।

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है और क्यों?
କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ଔର ଜ୍ୟୋ?
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
कुम्हार का कुंभ दुर्जन ( खलव्यक्ति) को कहा गया है। क्योंकि यह कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते हैं। दुर्जन जरासा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

(घ) कबीरदास के दोहों को ‘साखी’ क्यों कहा जाता है?
(କବିର୍‌ଦାସ କେ ଦୋହେଁ କୋ ‘ସାଖ୍’ କେଁ କହା ଜାତା ହୈ ?)
(କବିର ଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ‘ସାଖ୍’ କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି)
उत्तर:
‘साखी’ शब्द ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है। यह ज्ञान या अनुभूति है जिसे स्वंय कबीर ने अपने अन्तःकरण से साक्षात्कार किया है। इसलिए कबीरदास की साखियाँ ज्ञान और अनुभूति की साक्षी हैं।

2. निम्नलिखित अवतरणों का आशय स्पष्ट कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଅବତରଶାଁ କା ଆଶଯ୍ କ୍ଷଷ୍ଟ କୀଜିଏ?) (ନିମ୍ନଲିଖୂ ପଦ୍ୟ ଖଣ୍ଡର ଆଶୟ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)
(क) मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ୍ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର୍)।
उत्तर:
यह अवतरण कबीर के दोहे से लिया गया है। इस में कबीर कहते है कि मानव का जन्म दुर्लभ होता है। इसलिए मनुष्य श्रेष्ठ सामाजिक प्राणी है। मनुष्य को देह या शरीर बार – बार नहीं मिलता। यह ईश्वर का वरदान है।

(ख) दुर्जन कुंभ कम्हार के, एकै धका दरार।
(ର୍ଜନ୍ କଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର)।
उत्तर:
यह अवतरण कवीर के दोहे से लिया गया है। कबीर कहते है कि दुर्जन व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। मतलब यह है कि सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରଶୁଁକେ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ – ଏକ ବାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
(କିସ୍ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ ମାନା ଗୟା ହୈ?) (କାହା ଜନ୍ମକୁ ଦୁର୍ଲଭ ବୋଲି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
मानव जन्म को दुर्लभ माना गया हैं।

(ख) कौन-कौन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं?
(କୌନ୍-କୌନ୍ ଟୂଟ ଜାନେକେ ବାଦ୍ ଭୀ ଜୁଡ଼ ସକତ୍ରେ ହୈ?)
(କେଉଁମାନେ ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ମଧ୍ୟ ଜୋଡ଼ି ହୋଇପାରିବେ ? )
उत्तर:
सोना, सज्जन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं।

4. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए?
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)
(क) क्या बार-बार नहीं मिलता?
(କ୍ୟା ବାର୍-ବାର୍ ନେହୀ ମିଲତା ?)
(କ’ଣ ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ ? )
उत्तर:
देह / शरीर

(ख) सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
(ସଜନାଁ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍ ସେ କୀ ଗୟୀ ହୈ ?)
(ସଜନଙ୍କ ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ?)
उत्तर:
सोने से

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ଭ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ?)
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ (ମାଠିଆ) କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ।)
उत्तर:
दुर्जन को

5. कबीरदास के दोहों को कण्ठस्थ कीजिए
(କବିରଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖସ୍ଥ କର ।)
उत्तर:
ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ନିଜେ ମୁଖସ୍ଥ କରିବେ।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

कबीरदास संत थे। काशी में रहते हुए भी उन्होंने देश के विभिन्न स्थानों का भ्रमण किया। अतः उनकी भाषा में विभिन्न प्रदेशों के शब्द पाये जाते हैं। उनकी भाषा में ब्रजभाषा, अवधी, मगही, भोजपुरी, बुन्देलखण्डी, राजस्थानी, पंजाबी आदि का मेल है। साथ ही बोलचाल के क्षेत्रीय प्रभावों के कारण कबीरदास के कुछ शब्द रूपों में परिवर्तन भी देखने को मिलता है। जैसे – मनुष्य से मनिषा, मन से मनवा या मनुवा आदि। उच्चारण के परिवर्तन से वर्त्तनी भी बदल जाती है।

नीचे कुछ शब्द दिये जा रहे हैं जिनका मूल रूप लिखिए जो आप समझते हैं
(ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳରୂପ ଲେଖ, ଯାହା ତୁମେ ବୁଝିଛ ବା ଭାବୁଛ)
मनिषा – …………….
जुरै – ………………
बहुरि – ……………..
धक्का – ……………
उत्तर:
मनिषा- मनुष्य
जुरै – जुड़
बहुरि – पुनः
धक्का – धक्का

2. निम्नलिखित शब्दों का समानार्थी शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ବା ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
मनिषा, देह, तरवर, सोना, कुंभ
उत्तर:
मनिषा – मानव, इन्सान
देह – शरीर, काया
तरवर – पेड़, वृक्ष
सोना – कांचन, सुवर्ण
कुंभ – घड़ा, मटका

3. निम्नलिखित शब्दों का विपरीत शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ (ବିଲୋମ) ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
जनम, दुर्लभ, सज्जन, साधु
उत्तर:
जनम – मरण
दुर्लभ – सुलभ
सज्जन – दुर्जन
साधु – असाधु

4. निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କର ।)
(क) मनिषा जनम …………… है, …………….. न बारम्बार।
उत्तर:
दुर्लभ, देह

(ख) ………………. सज्जन साधुजन ………………… सौ बार।
उत्तर:
सोना, टूटि जुरै

(ग) दुर्जन ………………. एकै धका ………………..।
उत्तर:
कुंभ कुम्हार के, दरार

5. निम्नलिखित शब्दों को पाँच-पाँच बार लिखिए
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼କ୍କୁ ପାଞ୍ଚ – ପାଞ୍ଚଥର ଲେଖା)
(ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଲେଖୁବେ)
कबीर –
अनमोल –
मोती –
दुर्लभ –
कुम्हार –
(ध्यान दीजिए कि हिन्दी में ह्रस्व और दीर्घ मात्राएँ होती हैं। उनको सही लिखना जरूरी है।)
(ଦୃଷ୍ଟିଦିଅ ଯେ ହିନ୍ଦୀରେ ହ୍ରସ୍ଵ ଓ ଦୀର୍ଘ ମାତ୍ରାଗୁଡ଼ିକ ଅଛି। ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଠିକ୍ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ।)

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. दुर्जन कुंभ कुम्हार के एकै धका दरार।
(ଦୁର୍ଜନ ପୁଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ ଏକୈ ଧକା ଦରାର ।)
उत्तर:
कवीरदास जी कहते हैं कि बुरे ब्यक्ति (दुर्जन) कुम्हार के घडे की तरह होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। दुर्जन जरा-सा मतभेद होते ही अलग हो जाता है।

2. मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର ।)
उत्तर:
सन्त कवीर जी कहते हैं कि इस संसार में मानब का जन्म पाना दुर्लभ (मुश्किल ) है। यह मनुष्य रूपी शरीर बार-बार नहीं मिलता। इसलिए इस क्षणभंगुर शरीर के रहते, ईश्वर की साधना के जरिए करनी चाहिए।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न  1.
संत कबीरदास का जन्म कब और कहाँ हुआ था?
उत्तर:
संत कबीरदास का जन्म काशी के एक हिंदू-परिवार में सन् १३९८ में हुआ था।

प्रश्न  2.
कबीरदास क्यों दुःखी हुए?
उत्तर:
समाज में ब्याप्त बुराई को देखकर कबीरदास दुःखी हुए।

प्रश्न  3.
‘साखी’ शब्द कौन-सा शब्द का अपभ्रंश रूप है?
उत्तर:
‘सखी’ शब्द ‘साक्षी’ शब्द का अपभ्रंश रूप है।

प्रश्न  4.
कबीर की भाषा क्या है?
उत्तर:
कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

प्रश्न  5.
संसार में किसका जन्म दुर्लभ होता है?
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है।

प्रश्न  6.
मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
उत्तर:
मनुष्य की देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता, इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा।

प्रश्न  7.
सज्जन और साधुजन कैसे होते हैं?
उत्तर:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं।

प्रश्न  8.
दुर्जन की ‘तुलना किससे किया गया है?
उत्तर:
दुर्जन की तुलना कुम्हार के घड़े से किया गया है।

प्रश्न  9.
कौन सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं?
उत्तर:
सज्जन लोग सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं।

प्रश्न  10.
मनुष्य को क्या त्याग करना चाहिए?
उत्तर:
मनुष्य को समस्त सांसरिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न  1.
दुर्जन की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:कुम्हार

प्रश्न  2.
क्या बार-बार नहीं मिलता?
उत्तर:
मनुष्य जन्म

प्रश्न  3.
सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:
सोना

प्रश्न  4.
कौन – कौन टूट जाने के बाद भी जूड़ सकता है?
उत्तर:
सज्नन और साधुजन

प्रश्न  5.
किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
उत्तर:
मनुष्य

प्रश्न  6.
सोने से किसकी तुलना की गयी है?
उत्तर:
सज्जनों

प्रश्न  7.
साखी शब्द किस का प्रतीक है?
उत्तर:
ज्ञान और अनुभूति

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न  1.
………………. सर्वदा मित्र बनाए रखते है।
उत्तर:
सज्जन लोग

प्रश्न  2.
कवीर की भाषा ……………….. है।
उत्तर:
सधुकड़ी

प्रश्न  3.
कवीरदास का जन्म ………………… हुआ था?
उत्तर:
1398

प्रश्न  4.
“मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारबार” – यह पंक्ति ……………… कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  5.
‘सोना सज्जन साधु जन टूटी जुरै सौ बार’ – यह पंक्ति कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  6.
“दुर्जन कुंभ कुम्हार के, एकै धका दरार”‘ इस पंक्ति में ‘कुंभ’ शब्द के लिए प्रयुक्त है।
उत्तर:
मटका

प्रश्न  7.
मनुष्य जन्म में बार बार नहीं मिलता।
उत्तर:
शरीर

प्रश्न  8.
कबीर के अनुसार ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है।
उत्तर:
साखी

प्रश्न  9.
सज्जनों की तुलना से की गयी है।
उत्तर:
सोने से

प्रश्न  10.
टूट जाने के बाद जुड़ा सकता है ?
उत्तर:
सज्जन

D. सही उत्तर चुनिए।

1. कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(A) दुर्जन को
(B) सज्जन को
(C) कुम्हार
(D) घड़े को
उत्तर:
(A) दुर्जन को

2. कौन जुलाहे का काम करते थे?
(A) सूरदास
(B) तुलसी दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(C) कबीर दास

3. कबीर दास का जन्म कब हुआ था?
(A) 1898
(B) 1398
(C) 1498
(D) 1598
उत्तर:
(B) 1398

4. मनुष्य को क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) देह
(B) मन
(C) धन
(D) जन्
उत्तर:

5. ‘मनिषा जनम दुर्लभ है’ – इस पंक्ति का कवि कोन हैं।
(A) तुलसी दास
(B) सूर दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(A) तुलसी दास

6. सज्जनों की तुलना किससे की गई है?
(A) साधु से
(B) जन से
(C) सोने से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) सोने से

7. क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) मनुष्य जन्म
(B) पशु जन्म
(C) खाना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) मनुष्य जन्म

8. पेड़ से क्या झड़ जाते है?
(A) पत्ते
(B) डाली
(C) टहनी
(D) फल
उत्तर:
(D) फल

9. दुर्जन की तुलना किससे की गई है?
(A) कुम्हार से
(B) सोना से
(C) कुंभ से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) कुंभ से

10. क्या टूटने के बाद भी जूड़ सकते है?
(A) सोना और साधु
(B) सोना और दुर्जन
(C) चाँदी और सोना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोना और साधु

दोहे (ତେ।ହେ)

मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
तरवर थै फल झड़ि पड्या, बहुरि न लागै डार॥
ମନିଷ ଜନମ୍ ଦୁଲଭହି, ଦେହ ନବାରମ୍ବାର୍ ।
ତରୱର ଥୈ ଫଲ୍ ଝଡ଼ି ପଡ଼, ବହୁରି ନ ଲାଗି ଡାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता। वृक्ष से फल के एक बार झड़ जानेके बाद यह पुनः उस पेड़ की डाली पर लग नहीं सकता। मतलब यह है कि मानव को समस्त सांसारिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए। इस क्षणभंगुर शरीर के रहते साधना के जरिये ईश्वर की उपासना करनी चाहिए। तभी दुर्लभ मानव-जीवन का सदुपयोग हो सकेगा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସଂସାରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ଦୁର୍ଲଭ (ବିରଳ) ଅଟେ। ମନୁଷ୍ୟର ଦେହ ବା ଶରୀର ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ । ଗଛରୁ ଫଳ ବା ପତ୍ର ଥରେ ଝଡ଼ିପଡ଼ିଲେ ତାହା ଗଛର ଡାଳରେ ପୁନଶ୍ଚ ଯୋଡ଼ିହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟ ତାହାର ସମସ୍ତ ସାଂସାରିକ ବିଷୟ ବାସନା ପ୍ରତି ଲୋଭ ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ।

सोना सज्जन साधु जन टूटि जुरै सौ बार।
दुर्जन कुम्भ कुम्हार के, एकै धका दरार॥
(ସୋନା ସଜନ୍ ସାଧୁ ଜନ୍ ଟୂଟି ଜୁରି ସୌ ବାର୍।
ଦୁର୍ଜନ୍ କୁମ୍ କୁମ୍‌ହାର୍ କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं जो टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकते हैं; जबकि दुर्जन या बुरे व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं जो एक धक्के या झटके से टूट जाते हैं। मतलब सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं, मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସୁବର୍ଣ୍ଣ (ସୁନା) ଯେପରି ଶହେ ଥର ଭାଙ୍ଗିଲେ ଯୋଡ଼ି ହୋଇଯାଏ, ସେହିପରି ଜ୍ଞାନୀ ଓ ସାଧୁଜନମାନଙ୍କର ମିତ୍ରତା ଭାଙ୍ଗେ ନାହିଁ । ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳବ୍ୟକ୍ତି କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ ସଦୃଶ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ ପାହାର ବା ବିପଦରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ସାଧୁଜନଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ସର୍ବଦା ରହିଥାଏ କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳଲୋକଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ରହିପାରେ ନାହିଁ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मनिषा – मनुष्य (ମାନବ)।

देह – शरीर (ଶବର)।

डार – डाली (ଡାଳ)।

दरार – फटना/मिटना (ଫଟିବ )।

दुर्लभ – मिलना मुश्किल है (ମିଳିବା କଷ୍ଟ)।

तरवर – पेड़ (ବକ୍ଷ)।

जुरै – जुड़ जाते हैं (ଯୋଡ଼ ହେ।ଇଯାଏ )।

धका – झोंका (ଠେଲା)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

सन्त कबीरदास का जन्म सन् 1398 में काशी के एक हिन्दू परिवार में हुआ। पर उनका पालन-पोषण नीरू और नीमा नामक मुसलमान जुलाहा दम्पति ने किया। इसलिए कबीरदास को हिन्दू और मुसलमान – दोनों के गुण मिले। कबीर को किसी विद्यालय में पढ़ने का सुयोग नहीं मिला। लेकिन वे बड़े तेज बुद्धिवाले बालक थे। वे जुलाहे का काम करते थे। दुनिया को देखकर उन्होंने बहुत कुछ सीख लिया। समाज में व्याप्त बुराई को देख उन्हें बहुत दुःख हुआ। लोगों को अच्छी बातें सीखाने के लिए वे कमर कसकर खड़े हो गये। उन्होंने लोगों को काम करने, दूसरों के साथ अच्छा बर्ताव करने, बुद्धि और विचार से काम लेने का आग्रह किया। कबीर ने तप, तीर्थ, व्रत, संध्या, नमाज आदि के बदले नैतिकता, सदाचार, ज्ञान और भगवत् प्रेम पर जोर दिया। कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

Odisha State Board BSE Odisha 9th Class Physical Science Notes Chapter 9 ଧ୍ଵନି will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 9 Physical Science Notes Chapter 9 ଧ୍ଵନି

→ ଉପକ୍ରମ (Introduction) :
(i) ଧ୍ଵନି ହେଉଛି ଶକ୍ତିର ଏକ ରୂପ । ଧ୍ଵନି ଶକ୍ତି କାନରେ ଶୁଣିବାର ଏକ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନୁ ଭୂତି ସୃଷ୍ଟିକରେ, ଫଳରେ ଆମେ ଧ୍ଵନିକୁ ଶୁଣିପାରୁ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଶକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଶକ୍ତି, ତାପ ଶକ୍ତି, ଆଲୋକ ଶକ୍ତି ଓ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ବତ୍ୟାଦି ।
(iii) ଶକ୍ତି ସଂରକ୍ଷଣର ନିୟମ ହେଲା-ଶକ୍ତିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ କି ବିନାଶ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା କେବଳ ଗୋଟିଏ ରୂପରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ ଧ୍ବନିର ସୃଷ୍ଟି (Production of Sound) :
(i) ବିଭିନ୍ନ ବସ୍ତୁର କମ୍ପନରୁ ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(ii) ସିତାର, ଗିଟାର ଆଦି ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରରେ ତାରକୁ ଟାଣି କମ୍ପନ ସୃଷ୍ଟିକରି ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ । ତବଲା, ଡ୍ରମ ଇତ୍ୟାଦି ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରର ଚମଡ଼ା ପଟ୍ଟଳକୁ ଘଷି କିମ୍ବା ହାତରେ ବାଡ଼େଇ କମ୍ପିତ କରି ସେଥୁରୁ ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ । ବଂଶୀ, ସାହାନାଇ, କାହାଳୀ ଧ୍ଵନି ନିଃସୃତ ହୁଏ ।
(iii) ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଦ୍ରୁତଗତିରେ ଏକ ମାଧ୍ଯ ଅବସ୍ଥାନର ଏକଡ଼-ସେକଡ଼ (to & fro) ହେବାକୁ କମ୍ପନ କୁହେଯାଏ ।
(iv) ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ଵ ଟାଣି ହୋଇ ବନ୍ଧା ହୋଇଥବା ରବର ବ୍ୟାଣ୍ଡକୁ ମଝିରୁ ଟାଣି ଛାଡ଼ିଦେଲେ ରବର ବ୍ୟାଣ୍ଡଟି କମ୍ପିତ ହୁଏ । ସେହି କମ୍ପନ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ସଞ୍ଚାରିତ ହୋଇ ବାୟୁରେ କମ୍ପନ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ତେଣୁ ଆମେ ଧ୍ଵନି ଶୁଣିପାରୁ ।

→ ଧ୍ୱନିର ସଞ୍ଚାରଣ (Propagation of Sound):
(i) ବସ୍ତୁର କମ୍ପନରୁ ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଧ୍ଵନି ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ବା ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟଦେଇ ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ମାଧ୍ୟମ (medium) କୁହାଯାଏ । ଏହି ମାଧ୍ଯମ କଠିନ, ତରଳ କିମ୍ବା ଗ୍ୟାସୀୟ ହୋଇପାରେ ।
(ii) ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ କମ୍ପିତ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ କମ୍ପିତ ବସ୍ତୁର କମ୍ପନ ତାହାର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କମ୍ପନର ଶକ୍ତି (vibrational energy) ଯୋଗୁ ବାୟୁର କଣିକାମାନେ ଦୋଳାୟିତ ହୁଅନ୍ତି ।
(iii) ଏହି କଣିକାମାନଙ୍କ ଦୋଳନ ଶକ୍ତି ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ରୂପରେ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ । ଧ୍ଵନି ସଞ୍ଚାରଣବେଳେ ମାଧ୍ୟମର କଣିକାମାନେ ମାଧ୍ଯମର ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନକୁ ଗତି କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ କେବଳ ନିଜ ସ୍ଥାନରେ ଦୋଳିତ ହୁଅନ୍ତି । ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ, କମ୍ପିତ ବସ୍ତୁ ନିକଟରୁ ଶ୍ରୋତାର କାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗତି କରିଥାଏ ।
(iv) ଧ୍ଵନି ହେଉଛି, ମାଧ୍ୟମରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ଏକ ବିଚଳନ (disturbance) ଯାହା ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଆଗକୁ ଆଗକୁ ଗତିକରେ । ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି ବିଚଳନର ଗତିକୁ ତରଙ୍ଗ ଗତି (wave motion) କୁହାଯାଏ ।
(v) ଗୋଟିଏ ମାଧ୍ୟମରେ ଧ୍ଵନି ଏହିପରି ଭାବରେ ତରଙ୍ଗ ରୂପରେ ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ । ଧ୍ଵନିକୁ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ତରଙ୍ଗ (mechanical wave) କୁହାଯାଏ ।
(vi) ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ଦେ।ଳ। ୟିତ କଣି କାମ ନେ ହେ ଉଥ୍ ଲ। ବେ ଳେ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ପୀଡ଼ନ (Compression- C) ହୁଏ ।
(vii) ଯେତେବେଳେ କଣିକ।ମନେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଦୂରେଇ ଯା”ନ୍ତି ସେତେବେଳେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ବିରଳନ (Rarefaction – R) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(viii) ସମ୍ପୀଡ଼ନ ଓ ବିରଳନ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏକାନ୍ତର ଭାବରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(ix) ମାଧ୍ୟମର ସମ୍ପୀଡ଼ନ ଅଞ୍ଚଳରେ କଣିକାମାନେ ପରସ୍ପର ଆଡ଼କୁ ଗତି କରି ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହେବା ଫଳରେ ସେଠାରେ ସାନ୍ଦ୍ରତା ଓ ଚାପ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।
(x) ବିରଳନ ଅଞ୍ଚଳରେ କଣିକାମାନେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଦୂରେଇ ଯିବା ଫଳରେ ସେଠାରେ ସାନ୍ଦ୍ରତା କମିଯାଏ। ଓ ଚାପ ମଧ୍ଯ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

→ ଧ୍ୱନି ଗତି କରିବାପାଇଁ ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଆବଶ୍ୟକ (Sound needs a medium to travel) :
(i) ଧ୍ଵନି ଏକ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ତରଙ୍ଗ (mechanical wave) । ଏହା ସଞ୍ଚାରିତ ହେବାପାଇଁ ଏକ ଜଡ଼ୀୟ ମାଧ୍ୟମନ୍ତ ଯଥା-ଜଳ, ବାୟୁ, ଷ୍ଟିଲ୍ ଇତ୍ୟାଦି ପରି ମାଧ୍ୟମବ ଆବଶ୍ୟକ କରେ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ଶୂନ୍ୟ (vacuum) ରେ ଗତି କରିପାରେ ନାହିଁ ।

ପରୀକ୍ଷା :
(i) ଗୋଟିଏ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବେଲ୍‌ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ବାୟୁରୁଦ୍ଧ (air tight) ବେଲ୍‌ଜାର୍ ନିଆଯାଉ ।
(ii) ଚିତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇଥିବା ଭଳି ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବେଲ୍‌କୁ ବେଲ୍‌ଜାର୍ ମଧ୍ଯରେ ଝୁଲାଇ ରଖାଯାଉ ।
(iii) ବେଲ୍‌ର ଦୁଇ ଶେଷାଗ୍ରକୁ ବେଲ୍‌ଜାର୍ ମୁହଁରେ ଥ‌ିବା କର୍କ ବାଟେ ବାହାରକୁ କାଢ଼ି ଏକ ବାହ୍ୟ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିପଥ ସହ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ ।
(iv) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିପଥକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ କଲେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବେଲ୍ ବାଜିବ ଓ ଧ୍ଵନି ଶୁଣାଯିବ । ବେଲ୍‌ ଜାର୍ ମଧ୍ଯରେ ବାୟୁ ଥିବାରୁ ଧ୍ଵନି ଶୁଣାଗଲା ।
(v) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବେଲ୍‌ରୁ ଧ୍ଵନି ନିଃସୃତ ହେଉଥିଲାବେଳେ ବାୟୁ ନିଷ୍କାସନ ପମ୍ପ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ବେଲ୍‌ଜାର୍‌ରୁ ବାୟୁ ନିଷ୍କାସନ କରାଯାଉ ।
(vi) ବେଲ୍‌ର୍‌ରୁ ବାୟୁ କମି ଆସୁଥିଲାବେଳେ ଧ୍ଵନିର ପ୍ରବଳତା (loudness) ମଧ୍ଯ କ୍ଷୀଣ ହୋଇ ଆସିବ । ଯେତେବେଳେ ବେଲ୍‌ ଜାର୍‌ଟି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବାୟୁଶୂନ୍ୟ ହୋଇଯିବ, ସେତେବେଳେ ଧ୍ଵନି ଆଉ ଶୁଣାଯିବ ନାହିଁ । ଏହି ପରୀକ୍ଷାରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ-ଧ୍ବନି ସଞ୍ଚାରଣ ପାଇଁ ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

→ ଧ୍ୱନି ତରଙ୍ଗର ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of a Sound wave):
ଧ୍ୱନି ତରଙ୍ଗର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-ଆବୃତ୍ତି (frequency), ଆୟାମ (amplitude), ତରଙ୍ଗର ଦୈର୍ଘ୍ୟ (wave length) 16° 666 666 (speed of wave) ।

(i) ସମ୍ପୀଡ଼ନ ଅଞ୍ଚଳରେ କଣିକାମାନେ ପରସ୍ପରର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଚିତ୍ର (c) ରେ ଏହାକୁ ପାହାଡ଼ (hill) ସଦୃଶ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ଏହି ଉପର ଅଂଶର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସମ୍ପୀଡ଼ନର ସୂଚନା ଦିଏ । ଏହି ସମ୍ପୀଡ଼ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ସାନ୍ଦ୍ରତା ଏବଂ ଚାପ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ବିରଳନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଚାପ କମ୍ ଥାଏ ଏବଂ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଦୂରେଇ ରହିଥା’ନ୍ତି । ଚିତ୍ର (c)ରେ ଏହାକୁ ଉପତ୍ୟକା (valley) ସଦୃଶ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ଗ୍ରାଫ୍‌ର ଉପର ଅକ୍ଷାଂଶକୁ ଶିଖର (crest) ଏବଂ ନିମ୍ନ ଅକ୍ଷାଂଶକୁ ଗହ୍ଵର (trough) କହନ୍ତି ।

→ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ (Wave length):
(i) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ସମ୍ପୀଡ଼ନ (C) ବା ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ବିରଳନ (R) ର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଦୂରତାକୁ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଏହାକୁ ଗ୍ରୀକ୍ ଅକ୍ଷର ଲାମ୍ବଡ଼ା ( λ) ଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ କରାଯାଏ ।
(iii) SI ପଦ୍ଧତିରେ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟର ଏକକ ହେଉଛି ମିଟର (m) ।

→ ଆବୃତ୍ତି (Frequency):
(i) ଧ୍ଵନି ଗତି କରୁଥ‌ିବା ମାଧ୍ୟମରେ ଗୋଟିଏ କଣିକା ଏକକ ସମୟରେ ଯେତେଥର ଦୋଳିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ଆବୃତ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ଏକ ମାଧ୍ୟମରେ ଗତି କଲାବେଳେ, ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦୋଳିତ ହୁଏ ।
(iii) ମାଧ୍ୟମର ଏକ ସ୍ଥାନରେ ସାନ୍ଦ୍ରତା ସର୍ବୋଚ୍ଚ – ମୂଲ୍ୟରୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ ଏକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୋଳନ କହନ୍ତି ।
(iv) ଆବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରୀକ୍ ଅକ୍ଷର ନିଉ (v) ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ f ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି ।
(v) S.I. ପଦ୍ଧତିରେ ଆବୃତ୍ତିର ଏକକ ହେଉଛି ହର୍ଜ (Hertz) ବା ହର୍ସ (H₂) ।

→ ଆବର୍ଷକାଳ (Time period):
(i) ମାଧ୍ୟମରେ ତରଙ୍ଗ ଗତି କରୁଥିବା ସମୟରେ ମାଧ୍ୟମର ଏକକ କଣିକା ଗୋଟିଏ ଥର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୋଳନ କରିବାକୁ ଯେତିକି ସମୟ’ନିଏ, ତାହାକୁ ତରଙ୍ଗର ଆବର୍ଷକାଳ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ସମ୍ପୀଡ଼ନ ବା ବିରଳନ ମାଧ୍ୟମର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିନ୍ଦୁକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବାର ସମୟକୁ ତରଙ୍ଗର ଆବର୍ତ୍ତକାଳ କୁହାଯାଏ।
(ii) ଏହାକୁ T ସଙ୍କେତଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
(iii) S.I. ପଦ୍ଧତିରେ ଆବର୍ତ୍ତକାଳର ଏକକ ହେଉଛି ସେକେଣ୍ଡ (s) ।

→ ତାରତ୍ଵ (Pitch):
(i) ଆମର ମସ୍ତିଷ୍କ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ଆବୃତ୍ତିକୁ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା (interpret) କରେ, ତାହାକୁ ପିଚ୍ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ-ମନେକର ଅର୍କେଷ୍ଟ୍ରାରେ ଏକ ସମୟରେ ବେହେଲା (violin) ଏବଂ ବଂଶୀ (flute) ବାଜୁଛି । ସେମାନଙ୍କ ଧ୍ଵନି ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ସମାନ ବେଗରେ ଗତିକରି କାନ ପାଖରେ ଏକା ସମୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟର ଧ୍ଵନି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଲାଗେ । ଧ୍ଵନି ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷଣ ହେତୁ ଏମିତି ଲାଗେ । ତାରତ୍ଵ ବା ପିଚ୍ (pitch) ଏହି ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଅଟେ ।
(ii) ଉତ୍ସର କମ୍ପନ କ୍ଷିପ୍ରତର ହେଲେ ଧ୍ଵନିର ଆବୃତି ଅଧ୍ଯକ ହୁଏ ଏବଂ ପିଚ୍ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ହୁଏ ।
(iii) ଏକ ଅଧ୍ବକ ପିଚ୍ ବିଶିଷ୍ଟ ଧ୍ଵନିରେ ଅଧିକ ଅତିକ୍ରମ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(iv) ବିଭିନ୍ନ ଆକାରର ବସ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆବୃତ୍ତିରେ କମ୍ପିତ ହୋଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପିଚ୍‌ ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।

→ ଆୟାମ (Amplitude):
(i) ଗୋଟିଏ ମାଧ୍ୟମରେ ଥବ। କଣି କାର ମାଧ୍ୟାବସ୍ଥାର ଉଭୟ ପଟେ ଦୋଳନରତ କଣିକାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବିସ୍ଥାପନକୁ ତରଙ୍ଗର ଆୟାମ କହାଯାଏ ।
(ii) ଏହାକୁ ଇଂରାଜୀ ‘A’ ଅକ୍ଷରଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ କରାଯାଏ ।
(iii) SJ, ପଦ୍ଧତିରେ ଆୟାମର ଏକକ ମିଟର (m) ଅଟେ ।

ଧ୍ୱନିର ପ୍ରବଳତା :
(i) ଧ୍ୱନିର ପ୍ରବଳତା ବା କୋମଳତା ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ଆୟାମ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ବସ୍ତୁ ଯେଉଁ ବଳଦ୍ଵାରା କମ୍ପିତ ହୁଏ, ତାହା ଉପରେ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ଆୟାମ ନିର୍ଭର କରେ ।
(ii) ଉଚ୍ଚ ସ୍ୱରର ଧ୍ଵନି ଅଧୂକ ଶକ୍ତି ସଂପନ୍ନ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏକ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧୂକ ଦୂରତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗତି କରିବ । ଏହାର ଆୟାମ ଅଧିକ ।
(iii) ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ତାହାର ଉତ୍ସରୁ ବାହାରି ସବୁ ଦିଗକୁ ବ୍ୟାପି ଯାଏ । ଏହି ତରଙ୍ଗ ତାହାର ଉତ୍ସରୁ ଦୂରକୁ ଗଲେ ତାହାର ଶକ୍ତ ଓ ଆୟାମ କମିଯାଏ ।

→ ଟିମ୍ବ୍ରେ (Timbre) ଗୁଣବତ୍ତା (Quality):
(i) ଟିମ୍ବର ବା ସ୍ଵରବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏବଂ ଗୁଣାତ୍ମକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଗୁଣବତ୍ତା, ଧ୍ଵନିର ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଦୁଇଟି ସମାନ ତାରତ୍ଵ ଓ ସମାନ ପ୍ରବଳତା ବିଶିଷ୍ଟ ଧ୍ଵନି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଜଣାଯାଏ ।
(ii) ଯେଉଁ ଧ୍ଵନି କାନକୁ ପ୍ରୀତିକର (pleasant) ଲାଗେ ତାହାର ଗୁଣାତ୍ମକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉଚ୍ଚମାନର (rich) ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଗୋଟିଏ ଆବୃତ୍ତି ବିଶିଷ୍ଟ ଧ୍ଵନିକୁ ଟୋନ୍ (tone) କୁହାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଆବୃତ୍ତିର ମିଶ୍ରଣରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ଧ୍ଵନିକୁ ନୋଟ୍ (note) କୁହାଯାଏ । ଏହା କାନ ପାଇଁ ପ୍ରୀତିକର ଓ ଶ୍ରୁତିମଧୁର ଅଟେ । କର୍କଶ ଶବ୍ଦ (noise) ଶ୍ରୁତିକଟୁ ଅଟେ ।

ତରଙ୍ଗ ବେଗ, ତରଙ୍ଗ ଆବୃତ୍ତି ଓ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସଂପର୍କ :
(i) ଏକକ ସମୟରେ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ କରୁଥିବା ଦୂରତାକୁ ତାହାର ବେଗ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ଏକ ଆବର୍ତ୍ତକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଯେତିକି ଦୂରତା ଅତିକ୍ରମ କରେ ତାହାକୁ ଧ୍ୱନି ତରଙ୍ଗର ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
(iii) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ସମ୍ପୀଡ଼ନ ବା ବିରଳନର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଦୂରତ୍ଵକୁ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ λ, ତରଙ୍ଗର ଆବର୍ତ୍ତକାଳ T, ତରଙ୍ଗ ବେଗ v ଓ ତରଙ୍ଗର ଆବୃତ୍ତି ମୁଁ ହେଲେ –

ଅର୍ଥାତ୍ ‘ତରଙ୍ଗ ବେଗ = ତରଙ୍ଗ ଆବୃତ୍ତି × ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ

→ ଶବ୍ଦର ତୀବ୍ରତା (Intensity of Sound):
(i) ମାଧ୍ୟମର ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁ ଚାରିପଟେ ତରଙ୍ଗ ଗତିର ଅଭିଲମ୍ବ ଦିଗରେ ଏକକ କ୍ଷେତ୍ରଫଳବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରତି ସେକେଣ୍ଡରେ ଯେତିକି ଧ୍ଵନି ଶକ୍ତି ଅତିକ୍ରମ କରେ ତାହାର ପରିମାଣକୁ ସେହି ବିନ୍ଦୁରେ ଧ୍ଵନିର ତୀବ୍ରତା କୁହାଯାଏ ।
(ii) ବେଳେବେଳେ ଧ୍ଵନି ପ୍ରବଳତା (loudness) ଓ ଧ୍ଵନିର ତୀବ୍ରତାକୁ ଅଦଳବଦଳ କରି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ମାତ୍ର ସେମାନେ ସମାନ ନୁ ହଁନ୍ତି ।
(iii) ଧ୍ଵନି ପ୍ରବଳତା କାନ ଉପରେ ପଡୁଥୁବା ଧ୍ଵନିର ପ୍ରଭାବର ଏକ ମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଧ୍ଵନିର ପ୍ରବଳତା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଶ୍ରୋତାଙ୍କ କାନ ପାଇଁ ଅଲଗା ଅଲଗା ହୋଇପାରେ ।
(iv) ଦୁଇଟି ଧ୍ଵନିର ତୀବ୍ରତା ସମାନ ହୋଇଥିଲେ କାନ ଗୋଟିଏ ଧ୍ଵନିକୁ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରବଳ (loud) ଭାବରେ ଶୁଣିପାରେ ।

→ ବିଭିନ୍ନ ମାଧ୍ୟମରେ ଧ୍ଵନିର ବେଗ (Speed of Sound in different Media):
(i) ଧ୍ଵନି ଗୋଟିଏ ମାଧ୍ୟମରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବେଗରେ ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ଗତିର ବେଗ ମାଧ୍ୟମର ଧର୍ମ ଓ ମାଧ୍ୟମର ତାପମାତ୍ରା ଉପରେ ଧ୍ୱନି ର ନିର୍ଭର କରେ ।
(iii) ବାୟୁରେ ଧ୍ଵନିର ବେଗ ୦°C ତାପମାତ୍ରାରେ 331 m/s ହେଲାବେଳେ 22°C ତାପମାତ୍ରାରେ ଏହା ପ୍ରାୟ 344 m/s ହୋଇଥାଏ ।

→ ସୋନିକ୍ ବୁମ୍ (Sonic boom):
(i) କୌଣସି ବସ୍ତୁର ଗତିର ବେଗ ଧ୍ଵନିର ବେଗଠାରୁ ଅଧିକ ହେଲେ, ବସ୍ତୁର ସେହି ବେଗକୁ ସୁପରସୋନିକ୍ ବେଗ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଜେଟ୍ ବିମାନ, ବନ୍ଧୁକର ଗୁଳି ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ସମୟରେ ସୁପରସୋନିକ୍ ବେଗରେ ଗତିକରିଥା’ନ୍ତି ।
(iii) କୌଣସି ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଉତ୍ସ ଧ୍ଵନିର ବେଗଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବେଗରେ ଗତିକଲେ ଏହା ବାୟୁରେ ସକ୍ ତରଙ୍ଗ (shock wave) ସୃଷ୍ଟିକରେ । ଏହି ସକ୍ ତରଙ୍ଗ ସମୂହରେ ପ୍ରଚୁର ଶକ୍ତି ରହିଥାଏ ।
(iv) ଏହି ତରଙ୍ଗ ସହିତ ଜଡ଼ିତ ବାୟୁ ଚାପରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁ ସାରେ ଏହି ସକ୍ ତରଙ୍ଗ ଏକ ପ୍ରକାର ତୀବ୍ର ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ତାହାକୁ ସୋନିକ୍ ବୁମ୍ କୁହାଯାଏ ।

→ ଶବ୍ଦର ପ୍ରତିଫଳନ (Reflection of Sound):
(i) ଧ୍ଵନି କଠିନ ବା ତରଳ ପୃଷ୍ଠରେ ବାଧାପାଇ ଫେରିଆସେ । ଆଲୋକ ପରି ଧ୍ଵନି ମଧ୍ୟ କଠିନ ଓ ତରଳ ପୃଷ୍ଠରୁ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତିଫଳନର ନିୟମକୁ ମାନିଥାଏ ।
ଧ୍ଵନି ପ୍ରତିଫଳନ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(ii) ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ପ୍ରତିଫଳନ ପାଇଁ ପ୍ରତିଫଳକ ବନ୍ଧୁର ବା ମସୃଣ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ତାହାର ଆକାର ବଡ଼ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

→ ପ୍ରତିଧ୍ଵନି (Echo) :
(i) କୌଣସି ପ୍ରତିଫଳକ ନିକଟରେ ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ଥାନରେ ଠିଆହୋଇ ତାଳି ମାରିଲେ ବା ଜୋର୍‌ରେ ଚିତ୍କାର କଲେ, ସେହି ଧ୍ଵନିକୁ ପୁଣି କିଛି ସମୟ ପରେ ଶୁଣାଯାଏ । ଏହାକୁ ପ୍ରତିଧ୍ଵନି କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଧ୍ଵନି ଶୁଣିବାର ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନୁଭୂତି (sensation) ଆମ ମସ୍ତିଷ୍କରେ 01 ସେକେଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହେ । ସେହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଯଦି ପ୍ରତିଫଳିତ ଧ୍ଵନି ଆମ କାନରେ ପହଁଞ୍ଚେ, ତେବେ ମୂଳ ଧ୍ଵନିରୁ ପ୍ରତିଧ୍ଵନିକୁ ଅଲଗା କରି ଜାଣିହେବ ନାହିଁ ।
(iii) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାପମାତ୍ରା 22°C ରେ 1 ସେକେଣ୍ଡରେ ଧ୍ଵନିର ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ଦୂରତା = 34.4 ମି
0.1 ସେକେଣ୍ଡରେ ଧ୍ଵନିର ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ଦୂରତା

ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସ୍ଥାନରୁ ଫେରି ଆସିବା ଦୂରତା = 34.4 ମିଟର

(iv) ପ୍ରତିଫଳକର ଦୂରତା ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମର ତାପମାତ୍ରା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
(v) ବହୁ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁଁ ଏକାଧ୍ଵକ ପ୍ରତିଧ୍ଵନି ମଧ୍ୟ ଶୁଣାଯାଏ ।
(vi) ବେଳେବେଳେ ଘଡ଼ଘଡ଼ି ଶବ୍ଦ ଥରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲେ ଅନେକ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାରମ୍ବାର ଶୁଣାଯାଏ । ଏହା ବାଦଲ ଓ ପୃଥିବୀ ପୃଷ୍ଠ ମଧ୍ଯରେ ଘଡ଼ଘଡ଼ି ଧ୍ୱନିର (ଏକାତ୍ମକ) ବହୁ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁ ହୋଇଥାଏ ।

→ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ (Reverberation):
(i) ପ୍ରତିଫଳକରୁ ପ୍ରତିଫଳନର ପୁନରାବୃତି ଯୋଗୁ ଯେଉଁ ପୁନଃ ପୁନଃ ପ୍ରତିଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରତିବାଦ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ –
କୌଣସି ବଡ଼ ହଲ୍‌ରେ ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟିହେଲେ ଏହା ବାରମ୍ବାର ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ କ୍ଷୀଣ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କିଛି ସମୟ ଧରି ବାରମ୍ବାର ସେହି ହଲ୍‌ରେ ଶୁଭେ । ଏହା ହିଁ ପ୍ରତିନାଦ ।
(ii) ଅଡ଼ିଟୋରିୟମ୍ ବା ବଡ଼ ହଲ୍‌ରେ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ପ୍ରତିନାଦ କେହି ଚାହାଁନ୍ତି ନାହିଁ, କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଧ୍ଵନି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଶୁଣାଯାଏ ନାହିଁ ।

ପୁତିନାଚକୁ କମ୍ କରିବାର ଉପାୟ :
(i) ଅଡ଼ିଟୋରିୟମ୍ ବା ବଡ଼ ହଲ୍‌ର ଛାତ ଏବଂ ଭିତର କାନ୍ଥକୁ ଧ୍ଵନି ଶୋଷଣ କରିପାରୁଥିବା ପଦାର୍ଥ; ଯଥା-ସଙ୍କୁଚିତ ଫାଇବର, ବନ୍ଧୁର ପ୍ଲାଷ୍ଟର କିମ୍ବା କନାର ବସ୍ତୁଦ୍ଵାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(ii) ଏହି ହଲ୍ ବା ଅଡ଼ିଟୋରିୟମ୍ ଚୌକି ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଧ୍ଵନି ଶୋଷଣକାରୀ ପଦାର୍ଥଦ୍ଵାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥାଏ ।

→ ଧ୍ୱନିର ବହୁ ପ୍ରତିଫଳନର ବ୍ୟବହାର (Uses of Multiple Reflection of Sound) :
(i) ଲାଉଡ୍ ସ୍ପିକର, ମେଗାଫୋନ୍, କାହାଳୀ (horn) ଓ କେତେକ ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ର; ଯଥା – ସାହାନାଇ, ଟ୍ରମ୍ପ୍ଲେଟ୍ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ନିଃସୃତ ଧ୍ଵନି ବିଚ୍ଛୁରିତ ନ ହୋଇ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ଗତିକରେ । ଏହିସବୁ ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଶଙ୍ଖ (conicat) ସଦୃଶ ମୁହଁ ଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଧ୍ଵନି ବାରମ୍ବାର ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଆଗକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇ ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କ ପାଖରେ ପହଁଞ୍ଚିଥାଏ ।
(ii) ଡାକ୍ତରମାନେ ଶରୀର ଭିତରେ ଥ‌ିବା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସ୍ପନ୍ଦନ ବା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ର କ୍ଷୀଣ ଧ୍ଵନିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜାଣିବାପାଇଁ ଷ୍ଟେଥୋସ୍କୋପ୍ (stethoscope) ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ଏହି ଷ୍ଟେଥୋସ୍କୋପ୍ ନଳୀଭିତରେ ଏକାଧ୍ଵକୁ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁ କ୍ଷୀଣ ଧନି ସଂଳାବରେ ବାରରଙ୍କ କାନରେ ଶୁଭେ ।
(iii) ବକ୍ତୃତା କକ୍ଷ, କନଫରେନ୍ସ ହଲ୍ ଏବଂ ସିନେମାହଲ୍‌ର ଛାତକୁ ବକ୍ର (curved) ଆକୃତିର କରାଯାଇଥିବା ଯୋଗୁ ଧ୍ଵନି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ହଲ୍‌ର ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିପାରେ । ଅନେକ ସମୟରେ ବକ୍ତାର ପଛପଟେ ଅବତଳ ଧ୍ଵନି ପ୍ରତିଫଳକ ରଖାଯାଇଥାଏ । ଅବତଳ ପୃଷ୍ଠର ଫୋକସ୍‌ରେ ବକ୍ତା ଛିଡ଼ାହୋଇ କହିଲେ ତାଙ୍କ ଧ୍ଵନିର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ନ ହୋଇ ଶ୍ରୋତାଙ୍କ ଦିଗରେ ସଞ୍ଚାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

(i) ଶ୍ରବଣର ଫ୍ରିକ୍ୱେନ୍ସି ପରିସର (Frequency Range of Hearing):
ମନୁ ଷ୍ୟ 20Hzରୁ 20 kHz ଆବୃତ୍ତିର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗକୁ ଶୁଣିପାରୁଥିବାରୁ ଏହି ଆବୃତ୍ତି ସୀମା ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି କମ୍ପନ ଯୋଗୁ ସୃଷ୍ଟ ତରଙ୍ଗକୁ ଶ୍ରାବ୍ୟ ‘ଧ୍ୱନି ତରଙ୍ଗ (audible sound wave) କୁହାଯାଏ ।
(ii) 5 ବର୍ଷରୁ କମ୍ ପିଲା ଏବଂ କୁକୁର ପରି କେତେକ ପଶୁ 25 kHz ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆବୃତ୍ତିର ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗକୁ ଶୁଣିପାରନ୍ତି । ବୟସ ଅଧ‌ିକ ହେଲେ ଶ୍ରାବ୍ୟ ଆବୃତ୍ତିର ଉଚ୍ଚ ସୀମା 20 kHz ରୁ ତଳକୁ କମି ଆସେ ।

→ ଇନ୍‌ଫ୍ରାସୋନିକ୍ ଧ୍ଵନି (Infrasonic Sound):
(i) ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗର ଆବୃତ୍ତି 20Hz ରୁ କମ୍ ହେଲେ ତାହାକୁ ଇନଫ୍ରାସୋନିକ୍ ଧ୍ଵନି କୁହାଯାଏ ।
(ii) ହାତୀ, ଗଣ୍ଡା ଓ ତିମି ଆଦି ପ୍ରାଣୀମାନେ ଇନ୍‌ଫ୍ରାସୋନିକ୍ ଆବୃତ୍ତିର ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
(iii) ଭୂମିକମ୍ପ ଆରମ୍ଭବେଳେ କମ୍ ଆବୃତ୍ତିର ଇନ୍‌ଫ୍ରାସୋନିକ୍ ଧ୍ଵନି ସଞ୍ଚାରିତ ହୁଏ ।

→ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ଧ୍ଵନି (Ultrasonic Sound):
(i) ଧ୍ୱନି ତରଙ୍ଗର ଆବୃଦ୍ଧି 20 kHz ରୁ ଅଧ‌ିକ ହେଲେ ତାହାକୁ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ବା ପାରସ୍ଵନିକ୍ ଧ୍ବନି କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ୍ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଉଲ୍‌ଫିନ୍, ପରପଏମ୍, ବାଦୁଡ଼ି, କେତେକ ପକ୍ଷୀ ଓ କୀଟପତଙ୍ଗ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ୍ ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି କରିପାରନ୍ତି ।
(iii) ମୂଷାମାନେ ମଧ୍ଯ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଟ୍ ଧ୍ଵନି ଉତ୍ପନ୍ନ କରି ପରସ୍ପର ସହିତ ଖେଳନ୍ତି ।

→ ଶ୍ରବଣ ସହାୟକ ଯନ୍ତ୍ର (Hearing aid):
(i) ଶ୍ରବଣ ଶକ୍ତି ହରାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଶ୍ରବଣ ସହାୟକ ଯନ୍ତ୍ର (hearing aid) ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ଏହା ବ୍ୟାଟେରୀ ଚାଳିତ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ ଯନ୍ତ୍ର ।
(ii) ଶ୍ରାବଣ ସଚ୍ଛାୟନ ଯନ୍ତ୍ର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ମାଇକ୍ରୋଫୋନ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଧ୍ଵନି ଗ୍ରହଣ କରେ । ମାଇକ୍ରୋଫୋନ୍ ଧ୍ଵନି ତରଙ୍ଗକୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ସିଗ୍‌ନାଲ୍‌ରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରେ ।
(iii) ଏହି ବୈଦ୍ୟୁତିକ ସିଗ୍‌ନାଲ୍‌କୁ ଆପ୍ଲିଫାୟାର ସାହାଯ୍ୟରେ ବହୁଗୁଣିତ କରାଯାଏ ଓ ଏହି ବର୍ଷିତ ସିଗ୍‌ନାଲକୁ ଶ୍ରବଣ ସହାୟକ ଯନ୍ତ୍ରର ସ୍ପିକର ନିକଟକୁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଏ । ସ୍ପିକର ବିଦ୍ୟୁତ ସିଗ୍‌ନାଲ୍‌କୁ ପୁଣି ଧ୍ଵନିରେ ପରିଣତ କରେ ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଶୁଣିପାରେ ।

→ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡର ପ୍ରୟୋଗଗୁଡ଼ିକ (Applications of Ultrasound):
(i) ଭିତରକୁ ହାତ ପଶିପାରୁନଥିବା ସ୍ପାଇରାଲ କୁଣ୍ଡଳୀ ପରି କେତେକ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍‌ ସାମଗ୍ରୀକୁ ସହଜରେ ସଫା କରିହୁଏ ନାହିଁ । ସେସବୁ ସାମଗ୍ରୀକୁ ଅଲଟ୍ରାସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସଫା କରାଯାଏ । ସେହି ଯନ୍ତ୍ରକୁ ସଫା କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ଯରେ ରଖ୍ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ତରଙ୍ଗ ଏହା ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଯାଏ । ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡର ଉଚ୍ଚ ଆବୃତ୍ତି ହେତୁ ଗ୍ରୀଜ୍, ଧୂଳିକଣା କିମ୍ବା ମଇଳା ଇତ୍ୟାଦି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରୁ ବାହାରି ଆସି ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ଯରେ ମିଶିଯାଏ । ଫଳରେ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ସାମଗ୍ରୀଗୁଡ଼ିକ ଭଲଭାବରେ ସଫା ହୋଇଯାଏ ।

(ii) ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ପ୍ରୟୋଗ କରି ବଡ଼ ବଡ଼ ଧାତବ ବ୍ଳକ ମଧ୍ୟରେ ଫାଟ ଚିହ୍ନଟ କରଯାଏ । ବାହାରକୁ ଭାବରେ ଚିହ୍ନଟ ନ ହେଲେ ଏହି ଧାତବ ବ୍ଲକ୍ ଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାର। ନିର୍ମିତ ବଡ଼ ଆଦି ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ ହେବ । ଧାତବ ବ୍ଲକ୍ ଠିକ୍ ଭାବେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି କି ନା ଜାଣିବା ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡକୁ ଧାତବ ଖଣ୍ଡ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରାଯାଏ ଏବଂ ଡିଟେକ୍‌ଟର ସାହାଯ୍ୟରେ ତ୍ରୁଟିଟି ଜଣାପଡ଼େ । ସାମାନ୍ୟ ଫାଟ ବା ତ୍ରୁଟି ଥିଲେ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ତରଙ୍ଗ ସେହି ସ୍ଥାନରୁ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଫେରି ଆସେ ଯାହା ସେହି ଫାଟର ସୂଚନା ଦିଏ ।

(iii) ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗର ପ୍ରତିଫଳନ କରାଇ ସେହି ଅଂଶମାନଙ୍କର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ତିଆରି କରାଯାଏ । ଏହି ଫଟୋ ଦେଖୁ ଡାକ୍ତରମାନେ ଚିକିତ୍ସା କରନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକାର ପଦ୍ଧତିକୁ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନରେ ‘ଇକୋକାର୍ଡିଓଗ୍ରାଫି’ (echocardiography) କୁହାଯାଏ ।

(iv) ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ସ୍କାନର ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରର ଆଭ୍ୟନ୍ତର ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗକୁ ଯାଞ୍ଚ କରି (scanning) ଫଟୋ ଉତ୍ତୋଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ରୋଗୀର ଲିଭର୍‌, ଗଲବ୍ଲାଡ଼ର, ଇଉଟେରସ୍ ଏବଂ କିଡ଼ନି ଇତ୍ୟାଦିର ତ୍ରି-ବିତ୍ତୀୟ ଛବି କମ୍ପ୍ୟୁଟରର ମନିଟର୍‌ରେ ଦେଖୁହୁଏ । ଏହି ଛବି ଦେଖୁ ଡାକ୍ତରମାନେ ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ଚିକିତ୍ସା କରନ୍ତି । ଏହି ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିକୁ ଅଲଟ୍ରାସୋନୋଗ୍ରାଫି (Ultrasonography) କୁହାଯାଏ ।

(v) ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ତରଙ୍ଗ ସାହାଯ୍ୟରେ କିଡ୍‌ନିରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥ‌ିବା ଛୋଟ ଛୋଟ ପଥରକୁ ଛୋଟ ଛୋଟ ଦାନାରେ ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯାଏ । ଯାହା ପରେ ମୂତ୍ରରେ ମିଶି ପଦାକୁ ବାହାରି ଆସେ ।

→ ଶବ୍ଦ ନାଭିଗେସନ୍ ଏବଂ ରେଙ୍ଗିଙ୍ଗ୍ – SONAR (Sound Navigation And Ranging – SONAR):
ସୋନାର ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବସ୍ତୁର ଉପସ୍ଥିତି, ଦୂରତ୍ଵ, ଦିଗ ଓ ବେଗ ଜାଣିହୁଏ । ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଧ୍ଵନି ପ୍ରତିଫଳନର ମୌଳିକ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସୋନାର୍‌ରେ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାଳୀ :
(i) ସୋନାର୍‌ରେ ଗୋଟିଏ ଟ୍ରାନ୍ ସମିଟର (transmitter) ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଡିଟେକ୍ଟର (ditector) ଥାଏ । ଏହା ବଡ଼ ବଡ଼ ଶକ୍ତିଚାଳିତ ଡଙ୍ଗା (power boat), ସବ୍‌ମାରିନ୍ ବା ଜାହାଜରେ ଖଞ୍ଜା ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଟ୍ରାନ୍ ସମିଟରରୁ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗ ପଲ୍ ସ (pulse) ପାଣି ଭିତର କୁ ପଠାଯାଏ । ସେହି ପଲ୍‌ ସମୁଦ୍ର ଶଯ୍ୟାରେ କିମ୍ବା ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ ବୁଡ଼ିରହିଥିବା ଜାହାଜ, ପାହାଡ଼ ବା ଅନ୍ୟ ବଲ୍ଲମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ତହୋଇ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେବା ପରେ ଫେରିଆସେ ।
(iii) ଡିଟେକ୍ଟର ଦ୍ଵାରା ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ପ୍ରତିଧ୍ଵନି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଏହା ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗକୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଙ୍କେତ (signal)ରେ ପରି ଣତ କରେ ଯାହାର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଏ ।
(iv) ଧ୍ଵନିର ପ୍ରେରଣ ଓ ପ୍ରତିଧ୍ଵନି ଗ୍ରହଣ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମୟ ବ୍ୟବଧାନ = t ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗର ବେଗ = v ଓ ଜାହାଜଠାରୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧକର ଦୂରତା = d ହେଲେ ଅଲଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ 2d ଦୂରତା ଅତିକ୍ରମ କରିଥାଏ ।

(v) 2 ଏହି ସୂତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରି ଜଳ ମଧ୍ଯରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ଅଦୃଶ୍ୟ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ଜଳପୃଷ୍ଠଠାରୁ ଦୂରତା ହିସାବ କରାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିକୁ ଇକୋ ରେଜିଂ (Echo ranging) ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ ।

ବ୍ୟବହାର :
(i) ସୋନାର୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ସମୁଦ୍ର ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥିବା ଜାହାଜ, ପାହାଡ଼, ବଡ଼ ବଡ଼ ଶିଳାଖଣ୍ଡ, ବରଫସ୍ତୂପ ଇତ୍ୟାଦି ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତି ଓ ଜଳପୃଷ୍ଠତଳେ ସେମାନଙ୍କ ଦୂରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ।
(ii) ଏହାଦ୍ଵାରା ସମୁଦ୍ର ଜଳର ସଜାଗତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ।

→ ବାହୁଡ଼ିର ଅଲ୍‌ଟ୍ରାସାଉଣ୍ଡ ପ୍ରେରଣ ଓ ଗ୍ରହଣ :
(i) ବାଦୁଡ଼ି ରାତିର ଅନ୍ଧକାରରେ ଗତି କରିପାରେ ଏବଂ ତାହାର ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରେ ।
(ii) ବାଦୁଡ଼ି ରାତିରେ ଉଡ଼ିଲାବେଳେ ଅବିରତ ଭାବରେ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗ ନିର୍ଗତ କରେ ଓ ତାହାର ପ୍ରତିଧ୍ଵନିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ତା’ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵ ରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁମାନଙ୍କୁ ଜାଣିପାରେ ।
(iii) ବାଦୁଡ଼ି ଉଚ୍ଚ ତାରତ୍ଵ (high pitch) ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ପଲ୍‌ସମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଗତ କରି ପ୍ରେରଣ କରେ ଯାହା ପ୍ରତିବନ୍ଧକଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ବାଦୁଡ଼ି କାନ ପାଖକୁ ଫେରିଆସେ ।

(iv) ପ୍ରତିଫଳିତ ଅଲଟ୍ରାସୋନିକ୍ ତରଙ୍ଗର ଲକ୍ଷଣରୁ ବାଦୁଡ଼ି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବା ପ୍ରତିଫଳକର ଉପସ୍ଥିତି, ଆକୃତି ଓ ପ୍ରକୃତି ଜାଣିପାରେ । ତେଣୁ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ପାଖରେ ସେ ଅନ୍ଧାର ରାତିରେ ବିନା ବାଧାରେ ପହଞ୍ଚିଯାଏ ।
(v) ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ବାଦୁଡ଼ି ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିବା ଏହି କୌଶଳ ହିଁ ସୋନାର୍‌ରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

→ ମାନବ କର୍ପୂର ଗଠନ (Structure of Human Ear):
(i) ବାହ୍ୟ କଣ୍ଠକୁ ପିନା (pinna) କୁହାଯାଏ । ଏହା ଚତୁଃ ପାର୍ଶ୍ଵ ର ଧ୍ଵନିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଶ୍ରୁତିନାଳୀ (auditory canal) ବାଟଦେଇ ଭିତରକୁ ପଠାଏ ।
(ii) କର୍ଷ ଭିତରେ ଥିବା କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ପତଳା ଝିଲ୍ଲୀକୁ କର୍ଣ୍ଣପଟହ (ear drum) ବା ଟିମ୍ପାନିକ୍ ଝିଲ୍ଲୀ କୁହାଯାଏ ।
(iii) ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମର ସମ୍ପାଳନ ବର୍ଷ ପରେ ପହଞ୍ଚିଲେ, କର୍ଣ୍ଣପଟହର ବାହାର ପଟେ ବାଘ ହୃଦ୍ଧି ହୁଏ ଏବଂ ତାହା କର୍ଷପଟକୁ ଭିତରକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ଏବଂ ତାହା କର୍ଣ୍ଣପଟହକୁ ଭିତରକୁ ଠେଲେ।
(iv) ସେହିଭଳି ବିଚଳନ କର୍ଣ୍ଣପଟହ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ, କର୍ଣ୍ଣପଟହ ଉପରେ ଚାପ ହ୍ରାସ ପାଏ, ତେଣୁ କର୍ଣ୍ଣପଟହ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ବାହାରକୁ ଚାଲିଆସେ । ଏହାଦ୍ଵାରା କର୍ଣ୍ଣପଟହ ବାରମ୍ବାର ଆଗପଛ ହୋଇ କମ୍ପିତ ହୁଏ ।

(v) ଏହି କମ୍ପନ କଣ୍ଠରେ ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ହାଡ଼; ଯଥା-ହାମର, ଆନ୍ ଭିଲ୍ ଓ ଷ୍ଟିରପ୍‌ରା ବହୁଗୁଣିତ ହୋଇଥାଏ ।
(vi) ମଧ୍ଯକର୍ଣ୍ଣ ଏହି ଚାପର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଅନ୍ତଃକର୍ଣ୍ଣ (inner ear) କୁ ପଠାଏ । ସେଠାରେ କର୍ଣ୍ଣକନ୍ତୁକ (cochlea) ଚାପର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ସିଗ୍‌ନାଲ୍ସରେ ପରିଣତ କରେ ।
(vii) ଏହି ସିଗ୍‌ନାଲ୍‌ ଶ୍ରୁତିସ୍ନାୟୁ (auditory nerve) ବାଟଦେଇ ମସ୍ତିଷ୍କକୁ ଯାଏ ଏବଂ ମସ୍ତିଷ୍କ ଏହାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକରି ଧ୍ଵନିଭାବରେ ବୁଝିପାରେ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Important Questions Chapter 1 ପୋଷଣ Important Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Important Questions Chapter 1 ପୋଷଣ

Objective Type Questions with Answers 

A ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ପୁଷ୍ଟିସାରର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
ଉ-
ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ନୂତନ କୋଷ ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ ପୁଷ୍ଟିସାର ଖାଦ୍ୟ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।

2. ସ୍ନେହସାରର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
ଉ-
କୋଷଝିଲ୍ଲୀ ତିଆରିରେ ସ୍ନେହସାର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଶରୀରକୁ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ ।

3. ଶରୀରରେ କ୍ୟାଲସିୟମ୍‌ର କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
ଉ-
ଶରୀରରେ ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ର ଗଠନ ପାଇଁ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଆବଶ୍ୟକ ।

4. ଶରୀରରେ ଲୌହର କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
ଉ-
ଶରୀରରେ ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକାରେ ଥି ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍‌ର ଗଠନ ପାଇଁ ଲୌହ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ।

5. ଶରୀରରେ ଧାତୁସାରର କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
ଉ-
ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି ।

6. ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ କେଉଁଥିରୁ ମିଳେ ?
ଉ-
ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ଶାଗ, ପନିପରିବା ଓ ଫଳ ଆଦିରୁ ମିଳିଥାଏ । ଚର୍ବିବା ତେଲରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ପ୍ରାଣୀଜ ଚର୍ବି ବା ଉଦ୍ଭଦ ଜାତ ତେଲରୁ ମିଳିଥାଏ ।

7. ଭିଟାମିନ୍ ପ୍ରାଣୀଜ ଚର୍ବି ବା ଉଦ୍ଭଦ ଜାତ ତେଲରୁ ମିଳିଥାଏ ।
ଊ–
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ, ରାଫ୍ଲେସିଆ ଆଦି ପରଜୀବୀ ଉଦ୍ଭଦ, କବକ ଏବଂ ଅଧିକାଂଶ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ପରଭୋଜୀ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

8. ମୃତୋପଜୀବୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ–
ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଦ୍ଭଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜର ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ମୃତୋପଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।

9. ପରଜୀବୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ଅନ୍ୟ ଜୀବନ୍ତ ଉଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶରୀର ଭିତରେ ବା ବାହାରେ ରହି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ପରଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।

10. ସହଜୀବୀତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ବେଳେବେଳେ ଦୁଇଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ, ଅଥବା ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ବା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଅଣୁଜୀବ ବା ଉଭିଦ ଓ ଅଣୁଜୀବ ଏକାଠି ବାସ କରୁଥିବା ଦେଖାଯାଏ, ଏହାକୁ ସହଜୀବୀତା କୁହାଯାଏ ।

11. ଆମ ଶରୀରରେ E.Coli ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
ଉ-
ଆମ ଅନ୍ତନଳୀରେ ସହଜୀବୀ ଭାବେ ରହୁଥ‌ିବା E.. Coli. ନାମକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନିଜ ଶରୀରରେ ଭିଟାମିନ୍ B₁₂ (ସାୟନୋକୋବାଲାମିନ୍) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆମକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆମ ଅନ୍ତନଳୀର କରିଥାଏ ।

12. ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
ଊ-
ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ କୁହାଯାଏ । ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଓ ଗନ୍ଧକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରି ଆ ପରି କେତେକ ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଏକ ବିଶେଷ ଅଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ କୁହାଯାଏ ।

B ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୁଳୀ, ରାଗ୍ନେସିଆ ଆଦି ଉଭିଦ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀୟ ପୋଷଣର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ?
2. ଶରୀରରେ ଜଳକ୍ଷୟର ଭରଣ ପାଇଁ ଦୈନିକ ପ୍ରାୟ କେତେ ଲିଟର ପାଣି ପିଇବା ଉଚିତ ?
3. କାହାଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ ?
4. ମାଛ, ମାଂସ, ଡାଲି ଓ ସୋୟାବିନ୍ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଆମେ କେଉଁ ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ପାଇଥାଉ ?
5. ଫଳରସ ଓ ପନିପରିବାରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ?
6. ସବୁଜ ଉଭିଦ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ ?
7. ଆଳୁ, ଭାତ ଓ ରୁଟିରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ?
8. ଜୀବ ଶରୀରରେ ଶକ୍ତି ଆହରଣ ଓ ଉପାଦାନ ସଂଗ୍ରହ କାହାଦ୍ବାରା ହୋଇଥାଏ ?
9. ରାସାୟନିକ ଗଠନ, କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦାନକାରୀ କ୍ଷମତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଆମେ ଖାଉଥିବା ଖାଦ୍ୟକୁ କେତେ
10. ଚିନି ଓ ଗୁଡ଼ ଇତ୍ୟାଦିରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ?
11.। ଗ୍ରାମ ଶ୍ୱେତସାରରୁ ପ୍ରାୟ କେତେ କିଲୋ-ଜୁଲ୍ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ?
12. ଶରୀରରେ ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ର ଗଠନ ପାଇଁ କେଉଁ
13. ଜଳ ରହିଥାଏ ?
14. ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରନ୍ତି,
15. ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକାରେ ଥ‌ିବା ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଗଠନ ପାଇଁ କେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ?
16. ଆମେ ଖାଉଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟର ପ୍ରଧାନ ଶ୍ୱେତସାର କ’ଣ ?

Answers
1. ସରକରୀବୀମ୍ନ
2. 3 – 4 ଲିଟର
3. ଏନ୍‌ ଜାଇମ୍
4. ପୁଷ୍ଟିସାର
5. ଗୁ କୋଜ୍
6. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ
7. ମଣ୍ଢଦ୍
8. ପେ।ଷଣ
9. 6
10. ମଣ୍ଢଦ୍
11. 16
12. କ୍ୟାଲସିୟମ୍
13. 70-90.
14. ମୃତୋପଜୀବୀ
15. ଲୌହ
16. ଶର୍କରା ଓ ମଣ୍ଡଦ
10. 00

C ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଜୀବ ଶରୀରରେ ଶକ୍ତି ମୋଚନ ଏକ ତଥାକଥ୍ତ ………………… ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
2. ଚୟ ଓ ଅପଚୟର ସମାହାରକୁ, ………………… କୁହାଯାଏ ।
3. ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
4. ଗ୍ଲୁକୋଜ୍‌ର ସଂକେତ ……………… କୁହାଯାଏ ।
5.  ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ ଖଦ ……………….. ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।
6. ଆମିନୋ ଅମ୍ଳର ଶୃଙ୍ଖଳଦ୍ଵାରା ………………….  ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
7. କୋଷଝିଲ୍ଲୀ ତିଆରିରେ ……………….. ର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି ।
8. ……………….. ଭାବରେ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇ ରହେ ।
9. ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍‌ର ଗଠନ ପାଇଁ …………… ଆବଶ୍ୟକ ।
10. ଶରୀରରେ ଆୟନ ସନ୍ତୁଳନ ରକ୍ଷା କରିବାରେ ……………….. ର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଥାଏ ।
11. କୋଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ……………….. ସାହାଯ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ ।
12. ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରାୟ ……………….. ଲିଟର ପାଣି ପିଇବା ଉଚିତ ।
13. ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରନ୍ତି ……………….. କୁହାଯାଏ ।
14. ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିନପାରି ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ……………… କୁହାଯାଏ ।
15. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା …………….. ରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
16. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ………………… ରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
17. ATP ଓ ………….. ମିଶି ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଶକ୍ତି ଗଠନ କରନ୍ତି ।
18. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ପାଚକନଳୀର ଲମ୍ବ ……………….. ମିଟର ।

Answers
1 . ଧ୍ବଂସାତ୍ମକ
2. ଚୟ।ପଚୟ
3. 6
4. C₆H₁₂O₆
5. ପୁଷ୍ଟିସାର
6. ପ୍ରୋଟିନ୍
7. କିପିଙ୍
8. ଚର୍ବି
9. ଲୌହ
10. ଧାତୁସାର
11. ଏନ୍‌ଜାଇମ୍
12. 3 – 4
13. ସୁଭୋଜୀ
14. ପରଭୋଜୀ
15. ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀ
16. ଷ୍ଟୋମା
17. NADPH
18. 6 – 9

D. ଠିକ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (✓ ) ଓ ଭୁଲ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (X) ଚିହ୍ନ ଦିଅ ।

1. ଓ ତଳଅଂଶକୁ କାର୍ଡିଆକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍ କୁହାଯାଏ ।
2. ଚିନି, ଗୁଡ଼ ଆଦିରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ସୁକ୍ରୋଜ ଥାଏ ।
3. ରାଫ୍ଲେସିଆରେ ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ ଦେଖାଯାଏ ।
4. କେଲଭିନ୍ ଚକ୍ର RuBp ରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପରିଶେଷରେ ସେହିଠାରେ ହିଁ ସମାପ୍ତ ହୁଏ ।
5. ଖାଦ୍ୟର ପାକକ୍ରିୟା କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତର ଗ୍ରହଣୀରେ ଶେଷ ହୁଏ ।
6. ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ବଭୋଜୀ କୁହାଯାଏ ।
7. ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆମ ଅନ୍ତନଳୀରେ ସହଜୀବୀ ଭାବେ ରହିଥାଏ ।
8. E.Coli ଭିଟାମିନ୍-B₁₂ (ସାୟନୋକ୍ସାବାଲାମିନ୍)
9. ଶରୀରରେ ସ୍ନେହସାର ଚର୍ବି ରୂପରେ ସଂଚିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
10. ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ନୂତନ କୋଷ ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ
11. ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନ୍ ପରି ଶେଷରେ NADPH ଠାରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।
12. ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଗୁ କୋଜ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାପାଇଁ 3ଟି COର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ ।
13. ମନୁଷ୍ୟର ଲାଳରେ ଟାୟାଲିନ୍ ନାମକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଥାଏ ।
14. ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ପୁନଃସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମଳ ନିଷ୍କାସନ ହୁଏ ।
15. ଅନ୍ତ୍ର ଅଙ୍କୁର ଉପାଦାନ ଖାଦ୍ୟ ଅବଶୋଷଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
16. ଲାଇପେଜ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ପୁଷ୍ଟିସାରକୁ ସରଳ ପ୍ରୋଟିଓଜ ଓ ପେପ୍ଟୋନ୍‌ରେ ପରିଣତ କରେ ।
17. ମଣିଷ ଶରୀରରେ ମୋଟ ଗ୍ଳାନିଦନ୍ତ ଓ ମୋଟ ପୋଷଣ ଦନ୍ତଦ୍ଵୟର ଅନୁପାତ 1:31
18. ଗୋଟିଏ କ୍ଲ କୋଜ ଅଣୁପାଇଁ 2ଟି PGA ଆବଶ୍ୟକ ।

Answers
1. (x)
2. (✔)
3. (✔)
4. (✔)
5. (x)
6. (✔)
7. (x)
8. (✔)
9.(✔)
10. (×)
11. (x)
12. (x)
13. (✔)
14. (✔)
15. (✔)
16. (x)
17. (x)
18. (✔)

E. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରଥମ ଯୋଡାର ସମ୍ପର୍କକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦ୍ଵିତୀୟଟିରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଏମିବା : ସର୍ବାହାରୀ
ଛାରପୋକ : ପରଜୀବୀ
ମାଂସ : ପୁଷ୍ଟିସାର
ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ : କ୍ୟାଲସିୟମ୍
ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍ : ଅନ୍ତଃ ପରଜୀବୀ

ଭ-. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଏମିବା : ସର୍ବାହାରୀ
ଛାରପୋକ : ପରଜୀବୀ
ମାଂସ : ପୁଷ୍ଟିସାର
ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ : କ୍ୟାଲସିୟମ୍
ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍ : ଅନ୍ତଃ ପରଜୀବୀ

2. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ

ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଥାକ : ଗ୍ରାନା
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ : ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ
କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ : ସୁରାସାରରେ ଦ୍ରବଣୀୟ
ଗ୍ରାନା : ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା “

ଉ, ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ

ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଥାକ : ଗ୍ରାନା
ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ : ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ
କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ : : ସୁରାସାରରେ ଦ୍ରବଣୀୟ
ଗ୍ରାନା : ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

3. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଶ୍ଵେତସାର : ଏମାଇଲେଜ୍
ଶ୍ଵେତସାର : ଗୁ କୋଜ
ଶ୍ଵେତସାର : ଗୁ କୋଜ୍
ଅଗ୍ନାଶୟ : ଅଗ୍ନାଶୟ ରସ
ପାକସ୍ଥଳୀର ଉପର ଅଂଶ : କାର୍ଡିଆକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍

ଉ. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଶ୍ଵେତସାର : ଏମାଇଲେଜ୍
ଶ୍ଵେତସାର : ଗୁ କୋଜ
ଶ୍ଵେତସାର : ଗୁକୋଜ୍
ଅଗ୍ନାଶୟ : ଅଗ୍ନାଶୟ ରସ
ପାକସ୍ଥଳୀର ଉପର ଅଂଶ : କାର୍ଡିଆକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
କର୍ତ୍ତନ ଦନ୍ତ : 4
ଚର୍ବଣ ଦନ୍ତ : 4
ଉପର ମାଢ଼ି : 16
ପାକନଳୀ : 6 ରୁ ୨ ମିଟର
ଶ୍ଵେତସାର : ଏମାଇଲେଜ୍

ଉ. ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ
କର୍ତ୍ତନ ଦନ୍ତ : 4
ଚର୍ବଣ ଦନ୍ତ : 4
ଉପର ମାଢ଼ି : 16
ପାକନଳୀ : 6 ରୁ ୨ ମିଟର
ଶ୍ଵେତସାର : ଏମାଇଲେଜ୍

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଠେକୁଆ : ………………….
ପିମ୍ପି :…………………
ଲହୁଣୀ : ………………..
ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ : …………………………
ଉକୁଣୀ : …………………….

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ବ୍ଲାକ୍‌ମ୍ୟାନ୍ : …………………..
କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟରେ ଥ‌ିବା ଜେଲ୍ : …………………………
କବକ, ଇଷ୍ଟ : ……………………..
CO₂ : …………………..
ଷ୍ଟ୍ରୋମା :……………………….

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
1866-1947
କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟରେ ଥ‌ିବା ଜେଲ୍ : ଷ୍ଟ୍ରୋମା
କବକ, ଇଷ୍ଟ : ମପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
CO₂ : କଷ୍ଟିକ ପଟାସରେ ଦ୍ରବଣୀୟ
ବ୍ୟୋମା : ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ସ୍ନେହସାର : ……………………….

ସ୍ନେହସାର : ……………………….
ଯକୃତ : …………………………
ପାକସ୍ଥଳୀର ନିମ୍ନ ଅଂଶ :……………………..

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ସ୍ନେହସାର : ଲାଇପେଜ
ପୁଷ୍ଟିସାର : ଆମିନୋଅମ୍ଳ,
ସ୍ନେହସାର : ଫ୍ୟାଟିଏସିଡ, ଗ୍ଲିସେରଲ

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ

ତଳ ମାଢ଼ି : ……………………..
ଗ୍ରାସନଳୀ : ……………………..
ପୁଷ୍ଟିସାର : ………………………

‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭ
ଶ୍ଵାନଦନ୍ତ : 2
ପେଷଣ ଦନ୍ତ : 6
ତଳ ମାଢ଼ି : 16
ଗ୍ରାସନଳୀ : 22 ରୁ 25 ସେ.ମି.
ପୃଷ୍ଟିସାର : ପ୍ରୋଟିଏଜ

Multiple Choice Questions (Mcqs) With Answers

1. ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୁଳୀ, ରପ୍ଲେସିଆ ଆଦି ଉଭିଦ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀୟ ପୋଷଣର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ?
(A) ପ୍ରାଣୀସମ
(B) ମୃତୋପଜୀବୀୟ
(C) ପରଜୀବୀୟ
(D) ସହଜୀବୀୟ
Answer:
(C) ପରଜୀବୀୟ

2. ଶରୀରରେ ଜଳକ୍ଷୟର ଭରଣପାଇଁ ପ୍ରାୟ କେତେ ଲିଟର ପାଣି ପିଇବା ଉଚିତ ?
(A) 1-5
(B) 3-4
(C) 7-10
(D) 5-8
Answer:
(B) 3-4

3. କାହାଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ ?
(A) ଏନ୍‌ଜାଇମ୍
(B) ହରମୋନ୍
(C) ପ୍ଲାଜ୍‌ମା
(D) ଲସିକା
Answer:
(A) ଏନ୍‌ଜାଇମ୍

4. ମାଛ, ମାଂସ, ଡ଼ାଲି ଓ ସୋୟାବିନ୍ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଆମେ କ’ଣ ପାଇଥାଉ ?
(A) ଶ୍ଵେତସାର
(B) ପୁଷ୍ଟିସାର
(C) ସ୍ନେହସାର
(D) ଧାତୁସାର
Answer:
(B) ପୁଷ୍ଟିସାର

5. ଫଳରସ ଓ ପନିପରିବାରେ କେଉଁ ଜାତୀୟ ଶ୍ୱେତସାର ରହିଥାଏ ?
(A) ଗ୍ଲା କୋଜ୍
(B) ସୁକ୍ରୋଜ୍
(C) ମଣ୍ଡଦ
(D) ମାଲ୍‌ଟୋଜ୍
Answer:
(A) ଗ୍ଲା କୋଜ୍

6, ସବୁଜ ଉଦ୍ଭିଦ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାନ୍ତି ?
(A) ଶ୍ବସନ
(B) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ
(C) ରେଚନ
(D) ଜନନ
Answer:
(B) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ

7. ଆଳୁ, ଭାତ ଓ ରୁଟିରେ କେଉଁ ଜାତୀୟ ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ?
(A) ଗ୍ଲା କୋଜ୍
(B) ସୁକ୍ରୋଜ୍
(C) ମାଲ୍‌ଟୋଜ୍
(D) ମଣ୍ଡଦ
Answer:
(D) ମଣ୍ଡଦ

8. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଗ୍ଲା କୋଜ୍‌ର ସଂକେତ ଅଟେ ?
(A) C₁₂H₆O₆
(B) C₆H₁₂O₆
(C) C₈H₁₀O₈
(D) C₉H₁₂O₉
Answer:
(B) C₆H₁₂O₆

9. ଏମି ନୋ ଅମ୍ଳର ଶୃଙ୍ଖଳଦ୍ଵାରା କ’ଣ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
(A) ପୁଷ୍ଟିସାର
(B) ଶ୍ଵେତସାର
(C) ସ୍ନେହସାର
(D) ଧାତୁସାର
Answer:
(A) ପୁଷ୍ଟିସାର

10. ତାପ ଅପରିବାହୀ ହୋଇଥିବାରୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଶରୀରକୁ ଉଷୁମ ରଖୁବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ରକ୍ତ
(B) ସ୍ନାୟୁ
(C) ପ୍ରଲସି
(D) ଚର୍ବି
Answer:
(D) ଚର୍ବି

11. କେଉଁ ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ ?
(A) ପୋଷଣ
(B) ଶୋଷଣ
(C) ନିୟନ୍ତ୍ରଣ
(D) ସଞ୍ଚାଳନ
Answer:
(A) ପୋଷଣ

12. ରାସାୟନିକ ଗଠନ, କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦାନକାରୀ କ୍ଷମତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଆମେ ଖାଉଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(A) 2
(B) 4
(C) 6
(D) 8
Answer:
(C) 6

13. ଚିନି ଓ ଗୁଡ଼ ଇତ୍ୟାଦିରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ?
(A) ଘୂ କୋଜ
(B) ସୁକ୍ରୋଜ
(C) ମଣ୍ଡଦ
(D) ମାଲ୍‌ଟୋଜ୍
Answer:
(C) ମଣ୍ଡଦ

14. 01 ଗ୍ରାମ ଶ୍ଵେତସାରରୁ ପ୍ରାୟ କେତେ KI ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ?
(A) 8
(B) 16
(C) 32
(D) 64
Answer:
(B) 16

15. ଭୂମିକା ରହିଥାଏ ?
(A) ପୁଷ୍ଟିସାର
(B) ଶ୍ଵେତସାର
(C) ସ୍ନେହସାର
(D) ଧାତୁସାର
Answer:
(C) ସ୍ନେହସାର

16. ଶରୀରରେ ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ର ଗଠନ ପାଇଁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଅଟେ ?
(A) ଲୌହ
(B) ଆୟୋଡ଼ିନ୍
(C) କ୍ୟାଲସିୟମ୍
(D) ବୋରନ୍
Answer:
(D) ବୋରନ୍

17. କୋଷରେ ଥ‌ିବା କୋଷରସର ପ୍ରାୟ କେତେଭାଗ ଜଳ ଅଟେ ?
(A) 40-50
(B) 50-60
(C) 70-80
(D) 70-90
Answer:
(D) 70-90

18. ପତ୍ରହରିତ୍ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉଭିଦ ଓ ନୀଳ ଶୈବାଳ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀର ?
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ
(B) ପରଭୋଜୀ
(C) ମୃତୋପଜୀବୀ
(D) ସହଜୀବୀ
Answer:
(B) ପରଭୋଜୀ

19. ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉଭିଦ ଓ ନୀଳ ଶୈବାଳ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀର ?
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ
(B) ପରଭୋଜୀ
(C) ମୃତୋପଜୀବୀ
(D) ସହଜୀବୀ
Answer:
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ

20. କେଉଁ ପ୍ରକାରର ପରଭୋଜୀ ଉଦ୍ଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରନ୍ତ ?
(A) ସ୍ବଭୋଜୀ
(B) ମୃତୋପଜୀବୀ
(C) ସହଜୀବୀ
(D) ପରଭୋଜୀ
Answer:
(B) ମୃତୋପଜୀବୀ

21. ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକାରେ ଥ‌ିବା ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଗଠନ ପାଇଁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଆବଶ୍ୟକ ?
(A) କ୍ୟାଲସିୟମ୍
(B) ଫସଫରସ
(C) ମାଙ୍ଗାନିଜ୍
(D) ଲୌହ
Answer:
(D) ଲୌହ

22. ନିଜଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଥିବା ଜୀବମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ
(B) ପରଭୋଜୀ
(C) ମୃତୋପଜୀବୀ
(D) ସର୍ବାହାରୀ
Answer:
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ

23. କବକ ଓ ଅଧିକାଂଶ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ?
(A) ସ୍ବଭୋଜୀ
(B) ପରଭୋଜୀ
(C) ସର୍ବାହାରୀ
(D) ମାଂସାହାରୀ
Answer:
(B) ପରଭୋଜୀ

24. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଅନ୍ତଃ ପରଜୀବୀର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ?
(A) ଉକୁଣୀ
(B) ମଲାଙ୍ଗ
(C) ରାଫ୍ଲେସିଆ
(D) ପ୍ଲାଜ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍
Answer:
(D) ପ୍ଲାଜ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍

25. କେଉଁ ବୀଜାଣୁ ଆମ ଅନ୍ତନଳୀରେ ସହଜୀବୀ ଭାବେ ରହିଥାଏ ?
(A) ଇ. କୋଲାଇ
(B) ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ
(C) ଗନ୍ଧକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ
(D) ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ
Answer:
(A) ଇ. କୋଲାଇ

26. ଇ. କୋଲାଇ କେଉଁ ଭିଟାମିନ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆମକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ ?
(A) ଭିଟାମିନ୍ -A
(B) ଭିଟାମିନ୍-B,,
(C) ଭିଟାମିନ୍-C
(D) ଭିଟାମିନ୍-D
Answer:
(B) ଭିଟାମିନ୍-B,,

27. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ବାହ୍ୟ ପରଜୀବୀର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ?
(A) ଉକୁଣୀ
(B) ମଲାଙ୍ଗ
(C) ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍‌
(D) ରାଫ୍ଲେସିଆ
Answer:
(A) ଉକୁଣୀ

28. ଆମ ଶରୀରରେ ଆୟନ ସନ୍ତୁଳନ କରିବାରେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଖାଦ୍ୟର ପ୍ରଥମ ଭୂମିକା ରହିଛି ?
(A) ଶ୍ଵେତସା
(B) ପୁଷ୍ଟିସାର
(C) ସ୍ନେହସାର
(D) ଧାତୁସାର
Answer:
(D) ଧାତୁସାର

29. ଶରୀରରେ ସ୍ନେହସାର ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଆକାରରେ ସଂଚିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ?
(A) ଚର୍ବି
(B) ମାଂସ
(C) ରକ୍ତ
(D) ପ୍ରଲସି
Answer:
(A) ଚର୍ବି

30. ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ନୂତନ କୋଷ ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ କ’ଣ ଆବଶ୍ୟକ ?
(A) ଶ୍ଵେତସାର
(B) ପୁଷ୍ଟିସାର
(C) ସ୍ନେହସାର
(D) ଧାତୁସାର
Answer:
(B) ପୁଷ୍ଟିସାର

31. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣର ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପାଇଁ କେଉଁ ଉପାଦାନ ଆବଶ୍ୟକ ?
(A) କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, ଆଲୋକ, CO₂
(B) କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, ଜଳ, ବିପାଚକ
(C) କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, CO₂ ଜଳ
(D) କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, ଜଳ, ଆଲୋକ
Answer:
(D) କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, ଜଳ, ଆଲୋକ

32. କେଉଁଟି ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣର ଉଦାହରଣ ନୁହେଁ ?
(A) ମଣିଷ ମୁଣ୍ଡରେ ବଢୁଥ‌ିବା ଉକୁଣୀ
(B) ଆମ ଅନ୍ତ୍ରନଳୀରେ ବାସ କରୁଥ‌ିବା ଇ.କୋଲାଇ
(C) ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରୁଥିବା
(D) ଲାଇକେନ୍ ରେ ଆଲର୍ଜି ଓ ଫନ ଜାଇର
Answer:
(A) ମଣିଷ ମୁଣ୍ଡରେ ବଢୁଥ‌ିବା ଉକୁଣୀ

33. ଖାଦ୍ୟାଭ୍ୟାସକୁ ଆଧାରକରି କେଉଁଟି ପ୍ରାଣୀର ସଠିକ୍ ପ୍ରକାର ଭେଦ ଅଟେ ?
(A) ସ୍ଵଭୋଜୀ, ପରଭୋଜୀ, ପରଜୀବୀ
(B) ମୃତୋପଜୀବୀ, ପରଜୀବୀ, ସହଜୀବୀ
(C) ଶାକାହାରୀ, ମାଂସାହାରୀ, ସର୍ବାହାରୀ
(D) ପରଭୋଜୀ, ପରଜୀବୀ, ମାଂସାହାରୀ
Answer:
(C) ଶାକାହାରୀ, ମାଂସାହାରୀ, ସର୍ବାହାରୀ

34. କେଉଁଟି ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣର ପ୍ରକାରଭେଦ ନୁହେଁ ?
(A) ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ
(B) ସ୍ବଭୋଜୀ ପୋଷଣ
(C) ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
(D) ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
Answer:
(B) ସ୍ବଭୋଜୀ ପୋଷଣ

35. କେଉଁଟି ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରକାରଭେଦର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
(A) ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର, ଜୀବସାର, ଜଳ
(B) ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର, ଜୀବସାର, ପିତ୍ତ
(C) ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର,
(D) ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ବିପାଚକ,
Answer:
(A) ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର, ଜୀବସାର, ଜଳ

36. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଶର୍କରା ଅଣୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାପାଇଁ 6 ଟି CO₂ଓ 12 ଟି H₂O ମଧ୍ୟରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଥିଲେ ?
(A) ରବର୍ଟ ହିଲ୍
(B) ଏଫ.ଏଫ୍. ବ୍ଲାକ୍‌ମ୍ୟାନ୍
(C) ରବର୍ଟ ହିଲ୍
(D) ଏଫ୍.ଏଫ. ବ୍ଲାକ୍‌ମ୍ୟାନ୍
Answer:
(C) ରବର୍ଟ ହିଲ୍

37. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅନ୍ୟଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ ?
(A) ଛତୁ
(B) ଇଷ୍ଟ
(C) କବକ
(D) ମଲାଙ୍ଗ
Answer:
(D) ମଲାଙ୍ଗ

38. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣକୁ ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ କେଉଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଥମେ ବିଭକ୍ତ କରିଥିଲେ ?
(A) ବ୍ଲାକ୍‌ମାନ୍
(B) ହିଲ୍ ଓ କେନ୍‌ଭିନ୍‌
(C) ହିଲ୍
(D) କେଭିନ୍
Answer:
(A) ବ୍ଲାକ୍‌ମାନ୍

39. ଥାଇଲାକ ଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ପରିଶେଷରେ କେଉଁଠାରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ?
(A) ADP
(B) NADPH
(C) NADP⁺
(D) ATP
Answer:
(C) NADP⁺

40. ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ ପଡ଼ିଥାଏ ?
(A) 3
(B) 4
(C) 6
(D) 12
Answer:
(C) 6

Subjective Type Questions with Answer 

1. ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ ଓ ପରଜୀବୀୟ ଆଲୋଚନା କର ।
ଊ-
I. ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ :

• ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଦ୍ଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ କ ରି ଥା’ନ୍ତି ମୃତୋପଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ଜୀବମାନେ କଠିନ ପଦାର୍ଥକୁ ଖାଦ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣବେଳେ ଏମାନେ ନିଜ ଶରୀରରୁ ପାଚକ ରସ କ୍ଷରଣ କରି, ଶରୀର ପରିଣତ କରିଦିଅନ୍ତି ଓ ପରେ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟକୁ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ଶୋଷଣ କରି ଶରୀର ଗଠନରେ ବିନିଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଛତୁ ଜାତୀୟ କବକ, ଇଷ୍ଟ, ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଦି ପୋଷଣ ଦେଖାଯାଏ ।

II. ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ:

• ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ଅନ୍ୟ ଜୀବନ୍ତ ଉଭିଦ ବା ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜର କୁହାଯାଏ।
• ପରଜୀବୀମାନେ ଭୋଜଦାତା ଉଦ୍ଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରୁ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟ ସିଧାସଳଖ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜର ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଭୋଜଦାତାର ଆଶ୍ରୟରେ ରହି ପରଜୀବୀମାନେ ସାଧାରଣତଃ ତାହାର ଅନିଷ୍ଟ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ, ରାଫ୍ଲେସିଆ ଆଦି ଉଭିଦ, ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍, ଉକୁଣୀ, ଜୋକ, କେତେକ
• କେତେକ ପ୍ରାଣୀ ଭୋଜଦାତାର ଶରୀର ଭିତରେ ଅନ୍ତଃ ପର ଜୀବୀ ଭାବେ (ଉଦାହରଣ – ବାହ୍ୟପରଜୀବୀ ଭାବେ (ଉଦାହରଣ – ଉକୁଣୀ) ରହି ପୋଷଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ହୋଇଥାଏ ସଂକ୍ଷେପରେ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କର ।

2. କୃମି ପରି ପ୍ରାଣୀ ପରଜୀବୀ ଅଟନ୍ତି ।
ଊ-

• ପାକସ୍ଥଳୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ତରଳ ମଣ୍ଡ ରୂପେ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତର ପ୍ରଥମ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣୀ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ ।
• ଗ୍ରହଣୀ ମଧ୍ୟକୁ ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟରୁ କ୍ଷରିତ ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ ରସ ଓ ଯକୃତ୍‌ରୁ କ୍ଷରିତ ପିତ୍ତ ଆସି ଖାଦ୍ୟ ସହ ମିଶିଥାଏ ।
• ପିତ୍ତରେ କୌଣସି ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ନ ଥାଏ, ମାତ୍ର ଏହା ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟର
• ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ ରସରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଏନଜାଇମ୍ ଓ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଜାତୀୟ କ୍ଷାର ରହିଥାଏ ।
• ଗ୍ରହଣୀର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅଂଶ ଯେପୁନମ ଓ ଶେଷ ଅଂଶ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତ କୁହାଯାଏ ।
• କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତର ଏହି ଅଂଶରେ ପାକକ୍ରିୟା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବା ସହ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟର ଶୋଷଣ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ଭିତର ଆଚ୍ଛାଦନରେ ଥ‌ିବା ଅନ୍ତ୍ରଅଙ୍କୁର ଜରି ଆରେ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅବଶୋଷଣ ପରେ ଏହା ରକ୍ତଦ୍ଵାରା ବାହିତ ହୋଇ ଯକୃତ୍ଵରେ ପହଞ୍ଚେ । ଯକୃତ୍‌ରୁ ଏହା ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ଏବଂ ଶକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
• ଖାଦ୍ୟର ଏହିପରି ଭାବରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିନିଯୋଗ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆତ୍ମୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।
• କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତ୍ର ପରେ ବୃହଦନ୍ତ୍ର ରହିଥାଏ । ଏଠାରେ ଓ ଜୀହୋଇ ନଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟାଶରୁ କିଛି ଅଂଶ
• ବୃହଦନ୍ତ୍ରରେ ଥ‌ିବା କିଛି ସହଜୀବୀୟ ବୀଜାଣୁ ବା । ୮ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଜୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ନ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟକୁ ମଳରେ ପରିଣତ କରିବା ସହ ନିଜ ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ
• ମଳ କିଛିସମୟ ମଳାଶୟରେ ରହେ ଏବଂ ବୃହଦନ୍ତ୍ରର ପୁନଃସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମଳଦ୍ଵାର ବାଟେ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ।

3. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଜୀବମାନଙ୍କ ଶରୀରରେ କିପରି ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
ଉ-
I. ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ:
(i) ପରଜୀବୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନ୍ୟ ଉଦ୍ଭଦ ବା ପ୍ରାଣୀଙ୍କୁ ସଂପୂର୍ଣ ଅଥବା ଆଂଶିକ ଭାବରେ ଖାଦ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ii) ପରି ପାକ ପରେ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟର ଆତ୍ମୀକରଣ ବା ଅନ୍ତର୍ଗହଣ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଏହା ଶରୀର ଗଠନରେ ଓ ଶରୀରକୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ରଖିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

II. ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ :
(iv) ବେଳେବେଳେ ଦୁଇଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ, ଅଥବା ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ବା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଅଣୁ ଜୀବ ବା ଉଭିଦ ଓ ଅଣୁଜୀବ ଏକାଠି ବାସ କରୁଥ‌ି ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ସହଜୀବୀତା କୁହାଯାଏ ।
(v) ଏଥ‌ିରେ କେହି କାହାରି କ୍ଷତି କରନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(vi) ଆମ ଅନ୍ତ୍ରନଳୀରେ ସହଜୀବୀଭାବେ ରହୁଥ‌ିବା ଇସ୍‌ରିଚିଆ କୋଲାଇ ନାମକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନିଜ ଶରୀରରେ ଭିଟାମିନ୍ B₁₂ (ସାୟନୋ – କୋବାଲାମିନ୍) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆମକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ। ତା’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆମ ନିଜର ପ୍ରତିପାଳନ କରିଥାଏ ।
(vii) ଯବକ୍ଷାର ଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ସହଜୀବୀ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ଜୀବ ଶରୀରରେ ଭିଟାମିନ୍ ଓ ଜଳର ଆବଶ୍ୟକତା
ଉ-

• ଭିଟାମିନ୍ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ଜଳରେ ଭିଟାମିନ୍ । ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ଶାଗ, ପନିପରିବା, ଫଳ ଆଦିରୁ ମିଳି ଥାଏ। ସ୍ନେହସାରରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ପ୍ରାଣୀ ଚର୍ବି ଓ ଉଭିଦ ତୈଳରୁ ମିଳେ ।
• କୋଷ ମଧ୍ଯରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭିଟାମିନ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଘଟିଥାଏ ।
• ଭିଟାମିନ୍ ଅଭାବରେ ଶରୀରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର

ଜଳ :

• ରୋଗ ହୋଇଥାଏ । କୋଷରସରେ ପ୍ରାୟ 79-80 ଭାଗ ଜଳ ।
• କୋଷର ସ୍ଥିତି ଓ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଜଳ ଏକାନ୍ତ
• ଝାଳ, ପରି ସ୍ରା ଓ ନିଃଶ୍ଵାସରେ ଜଳକ୍ଷୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ପ୍ରତିଦିନ 3-4 ଲିଟର ଜଳ ପିଇବା ଆବଶ୍ୟକ ।

2. କେଲ୍ ଭିନ୍ ଚକ୍ରରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶର୍କରାରେ ପରିଣତ ହୁଏ ?
ଉ-

• ପ୍ରତ୍ୟେକ RuBP ଅଣୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ CO₂ ଅଣୁ ଗ୍ରହଣ କରି ପରେ ବିଭାଜିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଦୁଇଟି ଫସ୍ଫୋଗ୍ଲିସେରିକ୍ ଏସିଡ୍ (PGA) ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• 6 ଟି RUBP ସହିତ 6 ଟି CO₂ ମିଶି ରୁବିସ୍କୋ ସାହାଯ୍ୟରେ 12 ଟି. PGA ପରିଣତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
• ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ 2 ଟି PGA ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥା’ନ୍ତି ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ 10 ଟି PGA ପୁନଶ୍ଚକ୍ରଣ ଘଟି 6 ଟି RuBP ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

3. ସ୍ଵଭୋଜୀ ଓ ପରଭୋଜୀ ମଧ୍ଯରେ 3ଟି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ-
(i) ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵଭୋଜୀ କୁହାଯାଏ । କରିନପାରି ପୋଷଣ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ବା ଉଦ୍ଭିଦ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ପରଭୋଜୀ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଥବା ସମସ୍ତ ଉଭିଦ ଓ ନୀଳହରିତ୍‌ ପ୍ରାଣୀ, ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ, ରାଫ୍ଲେସିଆ ଆଦି ପରଜୀବୀ ଉଦ୍ଭଦ, କବକ ଏବଂ ଅଧିକାଂଶ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ପରଭୋଜୀ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ସ୍ଵଭୋଜୀମାନେ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି । ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ 4 ପ୍ରକାର :
(a) ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ
(b) ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
(c) ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
(d) ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ

4. ଗ୍ରସନୀ ଓ ଗ୍ରସନୀ ଓ ଗ୍ରାସନଳୀର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂକ୍ଷେପରେ ବୁଝାଅ ।
ଉ-
ଗ୍ରସନୀ ଓ ଗ୍ରାସନଳୀର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ :

• ମୁଖଗହ୍ଵର ପଛକୁ ଗ୍ରସନୀ ରହିଥାଏ । ଏହାର ଶେଷ ମୁଣ୍ଡରେ ଦୁଇଟି ଦ୍ଵାର ଅବସ୍ଥିତ । ଗୋଟିଏ ଦ୍ଵାର ଶ୍ଵାସନଳୀ ଭିତରକୁ, ଅନ୍ୟଟି ଗ୍ରାସନଳୀ ମଧ୍ୟକୁ ଲମ୍ବିଥାଏ ।.
• ଖାଦ୍ୟକୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଭିତରକୁ ଓ ପବନକୁ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ୟକୁ ପୃଥକଭାବେ ନେବା ପାଇଁ ଅଧ୍ଵଜିହ୍ଵା ବା ଏପିଗ୍ଲଟିସ୍ ରହିଥାଏ ।
• ଖାଦ୍ୟ ଗିଳିବାର ପ୍ରଥମ କାମଟି ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଅଟେ ।
• ଗ୍ରାସନଳୀ ଭିତରେ ପଶିବା ପରେ ଖାଦ୍ୟର ଗତି ଅନୈଚ୍ଛିକ ଭାବେ ବା ଆପଣାଛାଏଁ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗ୍ରାସନଳୀର ଲମ୍ବ 22ରୁ 25 ସେଣ୍ଟିମିଟର ଅଟେ । ଗ୍ରାସନଳୀରେ ଖାଦ୍ୟର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ ।

5. ପାକସ୍ଥଳୀରୁ ଖାଦ୍ୟମଣ୍ଡ କେଉଁଠାକୁ ଯାଏ ? ଖାଦ୍ୟର ଅବଶୋଷଣ ପରେ ଅବଶିଷ୍ଟ ଖାଦ୍ୟର ପରିଣତି ଲେଖ ।
ଉ-

• ପାକସ୍ଥଳୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ତରଳ ମଣ୍ଡ ରୂପେ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତର ପ୍ରଥମ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣୀ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ ।
• ଖାଦ୍ୟର ଅବଶୋଷଣ ପରେ ଖାଦ୍ୟମଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା ବଳକା ଜଳ ଓ ଖାଦ୍ୟାଶରୁ କିଛି ଅଂଶ ପୁନଃ ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବୃହଦନ୍ତ୍ରରେ ଥ‌ିବା କିଛି ସହଜୀବୀୟ ବୀଜାଣୁ ଜୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନଥିବା’ ଖାଦ୍ୟକୁ ମଳରେ ପରିଣତ କରିବା ସହ ନିଜ ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ
• ମଳ କିଛି ସମୟ ମଳାଶୟରେ ରହେ ଏବଂ ବୃହଦନ୍ତ୍ରର ପୁନଃସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମଳଦ୍ଵାର ବାଟେ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ।

6. କେଉଁଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
ଉ –
(i) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(a) ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା| ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ
(b) ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା|ଜୈବରାସାୟନି କ
(ii) ଏହି ଦୁଇଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ପତ୍ରରେ ଥ‌ିବା ହରିତ୍‌ ଲବକରେ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ୍ ଭିତରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଛୋଟ ଛୋଟ ଓ ଚେପ୍‌ଟା ଟଙ୍କା ଆକୃତିର ଥାଇଲାକଏଡ୍ ପରସ୍ପର ଉପରେ ଥାକ ଥାକ ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି ।
(iv) ଏହି ଥାଇଲାକ ଏଡ୍ ଥାକଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରାନା କୁହାଯାଏ । ଥାକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ପରସ୍ପର ସହିତ ସରୁ
(v) କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ୍ରରେ ଥିବା ଜେଲ୍ ପରି ଦ୍ରବ ବା ରସକୁ ବ୍ୟୋମା କୁହାଯାଏ ।
(vi) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ଓ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ ।

7. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଆଲୋକ ଶକ୍ତି ଶୋଷଣଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ଶର୍କରା ପ୍ରସ୍ତୁତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକୁ 4ଟି ସୋପାନରେ ଲେଖ ।
ଭ-
ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଆଲୋକ ଶକ୍ତି

• ହରିତ୍‌ ଲବକରେ ଥିବା କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ଦ୍ଵାରା ଆଲୋକ ଶୋଷଣ ଓ ତଜ୍ଜନିତ ଇଲେକ୍ଟ ନ୍
• ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନ୍ ପ୍ରବାହଦ୍ଵାରା ଆଲୋକ ଶକ୍ତିର ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।
• ଜଳଅଣୁର ବିଘଟନ ଘଟି ଉଦ୍‌ଜାନ ଆୟନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ସୃଷ୍ଟି ।
• ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ CO₂ର ଶର୍କରାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।

8. ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ କ’ଣ ? ଏହା କିପରି ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ଉଦାହରଣ ସହ ଲେଖ ।
ଉ-

• ବେଳେବେଳେ ଦୁଇଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ, ଅଥବା ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ବା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଅଣୁଜୀବ ବା ଉଭିଦ ଓ ଅଣୁଜୀବ ଏକାଠି ବାସ କରୁଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ସହଜୀବୀତା କୁହାଁଯାଏ ।
• ଏଥ‌ିରେ କେହି କାହାରି କ୍ଷତି କରନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ସହଜୀବୀୟ
• ଉଦାହରଣ – I : ଆମ ଅନ୍ତନଳୀରେ କୋଲାଇ ନାମକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନିଜ ଶରୀରରେ ଆମକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ । ତା’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆମ ପ୍ରତିପାଳନ କରିଥାଏ ।
• ଉଦାହରଣ – II : ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ସହଜୀବୀ ବ୍ୟାକ୍ଟେରି ଆର ଅବଦାନ,

9. ମାଂସ ହଜମ କରୁଥିବା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ କାହିଁକି ଆମ ପାକସ୍ଥଳୀକୁ ହଜମ କରେନାହିଁ ?
ଭ-

• ପୁଷ୍ଟିସାର ହଜମ କରୁଥିବା ପ୍ରୋଟିଏଜ୍ ଜାତୀୟ ଏହା ସକ୍ରିୟ ହୁଏ ଓ ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଖାଦ୍ୟ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଆମ ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଅନେକ ଶ୍ଳେଷ୍ଟିକ ବା ମ୍ୟୁକସ୍ ଗ୍ରନ୍ଥି ରହିଛି । ସେଥୁରୁ କ୍ଷରିତ ମ୍ୟୁକସ୍ ଅମ୍ଳୀୟ ପରି ବେଶ ତଥା ଏନ୍ ଜାଇମ୍ ପ୍ରଭାବ ରୁ
• ପାକସ୍ଥଳୀର କୋଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ନିବିଡ଼ କାନ୍ଥ ଭିତରକୁ ପଶି ଟିସୁ କ୍ଷୟ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
• ଏଥ୍ ସହିତ ପାକସ୍ଥଳୀର କୋଷ ପ୍ରତି ଦୁଇ ବା ପୁନଃସ୍ଥାପିତ ହୁ ଅଛି । ଏଥ୍ ଯୋଗୁଁ ଆମ ହୁଏନାହିଁ ।

1. କେଉଁ ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ର ଶ୍ଵେତସାର ଥାଏ ଓ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
ଊ-

• ଆଳୁ, ଭାତ, ରୁଟିରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ମଣ୍ଡଦ ଥାଏ ।
• ଚିନି, ଗୁଡ଼ ଆଦିରେ ସୁକ୍ରୋଜ ଥାଏ ।
• ଫଳରସ ଓ ପନିପରିବାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଥାଏ ।
• ଶ୍ଵେତସାରରୁ ସହଜରେ ଶକ୍ତି ମିଳେ ।

1 gm ଶ୍ଵେତସାରରୁ ପ୍ରାୟ 1 6 କିଲୋଜୁଲ୍ ଶକ୍ତି ମିଳେ ।

2. ପୁଷ୍ଟିସାର କେଉଁଥୁରୁ ମିଳେ ଓ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? ପୁଷ୍ଟିସାର କାହାକୁ ନେଇ ଗଠିତ ?
ଊ-

• ମାଛ, ମାଂସ ଅଣ୍ଡାର ଧଳା ଅଂଶ, ଛେନା ଓ କ୍ଷୀର ଆଦି ପ୍ରାଣୀଜ ଦ୍ରବ୍ୟରୁ ପୁଷ୍ଟିସାର ମିଳେ ।
• ଡାଲି ଜାତୀୟ ଶସ୍ୟ, ସୋୟାବିନ୍ ଆଦିରୁ
• ଶରୀର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ନୂତନ କୋଷ ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ ପୁଷ୍ଟିସାର ଦରକାର ।
• ଏମିନୋ ଏସିଡ୍ ଶୃଙ୍ଖଳଦ୍ଵାରା ପୁଷ୍ଟିସାର ଗଠିତ ।

3. ସ୍ବଭୋଜୀ ପୋଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
ଊ-

• ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵଭୋଜୀ କହନ୍ତି ।
• ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉଦ୍ଭଦ ଓ ନୀଳହରିତ୍
• ଏ ସମସ୍ତ ଜୀବ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଆଲୋକ ଶକ୍ତିକୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ଘଟାଇ ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଏବଂ ଏ ପ୍ରକାର ପୋଷଣକୁ ସ୍ବଭୋଜୀ ପୋଷଣ କହନ୍ତି ।

4. ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ କ’ଣ ? ସମୀକରଣ ସହ ଲେଖ ।
ଊ-
(i) ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ, ଗନ୍ଧକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଏକ ବିଶେଷ ଅଜୈବ ରାସାୟନିକ କରିଥା’ନ୍ତି, ଏହାକୁ ରସାୟଶ୍ଳେଷଣ କହନ୍ତି ।

ଊ-

• ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ, ମୃତ, ଗଳିତ ପଚାସଢ଼ା ପୁଷ୍ଟି ସାଧନ କରି ଥା’ଛି ସେମାନଙ୍କୁ ମୃତୋପଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ଜୀବମାନେ କଠିନ ପଦାର୍ଥକୁ ଖାଦ୍ୟରୂପେ ସ କ୍ଷରଣ କରି ଶରୀର ବାହାରେ ହିଁ ଜଟିଳ ପରେ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟକୁ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ କରିଥା’ନ୍ତି ।

6. କାହାଦ୍ଵାରା ଜୀବ ଶରୀରରେ ମଳ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ଓ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ନିଷ୍କାସନ ହୁଏ ?
ଊ-

• ବୃହଦନ୍ତ୍ରରେ ଥିବା ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଅଜୀର୍ଣ୍ଣ ଖାଦ୍ୟକୁ ମଳରେ ପରିଣତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ମଳ କିଛି ସମୟ ମଳାଶୟରେ ରହିବାପରେ ଶରୀରରେ ଜଳର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?

ଊ-

• କୋଷରେ ଥିବା କୋଷରସର ପ୍ରାୟ 70 – 90 ଭାଗ ଜଳ, କୋଷର ସ୍ଥିତି ଓ ଏଥରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନିମନ୍ତେ ଜଳ ଆବଶ୍ୟକ । ପ୍ରତିଦିନ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି 3 – 4 ଲିଟର ଜଳ ପିଇବା ଉଚିତ ।
• ଶରୀରରେ ଜଳୀୟ ଅଂଶ କମିଗଲେ ଶରୀର -ଅବଶ ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଅସୁସ୍ଥତା ଦେଖାଦିଏ ।
• ଜଳ ଏକ ଉତ୍ତମ ସ୍ରାବକ ।

8. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏହାର ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
ଊ-

• ରବର୍ଟ ହିଲ୍ (Robert Hill 1899-1991) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଶର୍କରା ଅଣୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାପାଇଁ 6ଟି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ (CO₂) ଓ 12ଟି ଜଳଅଣୁ (H₂O) ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ
• ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଫଳରେ ଶର୍କରା (C₆H₁₂O₆) ଅଣୁ ସହିତ ଟି ଜଳ ଅଣୁ (H₂O) ଓ 6ଟି ଅମ୍ଳଜାନ (O₂) ଅଣୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ ।

ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସମୀକରଣ ହେଉଛି :

9. ଖାଦ୍ୟାଭାସକୁ ଆଧାର କରି ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ ଅଛନ୍ତି ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କର ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକରୁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
ଊ-

• ଶାକାହାରୀ – ଉଭିଦ ବା ଉଭିଦଜାତ ପଦାର୍ଥ ଭକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ପ୍ରାଣୀ । ଉଦାହରଣ- ଗାଈ, ହରିଣ ।
• ମାଂସାହାରୀ – ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ବା ପ୍ରାଣିଜ ପଦାର୍ଥକୁ ଭକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ପ୍ରାଣୀ । ଉଦାହରଣ- ବାଘ, ସିଂହ ।
• ସର୍ବାହାରୀ- ଖାଦ୍ୟରେ ବାଛବିଚାର ନ କରି ଯାହା ଖାଦ୍ୟୋପଯୋଗୀ ତାହା ଭକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ପ୍ରାଣୀ । ଉଦାହରଣ- କାଉ, ଅସରପା ।

10. ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ NADP ର ଭୂମିକା ଦର୍ଶାଅ ।
ଊ-

• NADP ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଏହା ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥ‌ିବା Fd-NADP Ruductase ନାମକ ଏକ ଏନଜାଇମ୍ ସହିତ Co-factor ଭାବେ ରହିଥାଏ ।
• ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମୟରେ ପ୍ରବାହିତ NADPHରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଆଲୋକ ଶକ୍ତି ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ଭାବେ ସଂଚିତ ହୁଏ ।

11. ପୁନଃସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କିପରି ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ?
ଭ-

• କନଳୀ ଦେଖିବାକୁ ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବ ଟ୍ୟୁବ୍‌ରି । ଏହାର କାନ୍ଥ ବର୍ତ୍ତୁଳ ବା ଚକ୍ରାକୃତି ପେଶୀ ଓ ଲମ୍ବ ଭାବରେ ବିସ୍ତୃତ ବା ଅନୁଦୈର୍ଘ୍ୟ ପେଶୀଦ୍ଵାରା
• ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରକାର ପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଓ ପୁରଃସରଣ ବା ପେରିଷ୍ଟାଲ୍‌ସିସ୍ କୁହାଯାଏ ।

12. ଜିଭ କେତେ ପ୍ରକାରର ସ୍ଵାଦ ବାରିପାରେ ? ଜିଭର ଅନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
ଊ-

• ଜିଭ ପିତା, ଖଟା, ମିଠା ଓ ଲୁଣିଆ ସ୍ଵାଦ ବାରିପାରେ ।
• ଚର୍ବଣ ବେଳେ ଖାଦ୍ୟକୁ ଦାନ୍ତ ନିକଟରେ କହିବାରେ ଜିଭ ସହାୟତା କରିଥାଏ ।

13. ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଦାନ୍ତ ସଂଖ୍ୟା
ଊ-

• ଆମର ତଳ ଓ ଉପର ମାଜିରେ 32ଟି (16ଟି ଲେଖାଏଁ) ଦାନ୍ତ ରହିଛି ।
• ପ୍ରତି ମାଢ଼ିରେ କର୍ଜନ ଦନ୍ତ – 4ଟି, ଶ୍ଵାନଦନ୍ତ -26, 966 98-46, 608698- ଟି ଏହିପରି ଭାବେ 16ଟି ଦାନ୍ତ ରହିଥାଏ ।

14. ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଖାଦ୍ୟର ପରିଣତି ଦର୍ଶାଅ ।
ଊ-

• ପାକସ୍ଥଳୀର ଭିତର ଆଚ୍ଛାଦନରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥି (HCI) ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
• ପାଚକ ରସରେ ଥ‌ିବା ପେପ୍‌ସିନ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ପରିଣତ କରିଥାଏ ।
• ଲବଣାସ୍କ ଖାଦ୍ୟରେ ଥ‌ିବା କ୍ଷତିକାର କ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଦିକୁ ମଧ୍ୟ ମାରିଦିଏ ।

15. କେଉଁ ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଶ୍ୱେତସାର ରହିଥାଏ ଉଦାହରଣ ସହ ଲେଖ ।
ଊ-

• ଆଳୁ, ଭାତ ଓ ରୁଟିରେ ଥିବା ଶ୍ଵେତସାର ମଣ୍ଡଦ ଅଟେ ।
• ଚିନି ଓ ଗୁଡ଼ରେ ଥ‌ିବା ଶ୍ଵେତସାର ସୁକ୍ରୋଜ ଅଟେ ।
• ଫଳରସ ଓ ପନିପରିବାରେ ଥ‌ିବା ଶ୍ଵେତସାର ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଟେ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Chapter 3 देशप्रेमी संन्यासी Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Chapter 3 देशप्रेमी संन्यासी

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए :
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )
(क) हम संन्यासी किसे कहते हैं?
(ହମ୍ ସଂନ୍ୟାସୀ କିସେ କହତେ ହୈ ?)
उत्तर:
संसार में कुछ ऐसे लोग होते है जो अपनी इच्छा से घर-बार छोड़ देते हैं, सुख के साधनों का त्याग कर देते हैं। गरीबी में जीते हैं। संसार को माया जंजाल समझते हैं। ये लोग अपनी परवाह छोड़कर देश के लोगों को जाग्रत करने मे लय जाते हैं। देश तथा सेवा कार्य में लग जाते हैं। ऐसे लोगों को संन्यासी कहते हैं।

(ख) विवेकानन्द का व्यक्तित्व कैसा था? (द्या था?)
उत्तर:
स्वामी विवेकानन्द संन्यासी थे। देखने में बहुत सुंदर, बड़े ज्ञानी और पंडित थे। वे स्वभाव से सरल, विनयी और मधुर भाषी थे तथा बहुत ही प्रतिभाशाली थे। वे देशप्रेमी थे।

(ग) विवेकानन्द ने देशवासियों को क्या कहकर ललकारा?
(ୱେକାନନ୍ଦ୍ ନେ ଦେଶସିୟାଁ କୋ କ୍ୟା କହକର୍ ଲଲ୍‌କାରା ?)
उत्तर:
विवेकानन्द ने देशवासियों को ललकारते हुए कहा, “मेरे प्यारे देशवासियो! उठो, जागो। जीवन का वरदान स्वतंन्त्रता है मेरा भाई है। भारत मेरा जीवन। उसे प्राप्त करो। गर्व से कहो कि मैं भारतीय हूँ। हर भारतीय है। मेरा प्राण है। भारत के देवता मेरा भरण पोषण करते हैं। भारत मेरे बचपन का हिडोला है, मेरे यौवन का आनंद लोक है और मेरे बुढ़ापे का बैकुंठ है।”

(घ) अमेरीका की धर्मसभा में स्वामीजी ने अपने भाषण में किस बात को प्रतिपादित किया?
(ଅମେରୀକା କୀ ଧର୍ମସଭା ମେଁ ସ୍ଵାମୀଜୀ ନେ ଅପ୍‌ ଭାଷଣ ମେଁ କିସ୍ ବାତ୍ କୋ ପ୍ରତିପାଦିତ କିୟା ?)
उत्तर:
अमेरीका की धर्मसभा में स्वामीजी ने अपने भाषण में अत्यंत मर्मस्पर्शी वाणी में भारत के धर्म, आचार-विचार, ऋषि-मुनियों के चिंतन, आध्यात्मिक दृष्टिकोण का महत्व प्रतिपादित किया। अपने सुंदर, सरल, अर्थपूर्ण अंग्रेजी भाषण द्वारा सबके दिलों को अभिभूत कर दिया।

(ङ) स्वामीजी ने इंग्लैण्ड के लोगों को कैसे प्रभावित किया?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ନେ ଇଂଗ୍ରେଣ୍ଡ କେ ଲୋଗୋଁ କୋ କୈସେ ପ୍ରଭାବିତ କିୟା ?)
उत्तर:
स्वामीजीने इंग्लैण्ड के लोगों को अपनी विद्वत्ता से प्रभावित किया। वे भी मान गए कि भारत में गरीबी भले ही हो, लेकिन वह ऊँचे विचारों और चिंतन के धनी हैं, अगुवा हैं।

(च) स्वामीजी ने अपनी अनुयायियों को किन-किन कामों में लगाया?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ନେ ଅପୂନୀ ଅନୁୟାୟିର୍ଲୋ କୋ କିନ୍-କିନ୍ କାର୍ପୋ ମେଁ ଲଗାୟା ?)
उत्तर:
स्वामीजी ने अपने असंख्य अनुयायियों को मानव सेवा, ज्ञान सेवा, ज्ञान तथा धर्म-प्रचार में लगाया। रामकृष्ण परमहंस उनके गुरु थे। उन्हीं के नाम से रामकृष्ण मिशन बनाया। आज भी देश-विदेश में उनकी अनेक संस्थाएँ जनता की सेवा में उटी हुई हैं।

(छ) 1857 के बाद हमारे देश के लोग किस स्थिति में थे?
(୧୮୫୭ କେ ବାଦ୍ ହମାରେ ଦେଶ୍ କେ ଲୋଗ୍ କିସ୍ ସ୍ଥିତି ମେଁ ଥେ ?)
उत्तर:
1857 के बाद हमारे देश के लोग एक बार कोशिश करके पराजित हो गए थे। इस ईस्वी के बाद लोग निराशा, आलस्य और कर्महीनता में डूबे हुए थे।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ: )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )
(क) भारत कब पराधीन था?
(ଭାରତ୍ କବ୍ ପରାଧୀନ୍ ଥା ?)
उत्तर:
कई सालों पहले भारत पराधीन था।

(ख) जीवन का वरदान क्या है?
( ଜୀବନ୍ କା ଓରଦାନ୍ କ୍ୟା ହୈ ?)
उत्तर:
जीवन का वरदान स्वतंत्रता है।

(ग) अंग्रेज क्या मान गये?
(ଅଂଗ୍ରେଜ୍ କ୍ୟା ମାନ୍ ଗୟେ ?)
उत्तर:
अंग्रेज मान गये कि भारत में गरीबी भले ही हो, लेकिन वे ऊँचे विचारों और चिंतन के धनी और अगुवा हैं।

(घ) देश को आजाद करने में किनका योगदान रहा?
(ଦେଶ୍ କୋ ଆଜାଦ୍ କରନେ ମେଁ କିନ୍‌ ୟୋଗଦାନ୍ ରହା ?)
उत्तर:
देश को आजाद करने में संन्यासियों का बड़ा योगदान रहा।

(ङ) कौन रामकृष्ण परमहंस के उपयुक्त शिष्य थे?
(କୌନ୍ ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସ୍ କେ ଉପୟୁକ୍ତ ଶିଷ୍ୟ ଥେ ?)
उत्तर:
स्वामी विवेकानन्द रामकृष्ण परमहंस के उपयुक्त शिष्य थे।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक वाक्य में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍ ଶବ୍ଦ  ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀକିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )
(क) धर्म सभा कहाँ हो रही थी?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ଇଂଲିଶ୍ ମେଁ କର୍‌ତକ୍ ରହେ ?)
उत्तर:
अमेरीका में

(ख) देशप्रेमी संन्यासी कौन हैं?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ କେ ଅନୁସାର୍ ହମାରା ଭରଣ୍ ପୋଷଣ୍ଢ କୌନ୍ କର୍‌ତା ହୈ ?)
उत्तर:
स्वामी विवेकानन्द

(ग) स्वामीजी इंलैण्ड में कबतक रहे?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ କେ ଗୁରୁ କୌନ୍ ଥେ ?)
उत्तर:
एक साल तक

(घ) स्वामीजी के अनुसार हमारा भरण पोषण कौन करता है?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ କେ ଅନୁସାର୍ ହମାରା ଭରଣ୍ ପୋଷଣ୍ କୌନ୍ କର୍‌ତା ହୈ ?)
उत्तर:
भारत के देवता

(ङ) स्वामीजी के गुरु कौन थे?
( ସ୍ଵାମୀଜୀ ବୁଢ଼ାପେ କା ବୈକୁଣ୍ଠ କିସେ ମା ହେଁ ?)
उत्तर:
रामकृष्ण परमहंस

(च) सालों पहले भारत में किसका शासन चलता था?
(ସାଲୌ ପହଲେ ଭାରତ ମେଁ କିସ୍‌ ଶାସନ ଚର୍ଚ୍ଚା
उत्तर:
अंग्रेजों का

(छ) स्वामीजी बुढापे का बैकुण्ठ किसे मानते हैं?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ବୁଢ଼ାପେ କା ବୈକୁଣ୍ଠ କିସେ ମା ହେଁ ?)
उत्तर:
भारत को

(ज) स्वामीजी के बचपन का हिण्डोला कौन था?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ନେ କିସେ ଜୀୱନ୍ କା ବରଦାନ୍ ସମଝା ?)
उत्तर:
भारत

(झ) प्रत्येक भारतीय स्वामीजी के लिए क्या था?
(ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ ଭାରତୀୟ ସ୍ଵାମୀଜୀ କେ ଲିଏ କ୍ୟା ଥା ?)
उत्तर:
भाई

(ञ) स्वामीजी ने किसे जीवन का बरदान समझा?
(ସ୍ଵାମୀଜୀ ନେ କିସେ ଜୀୱନ୍ କା ବରଦାନ୍ ସମଝା ?)
उत्तर:
स्वतंत्रता

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित शब्दों के लिंग बताइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଶର୍କୋ କେ ଲିଂଗ ବତାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର । )
वाणी, विद्वान, अंग्रेजी, दृष्टिकोण, आजादी, देश, संन्यासी, गरीबी, निराशा, आनन्द, बुढ़ापा
उत्तर:
वाणी – स्रीलिंग
अंग्रेजी – स्रीलिंग
आजादी – स्रीलिंग
संन्यासी – पुंलिंग
विद्वान – पुंलिंग
दृष्टिकोण – पुंलिंग
देश – पुंलिंग
गरीबी – स्रीलिंग
निराशा – स्रीलिंग
आनन्द – पुंलिंग
बुढ़ापा – पुंलिंग

2. निम्नलिखित शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲିଖୁଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲେଖ : )
विद्वान, आजाद, साल, मानव, व्याकुल, इच्छा
उत्तर:
विद्वान – पण्डित
साल – वर्ष
व्याकुल – व्यग्र
आजाद – स्वतंत्र
मानव – मनुष्य
इच्छा – चाह

3. निम्नलिखित वाक्यों को शुद्ध करके लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ କୋ ଶୁଦ୍ଧ କରକେ ଲିଖୁଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଶୁଦ୍ଧ କରି ଲେଖ ।)
(क) सालों पहले का बात है।
उत्तर:
सलों पहले की बात है।

(ख) रामकृष्ण परमहंस विवेकानन्द का गुरु थे।
उत्तर:
रामकृष्ण परमहंस विवेकानन्द के गुरु थे।

(ग) देश में रामकृष्ण मिशन का अनेक संस्थाएँ हैं।
उत्तर:
देश में रामकृष्ण मिशन की अनेक संस्थाएँ हैं।

(घ) गर्व में कहो की में भारतीय हूँ।
उत्तर:
गर्व से कहो कि मैं भारतीय हूँ।

(ङ) भारत मेरी जीवन है।
उत्तर:
भारत मेरा जीवन है।

4. निम्नलिखित में से विशेषण पद छाँटकर लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ମେଁ ସେ ୱିଶେଷଣ୍ଢ ପଦ୍ ଛାକର୍ ଲିଖୁଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତରୁ ବିଶେଷଣ ପଦକୁ ଅଲଗା କର ।)
(क) मेरे प्यारा देश वासियो!
उत्तर:
प्यारे

(ख) यहाँ अंग्रेजों का कड़ा शासन चलता था।
उत्तर:
कड़ा

(ग) भारत मेरे बचपन का हिंडोला है।
उत्तर:
मेरे

(घ) मेरे यौवन का आनंद लोक है।
उत्तर:
मेरे

(ङ) भारत मेरे बचपन का बैकुण्ठ है।
उत्तर:
मेरे

5. निम्नलिखित वाक्यों में विराम चिह्न लगाइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଔରାମ୍ ଚିହ୍ନ ଲଗାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବିରାମ ଚିହ୍ନ ଲଗାଅ ।)
(क) मेरे प्यारे देशवासियो उठो जागो।
उत्तर:
मेरे प्यारे देशवासियो! उठो, जागो।

(ख) निराशा आलस्य और कर्महीनता में डुबे हुए थे।
उत्तर:
निराशा, आलस्य और कर्महीनता में डुबे हुए थे।

(ग) उनकी सुन्दर सरल अर्थपूर्ण अंग्रेजी भाषण ने सबके दिलों को अभिभूत कर दिया।
उत्तर:
उनकी सुंदर, सरल, अर्थपूर्ण अंग्रेजी भाषण ने सबके दिल को अभिभूत कर दिया।

(घ) स्वामीजी ने असंख्य अनुयायियों को मानव सेवा ज्ञान तथा धर्म प्रचार में लगाया।
उत्तर:
स्वामीजी ने अंसख्य अनुयायियों को मानव-सेवा, ज्ञान तथा धर्म प्रचार में लगाया।

अभ्यास- कार्य

(i) ऐसे कुछ अन्य महापुरुषों की जीवनी पढ़कर उनके व्यक्तित्व और कृत्तित्व के बारे में जानिए
(ଏହିପରି କିଛି ଅନ୍ୟ ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କର ଜୀବନୀ ପଢ଼ି ସେମାନଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଏବଂ କୃତିତ୍ଵ ବିଷୟରେ ଜାଣ ।)

(ii) इस विषय को कम-से-कम दो बार पढ़िए।
(ଏହି ବିଷୟକୁ ଅତି କମ୍‌ରେ ଦୁଇଥର ପଢ଼ ।)

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
साधारणत: लोग किस कार्य में जुटे रहते हैं?
उत्तर:
साधारणतः लोग धन कमाने में जुटे रहते हैं।

प्रश्न 2.
विवेकानन्द ने अपने गुरु के नाम से क्या बनाया?
उत्तर:
विवेकानन्द ने अपने गुरु के नाम से रामकृष्ण मिशन बनाया।

प्रश्न 3.
सन्यासी संसार को क्या समझते हैं?
उत्तर:
सन्यासी संसार को माया का जंजाल समझते हैं।

प्रश्न 4.
विवेकानन्द के अनुसार हमारा भरण पोषण कौन करता है?
उत्तर:
विवेकानन्द के अनुसार हमारा भरण पोषण भारत के देबता हो करता है।

प्रश्न 5.
धर्म सभा कहाँ हो रही थी?
उत्तर:
अमेरिका में धर्म सभा हो रही थी।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘रामकृष्ण मिशन’ को किसने स्थापित किया?
उत्तर:
विवेकानन्द

प्रश्न 2.
संन्यासी लोग किसमें जीते हैं?
उत्तर:
गरीबी में

प्रश्न 3.
जीवन का वरदान क्या है?
उत्तर:
स्वतंत्रता

प्रश्न 4.
धर्म-सभा कहाँ हो रही थी?
उत्तर:
अमेरीका में

प्रश्न 5.
संन्यासी संसार को क्या समझते हैं?
उत्तर:
माया का जंजाल

प्रश्न 6.
संन्यासी किसका त्याग कर देते हैं?
उत्तर:
सुख के साधनों का

प्रश्न 7.
भारतीयों को बुढ़ापे का वैकुंठ किसे मानना चाहिए?
उत्तर:
भारत को

प्रश्न 8.
भारत के देवता हमारा क्या करते है?
उत्तर:
भरण-पोषण

प्रश्न 9.
विवेकानन्द के गुरु कौन थे?
उत्तर:
रामकृष्ण परमहंस

प्रश्न 10.
स्वामीजी इंलैंड में कब तक रहे?
उत्तर:
एक साल

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
हम गर्व से कहें ……………… भारत मेरे बचपन का है।
उत्तर:
हिंड़ोला

प्रश्न 2.
भारतीय लोग अंग्रेजों के शासन से मुक्त होने के लिए ……………………. में कोशिश करके पराजित हो गए थे।
उत्तर:
1857

प्रश्न 3.
आज भी देश-विदेश में स्वामीजी की अनेक संस्थाएँ ………………… कर रही हैं।
उत्तर:
जनता की सेवा

प्रश्न 4.
विवेकानन्द बुढ़ापे का बैकुण्ठ ………………….. को मानते हैं।
उत्तर:
भारत

प्रश्न 5.
विवेकानंद हर भारतीय को ……………………. मानते हैं।
उत्तर:
भाई

प्रश्न 6.
देश्रेमी संन्यासी ………………….. थे।
उत्तर:
स्वामी विवेकानन्द

प्रश्न 7.
स्वामीजी ने अपने गुरु के नाम से ………………… बनायी।
उत्तर:
रामकृष्ण मिशन

प्रश्न 8.
स्वामीजी ने इंग्लैण्ड के लोगों को अपनी ……………… से प्रभावित किया।
उत्तर:
विद्वता

प्रश्न 9.
विवेकानंद के अनुसार ………………….. उनका भारण-पोषण करते हैं।
उत्तर:
भारतीय देवता

प्रश्न 10.
भारतीय ऊँचे विचारों और चिंतन के धनी हैं …………………….. हैं।
उत्तर:
अगुवा

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
स्वामीजी इंलैण्ड में एक महीने तक रहे।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
विवेकानन्द जगत को पराधीनता का बन्धन समझते हैं।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 3.
प्रत्येक भारतीय स्वामीजी के लिए भाई थे।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 4.
विवेकानंद ने अमेरीका में हिन्दी भाषा में भाषण दिया था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 5.
जो संसार को माया का जंजाल समझते हैं, उन्हें संन्यासी कहते हैं।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
हमारे देश को आजाद करने में संन्यासियों का योगदान रहा।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 7.
अंग्रेजी विद्वानों को स्वामीजी ने धन से प्रभावित किया।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 8.
भारत के मालिक अंग्रेजों को कहा गया है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 9.
परिश्रमी लोग अपनी इच्छा से घरबार छोड़ देते हैं।
उत्तर:
भूल

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQs)

1. ‘रामकृष्ण मिशन’ को किसने स्थापित किया?
(A) रामकृष्ण परमहंस ने
(B) रामकृष्ण के शिष्यों ने
(C) विवेकानन्द ने
(D) सरकार ने
उत्तर:
(C) विवेकानन्द ने

2. संन्यासी लोग किसमें जीते हैं?
(A) सुख में
(B) गरीबी में
(C) माया में
(D) विलास में
उत्तर:
(B) गरीबी में

3. हम गर्व से कहें – भारत मेरे बचपन का है।
(A) हिंड़ोला
(B) आनन्द-लोक
(C) प्राण
(D) वैकुंठ
उत्तर:
(A) हिंड़ोला

4. जीवन का वरदान क्या है?
(A) सुख
(B) स्वतंत्रता
(C) मौज-मस्ती
(D) अपनों की सेवा
उत्तर:
(B) स्वतंत्रता

5. धर्म-सभा कहाँ हो रही थी?
(A) इंग्लैंड में
(B) जापान में
(C) भारत में
(D) अमेरीका में
उत्तर:
(D) अमेरीका में

6. संन्यासी संसार को क्या समझते हैं?
(A) सुख का साधन
(B) बेहद प्यार
(C) माया का जंजाल
(D) बहुत सुंदर
उत्तर:
(C) माया का जंजाल

7. संन्यासी किसका त्याग कर देते हैं?
(A) कर्म के साधनों का
(B) सत्य के बंधन का
(C) सुख के साधनों का
(D) घरबार-सुख-संतोष का
उत्तर:
(C) सुख के साधनों का

8. जीवन का वरदान है।
(A) स्वतंत्रता
(B) निर्भयता
(C) पराधीनता
(D) स्वराज्य
उत्तर:
(A) स्वतंत्रता

9. भारतीय लोग अंग्रेजों के शासन से मुक्त होने के लिए में कोशिश करके पराजित हो गए थे।
(A) 1857
(B) 1917
(C) 1947
(D) 1942
उत्तर:
(A) 1857

10. भारतीयों को बुढ़ापे का वैकुंठ किसे मानना चाहिए?
(A) विष्णुलोक को
(B) भारत को
(C) स्वर्ग को
(D) आनंदलोक को
उत्तर:
(B) भारत को

11. जीवन का वरदान क्या है?
(A) संघर्ष
(B) स्वतंत्रता
(C) सौंदर्य
(D) प्रेम
उत्तर:
(B) स्वतंत्रता

12. जीवन का वरदान क्या है?
(A) विद्या
(B) स्वतंत्रता
(C) सम्मान
(D) धन
उत्तर:
(B) स्वतंत्रता

13. भारत के देवता हमारा करते है:
(A) कल्याण
(B) भाग्य-निर्माण
(C) भरण-पोषण
(D) धार्मिक भाव को विकसित
उत्तर:

14. आज भी देश-विदेश में स्वामी जी की अनेक संस्थाएँ कर रही हैं।
(A) जनता को संगठित
(B) निरक्षरता दूर
(C) जनता की सेवा
(D) फल-फूल
उत्तर:
(C) जनता की सेवा

पाठ का सारांश

मानब सर्वश्रेष्ठ प्राणी है। दुनिया में ज्यादातर लोग धन कमाने और सुख के पीछे भागते है। पर कुछ लोग मायामोह संसार को झूठा और झंझट समझकर घर-परिवार को त्याग देते है। जिन्दगी भर गरीबी में जीते हैं। स्वामी विवेकानन्द मातृभूमि को अपार प्रेम करने वाले संन्यासी थे। वे देखने में सुन्दर, ज्ञानी, प्रतिभाशाली, सरल और मिष्टभाषी थे। 1857 में भारतवासियों ने आजादी की पहली लड़ाई लड़ी पर सफल नहीं हुए। परिणाम स्वरूप भारतवासी निराश और कर्म हीन हो गए। स्वामी विवेकानन्द ने अपनी ओजस्वी वाणी से देशवासियों को जगाया और उनके मन में देश के प्रति स्वाभिमान का भाव भर दिया।

एक बार अमेरीका के चिकागो शहर में बृहत विश्व धर्म सभा हुई। स्वामीजी सभा में हृदयस्पर्शी भाषा में भारत के धर्म, रीति-रिवाज, चिन्तन, दर्शन आदि के महत्व को समझाया। उनके भाषण ने सबका दिल जीता लिया। स्वामीजी इंग्लैड में रहते समय वहाँ के विद्धानों को अपने विचारों से प्रभावित कर दिया। उन्होंने मान लिया कि भारत गरीब होने पर भी ऊँचे विचारों के धनी है। अपने गुरु रामकृष्ण परमहंस के नाम पर रामकृष्ण मिशन की स्थापना की। उनके शिष्य मानव सेबा और धर्म प्रचार और प्रसार में लगे हैं। भारत के नाम को संसार में प्रसिद्ध कराने वाला ऐसा दूसरा संन्यासी नहीं। भारत को जगाकर उसे आजाद करने में ऐसे गृहत्यागीयों का बहुत योगदान रहा।

ସାରାଂଶ:
ଅର୍ଥସର୍ବସ୍ବ ଦୁନିଆରେ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକେ ଧନ ଓ ସୁଖ ପଛରେ ପାଗଳ। କିନ୍ତୁ ସଂସାରରେ ଏଭଳି ଅନେକ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ସର୍ବସ୍ଵ ତ୍ୟାଗ କରି ଦେଇଛନ୍ତି ଓ ଦରିଦ୍ର ହୋଇ ଜୀବନ ନିର୍ବାହ କରିଛନ୍ତି। ଠିକ୍ ସେହିପରି ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ମାତୃଭୂମିକୁ ଅପାର ପ୍ରେମ କରୁଥିବା ଜଣେ ଗୃହତ୍ୟାଗୀ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଥିଲେ। ସେ ଦେଖିବାକୁ ଅତୀବ ସୁନ୍ଦର, ଜ୍ଞାନୀ, ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ, ସରଳ, ବିନୟୀ ଓ ମଧୁରଭାଷୀ ଥିଲେ। ୧୮୫୭ ଖ୍ରୀ.ଅ.ରେ ଭାରତର ପ୍ରଥମ ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ହୋଇଥିଲା; କିନ୍ତୁ ତାହା ସଫଳ ନ ହେବାରୁ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ମନରେ ନିରାଶ ଓ ଅକର୍ମଣ୍ୟର ଭାବ ଜାଗ୍ରତ ହୋଇଥିଲା। ଠିକ୍ ଏହି ସମୟରେ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ନିଜର ଓଜସ୍ଵୀ ବାଣୀଦ୍ଵାରା ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଜାଗ୍ରତ କଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଦେଶ ପାଇଁ ଅଭିମାନ ଭରିଦେଲେ।

ଥରେ ଆମେରିକାର ଚିକାଗୋ ସହରରେ ବିଶ୍ଵଧର୍ମସଭାର ଆୟୋଜନ ହୋଇଥିଲା। ଆମ ଦେଶରୁ ସ୍ୱାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ମଧୁର ଭାଷଣ ଦେଲେ। ସେ ଭାରତର ଧର୍ମ, ଚଳଣି ଓ ଦର୍ଶନର ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥିଲେ। ସେ ସେଠାକାର ଲୋକମାନେ ସ୍ଵୀକାର କରିନେଲେ ଯେ ଭାରତ ଉଚ୍ଚ ଚିନ୍ତନରେ ଅଗ୍ରଣୀ। କେହି ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ନାହଁନ୍ତ। ଭାରତକୁ ଜାଗ୍ରତ କରି ସ୍ଵାଧୀନ କରାଇବାରେ ଏଭଳି ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କ ବହୁତ ଯୋଗଦାନ ରହିଛ। ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ପୂଜ୍ୟ ଗୁରୁ ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସଙ୍କ ନାମରେ ସେ ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ସ୍ଥାପନ କଲେ। ତାଙ୍କର ଶିଷ୍ୟମାନେ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର ଓ ମାନବ ସେବାରେ ଲାଗିଛନ୍ତି। ଭାରତର ନାମକୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ବିଖ୍ୟାତ କରିଥିବା ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ପରି ଅନ୍ୟ କେହି ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ନାହଁନ୍ତି। ଭାରତକୁ ଜାଗ୍ରତ କରି ସ୍ବାଧୀନ କରାଇବାରେ ଏଭଳି ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କ ବହୁତ ଯୋଗଦାନ ରହିଛି।

विषयवस्तु:
(i) हम देखते ………………….. प्रतिभाशाली।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଆମେ ଦେଖୁ କେତେକ ଲୋକ ଧନ ଉପର୍ଜନରେ ଲାଗି ରହିଛନ୍ତି। କେତେ ଲୋକ ସୁଖ ଭୋଗିବାରେ ବ୍ୟାକୁଳ ରହିଛନ୍ତି। କିଛି ଏପରି ଅଛନ୍ତି ଯାହାଙ୍କୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କୁହାଯାଏ। ସେ ଲୋକ ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ଘରଦ୍ଵାର ତ୍ୟାଗ କରିଛନ୍ତି। ସୁଖର ସାଧନକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଦେଇଛନ୍ତି। ଦୀନ-ଦରିଦ୍ର ପରି ବଞ୍ଚୁଛନ୍ତି। ସଂସାରକୁ ମାୟାର ଝଞ୍ଜଟ ବୁଝିଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଯେ ଏପରି କେତେକ ଲୋକ ନିଜ ମାତୃଭୂମିକୁ ଅପାର ପ୍ରେମ କରୁଥିଲେ। ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ଏପରି ସନ୍ୟାସୀ ଥିଲେ। ସେ ଦେଖିବାକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦର, ବଡ଼ ଜ୍ଞାନୀ ଓ ପଣ୍ଡିତ, ସରଳ, ବିନୟୀ ଓ ମଧୁରଭାଷୀ କିନ୍ତୁ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପ୍ରତିଭାଶାଳୀ।

(ii) सालों पहले …………………. बैकुंठ है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ବର୍ଷ ବର୍ଷ ପୂର୍ବର କଥା। ଭାରତ ପରାଧୀନ ଥିଲା। ଏଠାରେ ଇଂରେଜଙ୍କର ଶାସନ ଚାଲୁଥିଲା। ୧୮୫୭ ଖ୍ରୀ.ଅ.ରେ ଲୋକେ ଯୁଦ୍ଧ କରି ପରାଜିତ ହୋଇଥିଲେ। ନିରାଶା, ଆଳସ୍ୟ ଓ ଅକର୍ମଣ୍ୟ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ସ୍ଵାମୀଜୀ ନିଜର ଦେଶବାସୀମାନଙ୍କୁ କହିଲେ ମୋର ପ୍ରିୟ ଦେଶବାସୀ! ଜାଗ୍ରତ ହୁଅ। ସ୍ଵାଧୀନତା ଜୀବନର ବରଦାନ। ତାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ କର ଗର୍ବରେ କୁହ ମୁଁ ଭାରତୀୟ ଅଟେ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାରତୀୟ ମୋର ଭାଇ ଅଟନ୍ତି। ଭାରତ ମୋର ଜୀବନ ଓ ପ୍ରାଣକେନ୍ଦ୍ର ଅଟେ। ଭାରତର ଦେବତା ମୋର ଭରଣ ପୋଷଣ କରୁଛନ୍ତି। ଭାରତ ମୋ ବାଲ୍ୟକାଳର ଝୁଲଣା, ମୋ ଯୌବନର ଆନନ୍ଦାଲୋକ ଓ ମୋ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟର ବୈକୁଣ୍ଠ।

(iii) एक बार ………………….. कर दिया।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସ୍ଵାମୀଜୀ ଥରେ ଆମେରିକା ଯାଇଥିଲେ। ସେଠାରେ ବଡ଼ ଧର୍ମସଭାର ଆୟୋଜନ କରାଯାଇଥିଲା। ସେ ବଡ଼ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭାଷାରେ ଭାରତର ଧର୍ମ, ପ୍ରଥା, ମୁନିଋଷିଙ୍କ ଚିନ୍ତନ, ଦର୍ଶନ ଆଦିର ମହତ୍ତ୍ଵକୁ ବୁଝାଇଥିଲେ। ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ସୁନ୍ଦର, ସରଳ ଓ ଅର୍ଥପୂର୍ଣ ଇଂରାଜୀ ଭାଷଣ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନକୁ ମୋହିତ କରିଦେଇଥିଲା।

(iv) स्वामीजी एक …………………. अगुवा है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସ୍ବାମୀଜୀ ବର୍ଷେ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ରହିଲେ। ସେଠାରେ ଭାରତର ମାଲିକ (ଶାସକ) ଇଂଲଣ୍ଡର ବିଦ୍ଵାନମାନଙ୍କୁ ନିଜର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ କଲେ। ସେମାନେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଯେ ଭାରତ ଗରିବ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଚିନ୍ତନରେ ଅଗ୍ରଣୀ।

(v) स्वामीजी ने ………………… योगदान रहा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସ୍ୱାମୀଜୀଙ୍କର ଅସଂଖ୍ୟ ଅନୁଗାମୀ (ଶିଷ୍ୟ) ମାନବ ସେବା ଓ ଧର୍ମ ପ୍ରଚାରରେ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ। ତାଙ୍କର ଗୁରୁ ରାମକୃଷ୍ଣ ପରମହଂସ ଥିଲେ। ତାଙ୍କ ନାମରେ ସେ ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ ସ୍ଥାପନ କଲେ। ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହାର ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ଭଳି ଅନ୍ୟ କେହି ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ଭାରତକୁ ଜାଗ୍ରତ କରି ସ୍ଵାଧୀନ କରାଇବାରେ ଏପରି ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କ ବହୁତ ଯୋଗଦାନ ରହିଛି।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मिष्टभाषी – मधुर भाषी (ମୃଦୁଭାଷୀ/ମିଷ୍ଟବକ୍ତା)।

हिंड़ोला – झूला (ଝୁଲଣ)।

जंजाल – झंझट (ଝଞ୍ଜଟ)।

बैकुण्ठ – स्वर्ग (ସ୍ଵର୍ଗ)।

भरणपोषण – अन्नवस्त्र देना ( ଅନ୍ନବସ୍ତ୍ର ଦେବା/ଭରଣପୋଷଣ)।

अभिभूत – मोहित, द्रवित (ମୋହିତ, ଦ୍ରବିତ)।

संन्यासी – गृह त्यागी साधु (ଗୃହତ୍ୟାଗୀ ସାଧୁ)।

रोशन करनां – प्रसिद्ध करना (ବିଖ୍ୟାତ କରିବା)।

विचार-बोध (ବିଚାରବେ।ଧ)

स्वामी विवेकानन्द भारत माता के विरल सुपुत्र थे। उन्होंने अपनी प्रचंड प्रतिभा, गंभीर ज्ञान और असाधारण वांकुशक्ति द्वारा विदेशों में भारतीय दर्शन, वेद-वेदांत का महत्त्व प्रमाणित किया। स्वामीजी ने अमेरीका और इंग्लैंड के विद्वानों को समझा दिया कि हिंदू धर्म सहनशील और मानवीय है। उसमें संकीर्णता या कट्टरता नहीं है। उन्होंने देश के लोगों को भी जगाया, सेवा का कार्य किया और कराया भी। देश का नाम उजागर किया। वे संन्यासी थे। सदा के लिए नमस्य भी।

स्वामीजी ने भारतीयों को सुखभोग त्यागकर सादा -सीधा जीवन बीताने को कहा। सदा कर्म-तत्पर रहने, निराशा और आलस्य को छोड़ने को उत्साहित किया। सदैव जाग्रत रहने के लिए अपने भाषण में आह्वान किया था। भारत हमारा सिरमौर है। इसे भारतीय को भूलना नहीं चाहिए। स्वामीजी ने अमेरीका और इंलैंण्ड जैसे समृद्धिशाली देशों में जाकर भारतीय ज्ञान का, दार्शनिक विचारों का अपने वक्तव्य के जरिये प्रचार-प्रसार किया।

रामकृष्ण परमहंस के वे उपयुक्त शिष्य थे। आज देश भर में तथा विदेशों में इनकी अनेक संस्थाएँ भारतीय संस्कृति और दर्शन के प्रचार-प्रसार में लगी हैं। देश-विदेश में भारत के नाम को रोशन करने वाला संन्यासी और कोई नहीं स्वामी विवेकानंद ही हैं जिनका स्मरण आज देश-विदेशों में लोग कर रहे है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Chapter 1 मधुर भाषण Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Chapter 1 मधुर भाषण

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ବାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ : )

(क) भाषा के द्वारा मनुष्य ने किस प्रकार की उन्नति की है?
(ଭାଷା କେ ଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ନେ କିସ୍ ପ୍ରକାର୍ କୀ ଉନ୍ନତି କୀ ହୈ ?)
उत्तर:
भाषा के कारण ही मनुष्य उतनी उन्नति कर सका है, जानवरों के पास कोई भाषा न होने के कारण वह जहाँ का तहाँ बना हुआ है। किन्तु मनुष्य दिन प्रतिदिन उन्नति करता चला आया है। अन्य जानवरों की अपक्षा मनुष्य भौतिक लमें न्यून होता हुआ भी अपनी बुद्धि और भाषा के सहारे अधिक सबल हो गया है। भाषा के द्वारा मनुष्य पेच महाभूतो को अपने वश में कर लिया है। भाषा द्वारा हमारे ज्ञान और अनुभव की रक्षा होती है।

(ख) मधुर भाषण किसे कहते हैं?
(ମଧୁର୍ ଭାଷଣ୍ କିସେ କହତେ ହୈ ?)
उत्तर:
जो वस्तु या बातचीत मनोनुकूल होती है, जिससे चित्त दूषित होता है, वही मधुर कहलाती माधुर्य भाषा का भी गुण है। चित्त को पिधलाने वाला जो आनंद होता है उसे माधुर्य कहते हैं। मधुर भाषण हृदयद्वार के खोलने की कुंजी है। वचनों की मधुरता और आकर्षण पूरन के तत्वाकर्षण और चुंबक के आकर्षण से भी बढ़कर है।

(ग) बाणभट्ट ने अपने छोटे लड़के को पुस्तक पूरी करने के लिए क्यों कहा?
(ବାଣଭଟ୍ଟ ନେ ଅପ୍‌ନେ ଛୋଟେ ଲଡ଼କେ କୋ ପୁସ୍ତକ୍ ପୂରୀ କର୍‌ନେ କେ ଲିଏ ଜ୍ୟୋ କହା ?)
उत्तर:
बाणभट्ट ने अपने छोटे लड़के को पुस्तक पुरी करने के लिए इसलिए कहा क्योंकि पुस्तक को साहित्यिक भाषा में लिखने की योग्यता केवल उसमें ही थी। यह बात तब साबित होती है जब बाणभट्ट ने अपने दोनों पुत्रों को बुलाकर एक सुखे हुए वृक्ष को किस प्रकार अपनी भाषा में व्यक्त करोगे इसके बारे में पूछा। जिसे अति सुंदर और प्रभावशाली भाषा में छोटे लड़के ने समझा दिया। इसलिए भाव को प्रभावशाली भाषा में व्यक्त कर देना ही साहित्य है।

(घ) किन-किन गुणों के कारण मनुष्य आदरभाजन बनता है?
उत्तर:
(କିନ୍-କିନ୍ ଗୁରୌ କେ କାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ଆଦରଭାଜନ ବନତା ହୈ ?)
वार्तालाप की शिष्टता मनुष्य को आदर का भाजन बनाती है और समाज से उसकी सफलता के लिए रास्ता साफ कर देती है। मनुष्य की पोशाक और चालढाल सीधे समाज पर प्रभाव डालती है। सामाजिक व्यवहार के लिए विचारों का आदान-प्रदान आवश्यक है और भाषा की सार्थकता इसी में है कि वह दूसरों पर यथेष्ट प्रभाव डाल सके।

(ङ) मधुर वचन और कटु वचन बोलनेवालों को क्या मिलता है?
(ମଧୁର୍ ଚନ୍ ଔର୍ କଟୁ ଵଚନ୍ ବୋଲନେୱାର୍ଲୋ କୋ କ୍ୟା ମିଲ୍‌ ହୈ ?)
उत्तर:
मधुर वचन ही विश्वास अत्पन्न कर भय और आतंक का परिभार्जन कर देते हैं। कटु भाषीलोगों से लोग हृदय खोलकर बात करने में अन्त हैं। जबकि कटुवचन आदमी को स्पष्ट कर सकते हैं तो मधुर वचन दूसरे को प्रसन्न भी कर सकते हैं। शब्दों को जादू बड़ा जबर्दस्त होता है। वही एक कटुवचन सोर किए – धरे पर पानी फेर सकता है। मधुर भाषण द्वारा मनुष्य की शिक्षा – दीक्षा और कुल की परंपरा और मर्यदा का परिचय मिलता है।

(च) किसी काम को करने के लिए सज्जन का पहला कर्त्तव्य क्या है?
(କିସୀ କାମ୍ କୋ କର୍‌ନେ କେ ଲିଏ ସଜନ କା ପହଲା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କ୍ୟା ହୈ ?)
उत्तर:
किसी काम को करने के लिए सज्जन का पहला कर्त्तव्य है यह कि अपने से कम स्थिति के लोगों के स्वाभिमान की रक्षा करना। जो काम करना है उसको प्रसन्नता से करना चाहिए और उसके संबंध में कोई ऐसे शब्द भी न कहने चाहिए जिनसे प्रकट हो कि यह काम नाखुशी से किया जा रहा है या उस काम के करने से दूसरे के साथ एहसान किया जा रहा है।

(छ) वातीलाप में व्यापारिक बातचीत और निजी बातचीत में क्या अंतर है?
(ବାର୍ତ୍ତାଳାପ୍ ମେଁ ବ୍ୟାପରୀକ୍ ବାତ୍‌ତ୍‌ ଔର୍ ନିଜୀ ବାତ୍‌ତ୍ ମେଁ କ୍ୟା ଅନ୍ତର୍ ହୈ ?)
उत्तर:
व्यापारिक बातचीत जाब्ते की बातचीत होनी चाहिए जबकि निजी बातचीत में खुलापन होना चाहिए। व्यापारिक बातचीत अशिष्ट नहीं होती चाहिए। वह नपी तुली हो सकती है। निजी संबंध की बातचीत में अत्मीयता का अभाव न रहना चाहिए और थोड़ा सा कष्ट उठाकर बात को पूरी तौर से समझा देना अपना कर्त्तव्य होता है।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक या दो वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ ଯା ଦୋ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) मनुष्य की सामाजिकता किसके द्वारा कायम रहती है?
(ମନୁଷ୍ୟ କୀ ସାମାଜିକତା କିସ୍‌ ଦ୍ଵାରା କାୟମ୍ ରହତୀ ହୈ ?)
उत्तर:
मनुष्य की सामाजिकता भाषा के द्वारा कायम रहती है।

(ख) कैसा शब्द दो रूठों को मिला देता है और कैसा शब्द दो मित्रों के मन में वैमनस्य उत्पन्न कर देता है?
(କୈସା ଶବ୍ଦ ଦୋ ରୁର୍ଡୋ କୋ ମିଲା ଦେତା ହୈ ଔର୍ କୈସା ଶବ୍ଦ ଦୋ ମିସ୍ଟ୍ରୋ କେ ମନ୍ ମେଁ ବୈମନଷ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କର୍ ଦେତା ହୈ ?)
उत्तर:
मधुर शब्द दो रूठों को मिला देता है और कटु शब्द दो मित्रों के मन में वैमनस्य उत्पन्न कर देता है।

(ग) बाणभट्ट की कौन-सी किताब अधूरी रह गयी थी?
(ବାଣଭଟ୍ଟ କୀ କୌନ୍-ସୀ କିତାବ୍ ଅଧୂରୀ ରହ୍ ଗୟୀ ଥୀ?)
उत्तर:
बाणभट्ट की ‘कादंबरी’ अधूरी रह गयी थी।

(घ) बार्तालाप की शिष्टता से हमें क्या लाभ मिलता है?
उत्तर:
(ବାର୍ତ୍ତାଳାପ୍ କୀ ଶିଷ୍ଟତା ସେ ହର୍ମେ କ୍ୟା ଲାଭ ମିତା ହୈ ? )
वार्तालाप की शिष्टता से हम आदर भाजन बनते हैं। समाज में हमारी सफलता के लिए रास्ता साफ हो जाता है।

(ङ) कथनी और करनी में साम्य क्यों आवश्यक है?
(କଥନୀ ଔର୍ କରନୀ ମେଁ ସାମ୍ୟ ବ୍ୟୋ ଆବଶ୍ୟକ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
मधुर भाषी के लिए कथनी और करनी में साम्य आवश्यक है क्योंकि कर्म के लिए वचन पहली सीढ़ी है।

(च) मनुष्य कब वंद्य बनता है?
उत्तर:
वचन के अनुकूल कर्म करने पर मनुष्य वंद्य बनता है। मन, वाणी और कर्म का सामंजस्य ही मनुष्य को श्रेष्ठता के पद पहुँचाता है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द या एक वाक्य में दीजिए :
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍ ଶବ୍ଦ ୟା ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ବା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )
(क) भाषा द्वारा किसकी रक्षा होती है?
(ଭାଷା ଦ୍ବାରା କିସ୍‌ ରକ୍ଷା ହୋତୀ ହୈ ?)
उत्तर:
भाषा द्वारा हमारे ज्ञान और अनुभव की रक्षा होती है।

(ख) ‘मधुर भाषण’ निबंध के लेखक कौन हैं ?
(‘ମଧୁର୍ ଭାଷଣ୍’ ନିବନ୍ଦ୍ କେ ଲେଖକ୍ କୌନ୍ ହେଁ ?)
उत्तर:
‘मधुर भाषण’ निबन्ध के लेखक गुलाब राय हैं।

(ग) कौन मनुष्य को आदर भाजन बनाती है?
(କୌନ୍ ମନୁଷ୍ୟ କୋ ଆଦର୍ ଭାଜନ୍ ବନାତୀ ହୈ ?)
उत्तर:
वातीलाप की शिष्टता

(घ) मधुर भाषी के लिए किसमें साम्य रखने की आवश्यकता है?
(ମଧୁର ଭାଷୀ କେ ଲିଏ କିସ୍‌ ସାମ୍ୟ ରଖ୍ କୀ ଆଶ୍ୟକତା ହୈ ?)
उत्तर:
मधुर भाषी के लिए कथनी और करनी में साम्य रखने की आवश्यकता है।

(ङ) किन-किन का सामंजस्य मनुष्यता को श्रेष्ठता के पद पर पहुँचाता है?
(କିନ୍-କିନ୍ କା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟତା କୋ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା କେ ପଦ୍ ପର୍ ପହୁଁଚାତା ହୈ ?)
उत्तर:
मन, वाणी और कर्म

(च) किन-किन का योग नहीं हो सकता?
(କିନ୍-କିନ୍ କା ୟୋଗ ନହୀ ହୋ ସକ୍ତା ?)
उत्तर:
हृदय की मलिनता और मधुर वचनों का योग नहीं हो सकता।

(छ) किसकी दो लातें भी सहन की जाती हैं?
(କିସ୍‌ ଦୋ ଲାହେଁ ଭୀ ସହନ୍ କୀ ଜାତୀ ହୈ ?)
उ – दूधारू गाय

(ज) शिष्टता क्या है?
(ଶିଷ୍ଟତା କ୍ୟା ହୈ ?)
उत्तर:
वाणी में मधुरता के साथ विनयपूर्ण व्यवहार ही शिष्टता है।

(झ) किसकी रक्षा सज्जन का पहला कर्त्तव्य है?
(କିସକୀ ରକ୍ଷା ସଜ୍ଜନତା କା ପହଲା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହୈ ?)
उत्तर:
लोगों के स्वाभिमान की रक्षा सज्जन का पहला कर्त्तव्य है।

(ञ) निजी संबंध की बातचीत में किसका अभाव न रहना चाहिए?
(ନିଜୀ ସମ୍ବନ୍ଧ କୀ ବାତ୍ରୀତ୍‌ ମେଁ କିସ୍‌ ଅଭା ନ ରହନା ଚାହିଏ ?)
उत्तर:
आत्मीयता

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित में से विशेषण शब्दों को चुनकर लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ମେଁ ସେ ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦ କୋ ଚୁନ୍‌କର୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ମଧ୍ୟରୁ ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବାଛି କରି ଲେଖ : )
विश्वास, भौतिक, पटु, माधुर्य, वचन, शिष्टता, प्रसन्नता, व्यापारिक, सौद्धान्तिक, मर्यादा, अभिमान।
उत्तर:
भौतिक, व्यापारिक, सौद्धान्तिक, पटु।

2. निम्नलिखित शब्दों के लिंग बताइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ଲିଙ୍ଗ୍ ବତାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଲିଙ୍ଗ ନିରୂପଣ କର ।)
गंध, भाव, कर्त्तव्य, परंपरा, भाषा, भाषण, वचन, वाणी, साहित्य, उन्नति।

गंध – स्रीलिंग
कर्तव्य – पुंलिंग
भाषा – स्रीलिंग
वचन – पुंलिंग
साहित्य – पुंलिंग
भाव – पुलिंग
परपरा – स्रीलिंग
भाषण – पुलिंग
वाणी – स्रीलिंग
उन्नति – स्रीलिंग

3. निम्नलिखित के पर्यायवाची शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ କେ ପର୍ଯ୍ୟାୟୱାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦସବୁର ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
मनुष्य, चित्र, पुस्तक, मधुर, कटु, आनंद
उत्तर:
मनुष्य मानव
पुस्तक – किताब/ग्रंथ
कटु – कड़वा/कर्कश
चित्र – तस्वीर/फोटो
मधुर – मीठा
आनंद – खुशी/प्रसन्न

4. निम्नलिखित शब्दों के विलोम रूप लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ବିଲୋମ୍ ରୂପ୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ : )
ज्ञान, उन्नति, सच्चा, मधुर, आनंद, मित्र, बड़ा
उत्तर:
ज्ञान – अज्ञान
सच्चा – झूठा
आनंद – निरांनद
बड़ा – छोटा

5. निम्नलिखित शब्दों के प्रयोग से एक-एक वाक्य बनाइए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପ୍ରୟୋଗ ସେ ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ବନାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ଗଢ଼ : )
वचन, भाषण, चाल-ढाल, आदान-प्रदान, सामंजस्य, इनकार, आत्मीयता मधुर वचन दूसरों को प्रसन्न कर सकता है।
उत्तर:
वचन – मधुर वचन दूसरों को प्रसन्न कर सकता है।
भाषण – हिमांशु अच्छा भाषण दे रहा है।
चाल-ढाल- तुम्हारी चाल-ढाल ठीक नहीं लगती।
आदान-प्रदान-सामाजिक व्यवहार के लिए विचारों का आदान-प्रदान आवश्यक है।
सामंजस्य- हृदय की मालिनता और मधुर वचन में कोई सामंजस्य नहीं होता।
इनकार – अर्चना ने सोनाली को किताब देने से इनकार कर दिया।
आत्मीयता – राकेश की बातों में आत्मीयता की झलक देखने को मिलती है।

6. निम्नलिखित वाक्यों को शुद्ध करके लिखिए
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ କୋ ଶୁଦ୍ଧ କର୍‌କେ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଶୁଦ୍ଧ କରି ଲେଖ ।)

(क) भाषा मनुष्य के विशेष अधिकार है।
उत्तर:
भाषा पर मनुष्य का विशेष अधिकार है।

(ख) हृदय का मलीनता और मधुर वचनो में योग नहीं हो सकता।
उत्तर:
हृदय की मलिनता और मधुर वचनों में योग नहीं हो सकता।

(ग) कटुभाषी लोगों में लोग हृदय खोलकर बात करने में डरते हैं।
उत्तर:
कटुभाषी लोगों से लोग हृदय खोलकर बात करने में डरती हैं।

(घ) भाव को प्रभावशाली भाषा के व्यक्त कर देना ही साहित्य है।
उत्तर:
भाव को प्रभावशाली भाषा में व्यक्त कर देना ही साहित्य है।

(ङ) मधुर वचन दूसरे में प्रसन्न भी कर सकते हैं।
उत्तर:
मधुर वचन दूसरों को प्रसन्न भी कर सकते हैं।

7. ‘ता’ प्रत्यय लगाकर शब्द बनाइए:
(‘ତା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଗାକର୍ ଶବ୍ଦ ବନାଇଏ : )
(‘ତା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଗାଇ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ : )
सामाजिक, मनुष्य, प्रसन्न, अशिष्ट, मलीन
उत्तर:
सामाजिक + ता = सामाजिकता
प्रसन्न + ता = प्रसन्नता
मलीन + ता = मलीनता
मनुष्य + ता = मनुष्यता
अशिष्ट + ता = अशिष्टता

8. ‘इक’ प्रत्यय लगाकर शब्द बनाइए :
(‘ଇକ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଗାକର୍ ଶବ୍ଦ ବନାଇଏ : )
(‘ଇକ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲଗାଇ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ : )
विचार, नीति, इतिहास, भूत, समाज, साहित्य, सिद्धांत, व्यापार
उत्तर:
विचार + इक = वैचारिक
इतिहास + इक = ऐतिहासिक
समाज + इक = सामाजिक
सिद्धांत + इक = सौद्धातिक
नीति + इक = नैतिक
भूत + इक = भौतिक
साहित्य + इक = साहित्यिक
व्यापार + इक = व्यापारिक

निम्नलिखित वाक्यों को याद रखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ୱାର୍କୋ କୋ ୟାଦ୍ ରଖୁ ;
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମନେରଖ : )
(क) वाणी और कर्म में सामंजस्य ही मनुष्य को श्रेष्ठता के पद पर पहुँचाता है।
(ख) मधुरभाषी के लिए कथनी और करनी का साम्य आवश्यक है।
(ग) चित्त को पिघलानेवाला जो आनंद होता है, उसे ‘माधुर्य’ कहते हैं।
(घ) वार्तालाप की शिष्ठता मनुष्य को आदर भाजन बनाती है।

योग्यता विस्तार: (ଯୋଗ୍ୟତା ବିସ୍ତାର : )
(क) कक्षा में ‘मधुर’ भाषण का एक कार्यक्रम आयोजित कीजिए।
(ଶ୍ରେଣୀରେ ‘ମଧୁର’ ଭାଷଣର ଏକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆୟୋଜିତ କର ।)

(ख) अपनी योग्यता बढ़ाने के लिए ऊपर छाँटकर दिए गए मधुर वाक्यों को याद रखिए और अपने भाषण को सरस बनाने के लिए इसका उपयोग कीजिए।
(ନିଜର ଯୋଗ୍ୟତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଉପର ଲିଖ୍ ମଧୁର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମନେରଖ ଏବଂ ନିଜର ଭାଷଣକୁ ସରସ କରିବାପାଇଁ ଏହାର ଉପଯୋଗ କର ।)

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
मधुर भाषण किसे कहते है?
उत्तर:
जिस वात को सुनने से हृदय को द्रवित करने वाला आनन्द प्राप्त होता है उसे मधुर भाषण कहते है।

प्रश्न 2.
मधुर भाषण से मनुष्य का कैसा परिचय मिलता है?
उत्तर:
मधुर भाषण से मनुष्य की शिक्षा-दीक्षा, कुल परंपरा और मर्यादा का परिचय मिलता है।

प्रश्न 3.
इनकार में किसकी गंध नहीं आनी चाहिए?
उत्तर:
इनकार में अधिकार और अभिमान की गन्ध नहीं आनी चाहिए।

प्रश्न 4.
वातीलाप की शिष्टता से हमें क्या लाभ मिलता है?
उत्तर:
वार्तालाप की शिष्टता से हम आदर भाजन बनते और समाज में हमारे सफलता के लिए रास्ता साफ हो जाता है।

प्रश्न 5.
कथनी और करनी में साम्य क्यों आवश्यक है?
उत्तर:
मधुर भाषी के लिए कथनी और करनी में साम्य आवश्यक है क्योंकि कर्म की लिए वचन पहली सीढ़ी है।

प्रश्न 6.
मनुष्य कब बंद्य बनता है?
उत्तर:
वचन के अनुकूल कर्म करने पर मनुष्य बंद्य बनता है। मन, बाणी और कर्म का सामंजस्य ही मनुष्य को श्रेष्ठता के पर पहुँचाता है।

प्रश्न 7.
भाषा द्वारा किसकी रक्षा होती है?
उत्तर:
भाषा द्वारा हमारे ज्ञान और अनुभव की रक्षा होती है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
मधुर वचन के पीछे क्या होना जरुरी है?
उत्तर:
टकसाली भाव

प्रश्न 2.
गलत फहमी दूर करके रूठे हुए मित्र को मनानेवाला मनुष्य कैसा होता है?
उत्तर:
सच्चा साहित्यिक

प्रश्न 2.
हृदय द्वार खोलने क्या है?
उत्तर:
वचनों का माधुर्य

प्रश्न 3.
वार्तालाप की शिष्टता मनुष्य को क्या बनाती है?
उत्तर:
आदर का भाजन

प्रश्न 4.
किस पर मनुष्य का विशेष अधिकार है?
उत्तर:
भाषा पर

प्रश्न 5.
किसके कारण मनुष्य इतनी उन्नति कर सका है?
उत्तर:
भाषा के कारण

प्रश्न 6.
चित्त को पिघलानेवाला जो आनंद होता है, उसे क्या कहते हैं?
उत्तर:
माधुर्य

प्रश्न 7.
गलत फहमी दूर करके रूठे हुए मित्र को मनानेवाला मनुष्य कैसा होता है?
उत्तर:
सच्वा साहित्यिक

प्रश्न 8.
कर्म के लिए पहली सीढ़ी क्या है?
उत्तर:
वचन

प्रश्न 9.
मनुष्य ने किसे अपने वश में कर लिया है?
उत्तर:
पंच महाभूतों को

प्रश्न 10.
बाणभट्ट की कादम्बरी को किसने पूरा किया?
उत्तर:
छोटे लड़के ने

प्रश्न 11.
‘जड़ चेतन गुन- दोषमय बिस्व कीन्ह करतार’ – यह किसने लिखा है?
उत्तर:
तुलसीदास

प्रश्न 12.
भाषा द्वारा कौन-सा बल प्राप्त होता है?
उत्तर:
सहकारिता का

प्रश्न 13.
भाषा द्वारा किसकी रक्षा होती है?
उत्तर:
ज्ञान और अनुभव

प्रश्न 14.
‘मधुर भाषण’ निबंध के लेखक कौन है?
उत्तर:
गुलाबराय

प्रश्न 15.
किसकी दो लातें भी सहन की जाती हैं?
उत्तर:
दूधारू गाय

प्रश्न 16.
मनुष्य कब वंद्य बनता है?
उत्तर:
वचन के अनुकूल कर्म करने पर

प्रश्न 17.
मनुष्य की पोशाक और चाल-ढाल का प्रभाव किस पर पड़ा?
उत्तर:
समाज

प्रश्न 18.
इनकार कैसे करना चाहिए?
उत्तर:
शिष्टता स

प्रश्न 19.
मन, कर्म, वाणी में साम्य होने से मनुष्य कहाँ पहुँच सकता है?
उत्तर:
श्रेष्ठता के पद पर

प्रश्न 20.
मनुष्य की सामाजिकता किसकी द्वारा कायम रहती है।
उत्तर:
भाषाद्वारा

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
वाणभट्ट की पुस्तक का नाम ………………. था।
उत्तर:
कादंबरी

प्रश्न 2.
इनकार करते समय ……………… प्रकट करना शिष्टाचार की माँग है।
उत्तर:
खेद

प्रश्न 3.
निजी संबंध की बातचीत में ………………… का भाव रहना चाहिए।
उत्तर:
आत्मीयता

प्रश्न 4.
………………………… बात-चीत नपीतुली हो सकती है।
उत्तर:
व्यापारिक

प्रश्न 5.
………………….. भाषा भय और आतंक का परिमार्जन कर देती है?
उत्तर:
मधुर

प्रश्न 6.
हुदय की मलिनता ………………….. के साथ संयोग नहीं हो सकता।
उत्तर:
मधुर वचनों

प्रश्न 7.
…………………… मनुष्य का कुल-परंपरा का परिचय मिलता है।
उत्तर:
मधुर भाषण से

प्रश्न 8.
वाणी की मधुरता के साथ विनयपूर्ण व्यवहार को …………………… कहते हैं।
उत्तर: शिष्टाचार

प्रश्न 9.
भाव को प्रभावशाली भाषा में व्यक्त करना ही …………………… है ।
उत्तर:
साहित्य

प्रश्न 10.
भाषा की सार्थकता दूसरों पर ………………… है।
उत्तर:
प्रभाव डालने में

प्रश्न 11.
काम हो जाने के बाद ………………….. कहना चाहिए।
उत्तर:
धन्यवाद

प्रश्न 12.
मधुर वचन दूसरों को ………………….. करते हैं।
उत्तर:
प्रसन्न

प्रश्न 13.
मनुष्य ने ………………….. को अपने वश में कर लिया है।
उत्तर:
प्रसन्न

प्रश्न 14.
भाषा से हमारे …………………. और अनुभव की रक्षा होती है।
उत्तर:
ज्ञान

प्रश्न 15.
जो वाणी सुनने में मधुर लगती है, उसका परिणाम ………………….. होता है।
उत्तर:
हितकर

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
लोगों के जीवन रक्षा सज्जन का पहला कर्त्तव्य है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
कटु शब्द दो मित्रों के मन में वैमनस्य उत्पन्न कर देता हैं।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 3.
भाषा द्वारा हमारे ज्ञान और अनुभव की रक्षा होती है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 4.
निजी संबंध की बातचीत्त में एकाग्रता न रहना चाहिए।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 5.
मनुष्य का भाषा पर विशेष अधिकार है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
दो रूठों को कठोर शब्द से मिलाया जा सकता है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 7.
मिष्टभाषी लोगों से हृदय खोलकर बात करने से सब डरते हैं।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 8.
मधुर वचन दूसरों को प्रसन्न करते हैं।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 9.
चुंबक और वचन में से चुंबक का आकर्षण अधिक है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 10.
मन-वचन-कर्म मे से वचन का विशेष महत्व है?
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQs)

1. मधुर वचन के पीछे क्या होना जरुरी है?
(A) टकसाली भाव
(B) सुंदर नाम
(C) विश्वास का नाव
(D) चतुर दाँव
उत्तर:
(A) टकसाली भाव

2: वाणभट्ट की पुस्तक का नाम था।
(A) कादंबरी
(B) रघुवंश
(C) रामचरित
(D) चन्द्रवली
उत्तर:
(A) कादंबरी

3. हृदय – द्वार खोलने की कुंजी है:
(A) वचनों का माधुर्य
(B) वचनों की कठोरता
(C) वचनों में लचीलापन
(D) शुष्क वचन
उत्तर:
(A) वचनों का माधुर्य

4. इनकार करते समय प्रकट करना शिष्टाचार की माँग है।
(A) मजबूरी
(B) खेद
(C) आत्मीयता
(D) कष्ट
उत्तर:
(B) खेद

5. वार्तालाप की शिष्टता मनुष्य को क्या बनाती है?
(A) मन का साजन
(B) फूस का छाजन
(C) आदर का भाजन
(D) मधुर भोजन
उत्तर:
(C) आदर का भाजन

6. किस पर मनुष्य का विशेष अधिकार है?
(A) भाषा पर
(B) जानवरों पर
(C) वुद्धि पर
(D) बल के कारण
उत्तर:
(A) भाषा पर

7. किसके कारण मनुष्य इतनी उन्नति कर सका है?
(A) भाषा के कारण
(B) आनंद के कारण
(C) सुख के कारण
(D) बल के कारण
उत्तर:
(A) भाषा के कारण

8. चित्त को पिघलानेवाला जो आनंद होता है, उसे क्या कहते हैं ?
(A) सौंदर्य
(B) ऐश्वर्य
(C) कारूकार्य
(D) माधुर्य
उत्तर:
(D) माधुर्य

9. गलत कहमी दूर करके रूठे हुए मित्र को मनानेवाला मनुष्य कैसा होता है?
(A) सच्चा साहित्यिक
(B) उदार व्यक्ति
(C) सच्चा इन्सान
(D) महापुरुष
उत्तर:
(A) सच्चा साहित्यिक

10. निजी संबंध की बातचीत में
(A) आत्मीयता का
(B) पराएपन का
(C) स्थिरता का
(D) शीघ्रता का
उत्तर:
(A) आत्मीयता का

11. कर्म के लिए पहली सीढ़ी क्या है?
(A) भाव
(B) शिष्टता
(C) वचन
(D) व्यवहार
उत्तर:
(C) वचन

12. मनुष्य ने किसे अपने वश में कर लिया है?
(A) भाव
(B) शिष्टता
(C) वचन
(D) व्यवहार
उत्तर:
(B) शिष्टता

13. बाणभट्ट की कादम्बरी को किसने पूरा किया?
(A) बडे लडके ने
(B) कुमारिल्ल भट्ट ने
(C) छोटे लड़के ने
(D) पूरी नहीं हो पाई
उत्तर:
(C) छोटे लड़के ने

14. ‘जड़ चेतन गुन- दाषमय बिस्व कीन्ह करतार’ – यह
(A) सूरदास
(B) कबीरदास
(C) तुलसीदास
(D) बिहारी
उत्तर:
(C) तुलसीदास

15. भाषा द्वारा कौन-सा बल प्राप्त होता है?
(A) सहकारिता का
(B) संयोग का
(C) भौतिक बल
(D) आध्यात्मिक बल
उत्तर:
(A) सहकारिता का

16. बात-चीत नपीतुली हो सकती है।
(A) निजी संबंध की
(B) व्यापारिक
(C) सरकारी
(D) अर्द्ध सरकारी
उत्तर:
(B) व्यापारिक

भाजम का साराश

मनुष्य मन को द्रवित करने वाले आनन्द को माधुर्य कहते है। वचनों की मधुरता से बन्द हृदय के दरवाजे आसानी से खुला जाते है। कोयल की तरह मीठी बात बोलकर सबको अपना प्रिय बनाया जा सकता है। मगर कौवे की तरह कर्कश (कटु) बोलकर शत्रु बढ़ाए जा सकता है। मीठे वचनों से हम सारे संसार को अपना बना सकते हैं। बातचीत में भाव को मिठास और प्रभाव के साथ प्रकट करना ही साहित्य है। भाषा के बल पर नाराज मित्र को मनानेवाला निपुण साहित्यकार है। बातचीत में शिष्टाचार से मनुष्य को समाज में आदर, सम्मान तथा सफलता मिलती है। यद्यपि पोशाक और तौर-तरीकों का प्रभाव होता है, परन्तु मधुर भाषण के बिना यह प्रभाव स्थायी नहीं हो सकता। मीठे वचनों से भय और आतङ्क खत्म होता है। कर्कश वचन से सारा अर्जित मान-सम्मान नष्ट हो जाता है।

मीठी बात बोलने वाले के हृदय की निर्मलता और कर्म में सच्चाई जरुरी है, वरना वह बाहारी औपचारिकता नजर आता है। मधुर भाषण से मनुष्य की शिक्षा-दीक्षा, कुल की परम्परा और मर्यादा का पता चलता है। किसी काम को करवाने के लिए ‘कृपया’ और कार्य होने के बाद धन्यवाद कहने को ही शिष्टाचार कहते हैं। फिर भी अपने से छोटे लोगों के स्वाभिमान को आघात देने की बात नहीं कहनी चाहिए। जहाँ कार्य में उदारता है वहाँ मीठे वचन कहने में कुंठा नहीं रखना चाहिए। किसी को इनकार करना, उसे भी शिष्टता के साथ इनकार किया जा सकता है। व्यावसायिक बातचीत, कानूनी बातचीत और निजी बातचीत की भाषा और शैली अलग-अलग होनी चाहिए। निजी संबध के वातीलप में आत्मीयता रहना आवश्यक है। बात उतनी ही करें जितनी निभा सकें।

ସାରାଂଶ:
ଭାଷା ସମାଜର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପ୍ରାଣୀ ମଣିଷକୁ ମିଳିଥିବା ଏକ ଅମୂଲ୍ୟ ଅବଦାନ ଯାହା ପଶୁମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇନାହିଁ। ଭାଷା ବଳରେ ମଣିଷ କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇଛି। ସେ ପ୍ରକୃତି ଓ ପରିବେଶକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତରେ ରଖୁଛି। ଭାଷାଦ୍ୱାରା ମାନବ ସୁସ୍ଥ ସମାଜ ଗଠନ କରେ ଓ ନିଜର ଜ୍ଞାନ ଓ ଅନୁଭବକୁ ସୁରକ୍ଷିତ କରେ। ମଣିଷ ଭାଷାର ସଦୁପଯୋଗ କରି ମିତ୍ରତା ସୃଷ୍ଟି କରେ ଓ ଦୁରୁପଯୋଗଦ୍ଵାରା ଶତ୍ରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ। ମନକୁ ଭଲ ଲାଗୁଥିବା ଭାବ ଓ ମନକୁ ଦ୍ରବିତ କରୁଥିବା ଆନନ୍ଦକୁ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ମଧୁର ବଚନଦ୍ଵାରା ହୃଦୟର ବନ୍ଦ କବାଟ ଖୋଲିହୁଏ। ମିଠା କଥାର ଆକର୍ଷଣ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଓ ଚୁମ୍ବକର ଆକର୍ଷଣଠାରୁ ଅଧ‌ିକ । କୋଇଲି ପରି ମିଠା କହି ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରିୟ ହୋଇହୁଏ ଓ କାଉ ପରି କଟୁ ବଚନ କହି ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରେ।

କଥୋପକଥନରେ ଭାବକୁ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଓ ରୁଚିପୂର୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ସାହିତ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଭାଷା ବଳରେ ମିତ୍ରର ଭ୍ରମ ଧାରଣା ଦୂର କରିବାକୁ ରାଜି କରିପାରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଜଣେ ଦକ୍ଷ ସାହିତ୍ୟକାର। କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ଶିଷ୍ଟାଚାର ଥିଲେ ସମାଜରେ ଆଦର ଓ ସମ୍ମାନ ମିଳେ। ଏହା ମାନବର ପୋଷାକ ଓ ଚାଲିଚଳନରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ମିଠା ଭାଷା ବ୍ୟତୀତ ଏହା ତିଷ୍ଠି ରହି ପାରେନା। ମିଠା କଥା ସହ ହୃଦୟର ନିର୍ମଳତା ଓ କର୍ମର ସତ୍ୟତା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ। ମଧୁର ବଚନ ସହ ଉତ୍ତମ ବ୍ୟବହାରକୁ ଶିଷ୍ଟାଚାର କହନ୍ତି। ମଧୁର ଭାଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଶିକ୍ଷା-ଦୀକ୍ଷା, କୁଳ ପରମ୍ପରା ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦାର କାହାଠାରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ସମୟରେ ଦୟାକରି ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରିସମାପ୍ତି ପରେ ‘ଧନ୍ୟବାଦ’ ଦେବା ଭଦ୍ରାମିର ପରିଚୟ। ନିଜଠାରୁ ଛୋଟ ଲୋକଙ୍କ ମନରେ ଦୁଃଖ ଦେବା

ଭଳି କୌଣସି କଥା କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । କାହାର କିଛି କାମ କଲେ କୃତଜ୍ଞତା ଦେଖାଇବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଉଦାରବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମଧୁର ବଚନ କହିବାରେ କୃପଣ ହେବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ଯଦି ଆର୍ଥିକ ବିବଶତା ହୁଏ, ତେବେ ଶିଷ୍ଟତା ସହ ମନା କରିବା ଉଚିତ । ମନରୁ ଅଭିମାନ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଆତ୍ମୀୟତା ସହ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରି ମନା କରିବା ହିଁ ଶିଷ୍ଟତା । ବ୍ୟାବସାୟିକ, ଆଇନଗତ ଓ ନିଜର କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ସାମାନ୍ୟ ଭଲଭାବରେ ବୁଝେଇବାର ଚେଷ୍ଟା ହେଉ । ନିଜର କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ଆତ୍ମୀୟତା ଆବଶ୍ୟକ । ଯେତିକି କହିବା ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ତ୍ରୀ ଦ……

भाषा पर ……………………. रक्षा होती है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଭାଷା ଉପରେ ମନୁଷ୍ୟର ବିଶେଷ ଅଧିକାର ଅଛି । ଭାଷା ଯୋଗୁଁ ମନୁଷ୍ୟ ଉନ୍ନତି କରିପାରିଛି । ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷରୁ ପଶୁ ଯାହା ଥିଲା ସେହିପରି ଅଛି । କିନ୍ତୁ ମନୁଷ୍ୟ ଉତ୍ତରୋତ୍ତର ଉନ୍ନତି କରିଚାଲିଛି। ଅନ୍ୟ ପଶୁଠାରୁ ମନୁଷ୍ୟର ଶାରୀରିକ ବଳ କମ୍; କିନ୍ତୁ ନିଜର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଭାଷା ସହାୟତାରେ ଅର୍ଧ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇପାରିଛି । ପଞ୍ଚ ମହାଭୂତ ଯଥା ପୃଥ‌ିବୀ, ଜଳ, ଆକାଶ, ବାୟୁ ଓ ଅଗ୍ନିକୁ ନିଜ ଆୟତ୍ତ କରି ନେଇଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଭାଷାଦ୍ୱାରା ପ୍ରାପ୍ତ ସାହଚର୍ଯ୍ୟର ବଳରୁ ହୋଇଛି । ଭାଷା ଯୋଗୁଁ ଜ୍ଞାନ ଓ ଅନୁଭବ ସୁରକ୍ଷିତ ରହିପାରିଛି ।

भाषा द्वारा …………………… माधुर्य कहते हैं।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତାହା ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ମଧୁର ଭାଷା ଦୁଇ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟକୁ ଏକାଠି କରିଛି ଏବଂ କଟୁ ଶବ୍ଦ (ଭାଷା) ଦୁଇବନ୍ଧୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶତ୍ରୁତା ସୃଷ୍ଟି କରି ଦେଉଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ ମଧୁର ବା ମିଠା ଭାଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ସାଧାରଣ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ମନକୁ ଭଲ ଲାଗେ, ଯେଉଁଥରେ ମନ ଦ୍ରବିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ମଧୁର କୁହାଯାଏ । ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଭାଷାର ଗୁଣ ଅଟେ । ମନକୁ ଦ୍ରବିତ କରୁଥ‌ିବା ଆନନ୍ଦକୁ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ କହନ୍ତି।

वचनों का ………………………… करि लेत।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ବଚନର ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ମନର କବାଟ ଫିଟାଇବାର ଚାବି । ମିଠା କଥାର ଆକର୍ଷଣ ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଓ ଚୁମ୍ବକର ଆକର୍ଷଣଠାରୁ ଅଧ‌ିକ। ତୁଳସୀଦାସ କହିଛନ୍ତି କୋଇଲି କାହାକୁ କ’ଣ ଦେଇ ଦେଇଛି ନା କାଉ କାହାର କ’ଣ ନେଇ ଯାଇଛି; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତେ କୋଇଲିକୁ ଭଲ ପାଆନ୍ତି, କାରଣ ସେ ମିଠା କହେ ଓ କାଉ କଟୁ ଭାଷା କହେ। ମଧୁର କଥା ବଳରେ ଆମେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ଵକୁ ଆପଣାର କରିପାରୁ।

एक ही बात ………………….. भार सौंपा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଗୋଟିଏ କଥାକୁ ଆମେ ମଧୁର କିମ୍ବା କର୍କଶ (କଟୁ) କରି ହେବ । ବାଣଭଟ୍ଟଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସମୟ ପାଖେଇ ଆସିଥୁଲା, ତାଙ୍କର ଅସଂମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ (ଅଧୁରା) କାଦମ୍ବରୀ ଗ୍ରନ୍ଥକୁ କିଏ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ କରିବ ? ସେ ତାଙ୍କ ଦୁଇପୁତ୍ରକୁ ଡାକି କହିଲେ ସମ୍ମୁଖରେ ଥ‌ିବା ଶୁଖୁଲା ଗଛକୁ ଦେଖ୍ ନିଜର ଭାବକୁ ନିଜ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କର । ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର କହିଲା ଲମ୍ବିତ ଅଗ୍ରଭାଗ ବିଶିଷ୍ଟ ଶୁଷ୍କ କାଠ ଓ କନିଷ୍ଠ ପୁତ୍ର କହିଲେ ଆଗରେ (ସମ୍ମୁଖ) ନୀରସ ବୃକ୍ଷଟିଏ ସୁଶୋଭିତ, କଥା ସମାନ ଥିଲା, କହିବାରେ ଭିନ୍ନତା ଥିଲା । ବାଣଭଟ୍ଟ କନିଷ୍ଠ ପୁତ୍ରକୁ ହିଁ ପୁସ୍ତକ ପରିସମାପ୍ତି କରିବାର ଦାୟତ୍ଵ ଦେଲେ ।

यह तो ……………………… साहित्यिक है।
ହୋଇଥାଏ । କଥୋପକଥନରେ ଭାବକୁ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଓ ପ୍ରଭାବ ପୂର୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ହିଁ ସାହିତ୍ୟ । ଭାଷା ବଳରେ ନିଜ ବନ୍ଧୁର ଭ୍ରମ ଧାରଣା ଦୂର କରିବାରେ ରାଜି କରିପାରୁଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଦକ୍ଷ ସାହିତ୍ୟିକ ।

वार्तालाप की …………………… जबर्दस्त होता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ଭଦ୍ରତା ମଣିଷକୁ ଆଦରଯୋଗ୍ୟ ଓ ସମାଜରେ ତାକୁ ସଫଳତା ପାଇଁ ମାର୍ଗ ପରିଷ୍କାର କରିଦେଇଛି। ମଣିଷର ସମାଜରେ ଯେଉଁ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ, ତାହା ପୋଷାକ ଓ ଆଚାର ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ। ବାହାରକୁ ଆକର୍ଷକ କିନ୍ତୁ ଭିତରୁ ହାନିକାରକ ସଂସାରରେ କମ୍ ନାହାନ୍ତି। ଏହି ପ୍ରଭାବ ଉପର ଦେଖାଣିଆ ଏବଂ ପୋଷାକର ମାନ ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାଷଣରେ ପୁଷ୍ଟ ହୋଇନାହିଁ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଥାୟୀ ନୁହେଁ। କହିବା ଓ କରିବା ମଧୁର ଭାଷା ପାଇଁ ସମାନ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ। କର୍ମ ନିମିତ୍ତ ବଚନ ପ୍ରଥମ ପାହାଚ। ମିଠା କଥା ବିଶ୍ବାସ ସୃଷ୍ଟି କରି ଭୟ ଓ ଆତଙ୍କ ଦୂର କରେ। କଟୁଭାଷୀ ଲୋକଙ୍କୁ ଲୋକମାନେ ମନ ଖୋଲି କଥା ହେବାକୁ ଭୟ କରନ୍ତି। ସାମାଜିକ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ବିଚାରର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ଆବଶ୍ୟକ ଏବଂ ଭାଷାର ସାର୍ଥକତା ଏଥିରେ ଅଛି ଯେ ତାହା ଅନ୍ୟ ଉପରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ। ତିକ୍ତ କଥା ମଣିଷକୁ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରେ, ମିଠା କଥା ଅନ୍ୟକୁ ଖୁସି କରେ। ଭାଷାର ଯାଦୁ ବଡ଼ ଜୋରଦାର।

मधुर वचनों ………………….. परिचय मिलता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ମଧୁର ବଚନ ସହ ସାଧୁଭାବ ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ, ତାହା ନ ହେଲେ ନକଲି ମୁଦ୍ରା ପରି ମଣିଷ ବନ୍ଦନୀୟ ହୋଇଥାଏ। ମନ, ବାଣୀ ଓ କର୍ମର ସମତା ଯୋଗୁଁ ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପଦରେ ପହଞ୍ଚିଛି। ତଥାପି ବଚନର ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ଵ ଅଛି। ଗୋଟିଏ କଟୁବଚନଦ୍ଵାରା ସମସ୍ତ ଅର୍ଜିତ ମାନ-ମର୍ଯ୍ୟାଦା ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ। ଯଦିଓ ଏହା ଠିକ୍ ଦୁଗ୍ଧବତୀ ଗାଈର ଦୁଇ ଗୋଇଠା ସହି ନିଆଯାଇପାରେ। ଅନ୍ୟର ସ୍ଵାଭିମାନକୁ ନଷ୍ଟ କରି ତାହାର ଉପକାର କରିବା କୌଣସି ମହତ୍ତ୍ଵ ରଖେ ନାହିଁ। ମିଠା କଥା ସହ ଉତ୍ତମ ବ୍ୟବହାର ହିଁ ଶିଷ୍ଟାଚାର। ଶିଷ୍ଟାଚାରର ଅର୍ଥ ବାତ୍ୟାଚାର କଦାପି ନୁହେଁ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ସଜ୍ଜନତାର ବ୍ୟବହାର। ମଧୁର ଭାଷଣ ସହିତ ତାହାର ମୂଲ୍ୟ ଅଛି। ଏହାଦ୍ଵାରା ମଣିଷର ଶିକ୍ଷା- ଦୀକ୍ଷା, ବଂଶ ପରମ୍ପରା ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦାର ସୂଚନା ମିଳେ।

किसी काम ……………………. कर्तव्य है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କୌଣସି କାମକୁ କରିବାପାଇଁ ‘ଦୟାକରି’ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ଶିଷ୍ଟାଚାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। କାମ ପରିସମାପ୍ତି ପରେ ‘ଧନ୍ୟବାଦ’ କହିବା ଆବଶ୍ୟକ। ନିଜଠାରୁ ଛୋଟ ଲୋକଙ୍କ ସ୍ଵାଭିମାନକୁ ବାଧା ଦେଲାଭଳି କଥା କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ। ନିଜଠାରୁ କମ୍ ସ୍ଥିତିରେ ଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ସ୍ଵାଭିମାନ ରକ୍ଷା କରିବା ସଜନର (ସାଧୁତାର) ପ୍ରଥମ କର୍ତ୍ତବ୍ଯ।

जो काम ……………….. देनी चाहिए।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଯେଉଁ କାମ କରୁଛ, ତାକୁ ଦେବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ଯେ ଯେଉଁଥିରେ ଜଣା ନଯାଉ କାର୍ଯ୍ୟ କୃତଜ୍ଞତା କରାଯାଉଛି ବା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଦାରତା ଓ ଖୁସିର ସହ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଉଦାରତା ରହିଛି, ସେଠାରେ ବଚନରେ କୃପଣତା ଖୁସିରେ କରିବା ଉଚିତ ଓ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ମନ୍ତବ୍ୟ ଦୁଃଖରେ କରାଯାଇଛି। ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରତି କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଦିଅ ବା ନ ଦିଅ। ଅତି କମ୍ରେ ଯେଉଁ କରିବା ବିଧେୟ ନୁହେଁ।

यदि इनकार ……………………. न कर सका।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲେ ସେଥ‌ିରେ ଅଧିକାର ଓ ଅଭିମାନର ଗନ୍ଧ ନ ରହୁ। ଅସ୍ବୀକାର ବିବଶତାର କାରଣ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ। ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିବଶତା ହେଉ କିମ୍ବା ଆର୍ଥକ ବିବଶତା ହେଉ, ଶିଷ୍ଟତା ସହ ମନା କରିବା ଉଚିତ । ପ୍ରାୟ ଲୋକ ଅଭଦ୍ରମିରେ ଏହା କହି ଦିଅନ୍ତି ଯାଅ! କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏଠାକୁ କିପରି ଆସିଲା, ତୁମର କିଏ ଦେବାକୁ ଆସିଥିଲେ ? ଘର ଲୋକଙ୍କୁ ଦେବାକୁ ନାହିଁ ତୁମ ପାଇଁ କେଉଁଠାରୁ ଆସିବ ? ଅସ୍ଵୀକାର କରିବାବେଳେ ଯେଉଁ କଥା କୁହାଯାଏ ସେଥୁରେ ଅନାତ୍ମୀୟ ଭାବ ଆସିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଆତ୍ମୀୟତା ସହ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରି ମନା କରିବା ହିଁ ଶିଷ୍ଟାଚାର। କହିବା ଉଚିତ, ମୁଁ ଭାରି ଦୁଃଖ ଯେ ଆପଣକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଆପଣ ଏଠାକୁ ଆସି କଷ୍ଟ କଲେ, କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କ ସେବା କରିପାରିଲି ନାହିଁ।

वार्तालाप में ……………….. निभाई जा सके।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଆମକୁ ବ୍ୟବସାୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ, ଆଇନ ଓ ନିଜର କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ କିଞ୍ଚିତ୍ ଭିନ୍ନତା ରଖୁ ବିଧେୟ । ବ୍ୟାବସାୟିକ ଭାଷା କଦାପି ଅସଭ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ କିନ୍ତୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇପାରେ। ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କଥାବାର୍ତ୍ତାରେ ଆତ୍ମୀୟତାର ଅଭାବ ରହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ। ଭାଷାକୁ ଭଲଭାବରେ ବୁଝାଇଦେବାର ପ୍ରୟାସ କରିବା ଆମର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ। କେତେକ ଲୋକ ସମସ୍ତଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ନିଜ ସମ୍ପର୍କରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତି, ଏହା ଖରାପ ନୁହେଁ, କିନ୍ତୁ କଥା ଯେତିକି କହିବା ଦରକାର ଯେତିକି ନିର୍ବାହ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେବ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

भौतिक बल – शारीरिक ताकत(ଶାରୀରିକ ଶକ୍ତି)।

न्यून – कम् (କମ୍ )।

पंच महाभूत – कृथिवी, जल, आकाश वायु, अग्रि (ପୃଥ‌ିବୀ, ଜଳ, ଆକାଶ, ବାୟୁ, ଅଗ୍ନି)।

वश – काबू ( ଅକ୍ତିଆର )।

सहकारिता – सवसे मिलकर काम करना (ସମସ୍ତଙ୍କ ସହ ମିଳିମିଶି କାମ କରିବା)।

कायम – निर्द्धारित (ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ)।

वैमनस्य – विरोधी भाव, नाराजगी (ବିରୋଧୀଭାବ, ଶତ୍ରୁତା)।

माधुर्य – मधुरता (ମଧୁରତା)।

मनोनुकूल – मन को अच्छा लगनेवाला (ମନକୁ ଭଲ ଲାଗୁଥିବା)।

चित्त – मन (ମନ)।

न्यूटन का गुरुत्वाकर्षण – पाश्चात्य वैज्ञानिक न्युटन ने बताया है कि पृथ्वी की माध्याकर्षण (ନିଉଟନକହିଛନ୍ତି ପୃଥୁବୀର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ଚୁମ୍ବକଠାରୁ ଅଧିକ )।

कुंजी – कार्य सिद्धि का सरल उपाय (କାର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧି କରିବାର ସରଳ ଉପାୟ)।

कोयल करि लेत – तुलसी ने बताया है कि कोयल किसी को कुछ नही देता है और कौआ किसी से कुछ नहीं लेता है। लेकिन कोयल अपनी मधुर (ତୁଳସୀ କହିଛନ୍ତି କୋଇଲି କାହାକୁ କିଛି ଦେଇନାହିଁ ଓ କାଉ କାହାଠାରୁ କିଛି ନେଇନାହିଁ; କିନ୍ତୁ କୋଇଲି ନିଜର ମଧୁର ବାଣୀଦ୍ଵାରା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଖୁସି କରିଦେଉଛି)।

कर्णकटु – कर्कष (କଷ୍ଟଦାୟୀ)।

कादम्बरी – बाणभट्ट द्वारा राचित प्रसिद्ध गद्य-काव्य है जो कि सस्कृत भाषा କାବ୍ୟ । ଏହି ଗଦ୍ୟକାବ୍ୟର ନାୟିକାର ନାମ କାଦମ୍ବରୀ)।

शुष्कं काष्ठं तिष्ठत्यग्रे – आगे सुखी लकड़ी है। (सुखा काठ जिसका अग्रभाग आगे) (ଶୁଷ୍କ କାଠ ଯାହାର ଅଗ୍ରଭାଗ ପ୍ରଲମ୍ବିତ)।

नीरस तरुवर विलसति पुरत: – आगे नीरस वृक्ष शोभा पा रहा है। (ବୃକ୍ଷ ଶୋଭା ପାଉଅଛି)।

फर्क – अंतर (ପାର୍ଥକ୍ୟ )।

गालतफहमी – भ्रम धारणा (ଭ୍ରମ ଧାରଣା)।

चालढ़ाल – आचार व्यवहार (ଚାଲିଚଳଣ)।

साम्य – समानता (ସମାନତା)।

जबर्दस्त – जोरदार (ବଳପୂର୍ବକ)।

रूष्ट – क्रोधित (କ୍ରୋଧେତ)।

टकसाली भाव – सच्ची भावना (ସାଧୁ ଭାବ)।

मुलमे के सिक्कों वंद्य – नकली मुद्रा(ନକଲି ମୁଦ୍ରା)।

कटु – तिक्त (ତିକ୍ତ|କର୍କଶ /କର୍ଣ୍ଣ କଟୁ)।

शिष्ट – भद्र (ଭଦ୍ର)।

सैद्धान्तिक – किसी सिद्धांत से सम्बधित (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସହ ଜଡ଼ିତ|କୌଣସି ବିଦ୍ଵାନ୍)|

दुधारू गाय – दूध देनेवाली गाय (ଦୁଧୂଆଳୀ ଗାଈ)।

मजबूरी – बाध्यता (ବାଧ୍ୟତା)।

वर्तालाप – बातचीत (କଥାବାର୍ତ୍ତା)

विषभरे कनकघट – बाहर से आकर्षक मगर भीतर से हानीकारक, सफेद वेष में काले (ବାହାରୁ ଆକର୍ଷକ କିନ୍ତୁ ଭିତରୁ ହାନିକାରକ)।

वचने दरिद्रता – कथन में कमी (ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନ କରିପାରୁଥିବା ଭାଷା)।

आत्मीयता – निजीपन (ଆପ୍ରିୟତା)।

लेखक परिचय

गुलाबराय का जन्म सन् 1888 में इटावा में हुआ। उन्होंने आगरा विश्व विद्यालय से दर्शन शास्त्र में एम.ए. तथा एल. एल. बी. किया। आगरा में रहते समय अपने साहित्य का गंभीर अध्ययन किया । बाद में आपकी रुचि साहित्य पर केन्द्रित हुई। उन्होंने ‘साहित्य संदेश’ पत्रिका का सफल सम्पादन किया। आगरा मे सेंट जान्स कॉलेज में अध्यापक पद पर नियुक्त हुए। गुलाब राय की कुछ रचनाएँ हैं:

दार्शनिक रचनाएँ : मन की बातें, कर्त्तव्य साहित्य, पाश्चात्य दर्शन का इतिहास, बौद्धधर्म आदि।

आलोचनात्मक रचनाएँ: नवरस, प्रसादजी की कला, सिद्धान्त और अध्ययन, हिन्दी नाट्य विमर्श आदि।

निबंध : ढलुआक्लब, प्रबन्ध प्रभाकर, जीवन पथ, मेरी असफलताएँ आदि।

गुलाब राय आधुनिक हिन्दी साहित्य के एक महान साहित्यकार है। उनकी साहित्य सेवाओं का उचित मूल्यांकन करते हुए आगरा विश्वविद्यालय ने उन्हें डी. लिट. की उपाधि से सम्मानित किया था।