Class 11

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 4 ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସ୍ତରୀକରଣ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ Long Answer Questions.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 4 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

(କ) ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Social Processes)

1. ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସହଯୋଗିତାର ଭୂମିକା ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସହଯୋଗିତାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆମର ସାମାଜିକ ଜୀବନକୁ ସମୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ଏକ ନିର୍ଣ୍ଣୟାକ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । କୁଲେଙ୍କ ମତରେ, ମନୁଷ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ଇତିହାସ ହେଲା ସାମାଜିକ ସଚେତନତାର ଏବଂ ବିବେକପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗିତାର ଇତିହାସ । ସ୍ପିନେଜା (Spinoza) ଙ୍କ ମତରେ, ସହଯୋଗ ମନୋବୃତ୍ତି ମନୁଷ୍ୟର ଅହଂକାର ଏବଂ ଆତ୍ମବଡ଼ିମାକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିଥାଏ ।

କ୍ରୋପୋଟ୍‌କିନ୍ (Kropotkin) ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ସହଯୋଗିତା ମାନବ ଜୀବନ ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ବ୍ୟତିରେକେ ମଣିଷର ଜୀବନଧାରଣ ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ । ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ସହଯୋଗ ବିନା ମାନବ ବଞ୍ଚୁପାରିବ ନାହିଁ । ନିମ୍ନରେ ଏହି ସହଯୋଗିତାର ଭୂମିକା ବିଷୟରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଗଲା ।

(i) ସହଯୋଗିତା ସମାଜରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିଥାଏ – ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀର ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ନିଏ । ଫଳରେ ବଂଶର ସୁରକ୍ଷା ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବଂଶର ସୁରକ୍ଷା ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମାଜର ସ୍ଥିରତା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖାଯାଇଥାଏ ।

(ii) ସହଯୋଗିତା ପାରସ୍ପରିକ ସାହାଯ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ – ସମାଜ-ବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ମତରେ, ସହଯୋଗ ବିନା ମାନବ ବଞ୍ଚିପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ସହଯୋଗିତା ମଧ୍ଯ ପଶୁ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ସହଯୋଗିତା ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଜୀବନର ଭିତ୍ତିସ୍ତମ୍ଭ । ଜାତି ଏବଂ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସହଯୋଗିତାର ଭୂକା ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇଥାଏ । ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗ ଯେପରି ପ୍ରୟୋଜନ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ସ୍ତରରେ ମଧ୍ୟ ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

(iii) ସମାଜକୁ ପ୍ରଗତି ପଥରେ ଅଗ୍ରସର କରାଇଥାଏ – ସହଯୋଗିତା ସମାଜକୁ ପ୍ରଗତି ପତରେ ଅଗ୍ରସର କରିବାରେ ଏକ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ସହଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା କୃଷି, ଶିଳ୍ପ, ବାଣିଜ୍ୟ, ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବୈଷୟିକ ବିଦ୍ୟାର ଉନ୍ନତି ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଦେଶର ଉନ୍ନତି ଏବଂ ସମୃଦ୍ଧି ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ସକ୍ରିୟ ସହଯୋଗ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।

(iv) ସହଯୋଗିତା ବିନା ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ – ସହଯୋଗିତା ବିନା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଏବଂ ସାମୂହିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହଯୋଗିତାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ସହଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା ମନୁଷ୍ୟ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଏବଂ ଆବେଗ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ତରରେ ଗୋଟିଏ ବୃହତ୍ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ କରିବା ଏକ କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ଅଟେ । ଯଦି ବ୍ୟକ୍ତି ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ ଲାଭକରେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୃହତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ଅନାୟାସରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ସହଯୋଗଦ୍ଵାରା ତାଜମହଲ ଏବଂ କୋଣାର୍କ ମନ୍ଦିର ପରି ଐତିହାସିକ କୀର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିଛନ୍ତି ।

(v) ସହଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ – ସହଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଲାଭ କରେ, ସେତେବେଳେ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅସହାୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ । ତା’ର ଶାରୀରିକ ଏବଂ ମାନସିକ ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ସେ ପ୍ରତିମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟ ଭିକ୍ଷା କରିଥାଏ । ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗଦ୍ଵାରା କାଳକ୍ରମେ ସେ ସମାଜରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାଇବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ।

(vi) ସାମାଜିକ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ – ସହଯୋଗିତା ଉପରେ ସାମାଜିକ ଏକତା ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ସହଯୋଗ ମନୋବୃତ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପାରସ୍ପରିକ ମତଭେଦକୁ ଭୁଲି ସଙ୍ଗଠିତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ । ସହଯୋଗିତା ହେତୁ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ସହଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତମାନଙ୍କୁ ପରସ୍ପରର କାର୍ଯ୍ୟରେ ଭାଗ ନେବାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଉତ୍ସାହ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସହଯୋଗିତା ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଳଂକୃତ କରିଥାଏ । କେବଳ ସହଯୋଗିତା ବଳରେ ଆଜିର ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରିଛି । ଏହି ସହଯୋଗିତାର ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ପାରିବାରିକ, ଆର୍ଥିକ, ଧାର୍ମିକ, ରାଜନୀତିକ, ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ସଂସ୍କୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଆଜିର ସମାଜରେ ସହଯୋଗିତାର ଭୂମିକା ଅତୁଳନୀୟ ଅଟେ ।

2. ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୂପେ ପରିଚିତ । ପ୍ରବୀଣ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଓଗ୍‌ବର୍ଷ (Ogbum) ମତରେ, ଯୋଗାଣ ତୁଳନାରେ ଚାହିଦା ଅଧ‌ିକ ହେଲେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକର ପାରସ୍ପରିକ ଉଦ୍ୟମକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଇଥାଏ । କୌଣସି ସମାଜ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପରିସରରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ । ସମାଜର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏବଂ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଯଥେଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ନିମ୍ନରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

(i) ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Social competition) – ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଅଧିକାରୀ ହେବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥା’ନ୍ତି । ସାଧାରଣତଃ ଦେଖାଯାଇଛି ଯେ, ମନରେ ଉଚ୍ଚ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରି ବ୍ୟକ୍ତି ସବୁବେଳପାଇଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଲିପ୍ତ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅଧିକାର ପାଇଁ ଦୁଇଜଣ ବିଶେଷଜ୍ଞ ଡାକ୍ତରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ଜ୍ଵଳନ୍ତ ଉଦାହରଣ ।

(ii) ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Economic competition) – ଏହିପ୍ରକାର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଆର୍ଥନୀତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ, ଉପଭୋଗ, ବଣ୍ଟନ ଏବଂ ବିନିମୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଦୁଇଟି ଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ । ଆଧୁନିକ ଶିଳ୍ପଭିଭିକ ସମାଜରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ବସ୍ତୁଭିଭିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

(iii) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Cultural competition) – ବିଭିନ୍ନ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ପ୍ରତିଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା ସମାଜରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଭିନ୍ନତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂସ୍କୃତି ଉପରେ ନିଜର ଆଧ୍ୟତ୍ୟ ଜାହିର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରେ, ସେତେବେଳେ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚରକୁ ଆସିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ହିନ୍ଦୁ ଏବଂ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ଧାର୍ମିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏହି ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ଜ୍ଵଳନ୍ତ ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

(iv) ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Racial competition) – ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତୀୟ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଜାତି ନିଜର ପ୍ରଜାତୀୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନେକରି ଅନ୍ୟ ପ୍ରଜାତିକୁ ହୀନ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁଥା’ନ୍ତି । ଫଳରେ ଦୁଇ ପ୍ରଜାତୀୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଆଧୁନିକ ବିଶ୍ଵର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଭାରତରେ ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଜାତି ଏବଂ ଦ୍ରାବିଡ଼ୀୟ ପ୍ରଜାତି ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏହି ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ । ସେହିପରି ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକାରେ ‘ଶ୍ଵେତାଙ୍ଗ’ ଏବଂ ‘ନିଟ୍ରୋ’ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏହି ପ୍ରଜାତୀୟ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ ।

(v) ରାଜନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Political competition) – ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ରାଜନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ । ରାଜନୀତିକ କ୍ଷମତା ହାସଲ କରିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଦଳ ମଧ୍ଯରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ରାଜନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ରାଜନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କେବଳ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୀତିକ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ନୁହେଁ । ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରାଜନୀତିକ ଦଳର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ରାଜନୀତିକ ସୁବିଧା ହାସଲପାଇଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଲାଗି ରହିଥାଏ । ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଦେଶରେ ଏହି ପ୍ରକାର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

(vi) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଏବଂ ଅର୍ବେର୍ତ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା (Personal and impersonal competition) – ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ରତ ରୁହେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଇଥାଏ । ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ (Gillin and Gillin) ଏହାକୁ ସଚୈତନିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ହାସଲ କରିବାପାଇଁ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଖେଳରେ ଦୁଇ ଜଣ ଖେଳାଳିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପରିସରଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଅବୈତ୍ତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ତରରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରି ନ ଥା’ନ୍ତି । ଏକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଭାବେ ସେମାନେ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୂହ ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରିଥା’ନ୍ତି । ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁ, ମୁସଲମାନ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ୍, ଶିଖ୍ ପ୍ରଭୃତି ଧାର୍ମିକ ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅବୈଲ୍ଲିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାଭାବେ ପରିଚିତ ।

3. ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜୀବନରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି । ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବ୍ୟତିରେକେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମାଜର ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଏହା ଉଭୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ କେତେକ ଉପକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ଧାର୍ମିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ରାଜନୀତିକ ଜୀବନ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ପରିସରକୁ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ । ଏଚ୍.ଟି. ମଜୁମ୍ଦାର (H.T. Mazumdar) ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – ସକାରାତ୍ମକ ଏବଂ ନକାରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ।

(a) ସକାରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Positive functions) :

1. ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ – ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ । ଏହା ଉପଯୁକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ, ପାରଦର୍ଶିତା ଆଦିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ । ସମାଜରେ ବିଶେଷ ଖ୍ୟାତି ଏବଂ ଉଚ୍ଚସମ୍ମାନର ଅଧିକାରୀ ହେବାପାଇଁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଥାଏ ।
2. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିଥାଏ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିଥାଏ । କେତେକ ସ୍ଵଳ୍ପ ଦ୍ରବ୍ୟର ଅଧିକାରୀ ହେବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ଲିପ୍ତ ରହିଥା’ନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ ଏହା ସମାଜ ପାଇଁ ବହୁ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଧାନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମାନବ ସମାଜକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପାୟରେ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥାଏ ।
3. ସୁସ୍ଥ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ଏବଂ ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିର ପ୍ରତୀକ ସ୍ଵରୂପ – ସୁସ୍ଥ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମାନବ କଲ୍ୟାଣର ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଂଶରୂପେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ । ସମାଜର ସମସ୍ତପ୍ରକାର ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଏବଂ ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ବିକାଶ କେବଳ ମାତ୍ର ଲୋକମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଯୋଗୁଁ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜର ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବୈଷୟିକ ବିଦ୍ୟାର ଉନ୍ନତିକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଉଦ୍ଭାବନ ଏବଂ ଆବିଷ୍କାର କେବଳ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଯୋଗୁଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । ଏହା ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ତଥା ସମାଜର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସମୃଦ୍ଧ କରିଥାଏ ।
4. ବୃହତ୍ତର ସାମାଜିକ ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି – ପ୍ରବୀଣ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ କୁଲେଙ୍କ ମତରେ, ସୁସ୍ଥ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବୃହତ୍ତର ସାମାଜିକ ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ପ୍ରତିଯୋଗୀ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ପ୍ରତିଯୋଗୀର ଗୁଣ ଏବଂ ବିଶେଷ ପ୍ରତିଭା ବିଷୟରେ ଧାରଣା ଆଣେ, ସେତେବେଳେ ସେ ତା’ ପ୍ରତି ଶତ୍ରୁତା ଆଚରଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ତା’ ପ୍ରତି ଗଭୀର ଶ୍ରଦ୍ଧା ଏବଂ ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ତା’ ମନରୁ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣତା ମନୋଭାବ ଦୂରେଇଯାଏ ଏବଂ ତା’ ମନରେ ଏକ ବିରାଟ ଭାବନାର ଉଦ୍ରେକ ହୋଇଥାଏ ।
5. ଅଭିଜ୍ଞତାର ଉତ୍ସ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ନୂତନ ପ୍ରକାର ଅଭିଜ୍ଞତା ଆଣିଦେଇଥାଏ ଯାହାକି ତା’ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଜୀବନର ବିକାଶ ପଥରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହି ନୂତନ ଅଭିଜ୍ଞତା ଭବିଷ୍ୟତରେ ମନୁଷ୍ୟର ଆଶା ପୂରଣ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।
6. ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ – ପ୍ରତିଯୋଗୀତା ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀକୁ କେତେକ ନୀତି-ନିୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତିନିୟମକୁ ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବାପାଇଁ ଏହା ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ ।

(b) ନକାରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Negative functions) :
ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜରେ କେତେକ ନକାରାତ୍ମକ ବା ନାସ୍ତାତ୍ମକ (negative) କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାମାଜିକ ବିକାଶକୁ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ କରିଥା’ନ୍ତି। ଏଚ୍.ଟି. ମଜୁମ୍ଦାର ପ୍ରତିଯୋଗିତାର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନାସ୍ତାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଷୟରେ ସୂଚନା ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

1. ନୈରାଶ୍ୟଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିଥାଏ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମୟରେ ଏହା ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନୈରାଶ୍ୟ ଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଜିନିଷଗୁଡ଼ିକୁ ପାଇବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନୈରାଶ୍ୟଭାବ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଯଦି ଜଣେ ଛାତ୍ର ପରୀକ୍ଷାରେ ବାରମବାର ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତା’ ମନରେ ନୈରାଶ୍ୟଭାବ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
2. ଏକାଧୂପତ୍ୟ (Monopoly) କୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ – ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଆଉ ଏକ ଅପକାରିତା ହେଉଛି ଯେ, ଏହା ଏକାଧୂପତ୍ୟକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ପୁଞ୍ଜିପତି ଅର୍ଥନୀତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅସୀମ ପ୍ରତିଯୋଗିତା। ଏକାଧୂପତ୍ୟକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
3. ସଂଘର୍ଷର ରୂପରେଖ ନେଇଥାଏ – ଅନେକ ସମୟରେ ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସଂଘର୍ଷର ରୂପ ଧାରଣ କରେ । ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଅସଙ୍ଗତ ପ୍ରକୃତି ଧାରଣ କଲେ, ତାହା ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଅସଙ୍ଗତ ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବିଶୃଙ୍ଖଳାତ୍ମକ ପରିଣାମ । ଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଆଶା, ଭରସା ଧୂଳିସାତ୍‌ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆର୍ଥନୀତିକ ବିକାଶ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
4. ଆବେଗାତ୍ମକ ଏବଂ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜରେ ଆବେଗାତ୍ମକ ଏବଂ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଏହା ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କ ମନରେ ଅସୌଜନ୍ୟମୂଳକ ଏବଂ ପ୍ରତିକୂଳ ମନୋଭାବ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା ବହୁ ସମୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହିଂସା, କ୍ରୋଧ, ପରଶ୍ରୀକାତରତା ଏବଂ ରକ୍ତର ତାଣ୍ଡବଲୀଳା ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜରେ କେତେକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କେତେକ ଅପକାର୍ଯ୍ୟକୁ ମଧ୍ଯ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଏହି ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସମାଜ ପାଇଁ ହିତକାରୀ ଅଟେ । କାରଣ ସୁସ୍ଥ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ । ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମଧ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

4. ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାରଭେଦ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସଂଗ୍ରାମର ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପ । ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୂପେ ସଂଘର୍ଷ ପରିଚିତ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷ ଅନ୍ୟପକ୍ଷକୁ ଧ୍ବଂସ କରିବାପାଇଁ ହିଂସାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରୁ ବାହାରିଯାଇ ନିଜ ଉପରେ ସନ୍ନିବଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷ ଜନ୍ମ ଲାଭ କରିଥାଏ । କିଙ୍ଗସ୍କେ ଡେଭିସ୍ (Kingsley Davis) ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସଂଗ୍ରାମର ଏକ ପରିମାର୍ଜିତ ରୂପକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।’’

ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାରଭେଦ (‘Types of conflict) :
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍ (Gillin and Gillin) ସଂଘର୍ଷକୁ ପାଞ୍ଚ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ (Personal conflict) : ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘୃଣା, କ୍ରୋଧ ଏବଂ ଶତ୍ରୁତା ଯୋଗୁଁ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦିଏ, ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । କୌଣସି ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ସମ୍ପାଦକ ସ୍ଥାନ ଅଳଂକୃତ କରିବାପାଇଁ ଦୁଇଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷ ଏହି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷର ଏକ ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ହେଉଥିବା ସ୍ଥଳେ ସମାଜ ପାଇଁ କ୍ଷତିକାରକ ଅଟେ ।

ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ (Racial conflict) : ଦୁଇ ପ୍ରଜାତୀୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ଏବଂ ଏହି ହୀନମନ୍ୟ ଭାବକୁ ଭିଭି ଯେଉଁ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକାର ଗୋରା ଏବଂ ନିଗ୍ରୋମାନଙ୍କ ମଦ୍‌ୟରେ ଏହି ପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ (Class conflict) : ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ ସ୍ୱାର୍ଥ ପୂରଣ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ନିଜର ସ୍ୱାର୍ଥ ପୂରଣ କରିବା ହେଉଛି ଏହି ସଂଘର୍ଷର ମୂଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ହେଉଛନ୍ତି କାର୍ଲମାର୍କସ୍ । ତାଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ସବୁବେଳ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ବିରୋଧୀ ଶ୍ରେଣୀ; ଯଥା – ଶୋଷକ ଏବଂ ଶୋଷିତ ଶ୍ରେଣୀ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ଯେତେବେଳେ ଶୋଷକ ଶ୍ରେଣୀର ନୀତିନିୟମ ଶୋଷିତ ଶ୍ରେଣୀ ପାଇଁ ଅସହାୟ ହୋଇପଡ଼େ, ସେତେବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦିଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଯେତେବେଳେ ଶୋଷକ ଏବଂ ଶୋଷିତ ଗୋଷ୍ଠୀ ପରସ୍ପରର ବିରୋଧୀ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ସଂଘର୍ଷରତ ହୁଅନ୍ତି, ତାହାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ରାଜନୀତିକ ସଂଘର୍ଷ (Political conflict) : ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୀତିକ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷର ସୂତ୍ରପାତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ରାଜନୀତିକ ସଂଘର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । କ୍ଷମତା ହାସଲ କରିବା ହେଉଛି ଏହି ସଂଘର୍ଷର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଆଦର୍ଶଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ଏହି ପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥାଏ । ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୀତିକ ଦଳ; ଯଥା – କଂଗ୍ରେସ, ଭାରତୀୟ ଜନତା ପାର୍ଟି, କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ପାର୍ଟି ପ୍ରଭୃତି ରାଜନୀତିକ ଦଳଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ତାହା ରାଜନୀତିକ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ।

ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ (International conflict) : ଯେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷ ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ଏବଂ ଦେଶଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ । କାଶ୍ମୀର ସମସ୍ୟାକୁ ଭିଭିକରି ଭାରତ ଏବଂ ପାକିସ୍ତାନ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥିବା ସଂଘର୍ଷ ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଏହି ସଂଘର୍ଷ ମୁଖ୍ୟତଃ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ସଂଘର୍ଷର ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରକାରଭେଦ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କେତେକ ପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦେଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

(i) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଏବଂ ସମ୍ମିଳିତ ସଂଘର୍ଷ (Personal and corporate conflict) : ଯେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହେ, ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷଭାବେ ପରିଚିତ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଈର୍ଷା, ଶତ୍ରୁତା ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟରେ ଦୃହ, ଶିକ୍ଷକ-ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ଏବଂ ପିତାମାତା ଏବଂ ପିଲାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସଂଘର୍ଷର ପରିସରଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଗୋଟିଏ ସମୂହ ଆଉ ଏକ ସମୂହ ସହିତ ସଂଘର୍ଷରେ ଲିପ୍ତ ରୁହେ ତାହାକୁ ସମ୍ମିଳିତ ସଂଘର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଶ୍ରମିକ-ମାଲିକ ସଂଘର୍ଷ, ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ଏହି ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଏପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷରେ ସାମୁହିକ ସ୍ୱାର୍ଥ ହାସଲ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକତ୍ରିତ ଭାବରେ ସଂଘର୍ଷ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(ii) ଅବ୍ୟକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷ (Latent and overt conflict) : ଅବ୍ୟକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଘର୍ଷରତ ପକ୍ଷମାନେ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ପରସ୍ପରର କ୍ଷତିସାଧନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ସଂଘର୍ଷ ପ୍ରକାଶ୍ୟରୂପେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଏହା ଅପ୍ରକାଶିତ ସଂଘର୍ଷ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ ।

କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଖୋଲାଖୋଲିଭାବେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଦିଏ, ଦାହାକୁ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଏବଂ ଦେଶ-ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ଏହି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

(iii) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ ଏବଂ ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ (Direct and Indirect conflict) : ମାକାଇଭର୍‌ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclver and Page) ସଂଘର୍ଷକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି; ଯଥା – (i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ ଏବଂ (ii) ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ ।

ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ସଂଘର୍ଷରେ ଉଭୟପକ୍ଷ ପରସ୍ପରର ଧ୍ବଂସସାଧନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ଯୁଦ୍ଧ, ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ପରସ୍ପରର କ୍ଷତିସାଧନ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ପରୋକ୍ଷ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସଂଘର୍ଷରେ ଉଭୟପକ୍ଷ ଗୋଟିଏ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

5. ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଉଭୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ । ସାମ୍ୟବାଦର ଜନକ କାର୍ଲମାର୍କସ (Karl Marx) କହିଛନ୍ତି, ‘ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ତିଷ୍ଠିରହିଥିବା ସମସ୍ତ ସମାଜର ଇତିହାସ ହେଉଛି ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷର ଇତିହାସ’ । (The history of all hitherto existing society is the history of class struggle) । ଯେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକୃତି ଗଠନାତ୍ମକ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଏହା ସମୁଦାୟ ଶାନ୍ତ ବାତାବରଣକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ କରି ସମାଜର ସମସ୍ତ ବିକାଶକୁ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ କରିଥାଏ । ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(a) ସକାରାତ୍ମକ ବା ଅସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ
(b) ନକାରାତ୍ମକ ବା ନାସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ।

(a) ସକାରାତ୍ମକ ବା ଅସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଭଳି ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ଯ ସମାଜରେ କେତେକ ହିତକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଜର୍ଜ ସିଟେଲ, ଲୁଇସ୍, ଏ. କୋଚ୍ଚର ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସମାଜ-ବିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ମତରେ, ସଂଘର୍ଷ ସମାଜରେ ନିମ୍ନଲିଖ ଅସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ ।

• ସଂଘର୍ଷ ଏକତା ଏବଂ ସଂହତି ରକ୍ଷା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ – ସଂଘର୍ଷ ଜାତୀୟ ଏକତା ଏବଂ ସଂହତିର ଏକ ବିଳିଷ୍ଠ ମାଧ୍ୟମରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । କାରଣ ଯୁଦ୍ଧ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଇଛି ଯେ, ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦେଶର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗୀ ମନୋଭାବ ଏବଂ ସ୍ବଦେଶପ୍ରୀତି ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥାଏ । ଏହି ସମୟରେ ଦେଶର ସମସ୍ତ ନାଗରିକ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଭେଦଭାବକୁ ଭୁଲିଯାଇ ଉପସ୍ଥିତ ପରିସ୍ଥିତିର ମୁକାବିଲା ନିମିତ୍ତ ସରକାରଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ସହଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଜାତୀୟ ଏକତା ଏବଂ ସଂହତି ଦୃଢ଼ୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଉନ୍ନତି ଆଣିଥାଏ – ସାମାଜିକ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ପାଇଁ ସଂଘର୍ଷର ଯଥେଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ସଂଘର୍ଷ ବ୍ୟତିରେକେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ଜୀବନରେ ବିକାଶ ଆଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ସଂଘର୍ଷ ଦେଶର ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ଜାତିର ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ ।
• ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ – ସଂଘର୍ଷ ସମାଜରେ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । କାର୍ଲମାର୍କସ୍ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ, ସଂଘର୍ଷ ବିନା ସମାଜରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଣାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ପୁରାତନ ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି, ଲୋକନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରଥାଗୁଡ଼ିକରେ ସଂଘର୍ଷ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।
• ସଂଘର୍ଷ ଆନ୍ତରିକ ସମ୍ପର୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ – ବହୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି ଯେ, ସଂଘର୍ଷ ଫଳରେ ବିରୋଧୀପକ୍ଷଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ବନ୍ଧୁ, ପ୍ରେମିକ-ପ୍ରେମିକା ଏବଂ ଦମ୍ପତ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ଏବଂ ବିରୋଧୀ ମନବୃତ୍ତି ଦେଖାଦିଏ, ଏହାଫଳରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
• ସଂଘର୍ଷ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ – ଦୁଇ ବିରୋଧୀ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସ୍ରୋତକୁ ପ୍ରବାହିତ କରିବାରେ ସଂଘର୍ଷ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ସଂଘର୍ଷ ପରେ ସଂଘର୍ଷରେ ଜଡ଼ିତ ଥିବା ଉଭୟ ପକ୍ଷ ସେମାନଙ୍କ ସଂସ୍କୃତିକୁ ସହଜରେ ବିନିମୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ – ଆଲେକ୍‌ଜାଣ୍ଡର୍‌ଙ୍କ ଭାରତ ଆକ୍ରମଣ ପରେ ଭାରତୀୟ ଏବଂ ଗ୍ରୀକ୍‌ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥିଲା ।
• ସଂଘର୍ଷ ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ବାର୍ତ୍ତାବହ ଅଟେ- ସଂଘର୍ଷର ଆଉ ଏକ ସକାରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଏହି ଯେ, ଏହା ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ବାର୍ତ୍ତାବହଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ସମାଜରେ ଯେତେବେଳେ ପୁରାତନ ଏବଂ ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବହର ଉଦ୍ରେକ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଏହି ସଂଘର୍ଷ ଜରିଆରେ ପୁରାତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ବିଲୟ ଘଟି ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ପ୍ରସାର ଘଟିଥାଏ । ଯାହାଫଳରେ କି ଲୋକମାନେ ପୁରାତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଏକ ସୌହାର୍ଘ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ନୂତନ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(b) ନକାରାତ୍ମକ ବା ନାସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Negative functions) :
କେତେକ ହିତକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ଯ କେତେକ ଅହିତକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଘର୍ଷର ଧ୍ଵଂସାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ଯାହାକି ସମାଜର ପ୍ରଗତିକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ କରିଥାଏ । ସଂଘର୍ଷର କେତେକ ନାସ୍ତିସୂଚକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

• ସଂଘର୍ଷ ଅନୁତ୍ପାଦନଶୀଳ ଅଟେ – ସଂଘର୍ଷର ଗୋଟିଏ ଅହିତକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଏହି ଯେ, ଏହା ଅନୁତ୍ପାଦନଶୀଳ ଅଟେ । ସଂଘର୍ଷରେ ଲିପ୍ତ ରହିଥିବା ଦଳଗୁଡ଼ିକର ଯଥେଷ୍ଟ ଶକ୍ତି ଏବଂ ସମ୍ବଳର ଅପଚୟ ଘଟିଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇଛି, ସଂଘର୍ଷ ଧ୍ୱଂସର କୁହେଳିକା ସୃଷ୍ଟିକରି ଅଗଣିତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଦୁଃଖ ଏବଂ ଯନ୍ତ୍ରଣାର ପରିସର ମଧ୍ୟକୁ ଠେଲିଦେଇଥାଏ ।
• ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଅଧଃପତନ ଘଟାଇଥାଏ – ସଂଘର୍ଷ ଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଅଧଃପତନ ଘଟିଥାଏ । ସଂଘର୍ଷ ହେତୁ ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ମାନସିକ ସୁଖଶାନ୍ତିକୁ ହରାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷର ଉନ୍ନତିରେ ସେ ଈର୍ଷନ୍ବିତ ହୋଇଉଠେ । ଏହି ସଂଘର୍ଷ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘୃଣାଭାବ ଏବଂ ଈର୍ଷାଭାବକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ଏହା ମନୁଷ୍ୟକୁ ଏକ ପଶୁରେ ପରିଣତ କରିଥାଏ । ଏହି ସମୟରେ ମନୁଷ୍ୟ କେଉଁଟା ଠିକ୍ ବା କେଉଁଟା ଭୁଲ କିଛି ଭାବିପାରେ ନାହିଁ । ସେ ତା’ର ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧକୁ ହରାଇବସେ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ସଂଘର୍ଷ ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ଅଧଃପତନ ଘଟିଥାଏ ।
• ସାମାଜିକ ବିଘଟନ ପାଇଁ ଦାୟୀ – ସମାଜରେ ଅନବରତଭାବେ ସଂଘର୍ଷ ଲାଗିବା ଫଳରେ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅସନ୍ତୁଳନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ଏବଂ ସମାଜ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବିଘଟନମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଯଦି ସଂଘର୍ଷ ବହୁ ସମୟ ଧରି ଲାଗିରହେ ଜାତୀୟ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆସିଯାଏ । ସମାଜରେ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଦେଖାଦେଇ ସମାଜ ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବିଘଟନ ଆଡ଼କୁ ଗତି କରିଥାଏ ।
• ମାନସିକ ଅଶାନ୍ତି – ସଂଘର୍ଷ ମାନସିକ ଅଶାନ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ସଂଘର୍ଷରତ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଗୋଷ୍ଠୀ ସବୁସମୟ ପାଇଁ ଭୟ ଏବଂ ଆତଙ୍କିତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ଦେଖାଦେଇ ନ ଥାଏ । ସବୁବେଳ ପାଇଁ ସେମାନେ ମାନସିକ ଅଶାନ୍ତି ଦେଇ ଗତି କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, ସଂଘର୍ଷର ସମାଜ ପାଇଁ ଉଭୟ ସକାରାତ୍ମକ ଏବଂ ନକାରାତ୍ମକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । ଯଦିଓ ସଂଘର୍ଷ କେତେକ ଅହିତକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ ତଥାପି ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵକୁ କସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ଅସୀକାର କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏକ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ସଂଘର୍ଷ ଉଭୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ ବହୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ କାର୍ଲମାର୍କସ୍‌ଙ୍କର ଉକ୍ତି ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ତାଙ୍କ ମତରେ, ସଂଘର୍ଷ ସମାଜର ଆତ୍ମା ସଦୃଶ ଏବଂ ସାମାଜିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ ।

6. ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କ’ଣ ? ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି, ବିଭିନ୍ନ ସମୂହ ଏବଂ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ହୁଏ ତାହା ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହିସାବରେ ପରିଚିତ । ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇପ୍ରକାର –
(i) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Associative Process)
(ii) ବି-ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Dissociative Process)

ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବିଶେଷତଃ ସକାରାତ୍ମକ ସାମାଜିକ କ୍ରିୟାକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ସହଯୋଗିତା (Co – operation) ଅଭିଯୋଜନ (Accommodation) ଇତ୍ୟାଦି ମୁଖ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୂପେ ପରିଚିତ ।

ସହଯୋଗିତା (Cooperation) – Co-operation (ସହଯୋଗିତା) ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ‘Co’ (କୋ) ଏବଂ Operari (ଅପେରାରୀ)ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଏକତ୍ରଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ।

ଏ.ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ ଗ୍ରୀନ୍ (A.W. Green) ଙ୍କ ମତରେ, “କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ କିମ୍ବା ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଉଦ୍ୟମକୁ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ ।’’

ସହଯୋଗିତାର ଗୁଣ (Characteristics of Co-operation) – ସହଯୋଗିତା ନିମ୍ନଲିଖ ଗୁଣର ଅଧିକାରୀ ଅଟେ ।
(i) ଏହା ଏକ ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Conscious process) – ଏହା ଏକ ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମୂହର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ସଚୈତନିକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରେ ।
(ii) ବୈୟକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Personal activity) – ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ସମାଜରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେମାନେ ଏକ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଯୋଜନା ଅନୁଯାୟୀ ପରସ୍ପରକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି ଏବଂ ସହଯୋଗିତା ଲାଭ କରି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ବୈୟକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
(iii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Continuous Process) – ସହଯୋଗିତା ଧାରାବାହିକଭାବେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହା କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ନୁହେଁ । ସହଯୋଗିତାର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ ନାହିଁ ।
(iv) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Universal Process) – ସହଯୋଗିତା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । ଏହା ସବୁ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ସମାଜରେ ଏବଂ ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(v) ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ (Common end) – ସହଯୋଗିତାର ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରହିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ଏହି ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ଲାଗି ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ସହଯୋଗିତାର ପ୍ରକାରଭେଦ (Types of Co-operation) – ମାକାଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (MacIver and Page) ସହଯୋଗିତାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା –
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା (Direct Co-operation) ଓ
(ii) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା (Indirect Co-operation)

(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା (Indirect Co-operation) – ଏହା ଏକପ୍ରକାର ସହଯୋଗିତା ଯେଉଁଥରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକତ୍ରିତଭାବେ ସହଯୋଗ କରି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଏକ ପ୍ରକାରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି । ଏକତ୍ର ଚାଷ କରିବା, ଏକତ୍ର ଉଠାଇବା, ଏକତ୍ର ଠେଲିବା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

(ii) ପରୋକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା (Indirect Co-operation) – ଏହି ପ୍ରକାର ସହଯୋଗିତା ସାମୂହିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ସମ୍ପାଦନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଶ୍ରମ-ବିଭାଜନ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । କଳକାରଖାନାରେ ଶ୍ରମିକମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ହେବା ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

ଏହାଛଡ଼ା ଏ.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ଗ୍ରୀନ୍ (A.W. Green) ସହଯୋଗିତାକୁ ୩ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼କ ହେଲା –
(a) ମୌଳିକ ସହଯୋଗିତା (Primary Co-operation) – ଏହି ପ୍ରକାର ସହଯୋଗିତା ମୁଖ୍ୟତଃ ପରିବାର, ପଡ଼ୋଶୀ ପରି ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଏଥିରେ ସାମୂହିକ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(b) ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା (Secondary Co-operation) – ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୀତିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ, ଧାର୍ମିକ, ସାମାଜିକ ଆଦି ଗୌଣ ସମୂହଗୁଡ଼ିକରେ ଗୌଣ ସହଯୋଗିତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏଠାରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହଯୋଗ ଲାଭ କରେ । ବଣିକ ସଂଘ, ଶିଳ୍ପାନୁଷ୍ଠାନ, ସରକାର ପ୍ରଭୃତି ଗୌଣ ସମୂହରେ ଏହି ସହଯୋଗିତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(c) ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତା (Tertiary Co-operation) – କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବୃହତ୍ ହେଉ ବା କ୍ଷୁଦ୍ର ହେଉ ସମୂହ ପରିସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଏହି ସହଯୋଗିତାର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । କେତେକ ପରସ୍ଥିତିରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ବୁଝାମଣା କରି ଅନ୍ୟକୁ ସହଯୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ଦୁଇଟି ରାଜନୀତିକ ଦଳ ସେମାନଙ୍କ ଆଦର୍ଶକୁ ତ୍ୟାଗକରି ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଚୁକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଏକ ଦଳକୁ ହରାଇବା ବା ଦୁଇଟି ଦେଶ ଏକତ୍ର ହୌ ଅନ୍ୟଦେଶକୁ ହରାଇବା ହେଉଛି ଆଂଶିକ ସହଯୋଗିତାର ଉଦାହରଣ ।

ଅଭିଯୋଜନ (Accommodation) – ଯେତେବେଳେ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ସହିତ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହି ଚଳିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ । କିମ୍ବା ଯେତେବେଳେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ, ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ ସେତେବେଳେ ସେ ପ୍ରଥମେ ନିଜକୁ ଅନ୍ୟସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିଥାଏ । ସେତେବେଳେ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ।

ଲୁଣ୍ଡବର୍ଗ (Lundberg) ଙ୍କ ମତରେ, “ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏବଂ ସଂଘର୍ଷରୁ ଉପୁଜୁଥିବା ଉତ୍ତେଜନାରୁ ରକ୍ଷାପାଇବାପାଇଁ ସମୂହରେ ଥିବା ଲୋକମାନେ ଯେଉଁ ସମଯୋଜନ କରିଥାଆନ୍ତି ତାହାକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହାଯାଏ ।’’ ମାକାଇଭର୍‌ ଏବଂ ପେଜ୍ (MacIver and Page) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ପର୍ଯ୍ୟାବରଣ ସହିତ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହାଯାଏ ।

ଅଭିଯୋଜନର ଲକ୍ଷଣ (Characteristics of Accommodation) :
(i) ଏହା ଏକ ସଚେତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Concious process) – ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତି, ଦୁଇଟି ସଂସ୍କୃତି ବା ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖାଯାଏ, ଶେଷରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମୀମାଂସା ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ସଚେତନିକ ଭାବରେ ପରସ୍ପର ନିମନ୍ତେ ସମାଧାନର ସୂତ୍ର ବାହାର କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ii) ସଂଘର୍ଷ ବା ଦ୍ଵହର ପରିସମାପ୍ତିର ଫଳ (End result of conflict) – ଦିନେ ନା ଦିନେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତି, ସମୂହ, ଦୁଇଟି ସଂସ୍କୃତ ବା ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଏକ ଦ୍ଵନ୍ଦର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟିଥାଏ ଓ ସେମାନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ଏକ ବୁଝାମଣା କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଏହି ବୁଝାମଣା କେବଳ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Universal process) – ଅଭିଯୋଜନ ସବୁ ସମୟରେ ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳେ । ଏହା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଲୋକମାନେ ସଦାସର୍ବଦା ସଂଘର୍ଷର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iv) ଏହା ଏକ ଅବିରାମ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Continuous process) – ଅଭିଯୋଜନ ଅନବରତଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ହଠାତ୍ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ନାହିଁ ବା ବନ୍ଦ ହୁଏ ନାହିଁ । ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ଦ୍ଵହ ଉପୁଜିଲେ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହାର ସମାଧାନ ହୋଇଥାଏ ।
(v) ସ୍ନେହ ଓ ଘୃଣାର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Mixture of Love and Hatred) – ସହଯୋଗିତାର ଆରମ୍ଭ ହେବାପରେ ଅଭିଯୋଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏହା ଉଭୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଘୃଣାର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ସ୍ନେହ ଓ ଭଲପାଇବାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ପରସ୍ପରର ନିକଟତର ହୋଇଥାଏ ଓ ଅନ୍ୟକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

7. ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଏକ ନାଟ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ପରିଚିତ । କାରଣ ଏହା ସମାଜରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ବିଘଟନ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ । ଏହି ପ୍ରକାର ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା ସମାଜର ପ୍ରଗତି ଏବଂ ବିକାଶକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ କରେ । ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏବଂ ସଂଘର୍ଷ ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୂପେ ପରିଚିତ ।

ପ୍ରତିଯୋଗିତା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ସାମାଜିକ ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ୱ ବ୍ୟକ୍ତି କେତେକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଉଦ୍ୟମକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ । ସମାଜରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଯୋଗାଣ ସ୍ଵଳ୍ପ ଓ ସୀମିତ ଥୁଲେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଉପୁଜିଥାଏ ।

ବିସାଞ୍ଜ ଏବଂ ବିସାଞ୍ଜଙ୍କ ମତରେ, “ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ହେଉଥିବା ଫଳରେ ସମସ୍ତେ ଏଥିରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ଲକ୍ଷଣ – ପ୍ରତିଯୋଗିତାର କେତେକ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହା ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ଅଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଅବୈତିନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । ଏଥିରେ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନେ ଅଚୈତନିକଭାବେ ଲିପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରସ୍ପରକୁ ଜାଣିନଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଉପରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଉତ୍ପାଦିତ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଯୋଗାଣ ସ୍ଵଳ୍ପ ହେତୁ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଅହରହ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଲାଗି ରହିଥାଏ । ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି, କ୍ଷମତା, ଧନ, ଯଶ ଓ ଖ୍ୟାତି ପାଇଁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନଭାବେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଲାଗି ରହିଥାଏ ।
(iv) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଏହା ଆଦିମ ସମାଜରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସଭ୍ୟ, ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ମଧ୍ୟ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ।
(v) ଅବୈୟକ୍ତିକ କ୍ରିୟାକଳାପ – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏକ ଅବୈୟତ୍ତିକ କ୍ରିୟାକଳାପ । ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ ପରୀକ୍ଷାରେ ଜଣେ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ସମସ୍ତ ପ୍ରତିଯୋଗୀମାନଙ୍କୁ ଜାଣି ନଥାଏ । କାରଣ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ଅପେକ୍ଷା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲକୁ ପ୍ରତିଯୋଗୀତାରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ସଂଘର୍ଷ ବା ଦୃହ – ସଂଘର୍ଷ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଅନ୍ୟ ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । ଯେତେବେଳେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ଯେକୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କଳହରେ ଲିପ୍ତ ରହନ୍ତି, ତାହାକୁ ସଂଘର୍ଷ ବା ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ କୁହାଯାଏ ।

ଏ.ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ ଗ୍ରୀନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରିବା, ବାଧାଦେବା କିମ୍ବା ଦମନ କରିବାର ସୁଚିନ୍ତିତ ଉଦ୍ୟମକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

ସଂଘର୍ଷର ଲକ୍ଷଣ – ସଂଘର୍ଷର କେତେକ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।
(i) ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ଏହା ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା । କାରଣ ଏହା ସମାଜରେ ଐକ୍ୟ ଏବଂ ସଂହତିକୁ ବ୍ୟାହତ କରିଥାଏ ।
(ii) ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ସଂଘର୍ଷ ଏକ ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ବିବାଦୀୟ ଗୋଷ୍ଠୀମାନେ ପରସ୍ପରର ଅନିଷ୍ଠ କରିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ଅନ୍ୟର କ୍ଷତି ଘଟାଇ ବା ଅନ୍ୟକୁ ପରାସ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପକ୍ଷ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଥଳରେ ପହଞ୍ଚାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।
(iii) ସଂଘର୍ଷ ଏକ ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ପ୍ରତିଯୋଗିତା ପରି ସଂଘର୍ଷ ଏକ ନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ । ଏହା ଏକ ଅନିୟମିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଏହା ଆକସ୍ମିକଭାବେ ହଠାତ୍ ଦେଖାଦିଏ ଏବଂ ପରେ ପରେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇଯାଏ ।
(iv) ସଂଘର୍ଷ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ଏହା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥରେ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଅପରପକ୍ଷକୁ ପରାଜିତ କରିବା । ସଂଘର୍ଷରେ ଲିପ୍ତ ଥିବା ପକ୍ଷ ପରସ୍ପରକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ଜାଣିଥା’ନ୍ତି ।
(v) ସଂଘର୍ଷ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା – ଏହା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଏହା ସବୁ ସ୍ଥାନରେ ଏବଂ ସବୁ ସମୟରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଅଦ୍ୟାବଧୂ ଏହା ମାନବ ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଇ ଆସୁଅଛି । ମନୁଷ୍ୟର ବସ୍ତୁବାଦୀ ପ୍ରବୃତ୍ତି ସଂଘର୍ଷର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ । କୌଣସି ସମାଜ ସଂଘର୍ଷର ପ୍ରଭାବରୁ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ ।
(vi) ସଂଘର୍ଷ ହେଉଛି ଆବେଗମୟ – ମନୁଷ୍ୟର ଆବେଗରୁ ସଂଘର୍ଷର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଆବେଗ ହେଉଛି ସଂଘର୍ଷର ଆଧାର । ମନୁଷ୍ୟର କେତେକ ଆବେଗ ତାକୁ ସଂଘର୍ଷ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏଥିପାଇଁ ସେ ଅସତ୍ ଓ ଅନ୍ୟାୟ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାଏ ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ (Social Stratification)

1. ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ସମାଜର ବିଭାଜନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସ୍ତରୀକରଣ ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ଷ୍ଟାଟା (Strata) ରୁ ଆନୀତ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସ୍ତର (Layer) । ତେଣୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଉଚ୍ଚ ଓ ନୀଚ ସାମାଜିକ ସ୍ତରର ସ୍ଥିତିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ଅଳ୍ପେ ବହୁତେ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମରେ ସ୍ତରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ରେମଣ୍ଡ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ ମୁରେ (Raymond W. Marray) ଙ୍କ ମତରେ, “ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜର ଏକ ସମସ୍ତରୀୟ ବିଭାଜନ, ଯାହା ସମାଜକୁ ଉଚ୍ଚ ଓ ନୀଚ ସାମାଜିକ ଏକକରେ ବିଭକ୍ତ କରିଥାଏ ।’’

ଟି.ପି. ଜିସ୍‌ବର୍ଗ (T.P. Gisbert) ଙ୍କ ମତରେ, “ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମାଜକୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସ୍ଥାୟୀ ସମୂହ ବା ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିଥାଏ, ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଓ ନିକୃଷ୍ଟ ସମ୍ପର୍କଦ୍ୱାରା ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଥାଏ ।’’

ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଲକ୍ଷଣ – ଏମ୍.ଏମ୍. ଟ୍ୟୁମିନ୍ (M.M. Tumin) ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନମତେ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଛନ୍ତି ।

(୧) ଏହାର ପ୍ରକୃତି ସାମାଜିକ (It is social) – ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଅନେକ କାରଣରୁ ସାମାଜିକ ଅଟେ; ଯଥା –
(କ) ଜୈବିକ ଆଧାରରେ ବା ବୟସ, ରଙ୍ଗ ଓ ଲିଙ୍ଗଭେଦ ଭିଭିରେ ସ୍ତରୀକରଣକୁ ବୁଝାନଯାଇ ସମାଜଦ୍ୱାରା ସ୍ବୀକୃତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅନୁସାରେ ଉଚ୍ଚନୀଚ କ୍ରମ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ।
(ଖ) ଏହା ସାମାଜିକ ପ୍ରତିମାନ ଏବଂ ସ୍ଵୀକୃତିଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ସାମାଜିକ ଶକ୍ତିର ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକୃତି ପାଇଁ ସ୍ତରୀକରଣ ମଧ୍ଯ ଏକ ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକୃତିର ଅଟେ ।
(ଘ) ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସର୍ବଦା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବା ସଂସ୍ଥା ଯଥା ରାଜନୈତିକ, ପାରିବାରିକ, ଧାର୍ମିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ, ଶିକ୍ଷାଗତ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସଂସ୍ଥା ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ।

(୨) ଏହା ପ୍ରାଚୀନ ଅଟେ (It is ancient) – ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ପୁରୁଣା ବ୍ୟବସ୍ଥା । ଏପରିକି ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଆଦିମ ସମାଜରେ ଏହା ବୟସ ଓ ଲିଙ୍ଗ ଆଧାରରେ ଏହା ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ଏପରିକି ଧନୀ ଓ ଦରିଦ୍ର, ଦୁର୍ବଳ ଏବଂ ସବଳ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରାଚୀନ ସଭ୍ୟତାରେ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ଉପାଦାନ ହିସାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା ।

(୩) ଏହା ସର୍ବବ୍ୟାପକ ଅଟେ (It is universal) – ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଏକ ଜାଗତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥିବୀର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସମାଜରେ ଏବଂ ସବୁ ଯୁଗରେ ସ୍ତରୀକରଣ ଅଳ୍ପେ ବହୁତେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ ।

(୪) ଏହା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର (It is diverse in forms) – ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ସମସ୍ତ ସମାଜରେ ଏକାପରି ନଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସମାଜରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଯୁଗରେ ଏହାର ପ୍ରକାର ଓ ସ୍ବରୂପ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ଭାରତରେ ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଆଧାର ରହିଥିଲାବେଳେ, ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସ୍ତରୀକରଣର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅଟେ ।

(୫) ଏହାର ପରିଣାମ ଥାଏ (It is consequential) – ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ତଥା ସମୂହର (କ) ଜୀବନ ସୁଯୋଗ (Life chance) ଏବଂ (ଖ) ଜୀବନଶୈଳୀରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବନ ସୁଯୋଗ ହେଉଛି, ସମସ୍ତ ସୁବିଧା ବା ଅସୁବିଧା ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ଜୀବନରେ ଉପଭୋଗ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ଧନୀ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥାଏ ସେ ସୁପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବ୍ୟୟବହୁଳ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରେ, ସୁସ୍ବାଦୁ ଉଚ୍ଚମାନର ଖାଦ୍ୟ ଖାଇପାରେ, ଭଲ ଚିକିତ୍ସକଙ୍କଦ୍ୱାରା ଚିକିତ୍ସିତ ହୋଇପାରେ, ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ସୁବିଧା ଏକ ଗରିବ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟଟି ପାଇପାରିନଥାଏ । ଏଥୁରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନରେ ସୁଯୋଗକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ ।

ସେହିପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ଜୀବନଶୈଳୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ସେମାନଙ୍କର ଚାଲିଚଳଣ, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, ବେଶଭୂଷା, ବାସଗୃହ, ମନୋରଞ୍ଜନର ମାଧ୍ଯମ, ସାଂସ୍କୃତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଆଧାରରେ ଅନ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ଯେପରି ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ସୁଯୋଗକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ, ସେହିପରି ଏହା ମଧ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନଶୈଳୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।

2. ଲିଙ୍ଗ (Gender) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଲିଙ୍ଗଗତ ପ୍ରଭେଦତା (Gender Inequality) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଲିଙ୍ଗ (Gender) କହିଲେ ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବେଶରେ ଜଣେ ପୁରୁଷ ଏବଂ ମହିଳାର ଭୂମିକାରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଯାଉଥବା ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ, ବ୍ୟବହାର, ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଓ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ପୁରୁଷମାନେ ଘରର ବାହ୍ୟକର୍ମ ଯଥା ବଜାର ସଉଦା, କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି କରୁଥିବାବେଳେ ମହିଳାମାନେ ଘରସଫା ଓ ରୋଷେଇ ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବାରରେ ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନଟିଏ ଜନ୍ମହେଲେ ଆନନ୍ଦର ଲହରୀ ଖେଳିଯାଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ କନ୍ୟା ସନ୍ତାନଟିଏ ଜନ୍ମହେଲେ ମନରେ ବିଷାଦ ଆସିଥାଏ । ତେଣୁ ପରିବାର ଓ ପିତାମାତାମାନେ ଜନ୍ମରୁ ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ଭେଦଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ପୁତ୍ରମାନେ ବା ପୁରୁଷମାନେ ସବଳ ଓ କନ୍ୟା ବା ମହିଳାମାନେ ଦୁର୍ବଳ ବୋଲି ମାନିସିକତା ସମାଜରେ ଭରିରହିଥାଏ ।

ତେଣୁ ଲିଙ୍ଗ (Gender) କୁ ପୁଂଲିଙ୍ଗ (Masculine) ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ (Feminine) ଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଜନ୍ମରୁ ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଖାଦ୍ୟପେୟ, ବେଶଭୂଷା, ଚାଲିଚଳଣି ଓ କଥୋପକଥନ ଆଦିରୁ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଲିଙ୍ଗଗତ ତାରତମ୍ୟତା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ସାମାଜିକ ଅଟେ ଓ ସମାଜଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ଲିଙ୍ଗଗତ ତାରତମ୍ୟତା କେବଳ ଭାରତବର୍ଷର ନୁହେଁ ଏହା ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ସ୍ତରରେ ବିଭିନ୍ନ ରୂପରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଇଂଲଣ୍ଡରେ ୧୯୨୮ ମସିହାରେ ଓ ଫ୍ରାନ୍ସରେ ୧୯୪୪ ମସିହାରେ ମହିଳାମାନେ ପ୍ରଥମେ ଭୋଟ ଦେବାର ଅଧିକାର ଲାଭ କଲେ । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ସେମାନେ ଭୋଟଦାନ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚି ଥିଲେ ।

ଭାରତ ଭଳି ପୁରୁଷପ୍ରଧାନ ସମାଜରେ ମହିଳାମାନେ ଜନ୍ମରୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ, କେବଳ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ, ସେମାନଙ୍କ ଲାଳନ ପାଳନ, ରୋଷେଇ ଓ ଘରକୁ ସଫା ସୁତୁରା ରଖୁବା ସହ ଘରର ଚାରିକାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ମହିଳାମାନେ ଆବଦ୍ଧ ରୁହନ୍ତି । ଦେଶର ସମଗ୍ର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଶତକଡ଼ା ୫୦ ଭାଗରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ପୁରାତନ କାଳରୁ ମହିଳାମାନେ ପୁରୁଷମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଷିତ ଓ ଅତ୍ୟାଚାରିତ ହେଉଛନ୍ତି ।

ଗ୍ରାମୀଣ ଭାରତୀୟ ମହିଳାମାନେ ସ୍ବାମୀଙ୍କୁ ଦେବତା ବୋଲି ଭାବି ସାରାଜୀବନ ସ୍ୱାମୀ ସେବାରେ ନିଜ ଜୀବନକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥା’ନ୍ତି । ପାରିବାରିକ ସମ୍ପତ୍ତିରେ ମଧ୍ୟ ମହିଳାମାନଙ୍କର କୌଣସି ଅସ୍କୋର ନଥାଏ । ବିଶେଷଭାବରେ ବିଧବା ମହିଳାମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୋଚନୀୟ ଅଟେ ।

ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନ୍ମରୁ ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତାରତମ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ପୁତ୍ରସନ୍ତାନକୁ ଶିକ୍ଷାର ସମସ୍ତ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ମିଳୁଥିବା ସ୍ଥଳେ କନ୍ୟା ସନ୍ତାନକୁ ଏଥିରେ ବଞ୍ଚ କରାଯାଇଥାଏ । ଚାକିରି ବା ନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ବଞ୍ଚ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦିଓ କେତେକାଂଶରେ ନିଯୁକ୍ତିର ସୁଯୋଗ ମିଳିଥାଏ, ତଥାପି ନିଯୁକ୍ତି ସ୍ଥଳରେ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ପନ୍ନ ସମୟରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ ଓ ଆର୍ଥିକ ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୁରୁଷ ବା ପୁତ୍ରସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ଅଗ୍ରାଧ୍ୟାକାର ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କ୍ଷେତ୍ରରେ କନ୍ୟା ଶିଶୁଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଅଧ୍ବକ । ଗର୍ଭସ୍ଥ ଶିଶୁର ଲିଙ୍ଗ ନିରୂପଣ କରାଯାଇ, କନ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ ଭୃଣହତ୍ୟା କରାଯାଉଛି ।

ତେଣୁ ଲିଙ୍ଗଗତ ତାରତମ୍ୟ ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ମାନସିକତା । ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା, ସମାଜ ସଂସ୍କାର, ମହିଳାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରଣୀତ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଆଇନ, ମହିଳା ସଶକ୍ତିକରଣ ଆଦି ଏହି ତାରତମ୍ୟତାର ମାନସିକତାକୁ ଦୂରୀଭୂତ କରିପାରିବ ।

3. ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଏକ ଦୃଢ଼ ସ୍ତମ୍ଭ ଭାବରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇରହିଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତିନିୟମ ରହିଛି । ଭାରତରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଜାତି ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ ଲାଭକରିଛି ।

ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ସଂରଚନା ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ଅଦ୍ବିତୀୟ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଅଛି । ଏହି ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଧର୍ମ ଭିଭିରେ ସମାଜରେ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

‘ଜାତି’ ଶବ୍ଦଟି ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍ ଶବ୍ଦ ‘କାଷ୍ଟା’ (Casta) ରୁ ଆସିଅଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ ‘ବଂଶ’, ‘ପ୍ରଜାତି’ (Race) କିମ୍ବା ‘ଶ୍ରେଣୀ’ । ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍‌ମାନେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର କେତେକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଯାଇ ଏହି (Casta) ଶବ୍ଦକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । ଭାରତରେ ‘Caste’ ଶବ୍ଦଟି ‘ଜାତ୍’ ‘Jat’ କିମ୍ବା ଜାତି ‘Jati’ ଭାବେ ପରିଚିତ, ଯାହାର ଅର୍ଥ (Birth) ।

ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ‘ଜାତି’ ‘Jati’ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ‘ଜନ’ (Jana) ରୁ ଆସିଅଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ ‘ଜନ୍ମଲାଭ କରିବା’ (To take birth) । ତେଣୁ ଜାତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୂହକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ଯାହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ସଦସ୍ୟତା ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ । ସେମାନେ ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ବୃତ୍ତିଦ୍ଵାରା ନିଜ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଆନ୍ତି ।

ଜାତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
ପ୍ରଫେସର ଡକ୍ଟର ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ (Dr. G.S. Ghurey) ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି ।

(୧) ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶରେ ସମାଜର ବିଭକ୍ତିକରଣ (Segmental division of society) :
ଡକ୍ଟର ଘୁରେଙ୍କ ମତରେ, ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଜକୁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛି, ଯେଉଁଥରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତି, ସାମାଜିକ କର୍ତବ୍ୟ ଏବଂ ଅଧିକାର ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଏଭଳି ଏକ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜାତି ମନୋବୃତ୍ତି ଅଧିକ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ପାଇଁ କେତେକ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ନିୟମ ଏବଂ ବ୍ୟବସ୍ଥାମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଛି, ଯାହାକୁ ଲଙ୍ଘନ କଲେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କଠିନ ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ କିମ୍ବା ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଜାତିରୁ ବହିଷ୍କୃତ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଡକ୍ଟର ଘୁରେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ସଦସ୍ୟତା ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ନିଜ ଜାତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ । ବିପୁଳ ସମ୍ପତ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରିବ ନାହିଁ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ସୁପରିଚାଳନା ପାଇଁ ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ ରହିଥାଏ । ଜାତିର ନୀତିନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଏହି ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ସାମାଜିକ ବନ୍ଧନ ଏବଂ ନୈତିକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଦ୍ୱାରା ଏକତା ପାଶରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଜାତିର ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଶେଷତ୍ଵ ଏହି ଯେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିବା ଜାତିର ପାରମ୍ପରିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

(୨) ଉଚ୍ଚ-ନିମ୍ନ କ୍ରମ (Hierachy) :
ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସହିତ ଉଚ୍ଚ-ନିମ୍ନ କ୍ରମରେ ସଜାଡ଼ି ହୋଇ ରହିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଜାତିଜନିତ ସ୍ତରୀକରଣ ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସାମାଜିକ ସୋପାନର ଅଗ୍ରଭାଗରେ ରହିଥା’ନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ତଳକୁ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନ, ବୈଶ୍ୟମାନଙ୍କୁ ତୃତୀୟ ସ୍ଥାନ ଏବଂ ଶୂଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇଅଛି । ଯେହେତୁ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ, ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିର ଅନ୍ୟ ଜାତିକୁ ଯିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଏଥିରେ କେତେକ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଯଦିଚ ଜାତିର ଏହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକରେ ଅନମନୀୟ ଭାବେ (rigid form) ପ୍ରଚଳିତ; କିନ୍ତୁ ବୃହତ୍ ନଗରୀଗୁଡ଼ିକରେ ଜାତିର ଏହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଟି ତାହାର ଗୁରୁତ୍ଵ ହରାଇବାରେ ଲାଗିଛି ।

(୩) ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂସର୍ଗଜନିତ କଟକଣା (Restrictions on food, drink and social inter-course) :
ଭାରତରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ କଟକଣା ଜାରି କରିଛି । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ଏକତ୍ର ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତରେ ଅନେକ ଗ୍ରାମ ଅଛି ଯେଉଁଠାରେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରି ନ’ଥାନ୍ତି କିମ୍ବା ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଖାଦ୍ୟ କିମ୍ବା ଜଳ ଗ୍ରହଣ କରିନ’ଥାନ୍ତି ।

ଆଉ ମଧ୍ଯ କେଉଁ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ କିଭଳି ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟ ଭୋଜନ କରିବ ଏବଂ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଖାଦ୍ୟକୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତି, ନୀଚ ଜାତିଠାରୁ ଗ୍ରହଣ କରିବ, ଏଥପାଇଁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପନିୟମ ରହିଅଛି । ଫଳସ୍ୱରୂପ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଗୃହରୁ ଖାଦ୍ୟ ଓ ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣ କରି ନ ଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଘୃତଦ୍ବାରା ରନ୍ଧନ କରାଯାଇଥିବା ଖାଦ୍ୟକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ସେହିପରି ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାରେ ମଧ୍ୟ କେତେକ କଟକଣା ରହିଥାଏ ।

ପବିତ୍ରତା ଏବଂ ଅପବିତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଦୂରତ୍ୱ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ କେରଳରେ ଜଣେ ନାୟାର (Nair) ଜାତିର ଲୋକ ଜଣେ ନମ୍ବୁଦ୍ରି ବ୍ରାହ୍ମଣ ସହିତ ବାର୍ତ୍ତାଳାପ କରିପାରିବେ; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରିବ ନାହିଁ, ସେହିପରି ଜଣେ ଟିୟନ (Tiyan) ନମ୍ବୁଦ୍ରି ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରୁ ୩୬ ପାଦ ଦୂରରେ ଏବଂ ଜଣେ ଫୁଲୟନ (Pulayan) ନମ୍ବୁଦ୍ରି ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରୁ ୯୬ ପାଦ ଦୂରରେ ରହି ବାର୍ତ୍ତାଳ କରିଥାଏ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାତି ବୈଶ୍ୟ କିମ୍ବା ଶୂଦ୍ର ଜାତି ସହିତ କୌଣସି ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଟି ତା’ର ଗୁରୁତ୍ଵ ହରାଇ ବସିଛି ।

(୪) ଅନ୍ତର୍ବିବାହ ବା ବିବାହଜନିତ କଟକଣା (Endogamy) :
ଅନ୍ତର୍ବିବାହ ହେଉଛି ସମଗ୍ର ଜାତି ପଦ୍ଧତିର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ । ୱେଷ୍ଟରମାର୍କ (Westermark) ଙ୍କ ମତରେ, ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ (Inter-caste marriage) କଟକଣା ବା ଅନ୍ତର୍ବିବାହ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ । ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଏହି ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ନିଷେଧ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପଜାତିରେ ବିଭକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପଜାତି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଗୋଷ୍ଠୀରୂପେ ପରିଚିତ ।

ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ ଉପଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଉପଜାତି ବାହାରେ ବିବାହ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଇ ନଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅନ୍ତର୍ବିବାହ ନିୟମର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ବିବାହ ପାଇଁ ପାତ୍ରପାତ୍ରୀ ସ୍ଥିର କରିଥା’ନ୍ତି । ଜାତି ବାହାରେ ବିବାହ କଲେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜାତି ବାସନ୍ଦର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) କୌଳିକ ବୃତ୍ତି (Hereditary occupation) :
ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବୃତ୍ତିର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେହି ଜାତିଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥିବା ବୃଦ୍ଧିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ଯେକୌଣସି ପେସାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଅପର ପକ୍ଷରେ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର କୌଳିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ଏକ ବଂଶଗତ ବୃତ୍ତି ରହିଥାଏ ।

ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଭାବରେ ସେହି ବୃତ୍ତିକୁ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନୁସରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପୌରୋହିତ୍ୟ କରୁଥିବାସ୍ଥଳେ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନେ ଦେଶରକ୍ଷା କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରଗତି ଫଳରେ ଜାତିର ଏହି ଲକ୍ଷଣରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ପାରମ୍ପରିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ନୁହଁନ୍ତି ।

(୬) ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ତଥା ଧାର୍ମିକ ସ୍ବାଧ୍ୟାକାର ଏବଂ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ (Different civil and religious privileges and disabilities) :
ଡକ୍ଟର ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ (Dr. G. S. Ghurey) ଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସ୍ତରୀକରଣ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସମଗ୍ର ଭାରତୀୟ ସମାଜ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ଉଚ୍ଚ ଜାତି ଏବଂ ନୀଚ ଜାତି । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ଯରେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଅବହେଳିତ ଏବଂ ନିଷ୍ପେଷିତ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସମସ୍ତ ସୁଯୋଗର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥିବାବେଳେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅଧିକାର ଏବଂ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚ ହେବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଏପରିକି ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କୁ ମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ ପାଇଁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଇନଥାଏ । ସର୍ବସାଧାରଣ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ରାସ୍ତାଘାଟ, କୃପ, ପୋଖରୀ ପ୍ରଭୃତିରେ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବେଶ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଇନଥାଏ ।

ଯଦିଚ ବର୍ତ୍ତମାନ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରୁ ଏ ପ୍ରକାର କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଲିଭିଯିବାରେ ଲାଗିଛି; ତଥାପି ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ଅତୀତର ଇତିହାସକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଆମେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ଯେ ଏହି ଅଳ୍ପ କିଛି ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ନିର୍ଯ୍ୟାତନାର ଶିକାର ହେଉଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଉନଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ, ଧାର୍ମିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଅଧିକାର ଓ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ଦୂରେଇ ରଖାଯାଇଥିଲା ।

ଏମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାକୁ ସୂଚାଇବାକୁ ଯାଇ କୌଟିଲ୍ୟ (Kautilya) କହିଛନ୍ତି, “ଜଣେ ଶୂଦ୍ର ଯଦି ଏକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନାରୀକୁ ଅପମାନିତ କରେ, ତେବେ ତାକୁ ଅଗ୍ନିରେ ଜୀବନ୍ତ ଦଗ୍ଧ କରାଯିବ । ଯଦି ସେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକଭାବେ ଏକ ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ତିରସ୍କାର କରେ, ତେବେ ତା’ର ପ୍ରଧାନ ଅଙ୍ଗକୁ କାଟି ଦିଆଯିବ ।’’

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନା ଆମକୁ ସୂଚାଇ ଦିଏ ଯେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ କଟକଣାକୁ ନେଇ ପରିଚାଳିତ ହେଉଥିବା କଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ ସତ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ଶିଳ୍ପ ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ ଏବଂ ନଗରୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରଭାବ ଫଳରେ ଜାତିର ଏହି କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ବିଘଟନମୁଖୀ ହେବାର ଲାଗିଛନ୍ତି ।

4. ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭାରତୀୟ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଏକ ଅତୁଳନୀୟ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ଯେଭଳି ବିଭିନ୍ନତା ମଧ୍ୟରେ ଏକତା ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ସମାଜର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ‘ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ’ ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଏକ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭାବେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଡକ୍ଟର ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ (Dr. G. S. Ghuery) କୁହନ୍ତି, ‘‘ଏହା ବ୍ୟକ୍ତି ପରିଚୟକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ, ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ଏବଂ ଅଧିକାର ଏବଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟକୁ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିଥାଏ ।’’

ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଗୋଟି ବିଭାଗରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଏବଂ
(ଖ) ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ।

(କ) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Functions of caste system from individual’s point of view) : ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତିର କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ (Determination of social status) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଯୋଗାଇଥାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତେଣୁ ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବିପୁଳ ସମ୍ପତ୍ତି କିମ୍ବା ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିର ଏହି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରିବ ନାହିଁ । ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିଜର ଚେଷ୍ଟା କିମ୍ବା ବୁଦ୍ଧିବଳରେ ଲାଭ କରିନଥାଏ, ଅପରପକ୍ଷରେ କେବଳ ଜାତିଗତ ଜନ୍ମ ଯୋଗୁଁ ସେ ଏଭଳି ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଲାଭ କରିଥାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣର ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ତା’ର କୌଣସି ବିଶେଷ ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ଲାଭ କରାଯାଇନଥାଏ; ମାତ୍ର ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିବାରୁ ସ୍ବତଭୂର୍ତଭାବେ ସମାଜରେ ଉଚ୍ଚ ଆସନର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଏ । କୌଣସି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ଯଦି ସେ ଜାତିରୁ ବହିଷ୍କୃତ ହୁଏ, ତେବେ ସେ ଏହି ଜନ୍ମଗତ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ହରାଇଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପ୍ରସ୍ଥିତି (Ascribed status) ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ, ଯାହାକି ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅଟେ ।

(୨) ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତାର ସୁରକ୍ଷା (Provides social security) : ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଏହା ଏକ ବଣିକ ସଂଘରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ବୃତ୍ତିଯୋଗୁ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ଭବିଷ୍ୟତ ବିଷୟରେ ସଚେତନ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା ତା’ର ମନ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରି ନ’ଥାଏ ।

ଆଉ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ପେସାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତିର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତ ପାଇଁ ଏକ ହିତକାରୀ ସମାଜ ଏବଂ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ବୀମା ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହିଭଳି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତା’ର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ଯୋଗାଇଥାଏ ।

(୩) ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୈନନ୍ଦିନ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ପରିଚାଳିତ କରିଥାଏ (Guides the individual day-to-day activities) : ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିବାପାଇଁ କେତେକ ନୀତିନିୟମକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ, ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କଠୋରଭାବେ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦି କୌଣସି ସଦସ୍ୟ ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ; ତେବେ ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତଦ୍ବାରା ତାକୁ କଠିନ ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ, ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ସବ ଏବଂ ପର୍ବପର୍ବାଣିଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ଜାତିର ବ୍ୟବହାର ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହିପରିଭାବେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି କେତେକ ନୀତିନିୟମ ମାଧ୍ଯମରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୈନନ୍ଦିନ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ପରିଚାଳିତ କରିଥାଏ ।

(୪) ମାନସିକ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରଦାନ (Provides mental security) : ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି, ବୃତ୍ତି ଏବଂ ସଙ୍ଗୀ ନିର୍ବାଚନ ଇତ୍ୟାଦି ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥିବାରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଜଥେଷ୍ଟ ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ପାଇଥାଏ । କାରଣ ଏହିସବୁ ସାର୍ବଜନୀନ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକରେ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ମାନସିକ ଉତ୍ତେଜନା ପ୍ରକାଶ ପାଇନଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଅଧ୍ବକାରୀ ହୋଇଥାଏ, ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ ଏବଂ ନିଜ ଜାତିରୁ ସଙ୍ଗୀ ନିର୍ବାଚନ କରିଥାଏ ।

ଯାହାଫଳରେ କି ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ସୁଖମୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସେ ତା’ର ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ କରିଥାଏ । ଏହାଛଡ଼ା, ବୃଦ୍ଧ ଅକର୍ମଣ୍ୟ ଏବଂ ବ୍ୟାଧଗ୍ରସ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସାହାଯ୍ୟ ଯୋଗାଇଥାଏ । ସେରିଙ୍ଗ (Sering) ଙ୍କ ମତରେ, ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପରିଷ୍କାର ପରିଚ୍ଛନ୍ନତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ହିନ୍ଦୁ ସମ୍ପ୍ରଦାୟଭୁକ୍ତ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳାଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଐକ୍ୟ ବନ୍ଧନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ (Functions of caste system in social life) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ଗଠନର ମୁଖ୍ୟ ଆଧାର

(୧) ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷା କରିଥାଏ (It preserves culture) : ଜାତିର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଏହା ସଂସ୍କୃତିର ସୁରକ୍ଷାକାରୀ ଅଟେ । ସାଧାରଣତଃ କୁହାଯାଉଅଛି ଯେ ଯଦି ଏକ ସମାଜ ତିଷ୍ଠି ରହିବାକୁ ଚାହେଁ, ତା’ହେଲେ ସେହି ସମାଜ ତା’ର ସଂସ୍କୃତିକୁ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷକୁ ହସ୍ତାନ୍ତରିତ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ରହିବା ନିହାତି ଆବଶ୍ୟକ । ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଏଭଳି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ଏକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ପଦ୍ଧତିରୂପେ ପରିଚିତ ।

ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିଗତ ପ୍ରଥା ଏବଂ କାରିଗରୀ କୌଶଳଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ବୃତ୍ତିଗତ ଜାତିମାନଙ୍କଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷକୁ ହସ୍ତାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ । ଜେ.ଏଚ୍.ହଟନ୍ (J.H. Hutton) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଏକ ସମାହାର ।’’

(୨) ସମାଜ ସଂହତିକୁ ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖୁଥାଏ (It integrates society) : ଏକ ବୃହତ୍ତର ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତୀୟ, ଭାଷାଗତ, ଧର୍ମଗତ, ଜନଜାତୀୟ ସମୂହଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ରଖିରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଗୋଟିଏ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ କରି ରଖୁବାରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର କାରକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତୀୟ ଏବଂ ଧର୍ମଗତ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଜାତି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା, ଭାବରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଏକ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅଂଶଭାବେ ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରାଇଥା’ନ୍ତି ।

(୩) ସମାଜରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିଥାଏ (It brings stability in the society) : ସମାଜରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବାରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ତିଷ୍ଠି ରହିପାରିଛି; କାରଣ ଏହା ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହା ହିନ୍ଦୁ ସମାଜକୁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶରେ ବିଭକ୍ତ ହେବାରୁ ବଞ୍ଚତ କରିଛି । ଯଦିଓ ବିଭିନ୍ନ କାରଣବଶତଃ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ବହୁ ସମୟ ଧରି ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଛି ଏବଂ କେତେକ ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ଏବଂ ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇଛନ୍ତି ତଥାପି ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ତା’ର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତାକୁ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରକ୍ତପାରିଛି; କାରଣ ଏହା ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

(୪) ରାଜନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ଆଣିଥାଏ (It brings political stability) : ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ ପାଇଁ ଏହି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ରାଜନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି । ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏହା ଏକ ସମ୍ବିଧାନରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ବିଗତ ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ଧରି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭାରତର ରାଜନୀତିକୁ ଗଭୀରଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଆସୁଛି । ରଜନୀ କୋଠାରୀ (Rajani Kothari) ଙ୍କ ମତରେ, ସାର୍ବଜନୀନ ସାବାଳକ ମତଦାନ (Universal adult franchise) ପ୍ରଥା ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ହେବା ଫଳରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭାରତର ରାଜନୀତିରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି ।

ଆବେ ଦୁବିସ୍ (Abbe Dubois) ଙ୍କ ମତରେ, “ଜାତି ହେଉଛି ଶୃଙ୍ଖଳିତ ସରକାରର ଏକ ଦୃଢ଼ ଭିଭି, ସ୍ଵେଚ୍ଛାଚାରିତା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏକ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ଶକ୍ତି, କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ସୁରକ୍ଷାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଏବଂ ବିଦେଶୀ ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କ କବଳରୁ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତିର ସ୍ଵରୂପକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରିବାରେ ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଅସ୍ତ୍ର ।’’

(୫) ଭାରତୀୟ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାର ଆଧାର (A base of Indian social structure) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭାରତୀୟ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାର ମୂଳଭିଭିରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା କେବଳ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଯୋଗାଇ ନଥାଏ; ବରଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା ପାଇଁ ପଥ ପରିଷ୍କାର କରିଥାଏ । ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଜନ୍ମଠାରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟରୂପେ ପରିଚିତ କରାଇଥାଏ ଏବଂ ଜୀବନର ଅବଶିଷ୍ଟ ସମୟର ମାର୍ଗ ଦେଖାଇଥାଏ ।

ଫଳରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ହତାଶାଭାବରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜକୁ ମୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ଡକ୍ଟର ଭାଗବାନ ଦାସ ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ଏକ କଳ୍ପିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସମାଜବାଦ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ଶିକ୍ଷାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ଧାର୍ମିକ ପୂଜାବିଧ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ କ୍ଷତ୍ରିୟମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତିରକ୍ଷା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ଯେ, ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭାରତରେ କେତେକ ଦରକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଏ ଏବଂ ହିନ୍ଦୁ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନର ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ, ଭାଷାଗତ ଏବଂ ପ୍ରଜାତୀୟ ସମୂହଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରୀକରଣ କରିବାରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଭୂମିକା ଅତି ମୌଳିକ ଯାହା କି ସାମାଜିକ କ୍ରମକୁ ନୂତନ ଆକୃତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

5. ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉଠ ଯଦିଚ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମାଜ ପାଇଁ ଏକ ହିତକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ତଥାପି ଏହା ଅନେକ ଅପକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଏ । କାଳକ୍ରମେ ଜାତିର କେତେକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିକାଶର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଗରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କଲା । ନିମ୍ନରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ଅପକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ସାମାଜିକ ବିଘଟନ (Social dis-organisation) : ଅତୀତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମାଜରେ ଐକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ଏହା ଥିଲା ଏକତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଏହା ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଶହ ଶହ ଉପଜାତି ସମୂହରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛି । ଆଉ ମଧ୍ଯ ବଦ୍ଧିତ ଶତ୍ରୁଭାବ ଓ ଘୃଣାଭାବ, ଉଜ ଏବଂ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ସ୍ନେହ ଏବଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଉଚ୍ଛେଦ କରିଛି ।

ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ ଏବଂ ନୀଚ ଜାତି (ଯେଉଁମାନେ କି ଅସ୍ପୃଶ୍ୟରୂପେ ପରିଚିତ)ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ଦୂରତ୍ୱ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ଯାହାଫଳରେ କି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ପଶୁମାନଙ୍କ ଭଳି ଜୀବନଯାପନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏପରିକି ଉଚ୍ଚ ଜାତି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶହ ଶହ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ନିଜକୁ ପରିଚିତ କରିଥାଏ । ଫଳରେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବିଘଟନ ଆଡ଼କୁ ଗତି କରିବାରେ ଲାଗିଛି ।

(୨) ରାଜନୈତିକ ଅସ୍ଥିରତା (Political disunity) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି, ଜାତିବାଦ (ନିଜ ଜାତି ପ୍ରତି ଅନ୍ଧ ଆନୁଗତ୍ୟ )କୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ, ଯାହାଫଳରେ କି ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଏକତା ପାଶରେ ଆବଦ୍ଧ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଦି ଆମେ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ଅତୀତ ଇତିହାସକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରୁ ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇବା ଯେ ଏହି ଏକତାର ଅଭାବ ବିଦେଶୀମାନଙ୍କୁ ସହଜରେ ଭାରତକୁ ଆକ୍ରମଣ କରିବାପାଇଁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲା । ଭାରତର ବିଗତ ୨୫୦୦ ବର୍ଷର ଇତିହାସ ସୂଚନା ଦିଏ ଯେ ଭାରତ ୧୨୫ ଥର ବିଦେଶୀମାନଙ୍କର ଆକ୍ରମଣ ଶିକାର ହୋଇଥିଲା ।

(୩) ଜାତୀୟ ଏକତାର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ (Obstacle to national unity) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଦେଶର ଏକତା ପଥରେ ଅନ୍ତରାୟ ସୃଷ୍ଟ କରିଆସୁଛି । ସମାଜରେ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଥିବାରୁ ସେମାନେ ସଦାସର୍ବଦା ଅସନ୍ତୋଷ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜାତୀୟ ଏକତା କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ଡକ୍ଟର ଜି.ଏସ୍. ଘୁରେ (Dr. G.S. Ghurey) ମତ ଦିଅନ୍ତି, “ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଜାତୀୟ ଏକତାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଅସୁସ୍ଥ ବାତାବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।’’ ଇ.ସ୍କିମ୍‌ (E. Schmidt) କହିଛନ୍ତି ଯେ, ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏକ ବିୟୋଗାନ୍ତକ ପରିଣାମ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ସାଧାରଣ ଜାତୀୟ ସଚେତନତାକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିଥାଏ ।

(୪) ସାମାଜିକ ପ୍ରଗତି ଆଗରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ (Obstacle to social progress) : ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୋଷ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ଦେଶର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କର୍ମତତ୍ତ୍ଵଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ପ୍ରକୃତିର ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ଏହି ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଚିନ୍ତାଧାରା ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ଯେ କେବଳ ପୁରାତନ ପ୍ରଥା ଏବଂ ପରମ୍ପରାକୁ ଛାଡ଼ି ନଥା’ନ୍ତି, ଅପରପକ୍ଷରେ ସେମାନେ ନୂତନ ଆଦର୍ଶ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଉଦ୍ଭାବନ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସମାଜର ପ୍ରଗତି ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା (Untouchability) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଏକ କଳଙ୍କିତ ସାମାଜିକ ବ୍ୟାଧ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, ଯାହା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନାମରେ ପରିଚିତ । ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସାମାଜିକ ସୋପାନର ନିମ୍ନ ଭାଗରେ ରହି ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଅବହେଳିତ, ଦଳିତ ଏବଂ ନିଷ୍ପେଷିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ କହିଛନ୍ତି, ‘‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ହେଉଛି ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ଏକ କୁତ୍ସିତ ପରିପ୍ରକାଶ ଏବଂ ଈଶ୍ଵର ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟ ଜାତି ପ୍ରତି ଏହା ଏକ ଅପରାଧ ।’’ (Untouchability is the most hateful expression of caste system and it is crime against God and man).

(୬) ଶ୍ରମ ସଞ୍ଚାଳନର ବିରୋଧ (Denial of mobility of labour) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଶ୍ରମ ସଞ୍ଚାଳନକୁ ବିରୋଧ କରିଥାଏ । ଜାତିର କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟରେ ରହି ବ୍ୟକ୍ତି ନୂତନ ପେସାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ସୁଯୋଗ ପାଇନଥାଏ । ଜାତିଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାଇଁ ସେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଜୀବନରେ ବିଫଳତାର ବୋଝ ବହନ କରି ଦୁଃଖରେ ଜୀବନ ବିତାଇଥା’ନ୍ତି । ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କଠାରେ ଆଳସ୍ୟତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ୟ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ବାଧ୍ଯରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଏକ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନଯାପନ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(୭) ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧ (Opposing democracy) : ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଗଣତନ୍ତ୍ରର ବିରୋଧୀ ଅଟେ । ଗଣତନ୍ତ୍ର ସମାନତା, ମୁକ୍ତି ଏବଂ ଭ୍ରାତୃତ୍ୱ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି, ଧର୍ମ, ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ବିଶେଷରେ ଗଣତନ୍ତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ସମାଜର ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସମାନ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରିନଥାଏ । ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣକୁ ଭିତ୍ତିକରି ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ ଅଧିକାର, ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବାବେଳେ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ଭୋଗ କରନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନୀତି କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।

(୮) ମହିଳାମାନଙ୍କର ନିମ୍ନ ପ୍ରସ୍ଥିତି : ହିନ୍ଦୁ ମହିଳାମାନଙ୍କର ନିମ୍ନ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଦାୟୀ । ଯଦି ଆମେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ଅତୀତର ଇତିହାସକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବା ତା’ ହେଲେ ଆମେ ଦେଖ‌ିବାକୁ ପାଇବା ଯେ ଏଇ ଅଳ୍ପଦିନ ପୂର୍ବରୁ ହିନ୍ଦୁ ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବାରୁ ବଞ୍ଚତ କରି ରଖାଯାଉଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ଗୃହର ଚାରିକାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ କରି ରଖାଯାଉଥିଲା । ଯଦି ବିବାହର ପ୍ରଥମ ଦିବସରେ ସେମାନେ ବିଧବା ହେଉଥିଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ପୁନର୍ବିବାହ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଉନଥିଲା ।

ଅପରପକ୍ଷରେ ବଳପୂର୍ବକ ଭାବରେ ସେମାନଙ୍କୁ ମୃତ ସ୍ଵାମୀମାନଙ୍କର ଚିତାଗ୍ନିରେ ଝାସ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଉଥିଲା । ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମଦେବା ଏବଂ ସ୍ଵାମୀମାନଙ୍କର ଯୌନ ଅଭିଳାଷକୁ ପୂରଣ କରିବା ସେମାନଙ୍କର ଥିଲା ମୁଖ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ଉପରିଲିଖ ଆଲୋଚନା ସୂଚନା ଦିଏ ଯେ, ଜାତି ପଦ୍ଧତି ହିନ୍ଦୁସମାଜ ପାଇଁ କେତେକ ଅନିଷ୍ଟକାରୀ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳା ମଧ୍ୟରେ କବଳିତ ହୋଇ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବିଘଟନମୁଖୀ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

6. ଭାରତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା କାରକଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଘଟନର କାରକଗୁଡ଼ିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
Answer:
ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ କେତେକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କାରକଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଅଛି । ଏହି କାରକଗୁଡ଼ିକ ଆମ ସମାଜରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିବାପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି । ନିମ୍ନରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ମୁଖ୍ୟ କାରକଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା (Modern Education) :
ଭାରତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିବାରେ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ଏହି ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏକ ପକ୍ଷେ ଏହା ସ୍ବାଧୀନତା, ସମାନତା ଓ ଭ୍ରାତୃଭାବ ଆଦି ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଆଦର୍ଶ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରୁଥିବାବେଳେ, ଅପରପକ୍ଷେ ଏହା ହେତୁବାଦ ଏବଂ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରଭୃତି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରିଥାଏ ।

ଏହି ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷାଦ୍ବାରା ଆମ ସମାଜର ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଜାତିପଦ୍ଧତିର ଐଶ୍ୱରିକ ମତବାଦ, ଉତ୍ତରାଧିକାରୀୟ ଅସମତା, କୌଳିକ ବୃତ୍ତି ଏବଂ କର୍ମଫଳ ପ୍ରଭୃତି ନୀତିନିୟମକୁ ଉପେକ୍ଷା କରୁଛନ୍ତି । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଏକତ୍ର ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିବା ଫଳରେ ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ପ୍ରତି ଯଥେଷ୍ଟ ଉତ୍ସାହ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଛି । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନରେ ଏକାଠି ବିଦ୍ୟାଲାଭ କରିବା ଫଳରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ମନରୁ ଉଚ୍ଚନୀଚ ତଥା ଛୁଆ-ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତିପ୍ରଥାର ଅଧଃପତନ ପାଇଁ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କାରକ ଭାବେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ।

(୨) ଶିଳ୍ପୀକରଣ (Industrialisation) :
ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜ ମୁଖ୍ୟତଃ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଗତି ଫଳରେ ଶିଳ୍ପୀକରଣ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିଛି । ଶିଳ୍ପୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ପ୍ରଭାବରେ ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ କଳକାରଖାନାମାନ ଗଢ଼ି ଉଠିଛି । ସବୁ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଏହି କଳକାରଖାନାଗୁଡ଼ିକରେ ଏକତ୍ର ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାଦ୍ୱାରା ଜାତିଆଣ ମନୋଭାବ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଆଉ ମଧ୍ଯ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନ୍ମ ଅପେକ୍ଷା ବ୍ୟବସାୟିକ ଦକ୍ଷତା ଏବଂ କର୍ମକୁଶଳତାକୁ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଉଛି ।

ଫଳରେ ଜାତିପ୍ରଥାଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ ନ କରି ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସ୍ୱ-ଇଚ୍ଛାରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିପାରୁଛନ୍ତି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ବିଭିନ୍ନ କଳକାରଖାନା ଆଦିରେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ପଦବୀରେ ଥିବାବେଳେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଅଧସ୍ତନ କର୍ମଚାରୀଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ପଦ୍ଧତି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ପରସ୍ପର ଯିବା ଆସିବା କରିବାଦ୍ୱାରା ଛୁଆଁଅଛୁଆଁ ମନୋଭାବର ବିଲୟ ଘଟିଛି ।

ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଏ.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଗ୍ରୀନ୍ (A. W. Green) କୁହନ୍ତି, ‘‘ପୂର୍ବେ ନୀଚ ଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କର ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶଦ୍ବାରା ବ୍ରାହ୍ମଣ ନିଜକୁ ଅପବିତ୍ର ମନେକରି ଶୁଦ୍ଧ ହେବାପାଇଁ ପବିତ୍ର ଜଳରେ ସ୍ନାନ କରୁଥିଲା; କିନ୍ତୁ ଏବେ ସହର ବଜାରର ଜନଗହଳି ରାସ୍ତା ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଲୋକମାନଙ୍କର କୋଳାହଳ ଭିତରେ ନୀଚ ଜାତି ଲୋକମାନଙ୍କର ଛାୟାସ୍ପର୍ଶରୁ ନିଜକୁ ଦୂରେଇ ରଖୁବା ସମ୍ଭବପର ହେଉନାହିଁ ।’’

(୩) ପୌରୀକରଣ (Urbanisation) :
ପୌରୀକରଣ ବା ନଗରୀକରଣ ହେଉଛି ଶିଳ୍ପୀକରଣର ଏକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପରିଣାମ । ଯେହେତୁ ସହର ହେଉଛି ଜାତି-ଧର୍ମ-ବର୍ଣ୍ଣ-ଭାଷା ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ; ତେଣୁ ଏଠାରେ ଜାତିଗତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକୁ ପାଳନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହେଉନାହିଁ । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ହେଉଛି ଯେ, ସହର ବା ନଗରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପରସ୍ପରର ଜାତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଜ୍ଞ । ବାହ୍ୟ ସଭ୍ୟତାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସହରବାସୀମାନେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ଏବଂ ଛୁଆଁ-ଅଛୁଆଁ ଭେଦଭାବକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛନ୍ତି । ଫଳରେ କି ଜାତିପ୍ରଥାର ବିଘଟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ।

(୪) ଧନସମ୍ପଦର ଗୁରୁତ୍ଵ (Importance of wealth) :
ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଧନସମ୍ପଦ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ମୂଳଭିତ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଲୋକମାନେ ଏହି ଧନସମ୍ପଦ ଉପରେ ସବୁ ସମୟ ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରି ଚାଲିଛନ୍ତି । ପାରମ୍ପରିକ ବୃଭିଗୁଡ଼ିକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରୁଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ବିପୁଳ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅଧିକାରୀ ସେ ଯେକୌଣସି ଜାତିର ହେଉନା କାହିଁକି ସମାଜ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦାନ କରୁଛି ।

ଜାତିପ୍ରଥାଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବା ସମସ୍ତ ବୃତ୍ତିଗତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟିଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜଣେ ଶୂଦ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି ଯେ କି ବିପୁଳ ସମ୍ପଭିର ମାଲିକ ତା’ର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ବ୍ରାହ୍ମଣଠାରୁ ଉଚ୍ଚରେ । ଧନସମ୍ପଦ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ଜାତିପ୍ରଥା କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଛି ।

(୫) ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ମାଧ୍ୟମର ଦ୍ରୁତ ଅଗ୍ରଗତି (Rapid development of transport and communication) :
ପରିବହନ ଏବଂ ଯୋଗାଯୋଗ ମାଧ୍ୟମର ଉନ୍ନତି ଆମର ଜାତି ସଂରଚନାକୁ ଗଭୀରଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଛି । ଭାରତରେ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ବିକାଶ ଯୋଗୁଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ଯାନବାହନଗୁଡ଼ିକର ଉଦ୍ଭାବନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିଛି ।

ଟ୍ରେନ୍ କିମ୍ବା ବସ୍‌ରେ ଯାତାୟାତ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ସମାନ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଛନ୍ତି । ସାର୍ ହର୍‌ବର୍ଟ ରିସ୍‌ (Sir Herbert Risley) କହିଛନ୍ତି, ‘ଟ୍ରେନ୍ ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟ ରହୁଥିବା ପ୍ଲାଟଫର୍ମରେ ଖାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ବିକ୍ରି କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତା’ର ଜାତି ବୁଝି ତା’ଠାରୁ ଖାଦ୍ୟ ପଦାର୍ଥ କ୍ରୟ କରିବା କୌଣସି ଯାତ୍ରୀ ପକ୍ଷେ ସମ୍ଭବପର ହେଉନାହିଁ ।’’

(୬) ସାମାଜିକ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ (Social reform movement) :
ପ୍ରବୀଣ ସମାଜ ସଂସ୍କାରକ, ଯଥା – ରାଜା ରାମମୋହନ ରାୟ, ଦୟାନଦୀ ସରସ୍ୱତୀ, ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ପ୍ରଭୃତି ସମାଜ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନ ମାଧ୍ୟମରେ ସମାଜରୁ ଜାତିପ୍ରଥା ଏବଂ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରିବାପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମ ସମାଜ, ଆର୍ଯ୍ୟ ସମାଜ, ପ୍ରାର୍ଥନା ସମାଜ ଏବଂ ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନ୍‌ର ଭୂମିକା ମଧ୍ଯ ଏ ଦିଗରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ । ଏହିସବୁ ସମାଜ ସଂସ୍କାର ଆନ୍ଦୋଳନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଜାତିପ୍ରଥା କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

(୭) ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ (Political movement) :
ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ ମୁକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର କଠୋର ଶୃଙ୍ଖଳା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏକ ଦୃଢ଼ ଜନମତ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କଦ୍ବାରା ଏହି ଜାତିପ୍ରଥାର ମୂଳୋତ୍ପାଟନ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ସେ ସବୁବେଳପାଇଁ କହୁଥିଲେ ଯେ, ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ଵାଧୀନଭାବେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଛି ଏବଂ ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସନ୍ତାନଭାବେ ସମସ୍ତେ ସମାନ ଅଟନ୍ତି ।

ଜାତିପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କରି ଗାନ୍ଧିଜୀ କହୁଥିଲେ, “ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ହେଉଛି ଜାତିପ୍ରଥାର ଏକ କୁତ୍ସିତ ପରିପ୍ରକାଶ ଏବଂ ଏହା ଈଶ୍ଵର ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟ ବିପକ୍ଷରେ ଏକ ଅପରାଧ ।’’ ସେ ମତ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତୀୟ ସମାଜରୁ ଜାତିପ୍ରଥା ଭଳି ଏକ ଅନିଷ୍ଟକର ପ୍ରଥାର ବିଲୋପ ନ ହୋଇଛି ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତୀୟ ସମାଜ ପ୍ରଗତିପଥରେ ଅଗ୍ରସର ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

(୮) ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ (Introduction of inter-caste marriage) :
ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜରେ ଜାତିପ୍ରଥା ବିବାହ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେତେକ କଟକଣା ଏବଂ ନୀତିନିୟମକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏବଂ ଉପଜାତି ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଦଳ ହୋଇଥିବାରୁ ସଦ୍ୟମାନେ ନିଜ ଜାତିରେ ବିବାହ କରୁଥିଲେ ।

ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ନିଷିଦ୍ଧ ଥିଲା; କିନ୍ତୁ ୧୯୫୫ ମସିହାର ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ଆଇନ ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ବିଧବଦ୍ଧଭାବେ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଏହି ଆଇନରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି ଯେ, ଜଣେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ପୁରୁଷ ନୀଚ ଜାତିର ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରିପାରିବ ଏବଂ ଜଣେ ନୀଚଜାତିର ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ସ୍ଵୀକୁ ବିବାହ କରିପାରିବ ।

ଫଳରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ସ୍ୱ-ଇଚ୍ଛାରେ ଯେକୌଣସି ଜାତିରେ ବିବାହ କରିପାରୁଛନ୍ତି । ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ ଯୋଗୁଁ ଜାତିପ୍ରଥାଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ବିଭିନ୍ନ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ହ୍ରାସ ପାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହି ଜାତିପ୍ରଥା କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳରୁ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଛି ।

(୯) ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟମ (Governmental efforts) :
ଭାରତ ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା କରିଛି । ଭାରତ ସ୍ୱାଧୀନତା ହେବା ପରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ଦୋଷ ତ୍ରୁଟିଗୁଡ଼ିକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଛି । ଏହାର ପ୍ରଥମ ପଦକ୍ଷେପ ହେଉଛି ୧୯୫୫ ମସିହାରେ ପ୍ରଣୀତ ‘ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ଅପରାଧ ଆଇନ’ । ଏହି ଆଇନ ଅନୁସାରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ହେଉଛି ଏକ ଅପରାଧ ଏବଂ ଏହାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ୬ ମାସ ଜେଲ୍‌ଦଣ୍ଡ କିମ୍ବା ୫୦୦ ଟଙ୍କା ଜୋରିମାନା କିମ୍ବା ଉଭୟ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରାଯିବ । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ବିଶେଷର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ତାରତମ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୁଖ୍ୟ କାରକ ପ୍ରଭାବରେ ଆସି ଜାତିପ୍ରଥା କ୍ରମଶଃ ବିଘଟନମୁଖୀ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

7. ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥିବା ସାମ୍ପ୍ରତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଭାରତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତିକରୁଛି ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ କି ? ଭାରତୀୟ ଜାତି ପଦ୍ଧତିର ବିଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କର ।
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ନିୟମ । ଯେପରି ଏକ ମାନବ ଶିଶୁ ଜନ୍ମଲାଭ କରେ ଏବଂ କାଳକ୍ରମେ ଶୈଶବ, କୈଶୋର, ଯୁବାବସ୍ଥା ଏବଂ ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥାରେ ପଦାର୍ପଣ କରେ, ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଅହରହ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜାତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି । ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଚିନ୍ତାଧାରାଦ୍ଵାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଜାତିପଦ୍ଧତି ତା’ର କଠୋରତା ଏବଂ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ହରାଇ ବସିବାରେ ଲାଗିଛି । ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତିପଦ୍ଧତିର ସାଂପ୍ରତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହ୍ରାସ (Declined superiority of brahmins) :
ଜାତିର ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ସ୍ଥାନ ଶୀର୍ଷରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଯଦିଚ ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ନିଜକୁ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିଭାବେ ସମାଜରେ ପରିଚିତ କରାଇଥାଆନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜ ତୁଳନାରେ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରତିପତ୍ତି ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ପୂର୍ବଭଳି ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଉପରେ ନିଜର ଆଧୂପତ୍ୟ ଜାହିର କରିପାରୁ ନାହାନ୍ତି ।

ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ, ଅଫିସ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରଭୃତିରେ ଜନ୍ମ ଅପେକ୍ଷା ଦକ୍ଷତା ଉପରେ ଅଧ୍ଵ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଉଅଛି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିଥିବା ଜାତି ପଦ୍ଧତି କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଛି । ପୁରାତନ ସମାଜ ଭଳି ବର୍ତ୍ତମାନ ସେମାନେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଜାତିଭାବେ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ଉପଭୋଗ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରୁନାହାନ୍ତି ।

(୨) ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂଘର୍ଗଜନିତ କଟକଣାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in the restrictions regarding food, drink and social inter-course) :
ପୁରାତନ ସମାଜରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାକୁ ଭିଭିକରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥିଲା । ଏହିସବୁ ଜାତିଜନିତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କଠୋରଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା ।

କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ପଦ୍ଧତି ପରିବହନ ଏବଂ ଯୋଗାଯୋଗ ପଦ୍ଧତି ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଏହିସବୁ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଇପାରିଛି । ବିଭିନ୍ନ ସ୍କୁଲ, ହୋଟେଲ, କଲେଜ ଏବଂ ଡାକ୍ତରଖାନା ପ୍ରଭୃତିରେ ସବୁ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକତ୍ରୀକରଣ ଜାତିର ଏହି ନିୟମର ବିଲୟ ଘଟାଇଛି । ଯଦିଓ ଜାତିପ୍ରଥା ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ତିଷ୍ଠିରହିଛି, କିନ୍ତୁ ତା’ର ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା ଥିବା ବିଭିନ୍ନ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକର ଦ୍ରୁତ ଅବଗତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି ।

ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକମାନେ କେବଳ ଯେ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛନ୍ତି ସେତିକି ନୁହେଁ, ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଏକତ୍ର ବସି ଖାଦ୍ୟଗ୍ରହଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ଥିବା ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ମନୋଭାବ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ହ୍ରାସ ପାଇଯାଉଛି ।

(୩) ବିବାହବିସ୍‌ରେ ଥ‌ିବା କଟକଣାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in the restrictions regarding marriage) :
କରିବା ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ଭବପର ନଥିଲା । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ପସନ୍ଦମୁତାବକ ପେସା ଗ୍ରହଣ କରିପାରୁଛି । ଫଳରେ ଜାତି ଏହି ବୃତ୍ତିଜନିତ କଟକଣାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଉଛି । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଆଇନ ମାଧ୍ୟମରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ସରକାର ଏହି ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାଚନରେ ଥିବା କଟକଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସଙ୍କୁଚିତ କରିଛନ୍ତି । ଯେକୌଣସି ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଦକ୍ଷତା, ଶକ୍ତି ଏବଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବଳରେ ଯେକୌଣସି ବୃତ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିପାରୁଛି ।

କିନ୍ତୁ ଏହା କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ ଯେ ଜାତିର ବୃତ୍ତିଗତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଲୋପ ପାଇଛି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ବ୍ରାହ୍ମଣ ତା’ର ଉତ୍କଟ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସତ୍ତ୍ଵେ ମଧ୍ଯ କେବେ ଝାଡ଼ୁଦାରର କାର୍ଯ୍ୟ କରିନଥାଏ । ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ଜଣେ ଶୂଦ୍ର ମଧ୍ୟ ବିପୁଳ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅଧିକାରୀ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା କେବେହେଲେ ପୌରୋହିତ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଜାତିର ବୃତ୍ତିଗତ କଟକଣାଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମଶଃ ଉଭେଇ ଯିବାରେ ଲାଗିଛି ।

(୫) ଜାତି ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in caste-status) :
ଅତୀତରେ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଜନ୍ମଭିଭିରେ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲା । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଉଚ୍ଚ-ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଥିବାବେଳେ ଶୂଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା । ଫଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବାବେଳେ ଶୂଦ୍ରଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେଥୁରେ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ କାରିଗରୀ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ଦ୍ରୁତ ଅଗ୍ରଗତି ଫଳରେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିତିରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି ।

ଏବେ ଜନ୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଧନସମ୍ପଦ, କ୍ଷମତା ଓ ପ୍ରତିଭା ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରୁଛି । କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରଥା ଆଚରଣ ଏବଂ ବିଶ୍ଵାସ ପଦ୍ଧତିକୁ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଗ୍ରହଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ସେମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଅଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଫେସର ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ (Prof. M,N. Srinivas) ‘ସଂସ୍କୃତିକରଣ’ (Sanskritization) ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେହିଭଳି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଭୃତିରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ନୀତିନିୟମକୁ ଗ୍ରହଣ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ‘ପାଶ୍ଚାତ୍ୟକରଣ’ (Westernization) କୁହାଯାଏ ।

(୬) ଜାତି ସଂରଚନାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in caste structure) :
ପୁରାତନ କାଳରେ ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ (Closed) ଏବଂ ଅନମନୀୟ (Rigid) ଥିଲା । ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଲୋକରୀତି ଏବଂ ଲୋକନିୟମ ଥିଲା । ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ଏପରି ଅନମନୀୟ ଥିଲା ଯେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଛାୟା ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରୁ ନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ଜାତି ସଂରଚନା ମୁକ୍ତ (Open) ଏବଂ ନମନୀୟ (Flexible) ଭାବେ ପରିଚିତ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଶୈଳୀରେ ସମାନତା ଉପଳବ୍ଧ କରିପାରୁଛୁ ।

(୭) ନୀଚ ଜାତିର ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Changes in the conditions of lower castes) :
ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରିଛି । ଅତୀତରେ ସେମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥା ଅତି ଶୋଚନୀୟ ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ମୌଳିକ ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ କରି ରଖାଯାଉଥିଲା । ସମାଜରେ ସେମାନଙ୍କର ଅଧିକାର ବୋଲି କିଛି ନଥିଲା । ଏହି ନୀଚ ଜାତିର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଯେଉଁମାନେ କି ହରିଜନଭାବେ ପରିଚିତ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସବୁବେଳେ ଅବହେଳିତ ଓ ନିଷ୍ପେଷିତ ହେଉଥ୍ଲେ, କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ହରିଜନମାନେ ଅଧ୍ଵକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି ।

ବିଭିନ୍ନ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ଅଣାଯାଇପାରିଛି । ଶିକ୍ଷା ଏବଂ ନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ସୁବିଧା ଦିଆଯାଉଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୀଚ ଜାତିକୁ ସମାନ ଅଧ୍ୟାର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି । ଏହା ଫଳରେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେଙ୍କର ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନା ସୂଚାଇ ଦିଏ ଯେ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜାତି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଡ଼କୁ ଆଗେଇ ଚାଲିଛି । ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ, ନଗରୀକରଣ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରଭାବ ଫଳରେ ଭାରତରେ ଜାତିପ୍ରଥା ତା’ର ଅନମନୀୟତାକୁ ହରାଇ ବସିଛି । ଯଦିଓ ଜାତିପ୍ରଥା ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ବଞ୍ଚୁଛି କିନ୍ତୁ ଏହା କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

8. ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଜାତି ଓ ଶ୍ରେଣୀ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନର ଦୁଇଟି ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ଜାତି ପାରମ୍ପରିକ ଅସମାନତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି ସମାନତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ପିତାମାତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଧିକୃତ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାବେଳେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ସେ ଏକ ପ୍ରକାର ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ, ଯାହା ତା’ର ପିତାମାତାଙ୍କ ପ୍ରସ୍ଥିତିଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ । ତେଣୁ ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ବିରୋଧୀ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ ।

ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପୂର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରାରେ ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । କାର୍ଲମାର୍କସ୍ (Karl-Marx) ଯେ କି ସାମ୍ୟବାଦର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଜନକରୂପେ ପରିଚିତ, ସେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଉତ୍ପାଦନର ଏକ ମାଧ୍ୟମ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ବିଭିନ୍ନ ଆର୍ଥନୀତିକ କାରକ; ଯଥା – ଧନସମ୍ପଦ, ବୃତ୍ତି ଏବଂ ଆୟ ଏକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ । ମାକାଇଭର୍‌ (MacIver) ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଏକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ସମୂହରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ମାକାଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclver and Page) ଙ୍କ ମତରେ, “ଏକ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀର ଯେକୌଣସି ଅଂଶ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ ।’’

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥାଏ । ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାଚନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଉତ୍ସାହ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ତାରତମ୍ୟକୁ ଦୂରକରିଥାଏ ।

ଯଦିଓ ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ସମୂହଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି, ତଥାପି ଏହି ଦୁଇ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ସାଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଭଳି ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଜାତି ଭଳି ଶ୍ରେଣୀ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ ରହିଛି । ସେହି କ୍ରମଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଉଚ୍ଚ ଶ୍ରେଣୀ, ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ, ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ, ନୀଚ ଶ୍ରେଣୀ, ଉଚ୍ଚ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ, ନୀଚ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ଏବଂ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ ଶ୍ରେଣୀ । ଏହସିବୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ଵେ ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।

(୧) ସ୍ତରକରଣରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in stratification) :
ଏକ ଜାତି ସଂରଚନାଜନିତ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାଧାରଣ ପ୍ରସ୍ଥିତି ତା’ର ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ, କିନ୍ତୁ ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନାଜନିତ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ତା’ର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଏବଂ ଆର୍ଥନୀତିକ ଭିଭି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ଜାତିରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥାଏ, ସେହି ଜାତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଅନୁସାରେ ତା’ର ପ୍ରସ୍ଥିତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଜନ୍ମଗତ ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସମାଜରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଶୂଦ୍ରମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣର ନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଅପରପକ୍ଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟକ୍ତିର ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏବଂ ଧନସମ୍ପଦର ମାତ୍ରା ଯୋଗୁଁ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣରେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ କିମ୍ବା ନିମ୍ନରେ ରହିଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ – ଜଣେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକ ଯଦି ଅତି ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଏବଂ ବିପୁଳ ସମ୍ପଦର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ, ତେବେ ସେ ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ତରୀକରଣ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ତାନରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଉଚ୍ଚ ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଲାଭ କରିଥାଏ ।

(୨) ସଂରଚନାଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in structure) :
ଜାତି ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଜାତି ସଂରଚନା ଆବଦ୍ଧ (Closed) ଏବଂ ଅନମନୀୟ (Rigid) ଅଟେ । ମାତ୍ର ଅପରପକ୍ଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂରଚନା ମୁକ୍ତ (Open) ଏବଂ ନମନୀୟ (Flexible) ଅଟେ । ଜାତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଜାତିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଏ ପ୍ରକାର ଅବସ୍ଥା ଦେଖିବାକୁ ମିଳି ନଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃତ୍ତି, କ୍ଷମତା ଏବଂ ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ଭିଭିକରି ତା’ର ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ।

(୩) ବୃତ୍ତିକନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in occupation) :
ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପାରମ୍ପରିକ ବୃତ୍ତିର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର ଏହି ବଂଶଗତ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଇଚ୍ଛାକୃତ ବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିପାରି ନଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବୃଦ୍ଧି ନିର୍ବାଚନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି କଟକଣା ବା ନୀତିନିୟମ ନଥାଏ । ପରନ୍ତୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବୃତ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ ।

(୪) ସାମାଜିକ ଅଭ୍ୟାସଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in social habits) :
ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂସର୍ଗକୁ ଭିଭିକରି ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନେକ କଟକଣା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଲୋକମାନେ ନୀଚ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ଗୃହରୁ ଖାଦ୍ୟ କିମ୍ବା ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣ କରିନଥା’ନ୍ତି । ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କଟକଣା ରହିଥାଏ । ଏହି ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଉଚ୍ଚ ଏବଂ ନୀଚ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଏବଂ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି କିଛି କଟକଣା ବା ନୀତିନିୟମ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିନଥାଏ ।

(୫) ବିବାହ ବିଧୂରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in marriage system) :
ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଜାତି ପଦ୍ଧତିରେ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତିନିୟମ ରହିଛି । ଯେହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏବଂ ଉପଜାତି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଦଳ, ତେଣୁ ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜର ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବୈବାହିକ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଜାତି ବାହାରେ ବିବାହ କଲେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ କଠିନ ଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ବିବାହ ବିସ୍‌ରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ନୀତିନିୟମ ଥିବାର ଆମେ ଅନୁଭବ କରିପାରିନଥାଉ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବହିର୍ବିବାହୀ ଦଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(୬) ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ଵାସରେ ତାରତମ୍ୟ (Difference in religious beliefs) :
ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଅଧୂକ ମାତ୍ରାରେ ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ଵାସଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ କର୍ମଫଳ, ପୂନର୍ଜନ୍ମ ପ୍ରଭୃତିରେ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ କରି ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେଥ୍‌ପାଇଁ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଅଧ୍ବକ ମାତ୍ରାରେ ଧର୍ମବିଶ୍ୱାସଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ଵାସଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବାର ଅନୁଭବ କରାଯାଇନଥାଏ । କାରଣ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି ଧର୍ମଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନୁହେଁ । ଶ୍ରେଣୀର ଅଧିକାଂଶ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ଧର୍ମ ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ନଥାଏ ।

(୭) ସଞ୍ଚଳନଜନିତ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in mobility) :
ଯେହେତୁ ଜାତି ପଦ୍ଧତି ଜନ୍ମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ; ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିରୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଜାତିକୁ ସଞ୍ଚଳନ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ନିଜକୁ ସଦସ୍ୟଭାବେ ନିଜକୁ ପରିଗଣିତ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ଏକ ଆବଦ୍ଧ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ; କିନ୍ତୁ ଅପରପକ୍ଷରେ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତି କ୍ଷମତା, ପ୍ରସ୍ଥିତି ଏବଂ ବୃତ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ସଞ୍ଚଳନ ସହଜରେ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ନୈତିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିମ୍ନରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ କିମ୍ବା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରୁ ନିମ୍ନକୁ ସହଜରେ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘ମୁକ୍ତ ସମୂହ’ ରୂପେ ପରିଚିତ ।

(୮) ଚେତନାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ (Difference in conciousness) :
ଜାତିର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ‘ଜାତି-ସଚେତନତା’ ଭାବ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଗୋଟିଏ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ-ଏହି ମନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣୀତ ହୋଇ ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏ ପ୍ରକାର ଚିନ୍ତାଧାରା ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିନଥାଏ ।

(ଗ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Social Change)

1. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର କେତୋଟି ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଲକ୍ଷଣକୁ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ ।
(i) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ଘଟଣା (Social change is an universal process) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜଠାରୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଆସୁଛି । କେତେକ ସମାଜରେ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ବେଗ ପ୍ରଖର ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ସମାଜରେ ଏହା ଧୀର ଓ ମନ୍ଥର ଅଟେ ।

(ii) ସାମୁଦାୟିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Community change) – ଏହି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦାୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ବା ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କର ଜୀବନ ସଂରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଇ ନଥାଏ । ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୁଦାୟ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ, କେବଳ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

(iii) ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Dynamic process) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୂପେ ପରିଚିତ । ମାତ୍ର ଏହାର ବେଗ ସବୁବେଳ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ସମାନ ନ ଥାଏ । ଗ୍ରାମ୍ୟ ସମୁଦାୟ ଅପେକ୍ଷା ପୌର ସମୁଦାୟରେ ଏହାର ବେଗ ପ୍ରଖର ଅଟେ ।

(iv) ସାର୍ବଜନୀନ ନିୟମ (Universal law) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକୃତିର ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ନିୟମ ଅଟେ । ଏହା ପ୍ରାକୃତିକଭାବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏଥ୍ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ସୁପରିକଳ୍ପିତ ଯୋଜନା ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ବନ୍ୟା, ବାତ୍ୟା, ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରାକୃତିକ ଦୁର୍ବିପାକ ଯୋଗୁଁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାନବଦ୍ୱାରା ସୁପରିକଳ୍ପିତ ବିଧ୍ଵବଦ୍ଧ ଯୋଜନାଦ୍ଵାରା ମଧ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଗୋଷ୍ଠୀ ଉନ୍ନୟନ ଯୋଜନା ଏବଂ ସମନ୍ବିତ ଉନ୍ନୟନ ଯୋଜନାଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଏହା ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

(v) ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ଦେବା ଅସମ୍ଭବ (Impossibility of prediction) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ରୂପରେଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭବିଷ୍ୟତବାଣୀ ଦେବା କଷ୍ଟକର ଅଟେ । ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏପରି କୌଣସି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ନିୟମ ନାହିଁ, ଯାହା ଅନୁସାରେ କି ଏହାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର କିଭଳି ହେବ ସେ ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରିବ । ଆମେ କେବଳ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଅନୁମାନ କରିପାରିବା । ମାତ୍ର ଭବିଷ୍ୟତରେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ରୂପରେଖ କିପରି ହେବ ସେ ବିଷୟରେ ଆମେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବେ କୌଣସି ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ଦେଇପାରିବା ନାହିଁ ।

(vi) ସାମାଜିକ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ (Related with social life) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାମାଜିକ ଜୀବନକୁ ଗଭୀରଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କାରଣ ସମାଜ ହେଉଛି ପରସ୍ପର ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଥ‌ିବା ଅଂଶଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଗତିଶୀଳ ପଦ୍ଧତି । ଗୋଟିଏ ଅଂଶରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଏହାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକରେ ‘ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ବର୍ତ୍ତମାନ ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ ଫଳରେ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ ପଦ୍ଧତିର ଧ୍ବଂସ ସାଧନ ଘଟିଛି ।

ଘରୋଇ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଧ୍ବଂସ ଫଳରେ ନାରୀମାନେ ଗୃହ ବାହାରେ ବିଭିନ୍ନ କଳକାରଖାନା, ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ପ୍ରଭୃତିରେ କର୍ମନିଯୁକ୍ତି ପାଇଛନ୍ତି । ସେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଉ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରହିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରୁନାହାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ଚିନ୍ତାଧାରା ଏବଂ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଭୃତିରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି ।

(vii) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଜଟିଳ ଘଟଣା (Social change is a complex phenomenon) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଷୟରେ ମାପ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହା ଏକ ଜଟିଳ ଘଟଣା ଅଟେ । ଭୌତିକ ବସ୍ତୁ ବା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଆମେ କଳନା କରିପାରିବା; ମାତ୍ର ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵାସ ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ସଂରୂପରେ ହେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ମାପ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଆମେ କେବଳ ଏହିସବୁ ଦିଗର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଅନୁଭବ କରିଥାଉ ।

(viii) ବହୁକାରକର ସମଷ୍ଟି (Mixture of several factors) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନେକ କାରକ ଯୋଗୁଁ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । କୌଣସି ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଦାୟୀ ନୁହେଁ । ଏହାର ପ୍ରଧାନ କାରଣ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଘଟଣାଗୁଡି଼କ ପରସ୍ପର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

(ix) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ବା ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ହୋଇପାରେ (Social change may be unplanned or planned) – ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ବା ଯୋଜନାବିହୀନ ହୋଇପାରେ । ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ; ଯଥା – ବନ୍ୟା, ବାତ୍ୟା, ଭୂମିକମ୍ପ, ମରୁଡ଼ି ପ୍ରଭୃତି ଫଳରେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଫଳରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଏହିପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପରେ ମନୁଷ୍ୟର କୌଣସି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ଥାଏ । ସେହିପରି ମନୁଷ୍ୟ ଅନେକ ସମୟରେ ଇଚ୍ଛାକୃତଭାବେ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା ପ୍ରକଟ କରିଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ପରିବର୍ଭନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା, ସମାଜ କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରଭୃତି ଏହି ଶ୍ରେଣୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିସରଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

(x) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗ୍ରହଣୀୟ ବା ବର୍ଜନୀୟ ହୋଇପାରେ (Social change may be accetpted or rejected) – ସବୁପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଜନସାଧାରଣଙ୍କଦ୍ବାରା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇ ନ ପାରେ । କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସେମାନେ ଆଦରରେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଦୃଢ଼ ବିରୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି । ସାଧାରଣତଃ ସମାଜର ରକ୍ଷଣଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ନୂତନ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନ ପାରି ଏହାର ବିରୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି ।

2. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାପାଇଁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଦାୟୀ ଅଟେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗ ବିଜ୍ଞାନ ଏବଂ କାରିଗରୀ ବିଦ୍ୟାର ଯୁଗରୂପେ ପରିଚିତ । ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ କହିଲେ ମେସିନ୍ ବା ଯାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରଚଳନକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଏହି ଯାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରଚଳନ ଫଳରେ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାରେ ଆମୂଳଚୂଳ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଓରବର୍ଣ୍ଣ (Ogburn) ଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ ଆମର ପରିବେଶକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସହିତ ସମାଜକୁ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ ।

ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଭୌତିକ ପରିବେଶରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜର ପ୍ରଥା ଏବଂ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।’’ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ କହିଲେ ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ବ୍ୟବହାର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏହି ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକକୁ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ ।
(a) ଶିଳ୍ପ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Introduction of machines in industries) – ଶିଳ୍ପ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ପ୍ରଚଳନ ଫଳରେ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କେତେକ ମୌଳିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

(i) କାରଖାନା ପଦ୍ଧତିର ଜନ୍ମ (Birth of factory system) – ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ପ୍ରଚଳନ ଫଳରେ କଳକାରଖାନାଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ଵ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା । ଫଳରେ ବହୁଳସଂଖ୍ୟାରେ ଲୋକମାନେ କର୍ମନିଯୁକ୍ତିର ସୁଯୋଗ ପାଇଲେ ଏବଂ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହେଲା ।

(ii) ନଗରୀକରଣ (Urbanisation) – କଳକାରଖାନାର ପ୍ରସାର ଫଳରେ ପୌର ସଭ୍ୟତାର ବିକାଶ ଘଟିଲା । ଗ୍ରାମର ଲୋକମାନେ ନଗରାଭିମୁଖୀ ହେବାରୁ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଦୋକାନ ବଜାର ଗଢ଼ିଉଠିଲା । ଫଳରେ ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ ପୌରୀକରଣକୁ ସୃଷ୍ଟି କଲା । ପୌରୀକରଣ ଫଳରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ସହର ସବୁ ଜନ୍ମଲାଭ କଲେ ।

(iii) ନୂତନ ଶ୍ରେଣୀର ଅଭ୍ୟୁଦୟ (Evolution of new classes) – ଉଦ୍ୟୋଗୀକରଣ ଏବଂ ନଗରୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ପ୍ରଭାବ ନୂତନ ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଆମେ ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀ; ଯଥା – ପୁଞ୍ଜିପତି ଓ ଶ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀ ଦେଖିବାକୁ ପାଉଛୁ । ଏହି ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀ ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ସ୍ବାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ସଙ୍ଗଠନକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିବାରେ ଲାଗିଛନ୍ତି । ଫଳରେ ସମାଜରେ ଅଧୁନା ଧର୍ମଘଟ, ତାଲାବିନ୍ଦ ପ୍ରଭୃତି ଦେଖାଦେଇ ଆମର ସାମାଜିକ ଜୀବନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିବାରେ ଲାଗିଛି ।

(iv) ନାରୀର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି (Improvement in the status of women) – କଳକାରଖାନାର ପ୍ରସାର ଏବଂ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ପ୍ରଚଳନ ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ସେମାନଙ୍କର କର୍ମନିଯୁକ୍ତି ପରିବାରର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିବାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସହାୟକ ହୋଇଛି । ପ୍ରାଚୀନ ସମାଜ ତୁଳନାରେ ସେମାନେ ଅଧିକ ମାନସିକ ଶାନ୍ତି ପାଇବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି ।

(b) ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉନ୍ନତି (Development of the means of communication) – ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ ବିକାଶ ଯୋଗୁଁ ଆମର ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଭିନ୍ନ ଗଣଯୋଗାଯୋଗର ମାଧ୍ଯମ; ଯଥା – ରେଡ଼ିଓ, ଟେଲିଭିଜନ୍, ସିନେମା ଏବଂ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଜରିଆରେ ଲୋକମାନେ ଦୂରଦୂରାନ୍ତରରୁ ଯେକୌଣସି ପ୍ରକାର ସୂଚନା ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ପାଇବାରେ ସମର୍ଥ ହେଉଛନ୍ତି । ଏହା ଆମର ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇ ପାରିଛି ।

(c) ପରିବହନ ମାଧ୍ୟରେ ଉନ୍ନତି (Development of the means of transport) – ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିବହନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକଭାବେ ଅଗ୍ରଗତି ଘଟିଛି । ଉଡ଼ାଜାହାଜ, ମଟରଗାଡ଼ି, ସ୍ୱୟଂଚାଳିତ ଯାନ ପ୍ରଭୃତି ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ଯାନବାହନ ଅଗ୍ରଗତି ଆମର ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଛି । ଫଳରେ ଦେଶ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଉଚିତ ବୁଝାମଣା ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ସହଯୋଗ ମନୋଭାବ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି ।

(d) ନୂତନ କୃଷିକୌଶଳର ବିକାଶ (Development of new agricultural techniques) – କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ନୂତନ କୃଷିଭିତ୍ତିକ କଳକୌଶଳର ବ୍ୟବହାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଛି । ଫଳରେ ଉତ୍ପାଦନର ମାତ୍ରା ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର କୃଷକମାନେ ଚାଷକାର୍ଯ୍ୟରେ ଉନ୍ନତ ସାର, ବିହନ, କୀଟନାଶକ ଔଷଧ ଏବଂ ନୂତନ କୃଷିଭିତ୍ତିକ କଳକୌଶଳକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରି ସ୍ଵଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ଶସ୍ୟ ଅମଳ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହେଉଛନ୍ତି ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଆମେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲୁ ଯେ, ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗ ନୂତନ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ, ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୌଦ୍ୟୋଗର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ସଂରଚନାକୁ ଏକ ନୂତନ ଦିଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

3. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଜନବିବରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାରକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ କରିବାରେ ଏହି ଜନବିବରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାରକର ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ରହିଛି । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନକୁ ଏକ ବିଶେଷ ରୂପ ମିଳିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ଅନୁସାରେ ସାମାଜିକ ସଂରଚନା ତିଆରି ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଜନବିବରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାରଣ ଯୋଗୁ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

ପ୍ରଥମଟି ହେଲା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାରରେ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟଟି ହେଲା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାରରେ ହ୍ରାସ । ଯଦି ସମାଜରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧିପାଏ, ତାହାହେଲେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର ଏବଂ ବାସଗୃହ ପାଇଁ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ସମାଜରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା; ଯଥା – ଅପରାଧ, ବାଲ୍ୟ ଅପରାଧ, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ବେକାରି, ଆତ୍ମହତ୍ୟା, ବେଶ୍ୟାବୃତ୍ତି, ପରିବାର ବିଘଟନ ଏବଂ ଛାଡ଼ପତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ, ଯାହାଫଳରେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଜନ ବିବରଣ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ କୁହନ୍ତି, ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

କାରଣ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଘନତ୍ଵ କମ୍ ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାଥମିକ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଗ୍ରାମ୍ୟ ସମାଜରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର କମ୍ ଘନତ୍ଵ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ବେଶି ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗୌଣ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ନଗରାଞ୍ଚଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ବେଶି ଥ‌ିବାରୁ ସେଠାରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରୋକ୍ଷ ତଥା ଅବୈୟକ୍ତିକ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହାଦ୍ୱାରା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଯେଉଁ ସମାଜରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ହାର ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ସେଠାରେ ସରକାର ଜନସଂଖ୍ୟାର ହାର ହ୍ରାସ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଭାରତବର୍ଷରେ ପ୍ରଥାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ନିଷିଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି ।

ସର୍ବନିମ୍ନ ବିବାହ ବୟସ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ବିଳମ୍ବ ବିବାହକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରାଯାଉଛି । ଏହାଦ୍ବାରା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ହେଉଛି । ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ (Emile Durkheim) ଙ୍କ ମତରେ, ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ସମାଜରେ ଶ୍ରମ-ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଗଭୀରଭାବରେ ଆର୍ଥନୀତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସଙ୍ଗଠନଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ ଏବଂ ଏହାଦ୍ଵାରା ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ।

ସୁତରାଂ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘନିଷ୍ଠଭାବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ । କେତେକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ସମାଜର ଆର୍ଥନୀତିକ ମେରୁଦଣ୍ଡ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟକେତେକ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସମାଜର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିଥାଏ ।

କାରଣ ଏହିପ୍ରକାର ପରସ୍ଥିତିର ଆଶୁ ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ସମାଜ ଅଧ୍ଵ ସଚେତନ ହୋଇଥାଏ ଯାହାଫଳରେ କି ଏହି ସମୟରେ ନବପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଏବଂ ଉଦ୍ଭାବନ ଦେଖାଦେଇ ପରିସ୍ଥିତିର ମୁକାବିଲା କରିଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି ସମାଜର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଆଘାତ ଦେଇଥାଏ ।

ସେହିପରି ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଲୋକମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର ଏବଂ ବାସଗୃହ ପାଇବାପାଇଁ ଉତ୍ତମ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସଯୋଗୁଁ ପରିବାରର ଆକାର, ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କ, ସନ୍ତାନମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା, ପରିବାରର ଆର୍ଥନୀତିକ ଅବସ୍ଥା ପ୍ରଭୃତି ବହୁ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।

ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର, ଗୁଣ ଏବଂ ଗଠନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଏହା ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ, ଅନୁଷ୍ଠାନ, ପ୍ରଥା ଏବଂ ପରମ୍ପରା ପ୍ରଭୃତିରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଜନବିବରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାରକ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ କରିବାରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଏହି କାରଣଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାରେ ଦ୍ରୁତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ।

4. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’ଣ ? ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିର ନିୟମ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଅଟେ । କୌଣସି ସମାଜ ସ୍ଥିର ବା ସ୍ଥାଣୁ ନୁହେଁ । ଯେହେତୁ ସମାଜ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟି; ତେଣୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସାଧାରଣ ସଂରଚନା, ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତି ସମାଜର ମୂଳପିଣ୍ଡ ଅଟେ । ଆମର ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵାସ, ଧର୍ମଧାରଣା, ଆଦର୍ଶ, ପ୍ରଥା ପରମ୍ପରା ଆଦି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ସଂସ୍କୃତି ଗଠିତ । ଏସବୁ ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଉପରେ ଗଭୀରଭାବେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସେହିସବୁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ ସମାଜରେ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବିଭିନ୍ନ ବିଦ୍ଵାନ୍‌ଗଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାବେ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି ।

ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଇ.ମୁରେ (W.E. Moore) ଙ୍କ ମତରେ, ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା, ଅନ୍ୟସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ଫଳରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେତେକ ବିଦ୍ୱାନ୍ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଯେଉଁସବୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ତାହାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି; ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(i) ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ (Cultural conflict) – ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୂହ ପରସ୍ପରର ନିକଟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସିବା ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଘଟିଥାଏ । ଏହାକୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ ସମୂହ ଅନ୍ୟ ଉପରେ ନିଜ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଲଦି ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଏହି ସଂଘର୍ଷରେ ଯେଉଁ ସମୂହ ବିଜୟଲାଭ କରେ, ତା’ର ସଂସ୍କୃତିକୁ ପରାଜିତ ସମୂହ, ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ ଯୋଗୁଁ ସମାଜରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥାଏ ।

(ii) ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା (Cultural Ambivalence) – ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସମୂହ ଅନ୍ୟ ଏକ ଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତିର ଆକର୍ଷଣ ଫଳରେ ସେହି ସଂସ୍କୃତିର ଆଦର୍ଶଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ; ମାତ୍ର ନିଜର ମୂଳ ସଂସ୍କୃତିକୁ ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନ ଥାଏ । ସେହି ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତି ପ୍ରେମ ଏବଂ ଘୃଣାଭାବ ରହିଥାଏ ।

ଏପରି ସ୍ଥଳେ ବ୍ୟକ୍ତି କେଉଁ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଛାଡ଼ିବ ଏବଂ କେଉଁଟିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବ ତାହା ସ୍ଥିର କରିପାରି ନଥାଏ । ସମାଜରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ମିଳିମିଶି ଚଳିବାଦ୍ୱାରା କିଛି ସମୟପାଇଁ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ସମ୍ପର୍କ ଉଭୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣି ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

(iii) ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ (Aculturation) – ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ କାରକ ରୂପେ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ଅନେକ ସମାଜରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଅଛି । ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ସମୂହ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୂହର ସଂସ୍କୃତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଲାଗେ ତାହାକୁ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ବା ପର ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ କୁହାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସାଂସ୍କୃତିକ ସମୂହ ପରସ୍ପରର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଦୀର୍ଘ ସମୟପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନ୍ତଃକ୍ରିୟା କରିଥା’ନ୍ତି ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ତ୍ବରାନ୍ବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ସାମାଜିକ ସଂରଚନାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।

(iv) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ (Cultural diffusion) – ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ସଂସ୍କୃତି ଗୋଟିଏ ସମାଜରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମାଜକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟ, ଯୁଦ୍ଧ, ସାହିତ୍ୟ, ରେଡ଼ିଓ, ଖବରକାଗଜ, ଟେଲିଭିଜନ୍, ସିନେମା, ପରିବ୍ରାଜକ ପ୍ରଭୃତି ବାହକଙ୍କଦ୍ବାରା ସାଂସ୍କୃତିକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ସମାଜରୁ ଅନ୍ୟ ସମାଜକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

(v) ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ (Cultural lag) – ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଏଫ୍.ଓଗବର୍ଣ୍ଣ (W.F. Ogbum) ସବୁପ୍ରଥମେ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ନିଜ ପୁସ୍ତକ ‘ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ । ସେ ସଂସ୍କୃତିକୁ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା –
(a) ଭୌତିକ ବା ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି
(b) ଅଭୌତିକ ବା ବସ୍ତେତ୍ତର ସଂସ୍କୃତି

ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ମତରେ, ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ବସ୍ତୁତ୍ତର ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷା ଦ୍ରୁତଗତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷା ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଏ ବା ବିଳମ୍ବିତ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ବ୍ୟବଧାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ଓ ବସ୍ତୁତ୍ତର ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଏହି ବିଳମ୍ବନକୁ ‘‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ’’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ସେ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ଗୋଟିଏ ସହରରେ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ସେମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାପାଇଁ ଆନୁପାତିକ ପୋଲିସ ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ଯଦି ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାନଯାଏ, ପୂର୍ବଭଳି ସେମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସୀମିତ ରଖାଯାଏ, ତେବେ ପୋଲିସ୍ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଏ । ଫଳରେ ଦୁର୍ଘଟଣା ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ପରିବାର ଯୋଜନାରେ ବିଭିନ୍ନ ଅତ୍ୟାଧୁନିକ କୌଶଳମାନ ସୃଷ୍ଟି ହେବାରେ ଲାଗିଛି । ମାତ୍ର ଉପଯୁକ୍ତ ଶିକ୍ଷା ଅଭାବରୁ ଏହାକୁ ଲୋକମାନେ ଏତେଶୀଘ୍ର ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁନାହାନ୍ତି । ରେଡ଼ିଓ, ଟେଲିଭିଜନ୍ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ମନୋରଞ୍ଜନ ମାଧ୍ୟମରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଲୋକମାନେ ଏଗୁଡ଼ିକର ଶିକ୍ଷାଗତ ମାନ ବୁଝିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହଁନ୍ତି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 4 କୃଷି Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 4 କୃଷି

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

1. 2013-14 ମସିହାବେଳକୁ ଦେଶର ଜି.ଡ଼ି.ପିରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ କେତେ ପ୍ରତିଶତ ?
(i) 50%ରୁ ଅଧ୍ବକ
(ii) 20% ରୁ କମ୍
(iii) 30% ଅଧିକ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) 20%ରୁ କମ୍

2. ଜୀବିକାର୍ଜନ ପାଇଁ ଜନସଂଖ୍ୟାର କେତେ ପ୍ରତିଶତ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ?
(i) 80% ରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ
(ii) 30% ରୁ କମ୍
(iii) 51%
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) 51%

3. କେଉଁ ଫସଲରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ସଫଳ ହୋଇଛି ?
(i) ଅନୁର୍ବର ମୃଭିକା
(ii) ଡାଲି ଫସଲ
(iii) ପୁରାତନ ଚାଷ ପଦ୍ଧତି
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

4. କେଉଁ ଫସଲରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ସଫଳ ହୋଇଛି ?
(i) ତୈଳବୀଜ
(ii) ଡାଲି ଫସଲ
(iii) ଗହମ
(iv) ଧାନ
Answer:
(iii) ଗହମ

5. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଗୋଟିଏ ବିଫଳତା ଲେଖ ।
(i) ଅଧ୍କ ଉପାଦନ
(ii) ଆୟର ଅସମାନତା
(iii) ଉନ୍ନତ ଚାଷ ପଦ୍ଧତି
(iv) କମ୍ ଆୟ
Answer:
(ii) ଆୟର ଅସମାନତା

6. କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ର ଭାରତର ପ୍ରମୁଖ ନିୟୋଜନର ଉତ୍ସ ?
(i) କୃଷି
(ii) ଶିଳ୍ପ
(iii) ବାଣିଜ୍ୟ
(iv) ସେବା କ୍ଷେତ୍ର
Answer:
(i) କୃଷି

7. କେଉଁ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଗଲା ?
(i) 1950-51
(ii) 1970-71
(iii) 1960-61
(iv) 1980-81
Answer:
(iii) 1960-61

8. ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରଣୟନର ପ୍ରମୁଖ ଆଭିମୁଖ୍ୟ କ’ଣ ?
(i) ବୃଷକର ଉନ୍ନତି
(ii) କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଆଧୁନିକୀକରଣ
(iii) କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଉନ୍ନତି
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଆଧୁନିକୀକରଣ

9. ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପଥରେ କେତୋଟି ଜିଲ୍ଲାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଗଲା ?
(i) 5ଟି
(ii) 7ଟି
(iii) 17ଟି
(iv) 23ଟି
Answer:
(ii) 7ଟି

10. କେଉଁ ଉପାଦାନ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା ?
(i) କୃଷି ଗବେଷଣା
(ii) ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ
(iii) ଜଳସେଚନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

11. ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ କାରଣ ଯୋଗୁଁ ଭାରତରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ରୂପାୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ସବୁଜ ସାରର ବ୍ୟବହାର
(ii) ଅଧୂକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରଚଳନ
(iii) ପୋଡୁଚାଷ ପ୍ରଚଳନ
(iv) ମୃତ୍ତିକା କ୍ଷୟ
Answer:
(ii) ଅଧୁକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରଚଳନ

12. ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟିକୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପରିଣତି ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ ?
(i) ଆୟ ବୈଷମ୍ୟ ହ୍ରାସ
(ii) ଆଞ୍ଚଳିକ ସନ୍ତୁଳନ ସୃଷ୍ଟି
(iii) ଅର୍ଥକାରୀ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନ କୃଷି
(iv) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି
Answer:
(iv) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

1. କୃଷି ଭାରତରେ କେବଳ ଏକ ବ୍ୟବସାୟ ନୁହେଁ, ଏହା ଜୀବନର ଏକ _____________________।
Answer:
ମାର୍ଗ

2. ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦେଶର ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର __________________ ପ୍ରତିଶତ ଶ୍ରମିକ ଏବେ ବି କୃଷିରେ ନିଯୁକ୍ତ ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
56

3. କୃଷି ଯାହା ରପ୍ତାନି କରେ ତା’ଠାରୁ ______________________ ଆମଦାନୀ କରେ ।
Answer:
କମ୍

4. କୃଷିଭିତ୍ତିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ଦେଶର ପ୍ରଚଳିତ ସାଧାରଣ ଦରଦାମ୍ଭିକୁ ଏହା ___________________ କରିଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରଭାବିତ

5. କୃଷି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର _________________ ରୂପେ ବିବେଚିତ ।
Answer:
ମେରୁଦଣ୍ଡ

6. ଭାରତର କୃଷି ____________________ ର ଏକ ଜୁଆଖେଳ ।
Answer:
ମୌସୁମୀବାୟୁ

7. ______________________ ଭାଗ ଜମିରେ ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ଅଛି ।
Answer:
36

8. ଦେଶର ଯେଉଁ କୃଷକମାନେ ଭୂମି ଚାଷ କରନ୍ତି, ସେମାନେ ଭୂମିମାଲିକଙ୍କର ଜମିକୁ _____________________ ହିସାବରେ ଚାଷ କରନ୍ତି ।
Answer:
ରୟତ

9. କେବଳ ଯେ ଦେଶରେ ହାରାହାରି କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୋତଗୁଡ଼ିକ ଅଛି ତାହା ନୁହେଁ, ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ _________________ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି ।
Answer:
ବିକ୍ଷିପ୍ତ

10. ଉନ୍ନତମାନର ବିହନ, ରାସାୟନିକ ସାର, କୀଟନାଶକ ଔଷଧ ଓ ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ରପାତି ପ୍ରୟୋଗ କରି ଜଳସେଚିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଯେଉଁ ଉତ୍ପାଦନର କୌଶଳ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ _______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବୈଷୟିକ କୌଶଳ

11. କୃଷିରେ ଶ୍ରମିକର ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ____________________ ବା କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ______________ ଧରାଯାଏ ।
Answer:
ଶୂନ୍ୟ, ବିୟୋଗାତ୍ମକ

12. ଭାରତ ଏହାର ଅନୁନ୍ନତ ଅନୁଷ୍ଠାନ ତଥା ଅନୁନ୍ନତ ମନୋବୃତ୍ତି ଯୋଗୁଁ ହିଁ ____________________ ।
Answer:
ଅନୁନ୍ନତ

13. କୃଷକର ନିରକ୍ଷରତା, ଅଜ୍ଞତା ତଥା _____________________ ଯୋଗୁ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ନିମ୍ନରେ ।
Answer:
ଦାରିଦ୍ର୍ୟତା

14. ଅଧ‌ିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ, ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାଣର ସାର ଓ ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ବ୍ୟବହାର ଉପଯୁକ୍ତ ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ଏବଂ ଉନ୍ନତ ଚାଷ ପଦ୍ଧତିର ଅବଲମ୍ବନରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ପ୍ରୟାସ ହିଁ ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳ, ଏହି ନୂତନ କୌଶଳକୁ ________________________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ

15. _________________ ଉଦ୍ଭାବନ ଫଳରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧିରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ଯାଦୁକାରୀ ବିହନ

16. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଥମ ବଡ଼ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରଭାବ ହେଲା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଭାବେ _____________________ ହେଲା ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

17. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଫଳରେ ଦେଶ ଖାଦ୍ୟ ଶସ୍ୟରେ ____________________ ହେବ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଦେଶକୁ ସମୟେ ସମୟେ ଗହମ ଓ ଚଉଳ ରପ୍ତାନିରେ ସାହାଯ୍ୟ କଲା ।
Answer:
ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ

18. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଫଳରେ କ୍ଷେତ ଭୂଲିଆମାନଙ୍କ ନିମିତ୍ତ __________________ ର ସୁଯୋଗ ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରିଥିଲା ।
Answer:
କର୍ମନିଯୁକ୍ତି

19. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବଦ୍ୱାରା ଦେଶର ସାମଗ୍ରିକ ଭାବେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଆପେକ୍ଷିକ ଭାବେ ଅଞ୍ଚଳ ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଆର୍ଥିକ ____________________ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା ।
Answer:
ବୈଷମ୍ୟ

20. ଭାରତର ବିଶିଷ୍ଟ କୃଷି ବିଜ୍ଞାନବିତ୍ _________________________ ହେଉଛି ଭାରତର ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର କର୍ଣ୍ଣଧାର ଓ ପିତା ।
Answer:
ଏମ୍.ଏସ୍.ସ୍ୱାମୀନାଥନ

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଭାରତରେ କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ର ଅଧୁକ ନିୟୋଜନ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ?
Answer:
ଭାରତରେ କୃଷି ଅଧ‌ିକ ନିୟୋଜନ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

2. କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କୃଷିର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା କୃଷିର ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମତାକୁ ବୁଝାଏ ।

3. ଜୋତର ବିଖଣ୍ଡନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଜମି ଭାଗ ଭାଗ ହୋଇ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଲେ ତାହାକୁ ବିଖଣ୍ଡନ କହନ୍ତି ।

4. ଜୋତ ବିଭାଜନ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଜମି ଭାଗଭାଗ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ଜୋତ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ ।

5. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୃଷି ଉତ୍ପାଦିକା ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିବାପାଇଁ ଅନୁସୃତ ନୂତନ ଉତପାଦନ କୌଶଳକୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କୁହାଯାଏ ।

6. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିବା ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଉତ୍ପାଦାନ ହେଲା –
(i) କୃଷି ଗବେଷଣା
(ii) ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ।

7. ଭାରତରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଯୋଜନା କେବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
1960-61 ମସିହାରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ।

8. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କେଉଁ ରାଜ୍ୟକୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୁଫଳ ଦେଇଛି ?
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ପଞ୍ଜାବ ରାଜ୍ୟକୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୁଫଳ ଦେଇଛି ।

9. ଭାରତୀୟ କୃଷିର ନିମ୍ନ ଉତ୍ପାଦିତାର ଦୁଇଟି କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଭାରତୀୟ କୃଷିର ନିମ୍ନ ଉତ୍ପାଦିତାର ଦୁଇଟି କାରଣ ହେଲା –
(i) ଜନସଂଖାର ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଚାପ
(ii) ପ୍ରକୃତିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ।

10. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଫଳରେ କେଉଁ ଖାଦ୍ୟ ଶସ୍ୟର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଫଳରେ ଗହମର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଉତ୍ପାଦନ ହୋଇଥିଲା ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. ଭାରତ ଏକ ଶିଳ୍ପପ୍ରଧାନ ଦେଶ ।
Answer:
ଭାରତ ଏକ କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶ ।

2. ଶିଳ୍ପ ଭାରତର ସର୍ବାଧ‌ିକ ନିଯୁକ୍ତିକାରୀ ।
Answer:
କୃଷି ଭାରତର ସର୍ବାଧ୍ଵକ ନିଯୁକ୍ତିକାରୀ ।

3. ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଯୋଜନା ଦଶଟି ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରଥମେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଯୋଜନା ସାତଟି ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରଥମେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା ।

4. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ‘ଧାନ ବିପ୍ଳବ’ ବୋଲି ସମାଲୋଚନା କରାଯାଏ ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ‘ଗହମ ବିପ୍ଳବ’ ବୋଲି ସମାଲୋଚନା କରାଯାଏ ।

5. ଜୋତ ବିଭାଜନ ଜୋତକୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ କରାଏ ।
Answer:
ଜୋତ ବିଭାଜନ ଜୋତକୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ କରାଏ ।

6. ଭାରତର ଜାତୀୟ ଆୟରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ଅଂଶ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
Answer:
ଭାରତର ଜାତୀୟ ଆୟରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ଅଂଶ ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।

7. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟତା ବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ଦାୟୀ ।
Answer:
1960-61 ମସିହାରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ।

8. ଜୋତର ଚକବନ୍ଦୀକରଣ ଜୋତର ଉତ୍ପାଦିକା ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଜୋତର ଚକବନ୍ଦୀକରଣ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଜୋତର ଏକତ୍ରିକରଣରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

9. କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଦାମ୍ ସ୍ତରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ନାହିଁ ।
Answer:
କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଦାମ୍ ସ୍ତରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ।

10. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଭାବ ପ୍ରଥମେ ଧାନ ଉତ୍ପାଦନରେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଭାବ ପ୍ରଥମେ ଗହମ ଉତ୍ପାଦନରେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥିଲା ।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦିଅ ।

1. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କ’ଣ ?
Answer:
ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଭାରତୀୟ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା । 1960- 61 ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ କୃଷିକୁ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଆରମ୍ଭ କରାଗଲା । ଏହାକୁ ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳ କୁହାଯାଏ ।

ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସମସ୍ତ ଆଧୁନିକ କୃଷି ନିବେଶକୁ ଏକତ୍ର ଉପଯୋଗ କରି ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆଣିପାରିଲା । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଏହି ଚମକପ୍ରଦ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ‘ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ’ କୁହାଯାଏ । ମେକ୍ସିକୋର କୃଷି ବିଶେଷଜ୍ଞ ଡଃ ଜର୍ମାନ୍ ବୋର୍ଲଗ ଓ ଭାରତୀୟ କୃଷି ବିଶେଷଜ୍ଞ ଡଃ ଏମ୍.ଏସ୍.ସ୍ୱାମୀନାଥନ୍ ଏହାର କର୍ଣ୍ଣଧାର ଥିଲେ ।

2. ଗହମ ବିପ୍ଳବ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଭାରତୀୟ କୃଷି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ ଆଧୁନିକ କୌଶଳର ଉପଯୋଗ କୃଷି ଉତ୍ପାଦକୁ ବହୁଗୁଣିତ କରିପାରିଛି । ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପ୍ରଣୟନ ଫଳରେ ଗହମ, ଧାନ, ମକା ଓ ଆଳୁର ଉତ୍ପାଦନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟଭାବେ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି । ଅନ୍ୟଏକ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସଫଳତା ଉଲ୍ଲେଖ ଯୋଗ୍ୟ ହେବ ।

260% ବୃଦ୍ଧି ପାଇପାରିଛି । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବପାଇଁ ଅର୍ଥକାରୀ ଫସଲ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଉତ୍ସାହଜନକ ନୁହେଁ । କେବଳ ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଭୂତ ସଫଳତା ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ବିଶେଷତ୍ଵ । ତେଣୁ କେତେକ ସମାଲୋଚନକ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ‘ଗହମ ବିପ୍ଳବ’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରନ୍ତି ।

3. ଶସ୍ୟବୀମା କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ଅନିଶ୍ଚିତତାକୁ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଶସ୍ୟବୀମା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଛି । ଭାରତରେ କୃଷି ମୁଖ୍ୟତଃ ମୌସୁମୀବାୟୁ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଛି । ତେଣୁ ବର୍ଷର ଅନିଶ୍ଚିତତା ଯୋଗୁଁ ବାରମ୍ବାର ଶସ୍ୟହାନୀ ଘଟୁଛି ଏବଂ କୃଷକମାନେ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି ।

ଶସ୍ୟବୀମାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କର କୃଷି ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୀମା ପରିସରଭୁକ୍ତ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ଏହାଫଳରେ ଶସ୍ୟହାନୀ ଘଟିଲେ କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କର କ୍ଷତିକୁ ବହୁତାଂଶ କ୍ଷତିପୂରଣ ପାଇପାରିବେ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷକମାନେ ଅଧିକ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରିବାପାଇଁ ଉତ୍ସାହିତ ହେବେ ।

4. ସହାୟକ ଦାମ୍ କ’ଣ ?
Answer:
କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦିତ ଶସ୍ୟର ପ୍ରକୃତ ଦାମ୍ ପାଇବାରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦକୁ ଲାଭକ୍ଷତି ନିର୍ବିଶେଷରେ ବିକ୍ରିକରିବାପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ର ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏହାଦ୍ୱାରା କ୍ଷତିର ଆଶଙ୍କା ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷତିର ଆଶଙ୍କା ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍‌ଧି ନିମନ୍ତେ ପ୍ରେରଣା ପାଇନଥା’ନ୍ତି ।

ଏହାର ପ୍ରତିକାର ସ୍ବରୂପ ସହାୟକ ଦାମ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଛି । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁଯାୟୀ ସରକାର କୃଷି ଉତ୍ପାଦର ଏକ ସର୍ବନିମ୍ନ ଦାମ୍ ସ୍ଥିର କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଦାମ୍‌ରେ ଯଦି କୃଷି ଉତ୍ପାଦ ବଜାରରେ ବିକ୍ରି ନହୁଏ ସରକାର ସେହି ଦାମ୍ ଦେଇ କୃଷି ଉତ୍ପାଦ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍ ପାଇଥା’ନ୍ତି ।

5. ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବଜାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିକ୍ରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ି ଅନିଶ୍ଚିତତାକୁ ଦୂର କରି ଏକ ସୁସଙ୍ଗଠିତ ବଜାର ମାଧ୍ୟମରେ ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍‌ରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦ ବିକ୍ରି କରିବା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବଜାରର ଲକ୍ଷ୍ୟ । କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କର କୃଷି ଉତ୍ପାଦର ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍ ପାଇବାରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମରେ ବିକ୍ରି କରାଇବା ଏହି ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବଜାରର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଯଦ୍ବାରା କୃଷକ ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍ ପାଇପାରିବେ । ଏହି ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବଜାରଟି ଏକ କମିଟିଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ଯେଉଁ କମିଟିରେ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧ୍, ଆଇନଜ୍ଞ, ବ୍ୟବସାୟୀ ଓ କୃଷକ ନିଜେ ସଭ୍ୟଭାବରେ ରହିଥା’ନ୍ତି ।

6. ଯାଦୁକାରୀ ବିହନ କ’ଣ ?
Answer:
ଡକ୍ଟର ନରମାନ୍ ବୋରଲର୍‌ଙ୍କ ପରାମର୍ଶ ଓ ପ୍ରତ୍ୟାତ ଭାରତୀୟ କୃଷିବିଜ୍ଞାନୀ ଡକ୍ଟର ଏମ୍.ଏସ୍.ସ୍ୱାମୀନାଥନ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ଉଚ୍ଚକୋଟିର ଗବେଷଣା ଯୋଗୁଁ ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିଭିନ୍ନ କିସମର ବିହନ ଓ ଉନ୍ନତ ଚାଷ ପ୍ରଣାଳୀ ଉଦ୍ଭାବିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହାକି ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧିରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ।

ଭାରତୀୟ କୃଷିଗବେଷଣା ପରିଷଦ, ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟର କୃଷି ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗବେଷଣା ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଜରିଆରେ ଅଧ‌ିକ ଅମଳକ୍ଷମ ତଥା ବିଭିନ୍ନ ରୋଗପୋକ ସହଣ ଶକ୍ତି ଥ‌ି ବିହନସବୁର ଉଦ୍ଭାବନ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ସାହାଯ୍ୟ କଲା । ଏହିସବୁ ଯାଦୁକାରୀ ବିହନ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧିକରିବା ସହିତ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ବା ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥିଲା ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ସିଲିଂ ଆଇନ୍ ଓ ଚକବନ୍ଦୀକରଣ ।
Answer:
ଜମିଜୋତର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସୀମା ବା ସିଲିଂ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରି ସିଲିଂ ବହିର୍ଭୂତ ଜମିସବୁକୁ ବଳକା ଘୋଷଣା କରି ଭୂମିହୀନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟନକରି ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଗଲା । ଅବଶ୍ୟ ଏହି ପ୍ରୟାସ ସୀମିତ ସଫଳତା ପାଇଥିଲା । କୃଷକମାନଙ୍କର ଅଜ୍ଞତା, ରାଜନୈତିକ ଇଚ୍ଛାଶକ୍ତିର ଅଭାବ । ସରକାରୀ କଳର ଉଦାସୀନତା ଆଦି ଥିଲା ଏହାର କାରଣ । ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସୀମା ବହିର୍ଭୁତ ଭୂମିକୁ ଭୂମିହୀନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟନ କରିବାପାଇଁ ଆଇନତଃ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ହେଁ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇପାରୁନାହିଁ ।

ଜମିଜୋତର ହାରାହାରି ଆୟତନରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବାପାଇଁ ଜମିଳୋତର ଚକବନ୍ଦୀକରଣ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଛି । ଯାହାଫଳରେ କି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ କୃଷକମାନଙ୍କର ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଥ‌ିବା ଜମିସବୁର ଏକତ୍ରୀକରଣ ହେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୋଇଛି । ହେଲେ ଜମିପ୍ରତି କୃଷକମାନଙ୍କର ଅହେତୁକ ଭାବପ୍ରବଣତା, ଅପାରଗ ସରକାରୀ ଏବଂ ସରକାରୀ କଳର ଦୂରଦୃଷ୍ଟିର ଅଭାବ ହେତୁ ଚକବନ୍ଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସଫଳ ରୂପାୟନ ହୋଇପାରିନାହିଁ ।

2. ଅଗ୍ର ଅନୁବନ୍ଧନ ଓ ପଶ୍ଚାତ ଅନୁବନ୍ଧନ :
Answer:
କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ଅନୁବନ୍ଧନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଏହି ଅନୁବନ୍ଧନକୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କରିଛି । କୃଷି ଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପକୁ ଅଧୂକ କଞ୍ଚାମାଲ ଯୋଗାଇ କୃଷି ଅଗ୍ର ଅନୁବନ୍ଧନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲାବେଳେ ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦିତ ରାସାୟନିକ ସାର, ପୋକମରା ଔଷଧ, ବିଭିନ୍ନ କୃଷି ଉପକରଣ ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟବହାର କରି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ପଶ୍ଚାତ ଅନୁବନ୍ଧନ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଛି । ଦୃଢ଼ ଅଗ୍ର ଓ ପାଶ୍ଚାତ ଅନୁବନ୍ଧନ ବା ମୋଟ ଅନୁବନ୍ଧନ ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇପାରିଛି ।

3. ମୃତ୍ତିକା ସଂରକ୍ଷଣ ଓ ଲବଣାକ୍ତ ଜମିର ପୁନରୁଦ୍ଧାର ।
Answer:
ମୃତ୍ତିକାର ଉର୍ବର ଉପର ସ୍ତର ପବନ ଓ ପାଣିଦ୍ଵାରା ନଷ୍ଟ ହେବାକୁ ମୃତ୍ତିକା କ୍ଷୟ କୁହାଯାଏ । ଜମିରେ ହିଡ଼ଦେଇ, ଢାଲୁ ଜମିକୁ ପାହାଚ ଭଳି ସ୍ତରୀକୃତ କରି, ବୃକ୍ଷରୋପଣ କରି ଓ ଜମିରୁ ଗଡ଼ି ଆସିଥୁବା ନାଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ଅବରୋଧ କରି ମୃଭିକା ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଏ । 1960 ମସିହା ପରଠାରୁ ଦେଶର ବଡ଼ ବଡ଼ ନଦୀ ଅବବାହିକାମାନଙ୍କର ଜଳଗ୍ରହଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୃଭିକା ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରକଳ୍ପମାନ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଛି । ଷଷ୍ଠ ଯୋଜନା ସମୟରୁ ଦେଶର ବନ୍ୟା ପ୍ରବଣ ନଦୀମାନଙ୍କର ଜଳଗ୍ରହଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମନ୍ବିତ ଜଳଛାୟା ପରିଚାଳନା ପ୍ରକଳ୍ପମାନ ମଧ୍ଯ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଛି ।

ପଞ୍ଜାବ, ହରିୟାନା ଓ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ଅନେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜମିର କ୍ଷାରୀୟ ଅଂଶ ଓ ଲବକ୍ଷାଂଶ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଚାଷପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ କରିଦେଇଛି । ଏହି ତିନୋଟି ରାଜ୍ୟର ହାରାହାରି ସାତନିୟୁତ ହେକ୍ଟର ଜମିକୁ ଲବଣ ଓ କ୍ଷାରରୁ ମୁକ୍ତ କରିବାପାଇଁ ସରକାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମମାନ ହାତକୁ ନେଇଛନ୍ତି ।

4. କୃଷି ଓ ଦରଦାମ୍ ।
Answer:
ଭାରତର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା କୃଷିଭିତ୍ତିକ । ରାଷ୍ଟ୍ରର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଦରଦାମ୍ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ କୌଣସି କାରଣରୁ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଦରଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଦରଦାମ୍ ପ୍ରାୟ ସ୍ଥିର ରହିଥିଲା । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିଲା । ସପ୍ତମ ଯୋଜନା କାଳରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ଵଳ୍ପ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରୁ ଦରଦାମ ବୃଦ୍ଧିପାଇଥିଲା । ଭାରତୀୟମାନେ ଆୟର ହାରାହାରି 60 ଶତାଂଶ ଖାଦ୍ୟପାଇଁ ଖର୍ଚ୍ଚ କରୁଥିବାରୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଦରଦାମ୍‌କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।

5. ପୁରାତନ କୃଷି ପଦ୍ଧତି ଓ ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ କୃଷକ ସାଧାରଣଭାବେ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ ଦକ୍ଷତା ବିହୀନ ପୁରାତନ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାନ୍ତି । ସେମାନେ ପରମ୍ପରା ବିଶ୍ଵାସୀ ସ ଗରିବ ହୋଇଥିବାରୁ ନୂତନ କୃଷି ପଦ୍ଧତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ପାରିନଥାନ୍ତି । କୃଷି ଗବେଷଣାଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ଉପଯୋଗ କରିବାପାଇଁ ସେମାନେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହନ୍ତି । କେତେକ କୃଷକ ଉନ୍ନତ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ ବିଷୟରେ ଅଜ୍ଞ ।

ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଭାରତୀୟ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା । 1960- 61ରେ କୃଷିକୁ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଆରମ୍ଭ କରାଗଲା । ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସାତଟି ଜିଲ୍ଲାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଏହାକୁ ଭାରତର ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରିତ କରାଯାଇ ଏକ ବିପ୍ଲବ ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖଗଲା । ଏହାକୁ ନୂତନ କୃଷିକୌଶଳ କୁହାଯାଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସମସ୍ତ ଆଧୁନିକ କୃଷି ନିବେଶକୁ ଏକତ୍ର ଉପଯୋଗ କରି ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆଣିପାରିଲା ।

6. ଜୋତ ବିଭାଜନ ଓ ଜୋତ ବିଖଣ୍ଡନ ।
Answer:
ସ୍ବାଧୀନତାର ପ୍ରାକ୍ କାଳରୁ ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ ଭାରତ ପାଇଁ ଏକ ବିରାଟ ସମସ୍ୟା ରୂପେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇ ଆସିଛି । ଔଦ୍ୟୋଗିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି କ୍ରମ ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦେବାପାଇଁ ସକ୍ଷମ ହୋଇନାହିଁ । ଫଳରେ ଲୋକମାନେ ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ ପାଇଁ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି । କୃଷି ଉପରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ଚାପ ଫଳରେ ଜୋତର ବିଭାଜନ ଓ ବିଖଣ୍ଡନ ହେଉଛି । ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଜମି ଭାଗଭାଗ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଥିବା ଜମି ଭାଗ ଭାଗ ହୋଇ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଲେ, ତାହା ଜୋତର ବିଖଣ୍ଡନ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

7. ପୋଡୁଚାଷ ଓ ସ୍ଥିର ଚାଷ ।
Answer:
ଜଙ୍ଗଲକୁ ପୋଡ଼ି ପରିଷ୍କାର କରି ସେଥ‌ିରେ ଚାଷ କରିବାକୁ ପୋଡୁଚାଷ କୁହାରାଏ । ଦୁଇ ତିନିବର୍ଷ ଚାଷ ପରେ ମାଟି ନିରସ ହୋଇଗଲେ ସେଥ‌ିରେ ଚାଷ ବନ୍ଦ କରି ଅନ୍ୟତ୍ର ଚାଷପାଇଁ ଜମି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏପରି ଚାଷରେ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ ଶସ୍ୟ ଅଦଳବଦଳ କରିଥାଏ । ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ ଜୈବିକ ସାର ଓ ରାସାୟନିକ ସାର, କମ୍ପୋଷ୍ଟ, ରୋଗର ସାର ଇତ୍ୟାଦି କରିଥାନ୍ତି । ଏହା ଏକ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୟକାରୀ କୃଷିପଦ୍ଧତି ।

8. ଜୈବିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ଓ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ।
Answer:
ଜୈବିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରୁଥିବା ଅଧ‌ିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରଚଳନ ଓ ରାସାୟନିକ ସାର ଆଦିର ପ୍ରୟୋଗ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ଯାନ୍ତ୍ରିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ଶ୍ରମ ଅପସାରଣ କରୁଥିବା ନୂତନ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରୟୋଗ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହୋଇଥାଏ । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଉଭୟ ଶ୍ରେଣୀର ନବ ଉନ୍ମେଷ ସୃଷ୍ଟି କରି ଏକଦିଗରେ ଶ୍ରମପାଇଁ ଅଧିକ ଚାହିଦା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଶ୍ରମପାଇଁ ଚାହିଦା ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ କରିଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଦ୍ବିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଧୀକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଅଧ‌ିକ ଶ୍ରମ ଅପସାରଣ କରି ଗ୍ରାମୀଣ ଭାରତରେ ବେକାରୀ ସମସ୍ୟାକୁ ଆହୁରି ଘନୀଭୂତ କରିଛି । ସବୁଜ ବିପ୍ଲବ ଧନୀ ଓ ଗରିବ କୃଷକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ବୃଦ୍ଧିକରି ଗ୍ରାମ୍ୟ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କୃଷିରେ ଜୈବିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ଓ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ନାମକ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରକ୍ରିୟାର ସୂତ୍ରପାତ କରିଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ଜୈବିକ ନବ ଉନ୍ମେଷ ଓ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ନବ ଉନ୍ମେଷର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ଗୁରୁତ୍ଵ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
କିମ୍ବା, ‘କୃଷି ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ମେରୁଦଣ୍ଡ’’– ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଲୋକମାନେ ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତି ଓ ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସମାର୍ଥବୋଧକ ବୋଲି ବିଚାର କରନ୍ତି । କାରଣ ଆଧୁନିକ ଯୁଗ ହେଉଛି ଶିଳ୍ପର ଯୁଗ । ତେଣୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ କୃଷିର ବିକାଶ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଏକ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା । ସେମାନେ ପରସ୍ପରର ଅନୁପୂରକ । ଗୋଟିକ ବିନା ଅନ୍ୟଟି ଅସମ୍ଭବ । କୃଷି ଉନ୍ନୟନ, ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି, ସମତାଳରେ ଗତି ନ କଲେ କୌଣସିଟିର ସାର୍ଥକ ରୂପାୟନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

କୃଷି ଅନଗ୍ରସରତାର କାରଣ ହେଉଛି ଶିଳ୍ପର ଅନଗ୍ରସରତା । କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଦୁଇଟି ଅଙ୍ଗବିଶେଷ । ସମତୁଲ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି, କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପର ଏକକାଳୀନ ପ୍ରଗତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସ୍ମରଣ ରଖୁବାକୁ ହେବ ଯେ, କୃଷିର ବିକାଶରେ ଶିଳ୍ପର ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ଶିଳ୍ପର ବିକାଶରେ କୃଷିର ବିକାଶ ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କ ପ୍ରଗତିରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ।

ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ଭାରତ ଏକ କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶରୂପେ ପରିଚିତ । କୃଷି ହେଉଛି ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଜୀବିକା ଓ ଦେଶର ଅଗ୍ରଗାମୀ ଶିଳ୍ପ । ବହୁବର୍ଷଧରି ଏହା ଆମ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଆସୁଛି । ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ କୃଷି କେବଳ ଏକ ଜୀବିକା ନୁହେଁ । ଏହା ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନର ଏକ ଧାରା । କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ଯୋଗୁଁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଭୂମି ପ୍ରତି ଆସକ୍ତି ପ୍ରବଳ । ଭୂମି କେବଳ କୃଷିର ନୁହେଁ, ବନୀକରଣ, ପଶୁପାଳନ, ମତ୍ସ୍ୟ ଚାଷ ଓ ଖଣିଜ ଶିଳ୍ପର ଭିଭିଭୂମି ।

ଆମ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ଏତେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଯେ, ତାହାକୁ ଦେଶର ମେରୁଦଣ୍ଡ ବୋଲି କହିବାରେ କିଛି ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ନାହିଁ । ଏକ କଳନାରୁ ଜଣାଯାଇଛି ଯେ, ଆମ ଦେଶର ୪୦ ଶତାଂଶ ଲୋକ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ବାସ କରନ୍ତି । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ 57 ଶତାଂଶ ଲୋକ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । ଏଥୁରୁ ଆମ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ସହଜରେ ଅନୁମେୟ । ସଂପ୍ରତି ଆମ ଦେଶରେ ଶିଳ୍ପାୟନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଗ୍ରଗତି କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଛି । ମାତ୍ର କୃଷିର ଗୁରୁତ୍ଵ ହ୍ରାସ ପାଇନାହିଁ । ନିମ୍ନଲିଖ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କଲେ ତାହାର କାରଣ ଅନୁମାନ କରିହୁଏ।

କୃଷିର ଗୁରୁତ୍ଵ :
(1) ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ– ଆମ ଦେଶରେ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ ସର୍ବାଧ୍ଵ । 1950-51 ମସିହାରେ କୃଷି ଓ ତା’ର ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ବୃତ୍ତିରୁ ଯଥା— ବନୀକରଣ, ପଶୁପାଳନ, ମତ୍ସ୍ୟଚାଷ, ଖଣିଜସଂପଦ ଉତ୍ତୋଳନ- ଜାତୀୟ ଆୟର 61 ଶତାଂଶ ମିଳୁଥିଲା । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ କୃଷିର ଅବଦାନ ଥିଲା 58.7 ଶତାଂଶ । ଦେଶର ପ୍ରଗତି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କୃଷିର ଅବଦାନ ସମ୍ପ୍ରତି ଅବଶ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ତଥାପି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଚିତ୍ରପଟରେ କୃଷିର ଗୁରୁତ୍ୱ ହ୍ରାସ ପାଇନାହିଁ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସଂସ୍ଥାର ଏକ କଳନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ 1960-61 ରେ 54 ଶତାଂଶକୁ, 1970-71 ରେ 47.2 ଶତାଂଶକୁ, 1986-87 ରେ 34 ଶତାଂଶକୁ ଏବଂ ସଂପ୍ରତି 13.9 ଶତାଂଶକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହି ହ୍ରାସ ପାଇବା ଲକ୍ଷଣ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନଙ୍କ ବିଚାରରେ ଶୁଭଙ୍କର ହେଲେହେଁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟରେ 3.1 ଶତାଂଶ, ଆମେରିକାରେ 3.2 ଶତାଂଶ, କାନାଡ଼ାରେ 5 ଶତାଂଶ ଏବଂ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ 7.6 ଶତାଂଶ । ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟଭାବେ ହ୍ରାସ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୃଷି ଉପରେ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ନିର୍ଭରଶୀଳତା ସେହି ଅନୁପାତରେ ହ୍ରାସ ହେଉନାହିଁ ।

(2) ଜୀବିକାର ଉତ୍ସରୂପେ କୃଷି – 1991 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ୟେକ 10 ଜଣ ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ 5 ଜଣ କୃଷିକୁ ପ୍ରଧାନ ଜୀବିକାରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । 1901 ମସିହାରୁ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ଅବସ୍ଥା ପ୍ରାୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିଛି ଏବଂ ଆସନ୍ତା କେତେ ଦଶନ୍ଧି ଧରି ରହିବ । ଏଥୁରୁ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ସହଜରେ ଅନୁମେୟ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉନ୍ନତ ଦେଶମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ଏହାର ଠିକ୍ ବିପରୀତ । କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ଲେକସଂଖ୍ୟା ଫ୍ରାନ୍ସରେ 25 ଶତାଂଶ, ନିଉଜିଲାଣ୍ଡରେ 20 ଶତାଂଶ, କାନାଡ଼ା ଓ ଜର୍ମାନୀରେ 15 ଶତାଂଶ ।

(3) କୃଷି ଏବଂ କର୍ମ ସଂସ୍ଥାନ– କୃଷି କେବଳ ଆମ ଦେଶର 51 ଶତାଂଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଓ ଜୀବିକା ଯୋଗାଇଥାଏ । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟରେ 3 ଶତାଂଶ, ଆମେରିକାରେ 5 ଶତାଂଶ, ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ 8 ଶତାଂଶ ଓ ଜାପାନରେ 21 ଶତାଂଶ ।

ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଯେଉଁମାନେ ଅନ୍ୟତ୍ର ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ ସେମାନେ ଅଧମ ଉଦ୍ଧାରଣ ପନ୍ଥା ରୂପେ କୃଷିକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାଫଳରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଲୋକାରଣ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଅର୍ଷବେକାର ଓ ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । କୃଷି ଉପରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ଯୋଗୁଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ନୂନ ହୁଏ । ଅଧୁନା ଦେଶରେ ଶିଳ୍ପାୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଗଲାଣି । ମାତ୍ର ଦୀର୍ଘ 41 ବର୍ଷର ଯୋଜନା କାଳରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଜନଗହଳି ଲାଘବ ହୋଇନାହିଁ ।

(4) ଶିଳ୍ପ ବିକାଶରେ କୃଷିର ଭୂମିକା– କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରହିଥିବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ସେମାନେ ପରସ୍ପର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । କୃଷିର ବିକାଶ ବିନା ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ଏକପ୍ରକାର ଅସମ୍ଭବ । କାରଣ ଶିଳ୍ପପାଇଁ କୃଷି କଞ୍ଚାମାଲ ଯୋଗାଇଥାଏ ଏବଂ କୃଷିପାଇଁ ଶିଳ୍ପ ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ରାସାୟନିକ ସାର ଓ କୀଟନାଶକ ଔଷଧ ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗାଇଥାଏ । ଆମ ଦେଶରେ ଅଧିକାଂଶ ଅଗ୍ରଗାମୀ ଶିଳ୍ପ କାଞ୍ଚାମାଲପାଇଁ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ବସ୍ତ୍ରଶିଳ୍ପଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଝୋଟ, ଚିନି ଓ ବନସ୍ପତି ପ୍ରଭୃତି ଶିଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ସମସ୍ତେ କଞ୍ଚାମାଲ ପାଇବା ପାଇଁ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । ଚା, କଫି ଓ ରବର ପ୍ରଭୃତି ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟ କୃଷିଭିତ୍ତିକ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ଶିଳ୍ପ ପରୋକ୍ଷଭାବେ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ହେବ ଯେ, ଲୌହଶିଳ୍ପ ଭଳି କେତେକ ଗୁରୁଶିଳ୍ପ କୃଷି ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସେମାନେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରକୁ କୃଷି ଉପକରଣ ଯୋଗାଇଥା’ନ୍ତି ।

(5) ଭାରତର ବହିର୍ବାଣିଜ୍ୟରେ କୃଷିର ଭୂମିକା– କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିକ୍ରୟ କରି ଆମ ଦେଶ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଲାଭ କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ରପ୍ତାନି କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟର 50 ଶତାଂଶ ହେଉଛି କୃଷି ଉତ୍ପାଦ । ଏହା ସହିତ ଯଦି ରପ୍ତାନି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ପାସ ବସ୍ତ୍ର ଓ ଝୋଟ ଉତ୍ପାଦକୁ ବିଚାରକୁ ନେଉ ତେବେ ମୋଟ ରପ୍ତାନିର 50 ଶତାଂଶ କୃଷିଭିତ୍ତିକ ବୋଲି କୁହାଯିବ । ପୁନଶ୍ଚ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଆମର ରପ୍ତାନୀ ବାଣିଜ୍ୟ ବିକେନ୍ଦ୍ରିତ ହୋଇଛି ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଆମେ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶକୁ ଆମର କୃଷି ଉତ୍ପାଦ ରପ୍ତାନୀ କରୁଛୁ । କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ମୋଟ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରାର 50 ଶତାଂଶ ଅର୍ଜନ କରୁଥିଲାବେଳେ କୃଷିପାଇଁ ମାତ୍ର 15 ଶତାଂଶ ଆମଦାନୀ କରିବାରେ ବ୍ୟୟ କରୁଛୁ । ଏହା ହେଉଛି ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧିପାଇଁ କୃଷିର ଅବଦାନ ।

(6) କୃଷି ଏବଂ ତୃତୀୟ ସ୍ତର – ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ପରିବହନ ପ୍ରଭୃତି ତୃତୀୟ ସ୍ତରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ସ୍ତରକୁ କୃଷିର ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅନ୍ତର୍ଦେଶୀୟ ବାଣିଜ୍ୟ କାରବାର ହୋଇଥାଏ । ରେଳ ଓ ସଡ଼କ ପରିବହନ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଆୟର ବହୁଳାଶ କୃଷି ଓ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟରୁ ମିଳିଥାଏ ।

(7) ସରକାରଙ୍କ ରାଜସ୍ବ– କୃଷି ସରକାରଙ୍କ ରାଜସ୍ବର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସ । ରାଜ୍ୟ ସରକାର ଭୂ-ରାଜସ୍ବ ଆକାରରେ ଏବଂ କୃଷି ଆୟକର ଆକାରରେ ଏକ ଆଖିଦୃଶିଆ ରାଜସ୍ୱ ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି । କୃଷି ଆୟର ସର୍ବବୃହତ୍ ସୂତ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କର ସଞ୍ଚୟ ଶକ୍ତିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ପୁଞ୍ଜି ଗଠନରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।

(8) କୃଷି ଏବଂ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବଜାର– ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବଜାରରେ ଆମର କୃଷି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉଚ୍ଚସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଚିନାବାଦାମ ଉତ୍ପାଦନରେ ଭାରତର ସ୍ଥାନ ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରଥମ । ଧାନ ଉତ୍ପାଦନରେ ଭାରତର ସ୍ଥାନ ଦ୍ଵିତୀୟ ଏବଂ ଚୀନ୍ ଦେଶର ସ୍ଥାନ ପ୍ରଥମ । ତମାଖୁ ଉତ୍ପାଦନରେ ଭାରତର ସ୍ଥାନ ଚୀନ୍ ଓ ଆମେରିକାର ପଛକୁ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିଶ୍ଵବଜାରରେ ଏହାର ସ୍ଥାନ ତୃତୀୟ ।

ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସହଜରେ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ ଯେ, ଭାରତ ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ଏକ କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶ । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଆୟ ସର୍ବାଧ‌ିକ । ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ଯୋଗାଏ, ଶିଳ୍ପାୟନର ଅଭିବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଏବଂ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରାର ବହୁଳାଶ ଅର୍ଜନ କରେ । ଏହି ଗୁରୁତ୍ୱ ଉପଲବ୍‌ଧ କରି କୃଷିକୁ ଆମ ଯୋଜନାରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଇଛି ।

2. ଭାରତରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ସ୍ଵଳ୍ପ ହେବାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣାବଳୀ ବର୍ଣନା କର ।
କିମ୍ବା, ଭାରତରେ କୃଷି ଅନଗ୍ରସରତାର ପ୍ରଧାନ କାରଣମାନ ଦର୍ଶାଅ ଓ ପ୍ରତିକାର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କର ।
Answer:
ଏକ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ଗୁରୁତ୍ବ ଦୁଇଗୋଟି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରାଯାଇପାରେ । ପ୍ରଥମତଃ, ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆବଶ୍ୟକତା ମେଣ୍ଟାଇବାପାଇଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ହେବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରାଯାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ଏକ ବିକାଶୋନ୍ମୁଖୀ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୋଟ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ ଅବ୍ୟାହତ ରଖିବାପାଇଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ତରର କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଆବଶ୍ୟକ ।

ତେଣୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଅନସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଭାରତର କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ସ୍ଵଚ୍ଛ ହୋଇଥିବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇ ନପାରେ । ଆମ ଦେଶରେ ଯୋଜନାର ଯୁଗ ଆରମ୍ଭ ହେବା ପରଠାରୁ କିୟତ୍ ପରିମାଣରେ ଏହା ବୃଦ୍ଧି ହେବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଛି । ଏବେ ମଧ୍ୟ କୃଷି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆମ ଦେଶରେ ପ୍ରାୟ 3 ଶତାଂଶ; ମାତ୍ର ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଅଭିବୃଦ୍ଧିପାଇଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ହାର ଅନ୍ୟୁନ 5 ଶତାଂଶ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଭାବିଲେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗେ ଯେ, ଦେଶର ପ୍ରାୟ 9 ଶତାଂଶ ଲୋକ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ ହେଉଥ୍ଲେହେଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ହାର ଏତେ ସ୍ଵଳ୍ପ ।

କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ଦୁଇଟି କାରଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଗୋଟିଏ ହେଲା ମୃଭିକାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି ହେଲା କୃଷି ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା । ଭାରତରେ ମୃତ୍ତିକାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନୂନସ୍ତରର । କୃଷି ଶ୍ରମିକମାନେ ଅଦକ୍ଷ ବା କମ୍ ଦକ୍ଷତାସମ୍ପନ୍ନ । ଏହି ଦୁଇଟି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା କମ୍ ହେବାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ । କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ସ୍ଵଳ୍ପ ହେବା ଦେଶରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର ପ୍ରଧାନ କାରଣ । ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକ ଜୀବନତମାମ ପୁଷ୍ଟିକର ଖାଦ୍ୟାଭାବରୁ ଦୁର୍ବଳ ଓ କମ୍ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ । ଅବଶ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରତି ଅବସ୍ଥାର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି ସତ ମାତ୍ର ତାହା ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ହୁଏତ ଭାରତୀୟ କୃଷି ଅର୍ଥନୀତିରେ ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଥିବା କେତେକ ଦୋଷ ଓ ତ୍ରୁଟି ଦାୟୀ ।

1975 ମସିହାରେ କରାଯାଇଥିବା ଏକ କଳନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଭାରତରେ ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି ଧାନ ଉତ୍ପାଦନ 1,877 କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ଥିଲାବେଳେ ଜାପାନ ଓ ଇଜିପ୍‌ଟରେ ତାହା ଯଥାକ୍ରମେ 6,185 ଏବଂ 5,326 କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଥିଲା । 1978- 79 ମସିହାରେ ହେକ୍ଟର ପ୍ରତି ଧାନ ଉତ୍ପାଦନ ଆମ ଦେଶରେ 1339 କିଲୋଗ୍ରାମ୍‌କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବାବେଳେ ଜାପାନରେ ତାହା 6,250 କିଲୋଗ୍ରାମକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଜାପାନର ଧାନ ଉତ୍ପାଦନର ମାତ୍ର ଏକ-ପଞ୍ଚମାଂଶ ହେଉଛି ଭାରତର ଧାନ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ।

1976-78 ମସିହାରେ ଭାରତରେ ହାରାହାରି ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ 1,425 କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଫ୍ରାନ୍ସ ଏବଂ ଜର୍ମାନୀରେ ତାହା ଯଥାକ୍ରମେ 4,345 କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ଏବଂ 4,547 କିଲୋଗ୍ରାମ୍ ହୋଇଥିଲା । ଏହିସବୁ ତଥ୍ୟରୁ ସହଜରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦିକା ଶକ୍ତି ପୃଥ‌ିବୀର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଊଣା । 2001-02 ରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ 212 ମିଲିଅନ ଟନ୍ ହୋଇଥିଲା । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ଅର୍ଥାତ୍ 2002-03 ରେ ଏହା 182.6 ମିଲିଅନ ଟକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଲା କାରଣ ଏହିବର୍ଷ ବର୍ଷାର ମାତ୍ରା ଟିକିଏ କମ୍ ହୋଇଥିଲା ।

ସେହିପରି ଆମ ଦେଶରେ ଶ୍ରମର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ମଧ୍ୟ ନୂନ । ଆମେରିକାର ଜଣେ ଶ୍ରମିକ ଦିନକୁ ଯେତେ ଉତ୍ପାଦନ କରିପାରେ ତାହା ଭାରତର 5 ରୁ 10 ଜଣଙ୍କ ଉତ୍ପାଦନ ସହିତ ସମାନ । ଭାରତୀୟ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ନିରକ୍ଷରତା ଓ ଅଜ୍ଞତା ଏଥ‌ିପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ । ତେଣୁ ମୋଟାମୋଟି ଆମେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହୋଇପାରୁ ଯେ, ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଊଣା । ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବଶ୍ୟ ଏ ଦିଗରେ କିଛି ଉନ୍ନତି ସାଧୂ ହୋଇଛି, ତଥାପି ଏ ବାବଦରେ ଆମକୁ ଆହୁରି ବହୁ ସୁଦୂର ପଥ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ଅଛି ।

ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନ ଦେଶରେ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା –

(a) ସାଧାରଣ କାରଣ
(b) ଆନୁଷ୍ଠାନିକ କାରଣ
(c) ବୈଷୟିକ କାରଣ ।

(a) ସାଧାରଣ କାରଣ :
(1) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ– ଜନସଂଖ୍ୟାର କୃଷି ଉପରେ ଅତ୍ୟତ୍ଵିକ ଚାପ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଊଣା ହେବାର ପ୍ରଧାନ ଓ ଅନ୍ୟତମ କାରଣ । 70 ଶତାଂଶରୁ ଅଧ‌ିକ ଲୋକ ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । ଦେଶର ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଲୋକସଂଖ୍ୟାକୁ ନିଯୁକ୍ତି ଯୋଗାଇଲା ଭଳି ଶିଳ୍ପ ବିସ୍ତାର ଆମ ଦେଶରେ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ଫଳତଃ, କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସର୍ବଦା ଜନଗହଳି ଲାଗି ରହିଛି । କୃଷି ଉପରେ ଅଧ୍ବକସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାରୁ ପରିଣାମସ୍ୱରୂପ ଉପସ୍ଥିତ ଭୂମି ଦିନକୁ ଦିନ ଖଣ୍ଡ ବିଖଣ୍ଡିତ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

ମୁଣ୍ଡପିଛା ଭୂମି ବଣ୍ଟନ 1921 ମସିହାରେ 1.11 ଏକର ଥିଲାବେଳେ 1991 ମସିହାରେ ତାହା 0.86 ଏକରକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହା ତୁଳନାରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଯଥେଷ୍ଟ ଊଣା । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ 20 ଶତାଂଶ ଲୋକ ଆମେରିକା ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଓ ହଲାଣ୍ଡରେ କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି । ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆ, ପଶ୍ଚିମ ଜର୍ମାନୀ ଓ ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟରେ ଏହି ଅନୁପାତ ଯଥାକ୍ରମେ 10 ଶତାଂଶ, 29 ଶତାଂଶ ଏବଂ 7 ଶତାଂଶ ।

ଆମ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ବହନ କରିପାରୁ ନଥ‌ିବାରୁ, ବେକାରି, ଅର୍ବବେକାରି, ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହି ସମସ୍ତର ପରିଣାମ ସ୍ବରୂପ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ହ୍ରାସ ହେଉଛି । ଏହି ଦିଗରେ ଅଗ୍ରଗତି କରିବାକୁ ହେଲେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରୁ ଲୋକସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ହ୍ରାସ କରିବାକୁ ହେବ । ଶ୍ରମ ଶକ୍ତିକୁ ଯଦି କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରି ଅନ୍ୟତ୍ର କର୍ମସଂସ୍ଥାନ କରାନଯାଏ ତେବେ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଦିଗରେ ବିଶେଷ କିଛି ଆଶା କରାନଯାଇପାରେ ।

(2) ମୃତ୍ତିକାର ଅନୁର୍ବରଶୀଳତା– ଭୌଗୋଳିକ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣରୁ ଆମ ଦେଶର ମୃତ୍ତିକା ଉର୍ବରଶୀଳ ନୁହେଁ । ଯଦିବା କୌଣସି ସ୍ଥାନରେ ଉର୍ବରଶୀଳତା ଅଧୂକ ତାହା କ୍ରମାଗତ ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ; ଯଥା – ବାତ୍ୟା ଓ ବନ୍ୟାଦ୍ଵାରା ଅବକ୍ଷୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଭୂମିର ଉର୍ବରଶୀଳତାକୁ ହ୍ରାସ କରେ । ବହୁ ପରିମାଣ ଭୂମି ମଧ୍ଯ ଜଳମଗ୍ନ ହୋଇ ରହୁଥ‌ିବାରୁ କୃଷି ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ । ସୀମିତ ପରିମାଣର ଅବାଦଯୋଗ୍ୟ ଜମି ବାରମ୍ବାର ଅବିରତ କର୍ଷଣ ହେବା ଫଳରେ ଉର୍ବରଶୀଳତା ହ୍ରସପ୍ରାପ୍ତ’ହୁଏ । କୃଷକମାନେ ନିରକ୍ଷର ଓ ଅଜ୍ଞ ହୋଇଥିବାରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରି ଭୂମିର କ୍ଷୟକ୍ଷତି ଭରଣା କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହିସବୁ କାରଣରୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଆମ ଦେଶରେ ହ୍ରାସପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।

(3) ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ– କୃଷକମାନେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ପୁରାତନ ଓ ଅନୁନ୍ନତ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତି । ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରି କୃଷି କର୍ମ କରିବା ନିରକ୍ଷରତା ଓ ଅଜ୍ଞତା କାରଣରୁ ସେମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ । ଭୂମିର ଜୋତ କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ହୋଇଥିବାରୁ ସେଥ‌ିରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ କୌଶଳ ଓ ଉନ୍ନତ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ । ବେଳେବେଳେ ରକ୍ଷଣଶୀଳତାଯୋଗୁଁ ସେମାନେ କୌଣସି ଉନ୍ନତିମୂଳକ ପଦ୍ଧତିର ବିରୋଧ କରନ୍ତି । ଉନ୍ନତ ବିହନ ଓ ସାର କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କଥା ସେମାନଙ୍କୁ ଜଣାନାହିଁ । ଏହି ସମସ୍ତ କାରଣରୁ ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(4) ଯଥେଷ୍ଟ ପୁଞ୍ଜିର ଅଭାବ– ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେକୌଣସି ଶିଜର ପ୍ରାଣ । ଭାରତୀୟ କୃଷକମାନେ ଦରିଦ୍ର ହୋଇଥବାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପୁଞ୍ଜି ଓ ସମ୍ବଳ କୃଷିକର୍ମରେ ବ୍ୟୟ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କୃଷକମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ କୃଷିର ଉନ୍ନତିପାଇଁ ସ୍ବଳ୍ପକାଳୀନ ଓ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଋଣ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥା’ନ୍ତି । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଋଣ ସୂତ୍ରରୁ ପୁଞ୍ଜି ପାଇବା ସୁବିଧା ନଥିବାରୁ ସେମାନେ ଋଣପାଇଁ ଗ୍ରାମ୍ୟ
ଅତି ଉଚ୍ଚହାରରେ ସୁଧ ଆଦାୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାଫଳରେ କୃଷକମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଶୋଷଣର ଶିକାର ହୁଅନ୍ତି ।

କଥାରେ ଅଛି, ଭାରତୀୟ କୃଷକମାନେ ଋଣ ଭାର ନେଇ ଜନ୍ମ ହୁଅନ୍ତି; ଋଣ ବୋଝ ବୋହି ବଞ୍ଚୁ’ନ୍ତି ଏବଂ ଶେଷରେ ଋଣରେହିଁ ତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ସମବାୟ ଋଣ ସମିତି, ଭୂଉନ୍ନୟନ ବ୍ୟାଙ୍କ, ଗ୍ରାମ୍ୟବ୍ୟାଙ୍କ ଏବଂ ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଭଳି ଋଣ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନେ ଆମ ଦେଶରେ ଗଢ଼ିଉଠିଲେଣି ।

ତଥାପି ସେମାନେ ଯୋଗାଉଥିବା ଋଣ ସାହାଯ୍ୟ ଯଥେଷ୍ଟ ନ ହେଉଥିବାରୁ କୃଷକମାନେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ମହାଜନଙ୍କ ନିକଟରୁ ଋଣ ଆଣିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଫଳରେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ମହାଜନମାନଙ୍କ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହ୍ରାସ ହୋଇଥିଲେହେଁ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳୋତ୍ପାଟନ ଆମ ଦେଶରେ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ସୁତରାଂ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପୁଞ୍ଜିର ଅଭାବ ଓ ଋଣର ବ୍ୟୟବହୁଳତା ‘ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି ବିକାଶରେ ଅନ୍ତରାୟ ହୋଇ ରହିଛି ।

(5) ବଜାର ସୁବିଧାର ଅଭାବ– ବଜାର ସୁବିଧାର ଅଭାବ ଭାରତୀୟ କୃଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବୋଝ ପରେ ନଳିତାବିଡ଼ା ସଦୃଶ । ସେମାନେ ପ୍ରଥମତଃ ବ୍ୟୟବହୁଳ କୃଷିପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି । ଏହାର ବିଭିନ୍ନ କାରଣ ରହିଛି । ମାତ୍ର ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ସେମାନଙ୍କ ଉତ୍ପାଦପାଇଁ ସେମାନେ ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍ ପାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ବଜାର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି ବିକ୍ରେତା କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟକରି ଚଢ଼ାଦାମ୍‌ରେ ବିକ୍ରୟ କରେ । ମାତ୍ର ଭାରତୀୟ କୃଷକ ତାହାର ଉତ୍ପାଦ ବିକ୍ରୟ କଲାବେଳେ ଠିକ୍ ବିପରୀତ ଅବସ୍ଥାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ ।

ସେ ଚଢ଼ା ଦାମ୍‌ରେ କିଣେ, ମାତ୍ର ଊଣା ଦାମରେ ବିକେ । ଏପରି ହେବାର କେତେଗୋଟି କାରଣ ରହିଛି । ଶସ୍ୟ ବିକ୍ରୟ ପାଇଁ ଆମ ଦେଶରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସୁବିଧାର ଅଭାବ ରହିଛି । ଗମନାଗମନ ଓ ପରିବହନ ସୁବିଧା ଅଭାବରୁ କୃଷକମାନେ ଦୂରଦୂରାନ୍ତ ସ୍ଥାନକୁ ନିଜ ଉତ୍ପାଦ ନେଇ ବିକ୍ରୟ କରି ଉପଯୁକ୍ତ ଦାମ୍ ପାଇବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ସେମାନେ ଦ୍ରବ୍ୟ ସୁବିଧା ନ ଥ‌ିବାରୁ କୃଷକମାନେ ଅଧିକ ଦାମ୍ ପାଇବା ଆଶାରେ ଶସ୍ୟ ସଂରକ୍ଷଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଯାହାଫଳରେ ସେମାନେ କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ ତାଙ୍କ ଉତ୍ପାଦନ ବିକ୍ରି କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି ।

ଏହାର ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ କାରଣ ରହିଛି । ସେମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ଆବଶ୍ୟକତା ମେଣ୍ଟାଇବାପାଇଁ ଓ ମହାଜନମାନଙ୍କ ଋଣ ପରିଶୋଧ କରିବାପାଇଁ ସେମାନେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିକ୍ରୟ କରିବା ସକାଶେ ତରବର ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ବେଳେବେଳେ ପୂର୍ବ ଚୁକ୍ତି ଅନୁଯାୟୀ ମହାଜନମାନଙ୍କୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦ କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ ବିକ୍ରୟ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ବିଭିନ୍ନ କାରଣରୁ ଭାରତୀୟ କୃଷକମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ସ୍ୱଚ୍ଛଳତାର ଅଭାବ ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁକରି ସେମାନେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବାପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରେରଣା ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ କି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

(6) ଭାରତରେ କୃଷି ମୌସୁମୀ ବାୟୁର ଏକ ଜୁଆଖେଳ– ଭାରତରେ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ଅନେକ ସମୟରେ ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ହୁଏ । କୃଷିକର୍ମ ପାଇଁ ଜଳସେଚନର ଯଥେଷ୍ଟ ସୁବିଧା ନ ଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଳବାୟୁ ବା ପ୍ରକୃତିର କରୁଣା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ହୁଏ । ଯେଉଁ ବର୍ଷ ବୃଷ୍ଟିପାତ ଆଶାନୁରୂପ ହୁଏ ଏବଂ ବାତ୍ୟା, ବନ୍ୟାଭଳି, ଦୁର୍ବିପାକ ଘଟେନାହିଁ ସେହିବର୍ଷ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଯଦି କୌଣସି ବର୍ଷ ଅନାବୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତେବେ ଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ହୋଇ ମରୁଡ଼ିଜନିତ ଆତଙ୍କର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ହୁଏ । ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ ଭାରତୀୟ କୃଷକ ଏକ ପୁଭଳିକା ସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।

(b) ଆନୁଷ୍ଠାନିକ କାରଣ :
କୃଷିର ବିକାଶ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ସରକାରଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । କେତେକ ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥାଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟ ଓ ସହଯୋଗ ଉପରେ କୃଷିର ବିକାଶ ନିର୍ଭର କରେ । ଆମ ଦେଶରେ ଯେଉଁ କେତେଗୋଟି ସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ଏ ଦିଗରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର କର୍ମାବଳୀ ଆଶାପ୍ରଦ ଓ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । ଯେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କ ଉପରେ କୃଷିର ଉନ୍ନତି ନିର୍ଭର କରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

(1) ଭୂ-ସ୍ୱତ୍ୱାଧିକାର ବ୍ୟବସ୍ଥା– ଆମ ଦେଶରେ ଅନତିପୂର୍ବେ ଯେଉଁ ଭୂ-ସ୍ୱତ୍ୱାଧିକାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ତାହା କୃଷକଙ୍କର କୌଣସି ଜମି ନାହିଁ । ସେମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଭୂ-ମାଲିକମାନଙ୍କ ଜମିକୁ ରୟତ ହିସାବରେ ଚାଷ କରନ୍ତି । ପ୍ରାୟ 50 ଶତାଂଶ ଚାଷଯୋଗ୍ୟ ଜମି ରୟତମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଚାଷ କରାଯାଏ । ରୟତମାନେ ଜମି ଚାଷ କରି ଯେଉଁ ଉତ୍ପାଦ ପାଆନ୍ତି ସେଥ ଭୂ-ମାଲିକମାନେ ଶସ୍ୟ ଆକାରରେ ଅଂଶ ପାଇଥା’ନ୍ତି । ସ୍ଥାନଭେଦରେ ଏହି ଅଂଶ ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଚଳିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁଯାୟୀ ରୟତମାନେ ଯାହା ଉତ୍ପାଦନ କରନ୍ତି ତାହାର 50 ଶତାଂଶ ଭୂ-ମାଲିକମାନେ ଭାଗ ସ୍ଵରୂପ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ଏବେ ଆମ ଦେଶରେ ରୟତମାନଙ୍କୁ ମାଲିକମାନଙ୍କ ଶୋଷଣରୁ ମୁକ୍ତ କରିବା ପ୍ରଜାସ୍ୱତ୍ଵ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ ହେଲାଣି । ମାତ୍ର ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ନିୟମର ବ୍ୟବସ୍ଥା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ରୟତମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଭୂମି ନଥ‌ିବାରୁ ଏବଂ କୃଷି ବିନା ସେମାନେ ଜୀବନଧାରଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସେମାନେ ମାଲିକମାନଙ୍କ ଚାପ ନିକଟରେ ମୁଣ୍ଡ ନୁଆଁଇ ଯେକୌଣସି ସର୍ଭରେ ଜମି ଚାଷ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏଣୁ ଅନେକ ସମୟରେ ଓ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନେ ମାଲିକମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରାପ୍ୟ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ତଥାପି ରୟତମାନଙ୍କର ସ୍ବତ୍ବରେ ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ନଥାଏ ।

ଭୂ-ମାଲିକମାନେ କେବଳ ତାଙ୍କ ଅଂଶ ବା ଭାଗ ପାଇବାରେ ଉତ୍ସାହୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଭୂମିର କୌଣସି ସ୍ଥାୟୀ ଉନ୍ନତି କରି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇ ନଥା’ନ୍ତି । ରୟତମାନେ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ଅଭାବରୁ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବାପାଇଁ କୌଣସି ପଦକ୍ଷେପ ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଯେଉଁମାନେ ଭୂ-ମାଲିକରୂପେ କୃଷି କର୍ମରେ ନିୟୋଜିତ ସେମାନେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀ । ଭୂମିରେ ପୁଞ୍ଜି ଲଗାଣ କରିବାପାଇଁ ସେମାନଙ୍କର ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ବଳ ନ ଥାଏ । ଏହିସବୁ କାରଣରୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ଵଳ୍ପ ହୋଇଥାଏ ।

(2) କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ଜୋତ– କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ଜୋତ ଭାରତରେ କୃଷି ପ୍ରତି ଏକ ଅଭିଶାପ । କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର ଜୋତର ସଂଖ୍ୟା ଆମ ଦେଶରେ ଅଧୂକ । ଦେଶରେ କୃଷି ଉପଯୋଗୀ ମୋଟ ଜୋତର ପ୍ରାୟ 70) ଶତାଂଶ କ୍ଷୁଦ୍ରାକାର । ଏମାନଙ୍କର ଆୟତନ 2 ହେକ୍ଟରରୁ କମ୍ । ଆମ ଦେଶରେ ହାରାହାରି ଜୋତ ଆକାର 2.6 ହେକ୍ଟର ବା 5.18 ଏକର । ଏହା ତୁଳନାରେ ହାରାହାରି ଜୋତର ଆକାର ଆମେରିକାରେ 168 ଏକର, କାନାଡ଼ାରେ 223 ଏକର, ସ୍କଟଲାଣ୍ଡ ଓ ଜର୍ମାନୀରେ ଯଥାକ୍ରମେ 57 ଏକର ଓ 27 ଏକର ।

ଭାରତରେ ଭୂମି ବଣ୍ଟନରେ ଅସମତା ଓ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ । ଜୋତର ଆକାର କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ତାହା କୃଷକମାନଙ୍କୁ ପୂର୍ବ ଏବଂ ଲାଭଜନକ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଇପାରେ ନାହିଁ । ଫଳତଃ; କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଯକରୁ ଅଧ‌ିକ ବ୍ୟୟବହୁଳ ହୁଏ । ପୁନଶ୍ଚ, କାଳକ୍ରମେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପଯୋଗୁଁ ବର୍ଷ ପରେ ବର୍ଷ ଜୋତ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ ଓ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଯାଏ । ଜୋତଗୁଡ଼ିକ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସେଥ‌ିରେ ଉନ୍ନତ ବୈଜ୍ଞାନିକ କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହିସବୁ କାରଣରୁ ଭାରତରେ କୃଷିର ପ୍ରଗତି ଓ ଉତ୍ପାଦିକା ଶକ୍ତିର ବୃଦ୍ଧି ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।

(C) ବୈଷୟିକ କାରଣ :>
(1) ଅପାରଗ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ– ଚାଷୀମାନଙ୍କର ଅଜ୍ଞତାରୁ ହେଉ ବା ସେମାନଙ୍କର ରକ୍ଷଣଶୀଳତାରୁ ହେଉ ଭାରତରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ତାହା ଉତ୍ପାଦନ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ନୁହେଁ । ଅଧିକାଂଶ କୃଷକ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଆମ ଦେଶରେ ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ଯନ୍ତ୍ରପାତି; ଯଥା— କାଠଲଙ୍ଗଳ, ଜୁଆଳି ଓ ବିଦା ପ୍ରଭୃତି ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ତାହାଫଳରେ ଭୂମି ଉପଯୁକ୍ତଭାବେ କର୍ଷଣ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଆର୍ଥିକ ଅନଟନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ଉନ୍ନତ କୃଷି ଉପକରଣ ବ୍ୟବହାର କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ ସାଧାରଣତଃ ନିଜ ବିହନ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ଅଧିକ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ ମଞ୍ଜି ବ୍ୟବହାର କରି ଅଧିକ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ବିଷୟରେ ସେମାନେ ସଚେତନି ହୋଇନଥା’ନ୍ତି । ଏହି ସମସ୍ତ କାରଣରୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଆମ ଦେଶରେ ନ୍ୟୁନ ହୋଇଥାଏ ।

(2) ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ଅଭାବ ଭାରତରେ କୃଷକମାନଙ୍କ ଭାଗ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାରେ ପ୍ରକୃତିର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ସେମାନେ କୃଷିକର୍ମ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ପାଗର ଅନୁକୂଳ ଅବସ୍ଥା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି । ଚାଷ ହେଉଥ‌ିବା ଜମିର ପ୍ରାୟ 70 ଶତାଂଶ ଜମି ବୃଷ୍ଟିପାତ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଆମ ଦେଶରେ ଚାଷଜମିର ମାତ୍ର 30 ଶତାଂଶ ଜମିକୁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ରହିଛି । ବୃଷ୍ଟିପାତ୍ରର ଅନିଶ୍ଚିତତାଜନିତ ଅସୁବିଧାକୁ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନାରେ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ସକାଶେ ବିଭିନ୍ନ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯାଇଛି ।

ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– କୂପ, ଜଳସେଚନ, ଭୂଗର୍ଭସ୍ଥ ଜଳ ଉତ୍ତୋଳନ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ ମଧ୍ୟମ ଧରଣର ଜଳସେଚନ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଏହାସତ୍ତ୍ଵେ ବହୁ ପରିମାଣ ଜମିକୁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ।ସୁବିଧା ସକାଶେ ବିଭିନ୍ନ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– କୂପ, ଜଳସେଚନ, ଭୂଗର୍ଭସ୍ଥ ଜଳ ଉତ୍ତୋଳନ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ଏବଂ ମଧ୍ୟମ ଧରଣର ଜଳସେଚନ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଏହାସତ୍ତ୍ୱେ ବହୁ ପରିମାଣ ଜମିକୁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ।

(3) ରାସାୟନିକ ସାର ଓ ଉନ୍ନତ ବିହନ ପ୍ରୟୋଗର ଅଭାବ– ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ରାସାୟନିକ ସାରର ବ୍ୟବହାର ପ୍ରସାର ଲାଭକରି ନାହିଁ କି ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇପାରିନାହିଁ । କାରଣ କୃଷକମାନଙ୍କର ରକ୍ଷଣଶୀଳ ମନୋଭାବ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଦାୟୀ । ସେମାନଙ୍କର ଏକ ଅହେତୁକ ବଦ୍ଧମୂଳ ଧାରଣା ଯେ ରାସାୟନିକ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଭୂମିର ନିଜସ୍ୱଗୁଣ, ଅର୍ଥାତ୍ ଉର୍ବରଶୀଳତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଆର୍ଥିକ ଅନଟନ ଯୋଗୁଁ ସେମାନେ ଉଚ୍ଚଦାମ୍‌ର ରାସାୟନିକ ସାର କ୍ରୟ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

ଆମ ଦେଶର କୃଷକମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦେଶଜ ସାର, ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋବର ଖତ ଜମିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି । ତାହା ମଧ୍ୟ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ମିଳେ ନାହିଁ । କାରଣ ଲୋକମାନେ ଗୋବରକୁ ଜାଳେଣିରୂପେ ବହୁକାଂଶରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସାର ପ୍ରୟୋଗ ଅଭାବରୁ କୃଷିଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଆମ ଦେଶରେ କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ଉନ୍ନତ ବିହନ ବ୍ୟବହାର କରିବା ମଧ୍ୟ କୃଷକମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ହୁଏନାହିଁ । ସେମାନେ ପ୍ରଥମତଃ ଉନ୍ନତ ବିହନର ଦାମ୍ ଦେବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, କ୍ରୟ କରୁଥିବା ବିହନ ଉପରେ ସେମାନଙ୍କର ଆସ୍ଥା ନଥାଏ । କାରଣ ବହୁସମୟରେ କିଣା ବିହନର ଅଙ୍କୁରୋଦ୍‌ଗମ ହୁଏନାହିଁ ଏବଂ ଚାଷୀମାନେ ତେଣୁକରି ହତାଶ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

(4) ଗବେଷଣା ଏବଂ ବିକାଶ– ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତିରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ଅନସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ କୃଷିର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ବହୁ ତତ୍ପରତା ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି । ବିହନ ପ୍ରୟୋଗ, ସାର ପ୍ରୟୋଗ, କୃଷି କୃଷକମାନେ ଏହାଦ୍ଵାରା ଉପକୃତ ହୋଇପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ପ୍ରଶାସନିକ ଅବହେଳା ଓ ତ୍ରୁଟି ଯୋଗୁଁ ଘଟୁଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । କୃଷକମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ଏହି ଗବେଷଣାଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ପହଞ୍ଚାଇବା ପାଇଁ ଅଥବା ଉନ୍ନତ କୃଷିପ୍ରଣାଳୀ ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବାପାଇଁ କୌଣସି ବ୍ୟବସ୍ଥା ନାହିଁ ।

ଆମ ଦେଶର କୃଷକମାନେ ପରମ୍ପରାର ଦାସ । ସେମାନଙ୍କୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ଚାଷର ଉତ୍‌କର୍ଷତା ବିଷୟରେ ଅବଗତ ନ କରାଇଲେ ସେମାନେ ଏହାକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ଆମ ଦେଶରେ ତାହା ଯଥାଯଥଭାବେ କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ।

ଯେକୌଣସି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରାଯାଉନା କାହିଁକି ଆମ ଦେଶରେ ଯେ କୃଷି ଅବହେଳିତ ଓ ଅନୁତ୍ପାଦନଶୀଳ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଛି ତାହା ନିଃସନ୍ଦେହରେ କୁହାଯାଇପାରେ । ଭାରତରେ କୃଷିର ଅନଗ୍ରସରତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ରୟାଲ କମିଶନ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲା ତାହାର ମତ ହେଉଛି ଯେ, ‘ଭାରତରେ କୃଷକମାନେ ଅନେକାଂଶରେ ଲାଭ ଆଶା ରଖି କୃଷିକର୍ମ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବଞ୍ଚିରହିବାପାଇଁ ଯେତିକି ଆବଶ୍ୟକ ସେତିକି ଉତ୍ପାଦନ କରିବାରେ ସେମାନେ ତୃପ୍ତ ।

ଭୂମିରେ ଜନଗହଳି, ଜୀବନନିର୍ବାହ ପାଇଁ ବିକଳ୍ପ ପନ୍ଥାର ଅଭାବ ଓ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ମାର୍ଗ ମିଳିବାର ଅସୁବିଧା ଏବଂ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ପରିବାର ଚଳାଇବାର ଗୁରୁଦାୟିତ୍ଵ ଏକତ୍ର ହୋଇ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ଯେକୌଣସି ସ୍ଥାନରେ ଓ ଯେକୌଣସି ସର୍ଭରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରିଥାଏ ।’’

ପରିଶେଷରେ ଏବଂ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ମୃର୍ତ୍ତିକାର ଅବକ୍ଷୟ, ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ଅଭାବ, ଜଳ ବହୁଳତା ସହିତ ବୃଷ୍ଟିପାତର ଅନିଶ୍ଚିତତା, ଭୂମି ଉପରେ ଅତ୍ୟକ ଲୋକସଂଖ୍ୟାର ଚାପ, ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଜମି ବିଖଣ୍ଡନ, କୃଷକମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ, ପୁରାତନ ପଦ୍ଧତିରେ ଚାଷ, ପୁଞ୍ଜି ବଜାର ସୁବିଧାର ଅଭାବ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ଅନ୍ତରାୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି ।

3. ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ସଂକ୍ଷେପରେ ଏହାର ସାଫଲ୍ୟର ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ କର ।
Answer:
ଭାରତର କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି ଯାହାକି ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ନିକଟରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହି ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା । ଭାରତ ସରକାର 1966 ମସିହାର ମଧ୍ୟଭାଗରୁ ଏକ ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରିଛନ୍ତି । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ବୈଷୟିକ ଉତ୍କର୍ଷତାର ପରଚିୟ ଦିଏ । ଏହି ନୂତନ କୌଶଳଟି ହେଲା – କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ବକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ଉପକରଣ ପ୍ରୟୋଗକରି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନରେ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା । ଏହି କୌଶଳଟି ଚାରିଗୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଏ; ଯଥା –

• ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ବ୍ୟବହାର କରିବା
• ଉପଯୁକ୍ତ ଜଳସେଚନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା
• ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଓ
• କୀଟପତଙ୍ଗ ନାଶକ ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ।

ଏହି ଚାରିଗୋଟି ଉପାୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ କୃଷିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ଏହା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ପରୀକ୍ଷାସ୍ୱରୂପ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ 1960 ମସିହାରେ ସାତଗୋଟି । ସାତଗୋଟି ଜିଲ୍ଲାରେ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଏହା ସଘନ ଆଞ୍ଚଳିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (IADP) ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲା । କାଳକ୍ରମେ ଅର୍ଥାତ୍ 1966 ମସିହାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସବୁ ଅଞ୍ଚଳକୁ ବିସ୍ତାର ଲାଭକଲା ।

ପ୍ରଥମେ 1966 ମସିହାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ 2 ନିୟୁତ ହେକ୍ଟର ଜମିରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଗଲା । 1981 ମସିହାବେଳକୁ ଏହା 45.25 ନିୟୁତ ହେକ୍ଟର ଜମିକୁ ବିସ୍ତାରିତ ହେଲା । ମୋଟ ଉପରେ ଚାଷ ଉପଯୋଗୀ ଜମିର 26.2 ଶତାଂଶରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଚାଲୁ କରାଗଲା । 1985-86 ମସିହାବେଳକୁ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ 55 ନିୟୁତ ହେକ୍ଟରକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର କାରଣ – ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଯୁଗ ଆରମ୍ଭ ହେବା ପଛରେ କେତେକ ଅନ୍ତର୍ନିହିତ କାରଣ ରହିଛି ଯାହାକି ଏହି ବିପ୍ଳବକୁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(i) କୃଷି ଗବେଷଣା – ଭାରତର କୃଷି ଗବେଷଣା ପରିଷଦ ଓ କୃଷି ମହାବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ରବି ଓ ଡାଲିଜାତୀୟ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଭଳି ଉନ୍ନତ ବିହନର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଲା ପରେ ଏହି ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଉଦ୍‌ଜୀବିତ ହୋଇପାରିଲା । ଗହମ, ବାଜରା, ମକା ଓ ଧାନଚାଷପାଇଁ ଉନ୍ନତ ବିହନ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାରେ କୃଷିବିଶାରଦମାନେ ସକ୍ଷମ ହେଲେ । ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ସାର ପ୍ରୟୋଗର ଉତ୍କର୍ଷତା ପ୍ରମାଣିତ ହେବା ପରେ ତାହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ହେଲା ।

(ii) ଏକାଧ୍ଵ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ – ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯିବା ଫଳରେ ଅଳ୍ପଦିନରେ ଶସ୍ୟ ଆଦାୟ କରାଯାଇପାରିଲା । ଏହା ଫଳରେ ଯେଉଁ ଜମିରେ ବର୍ଷକ ମଧ୍ୟରେ ମାତ୍ର ଦୁଇଗୋଟି ଫସଲ ଆଦାୟ କରାଯାଇପାରୁଥିଲା ସେ ଜମିରେ ଚାରିଗୋଟି ଫସଲ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହେଲା । ଏହା କୃଷିପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଗଢ଼ିତୋଳିଲା ।

(iii) ଆଧୁନିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ବ୍ୟବହାର – କୃଷିପାଇଁ ଟ୍ରାକ୍ଟର, ହାରଭେଷ୍ଟର, ନଳକୂପ ପ୍ରଭୃତି ବହୁଳସଂଖ୍ୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଛି । ଏହି ଆଧୁନିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ସବୁର ବ୍ୟବହାର ଏକାଧିକ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି । ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା କରାଯାଇପାରିବାରୁ ଅଧ‌ିକ ଅମଳକ୍ଷମ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଇପାରୁଛି ।

(iv) ଦାମ୍ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ – ସରକାର ବର୍ତ୍ତମାନ ସହାୟକ ଦାମ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳନ କରିଛନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଚାଷୀମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଉତ୍ପାଦପାଇଁ ନ୍ୟାୟୋଚିତ ଦର ପାଇପାରୁଛନ୍ତି । କଠିନ ପରିଶ୍ରମର ଉପଯୁକ୍ତ ପାରିଶ୍ରମିକ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ସେମାନେ କୃଷିପାଇଁ ଅଧୂକ ସମ୍ବଳ ବିନିଯୋଗ କରିବାକୁ ଉତ୍ସାହିତ ହେଉଛନ୍ତି ।

(v) ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ – କୃଷକମାନଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ଜଳ ଯୋଗାଇ ଦେବାପାଇଁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରାଯାଉଛି । ବିଶେଷତଃ ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ କୃଷିପାଇଁ ନୂତନ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଛି ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ
ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ଯୋଗାଇ ଦେବାପାଇଁ ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଇଛି ।

(vi) ଋଣ ସୁବିଧାର ବିକାଶ – ବର୍ତ୍ତମାନ କୃଷିକର୍ମପାଇଁ ଋଣ ଯୋଗାଇଦେବା ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଉଛି ଯେପରିକି ଚାଷୀ ଚାଷ କାର୍ଯ୍ୟରେ କୌଣସି ବାଧାବିଘ୍ନର ସମ୍ମୁଖୀନ ନହୁଏ । ଭାରତର 20 ଗୋଟି ବୃହତ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ଜାତୀୟକରଣ କରାଯାଇଛି ଏବଂ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ ଋଣ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇଦେବାକୁ ସେମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଛି ।

ଏହି ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗ କେତେକ ସୁନିର୍ବାଚିତ ଅଞ୍ଚଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ରହିଛି ସତ, ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସଘନ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଉଛି । ତେଣୁ ଏହାକୁ ସଘନ ଆଞ୍ଚଳିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କୁହାଯାଏ । ଆମର କୃଷିବିଦ୍‌ମାନେ ଯେଉଁ ଉନ୍ନତ କିସମର ବିହନ ଉତ୍ପାଦନ କରିଛନ୍ତି ତାହାକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାପାଇଁ ଉଚ୍ଚ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (H.Y.V.P.) ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଛି । ଏହା ହେଉଛି ସଘନ ଆଞ୍ଚଳିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଏକ ଅଂଶବିଶେଷ ।

ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସାଫଲ୍ୟ ଓ ବିଫଳତା :
(1) ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି – କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସାଫଲ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ହୋଇଛି । ଅଳ୍ପ କେତେକ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ; ଯଥା – ଧାନ, ଗହମ, ମକା, ବାଜରା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଛି । ଅଣଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଭାବ ଅନୁଭୂତ ହୋଇନାହିଁ । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଭାବରୁ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ 81 ନିୟୁତ ଟନ୍‌ରୁ 1981-82 ମସିହାରେ 133 ନିୟୁତ ଟକୁ ବୃଦ୍ଧିପାଇପାରିଛି । ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ 1966 ମସିହାରେ ଆମ ଦେଶରେ 11 ନିୟୁତ ଟନ୍ ଥିଲାବେଳେ ତାହା 1982-83 ମସିହାରେ 41.5 ନିୟୁତ ଟନ୍‌କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏହି ବୃଦ୍ଧି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ବିଶେଷ ଉତ୍ସାହପ୍ରଦ । ଏକର ପ୍ରତି ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ ହାର 851 କିଲୋଗ୍ରାମ୍‌ 1648 କିଲୋଗ୍ରାମକୁ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି । ଏହି ସାଫଲ୍ୟ ଯୋଗୁଁ କେହି କେହି ଭାବପ୍ରବଣ ହୋଇ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବକୁ ଗହମ ବିପ୍ଳବ ବୋଲି କହିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି । କାରଣ 1988-89 ମସିହାରେ କେବଳ ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ 54 ନିୟୁତ ଟନ୍‌କୁ ଏବଂ 1990-91ରେ 54.5 ନିୟୁତ ଟକୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରିଛି ।

(2) ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟ – ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସୁଫଳ ସବୁରାଜ୍ୟକୁ ସମାନଭାବରେ ବିସ୍ତାରଲାଭ କରିନାହିଁ । କେତେକ ଗହମ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଥିବା ରାଜ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବରେ ଉପକୃତ ଓ ଲାଭବାନ୍ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଗହମ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଥିବା ରାଜ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବରେ ଉପକୃତ ଓ ଲାଭବାନ୍ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସ୍ମରଣ ରଖିବାକୁ ହେବ ଯେ, ଗହମ ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ସବୁରାଜ୍ୟ ଉପକୃତ ହୋଇପାରି ନାହାନ୍ତି ।

କେବଳ ଯେଉଁ ରାଜ୍ୟରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ରହିଛି ସେହି ରାଜ୍ୟମାନେ ବିଶେଷଭାବେ ଲାଭବାନ୍ ହୋଇଛନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ପଞ୍ଜାବ, ହରିଆନା ଓ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳ ମୁଖ୍ୟତଃ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସୁଯୋଗ ନେଇପାରିଛନ୍ତି । ମୋଟ ଚାଷ ଉପଯୋଗୀ ଜମିର ମାତ୍ର ଏକ-ଚତୁର୍ଥାଂଶ ଏହି ନୂତନ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳର ସୁଯୋଗ ପାଇପାରିଛନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟ ବୃଦ୍ଧିପାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଆୟ ବୈଷମ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି ।

(3) ଧନୀ ଶ୍ରେଣୀର କୃଷକ ଅଧ୍ବକ ଧନୀ ହୋଇଛନ୍ତି – ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ନୂତନ କୌଶଳ ଏକ ବ୍ୟୟବହୁଳ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ । ଏଥୁରେ ଏକରପିଛା ଅଧ୍ବକ ପୁଞ୍ଜି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଏକ କଳନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ପାରମ୍ପରିକ କୃଷିପଦ୍ଧତି ତୁଳନାରେ ଏହି ନୂତନ ପଦ୍ଧତି ତିନିଗୁଣ ଅଧୂକ ବ୍ୟୟବହୁଳ ହୁଏ; ସୁତରାଂ ବହୁସଂଖ୍ୟକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀ ଏହି ନୂତନ କୌଶଳର ସୁଯୋଗ ନେବାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୁଅନ୍ତି । କେବଳ ଧନୀ ଚାଷୀମାନେ ନୂତନ ପଦ୍ଧତିର ଓ ବର୍ଦ୍ଧିତ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ପାରିଛନ୍ତି । ଏଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ମୁଖ୍ୟତଃ ଧନୀ କୃଷକମାନଙ୍କ ସ୍ବାର୍ଥକୁ ସୁରକ୍ଷା କରୁଥିଲାବେଳେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀ ଏହି ସୁଯୋଗ ପାଇବାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

କୃଷି ଶ୍ରମିକମାନେ ମଧ୍ୟ ସମାନଭାବରେ ଉପକୃତ ହୋଇନାହାନ୍ତି । କେତେକ ଅଞ୍ଚଳରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାରେ ଅବନତି ହୋଇଛି । କୃଷି ଗବେଷକମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ପଞ୍ଜାବ ଓ ହରିଆନା ପ୍ରଭୃତି ରାଜ୍ୟରେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ହାରାହାରି ବାସ୍ତବ ଆୟ ହ୍ରାସ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ହାରାହାରି ବାସ୍ତବ ଆୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥିଲାବେଳେ କେରଳରେ ସେମାନଙ୍କ ବାସ୍ତବ ଆୟର ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।

(4) ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ସଂସ୍କାର – ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କେବଳ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଥ‌ିବା ଅଞ୍ଚଳରେ ସୀମିତ ହୋଇ ରହିଛି । ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଶୁଷ୍କ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏବଂ ବୃଷ୍ଟିପାତ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହାର କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ଅନୁଭୂତ ହୋଇନାହିଁ ।

ତେଣୁ ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ନାହିଁ ସେହି ଅଞ୍ଚଳକୁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ସଂପ୍ରସାରଣ କରି ତାହାକୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତ ର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯିବା ଉଚିତ । ପୁନଶ୍ଚ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସଫଳ ରୂପାୟନ ପାଇଁ କୃଷକମାନଙ୍କର ଭୂମି ଉପରେ ଅଧିକାର ସ୍ଥାୟୀ ହେବା ଉଚିତ ଏବଂ ଭୂମି ବଣ୍ଟନରେ ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ସମତା ରକ୍ଷା କରାଯିବା ଉଚିତ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥାରେ, ଆମ କୃଷି ସମସ୍ୟାର ଏକମାତ୍ର ସମାଧାନ ହେଉଛି ସଘନ କୃଷି । ଆମ ଦେଶରେ ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଯେପରି ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧିପାଉଛି, ଭୂମିର ଯୋଗାଣ ସୀମିତ ହୋଇଥିବାରୁ ସଘନ ଚାଷ ବ୍ୟତୀତ ଆମର ଗତ୍ୟନ୍ତର ନାହିଁ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଆହୁରି ଅଧ‌ିକ ତୀବ୍ର କରିବାକୁ ହେବ ଏବଂ ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରସ୍ତାବସମୂହକୁ ଗୁରୁତ୍ବର ସହିତ ବିଚାର କରିବାକୁ ହେବ ।

(i) କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆମ ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳର ସାରମର୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ଅଧ‌ିକରୁ ଅଧ୍ୱ କିସମ ଶସ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିବାକୁ ହେବ ।

(ii) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇଛି ସେହିପ୍ରକାର ଗୁରୁତ୍ଵ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଶସ୍ୟ ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ ।

(iii) ଜଳଯୋଗାଣ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶବିଶେଷ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଅଧ‌ିକ ଜମିକୁ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇଦେବାକୁ ହେବ । ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା କଲାବେଳେ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳକୁ ବିଚାରକୁ ନେବାକୁ ହେବ । ଆବଶ୍ୟକସ୍ଥଳେ କେନାଲଦ୍ଵାରା ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ସହିତ କୂପ, ଗଭୀର ନଳକୂପ ଓ ନଳକୂପ ପ୍ରଭୃତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଳଯୋଗାଣ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରିବାକୁ ହେବ ।

(iv) ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଏକ ବ୍ୟୟବହୁଳ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାଦ୍ୱାରା ଉପକୃତ ହେଉଥ‌ିବା କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀମାନଙ୍କ କଥା ବିଚାରକୁ ନେବାକୁ ହେବ । ସେମାନଙ୍କୁ ସମବାୟ ସମିତି ଜରିଆରେ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଯୋଗାଇଦେବାକୁ ହେବ ।

(v) ଯେଉଁସବୁ କୃଷି ନିବେଶ ଉପରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସାଫଲ୍ୟ ମୁଖ୍ୟତଃ ନିର୍ଭର କରେ ସେସବୁକୁ ଉଚିତ ମୂଲ୍ୟରେ ଯୋଗାଇଦେବାକୁ ହେବ ।
ବିଗତ ଅଳ୍ପ କେତେବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଆମ ଦେଶ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ଯେଉଁ ସାଫଲ୍ୟ ହାସଲ କରିପାରିଛି ତାହା ଆମକୁ ଏକ ନୂତନ ଆଶାର ଆଲୋକ ଦେଖାଉଛି ଯେ, ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଆହୁରି ସାଫଲ୍ୟ ଲାଭ କରିବ । ମାତ୍ର ସବୁକିଛି ନିର୍ଭର କରେ ସରକାରଙ୍କ ନୀତି ଓ ଲୋକମାନଙ୍କର ସହଯୋଗ ଉପରେ ।

4. ସାମ୍ପ୍ରତିକ ସ୍ଥିତିରେ ଭାରତୀୟ କୃଷି – ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୃଷି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ମେରୁଦଣ୍ଡ ସଦୃଶ । ଦୀର୍ଘ ତିନି-ଦଶନ୍ଧି ଧରି ଯୋଜନାରେ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେବା ସତ୍ତ୍ବେ ଏବେ ବି ଭାରତର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ସଫଳତା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଭାରତର କୃଷିନୀତିରେ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ବୃଦ୍ଧି ଓ ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ ହେବାକୁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଛି । ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ 1951-52ରେ 51 ନିୟୁତ ଟନ୍‌ରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 2013-14 ମସିହାରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ 264.77 ନିୟୁତ ଟନ୍‌ରେ ପହଞ୍ଚିଛି ।

ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଯୋଗୁଁ ଆଧୁନିକ ଯନ୍ତ୍ରକୌଶଳ ଓ ପଦ୍ଧତି କୃଷକମାନେ ଅନୁସରଣ କରିଲେଣି । ଅର୍ଥକାରୀ ଫସଲ ପାଇଁ କୃଷକ ସମୁଦାୟ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କଲେଣି । କିନ୍ତୁ ଭାରତର କୃଷି ମୌସୁମୀ ବାୟୁ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଥିବାରୁ ଏହା ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଭାବଦ୍ଵାରା ଏକ ଆହ୍ଵାନର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଛି । ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦତ୍ତ କୃଷିର ସାମ୍ପ୍ରତିକ ସ୍ଥିତି ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା ହୋଇଛି ।

ମାମ୍ପ୍ରତିକ ସ୍ଥିତ – ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
(i) କୃଷିରେ ଜାତୀୟ ଆୟରେ ହ୍ରାସ – ଭାରତରେ ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷିର ଅବଦାନ କୃଷି ଓ ଆନୁସଙ୍ଗିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କମିବାରେ ଲାଗିଛି; ଯାହା ଏକ ଶୁଭ ସୂଚନା, ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନର ଏହା 13.9%କୁ ଖସି ଆସିଛି । କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ କର୍ମ ନିଯୁକ୍ତି 2001 ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ 58% ଥିଲାବେଳେ 2012-13 ସୁଦ୍ଧା ଏହା 50% କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହା ଫଳରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ବେକାରୀ ଓ ସ୍ଥୂଳଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଭାରତୀୟ କୃଷିର ଏହି ସ୍ଥିତି ସମନ୍ବିତ ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ପରିପନ୍ଥୀ ।

(ii) କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ହ୍ରାସମାନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର – କେବଳ ଅଷ୍ଟମ ଯୋଜନା ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସବୁ ଯୋଜନାରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ହାରାହାରି ବାର୍ଷିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ 4%ରୁ ସର୍ବଦା କମ୍ ରହୁଛି । ଦ୍ବାଦଶ ଯୋଜନାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଦଲିଲ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ବାର୍ଷିକ 4% ହାସଲ କରିବା ପାଇଁ ଆହ୍ଵାନ ଦିଆଯାଇଛି ।

(iii) କୃଷି ଉତ୍ପାଦନରେ ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି – ବିଶେଷକରି ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ଚାରିବର୍ଷ ଧରି କ୍ରମାଗତ ଭାବେ ବୃଦ୍ଧିପାଇ ଆସୁଅଛି । 2013-14 ବର୍ଷରେ ଏହା ସର୍ବକାଳୀନ ରେକର୍ଡ଼ ସ୍ତର 265 ନିୟୁତ ଟନ୍‌ରେ ପହଞ୍ଚିଛି । 2009-10ରେ ପ୍ରତିକୂଳ ମୌସୁମୀ ଯୋଗୁ ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ମରୁଡ଼ି ପରିସ୍ଥିତି ଲାଗି ରହିବା ଯୋଗୁ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ 218.11 ନିୟୁତ ଟନ୍‌କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା । ପରବର୍ତ୍ତୀବର୍ଷ ସ୍ଵାଭାବିକ ମୌସୁମୀ ପ୍ରବାହ ଯୋଗୁ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ 244 ନିୟୁତ ଟନ୍ ରେକର୍ଡ଼ ସ୍ତରକୁ ଆସିପାରିଲା ।

(iv) ହ୍ରାସମାନ ଆବାଦୀ ଜମି ଓ କୃଷି ଉତ୍ପାଦକତାର ସ୍ଥାଣୁତା – ଶିଳ୍ପାନୁଷ୍ଠାନ ଓ ଭିତ୍ତିଭୂମି ନିର୍ମାଣ, ବର୍ଦ୍ଧିତ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଚାଷଜମିକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବା ଦ୍ବାରା ଆବାଦୀ ଜମିର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଉଛି । ଏହାଛଡ଼ା ମୁଣ୍ଡପିଛା ଚାଷଜମି 1921ରୁ 2001 ମଧ୍ୟରେ 1.11 ଏକରରୁ 0.32 ଏକରକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ୫୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଚାଷଜମିର ପରମାଣ 71% ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଅଞ୍ଚଳ (ପଞ୍ଜାବ-ହରିୟାଣା)ରେ ଖାଦ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ଥିର ରହିଛି । ଯାହା ଏକ ଚିନ୍ତାର ବିଷୟ ।

(v) ସଂସ୍କାରକାଳରେ କୃଷିର ଅବହେଳା – ଭାରତରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର ମୁଖ୍ୟତଃ ଶିଳ୍ପ ଓ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଛି । 50% ଲୋକ ନିର୍ଭର କରୁଥିବା କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂସ୍କାର ପରିସରଭୁକ୍ତ ହୋଇନାହିଁ । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସରକାରୀ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ 1980-81 ମସିହାରେ ମୋଟ କୃଷି ନିବେଶର 39% ଥିଲା ଯାହା 2011-12 ମସିହାରେ ତାହା 15%କୁ ହ୍ରାସପାଇଛି । ଷଷ୍ଠ ଓ ସପ୍ତମ ଯୋଜନା କାଳରେ କୃଷିପାଇଁ ମୋଟ ଯୋଜନା ବ୍ୟୟର 24% ଥିଲାବେଳେ ଦ୍ବାଦଶ ଯୋଜନା କାଳରେ ତାହା 17.3%କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।

(vi) ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷିର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଇଛି । ଭୂ- ସଂସ୍କାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଏଡ଼ାଇ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଧୁନିକ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ପ୍ରୟୋଗ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେବା ଫଳରେ ବଡ଼ଚାଷୀ ଓ ଜମିଦାର ଇତ୍ୟାଦି ବହୁଳଭାବେ ଉପକୃତ ହେଉଛନ୍ତି । କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀ ଭୂମିହୀନ କୃଷି ଶ୍ରମିକ ଯେଉଁମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାଗଚାଷୀ ହିସାବରେ ନିୟୋଜିତ ଅଛନ୍ତି, ଏହି ନୂତନ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା ଓ ତା’ ପାଇଁ ସରକାର ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ବିପୁଳ ସବ୍‌ସିରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଉଛନ୍ତି ।

(vii) ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଆହ୍ଵାନ – ଦ୍ରୁତ ଶିଳ୍ପାୟନ, ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ପଦର ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ବ୍ୟବହାର ଆଧୁନିକ ଯନ୍ତ୍ର କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗ ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟାବରଣ ଅସନ୍ତୁଳନ ହୋଇଛି । ତାପମାତ୍ରା 100 ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ 0.8°C ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଯାହାଦ୍ଵାରା ଜଳବାୟୁରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବ୍ୟାହତ ହେଉଛି । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଭାରତୀୟ କୃଷିର ଧାରଣୀୟ ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ କରିବା ପାଇଁ 2010 ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବରରେ ଭାରତସରକାରଙ୍କ ‘‘ଧାରଣୀୟ କୃଷିବିକାଶ ପାଇଁ ଜାତୀୟ ମିଶନ୍’ ଗଠନ କରି ₹ 350 କୋଟି ଟଙ୍କା ବ୍ୟୟବରାଦ କରିଛନ୍ତି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 4 ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସ୍ତରୀକରଣ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନ Objective Questions

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

(କ) ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (SOCIAL PROCESSES)

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ / ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ :

1. ‘‘ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଉଦ୍ୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ପ୍ରଭାବକୁ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।’’- ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଏ.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଗ୍ରୀନ୍
(ଖ) ଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
(ଗ) ମାକାଇଭର୍
(ଘ) କୁଲେ
Answer:
(କ) ଏ.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଗ୍ରୀନ୍

2. କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ-କ୍ରିୟାର ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
(ଖ) ସଂଘର୍ଷ
(ଗ) ସହଯୋଗିତା
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ସହଯୋଗିତା

3. କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃ କ୍ରିୟାର ଏକ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ସହଯୋଗିତା
(ଖ) ଅଭିଯୋଜନ
(ଗ) ଆତ୍ମୀକରଣ
(ଘ) ପ୍ରତିଯୋଗିତା
Answer:
(ଘ) ପ୍ରତିଯୋଗିତା

4. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାରକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଆତ୍ମୀକରଣକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି ?
(କ) ସହନଶୀଳତା
(ଖ) ନିଃସଙ୍ଗତା
(ଗ) ମିଳନ
(ଘ) ସାଧାରଣ ଭାଷା ଓ ଧର୍ମ
Answer:
(ଖ) ନିଃସଙ୍ଗତା

5. କେଉଁଟି ଆତ୍ମୀକରଣର ସହାୟକ ହେଉଥ‌ିବା ଏକ କାରକ ଅଟେ ?
(କ) ସହନଶୀଳତା
(ଖ) ନିଃସଙ୍ଗତା
(ଗ) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରଭେଦତା
(ଘ) ଶାରୀରିକ ପ୍ରଭେଦତା
Answer:
(କ) ସହନଶୀଳତା

6. କେଉଁଟି ଆତ୍ମୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(କ) ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଖ) ଧୀର ଓ କ୍ରମୋନ୍ନତ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଗ) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଘ) ସମୃଷକାରା ପ୍ରକ୍ରିୟା
Answer:
(କ) ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

7. “ଅଭିଯୋଜନ କେଉଁ ପ୍ରକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ
(ଖ) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ
(ଗ) ପ୍ରତିଯୋଗିତା ମୂଳକ
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ

8. କେଉଁଟି ଅଭିଯୋଜନର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(କ) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଖ) ସାର୍ବଜୀନନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଗ) ପ୍ରେମ ଓ ଘୃଣା ମିଶ୍ରିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଘ) ନିଃସଙ୍ଗତା
Answer:
(ଘ) ନିଃସଙ୍ଗତା

9. କେଉଁଟି ସହଯୋଗିତାର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(କ) ସଚୈତନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଖ) ଅବୈୟକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଗ) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ଘ) ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା
Answer:
(ଖ) ଅବୈୟକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

10. ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହେଉଥ‌ିବା ଉଦ୍ୟମକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଏହା ସୀମିତ ହୋଇଥିବା ଫଳରେ ସମସ୍ତେ ଏଥ‌ିରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।’’- ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଇ.ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍‌
(ଖ) ବିସାଞ୍ଜ ଏବଂ ବିସାଞ୍ଜ
(ଗ) ଏ.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଗ୍ରୀନ୍
(ଘ) ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ନିମ୍‌ଫ୍
Answer:
(ଖ) ବିସାଞ୍ଜ ଏବଂ ବିସାଞ୍ଜ

B. ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

1. ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ସେମାନଙ୍କ ଉଦ୍ୟମକୁ ଏକତ୍ର କରି କେତେକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥା’ନ୍ତି, ସେହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସହଯୋଗିତା

2. ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ପରସ୍ପରକୁ ସହଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଏକତ୍ର ମିଳିମିଶି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥା’ନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହଯୋଗିତା

3. ‘ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ପରିବେଶ ସହିତ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହାଯାଏ ।’’ ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍

4. ଯେଉଁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଟେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣରେ ଅଂଶୀଦାର ହୋଇଥାଆନ୍ତି, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆତ୍ମୀକରଣ/ସ୍ଵାଙ୍ଗୀକରଣ

5. ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି କେତେକ ପାରସ୍ପରିକ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଉଦ୍ୟମକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା

6. ସମାଜରେ ଏକ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି, ଯଶ ଓ ଖ୍ୟାତି ପାଇଁ ଲୋକେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

7. “ଅନ୍ୟର ଇଚ୍ଛାକୁ ବିରୋଧ କରିବା, ବାଧାଦେବା କିମ୍ବା ଦମନ କରିବାର ସୁବିବେଚିତ ଚେଷ୍ଟାକୁ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ’’- ଏ ସଂଜ୍ଞାଟିଏ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଏ. ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଗ୍ରୀନ୍ (A.W. Green)

8. ସେତେବେଳେ କରିନଥା ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କର ସଂଘର୍ଷ କନିତ ମନାଉାବାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିନଥା’ନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହା କେଉଁ ନାମରେ ପରିଚିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଅପ୍ରକାଶିତ ସଂଘର୍ଷ ଅବ୍ୟକ୍ତ ସଂଘର୍ଷ ।

9. ‘‘ସହଯୋଗିତା ଓ ସଂଘର୍ଷ, ସାମାଜିକ ପ୍ରଭେଦୀକରଣ ଓ ସଂକଳନ, ବିକାଶ, ଗତିରୋଧ ଓ କ୍ଷୟକୁ ମିଶାଇ ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ସମୂମହଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ବିଭିନ୍ନ ରୂପକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।’- ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମୋରିସ୍ ଜିନ୍‌ସବର୍ଗ (Morris Ginsberg)

10. ‘ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଉଦ୍ୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ପ୍ରଭାବକୁ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।’’- ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଏ. ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଗ୍ରୀନ୍ (A.W. Green)

C. ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର :

1. ଯେତେବେଳେ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପ ନେଇ ବହୁ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାରମ୍ବାର ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ପାରସ୍ପରିକ କ୍ରିୟା ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପ ନେଇ ବହୁ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାରମ୍ବାର ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ‘ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା’ କୁହାଯାଏ ।

2. ସହଯୋଗିତା (Co-operation) ଶବ୍ଦଟି ଦୁଇଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘କୋ’ (Co) ଏବଂ ‘ଅପେରାରୀ’ (Operari) ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗଠିତ।
Answer:
ସହଯୋଗିତା (Cooperation) ଶବ୍ଦଟି ଦୁଇଟି ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ ‘କୋ’ (Co) ଏବଂ ‘ଅପୋରାରୀ’ (Operari) ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗଠିତ ।

3. ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ-ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ରକ୍ଷା କରିଥାଏ ତାହାକୁ ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ-ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ରକ୍ଷା କରିଥାଏ ତାହାକୁ ସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

4. କୌଣସି ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପରିବେଶ ସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାକୁ ଆତ୍ମୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପରିବେଶ ସହିତ ଖାପଖୁଆଇ ଚଳିବାକୁ ଅଭିଯୋଜନ (Accommodation) କୁହାଯାଏ ।

5. ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ନିମ୍ନଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ତା’ର ପରିବେଶ ସହିତ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହଯାଏ ।’’
Answer:
ମାକାଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (MacIver & Page) ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ମନୁଷ୍ୟ ତାର ପରିବେଶ ସହିତ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଭିଯୋଜନ କୁହାଯାଏ ।’’

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । :

1. ଅଭିଯୋଜନ ______________ ର ଶେଷ ଫଳାଫଳ ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ

2. ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ କେତେକ ଆଦର୍ଶ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ସଂଘର୍ଷ କରିଥାଆନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ___________ ସଂଘର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବୈୟକ୍ତିକ ଆଦର୍ଶର ।

3. ଏ.ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ.ଗ୍ରୀନ୍. (A.W.Green) ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ସମାଧାନ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଉଦ୍ୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ପ୍ରଭାବକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା

4. ମେରିଲ୍ ଏବଂ ଏଲ୍‌ଡ୍ରେଜ୍ (Merrill & Eldredge) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସହଯୋଗିତା ହେଉଛି ଏକପ୍ରକାର ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟା ଯେଉଁଥ‌ିରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ୱକ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ___________ ହାସଲ ନିମନ୍ତେ ଏକତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାଧାରଶ ଲକ୍ଷ୍ୟ

5. ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ନିମ୍‌ଫ୍ (Ogburn & Nimkoff) ଙ୍କ ମତରେ, ___________ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ ପରିଚୟ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।’’
Answer:
ଆମ୍।କରଶ

6. ___________ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଏକ ନାଟ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହାକି ସମାଜରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ବିଘଟନ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ ।
Answer:
ବିସମ୍ବନ୍ଧକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା

7. ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଯୋଗାଣ ଅପେକ୍ଷା ଚାହିଦା ଅଧ୍ବକ ହେଲେ ____________ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗିତା

8. କ୍ଷମତା ହାସଲ ପାଇଁ ରାଜନୀତିକ ଦଳଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ରାଜନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା

9. ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହ ଯେକୌଣସି ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କଳହରେ ଲିପ୍ତ ରହିଲେ ତାହାକୁ ____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ /ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ

10. ପାର୍କ ଏବଂ ବର୍ଗେସ୍ (Park & Burgess) ଙ୍କ ମତରେ ___________ ସଦାସର୍ବଦା ସଚୈତନିକ ଅଟେ ।
Answer:
ସଂଘର୍ଷ

11. ଏକ ସାମୂହିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ଲୋକମାନେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କଲେ, ତାହାକୁ ___________ ସହଯୋଗିତା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ

(ଖ) ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ (SOCIAL STRATIFICATION)

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ / ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ :

1. ‘ପ୍ରକୃତ ଭାରତ ଗ୍ରାମ ସମାଜରେ ହିଁ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଏ.ଆର୍. ଦେଶାଇ
(ଖ) ଏମ୍.କେ. ଗାନ୍ଧୀ
(ଗ) ମାକ୍‌ସ ୱେବର
(ଘ) ଡି.ଏନ୍. ମଜୁମ୍‌ଦାର
Answer:
(କ) ଏ.ଆର୍. ଦେଶାଇ

2. କାଷ୍ଟ (Caste) ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଆସିଛି ?
(କ) ଲାଟିନ୍
(ଖ) ଗ୍ରୀକ୍
(ଗ) ଜର୍ମାନ
(ଘ) ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍
Answer:
(ଘ) ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍

3. ଗୋଟିଏ ଜାତିର ବୟସ୍କ, ମୁରବୀ ଓ ମାନ୍ୟଗଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ସଙ୍ଗଠନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଜାତି ସମୂହ
(ଖ) ବଂଶ
(ଗ) ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ
(ଘ) ଶ୍ରେଣୀ ସମୂହ
Answer:
(ଗ) ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ

4. ନିମ୍ନଲିଖତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ?
(କ) ଧାର୍ମିକ ସମୂହ
(ଖ) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା
(ଗ) ସାଧାରଣ ଖାଦ୍ୟ
(ଘ) କୌଳିକ ବୃତ୍ତି
Answer:
(ଘ) କୌଳିକ ବୃତ୍ତି

5. କେଉଁ ଧର୍ମରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅତ୍ୟନ୍ତ କଠୋର ଅଟେ ?
(କ) ବୌଦ୍ଧ
(ଖ) ହିନ୍ଦୁ
(ଗ) ମୁସଲିମ୍
(ଘ) ଖ୍ରୀଷ୍ଟ
Answer:
(ଖ) ହିନ୍ଦୁ

6. ନିମ୍ନଲିଖତ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଭାରତର ଏକ ମୌଳିକ ଓ ପୁରାତନ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭାବେ ପରିଚିତ ?
(କ) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା
(ଖ) ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା
(ଗ) କୃଷି ବ୍ୟବସ୍ଥା
(ଘ) ଶିକୃ ବ୍ୟବସ୍ଥା
Answer:
(କ) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା

7. ଜାତିର ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ କେଉଁ ଭାବନା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ?
(କ) ପବିତ୍ର ଓ ଅପବିତ୍ର
(ଖ) ସାନ ଓ ବଡ଼
(ଗ) ଧନୀ ଗରିବ
(ଘ) ଗୋରା ଓ କଳା
Answer:
(କ) ପବିତ୍ର ଓ ଅପବିତ୍ର

8. ଜାତି ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଛି ?
(କ) ଜାନା
(ଖ) ଜାତି
(ଗ) କାଷ୍ଟ
(ଘ) ଜନ
Answer:
(କ) ଜାନା

9. ନିମ୍ନଲିଖତଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ କେଉଁଟି ?
(କ) ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା
(ଖ) ଶିଳ୍ପୀକରଣ
(ଗ) ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ
(ଘ) ସହରାକରଣ
Answer:
(ଗ) ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ

10. ନିମ୍ନଲିଖତଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଜାତିର ଅପକାରିତା କେଉଁଟି ?
(କ) ଏହା ବୃତ୍ତି ସ୍ଥିର କରେ ।
(ଖ) ଏହା ମାନସିକ ସୁରକ୍ଷା ଦିଏ ।
(ଗ) ଏହା ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିର ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(ଘ) ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
Answer:
(ଗ) ଏହା ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିର ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

11. ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହନ୍ତି ?
(କ) ଧର୍ମ
(ଖ) ପରିବାର
(ଗ) ଜାତି
(ଘ) ଗୋଷ୍ଟ।
Answer:
(ଗ) ଜାତି

12. “‘ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟ ପଦ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ଜନ୍ମଗତ ହୋଇଯାଏ, ଆମେ ତାକୁ ଜାତି କହିଥାଉ ।”’ ଜାତିର ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
(କ) ରିସ
(ଖ) ସି.ଏଚ୍.କୁଲେ
(ଗ) ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଘ) କେଟ୍‌ର
Answer:
(ଖ) ସି.ଏଚ୍.କୁଲେ

13. ଭାରତର ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ସାଧାରଣତଃ କେତେ ପ୍ରକାର ଜାତି ବା ବର୍ଷ ଦେଖାଦେଇଥିଲା ?
(କ) ୪
(ଖ) ୩
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(କ) ୪

14. ସମାଜର କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଭାଜନ, ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ, ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶାରେ ବାଧା, ବୃତ୍ତି ନିର୍ବାଚନରେ ବାଧା, ସଗୋତ୍ର ବିବାହ ଆଦି ଜାତିର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ସି.ଏଚ୍. କୁଲେ
(ଖ) କେଟ୍‌ର
(ଗ) ଆଣ୍ଡିବେତେ
(ଘ) ଜି.ଏସ୍.ଘୁରେ
Answer:
(ଘ) ଜି.ଏସ୍.ଘୁରେ

15. ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଗୁଳ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଶ୍ରେଣୀର ଲକ୍ଷଣ ?
(କ) ସଗୋତ୍ର ବିବାହ
(ଖ) କଠୋର ସଂରଚନା
(ଗ) ଅର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି
(ଘ) ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି
Answer:
(ଗ) ଅର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି

16. ନିମ୍ନଲିଖତ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଛି ?
(କ) ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ
(ଖ) ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ
(ଗ) ନାରୀ ପ୍ରସ୍ଥିତି
(ଘ) ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା
Answer:
(ଘ) ଆଧୁନିକ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା

17. ‘ଶ୍ରେଣୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶିଳ୍ପଭିଭିକ ସମାଜରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ??? କିଏ ଏକଥା କହିଥିଲେ ?
(କ) ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଖ) ଟି.ବି. ବଟମୋର
(ଗ) ସି.ଏଚ୍.କୁଲେ
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଖ) ଟି.ବି. ବଟମୋର

18. “‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଅଂଶ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଶ୍ରେଣୀର ଏ ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
(କ) କାର୍ଲ ମାର୍କସ୍
(ଖ) ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍
(ଗ) ଅଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
(ଘ) ସି.ଏଚ୍.କୁଲେ
Answer:
(ଖ) ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍

19. ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ଆଇନ କେବେ ପ୍ରଣୀତ ହୋଇଥିଲା ?
(କ) ୧୯୫୫
(ଖ) ୧୯୪୭
(ଗ) ୧୯୩୫
(ଘ) ୧୯୫୧
Answer:
(କ) ୧୯୫୫

20. ଭାରତୀୟ ଶୂଦ୍ରଜାତିକୁ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ କେଉଁ ନାମରେ ଡାକୁଥିଲେ ?
(କ) ଗିରିଜନ
(ଖ) ଅସ୍ଵାସୀ
(ଗ) ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ
(ଘ) ହରିଜନ
Answer:
(ଘ) ହରିଜନ

21. କେଉଁ ଜାତିକୁ ସାଧାରଣତଃ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ରାହ୍ମଣ
(ଖ) ଶୂଦ୍ର
(ଗ) କ୍ଷତ୍ରିୟ
(ଘ) ବୈଶ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ଶୂଦ୍ର

22. ନିମ୍ନଲିଖତ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜନଜାତିର ପ୍ରମୁଖ ସମସ୍ୟା ?
(କ) ଜନସଂଖ୍ୟା
(ଖ) ଜଙ୍ଗଲରୁ ଅଧିକାର ହ୍ରାସ
(ଗ) ସାହୁକାର
(ଘ) ରାସୁଘାଟ
Answer:
(ଖ) ଜଙ୍ଗଲରୁ ଅଧିକାର ହ୍ରାସ

23. ‘କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାଷା ଓ ସଂସ୍କୃତିଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧୂକୃତ ଓ ସ୍ଵଳ୍ପ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତ ସ୍ଥାନୀୟ ସମୂହର ସମଷ୍ଟିକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ।’’ ଏକଥା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍
(ଖ) ଲୁସି ମେୟର
(ଗ) ମଜୁମଦାର
(ଘ) ଅଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ନିମ୍‌କଫ
Answer:
(କ) ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ

24. ବିଭିନ୍ନ ସୁଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ସମ୍ବିଧାନର ଅଷ୍ଟମ ଅନୁଚ୍ଛେଦରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଅନୁନ୍ନତ ଜାତିମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହନ୍ତି ?
(କ) ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି
(ଖ) ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ
(ଗ) ଶୂଦ୍ର
(ଘ) ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତି
Answer:
(କ) ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି

25. ଭାରତର ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର କେତେକ ଭାଗ ହେଉଛନ୍ତି ଅଧ୍ୟାବାସୀ ?
(କ) ୧୨
(ଖ) ୬
(ଗ)୨୪
(ଘ) ୮
Answer:
(ଘ) ୮

26. ‘ଭାରତ ସର୍ବଦା ଗ୍ରାମମାନଙ୍କର ଏକ ଦେଶ’’ । ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଗାନ୍ଧୀ
(ଖ) ନେହେରୁ
(ଗ) ଦେଶାଇ
(ଘ) ୱେବର
Answer:
(ଘ) ୱେବର

27. ‘ସାଧାରଣ ସଂସ୍କୃତି ଥାଇ ଏକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ବିଭାଜନକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ।’’ ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
(କ) ଡି.ଏନ୍. ମଜୁମ୍‌ଦାର
(ଖ) ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍
(ଗ) ମାକାଇଭର
(ଘ) ଲୁସି ମେୟର
Answer:
(ଘ) ଲୁସି ମେୟର

28. ‘‘କେଉଁଠାରୁ ସହର ଶେଷ ଓ ଗ୍ରାମର ଆରମ୍ଭ ଏହା କହିବା କଷ୍ଟକର, ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ନାହିଁ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଏ.ଆର୍.ଦେଶାଇ
(ଖ) ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଗ) କାର୍ଲ ମାର୍କସ୍
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଘ) ମାକାଇଭର

29. ‘‘ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ଯାହାର କି ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଯାହାକି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ବୈଦେଶିକ ସମ୍ପର୍କଠାରୁ ସ୍ଵାଧୀନ ଅଟେ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥଲେ ?
(କ) ଦେଶାଇ
(ଖ) ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଗ) ଚାର୍ଲସ୍ ମେଟାକାଫ୍
(ଘ) କୌଟିଲ୍ୟ
Answer:
(ଗ) ଚାର୍ଲସ୍ ମେଟାକାଫ୍

30. ଆମ ସମ୍ବିଧାନର ଜନଜାତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ଗିରିଜନ
(ଖ) ଆଦିମ ଅଧିବାସୀ
(ଗ) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଉପଜାତି
(ଘ) ଜନଜାତି
Answer:
(ଗ) ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଉପଜାତି

31. ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ ଓ ଶୂଦ୍ର କି ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ ?
(କ) ଜାତି
(ଖ) ଶ୍ରେଣୀ
(ଗ) ବର୍ଣ୍ଣ
(ଘ) ଗୋଷୃ।
Answer:
(ଗ) ବର୍ଣ୍ଣ

32. ‘‘ଭାରତ ତା’ର ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରେ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଏ.ଆର୍.ଦେଶାଇ
(ଖ) ନେହେରୁ
(ଗ) ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ
(ଘ) ୱେବର
Answer:
(ଗ) ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ

33. ସର୍ବପ୍ରଥମ ମାନବ ସଭ୍ୟତା କେଉଁଠି ଦେଖାଯାଇଥିଲା ?
(କ) ସହର
(ଖ) ଗ୍ରାମ
(ଗ) ନଗର
(ଘ) ବପୁି ଅଞ୍ଚଳ
Answer:
(ଖ) ଗ୍ରାମ

34. କନ୍ୟାକ୍ରୟ ସମୟରେ ଦିଆଯାଉଥ‌ିବା ଟଙ୍କାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଯୌତୁକ
(ଖ) କନ୍ୟାସୁନା
(ଗ) ବରସୁନା
(ଘ) କନ୍ୟା ସନ୍ତକ
Answer:
(ଖ) କନ୍ୟାସୁନା

35. ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀ ଏସ୍.ସି.ଦୁବେ (S.C. Dube) ଭାରତୀୟ ଜନଜାତିମାନଙ୍କୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ୫
(ଖ) ୬
(ଗ) ୭
(ଘ) ୮
Answer:
(କ) ୫

36. ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜନଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ ?
(କ) ସ୍ତରୀକରଣ
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ
(ଘ) ବୃଦ୍ଧି ନିର୍ବାଚନ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ

37. ‘ସହର କ’ଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକ ଜାଣନ୍ତି; ମାତ୍ର କେହି ସହରର ସନ୍ତୋଷଜନକ ସଂଜ୍ଞା ଦେଇପାରିବେ ନାହିଁ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଦେଣାଇ
(ଖ) ବରଜେଲ
(ଗ) ମକାଇଭର
(ଘ) ଚାର୍ଲସ୍ ମେଟାକାଫ୍
Answer:
(ଖ) ବରଜେଲ

38. କେଉଁଠି ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଧ‌ିକ ଘନତ୍ବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ସହର ସମୁଦାୟ
(ଖ) ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟ
(ଗ) ପାହାଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳ
(ଘ) ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳ
Answer:
(କ) ସହର ସମୁଦାୟ

39. ସମୁଦାୟ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାରୁ କେତେ ଭାଗ ଲୋକ ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରନ୍ତି ?
(କ)୯୦
(ଖ) ୬୦
(ଗ) ୭୦
(ଘ) ୩୦
Answer:
(ଗ) ୭୦

40. ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟ କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାର ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ?
(କ) ଆମେ ଭାବନା
(ଖ) ଭେଦଭାବ
(ଗ) ଜାତି ଭାବ
(ଘ) ବିବାଦ
Answer:
(କ) ଆମେ ଭାବନା

B. ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

1. ମନୁ ସଂହିତା କିଏ ରଚନା କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମନୁ

2. ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜଣକର ଜାତି କିପରି ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଜନ୍ମ ଭିଭିରେ

3. ଜାତିର ଇଂରାଜୀ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ କାଷ୍ଟ (Caste) କେଉଁ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଛି ?
Answer:
ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍ ଶବ୍ଦ କାଷ୍ଟ (Caste)

4. ଜାତିର ମୁରବୀ, ବୟସ୍କ ଓ ମାନଗଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ପରିଷଦକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ

5. ଆଦିମ ଅଧ‌ିବାସୀ ଓ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜନଜ।ତି

6. ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ପୁରୁଷ ସହିତ ନୀଚ ଜାତିର କନ୍ୟାର ବିବାହକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅନୁଲୋମା ବିବାହ

7. ଶ୍ରେଣୀର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲକ୍ଷଣ ଲେଖ ।
Answer:
ଅର୍ଜିତ ପ୍ରସ୍ଥିତି

8. ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ଅପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଅପକାରିତା ଲେଖ ।
Answer:
ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରଗତିରେ ବାଧା ।

9. ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବୃତ୍ତି କିପରି ସ୍ଥିର ହେଉଥ୍ଲା ?
Answer:
ଜାତି ଅନୁସାରେ

10. ଜାତି ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଛି ?
Answer:
ଜାନା (Jana)

11. କିଏ ପ୍ରଥମ ହିନ୍ଦୁ ଆଇନଦାତା ଭାବେ ପରିଚିତ ?
Answer:
ମନୁ

12. ‘‘ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟ ପଦ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ଜନ୍ମଗତ ହୋଇଯାଏ, ଆମେ ତାକୁ ଜାତି କହିଥାଉ ।’’ ଜାତିର ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
Answer:
ସି.ଏଚ୍.କୁଲେ

13. ଜାତି ନୀତିନିୟମ ଅମାନ୍ୟ କଲେ ଏହାର ବିଚାର କେଉଁଠି ହେଉଥିଲା ?
Answer:
ଜାତି ପଞ୍ଚାୟତ

14. କେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଉଚ୍ଚରେ ଓ ଶୂଦ୍ରମାନେ ନୀଚରେ ରହିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା

15. ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ କେଉଁ ଭାବନା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ?
Answer:
ପବିତ୍ରତା ଓ ଅପବିତ୍ରତା

16. ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଘଟିଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଜାତି ବୃତ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ

17. ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ପୂର୍ବେ କେଉଁ ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲା ?
Answer:
ବର୍ଣ୍ଣବ୍ୟବସ୍ଥ‍।

18. ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଜୀବିକା ଥିବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଓ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଜାତି ବା କାଷ୍ଟ (Caste)

19. ‘‘କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାଷା ଓ ସଂସ୍କୃତିଦ୍ୱାରା ଅନୁପ୍ରାଣିତ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ଅଧ୍ଵକୃତ ଓ ସ୍ଵଳ୍ପ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତ ସ୍ଥାନୀୟ ସମୂହର ସମଷ୍ଟିକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ?’’ ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ।
Answer:
ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍

20. ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା କାରଣଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖ ।
Answer:
ଆଧୁନିକୀକରଣ

21. ଓଡ଼ିଶାରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ଜନଜାତିର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ସାନ୍ତାଳ, ମୁଣ୍ଡା

22. “‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଏକ ଅଂଶ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର ଏବଂ ପେଜ୍

23. ଟଙ୍କା ବା ପଦାର୍ଥଦ୍ଵାରା କନ୍ୟାକୁ କ୍ରୟ କରାଯାଇ ବିବାହ କରାଯିବାର ପ୍ରଥାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କ୍ରୟ ବିବାହ

24. ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଜାତି ସମ୍ପାଦନ କରୁଥ‌ିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପ୍ରଦାନ କରେ ।

25. ଜନଜାତିମାନେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥ‌ିବା ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସମସ୍ୟା ଲେଖ ।
Answer:
ଧର୍ମ।ନୁରାକରଣ

26. ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଧିକ ଘନତ୍ଵ ଏବଂ ୭୫ ଭାଗରୁ ଅଧ‌ିକ ପୁରୁଷ ଅଣକୃଷି ସମ୍ପର୍କିତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ଥିଲେ ସେହି ସମୁଦାୟକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସହର ସମୁଦାୟ

27. ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜର ସର୍ବପ୍ରଥମ ଅଧ୍ବସତି କେଉଁଠି ଗଢ଼ି ଉଠିଥିଲା ?
Answer:
ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟ

28. ଗ୍ରାମ ଓ ସହର ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଘନତ୍ବର ପାର୍ଥକ୍ୟ

29. ଭାରତରେ ସମୁଦାୟ ଗ୍ରାମ ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
Answer:
୬ ଲକ୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ

30. ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲକ୍ଷଣ ଲେଖ ।
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାର

31. ଭାରତର ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର କେତେ ଭାଗ ଲୋକ ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରନ୍ତି ?
Answer:
୭୦ ଭାଗରୁ ବେଶି ।

32. ‘‘କେଉଁଠାରୁ ସହରର ଶେଷ ଓ ଗ୍ରାମର ଆରମ୍ଭ ଏହା କହିବା କଷ୍ଟକର, ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ନାହିଁ ।’? ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
ମାକାଇଭର

33. ‘‘ଭାରତ ତା’ର ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରେ ।’’ ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
ମହାମ୍।ଗାଦା

34. ‘‘ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର, ଯାହାର କି ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ସମସ୍ତ ଜିନିଷ ରହିଛି ଏବଂ ଯାହାକି ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ବୈଦେଶିକ ସମ୍ପର୍କଠାରୁ ସ୍ଵାଧୀନ ଅଟେ ।’? ଏହି ସଂଜ୍ଞା କିଏ ଦେଇଥିଲେ ?
Answer:
ଚାର୍ଲସ୍ ମେଟାକାଫ୍

C. ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର :

1. ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ତା’ର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ତା’ର ଜାତିଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

2. ଜାତି ଇଂରାଜୀ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ କାଷ୍ଟ ଲାଟିନ୍ ଶବ୍ଦ କାଷ୍ଠା (Casta) ରୁ ଆସିଛି ।
Answer:
ଜାତିର ଇଂରାଜୀ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ କାଷ୍ଟ ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ୍ ଶବ୍ଦ କାଷ୍ଟା (Casta) ରୁ ଆସିଛି ।

3. ମାର୍କସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟ ପଦ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ଜନ୍ମଗତ ହୋଇଥାଏ, ଆମେ ତାକୁ ଜାତି କହିଥାଉ ।”?
Answer;
ସି.ଏଚ୍ କୁଲେଙ୍କ ମତରେ ‘ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ସଦସ୍ୟ ପଦ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ଜନ୍ମଗତ ହୋଇଯାଏ, ଆମେ ତାକୁ ଜାତି କହିଥାଉ ।’’

4. ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଏକ ସମୂହକୁ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜନ୍ମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଏକ ସମୂହକୁ ଜାତି କୁହାଯାଏ ।

5. ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ଜାନା (Jana) ରୁ ଆସିଛି ।
Answer:
ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ଜାନା (Jana) ରୁ ଆସିଛି ।

6. ଯେଉଁ ଟଙ୍କା ବା ପଦାର୍ଥଦ୍ଵାରା କନ୍ୟାକୁ କ୍ରୟ କରି ବିବାହ କରାଯାଏ, ତାକୁ ଯୌତୁକ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁ ଟଙ୍କା ବା ପଦାର୍ଥଦ୍ବାରା କନ୍ୟାକୁ କ୍ରୟ କରି ବିବାହ କରାଯାଏ, ତାକୁ କନ୍ୟାସୁନା ବା କନ୍ୟାଧନ କୁହାଯାଏ ।

7. ଜାତି ଏକ ବହିଁବିବାହୀ ଦଳ।
Answer:
ଜାତି ଏକ ଅନ୍ତର୍ବିବାହୀ ଦଳ ।

8. ‘ପ୍ରକୃତ ଭାରତ ଗ୍ରାମରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଏହା ମାକାଇଭର କହିଥିଲେ ।
Answer:
‘ପ୍ରକୃତ ଭାରତ ଗ୍ରାମରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଏହା ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଏ.ଆର୍.ଦେଶାଇ କହିଥିଲେ ।

9. ଜନଜାତି ଏକ ଧାର୍ମିକ ସମୂହ ।
Answer:
ଜନଜାତି ଏକ ଆଞ୍ଚଳିକ ସମୂହ ଅଟେ ।

10. ଅଗବର୍ଣ୍ଣ ଓ ନିମ୍‌କଙ୍କ ମତରେ, ‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଏକ ଅଂଶ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ।’’
Answer:
ମାକାଇଭର ଓ ପେଜଙ୍କ ମତରେ, ‘ସାମାଜିକ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ଏକ ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଅଂଶ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟଅଂଶଠାରୁ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ।’’

11. ଭାରତରେ ପାଞ୍ଚଲକ୍ଷ ଗ୍ରାମ ରହିଛି ।
Answer:
ଭାରତରେ ଛଅଲକ୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଗ୍ରାମ ରହିଛି ।

12. ଗିଲିନ୍ ଏବଂ ଗିଲିନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାଧାରଣ ସଂସ୍କୃତି ଥାଇ ଏକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ରାଜନୈତିକ ବିଭାଜନକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ।’’
Answer:
ଲୁସି ମେୟରଙ୍କ ମତରେ, ‘ସାଧାରଣ ସଂସ୍କୃତି ଥାଇ ଏକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ରାଜନୈତିକ ବିଭାଜନକୁ ଜନଜାତି କୁହାଯାଏ ।

13. ଉଚ୍ଚ-ନୀଚ କ୍ରମ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ସଚେତନତା ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ ।

14. ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ କେବଳ ରାଜ୍ୟ ସରକାର ପଦକ୍ଷେପ ନେଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଉଭୟ ରାଜ୍ୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ପଦକ୍ଷେପ ନେଉଛନ୍ତି ।

15. ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟରେ ଶତକଡ଼ା ୭୫ ଭାଗରୁ ଅଧ୍ଵ ଲୋକ ଅଣକୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ।
Answer:
ସହର ସମୁଦାୟରେ ଶତକଡ଼ା ୭୫ ଭାଗରୁ ଅଧିକ ଲୋକ ଅଣକୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ।

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । :

1. _____________ ଙ୍କ ମତରେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରାୟ ୨୦୦୦ ଜାତି ଓ ୩୦୦୦ ଉପଜାତି ରହିଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଜି.ଏସ୍.ଘୁରେ

2. ଗାର୍ଡିଆ ଡି.ଓର୍ଟା _____________ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ କାଷ୍ଟ ବା ଜାତି ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ।
Answer:
୧୫୬୩

3. ଉଚ୍ଚଜାତିର ପୁରୁଷ ସହ ନୀଚଜାତିର କନ୍ୟାର ବିବାହକୁ ________ ବିବାହ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅନୁଲୋମା

4. _____________ ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜ ସ୍ତରୀକୃତ ଅଟେ ।’’
Answer:
ପି.ସରୋଜିନ

5. ___________ ଜାତିର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ ।
ଭଜନାଚ

6. ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ______________ ଶବ୍ଦ ‘ଜାନା’ରୁ ଆସିଛି ।_________
Answer:
ସଂସ୍କୃତ

7. ଜାତି ଏକ ____________ ଦଳ ଅଟେ ।
Answer:
ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ

8. ___________ ଙ୍କ ମତରେ, କେଉଁଠାରୁ ସହରର ଶେଷ ଓ ଗ୍ରାମର ଆରମ୍ଭ ଏହା କହିବା କଷ୍ଟକର । ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ନାହିଁ ।
Answer:
ମାକାଇଭର

9. ___________ ଜନଜାତିମାନଙ୍କର ଏକ ପ୍ରଧାନ ସମସ୍ୟା ।
Answer:
ଧର୍ମ।ନୁରାକରଣ

10. ______________ ଜନଜାତିମାନଙ୍କୁ ଗିରିଜନ ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ

11. ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟର ଆକାର _____________ ଅଟେ ।
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ର

12. ହିନ୍ଦୁ ବିବାହ ଆଇନ ___________ ମସିହାରେ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
୧୯୫୫

13. ____________ ମତରେ ଭାରତ ତା’ର ଗ୍ରାମରେ ବାସ କରେ ।
Answer:
ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ

14. ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ଜନଜାତିମାନଙ୍କୁ __________ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।
Answer:
ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଉପଜାତି

15. __________ ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଭାରତ ସର୍ବଦା ଗ୍ରାମମାନଙ୍କର ଏକ ଦେଶ ।’’
Answer:
ୱେବର

16. _________ ମତରେ, ‘ଜଣଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉତ୍ପାଦନର ଉତ୍ପାଦକ ସହ ଥ‌ିବା ଏହାର ସମ୍ପର୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।’’
Answer:
କାର୍ଲ ମାର୍କସ୍

17. ଗ୍ରାମ ସମୁଦାୟର କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାର ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ____________ ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।
Answer:
ଦୃଢ଼ ଆମ୍ବିକ

(ଗ) ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ (SOCIAL CHANGE)

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ / ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ :

1. ‘ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହିଲେ, କେବଳ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଜାଏ, ଯାହା ସାମାଜିକ ସଙ୍ଗଠନ ଓ ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ହିଁ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।’’– ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) କେ, ଡେଭିସ୍
(ଖ) ମାକାଇଭର୍
(ଗ) କୁଣ୍ଡବର୍ଗ
(ଘ) ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
Answer:
(କ) କେ.ଡେଭିସ୍

2. କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ଲକ୍ଷଣ ନୁହେଁ ?
(କ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ସାମୁଦାୟିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଟେ
(ଖ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମୟ କାରକଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ
(ଗ) ସାର୍ବଜନୀନ ଘଟଣା
(ଘ) ଅବୈୟକ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
Answer:
(ଘ) ଅବୈୟଲ୍ଲିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା

3. କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ କାରକ ନୁହେଁ ?
(କ) ଭୌତିକ
(ଖ) ସାଂସ୍କୃତିକ
(ଗ) ରାଜନୀତିକ
(ଘ) ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ
Answer:
(ଗ) ରାଜନୀତିକ

4. ସାଧାରଣତଃ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ, ଏ ଦୁଇଗୋଟି ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରଣ ଯୋଗୁଁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । – ଏକଥା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) କାର୍ଲ ମାକ୍ସ
(ଖ) ମାଲଥସ୍
(ଗ) ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ମାଲଥସ୍

5. କେଉଁଟି ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ ନୁହେଁ ?
(କ) ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ
(ଖ) ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ
(ଗ) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଭେଦତା
(ଘ) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ
Answer:
(ଗ) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରଭେଦତା

6. ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ’ ତତ୍ତ୍ଵର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା କିଏ ?
(କ) ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍.ଓଗ୍ବର୍ଣ୍ଣ
(ଖ) ସମ୍ବନର
(ଗ) ମାଲିନସ୍କି
(ଘ) ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ
Answer:
(କ) ଡବ୍‌ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍.ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ

7. ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଶବ୍ଦଟିକୁ କିଏ ରୂପରେଖ ଦେଇଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଖ) ମାକ୍‌ସ ୱେବର
(ଗ) ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଘ) ସମ୍ବନର
Answer:
(ଗ) ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସ

8. “‘ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ପରିବେଶକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସହିତ ସମାଜକୁ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭୌତିକ ପରିବେଶରେ ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜର ପ୍ରଥା ଏବଂ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ’’– ଏକଥା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) କୁଲେ
(ଖ) ମାଲ୍‌ସ୍
(ଗ) ସେନ୍ସର
(ଘ) ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍.ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
Answer:
(ଘ) ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍.ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ

9. “‘ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଏକ ନିମ୍ନ ଜାତିର ହିନ୍ଦୁ ବା ଜନଜାତି ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସମୂହ ନିଜର ପ୍ରଥା, କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ, ବିଚାରଧାରା ଏବଂ ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଉଚ୍ଚଜାତିର ମର୍ଯ୍ୟାଦାଲାଭ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।’’ ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।
(କ) ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଖ) ମାକ୍‌ସ ୱେବର୍‌
(ଗ) ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସ

10. ନିମ୍ନସ୍ଥ କେଉଁଟି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ନୁହେଁ ?
(କ) ପୁସ୍ତକ
(ଖ) ପରମ୍ପରା
(ଗ) ପ୍ରଥା
(ଘ) ମୂଲ୍ୟବୋଧ
Answer:
(କ) ପୁସ୍ତକ

B. ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

1. ପ୍ରଫେସର ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ କେଉଁ ପୁସ୍ତକରେ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ?
Answer:
‘କୁର୍ଗମାନଙ୍କ ଧର୍ମ ଏବଂ ସମାଜ’

2. ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଶବ୍ଦଟି କେବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
୧୯୫୨ ମସିହାରେ

3. ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
(i) ପୁସ୍ତକ (ii) ବାସଗୃହ

4. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
(i) ଆଧୁନିକୀକରଣ (ii) ପାଶ୍ଚାତ୍ୟକରଣ

5. ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ କହିଲେ ତୁମେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗକୁ ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

6. କିଏ ସଂସ୍କୃତିକୁ ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଓ ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି ଭାବରେ ବର୍ଗୀକୃତ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍. ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ

7. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦୁଇଗୋଟି କାରକ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ସାଂସ୍କୃତିକ କାରକ (ii) ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ

8. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦୁଇଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
(i) ସାର୍ବଜନୀନତା (ii) ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା

9. ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀ ଭାବେ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ଏହି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ହିଁ କେବଳ ଆମ୍ଭେମାନେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଥାଉ ।?’– ଏ ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ମାକାଇଭର୍ ଏବଂ ପେଜ୍ (Maclver & Page)

10. ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଭୌତିକ କାରକଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ କେଉଁ କାରକଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାକୃତିକ କାରକ

C. ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର :

1. ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଭୌତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ ।

2. ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଜନବିବରଣବିତ୍ ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସକୁ ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକରୂପେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଜନବିବରଣବିତ୍ ମାଲ୍‌ସ୍ (Malthus) ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଜନସଂଖ୍ୟାର ହ୍ରାସକୁ ଦୁଇଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ୟାତ୍ମକ କାରକରୂପେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।

3. ମୋରିସ୍ ଜିନ୍ସବର୍ଗଙ୍କ ମତରେ, ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା, ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିଗ୍ରହଣ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ଫଳରେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଇ.ମୁରେ (W.E. Moore) ଙ୍କ ମତରେ, ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂଘର୍ଷ, ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା, ଅନ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ଗ୍ରହଣ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ଫଳରେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ।

4. ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ୱାରା ସଂସ୍କୃତି ଗୋଟିଏ ସମାଜରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦିଗକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରସାରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ବାରା ସଂସ୍କୃତି ଗୋଟିଏ ସମାଜରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମାଜକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

5. ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ମାକ୍‌ସ ୱେବର ସର୍ବପ୍ରଥମେ ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ନିଜ ପୁସ୍ତକ ‘ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଏଫ୍.ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ (W.F.Ogburn) ସର୍ବପ୍ରଥମେ ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ନିଜ ପୁସ୍ତକ ‘ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ ।

6. ଓ ଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ଯଥା- ଭୌତିକ ବା ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ବର୍ଗୀକୃତ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ଯଥା- ଭୌତିକ ବା ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଏବଂ ଅଭୌତିକ ବା ବୱେଭର ଶ୍ରେଣୀରେ ବର୍ଗୀକୃତ କରିଛନ୍ତି ।

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । :

1. ସାମାଜିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ସାମାଜିକ ସଂରୂପ ଏବଂ ସାମାଜିକ ଆନ୍ତଃକ୍ରିୟାର ଯେକୌଣସି ବିଭାଗର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

2. _____________ ର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ବା ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ନିୟମ ।
Answer:
ସୃଷ୍ଟି

3. ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵାସ, ଧର୍ମଧାରଣା, ଆଦର୍ଶ ଆଦି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ _________ ଗଠିତ ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତି

4. ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସମୂହ ଅନ୍ୟ ଏକ ଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତିର ଆକର୍ଷଣ ଫଳରେ ସେହି ସଂସ୍କୃତିର ଆଦର୍ଶଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ, ମାତ୍ର ନିଜର ମୂଳ ସଂସ୍କୃତିକୁ ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନଥାଏ, ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଷମଯୁକ୍ତତା

5. ବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ଓ ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ ଓଗ୍ବର୍ଣ୍ଣ _________ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।
Answer:
‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ’

6. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳର ଉଦ୍ଭାବନ ଓ ପ୍ରୟୋଗକୁ ____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରଦ୍ୟୋଗ

7. ଏମ୍.ଡ଼ି. ଜେସନ୍(M.D. Jenson) ଙ୍କ ‘‘ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଏବଂ ଚିନ୍ତା କରିବା ପ୍ରଣାଳୀରେ ____________ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ

8. ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵର ମୁଖ୍ୟ ପୁରୋଧା ହେଉଛନ୍ତି ବିଶିଷ୍ଠ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ
Answer:
ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଏଫ୍. ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣ (W. F. Ogburn).

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Odia Solutions Chapter 12 ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Odia Chapter 12 ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ Question Answer

ପାଠ୍ୟପୁସୃଜମ ପ୍ତଖାବଲାଭ ଇଉର :

Question 1.
ପ୍ରଶ୍ନର ମୂଲ୍ୟ ୧ ନମ୍ବର । ଚାରିଗୋଟି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

(କ) ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ ନାଟକଟିର ପ୍ରଥମ ଚରିତ୍ର କିଏ ? (ମାନମୟୀ ଦେବୀ, କୃପାମୟୀ ଦେବୀ, ପ୍ରେମମୟୀ ଦେବୀ, ସ୍ନେହମୟୀ ଦେବୀ)
Solution:
ପ୍ରେମମୟୀ ଦେବୀ

(ଖ) କରୁଣାଙ୍କ ପୁଅର ବୟସ କେତେ ? (ଚାରିବର୍ଷ, ପାଞ୍ଚବର୍ଷ, ତିନିବର୍ଷ, ଦୁଇବର୍ଷ )
Solution:
ତିନିବର୍ଷ

(ଗ) କରୁଣା କେଉଁ ଚାକିରୀ କରିଥିଲେ ? (କିରାଣୀ, ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ, ନର୍ସ, ପିଅନ)
Solution:
ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ

(ଘ) ଛାତିରେ କ’ଣ ପଡ଼ିଲେ ସହିବାକୁ ହୁଏ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ? ( ପତର, ମାଙ୍କଡ଼ା, ଡେଣୁଆ, ପଥର)
Solution:
ପଥର

(ତ) ‘ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ’ କେତେ ନମ୍ବର ଚରିତ୍ର ? (ଏକନମ୍ବର, ଦୁଇନମ୍ବର, ତିନିନମ୍ବର, ଚାରିନମ୍ବର)
Solution:
ଚାରିନମ୍ବର

(ଚ) ‘ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ’ ଚରିତ୍ରର ପ୍ରକୃତ ନାମ କ’ଣ ? (ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ, ଗନ୍ଧର୍ବ, ମୁକୁନ୍ଦ, ଯୋଗୀନ୍ଦ୍ର)
Solution:
ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ

(ଛ) କାହାପାଇଁ ଏ ଘରେ ସେ ଅଛନ୍ତି ବୋଲି କରୁଣା କହିଛି ? (ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ପାଇଁ, ମା’ଙ୍କ ପାଇଁ, ପୁଅ ପାଇଁ, ସାଙ୍ଗ ପାଇଁ)
Solution:
ପୁଅ ପାଇଁ

(ଜ) ତାଙ୍କର ଏକା କ’ଣ ମାଡ଼ିବସୁଚି ବୋଲି ମା’ କହିଛି (ବଳ, ବୟସ, ବଳବୟସ, ଶକତି)
Solution:
ବଳବୟସ

(ଝ) ବାହାରୁ ଦେଖିବାକୁ ପରିବାରଟି ଛୋଟ ହେଲେ ବି ଭିତରଟା କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ? (ଅଯୋଧ୍ୟା, ଲଙ୍କା, ମଥୁରା, ଦ୍ବାରିକା)
Solution:
ଲଙ୍କା

(ଞ) ‘କେଉଁ ଯୁଗରେ ଚାକରଟାଏ ପୁଣି କ’ଣ ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ? (ଅଭାବୀ ଯୁଗରେ, ମହରଗ ଯୁଗରେ, ଦରଦାମ ଯୁଗରେ, ଶିଖାପଢ଼ା ଯୁଗରେ)
Solution:
ମହରଗ ଯୁଗରେ

(ଟ) ନିଜକୁ ଗୋଟାଏ ଚାକିରାଣୀ ବୋଲି କିଏ କହିଛି ? (ଶାଶୁ, ବୋହୂ, ସ୍କୁଲର ବାସୀ, ମୂଲିଆଣୀ)
Solution:
ଶାଶୂ

(୦) କାହା ଘରେ ପିଲାଟାକୁ ରୋଜ୍ ଛାଡ଼ିକି ଯାଉଚି ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ? (ଚାକରାଣୀ, ପାଖ ପଡ଼ୋଶୀ, ସ୍କୁଲର ଦାସୀ, ସ୍କୁଲ ବେଳର ସାଙ୍ଗ)
Solution:
ସ୍କୁଲର ଦାସୀ

(ଉ) କାହା ପାଇଁ ବୋହୂଟି ବଞ୍ଚିବାକୁ ଚାହେଁ ବୋଲି କହିଛି ? (ମୁନା, କୁନା, ଟୁନା, ସୁନା)
Solution:
କୁନା

(ଢ) ନାଟକଟିର ଉପସଂହାରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ? (କନ୍‌କୁ ଜନ, ସସ୍ପେନ୍ସ, କାଟାଷ୍ଟ୍ରୋଫି, ପ୍ରିଲ୍ୟୁଡ଼)
Solution:
କାଟାଷ୍ଟ୍ରୋଫି

(ଣ) ସ୍ତ୍ରୀ ତା’ର ସ୍ୱାମୀକୁ କେଉଁ ଲୋକ ବୋଲି କହିଛି ? (ଗର୍ବୀ, ଅହଙ୍କାରୀ, ଜିଦ୍ଵାର, କ୍ରୋଧୀ)
Solution:
ଜିଦ୍ଵାର

(ତ) ତାଙ୍କ ସମ୍ପର୍କଟା ଖାଲି ଗୋଟାଏ କ’ଣ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ଜାଣିଥୁବାର କହିଛି ? (ବାହାର ଦେଖାଣିଆ, ମିଛିମିଛିକା, ବାହାନା, ଛଳନା)
Solution:
ବାହାନା

(ଥ) ସ୍ତ୍ରୀ କାହାଭଳି ମୂକ ହୋଇଥବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ? (ମେଣ୍ଢାଭଳି, ଗାଈଭଳି ’ଗଧଭଳି, ଓଟଭଳି)
Solution:
ଗାଈଭଳି

(ଦ) ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀର ସମ୍ପର୍କଟା କାହାଠାରୁ ବଳି ଅଧିକ ସୁନ୍ଦର ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ? (ଗୋଟିଏ ନାଟକର ଦୃଶ୍ୟ, ଗୋଟିଏ ନାଟକର ଅଭିନୟ, ଗୋଟିଏ ରଙ୍ଗିନ୍ ଫୁଲ, ଗୋଟିଏ ପୂର୍ଣିମା ଜହ୍ନ)

Question 2.
ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ । ପ୍ରଶ୍ନର ମୂଲ୍ୟ ୧ ନମ୍ବର ।

(କ) ‘’ଏଡ଼େ ବହପ ତୋର’’ ଏହା କିଏ କାହାକୁ କହିଛି ?
Solution:
‘ଏଡ଼େ ବହପ ତୋର’’ ଏହା ଶାଶୁ ବୋହୂକୁ କହିଛି ।

(ଉ) ‘ଭାରି ଭୋକ ବୋଲି ନାତି କହିବାରୁ ବୋହୂ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
ଭାରି ଭୋକ ବୋଲି ନାତି କହିବାରୁ ବୋହୂ କହିଛି, ‘ମୋତେ ଖାଇ ଦେ, ମୁଁ ଏ ନର୍କରୁ ତରିଯା’ନ୍ତି ।’’

(ଗ) ନାତି ପିଲାଟାକୁ ବୋହୂ ଦୁମ୍‌କିନା ବିଧାଟାଏ ଥୋଇବାରୁ ଶାଶୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
ନାତି ପିଲାଟାକୁ ବୋହୂ ଦୁମ୍‌କିନା ବିଧାଟାଏ ଥୋଇବାରୁ ଶାଶୂ କହିଛି, ‘‘ତାକୁ କାଇଁକିଦୁମ୍‌କିନା ବିଧାଟାଏ ଥୋଇଦେଲୁ ? ବାଞ୍ଚ ହୋଇଛୁ କି ?’’

(ଘ) ଶାଶୁ, କାହିଁକି ତା’ ବାପା-ମା’ର ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରୁଛନ୍ତି ବୋଲି ବୋହୂଟି କହିଲା ?
Solution:
ଯଉତୁକ ଦେଇ ଝିଅ ପଠେଇ ନ ଥିଲେ ବୋଲି, ଶାଶୂ ତା’ ବାପା-ମା’ର ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରୁଛନ୍ତି ବୋଲି ବୋହୂଟି କହିଲା ।

(ଙ) କେଉଁକଥା ମିଛକଥା ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛି ?
Solution:
ସ୍ତ୍ରୀ ବାପଘରକୁ ଗଲେ ଫେରିବନି, ଏହା ମିଛକଥା ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛି ।

(ଚ) ମା’ ତା’ର ପୁଅକୁ କେଉଁ କଥା ପଚାରିଛି ?
Solution:
ମା’ ତା’ର ପୁଅକୁ ‘ସବୁତକ ବୋଝ ମୋରି ମୁଣ୍ଡକୁ’ ବୋଲି ପଚାରିଛି ।

(ଛ) ମା’ ତା’ କଥାଗୁଡ଼ାକ କିପରି ଲାଗୁଚି ବୋଲି ମା’ ପୁଅକୁ କହିଛି ?
Solution:
ମା’ କଥାଗୁଡ଼ାକ ଖାଲି ଗନ୍ଧଉଚି ବୋଲି ମା’ ପୁଅକୁ କହିଛି ।

(ଜ) ତୋ’ ସ୍ତ୍ରୀର କଥାଗୁଡ଼ାକ କିପରି ଲାଗୁଚି ମା’ ପୁଅକୁ କହିଛି ?
Solution:
ତୋ’ ସ୍ତ୍ରୀର କଥାଗୁଡ଼ାକ ଭାରି ସୁଆଦିଆ କି ନା, ଖାଲି ବାସୁଚି ବୋଲି ମା’ ପୁଅକୁ କହିଛି ।

(ଝ) କେଉଁ କଥା ଶେଷ ହେବାକୁ ନାଇଁ ବୋଲି ପୁଅ ମା’କୁ କହିଛି ?
Solution:
ରୋଜ୍ ରାତି ପାହିଲା କ୍ଷଣି ଏଇ ଗୋଟିଏ ପାଲା ଚାଲିଛି ଯେ ଶେଷ ହବାକୁ ନାହିଁ ବୋଲି ପୁଅ ମା’କୁ କହିଛି ।

(ଞ) କେଉଁ କଥା ନିଜେଇ ଠିକ୍ ବୁଝିପାରୁନି ବୋଲି ପୁଅ କହିଛି ?
Solution:
ଶାଶୂ ଓ ବୋହୂକୁ କିପରି ବୁଝେଇବି, ସେ କଥା ନିଜେଇ ଠିକ୍ ବୁଝି ପାରୁନି ବୋଲି ପୁଅ କହିଛି ।

(ଟ) କ’ଣ ପାଇଁ ଦେଖିବାକୁ ପୁଅ ମା’କୁ କହିଛି ?
Solution:
ରନ୍ଧାରନ୍ଧି ଟିକେ ଜଲଦି କିପରି ସରିବ ଦେଖିବାକୁ ପୁଅ ମା’କୁ କହିଛି ।

(୦) କେଉଁ କଥା ହେଲେ ବସି ମଜ୍ଜା ପାଉଥବ ବୋଲି ପୁଅ କହିଛି ?
Solution:
ଏମିତି ସବୁଦିନ ଡେରିରେ ଗଲେ, ଚାକିରିଟା କେଉଁଦିନ ହଠାତ୍ ଯେ ଚାଲିଯିବ, ବସି ମଜ୍ଜା ପାଉଥବ ବୋଲି ପୁଅ କହିଛି ।

(ଉ) କ’ଣ ମାଟି ହୋଇଗଲା ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ?
Solution:
କେତେ ଆଶା ନେଇ ମୁଁ ଘର ସଂସାର କରିଥିଲି, ସବୁ ମାଟି ହୋଇଗଲା ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ।

(ଢ) ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ବୋହୂ କ’ଣ ହୋଇ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ?
Solution:
ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ବୋହୂ ସୀତା-ସାବିତ୍ରୀ ହୋଇ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ।

(ଣ) ବୋହୂଟି ତା’ ସ୍ଵାମୀକୁ ଭଲପାଏ ନା ଘୃଣା କରେ ?
Solution:
ବୋହୂଟି ତା’ ସ୍ଵାମୀକୁ ଘୃଣା କରେ ।

(ତ) କେଉଁ କଥା ଶୁଣିବାକୁ ଚାହାନ୍ତିନି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
ମା’ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପଦେ ହେଲେ କଥା ଶୁଣିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତିନି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ।

(ଥ) କେଉଁ କାମ ସେ କରିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତିନି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛି ?
Solution:
ତମ ମନରେ ଆଘାତ ଦେଲାଭଳି କେବେ କିଛି କାମ କରିବାକୁ ଚାହିଁନି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛି ।

(ଦ) କେଉଁ କଥା ତାଙ୍କର ବୋକାମୀ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କରୁଣାଙ୍କୁ କହିଛି ?
Solution:
ପୁଅକୁ ତାଙ୍କଠାରୁ ଦୂରେଇ ରଖିବା ତାଙ୍କର ବୋକାମୀ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କରୁଣାଙ୍କୁ କହିଛି ।

(ଧ) କେଉଁ କଥା ଆପେ ଆପେ ଫୁଟି ବାହାରି ପଡ଼ିବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
Solution:
ସତଟାକୁ ଯେତେ ଘୋଡ଼େଇଲେ ବି ସେଇଟା ଆପେ ଆପେ ଫୁଟି ବାହାରିପଡ଼ିବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ । ପ୍ରଶ୍ନର ମୂଲ୍ୟ ୨ ନମ୍ବର । ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଏବଂ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ରହିବ ।

(କ) ସ୍ନେହମୟୀ ଦେବୀଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ନେହମୟୀ ଦେବୀ ଦେବୀଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି |

(ଖ) କରୁଣାଙ୍କ ଚାକିରିରୁ ଫେରିବାବେଳ ସମ୍ପର୍କରେ ତାଙ୍କ ଶାଶୁ କ’ଣ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । କରୁଣାଙ୍କ ଚାକିରିରୁ ଫେରିବାବେଳ ସମ୍ପର୍କରେ ତାଙ୍କ ଶାଶୂ କହିଛନ୍ତି, ଆଗେ ଆମ୍ବ ଠାକୁରାଣୀ ଯେ ଏଇନେ ଆସୁ ଆସୁ ବେଳ ଯାଉଚି ।

(ଗ) ସ୍କୁଲ କଥା ସମ୍ପର୍କରେ କରୁଣା କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ସମ୍ପର୍କରେ କରୁଣା କହିଛି, ଖାଲି ତ ପିଲାଙ୍କୁ ପଢ଼େଇଲେ ହେବନି, ନାନା ବେଳ ଗଡ଼ିଲାବେଳକୁ ଆସୁଥିଲେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍କୁଲ କଥା କାମ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଛି ।

(ଘ) ମରି ମରି ଖଟି ଆସିଲାବେଳକୁ ଶାଶୁ ପୁଣି କ’ଣ କହୁଛନ୍ତି ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମରି ମରି ଖଟିକି ଆସିଲାବେଳକୁ ଶାଶୁ ପୁଣି ଏମିତିଆ ଆବର୍ଜନିଆ କଥା କହୁଛନ୍ତି ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ।

(ଙ) ନାତି ଖାଇବା କଥା କହିବାରୁ ବୋହୂ ଶାଶୁକୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ନାତି ଖାଇବା କଥା କହିବାରୁ ବୋହୂ ଶାଶୁକୁ କହିଛି, ପିଲାଟା ସକାଳ ପହରୁ ଯାଇଥିଲା, ‘ଆଗ ପିଲାଟାକୁ ଦି ମୁଠା ଖାଇବାକୁ ଦେ’ ବୋଲି କହିଲନି ।

(ଚ) ‘‘ଥାଉ ବେଶି କୁହନି’’ କହି ବୋହୂ ପୁଣି ଶାଶୁକୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ଆଉ ବେଶି କୁହନି’ କହି ବୋହୂ ପୁଣି ଶାଶୁକୁ କହିଛି, ଶାଶୂ ହୋଇ ପଚାରିଲନି ସକାଳ ପହରୁ ପିଲାଟା ମୋ ସାଙ୍ଗେ ଯାଇଥିଲା ଯେ ଏଇନେ ଫେରୁଛି, ହଉ ଦେ, ଆଗ ପିଲାଟାକୁ ଦି ମୁଠା ଖୁଆଇ ଦେ ।

(ଛ) ସେ ଘରକୁ କେମିତି ବୋହୂ ହୋଇ ଆସିଥିଲା ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଘରକୁ ମନକୁ ମନ ପଶି ଆସିଥିଲା ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି।

(ଜ) ବୋହୂ କେମିତି ଘରକୁ କମ୍ପଉଚି ଏବଂ କେଉଁ କଥାକୁ ଜଗୁନି ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂ କେତେ ବଡ଼ ପାଟିଟାଏ କରି ଘରକୁ କେମିତି କମ୍ପଉଚି ଏବଂ ମାନ ମହତକୁ ବି ଟିକିଏ ଜଗୁନି ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ।

(ଝ) କେଉଁ କଥାରେ ବୋହୂ ଫଟେଇ ହେଉଚି ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ?
Solution:
ଖାଉଚି ବୋଲି, ବୋହୂ ଫଟେଇ ହେଉଚି ବୋଲି ଶାଶୂ କହିଛି ।

(ଞ) ମା’ କ’ଣ କହୁଥିଲା ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମା’ କହୁଥିଲା · ଏଇ କେତେ ଦିନ ହେଲା ତମେ କୁଆଡ଼େ ବାପଘରକୁ ଯିବ ବୋଲି ଖୁବ୍‌ ଜିଦ୍ ଧରି ବସିଛ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛି

(ଟ) ସ୍ତ୍ରୀ ତାଚ୍ଛଲ୍ୟ କରି ତାଙ୍କ ସ୍ବାମୀଙ୍କୁ କ’ଣ କହିଥିଲେ ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀ ତାଚ୍ଛଲ୍ୟ କରି ତାଙ୍କ ସ୍ବାମୀଙ୍କୁ କହିଥିଲା, ତୁମର ଖାଲି ପୁଅଟାଏ ଦରକାର, ମୋ ସଙ୍ଗେ ତମର ସମ୍ପର୍କ ବା କ’ଣ ।

(୦) ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର କେଉଁ ଅଭ୍ୟାସ କଥା ସ୍ଵାମୀ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ସବୁବେଳେ ସବୁ କଥାକୁ ଓଲଟା ବୁଝିବାର ଅଭ୍ୟାସ କଥା ସ୍ଵାମୀ କହିଛି ।

(ଡ) ‘‘ଯାହା ମୁଁ ଦେଖୁଚି?? – କ’ଣ ଦେଖୁଛନ୍ତି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେତେସବୁ ବାଜେ କଥା, ସବୁବେଳେ ମୁଣ୍ଡଟା ଭିତରେ ଭର୍ତ୍ତି କରି, ମୁଣ୍ଡଟାକୁ ବିଗାଡ଼ି ସାରିଲଣି, ଯାହା ମୁଁ ଦେଖୁଛି, ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛନ୍ତି ।

(ଢ) କ’ଣ ଚାହିଁବେନି ଓ କ’ଣ କରିବେ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମୁଁ ଠିକ୍‌କରି ନେଇଛି, ଏଣିକି ଏ ଘରେ ମୋ ତରଫରୁ ଆଉ କେଉଁ କଥାକୁ ବଢ଼େଇବାକୁ ବାହିବିନି, ବରଂ କମେଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବି ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ।

(ଣ) କେଉଁ କଥା ତାଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗେ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୁଅ କାନ୍ଦିଲେ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଚିନ୍ତା ହୋଇଯାଏ, ଏହିକଥା ତାଙ୍କୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଲାଗେ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ କହିଛି ।

(ତ) ପୁଅ କ’ଣ ଦେଖୁଛି ବୋଲି ମା’କୁ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୁଅ ଦେଖୁଛି, ତମେ ଦି’ଟା ଯାକ ମିଶି ମୋ ଭେଜାଟାକୁ ଏକଦମ୍ ଖାଇଗଲଣି, ପାଗଳ ହୋଇଯିବାକୁ ମତେ ଆଉ ବେଶି ବେଳ ଲାଗିବନି ବୋଲି ମା’କୁ କହିଛି ।

(ଥ) ବୋହୂ ନିଜେ ତା’ ବାପା ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂ ତା’ ବାପା ସମ୍ପର୍କରେ କହିଛି, ବାପା ସବୁ ଅବସ୍ଥା ଜାଣିଲେ ବି ଏ ବୟସରେ ଆଖିରୁ ଲୁହ ସିନା ଗଡ଼ଉଛନ୍ତି, ହେଲେ ବାପା ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କହିଛି |

(ଦ) ବୋହୂ ନିଜେ ତା’ ଭାଇ ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂ ନିଜେ ତା’ ଭାଇ ସମ୍ପର୍କରେ କହିଛି, କଟା ଘା’ରେ ଚୂନ ଦେଲାଭଳି ଭାଇଟା କହୁଚି – ତୋ’ ଅଭାବ କଥା ସବୁବେଳେ ତୁ ତୋ’ ବରକୁ ଜଣା, ସେ ଯାହା କରିବେ, ଆମେ କିଛି କରିବୁ ନାହିଁ ।

(ଧ) ବୋହୂର ବାପା-ଭାଇଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଶାଶୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂର ବାପା- ଭାଇଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଶାଶୂ କହିଛି, ‘ବାପା ଭାଇ ତ ଯଦି ତତେ ପୋଷିବାର ଇଚ୍ଛା, ତାହେଲେ ପୋଷୁ ନାହାଁନ୍ତି, କିଏ ମନା କରୁଚି ? ତତେ ନେଇ ମୁଣ୍ଡରେ ବସେଇ ଜୀବନସାରା ଏବେ ପୋଷନ୍ତୁ ।’

(ନ) ଚାକିରୀ କରୁଛି ବୋଲି ବୋହୂ କ’ଣ କରୁଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଚାକିରୀ କରୁଛି ବୋଲି ବୋହୂ ପରପୁରୁଷଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶୁଚୁ କିନା, ସେଇଥିପାଇଁ ଏତେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଫୁଟାଣି କଥାଗୁଡ଼ାକ କହିବାକୁ ସାହସ ପାଉଚି ।

(ପ) ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ପଦେ କଥା କ’ଣ ଥିଲା ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ପଦେ କଥା ଥୁଲା, ମା’ ମନରେ କେବେ ଦୁଃଖ ଦେବନାହିଁ ।

(ଫ) ପୁଅ କୁନା ବିଷୟରେ ସେ କାହିଁକି ଚିନ୍ତିତ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ପୁଅ କୁନା ବିଷୟରେ ସେ ଖୁବ୍ ଚିନ୍ତିତ କାରଣ ତା’ ଉପରେ ତମର ପ୍ରଭାବ ଯେମିତି ନ ପଡ଼େ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛି ।

(ବି) ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରକୃତରେ କ’ଣ କରିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରକୃତରେ, ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀର ସମ୍ପର୍କଟା ପୂରାପୂରି ଲୋକ ଦେଖାଣିଆ, ଆଉ ମିଛିମିଛିକା ବାହାନା ବୋଲି କହିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି ପ୍ରାୟ ୩୦ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ । ପ୍ରଶ୍ନର ମୂଲ୍ୟ ୩ ନମ୍ବର । ଲେଖା ଓ ଲେଖକଙ୍କ ସୂଚନା ପାଇଁ ୧ ନମ୍ବର ଓ ଉତ୍ତର ପାଇଁ ୨ ନମ୍ବର ରହିବ ।

(କ) ଶାଶୁ ତାଙ୍କ ବୋହୂ ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଶାଶୂ ତାଙ୍କ ବୋହୂ ସମ୍ପର୍କରେ ସଦା ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି ଛତରଖାଇ, ଅଇଁଠା ଗୋଟେଇବାକୁ ବୋହୂ କରି ଆଣିଲି ଯେ, ତା’ର କୋଉ କଥାରେ ଚିନ୍ତା ନାହିଁ । ବାରବୁଲିକୁ ଘରକଥା କହିଲେ ଦାଣ୍ଡରେ ଯାଇ ନାଚିବ ।

(ଖ) “ସେଠି କାମ ପଡିବାନ” – ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଶାଶୁ କ’ଣ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
ବୋହୂ ସ୍କୁଲରେ କାମ ନାଁରେ ଅଧ‌ିକ ସମୟ ରହୁଛି । ଘରକୁ ଆସିଲେ କାଳେ କାମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏଭଳି କରୁଛି । ଶାଶୂ କହିଛି ସେଠାରେ କାମ ପଡ଼ିବନି, ତା’ ନ ହେଲେ ଘରଟା ଯାକର କାମ ପଡ଼ିବ ଓ ମହାରାଣୀ ଆମର ଚାକରାଣୀ ହୋଇଯିବେ ।

(ଗ) ହଇଲୋ ହେ ହେ କହି ଶାଶୁ ବୋହୁକୁ କ’ଣ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ହଇଲୋ ହେ …. ହେ … ଠାକୁରାଣୀ ସମାନ ଶାଶୂଟାର ତୁ ମରଣ ଚାହୁଁଛୁ । ଆଲୋ ତୋତେ ଦଇବ ସହିବ ଚ । ତୋ ମୁହଁକୁ ଟିକେ ଲାଜ ନାହିଁ । ଏଇମିତି ଅଲକ୍ଷଣିଆ କଥା କହିବାକୁ ତୋ ଜିଭ ଲେଉଟୁଛି । ହଁ ଲୋ ମା’ ମୁଁ ମଲେ ଯାଇ ଏ ଯୋଗିଣୀଖାଇଟାକୁ ସଜବାଜ ହେଇ ମଉଜ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ମିଳିବ ପରା ।

(ଘ) ‘‘ଭାରି ବଢ଼ି ବଢ଼ି କଥା କହୁଚୁ ତ’’ ଉତ୍ତରରେ ବୋହୂ କ’ଣ କହିଥିଲା ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ଭାରି ବଢ଼ି ବଢ଼ି କଥା କହୁଚୁ ତ’ ଉତ୍ତରରେ ବୋହୂ କହିଥିଲା, ଆଜିଯାଏ କେବେ କହିନଥୁଲି, ହେଲେ ଏଣିକି କହିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଲି । ତମେ ମତେ ଶାଶୂର ସ୍ନେହ ଦେଇଥିଲେ ମୁଁ ତୁମକୁ ବୋହୂର ଭକ୍ତି ଦେଖାଇଥା’ନ୍ତି । ତମେ ମତେ ଯାହା ଦେଇଚ, ମୋଠୁ ବି ଠିକ୍ ସେଇଆ ପାଇବ ।

(ଙ) ତାକୁ (ମୋତେ) ଡରାଣ ଦେଖେଇବେନି ବୋଲି ବୋହୂ ଶାଶୁକୁ କାହିଁକି କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯେହେତୁ ବୋହୂ ପୁଅଠାରୁ କିଛି କମ୍ ରୋଜଗାର କରୁନି ଏବଂ ସବୁତକ ପଇସା ଘରକୁ ଆଣୁଛି । କିଛି ବାପାଭାଇଙ୍କୁ ଦେଉନାହିଁ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ଡରାଣ ଦେଖେଇବେନି ବୋଲି ବୋହୂ ଶାଶୁକୁ କହିଛି ।

(ଚ) ‘‘ତମଭଳି ଗୋଟେ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ କେମିତି ଚଳିବ’’ର ଉତ୍ତରରେ ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ତମଭଳି ଗୋଟେ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ କେମିତି ଚଳିବି’ର ଉତ୍ତରରେ ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛି, ‘ମତେ ଛାଡ଼ି ଆଉ ଗୋଟାଏ ବାହା ହୋଇ ପଡ଼ୁନ – ଯିଏ ତୁମକୁ ସୁଖ ସରାଗ ଅଜାଡ଼ି ଦେଇ ଠିକ୍ ଚଳେଇ ପାରିବ । ସବୁକଥାକୁ ତମର ସିଧା ବୁଝିବ ।

(ଛ) କେଉଁ ଯୋଗ୍ୟତା ତାଙ୍କର ହେଇନି ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ କହିଥିଲା ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସାଙ୍ଗରେ ବସି ଖାଇବା ପାଇଁ ମତେ ଆଗରୁ କେବେ ଡାକି ନ ଥୁଲ ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ କହିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ସାଙ୍ଗରେ ବସି ଖାଇବାର ଯୋଗ୍ୟତା ତାଙ୍କର ହେଇନି ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ କହିଥିଲା ।

(ଜ) କେଉଁ କଥା ଶୁଣି ତାଙ୍କ ମନ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିବ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଖାଇବାକୁ ସାଙ୍ଗରେ ଡାକିଲେ, ସାଙ୍ଗ ହୋଇ ଖାଇବ ନାହିଁ । ବରଂ ବିଭିନ୍ନ କଥା କହିବ । ତମ ସାଙ୍ଗରେ ଖାଇବାପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟତା ହୋଇନି ବୋଲି କହିବ । ଏଭଳି ଉତ୍ତର ଶୁଣି ତାଙ୍କ ମନ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିବ ବୋଲି ସ୍ୱାମୀ କହିଛନ୍ତି ।

(ଝ) ଘରର ବାସିକାମ ନ ସରୁଣୁ କ’ଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଘରର ବାସି କାମ ନ ସରୁଣୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଏ ସ୍ଲୋଗାନ – ଆମର ଦାବି ପୂରଣ ହେଉ ଅନଶନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ସବୁକଥା ଏଇ ପରିବାରକୁ ନେଇ କହିଛନ୍ତି ।

(ଞ) ମା’ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ପୁଅକୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମା’ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ପୁଅକୁ କହିଛି, ଏତେ ସବୁ ଦହଗଞ୍ଜ ଭିତରେ ଘାଣ୍ଟି ହେବାଠୁ ମଝିରୁ ମୁଁ ହେଲେ ମରିଯା’ନ୍ତି କି ତ୍ରାହି ପାଇଯାଆନ୍ତି । ଖଟିବ ଖଟିବ ବୋଲି କ’ଣ ମଲା ଯାକେ ଖଟୁଥ‌ିବ ? ପୁନିଅଁ ନାଇଁ କି ପରବ ନାହିଁ, ଟିକେ ଯାଇ ଆସି ପାରିବିନି ।

(ଟ) ‘‘ମୁଁ ଆଉ କାହାକୁ କହିବି କହ’’ର ଉତ୍ତରରେ ମା’ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ମୁଁ ଆଉ କାହାକୁ କହିବି କହ’ ଉତ୍ତରରେ ମା’ କହିଛି, ‘ନା, ମୁଁ ଘରେ କେହି ନୁହେଁ, କିଛି ନୁହେଁ । ସବୁ ହେଉଚି ତୋର ଭାରିଯା । ଏ ଘରେ ମୁଁ ଅଛି ବୋଲି ଖଟୁଛି । ଦି’ଟାଯାକ ତମେ ରୋଜଗାର କରୁଚ ବୋଲି କାହାରି ଧନ ମୁଁ ବସି ବସି ଖାଇଯାଉନି ।

(o) ‘‘କୁଆଡ଼େ ଆଉ ଯିବି ମୁଁ”? – କେଉଁ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଏହା କୁହାଯାଇଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ମା’ ଅଭିମାନରେ ପୁଅକୁ କହିଛି, ତା’କୁ ନେଇ କୌଣସି ମଠ କି ଆଶ୍ରମରେ ଛାଡ଼ି ଆସିବାକୁ । କାରଣ ବାପଘର କିମ୍ବା ଭାଇମାନଙ୍କଠାରୁ ସେ କୌଣସି ସ୍ନେହ ପାଇଲେ, ତେଣୁ ‘କୁଆଡ଼େ ଆଉ ଯିବି ମୁଁ’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

(ତ) ‘‘ମୁଁ କ’ଣ ଜାଣିଥୁଲିରେ ପୁଅ’’ – କେଉଁ କଥା ମା’ ଜାଣି ନ ଥିଲା ବୋଲି କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ‘ମୁଁ କ’ଣ ଜାଣିଥୁଲିରେ ପୁଅ, ମୋର ସେବା କରିବ ବୋଲି ଘରକୁ ଯାହାକୁ ବୋହୂ କରି ଆଣିଥୁଲି, ଶେଷରେ ସେଇ ଆସି ମୋ ମୁଣ୍ଡରେ ବସିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

(ଢ) ବୋହୂର ଭାତ ହଜମ କଥା ଶାଶୂ କାହିଁକି କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଶାଶୁ ବୋହୂକୁ ଆକ୍ଷେପ କରି କହିଛି, ଆଉ ତ କେହି ନାହାଁନ୍ତି । ମୋରି ସାଙ୍ଗରେ ବଜର ବଜର ନ ହେଲେ କି ତୋ’ର ଭାତ ହଜମ ହଉଚି ?’ ବୋଲି ଶାଶୁ କହିଛି ।

(ଣ) ବୋହୂଟି ତା’ ଭାଇ ସମ୍ପର୍କରେ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂଟି ତା’ ଭାଇ ସମ୍ପର୍କରେ କହିଛି, କଟା ଘା’ରେ ଚୂନ ଦେଲା ଭଳି ଭାଇଟା କହୁଚି, ତୋ ଅଭାବ ଅସୁବିଧା ତୁ ତୋ ବରକୁ ଜଣା । ସେ ଯାହା କରିବ, ଆମେ କିଛି କରିପାରିବୁ ନାହିଁ ।

(ଥ) କେଉଁ ପାପଚିନ୍ତା କରିବା ଭଲ ନୁହେଁ ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍କୁଲରେ ଥିବା କେତେ ଜଣ ମାଷ୍ଟ୍ରାଣୀ ବାହା ନ ହୋଇ ଏକୁଟିଆ ରହୁଛନ୍ତି । ତାହା ବୋଲି ସେମାନଙ୍କର କ’ଣ ମାନ ମହତ ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କୁ କେହି ଚରିତ୍ରହୀନା କିମ୍ବା କୁଳଟା କହୁନାହାଁନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ପାପଚିନ୍ତା କରିବା ଭଲ ନୁହେଁ ବୋଲି ବୋହୂ କହିଛି ।

(ଦ) ବୋହୂଟି କୋହଭରା କଣ୍ଠରେ ତା’ ଶାଶୁକୁ କ’ଣ କହିଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ବୋହୂଟି କୋହଭରା କଣ୍ଠରେ ତା’ ଶାଶୁକୁ କହିଛି, ସେ କେବଳ ପୁଅ କୁନା ବି ତା’ ସଙ୍ଗରେ ରହିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଛି । କାରଣ ଅବଳା ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷର ସାହାରା ଦରକାର । ଶାଶୂର ଗଞ୍ଜଣା ଭାବରେ ମାନ ମହତ ନେଇ ବଞ୍ଚିବାକୁ ହେଲେ ସାଙ୍ଗକୁ ବରର ଗାଳିମାଡ଼ ଖାଇ ସେ ଆଉ କଣ୍ଠରେ ତା’ ଶାଶୁକୁ କ’ଣ କହିଛି |

(ଧ) ସେ କ’ଣ ଦେଖୁଛନ୍ତି ଏବଂ ସେଥ‌ିପାଇଁ କ’ଣ କରିବାକୁ ହେବ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ୱାମୀ ଦେଖୁଛନ୍ତି ଝଗଡ଼ା କରିବାକୁ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ରାତିଦିନ କିଛି ଅଣ୍ଡୁ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ସ୍ଵାମୀ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହୁଛନ୍ତି, ଟିକେ ନିଜ ଆଡୁ ନରମିଗଲେ ରାମାୟଣ ଅଶୁଦ୍ଧ ହୋଇଯିବ ନାହିଁ ।

(ନ) କେମିତି ଏକାଥରକେ ସବୁ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ହୋଇଯା’ନ୍ତା ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି, ମତେ କହିପାରୁଚ, ହେଲେ ନିଜ ମା’ଙ୍କୁ କହୁନ – ଯେମିତି କିଛି କାମ ନ କରି ହାତଗୋଡ଼ ଜାକି ବସିଛନ୍ତି, ଠିକ୍ ସେମିତି ପାଟି ମୁହଁ ବନ୍ଦ କରି ଚୁପ୍‌ଚାପ୍ ବସି ରହନ୍ତେ, ଏକାଥରକେ ସବୁ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ହୋଇଯା’ନ୍ତା ବୋଲି ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି |

(ପ) ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଗୋଟାଏ ଜିହ୍ୱାର ଲୋକ କହି ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ କ’ଣ ପଚାରିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଗୋଟାଏ ଜିର ଲୋକ କହି ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଛନ୍ତି, ‘କେବେହେଲେ ତମେ ଗୋସେଇଁ ମା’ କୋଳରେ ନାତିକୁ ଦେଖିନାହଁ, ପୁନଶ୍ଚ ଛୁଆଟା ମୋର ଏଡ଼େ ଅଭାଗା ଯେ ବାପର ସ୍ନେହ ବି କେବେ ଟିକେ ପାଇଲାନି ।

(ଫ) ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ତା’ ପୁଅ ବୋହୂ ତାଙ୍କୁ ଅବହେଳା କରନ୍ତି, ତେବେ କରୁଣା କ’ଣ କରିବେ ବୋଲି ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ତା’ ପୁଅ ବୋହୂ ତାଙ୍କୁ ଅବହେଳା କରନ୍ତି, ତେବେ କରୁଣା ନିଜ ମନକୁ ବୁଝାଇ ଭାବିନେବେ, ଜୀବନଟାକୁଇ ଖାଲିଟାରେ ବିତେଇ ଦେଇଚି, ଭାଗ୍ୟରେ ମୋର ସୁଖ ବୋଲି କିଛି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କର ହସ ଖୁସି ଦେଖି ମୋ’ ହଜିଲା ଦିନର ଦୁଃଖ ଶୋକର ବୋଝକୁ ଟିକେ ହାଲୁକା କରିବି ବୋଲି ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି ।

(ବ) କେଉଁ କଥାଟା ଏକଦମ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
Solution:
‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କକୁ ନେଇ ଏଭଳି ଅଭିମତ ଦେଇଛନ୍ତି । ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନାଟା ବେଶି ଏବଂ ସମ୍ପର୍କଟା କମ୍ ଏକଦମ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ । ଯେଉଁଟାକୁ ନିତାନ୍ତ ନିରୁପାୟ ବୋଲି କହିଲେ ଅଧ୍ଵକ ଠିକ୍ ହେବ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର :

Question 3.
(କ) ‘ଆମର ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନା ବୋଲି, ସମ୍ପର୍କ କମ୍’’ – ପଠିତ ଏକାଙ୍କିକାଟିରୁ ଉକ୍ତିଟିର ସତ୍ୟତା ବୁଝାଅ ।
Solution:
‘ଆମର ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନା ବେଶି, ସମ୍ପର୍କ କମ୍’ ଉକ୍ତିଟି ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ରହିଥିବା ତିକ୍ତ ସମ୍ପର୍କକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରାଇଛନ୍ତି । ପାରିବାରିକ ଜୀବନରେ ସମ୍ପର୍କ ହିଁ ମୂଳ । ସମ୍ପର୍କ ଯଦି ମଧୁର ହୁଏ, ତାହେଲେ ସୁଖ ମିଳିନଥାଏ । ନାଟ୍ୟକାର କରୁଣା ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ସୀମିତ ନ କରି ବ୍ୟାପକ କରିବାକୁ କହିଛନ୍ତି । ପତ୍ନୀ କରୁଣା କର୍ମଜୀବୀ ମହିଳା । ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ଭାବରେ କାମ କରେ । ସ୍ଵାମୀ ତା’ର ଚାକିରି କରନ୍ତି । ତା’ର ତିନିବର୍ଷର ପୁଅ ରହିଛି । ସବୁକିଛି ରହିଥିଲେ ବି ସେ ପାରିବାରିକ ଜୀବନରେ ବେଶ୍ ଅସହାୟ ।

ଶାଶୁ କୌଣସି ସମୟରେ ତାକୁ ପଦେ କଅଁଳ କଥା କହନ୍ତି ନାହିଁ । ସବୁବେଳେ ଟାଣ ଟାଣ କଥା କହନ୍ତି । ଏପରିକି ଚରିତ୍ରକୁ ନେଇ ଆକ୍ଷେପ କରନ୍ତି । କରୁଣା ସହି ସହି ଶେଷରେ ଶାଶୂ ମୁହଁରେ ଜବାବ ଦେଇଛି । ଫଳରେ ଶାଶୂର ପଦେ କି, ବୋହୂର ପଦେ ଜବାବ୍ ସୁଆଲ ଚାଲେ । କରୁଣାର ସ୍ୱାମୀ, କୌଣସି ସମୟରେ ପତ୍ନୀର ଓ ମା’ ଝଗଡ଼ାକୁ ସମାଧାନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କେବଳ ପତ୍ନୀ କରୁଣାକୁ ବୁଝେଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତି । ମା’ ସମ୍ପର୍କରେ ବା ମା’ ବିରୁଦ୍ଧରେ କୌଣସି ପଦେ କଥା ଶୁଣିବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି ନାହିଁ ।

ଏକାଙ୍କିକାର ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କରୁଣା ଭୟଙ୍କର ଭାବରେ ସ୍ଵାମୀ ଉପରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ସେ ସିଧାସିଧ ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଆକ୍ଷେପ କରି କହିଛି, ‘ମୁଁ କେବଳ ପୁଅ ପାଇଁ ବଞ୍ଚୁଛି । ନିଜ ପୁଅ ପାଇଁ ତମ ନାଁରେ ଲୋକ ଦେଖାଣିଆ ଆଶ୍ରୟ ଚାହେଁ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ତୁମକୁ ମନ ଭିତରେ ଘୃଣା କଲେ ବି, ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ନିକଟରେ ପତ୍ନୀ ଭାବରେ ମୁଣ୍ଡ ପୋତି ପଡ଼ି ରହିବି । କାରଣ ବର୍ତ୍ତମାନର ସମାଜ ସ୍ବାମୀ ବିନା ମର୍ଯ୍ୟାଦାର ସହିତ ବଞ୍ଚିବାକୁ ଦେବନି ।’’ କରୁଣାର ଏଭଳି ଆକ୍ଷେପରେ ସ୍ଵାମୀ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଛନ୍ତି । ଏତେ ଦିନର ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀର ସମ୍ପର୍କଟା ପୂରାପୂରି ଲୋକ ଦେଖାଣିଆ ମାନି ନେବାକୁ ସେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହଁନ୍ତି । କରୁଣା ସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ କହିଛି, ସତଟାକୁ ଯେତେ ଘୋଡ଼େଇଲେ ବି ସତଟା ନିଶ୍ଚୟ ପ୍ରକାଶ ପାଇବ । କାରଣ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନା ବେଶି । ସେମାନେ କେବଳ ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ସମୟରେ ପତି ପତ୍ନୀଙ୍କର ନିରୁତା ପ୍ରେମ ବା ଭଲ ପାଇବା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିନାହିଁ । ସମ୍ପର୍କଟା କେବଳ ଉପରଠାଉରିଆ । ବାସ୍ତବରେ ଏହି ସଂଳାପରୁ ଏକାଙ୍କିକାର ସାମଗ୍ରିକ ରୂପକୁ ଆକଳନ କରିହୁଏ ।

(ଖ) ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରୁ ଶାଶୁ-ବୋହୂଙ୍କ ସମ୍ପର୍କ କିପରି ଥିଲା ଆଲୋଚନା କର ।
Solution:
ଶାଶୁ-ବୋହୂର ସମ୍ପର୍କ ଏକ ଆପେକ୍ଷିକ ସମ୍ପର୍କ । କାରଣ ଆଜି ଯେ ଶାଶୂ ଗତକାଲି ସେ ବୋହୂ ଥିଲା ଏବଂ ଆଜି ଯେ ବୋହୂ ଆସନ୍ତାକାଲି ସେ ଶାଶୂ ହେବ । ତଥାପି ଶାଶୂ ସବୁବେଳେ ବୋହୂ ଉପରେ ଆଧୂପତ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରିବାକୁ ଚାହେଁ । ପୁଅର ମା’ ହିସାବରେ ତା’ ମନରେ ସବୁବେଳେ ଗର୍ବ ଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ବୋହୂ ଯେହେତୁ ଅନ୍ୟ ଘରୁ ଆସିଛି, ତେଣୁ ସେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରଥମେ ଡରି କରି ଚାଲେ । ଶାଶୂର ଆଦେଶକୁ ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ମାନେ । ମାତ୍ର ବୋହୂ ପୁରୁଣା ହୋଇଗଲେ ଶାଶୁ କଥାକୁ ସବୁବେଳେ ମାନେ ନାହିଁ ।

ଶାଶୁ ଯେତେବେଳେ ବୋହୂର ବାପଘର କଥା ନେଇ ଆକ୍ଷେପ କରେ, ସେତେବେଳେ ବୋହୂର ତୁଣ୍ଡ ଖୋଲେ । ପଦେକୁ ପଦେ କଥା ପଡ଼େ । ଶେଷରେ ମହାସମରର ସୂତ୍ରପାତ ହୁଏ । ଶାଶୁ- ବୋହୂର ସମ୍ପର୍କ ଶତ୍ରୁ ଶତ୍ରୁର ସମ୍ପର୍କ ହୁଏ । ଆଲୋଚ୍ୟ ଏକାଙ୍କିକାରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ରେ ଏକାଙ୍କିକାର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଶାଶୂ ଚାଉଳରୁ ଗୋଡି଼ ବାଛୁଚି ଏବଂ ନିଜର ବିରକ୍ତି ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଏହି ସମୟରେ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ବୋହୂ ଘରକୁ ଫେରିଛି ।

ବୋହୂକୁ ଦେଖୁ ଦେଖୁ, ବୋହୂର ସାମାନ୍ୟ ବିଳମ୍ବକୁ ଛଳେଇ କହିଛି ଶାଶୂ । ସ୍କୁଲରୁ କାମ କରି ଆସିଥିବା ବୋହୂ ଯେତେ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ମଧ୍ୟ ଶାଶୁ ବୁଝିନାହିଁ । ଶାଶୁ କହିଛି – ‘ଘରକାମ କଲେ ମହାରାଣୀ ଆମର ଚାକରାଣୀ ହୋଇଯିବେ । ତା’ ସାଙ୍ଗକୁ ସୁନା ଚମ୍ପା ଦେହଟା କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲେ, ରସିବ କିଏ । ବୋହୂ ପ୍ରଥମେ ସହିଗଲେ ବି ବାରମ୍ବାର ଏଭଳି କଥାଶୁଣି କଥା ପାଖକୁ କଥା କହିଛି । ବୋହୂ କହିଛି ‘‘ତମେ ମତେ ଶାଶୂର ସ୍ନେହ ଦେଇଥିଲେ ମୁଁ ତୁମକୁ ବୋହୂର ଭକ୍ତି ଦେଖେଇଥା’ନ୍ତି । ତମେ ମତେ ଯାହା ଦେଇଚ, ମୋଠୁ ଠିକ୍ ସେଇଆ ପାଇବ । X x x x x ସାଇପଡ଼ିଶା କାହାକୁ ଅଛପା ଅଛି ଯେ କହିଲେ ଜାତି ପଳେଇବ । ମୁଁ ତୁମ ପୁଅଠୁ କିଛି କମ୍ ରୋଜଗାର କରୁନି । ସବୁତକ ପଇସା ଆଣି ଏ ଘରେ ଇ ଅଜାଡ଼ି ଦେଉଚି ।’’ ବୋହୂର ଆକ୍ଷେପ ଶାଶୂ ପାଖରେ ଅସହ୍ୟ ହୁଏ । ଶାଶୁ ପୁରୁଣା ଦିନର ନଥ୍ ଖୋଲେ । ବିନା ଯଉତୁକରେ ବିବାହ ହୋଇଥିବାର କଥା କହେ । ପାଠୋଇ ଝିଅ ହିସାବରେ ଯଉତୁକର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥିଲା ବୋଲି ବୋହୂ କହେ । ଏକାଙ୍କିକାର climaxରେ ପୁଣି ଶାଶୂ ବୋହୂଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଛି ।

ଶାଶୂ ଏଣୁତେଣୁ କହିଲାବେଳେ ବୋହୂ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ସାଂସାରିକ ଜୀବନର ବିଫଳତା ନେଇ କାନ୍ଦି ପକାଇଛି । ଶାଶୂଠାରୁ ବୋହୂ କୌଣସି ପ୍ରକାର ସହାନୁଭୂତି ପାଇନାହିଁ । ବରଂ ଶାଶୂ ବୋହୂକୁ ଆହୁରି ବିରକ୍ତିକର କଥା କହିଛି । ‘‘ଚାକିରୀ କରିଚୁ ବୋଲି ପରପୁରୁଷଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶୁଚୁ କିନା, ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏତେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଫୁଟାଣି କଥାଗୁଡ଼ାଏ କହିବାକୁ ସାହସ ହେଉଛି ।’’ ଶାଶୂର ଏଭଳି କଥାରେ ବୋହୂ ଅସହାୟ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ଏକାଙ୍କିକାରେ ଶାଶୁ-ବୋହୂର ସମ୍ପର୍କ ଅତି ସୀମିତ, ଯେଉଁଥରେ କାହାରି କାହାରି ପ୍ରତି ଆନ୍ତରିକତା ନାହିଁ । (ଗ) ପଠିତ ଏକାଙ୍କିକାରୁ ‘ଶାଶୂ’ର ଚରିତ୍ର ଚିତ୍ରଣ କର । ଆମ ସମାଜରେ ଶାଶୂର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଝିଅଟିଏ ବିବାହ କଲାପରେ ଶାଶୁ ଘରକୁ ଯାଏ। ଶାଶୂ ଅଧୀନର ଘରକୁ ଯାଏ । ମାଆଟିଏ ପୁଅ ବଡ଼ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅନେକ ସ୍ଵପ୍ନ ଦେଖେ । ପୁଅ ବିବାହ କରିବ । ବୋହୂ ଆଣିବ ।

ବୋହୂ ଆଣିଥିବା ଧନରତ୍ନ, ଯାନି ଯଉତୁକରେ ଘର ପୂରିଯିବ । ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ, ବୋହୂ ଆସେ ହେଲେ, ଘରକୁ ଧନ ଆସେ ନାହିଁ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ମା’ ମନରେ ରୋଷ ହୁଏ । ସେ ମା’ରୁ ଶାଶୂ ପାଲଟିଯାଏ । ବୋହୂକୁ ଆକ୍ଷେପ କରି କହେ । ପୁଅର ସରଳତାକୁ ନେଇ ଶାଶୁ ଆହୁରି ପ୍ରତାପଶାଳୀ ହୁଏ । ବୋହୂର କୌଣସି ସମୟରେ ସୁଖ ସୁବିଧା ଦେଖିପାରେ ନାହିଁ । ସମୟକ୍ରମେ ଶାଶୁ-ବୋହୂଙ୍କ କଥା କଟାକଟି ମହାସମରର ରୂପ ନିଏ । ପାରିବାରିକ ଜୀବନରେ ସୁଖ ସୁବିଧା ପାଶୋରି ଯାଏ । ଆଲୋଚ୍ୟ ଏକାଙ୍କିକା ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ, ଅନୁରୂପ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ନେଇ, ଶାଶୁ ସ୍ନେହମୟୀର ପରିକଳ୍ପନା କରିଛି ।

ଶାଶୂ ସ୍ନେହମୟୀ, ମାତ୍ର ମନରେ ବୋହୂ ପ୍ରତି ସାମାନ୍ୟ ସ୍ନେହ ପ୍ରେମ ନାହିଁ । ସବୁବେଳେ ବୋହୂକୁ ଆକ୍ଷେପ । ବୋହୂ କେତେବେଳେ ଗଲା, ଅଇଲା, ସବୁ ନଜର ରଖିଥାଏ । କଥା କଥାକେ କଥାର ଛୁରୀ ଚଳାଇ ଦିଏ, ଯେପରି ବୋହୂ ଦେହରୁ ମାଉଁସ ଝଡ଼ି ପଡ଼ିବ । କଥାରେ ବୋହୂର ହୃଦୟ ଭାଙ୍ଗିଦିଏ । ମନ ଊଣା କରିଦିଏ । ଏକାଙ୍କିକାର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ନେହମୟୀର ପରିଚୟ ନାଟ୍ୟକାର ଦେଇଛନ୍ତି । ଏକାଙ୍କିକାର ସେ ପ୍ରଥମ ଚରିତ୍ର । ବୟସ ପ୍ରାୟ ପଞ୍ଚାବନ ବର୍ଷ ।

ସ୍ଵାମୀ ତାଙ୍କର ଥିଲେ କରନ୍ତି । ଏପରିକି କାମ କରୁଥିଲାବେଳେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପାଟି ଚାଲିଥବ । ଯେପରି ଚାଉଳରୁ ଗୋଡ଼ି ବାଛୁଛନ୍ତି, ହେଲେ, କହୁଛନ୍ତି, ‘ନିଆଁଲଗା ଚାଉଳର ଚୁଲିପଶା ଗୋଡି଼ତକ ବାଛୁ ବାଛୁ ବେଳ ଗଡ଼ିଗଲା ।’ ବୋହୂ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବୋହୂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ‘‘ଛତରଖାଇ, ଅଇଁଠା ଗୋଟେଇବାକୁ ବୋହୂ କରି ଆଣିଲି ଯେ, ତାକୁ କୋଉ କଥାକୁ ହେଲେ ଲଗା ଅଛି ନା ପଘା ଅଛି ? ବାରବୁଲୀକୁ ଘରକଥା କହିଲେ, ଦାଣ୍ଡରେ ଯାଇ ନାଚିବ।’’

ବୋହୂ ଚାକିରି କରିଥୁବାରୁ, ସ୍କୁଲରୁ ଫେରି ଶାଶୁକୁ ସ୍ନେହରେ ସମ୍ବୋଧନ କଲେବି ଶାଶୂ ଆକ୍ଷେପମୂଳକ କଥା କହିଛି । ବୋହୂ ପ୍ରତି ନାନା ପ୍ରକାର ବିଷ ଉଦ୍‌ଗାରିଲା ପରି କଥା କହିଛି, ଯେପରି – ‘ମହାରାଣୀ ଆମର ଆସିଗଲେ ।’’ X X X X X ‘‘ଘର କାମ କଲେ ମହାରାଣୀ ଆମ ଚାକରାଣୀ ହୋଇ ଯିବେନି ? ତା’ ସାଙ୍ଗକୁ ପୁଣି ସୁନାଚମ୍ପା ଦେହଟା କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲେ, ରସିବ କିଏ ?”’ ‘ହଁ, ଲୋ ମା’ ମୁଁ ମଲେ ଯାଇ ଏ ଯୋଗିଣୀଖାଇଟାକୁ ସଜବାଜ ହୋଇ ମଉଜ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ମିଳିବ ।’’ ବୋହୂ କିଛି ନ କହିଲେ ଶାଶୁ ଏହିପରି କଥା କହେ । ବୋହୂ ଯେତେବେଳେ ଅସହ୍ୟ ହେଲେ କଥାର ଜବାବ ଦିଏ, ଶାଶୁ ଆହୁରି ରାଗିଯାଏ, ପୁରୁଣା କଥାକୁ ଖୋଲି କହେ । ଯାନି ଯଉତୁକ ଆଣିନି ବୋଲି ଖୁଣ୍ଟା ଦିଏ । ବୋହୂର ବାପା ଭାଇଙ୍କ ନାଁ ନେଇ ବାରକଥା କହେ । ଶେଷରେ ବୋହୂର ଚରିତ୍ର ସଂହାର କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ପଛାଏ ନାହିଁ । ଛଳେଇ କହେ, ‘‘ଆହାଲୋ, ମୋ ସତୀ ଶିରୋମଣି । ପୂର୍ବଜନ୍ମରେ ସତେ ଯେମିତି ତୁଇ ଏକ ସୀତା-ସାବିତ୍ରୀ ହୋଇ ନାଟ୍ୟକାର ଏହିଭଳି ଶାଶୂ ଚରିତ୍ର ଚିତ୍ରଣ କରି, ଶାଶୁମାନଙ୍କ ହୀନ ମାନସିକତାକୁ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ।

(ଘ) ‘‘ଆମର ସମ୍ପର୍କଟା ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ନାଟକର ଅଭିନୟଠୁ ବଳି ବେଶି ସୁନ୍ଦର’’ – ପଠିତ ଉକ୍ତିଟିର ମର୍ମ ବୁଝାଅ ।
Solution:
ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଏକାଙ୍କିକା ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ରେ ନାଟକରେ ବୋହୂ/ସ୍ତ୍ରୀ/କରୁଣା ମୁହଁରେ ଏହା କହି, ସେମାନଙ୍କର ପାରିବାରିକ ସମ୍ପର୍କ କେତେ ସୀମିତ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ କରାଇଛନ୍ତି । ନାରୀ ଓ ପୁରୁଷ ପତି-ପତ୍ନୀ ଭାବରେ କନ୍ୟାଟିକୁ, କନ୍ୟାପିତା ବର ହାତରେ ଦେଲାବେଳେ, ଝିଅର ଦଶଦୋଷ କ୍ଷମା କରିବାକୁ କହେ । କନ୍ୟା କେବଳ ବରର ସ୍ନେହ ପ୍ରେମକୁ ନେଇ ସଂସାର କରିବାର ସ୍ଵପ୍ନ ଦେଖେ । ବର ପାଇଁ ବରଘରର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ପାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ । ସିନା, ପତ୍ନୀର ବାସ୍ତବ ମାନସିକତା ବୁଝିନଥାଏ । ଫଳରେ ପତ୍ନୀ ମାନସିକ ସ୍ତରରେ ପତିକୁ ଘୃଣା କରେ । ପତ୍ନୀ ଭାବରେ ସେ ଅଭିନୟ କଲାଭଳି ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ, ସେ ବାସ୍ତବ ଜୀବନରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଥାଏ ।

ନିଜ ପୁଅ କୁନା ସମ୍ପାଦନ କରିଛି । ମାତ୍ର ଏତେ କାମ କଲେ ବି ସ୍ଵାମୀଠାରୁ ଯେତିକି ସ୍ନେହ ଆଦର ପାଇବା କଥା, ସେତିକି ପାଇନାହିଁ । ଶାଶୂର କଟୁକଥା ସେ ସ୍ଵାମୀ ଆଗରେ କହିଲେ, ସ୍ଵାମୀ ସେସବୁ ଶୁଣିବାକୁ କୌଣସି ସମୟରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇନାହାଁନ୍ତି । ବରଂ ସବୁକିଛି ସହିଯିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଛନ୍ତି । କରୁଣା ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି । ଏଭଳି ପରିବେଶରୁ ବାହାର କରିନେବାକୁ ଚାହିଁଛି, ହେଲେ ସେ ତାହା ସବୁ ରାଗ ସ୍ଵାମୀ ଉପରେ ଶୁଝାଇଛି । ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରି କହିଛି – ‘ମୁଁ ଜାଣେ, ଆମ ସମ୍ପର୍କଟା କରିପାରି ନାହିଁ । ବରଂ ଖାଲି ଗୋଟାଏ ବାହାନା । ଆଜି ବି ମୁଁ ବୁଝିଚି, ତମେ ନିଜ ମା’ ପାଇଁ ସ୍ତ୍ରୀ ନାଁରେ ଗୋଟିଏ ଚାକରାଣୀ ରଖିବାକୁ ଚାହୁଁ, ଯେ କି ଗାଈ ଭଳି ମୂକ ହୋଇଥବ । ଆଉ ମୁଁ ବି ନିଜ ପୁଅ ପାଇଁ ତମ ନାଁରେ ଲୋକଦେଖାଣିଆ ଆଶ୍ରୟ ଚାହେଁ । ଆଉ ସେଥ‌ିପାଇଁ ମୁଁ ତୁମକୁ ଘୃଣା କଲେ ବି, ତମ ସହ ତଥାକଥିତ ପତ୍ନୀତ୍ଵ ଜାହିର କରି ମୁଣ୍ଡ ପୋତି ଏଇଠି ପଡ଼ିରହିଛି ।’’

ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ନ ବୁଝାଇ ବରଂ ସ୍ତ୍ରୀ କଥାକୁ ଆହୁରି ଦୋହରାଇଛି । ଫଳରେ ସ୍ତ୍ରୀ ସ୍ଵାମୀକୁ ଆକ୍ଷେପ କଲାଭଳି କହିଛି, ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କ ଯେ ମିଛ ସମ୍ପର୍କ, ତାହାକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇଛି । କାରଣ ସତଟାକୁ ଯେତେ ଘୋଡ଼େଇଲେ ବି ସତଟା ଆପେ ଆପେ ଫୁଟି ବାହାରି ପଡ଼ିବ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନା ବେଶି ଏବଂ ସମ୍ପର୍କ କମ୍ । ଯୋଉଟାକୁ ନିତାନ୍ତ ନିରୁପାୟ କହିଲେ ଅଧ୍ବକ ଠିକ୍ ହେବ । ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀ ହିସାବରେ ସେମାନେ ଗୋଟିଏ ଛାତ ତଳେ, ଏକାଠି ମିଳିମିଶି ରହିଲେ ବି, ସେମାନଙ୍କ ମନ ବହୁ ଦୂରରେ । କାହାର କେହି କାହାରି ସୁଖଦୁଃଖରେ ସହାୟ ହେବାକୁ ଚାହାଁନ୍ତି ନାହିଁ । ନାଟକରେ ନ ଥାଏ । ଏଠାରେ କରୁଣା ବିରକ୍ତି ଓ କ୍ରୋଧ ପ୍ରକାଶ କରି ଏଭଳି ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେଇଛି । ନାଟ୍ୟକାର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରଥ ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କକୁ ସୀମିତ କରି ଦେଖାଇବାକୁ ଯାଇ ଏଭଳି ଉକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

(ଡ) ପଠିତ ଏକାଙ୍କିକାରୁ କରୁଣାଙ୍କ ପାରିବାରିକ ସମସ୍ୟା ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କର ।
Solution:

“ବୈକୁଣ୍ଠ ସମାନ ଆହା ଅଟେ ସେହି ଘର,
ପରସ୍ପର ସ୍ନେହ ଯହିଁ ଥାଏ ନିରନ୍ତର ।’’

ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ, ପାରିବାରିକ ଜୀବନରେ ପରସ୍ପର ସ୍ନେହ, ପ୍ରେମ ହିଁ ସ୍ଵର୍ଗୀୟ ସୁଖ ଦେଇଥାଏ । ଟଙ୍କାପଇସା, ଚାକିରୀ ପଦପଦବୀ ପାରିବାରିକ ଜୀବନକୁ ମଧୁମୟ କରେ ନାହିଁ । ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ଭୁଲ ବୁଝାମଣା, ଅନ୍ୟର ମନକୁ ବୁଝିବାରେ ଅଭାବ ହିଁ ପାରିବାରିକ ଜୀବନରେ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ରେ ସେହି ଭାବକୁ, ଅର୍ଥାତ୍ କରୁଣାର ପାରିବାରିକ ଜୀବନର ଥ‌ିବା ସମସ୍ୟାକୁ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସହଯୋଗୀ ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ କରୁଣାର ପ୍ରଥମ ସମସ୍ୟା, ସେ ଜଣେ କର୍ମଜୀବୀ । କର୍ମଜୀବୀ ରୂପରେ ସେ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ଭାବରେ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ପାଠ ପଢ଼ାଏ । ଠିକ୍ ସମୟରେ ସ୍କୁଲ ଯାଏ ଓ ଅପରାହ୍ନକୁ ଘରକୁ ଫେରେ । ଘରକୁ ଫେରିଲେ, ସେ ଆଉ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ହୋଇନଥାଏ । ସେ ହୋଇଯାଏ ମୁଖରା ଶାଶୂର ବୋହୂ । ତେଣୁ ସ୍କୁଲରୁ ଫେରୁ ଫେରୁ ତା’ କାନ ପାଖକୁ ସିଧାସିଧ୍ ଅନେକ କଥା ଅକଥା ଚାଲିଯାଏ। ଶାଶୁକୁ ସେ ଯେତେ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲେ ବି ସେଥ‌ିରେ ସେ ସଫଳ ହୋଇପାରେନା ।

ତୃତୀୟତଃ କରୁଣା ଜଣେ ମା’ । ତିନିବର୍ଷର ପୁଅ କୁନାକୁ ସେ ଶାଶୂ ପାଖରେ ଛାଡ଼ି ଯାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଶାଶୂ ଯଦି ନାତିକୁ ଜେଜେମା’ ହିସାବରେ ଯତ୍ନ ନିଅନ୍ତେ, କରୁଣାର ସମସ୍ୟା ଦୂରେଇ ଯାଆନ୍ତା । ତା’ ମନରେ ଶାଶୂ ପ୍ରତି ସହାନୁଭୂତି ଦେଖା ଦିଅନ୍ତା, ମାତ୍ର ସେପରି ହୁଏ ନାହିଁ । ଫଳରେ କୁନା ଯେତେବେଳେ କରୁଣାଙ୍କୁ ଖାଇବାକୁ ମାଗିଛି, ସେଥୁରେ କରୁଣା ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ପୁଅକୁ ମାଡ଼ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି, ‘କ’ଣ ଖାଇବୁ ? ମୋତେ ଖାଇଦେ, ମୁଁ ହେଲେ ଏ ନର୍କରୁ ତରି ଯାଆନ୍ତି ।’’ ପୁଅକୁ ମାରିସାରିଲା ପରେ କରୁଣା ଆଉ ଶାଶୁ କଥା ସହେ ନାହିଁ । କଥା ପାଖକୁ କଥା କହେ । ‘ଆଜିଯାଏ କେବେ କହି ନ ଥୁଲି, ହେଲେ ଏଣିକି କହିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଲି । ତମେ ମତେ ଶାଶୂର ସ୍ନେହ ଦେଇଥିଲେ, ମୁଁ ତମୁକ ବୋହୂର ଭକ୍ତି ଦେଖାଇଥା’ନ୍ତି ।’’

ଶାଶୂର ଆକ୍ଷେପମୂଳକ କଥାରେ କରୁଣା ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । କରୁଣାର ଚତୁର୍ଥ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି, ବାପଘର ସମସ୍ୟା । ଭଲମନ୍ଦରେ ସେ ବାପ ଘରକୁ ଯାଇପାରେନା । କାରଣ ବାପା ବୁଢ଼ା ବୟସରେ ଆଖିରୁ ଲୁହ ଗଡ଼ାଉଛନ୍ତି ସିନା, କିନ୍ତୁ ସମାଧାନର ବାଟ ପାଉ ନାହାଁନ୍ତି । ଭାଇ, ଆଉ ଭଉଣୀର କୌଣସି ସମସ୍ୟା ସମସ୍ୟା ଓ ବଡ଼ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି, କରୁଣାର ପତି-ପତ୍ନୀର ସମସ୍ୟା । ପତି ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବୁଝିଲାଭଳି କଥା କହନ୍ତି ନାହିଁ । କେବଳ ଉପରଠାଉରିଆଙ୍କ ପରି ମା’ର ସବୁ କଥାକୁ ସହିଯିବା ଏଥୁରେ କରୁଣା ମନରେ ପତି ପ୍ରତି ଘୃଣାଭାବ ଆସେ । ସେ ପତିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦେଇ କଥା କହେ ନାହିଁ । କରୁଣାର ଅନ୍ୟତମ ସମସ୍ୟା ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟା । ନାରୀ ହିସାବରେ ସେ ସ୍ଵାମୀର ଛତ୍ରଛାୟା ତଳେ ବଞ୍ଚିବାକୁ ଚାହେଁ । କାରଣ ସେ କହିଛି, ଏକା ଏକା ବଞ୍ଚିବାକୁ ଚାହିଁଲେ ବି ଆଜିର ଦୁନିଆ ମତେ ମାନ ମହତ ନେଇ ବଞ୍ଚିବାକୁ ଦବନି ।’’

ଏହିଭଳି ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ, ନାଟ୍ୟକାର ନାରୀ ସମସ୍ୟାକୁ କରୁଣା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । (ଚ) ‘ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ’ କିଏ ? ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ ଏକାଙ୍କିକାରୁ ଏହା କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉ ‘ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ’ ଅର୍ଥ ନାଟକର ମୂଳ ସୂତ୍ରକାରୀ । ସେହି ଚରିତ୍ରକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ଅନ୍ୟ ବିଚାର କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଆଲୋଚ୍ୟ ଏକାଙ୍କିକା ‘ସୀମିତ ସମ୍ପର୍କ’ରେ ନାଟ୍ୟକାର କାର୍ତ୍ତିକ ଚନ୍ଦ୍ର ରଥ, ନାଟକର ନାୟକ ବା ପୁରୁଷ ଚରିତ୍ରକୁ ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ନାଟ୍ୟକାର ପ୍ରଥମେ ଏହାର ପରିଚୟ ଦେଇ ଲେଖିଛନ୍ତି – ‘ୟା’ପରେ ଆପଣମାନେ ଭେଟିବେ ଏଇ ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କୁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଆମର ନାୟକ-ଚରିତ୍ର ନମ୍ବର ଚାରି । ପ୍ରକୃତରେ ତାଙ୍କର ବୁଝିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ । ଶେଷ କରୁଣାକୁ କେତେବେଳେ ମନ ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦିଅନ୍ତି ।

ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ଛୋଟ ପୁଅ କୁନାର ସେ ବାପା । ପାରିବାରିକ ଜୀବନର ଏତେ ଡୋରିରେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବାନ୍ଧି ହୋଇଥିଲେ ବି ସେ ସବୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଶିଥୁଳ । ସେ ମା’ର ପୁଅ କିନ୍ତୁ ମା’କୁ କୌଣସି ସମୟରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିପାରି ନାହାଁନ୍ତି । ତେଣୁ ମା’ କହିଛନ୍ତି ‘ମୁଁ ତୋ’ର କି ଦୋଷ କଲି ? ତୁ ମୋ ଉପରେ ଗରଗର ହେଉଚୁ କାହିଁକି ? ନିଜର ରକତ ମାଉଁସ ଢାଳି ପଢ଼େଇ ଲେଖେଇ ତତେ ମୁଁ ମଣିଷ କଲି, କ’ଣ ତୁ ମତେ ଶେଷକୁ ଏଇ ଫଳ ଦବୁ ବୋଲି ?’’ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପାଇଁ ସଂସାର । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନକୁ ମଣିଷ କରିଥିବାରୁ, ସ୍ନେହମୟୀଙ୍କ ମନରେ ଗର୍ବ । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପାଇଁ ସେ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ କରୁଣାକୁ ଘରକୁ ବୋହୂ କରି ଆଣିଛନ୍ତି । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୁଣି ପୁଅର ବାପା ହିସାବରେ, ପୁଅର ଭଲମନ୍ଦ କିଛି ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ହେଉଛନ୍ତି ମୂଳ ସୂତ୍ରଧର । ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ସଂସାରୀ ମଣିଷ । ସେ ପୁଣି ଚାକିରି କରିଛି । ଅଫିସ୍‌କୁ ଠିକ୍ ସମୟରେ ଯିବା ହେଉଛି ତାହାର କାମ । ସେ ଘରକୁ ଫେରିଲେ ଦେଖେ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ମା’ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କଳି କରି, ମନ ଖରାପ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବିଧବା ମା’ର ପୁଅ ହିସାବରେ ସେ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ । ପୁଅ ପାଇଁ ପଦେ କଥା କହିଲେ ସ୍ତ୍ରୀଠାରୁ ତାଚ୍ଛଲ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ଶୁଣେ । ସ୍ତ୍ରୀ କହେ – ‘ମତେ ଛାଡ଼ି ଆଉ ଗୋଟାଏ ବାହା ହୋଇ ପଡୁନ – ଯିଏ ତୁମକୁ ସୁଖ ସରାଗ ଅଜାଡ଼ି ଦେଇ ଠିକ୍ ଚଳେଇ ନେବ । ସବୁ କଥାକୁ ତମର ସିଧା ବୁଝିବ ।’’ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ନେଇ ସାଙ୍ଗ ହୋଇ ଖାଇବାକୁ କହିଲେ, ସ୍ତ୍ରୀ ବୁଝେ ନାହିଁ । ତଥାପି ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ବୁଝାଇ କହେ : ଏ ବୟସରେ ମା’କୁ ବଦଳାଇବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତା’ର ମନକୁ ଚାହିଁ ଆମେ ନିଜ ନିଜକୁ ବଦଳାଇବାକୁ ପଡ଼ିବ ।’’ କୌଣସି କଥା ସ୍ତ୍ରୀ ବୁଝିନାହିଁ । ପ୍ରକୃତରେ ପତ୍ନୀର ମନ ନେଇ କିପରି ଚଳିବାକୁ ହୁଏ, ସେ ବୁଝିନାହିଁ । ଫଳରେ ତା’କୁ ଶୁଣିବାକୁ ପଡ଼ିଛି, ତାଙ୍କ ପତିପତ୍ନୀର ସମ୍ପର୍କ ଗୋଟାଏ ବାହାନା । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଗୋଟାଏ ମିଛିମିଛିକା ବାହାନା ?’’ ଏହିଭଳି ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ, ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ହିଁ ନାଟର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ।

(କ) ନାଟ୍ୟକାର ପରିଚିତି :

ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ସପ୍ତମ ଦଶକ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରଥ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଯେ ଏକ ନୂତନ ପରୀକ୍ଷାଧର୍ମୀ ନାଟ୍ୟଧାରା ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି, ଏଥ‌ିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରଥଙ୍କ କଥା ଓ କଳ୍ପନା ପରିଚିତ ପୃଥ‌ିବୀକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାଟକ ଅବକ୍ଷୟିତ ଜୀବନ, ପୀଡ଼ିତ ଆତ୍ମା ଓ ଅସଂଲଗ୍ନ ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଚିତ୍ରକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ପରୀକ୍ଷା ଓ ପ୍ରୟୋଗ ନେଇ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରଥ ଓଡ଼ିଆ ନାଟ୍ୟ ପରମ୍ପରାରେ ଏକ ସମୃଦ୍ଧଧାରା ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ‘ଜୀବନ ଯୁଦ୍ଧ’ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାଶିତ ନାଟକ । ନାଟ୍ୟକାର ‘ସ୍ଵର୍ଗଦ୍ଵାର’, ‘ସ୍ମୃତି’, ସାନ୍ତନା ଓ ଶୂନ୍ୟତା’, ‘ଜଉଘର’, ‘ସମୁଦ୍ରର ରଙ୍ଗ ଯନ୍ତ୍ରଣା’ ‘ଆଜିର ରାଜା’, ‘ଅନ୍ୟ ଆକାଶ’, ‘ମୁଁ ନୁହେଁ, ‘ଏବଂ ବହ୍ନିମାନ’, ‘ଅନ୍ଧକାରର ଅଇନା’, ‘ତୃତୀୟ ପୃଥ‌ିବୀ’, ‘ମାଂସର ଫୁଲ’, ‘ଈଶ୍ବର ଜଣେ ଯୁବକ’ ପରି ଅନେକ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।

ନାଟକର ଚରିତ୍ର ଚିତ୍ରଣରେ, ମଞ୍ଚ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାରେ, ଘଟଣା ବିନ୍ୟାସରେ ଅନେକ ପରୀକ୍ଷାନିରୀକ୍ଷା ସେ କରିଛନ୍ତି । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଇଚ୍ଛାକୃତ ଦୁର୍ବୋଧତା ତାଙ୍କ ନାଟକଗୁଡ଼ିକୁ ଅସ୍ପଷ୍ଟ କରିପକାଇଛି । ଆଲୋକ ସଂପାତରେ, ସଂଳାପରେ ଏବଂ ଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଆଶା କରାଯାଇପାରେ ତାଙ୍କ ଲେଖନୀରୁ ଆମେ ପ୍ରତିନିଧୁଶ୍ରେଣୀୟ ନାଟକ ପାଇପାରିବୁ ।

(ଖ) ଏକାଙ୍କିକାର ସାରକଥା :

ଗଢ଼େ । ପରସ୍ପର ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମକୁ ନେଇ ପରିବାରରେ ସୁଖଶାନ୍ତି ଗଢ଼ିଉଠିଥାଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ କୁହାଯାଇଛି, ଯେଉଁ ଘରେ ପରସ୍ପର ସ୍ନେହ ପ୍ରେମ ଥାଏ, ସେ ଘର ବା ପରିବାର ହେଉଛି ବୈକୁଣ୍ଠ । ପରିବାର ହିଁ ସ୍ଵର୍ଗର ପ୍ରତିରୂପ । ପରିବାରରେ ସ୍ନେହ, ପ୍ରେମ ସହିତ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ରହିଥାଏ ତ୍ୟାଗ ଓ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ଭାବ । ମାତ୍ର ସାମ୍ପ୍ରତିକ ସମାଜରେ ଏହା ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ କମି କମି ଆସିଲାଣି । ଏକାନ୍ତବର୍ତ୍ତୀ ପରିବାର ଆଉ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁନାହିଁ । ଏପରିକି ଛୋଟ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନେ ମଧ୍ୟ ପରିବ୍ୟାପ୍ତି ହେଉଛି ସୀମିତ ।

ଏଠାରେ ସମ୍ପର୍କର ବନ୍ଧନ ଯେପରି ଶିଥୁଳ, ତ୍ୟାଗ ଓ ସହନଶୀଳତାର ଅନୁଭୂତି ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ନିଷ୍ପ୍ରଭ । ସାମ୍ପ୍ରତିକ ପରିବାରର ଅସମ୍ପର୍କିତ ମଣିଷର ଚିତ୍ର, ଉକ୍ତ ଏକାଙ୍କିକାରେ ଦେଖାଇ ଦିଆଯାଇଛି । ଏକାଙ୍କିକାରେ ଚରିତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ସୀମିତ । ମାତ୍ର ଚାରୋଟି ଶାଶୁ/ମା’, ବୋହୂ/ସ୍ତ୍ରୀ, ସ୍ଵାମୀ/ପୁଅ ଏବଂ ନାତି । ଏହାର ସ୍ଥାନ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଏବଂ କାଳ ହେଉଛି ସାମ୍ପ୍ରତିକ । ଏକାଙ୍କିକାର ଆରମ୍ଭରେ ନେପଥ୍ୟରୁ ନାଟକର ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି । ଓ ଅସନ୍ତୋଷରେ ରହିଛନ୍ତି ।

ବୟସ ୫୫ ହେବ । ସେ କୁଲାରେ ବସି ଚାଉଳରୁ ଗୋଡ଼ି ବାହୁଛନ୍ତି । ଦୀର୍ଘ ପନ୍ଦରବର୍ଷ ହେବ ତାଙ୍କର ସ୍ଵାମୀକୁ ସେ ହରେଇଛନ୍ତି । ସ୍ଵାମୀ ଥିଲେ ଇଂରେଜ ଅମଳର କିରାଣୀ । ମୃତ୍ୟୁବେଳକୁ ସେଇ ସ୍ଵାଧୀନ ଭାରତର କିରାଣୀ ଭାବରେ ଥିଲେ । ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କ ଅବସ୍ଥାରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥିଲା । ସେ ଅଶାନ୍ତିରେ ଥିଲେ । ଅଶାନ୍ତିର କାରଣ ହେଉଛି ସ୍ନେହରେ କଥା କହୁନଥିଲେ । ସେହି କାମକଲାବେଳେ ସେ ନିଜର ଅସୁସ୍ଥଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କଲାବେଳେ ବୋହୂକୁ ମନେମନେ ଗାଳି ଦେଉଥ‌ିଲେ । ସେହି ଘରର ବୋହୂ ହେଉଛନ୍ତି କର୍ମଜୀବୀ । ବାଳିକା ସ୍କୁଲର ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ ଭାବରେ, ଘରର କାମ ବେଶି କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସ୍କୁଲରେ କାମକରିକରି ଆସି ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । ଶାଶୁ ବୋହୂକୁ କାମ ନ କରୁଥିବାରୁ ଆକ୍ଷେପ କରନ୍ତି ।

ଫଳରେ ଶାଶୁବୋହୂଙ୍କର ହୁଏ ବଚସା, କଥା କଟାକଟି । ଶାଶୁ ନିଜର ଶାଶୁପଣିଆ ବୋହୂ ଉପରେ ଜାହିର୍ କରନ୍ତି । କଥା କହୁକହୁ ଅକଥାବି କହିପକାନ୍ତି । ଯେପରି ଶାଶୁକହନ୍ତି – ‘ଘରକାମ କଲେ ମହାରାଣୀ ଆମ ଚାକରାଣୀ ହୋଇଯିବେନି ? ତା’ ସାଙ୍ଗକୁ ପୁଣି ସୁନାଚମ୍ପା ଦେହଟା କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲେ, ରସିବ କିଏ ??’ ଶାଶୁ କଥାର ସାମାନ୍ୟ ପ୍ରତିବାଦ କରେ ବୋହୂ । ସେହି ପ୍ରତିବାଦକୁ ଶାଶୁ ସହିପାରେନି । ଆହୁରି ଖରାପକରି, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କଥାକହେ । ଏହି ସମୟରେ ନାତି ବୋହୂକୁ ଖାଇବାକୁ ମାଗିବାରୁ, ବୋହୂ ନାତି ପିଠିରେ ବିଧା ଥୋଇ ନିଜର ରାଗ ଶୁଝାଇଛି ।

ବୋହୂ ଆକ୍ଷେପ କରି କହିଛି, ମୁଁ ଛାଏଁ ଛାଏଁ ତୁମ ଘରକୁ ଆସି ନଥୁଲି । ଏ ଛୁଆକୁ ମୁଁ ଗୋଟେଇ ଆଣିନାହିଁ । ଶାଶୁ କଥାର ବେଶ୍ ଜବାବ ଦେଇଛି ବୋହୂ । ଶାଶୁ ଯେମିତି ବଡ଼ ପାଟି କରିଛି, ବୋହୂ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୂପ ବଡ଼ ପାଟି କରିଛି । ଶାଶୁ ବୋହୂକୁ ଉଦଣ୍ଡୀ, ରଣଚଣ୍ଡୀ ବୋଲି କହିଛି । ବାପାଭାଇ କିଛି ଜାନି ଯୌତୁକ ଦେଇନାହାନ୍ତି ବୋଲି କଥାକଥାକେ ଆକ୍ଷେପ କରିଛି । ବୋହୂ ଶାଶୁକଥାରେ ପ୍ରତିବାଦ କରିଛି । ଯେହେତୁ ସେ ପାଠ ପଢ଼ି, ଚାକିରି କରିଛି, ନିଜେ ରୋଜଗାରକ୍ଷମ, ତେଣୁ ସେ ଯୌତୁକ ଆଣିବାର ଦରକାର ପଡ଼ିନାହିଁ । ସେ ଶାଶୁଘରକୁ ଆସିଲା ପରେ ତା’ ରୋଜଗାର ପଇସାରେ ନଣନ୍ଦ ଦୁଇଟାଙ୍କୁ ବାହାଘର କରାଇଛି । ଶାଶୁ ବୋହୂ କଥାର କଡ଼ା ଜବାବ ଦେଇଛି ।

ଏହା ଥିଲା ନାଟିକାର ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ । ଏଥିରେ ଶାଶୁ ଓ ବୋହୂ ଉଭୟେ ଉଭୟଙ୍କୁ ଦୋଷାରୋପ କରିଛନ୍ତି । କେହି କାହାକୁ ସହ୍ୟ କରିପାରି ନାହାଁନ୍ତି । ସଂସାର କରିବାକୁ ହେଲେ ଯେ, ଛାତିରେ ପଥର ନଦି ଚଳିବାକୁ ହୁଏ, ଏମାନେ ତାହା ଭୁଲି ଯାଇଛନ୍ତି । ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଦେଖାଦେଇଛନ୍ତି ସ୍ଵାମୀ/ପୁଅ, ଯାହାର ନାମ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ । ସେ ଘରକୁ ପଶି ଆସୁ ଆସୁ ମା’କୁ ଖୋଜିଛି । ସ୍ତ୍ରୀ କରୁଣାକୁ ଦେଖ୍, ମା’ କୁଆଡ଼େ ଗଲା ବୋଲି ପଚାରିଛି । ବୋହୂ ଶାଶୁ ଉପରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥ‌ିବାରୁ, ସେହି ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛି ସ୍ଵାମୀ ପାଖରେ ।

ଶାଶୁଙ୍କୁ ସବୁବେଳେ ଖୋଜୁଥ‌ିବାରୁ ସେ ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ଉପରେ ଚିଡ଼ିଯାଇଛି । ସ୍ଵାମୀ ହଠାତ୍ ସ୍ତ୍ରୀର ଏପରି କଥା ଶୁଣି ସେ ବିରକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରିଛି । ସ୍ତ୍ରୀକୁ ପଚାରିଛି, ସେ କୁଆଡ଼େ ବାପଘର ଯିବ ବୋଲି ଜିଦ୍ କରୁଛି । ଗଲେ ଆଉ ଆସିବନି ବୋଲି କହିଛି । ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରିଛି । ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସେ ସୁଧାରି ନେବାକୁ ଚାହିଁଛି । ପୁଅକୁ ମାଧ୍ୟମକରି ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କଥା କଟାକଟି ହୋଇଛି । ସ୍ତ୍ରୀ ଯେତେ ଓଲଟା କଥା କହିଲେ ବି ସ୍ଵାମୀ କଥାକୁ ସହଜ ସରଳ କରିନେବାକୁ ଚାହିଁଛି । ସାଙ୍ଗ ହୋଇ ଖାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଛି । ହେଲେ ସ୍ତ୍ରୀ କୌଣସି କଥା ଶୁଣିବାକୁ ଚାହିଁନାହିଁ । ବରଂ ଅସଜଡ଼ା କଥାଗୁଡ଼ାଏ କହିଛି । ଏହି ସମୟରେ ଭିତରୁ ପୁଅକାନ୍ଦ ଶୁଣାଗଲେ ମଧ୍ୟ, କେହି ପୁଅ କଥା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇନାହାଁନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀ କହିଛି, ଏ ଘରର ଅସୁସ୍ଥ ପରିବେଶରେ ମୁଁ ମୋ ପୁଅକୁ ରଖୁ ନାହିଁ । ତାହାକୁ ପରଦିନ ସକାଳ ହୋଇଛି । ଯାହା ଆଜି ଘଟୁଛି, ସବୁଦିନ ସେଇଭଳି ଘଟଣା ଘଟୁଛି ।

ବାସି କାମ ସରୁ ନସରୁଣୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଏ ଅଭିଯୋଗର ଫର୍ଦ୍ଦ। ଶାଶୁ/ମା’ ଏବଂ ସ୍ଵାମୀ/ପୁଅଙ୍କର କଥାବାର୍ତ୍ତା ଚାଲିଛି । ମା’ ଅବୁଝା ହୋଇଛି । ଆକ୍ଷେପକରି କାନ୍ଦିଛି । ପୁଅ ଯେତେ ପାରେ ସେତେ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରିଛି । ହେଲେ ମା’ କୌଣସି କଥା ବୁଝିବାକୁ ଚାହିଁନାହିଁ । ସେ ଅଧ୍ଵକ କାମ କରୁଛି, କାମ କରି କରି ଥକି ପଡ଼ୁଛି, ବୋହୂକଥା ସହି ପାରୁନାହିଁ, ଏହିଭଳି ଅନେକ କଥା କହି ପୁଅସାଙ୍ଗରେ କଜିଆ ଲଗାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରିଛି । ମା’ର ଏଭଳି କଥାଶୁଣି, ପୁଅ ବିରକ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି । ଉଭୟଙ୍କଠାରୁ ଏଭଳି କଥା ଶୁଣି ଶୁଣି ମୁଣ୍ଡ ଖରାପ ହୋଇଯିବ ବୋଲି କହିଛି ।

ମା’ କିନ୍ତୁ କିଛି ବୁଝିବାକୁ ଚାହିଁନାହିଁ । ପୁଅ ପରିବେଶକୁ ସୁଧାରି ନେବାପାଇଁ ରନ୍ଧାରନ୍ଧି ଦେଖୁବାପାଇଁ ମା’କୁ କହିଛି । ନେପଥ୍ୟରୁ ଶୁଣାଯାଇଛି, ପରିବେଶ କିପରି ଅଛି । ଏତେ ଅଶାନ୍ତି, ଲଢ଼େଇ ଝଗଡ଼ା ଭିତରେ ବି ସବୁକାମ ଚାଲିଛି । କେବଳ କାହାରି ମନରେ ସରସତା ନାହିଁ । କାହାରି ମନ କାହାରି ସହିତ ମିଶୁନାହିଁ । ବାହାରକୁ ଛୋଟ ପରିବାର ଦେଖାଗଲେ ପରିସର । ସେଥ‌ିରେ ସମସ୍ତେ ନିଜ ନିଜ ବିଚାରରେ ରହିଛନ୍ତି । କେହି କାହା ସହିତ ବି, ଭିତରଟା ଗୋଟିଏ ଅସଜଡ଼ା ଅଧିକ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଯିବ ।

ପିଲାଟି କିପରି ହଇରାଣ ଶୁଣିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର କୌଣସି ସମୟରେ ମଞ୍ଚରେ ଆଲୋକ ପଡ଼ିବା ମାତ୍ରେ ଦେଖାଦେଇଛି ଯେ ଶାଶୁ ବୋହୂ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ତୀକ୍ଷ୍ଣ ବାକ୍ୟ-ବାଣ ପ୍ରୟୋଗ କରୁଛନ୍ତି । ବୋହୂ କହୁଛି ଯେ, ଘରେ କାମ କରିବା ପାଇଁ ଚାକର ପିଲାଟିଏ ରଖୁଥିଲା । ସ୍କୁଲ ପାଖରେ ଘରଭଡ଼ା ମିଳିବାରୁ ଚାକର ପିଲାଟିକୁ ବାହାର କରିଦିଆଗଲା । ଶାଶୁ କହିଛି, ଏ ମହଙ୍ଗା ଯୁଗରେ ଚାକରଟା ରଖୁ ନିଜକୁ ସେ ଚାକରାଣୀ ବୋଲି କହି ବୋହୂକୁ ଆକ୍ଷେପ କରିଛି ।

ବୋହୂ ନିଜର ଦୟନୀୟ ପରିସ୍ଥିତି, ହେଉଛି, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶାଶୁକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି । ମାତ୍ର ଶାଶୁ ବୋହୂର କୌଣସି କଥା ବୋହୂ ନିଜର ଭାଗ୍ୟକୁ ନେଇ ବ୍ୟସ୍ତହୋଇଛି । ସେ କେତେ ଆଶାକରି ଘର ସଂସାର କରିଥିଲା, ସେ ସୁଖ ପାଇଲା ନାହିଁ । ଫଳରେ ତା’ର ବାପାଭାଇ ଦୁଃଖରେ ଅଛନ୍ତି । ବାପା ଭାଇଙ୍କ କଥାଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ଆହୁରି କେତେ କ’ଣ ଶାଶୁ କହିଛି । ଏପରିକି ବୋହୂ ଚାକରି କରି ପରପୁରୁଷଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ମିଶୁଛି ବୋଲି ଖୁଣ୍ଟା ଦେଇଛି । ବୋହୂ ପରିବେଶ ଓ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ନେଇ ଚଳିବା କଥା କହିଲେ ଶାଶୁ କିଛି ବୁଝିନାହିଁ । ଛଳେଇ କରି କହିଛି – ‘ଆହାଲୋ . . . ମୋ ସତୀ ଶିରୋମଣି । ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରେ ସତେ ଯେମିତି ତୁଇ ଏକା ସୀତା-ସାବିତ୍ରୀ ହୋଇ ଜନ୍ମିଥିଲୁ ।’’ ଶାଶୁର ଛଳୋକ୍ତିରେ ବୋହୂ କାନ୍ଦି ପକାଇଛି ।

କୋହଭରା କଣ୍ଠରେ ପୁଅ ପାଇଁ ସେ ଏତେକଥା ଶୁଣୁଛି ବୋଲି କହିଛି । କେବଳ ମର୍ଯ୍ୟାଦାର ସହିତ ଚଳିବ ବୋଲି ସେ ସ୍ଵାମୀ ସହିତ ରହିଛି, ନହେଲେ ସେ କୁଆଡ଼େ ପଳାଇଯାଆନ୍ତାଣି । ଶାଶୁର ଗଞ୍ଜଣା ଓ ସ୍ୱାମୀର ଗାଳିମାଡ଼ ଖାଇ ଆଉ ସେ ଏଠାରେ ପଡ଼ି ରହିନଥାନ୍ତା । ଶେଷଦୃଶ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଇଛି ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀ ରାତ୍ରିରେ ନିଦ୍ରାଯିବା ପୂର୍ବରୁ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରୁଛନ୍ତି । କଥାବାର୍ତ୍ତା ନୁହେଁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ କଥା କଟାକଟି କରୁଛନ୍ତି । ସେମାନେ ରାତିରେ ମଧ୍ୟ ଭଲରେ ଶୋଇପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ସ୍ତ୍ରୀ ମନର ପୁଞ୍ଜୀଭୂତ ରାଗରୋଷକୁ ସ୍ଵାମୀ ଆଗରେ ବଖାଣି ବସିଛି । ସ୍ଵାମୀ କିଛି ଶୁଣିବାକୁ ଚାହିଁନି । ମା’ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସେ କିଛିବି ଶୁଣିବାକୁ ଚାହିଁ ନାହିଁ । ମାତୃଭକ୍ତ ଭାବରେ କହିଛି ମା’ ଏ ବୟସରେ କେବେବି ବଦଳିବ ନାହିଁ ।

ତେଣୁ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବଦଳିଯିବା ପାଇଁ ସ୍ଵାମୀ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଛି । ସ୍ତ୍ରୀ କହିଛି ଗୋସେଇଁ ମା’ ହିସାବରେ ନାତିକୁ କେତେବେଳେ ସ୍ନେହ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରୁନାହାଁନ୍ତି । ସେହି ଛୋଟପିଲାର ଭବିଷ୍ୟତକୁ ଆଖ୍ ଆଗରେ ରଖ୍ ଏପରି ପରିବେଶରୁ ସେ ଦୂରେଇ ଯିବାକୁ ଚାହିଁଛନ୍ତି । ସ୍ୱାମୀ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବୁଝାଇଛନ୍ତି । ଯଦି ତୁମ ବୋହୂ ତୁମ ପ୍ରତି ଅବହେଳା କରେ, ଭବିଷ୍ୟତକୁ ବିଚାର କର । ମାତ୍ର ସ୍ତ୍ରୀ ବୋହୂର ସବୁକଥା ସହିଯିବେ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

ସ୍ତ୍ରୀ ନିଜ ମନର ପୁଞ୍ଜୀଭୂତ ଦୁଃଖକୁ ପ୍ରକାଶ କରି କହିଛି – ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟାଏ ବାହାନା, ଯେଉଁଥିରେ ବାସ୍ତବତା ନାହିଁ । ବରଂ ସେ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ସ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ଆସି ନାହାଁନ୍ତି, ଆସିଛନ୍ତି ଗୋଟିଏ ଚାକରାଣୀ ଭାବରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ପୁଅ ପାଇଁ କେବଳ ସ୍ଵାମୀ ପାଖରୁ ଗୋଟିଏ ମିଛ ଆଶ୍ରୟ ଚାହେଁ । ତାଙ୍କ ମନରେ ସ୍ଵାମୀ ପ୍ରତି ଯେତେ ଘୃଣା ରହିଲେବି, ସେ ପତ୍ନୀ ଭାବରେ ମୁଣ୍ଡମାଡ଼ି ରହିଥ‌ିବେ । ସେ ଏକା ବଞ୍ଚିବାକୁ ଚାହିଁଲେ ବି ଆଜିର ଦୁନିଆ ତାଙ୍କୁ ଏକା ବଞ୍ଚିବାକୁ ଦେବନାହିଁ ।

କ୍ଷୋଭର ସହିତ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁଣି କହିଛି – ‘ସତଟାକୁ ଯେତେ ଘୋଡ଼େଇଲେ ବି ସେଇଟା ଆପେ ଆପେ ଫୁଟି ବାହାରି ପଡ଼ିବ । କଥାଟା ଏକଦମ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ-ଆମର ସମ୍ପର୍କରେ ବାହାନାଟା ବେଶି, ସମ୍ପର୍କ କମ୍। ଯୋଉଟାକୁ ନିରୁପାୟ ବୋଲି କହିଲେ ଅଧ୍ଵକ ଠିକ୍ ହେବ । ଆମେ ଦୁହେଁ ଗୋଟାଏ ଘରର ଛାତତଳେ ସ୍ଵାମୀ ସ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ଏକାଠି ମିଳିମିଶି ରହୁଥିଲେ ବି ଆମର ସମ୍ପର୍କଟା ଯେକୌଣସି ଗୋଟାଏ ନାଟକର ଅଭିନୟଠୁ ବଳି ବେଶି ସୁନ୍ଦର . . . ଅଧ୍ଵ ଜୀବନ୍ତ ।’’

ନେପଥ୍ୟରୁ ଶୁଣାଯାଇଛି, ଏଇଠି ନାଟିକାଟି ଶେଷ ହୋଇନାହିଁ । ଏହାକୁ ପୁଣି ଆରମ୍ଭ ବୋଲି ଧରାଯାଇପାରେ । କାରଣ ସମ୍ପର୍କ ଯେତେବେଳେ ସୀମିତ, ସେଠାରେ କାହାଣୀର ସମାପ୍ତି ନାହିଁ କିମ୍ବା ଏ ଘଟଣାର ସମାଧାନ ଖୋଜିବା ଅସମ୍ଭବ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 3 ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ Short Answer Questions.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 3 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ୨ଟି / ୩ଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

1. ବିବାହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିବାହରେ ଜଣେ ପୁରୁଷ ଏକାଧିକ ନାରୀଙ୍କୁ କିମ୍ବା ଜଣେ ନାରୀ ଏକାଧ୍ଵ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥାଏ, ସେହି ବିବାହକୁ ବହୁ ବିବାହ (Polygamy) କୁହାଯାଏ ।

2. ପରିବାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ପରିବାର ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସାମାଜିକ ସମୂହ ଯାହା ପିତା, ମାତା ଏବଂ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଏକତ୍ର ବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ରକ୍ତସମ୍ପର୍କ ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥିବା ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହକୁ ପରିବାର କୁହାଯାଇଥାଏ ।

3. ପରିବାରର ଚାରିଗୋଟି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପରିବାର ଚାରିଗୋଟି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା –
(i) ସାର୍ବଜନୀନ ସଂସ୍ଥା
(ii )ଆବେଗାତ୍ମକ ଭିତ୍ତି
(iii) ଗଠନମୂଳକ ପ୍ରଭାବ
(iv) ସୀମିତ ଆକାର

4. ଯେକୌଣସି ଚାରିପ୍ରକାର ପରିବାରର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଚାରିପ୍ରକାର ପରିବାରର ନାମ ହେଲା –
(i) ପିତୃ-ତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର
(ii) ମାତୃ-ତାନ୍ତ୍ରିକ ପରିବାର
(iii) ଏକପତ୍ନୀକ ପରିବାର
(iv) ବହୁପତ୍ନୀକ ପରିବାର

5. ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କହିଲେ ତୁମେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଏହି ମାତୃବଂଶୀୟ ପରିବାରରେ ସ୍ତ୍ରୀ ବା ମାତା ପରିବାରର ମୁଖ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଏବଂ ଉତ୍ତରାଧିକାର ସୂତ୍ର ମାଆଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଥାଏ । ସେ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତିର ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଅଟନ୍ତି । କନ୍ୟାମାନଙ୍କ କ୍ରମରେ ସମ୍ପରି ହସ୍ତାନ୍ତର ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପରିବାରରେ ପିତା, ପୁତ୍ର ଏବଂ ନାତିମାନଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତି ଉପରେ କୌଣସି ଅଧିକାର ନ ଥାଏ ।

6. ପିତୃବଂଶୀୟ ପରିବାର କ’ଣ ?
Answer:
ଏହି ପରିବାରରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମ ଏବଂ ଉତ୍ତରାଧ୍ୟାର ନିୟମ ପିତାଙ୍କ ନାମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ପିତା ସମସ୍ତ ସମ୍ପଭିର ମାଲିକ ଅଟନ୍ତି । ପୁତ୍ରମାନଙ୍କ କ୍ରମରେ ଉତ୍ତରାତ୍‌କାରିତା ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ପିତା, ପୁତ୍ର, ନାତି ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମରେ ବଂଶାନୁକ୍ରମତା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ । ଏହି ପରିବାରରେ ମାତା, କନ୍ୟା ଓ ନାତୁଣୀ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର ସମ୍ପରି ଉପରେ କୌଣସି ଅଧିକାର ନ ଥାଏ ।

7. ପରିବାରର ଚାରିଗୋଟି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ପରିବାରର ଚାରିଗୋଟି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ –
(i) ଯୌନ ଇଚ୍ଛା ତୃପ୍ତି
(ii) ପ୍ରଜନନ
(iii) ସନ୍ତାନମାନଙ୍କର ଯତ୍ନ
(iv) ଗାର୍ହସ୍ଥ୍ୟ ଜୀବନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା

8. ପରିବାରର ଚାରିଗୋଟି ଅତିରିକ୍ତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପରିବାରର ଚାରିଗୋଟି ଅତିରିକ୍ତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା –
(i) ଆର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ
(ii) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ
(iii) ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ
(iv) ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ

9. ପରିବାରର ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପରିବାରର ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ଶିକ୍ଷାଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ii) ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iii) ର୍ଥନୀତିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(iv) ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(v) ଧାର୍ମିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(vi) ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ

10. ବିବାହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିବାହ ସମାଜର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ମୌଳିକ ତଥା ପ୍ରାଚୀନତମ ଅନୁଷ୍ଠାନ । ଏହା ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ପବିତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନ ଯାହା ଉଭୟ ପୁରୁଷ ଏବଂ ନାରୀର ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ ତଥା ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଚରିତାର୍ଡ କରିବାପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ବନ୍ଧନରେ ଦୃଢ଼ଭାବେ ଚିରଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାନ୍ଧି ରଖୁଥାଏ । ସମାଜଦ୍ଵାରା ସ୍ଵୀକୃତ ପୁରୁଷ ଓ ନାରୀର ସ୍ଥାୟୀ ସମ୍ପର୍କକୁ ବିବାହ କୁହାଯାଏ ।

11. ବହୁପତି ବିବାହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିବାହ ପ୍ରଥାରେ ଜଣେ ନାରୀ ଏକସମୟରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ବହୁପତି ବିବାହ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଭାରତରେ ଟୋଡ଼ା, ଖାସି ନାୟାର, ଟିଆ, କୋଟା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଜନଜାତି ମଧ୍ୟରେ ଏହି ପ୍ରକାର ବିବାହ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

12. ଭ୍ରାତୃକ ବହୁପତି ବିବାହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଭ୍ରାତୃକ ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥାରେ ଜଣେ ସ୍ତ୍ରୀ ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ଭାଇମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଭ୍ରାତୃ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ଥିବା ଦଳେ ପୁରୁଷଙ୍କ ସହିତ ଗୋଟିଏ ନାରୀର ବିବାହକୁ ଭ୍ରାତୃକ ବହୁପତି ବିବାହ କୁହାଯାଏ ।

13. ବହୁପତି ବିବାହର ଯେକୌଣସି ତିନିଗୋଟି କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ତିନିଗୋଟି କାରଣ ହେଲା –
(i) ଅତ୍ୟଧ୍ବ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ
(ii) ଯୌଥ ପରିବାରର ଅଖଣ୍ଡତା
(iii) ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଆବଶ୍ୟକତା

14. ଲେଭିରେଟ୍ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
‘ଲେଭିରେଟ୍’ ଏକପ୍ରକାର ନିକଟ ସମ୍ପର୍କୀୟ ବିବାହ ଯେଉଁଥରେ ସ୍ବାମୀର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ବିଧବା ‘ସ୍ତ୍ରୀ’ ମୃତ ସ୍ଵାମୀର ଭାଇକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ସ୍ବାମୀ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିବା ପରେ ବିଧବା ସ୍ତ୍ରୀ ମୃତସ୍ବାମୀର ଭାଇକୁ ବିବାହ କରିବା ପ୍ରଥାକୁ ‘ଲେଭିରେଟ୍’ ବା ସ୍ଵାମୀ-ଭ୍ରାତା ବିବାହ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

15. ସରୋରେଟ୍ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସରୋରେଟ୍ ଏକପ୍ରକାର ବିବାହ ଯେଉଁଥରେ ସ୍ତ୍ରୀର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ସ୍ବାମୀ ମୃତ ‘ସ୍ତ୍ରୀ’ର ସାନ ଭଉଣୀକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ସ୍ତ୍ରୀ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିବା ପରେ ସ୍ବାମୀ ମୃତ ‘ସ୍ତ୍ରୀ’ର ସାନ ଭଉଣୀ (ଶାଳୀ)କୁ ବିବାହ କରିବା ପ୍ରଥାକୁ ‘ସରୋରେଟ୍’ ବା ଜାୟା-ଭଗ୍ନୀ ବିବାହ କୁହାଯାଏ । ଏହି ବିବାହକୁ ମଧ୍ଯ ‘ଶାଳୀ ବିବାହ’ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

16. ‘ଜ୍ଞାତି’ ସମ୍ପର୍କ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ବିବାହ ବନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ରକ୍ତସମ୍ପର୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

17. ‘ଜ୍ଞାତି’ର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଜ୍ଞାତିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି; ଯଥା –
(i) ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି
(ii) ରକ୍ତସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି

18. ଶିକ୍ଷା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଲାଟିନ୍ ଭାଷାରେ ‘ଶିକ୍ଷା’ ଶବ୍ଦଟିର ମୂଳ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଶିଶୁର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣରାଜିର ବିକାଶ ସାଧନ । ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ କହିଛନ୍ତି, ଶିକ୍ଷା ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯାହାକି ପୁରାତନ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସାମାଜିକ ଜୀବନ ଲାଗି ଆଦୌ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ନଥୁବା ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଶିଶୁର ଶାରୀରିକ, ବୌଦ୍ଧିକ ତଥା ନୈତିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଉଜ୍ଜୀବିତ କରିବ ।

19. ବହିଃ-ବିବାହ (Exogamy) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଜୀବନସାଥୀ ମନୋନୟନ ନିଜ ସମୂହ ବାହାରେ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ବିହଃ-ବିବାହ କୁହାଯାଏ ।

20. ଆନ୍ତଃ-ବିବାହର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାରଭେଦ ଲେଖ ।
Answer:
ଆନ୍ତଃ-ବିବାହର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଲା –
(୧) ଜାତି ଆନ୍ତଃ-ବିବାହ (Caste endogamy)
(୨) ଶ୍ରେଣୀ ଆନ୍ତଃ-ବିବାହ (Class endogamy)

21. ବହିଃ-ବିବାହର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାରଭେଦ ଲେଖ ।
Answer:
ବହିଃ-ବିବାହର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାରଭେଦ ହେଲା –
(୧) ଗୋତ୍ର ବହିଃ-ବିବାହ (Gotra exogamy)
(୨) ସପିଣ୍ଡ ବହିଃ-ବିବାହ (Sapinda exogamy)

22. ପ୍ରତିଲୋମା (Pratiloma) ବିବାହ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଏକ ଉଚ୍ଚ ବର୍ଷ ବା ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ନାରୀ, ଏକ ନୀଚ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ନୀଚ ଜାତିର ପୁରୁଷକୁ ବିବାହ କରିଥାଏ,, ସେତେବେଳେ ଏହାକୁ ପ୍ରତିଲୋମା ବା ନୀଚ ବିବାହ କୁହାଯାଏ ।

23. ଆନ୍ତଃ-ଜାତି (Inter-caste) ବିବାହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଉଚ୍ଚ ଜାତି ଓ ନୀଚ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହକୁ ଆନ୍ତଃ-ଜାତି (Inter-caste) ବିବାହ କୁହାଯାଏ ।

24. ଜ୍ଞାତିତ୍ଵ (Kinship) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ବିବାହ ବନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ଏବଂ ରକ୍ତସମ୍ପର୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

25. ଶିକ୍ଷାର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା –
(୧) ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶ କରିବା
(୨) ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକିୟାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିବା ।

B. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ୫ଟି / ୬ଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

1. ପରିବାରର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପରିବାରର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କର –
(a) ସର୍ବବ୍ୟାପୀ ସଂସ୍ଥା (Universality) – ସମାଜର ସମସ୍ତ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସଂଘଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ପରିବାର ହେଉଛି ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ସର୍ବବ୍ୟାପୀ ସଂସ୍ଥା । ଏହି ପରିବାର ସମସ୍ତ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ ସଭ୍ୟତାର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ଅଟେ । ଏହି ପରିବାର ସୃଷ୍ଟିର ଆରମ୍ଭରୁ ତିଷ୍ଠି ରହିଛି । ବିଶ୍ବର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଶ୍ଚିନ୍ତଭାବରେ କୌଣସି ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ଯଦିଓ ଏହି ପରିବାର ମାନବ ସମାଜ ଛଡ଼ା ପଶୁ ସମାଜରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ପଶୁମାନଙ୍କର ପାରିବାରିକ ଜୀବନ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧରଣର ନୁହେଁ ।

(b) ଆବେଗାତ୍ମକ ଭିଭି (Emotional basis) – ଆବେଗ ହେଉଛି ପରିବାରର ମୂଳଭିଭି ସଦୃଶ । ଆବେଗାତ୍ମକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମାନବର ଜୈବିକ ପ୍ରବୃତ୍ତିରୁ ସୃଷ୍ଟି । ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ସ୍ନେହ, ଶ୍ରଦ୍ଧା, ସହାନୁଭୂତି, ପିତାମାତଙ୍କର ବାତ୍ସଲ୍ୟ ମମତା ପରିବାରକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଏକତା ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ କରିଥାଏ ।

(c) ଗଠନମୂଳକ ପ୍ରଭାବ (Formative influence) – ଶିଶୁର ସାମାଜିକ ଜୀବନ ପରିବାରଦ୍ବାରା ଗଭୀରଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ । ଏକ ସୁସ୍ଥ ସାମାଜିକ ବାତାବରଣ ତିଆରି କରି ପରିବାର ଶିଶୁକୁ ଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ଦକ୍ଷ କରି ଗଢ଼ିତୋଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

(d) ସୀମିତ ଆକାର (Limited size) – ପରିବାର ସ୍ୱାମୀ, ସ୍ତ୍ରୀ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ସନ୍ତାନସନ୍ତତିଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ । ପରିବାରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ପରସ୍ପର ସହିତ ନିବିଡ଼ଭାବରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ଏହି ପାରିବାରିକ ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରାକୃତିକ ଏବଂ ଚିରନ୍ତନ ଅଟେ । କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାରବିଶିଷ୍ଟ ପରିବାର ଏହି ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବାପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ ।

(e) ସଭ୍ୟମାନଙ୍କର ଦାୟିତ୍ଵ (Responsibility of members) – ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ପରିବାର ପ୍ରତି ଅଧ୍ଵ ଦାୟିତ୍ଵ ଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କୁହାଯାଇପାରେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଦସ୍ୟ ଉପରେ କେତେକ ସ୍ଥାୟୀ ଦାୟିତ୍ଵ ନ୍ୟସ୍ତ ଥାଏ । ଯେପରି ସ୍ବାମୀ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁତ୍ରକନ୍ୟାମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମଦେଇ ସେମାନଙ୍କର ଲାଳନପାଳନ ଭାର ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି, ଠିକ୍ ସେହିପରି ପୁତ୍ରକନ୍ୟାମାନେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ସାଂସାରିକ ଧର୍ମ ରକ୍ଷା କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ମାକାଇଭର ( Maclver) କହିଛନ୍ତି, “ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ି ମନୁଷ୍ୟ ଦେଶ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରେ କିମ୍ବା ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିପାରେ, ମାତ୍ର ସେ ତା’ର ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ପରିବାର ପାଇଁ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିଥାଏ ।’’

2. ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲେଚାନା କର ।
Answer:
ଏକ୍‌ୱାର୍ଡ଼ ୱେଷ୍ଟରମା (Edward Westermark) ଙ୍କ ମତରେ, ନିମ୍ନଲିଖ୍ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହରେ ପ୍ରଚଳନ ପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି ।
(a) ଯୌନ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ କଟକଣା (Restrictions on sexual relations) – ଯୌନ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ କଟକଣା ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହର ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ । ସାଧାରଣତଃ ସ୍ତ୍ରୀ ଗର୍ଭବତୀ ଥିବା ସମୟରେ ଏବଂ ସଦ୍ୟଜାତ ଶିଶୁ ମାତୃସ୍ତନରୁ କ୍ଷୀରପାନ କରିବା ସମୟରେ ସ୍ତ୍ରୀ ସହିତ ଯୌନ ସମ୍ପର୍କରେ ଲିପ୍ତ ରହିବା ନିଷିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଏହି ସମୟରେ ପୁରୁଷ ତା’ର ଯୌନ ଲାଳସାକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଦ୍ୱିତୀୟ ବିବାହ କରିବାପାଇଁ ଅଗ୍ରସର ହୁଏ ।

(b) ନାରୀର ଚଞ୍ଚଳ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ (Quick ageing of female) – ସ୍ତ୍ରୀର ଚଞ୍ଚଳ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହର ଅନ୍ୟ ଏକ କାରଣ ଅଟେ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇଛି ଯେ, ଆଧୁନିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟପ୍ରେମୀ ପୁରୁଷମାନେ ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହକୁ ଏକ ମର୍ଯ୍ୟାଦାପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟରୂପେ ବିଚାର କରିଥା’ନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତ୍ରୀ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ଗତିକରି ତା’ର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ହରାଇବସେ ଏବଂ ସ୍ୱାମୀକୁ ଆକୃଷ୍ଣ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୁଏ, ସେହି ସମୟରେ ପୁରୁଷ ଏକ ସୁନ୍ଦରୀ ଯୁବତୀ ପାଇବା ଆଶାରେ ଦ୍ବିତୀୟ ବିବାହ କରିଥାଏ ।

(c) ସ୍ତ୍ରୀର ବନ୍ଧ୍ୟାଦୋଷ (Barrenness of wife) – ସ୍ତ୍ରୀର ବନ୍ଧ୍ୟାଦୋଷ ମଧ୍ୟ ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହର ଅନ୍ୟ ଏକ କାରଣ ଅଟେ । ଯଦି ସ୍ତ୍ରୀ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ କରିବାକୁ ଅକ୍ଷମ ହୁଏ, ସେହି ସମୟରେ ପୁରୁଷ ସନ୍ତାନଲାଭ ଆଶାରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ବିବାହ କରିଥାଏ ।

(d) ପୁତ୍ରସନ୍ତାନର ଆବଶ୍ୟକତା (Desire to have a male issue) – ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ହିନ୍ଦୁ ବିବାହର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ପୁତ୍ର-ସନ୍ତାନପ୍ରାପ୍ତି । କାରଣ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ ପୁତ୍ର ତା’ର ମୃତ ପିତାମାତଙ୍କ ଅନ୍ତେଷ୍ଟିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ଅର୍ଘ୍ୟ ବା ନୈବେଦ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରି ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମୁକ୍ତିର ଦ୍ଵାରକୁ ଉନ୍ମ କ୍ତ କରିଥାଏ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଦମ୍ପରିଙ୍କର ବିଶ୍ଵାସ ଯେ, ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ପୁତ୍ର ପିତାମାତାଙ୍କର ଅମର ଆତ୍ମାର ସଦ୍‌ଗତି ନିମନ୍ତେ ପିଣ୍ଡଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଏକ ପୁତ୍ର-ସନ୍ତାନର ଆବଶ୍ୟକତା ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ ଅଟେ ।

(e) ଆର୍ଥନୀତିକ ଆବଶ୍ୟକତା (Economic necessity) – ଆର୍ଥନୀତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ବହୁପତ୍ନୀ ବିବାହର ଯଥେଷ୍ଟ ଆର୍ଥନୀତିକ ଉପଯୋଗିତା ରହିଛି । କାରଣ ଏହା ଏକ ଅଭ୍ୟାସ ଯାହାକି ସଂଖ୍ୟାଧ‌ିକ ଶ୍ରମିକ ସୃଷ୍ଟିକରି ଶସ୍ତା ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଶ୍ରମ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ହିମାଳୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଏବଂ କୃଷିଭିତ୍ତିକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଧୂକ ସାହାଯ୍ୟ ପାଇବାପାଇଁ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଜଣେ କୃଷକ ତା’ର ବହୁସଂଖ୍ୟକ ସ୍ତ୍ରୀ ଏବଂ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ କରି ବାହ୍ୟ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟୟ କରାଯାଉଥିବା ମଜୁରି ବାବଦ ଅର୍ଥକୁ ସଞ୍ଚୟ କରିଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ପରିବାରର ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିତି ସୁଦୃଢ଼ ହୁଏ ।

3. ବହୁପତି ବିବାହର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ୱେଷ୍ଟରମାର୍କ ବହୁପତି ବିବାହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନମତେ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି –
(a) ଅତ୍ୟଧ୍ବ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ (Extreme poverty) – ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ମଧ୍ୟ ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ । ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିପକ୍ଷେ ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରି ଚଳାଇବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ଅଟେ । ଆଉ ମଧ୍ଯ ଯେଉଁ ସମାଜରେ ‘ସ୍ତ୍ରୀ-ଧନ’ (Bride price) ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳିତ, ସେଠାରେ ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି କନ୍ୟାପିତାଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଦେଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳସ୍ଵରୂପ ବହୁ ପୁରୁଷ ଏକତ୍ର ହୋଇ ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(b) ବିବାହଯୋଗ୍ୟ କନ୍ୟାମାନଙ୍କର ଅଭାବ (Dearth of marriageable girls) – ପୁରାତନ ସମାଜରେ ଏହି ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ବହୁଳଭାବେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । କାରଣ ସାମାଜିକ ପ୍ରଥା ଯୋଗୁଁ ଶିଶୁକନ୍ୟାମାନଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରାଯିବା ଫଳରେ ବିବାହଯୋଗ୍ୟ କନ୍ୟାମାନଙ୍କର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିଲା । ଫଳରେ ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା ।

(c) ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଆବଶ୍ୟକତା (Desire to control population) – ଅନେକ ସମାଜରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ବହୁପତି ବିବାହ ପ୍ରଥା ଜନସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ କରିବାର ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ଅସ୍ତ୍ରସ୍ବରୂପ । କାରଣ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମଦେବା ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀପକ୍ଷେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହି କାରଣରୁ ଲୋକମାନେ ବହୁପତି ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(d) ଯୌଥ ପରିବାର ଅଖଣ୍ଡତା (Maintenance of unity in joint family) – ଯୌଥ ପରିବାରର ଏକତା, ସଂହତି ଏବଂ ଅଖଣ୍ଡତାକୁ ବଜାୟ ରଖିବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ଭାଇମାନେ କେବଳମାତ୍ର ଜଣେ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି । ପୌରାଣିକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ଦ୍ରୌପଦୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବାପାଇଁ ନାରଦ ପାଣ୍ଡବମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଏହାର କାରଣ ଭାଇଭାଇଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ବା କଳହର ଅବସାନ କରିବା । ସମ୍ବନର ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ, କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ ଯୋଗୁଁ ତିବ୍ବତ ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଜନଜାତୀୟ ପୁରୁଷମାନେ ଗୋଟିଏ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହିସବୁ କାରଣ ବହୁପତି ବିବାହକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।

4. ଯୌଥ ପରିବାରର ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଯୌଥ ପରିବାର ବ୍ୟକ୍ତି ଜୀବନରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ, ଧାର୍ମିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନକୁ ଉଚିତ ମାର୍ଗରେ ପରିଚାଳିତ କରିଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହାର ଉପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ବଣ୍ଣିନା କରାଗଲା –
(a) ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Social control)- ଯୌଥ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଘନିଷ୍ଠ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ବିଦ୍ୟମାନଥାଏ । ଶିଶୁ ଜନ୍ମଲାଭ କରିବା ପରେ ପରେ ସେ ତା’ର ପିତାମାତା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରହିଥାଏ । ଏହି ପରିବାରରେ କନିଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଉପରେ ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରହିଥାଏ । ଫଳରେ ସଦସ୍ୟମାନେ ବିପଥଗାମୀ ହେବାର ସୁଯୋଗ ପାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

(b) ସାମାଜିକୀକରଣ (Socialization) – ଏହି ପରିବାର ଶିଶୁର ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଶିଶୁମାନେ ପିତାମାତା ତଥା ଅନ୍ୟ ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବାଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଗୁଣାବଳୀର ବିକାଶ ଘଟିଥାଏ । ଶିଶୁ ପରିବାରରୁ ଭାଷା, ବ୍ୟବହାର, ଚାଲିଚଳନ, ରୀତିନୀତି ପ୍ରଭୃତି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥାଏ । ଯୌଥ ପରିବାରର ଏହି ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଔପଚାରିକ ସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନଭାବେ ଶିକ୍ଷା ଓ ଆତ୍ମୀକରଣ କରିଥାଏ ।

(c) ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ବିକାଶ (Development of personality) – ଯୌଥ ପରିବାରର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉପକାରିତା ହେଉଛି ଯେ, ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବର ବିକାଶ ଘଟାଇଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସ୍ନେହ, ପ୍ରେମ, ଦୟା, କ୍ଷମା, ସହଯୋଗ, ସହାନୁଭୂତି, ସେବା, ତ୍ୟାଗ, ଆତ୍ମସଂଯମ, ଆଜ୍ଞାନୁବର୍ତ୍ତିତା ପ୍ରଭୃତି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଭବିଷ୍ୟତରେ ଜଣେ ଉତ୍ତମ ନାଗରିକ ହେବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଏ ।

(d) ଅର୍ଥନୈତିକ ଉପକାରିତା (Economical advantages) – ଯୌଥ ପରିବାର ଉଭୟ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ଏବଂ ଉପଯୋଗୀ ସଂସ୍ଥାରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଯୌଥ ପରିବାର ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସର୍ବନିମ୍ନ ଆର୍ଥନୀତିକ ଚାହିଦା; ଯଥା – ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର ଏବଂ ବାସଗୃହ ଆଦି ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ଏହା ଭୂସମ୍ପତ୍ତିକୁ ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଦିଏ ନାହିଁ । ଭୂସମ୍ପଭି ଅବିଭକ୍ତ ଯୋଗୁଁ ଓ ସମସ୍ତେ ମିଳିମିଶି ଚାଷକାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଯୋଗୁଁ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।

(e) ଶିକ୍ଷାଗତ ଉପକାରିତା (Educational advantages) – ଯୌଥ ପରିବାର ତା’ର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ପ୍ରତି ଅଧ‌ିକ ଯତ୍ନଶୀଳ ଥାଏ । ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ପିତାମାତା ତଥା ଅନ୍ୟ ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କ ଯତ୍ନରେ ଶିଶୁର ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଯୌଥ ପରିବାରକୁ ଶିଶୁର ପ୍ରଥମ ଶିକ୍ଷାକେନ୍ଦ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ମ୍ୟାଜିନ୍ (Mazzin) କହିଛନ୍ତି, ‘ଶିଶୁର ପ୍ରଥମ ପାଠପଢ଼ା ମାତାଙ୍କର ଚୁମ୍ବନ ଏବଂ ପିତାଙ୍କର ସଯତ୍ନ ମଧ୍ୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।’’

5. ଯୌଥ ପରିବାରର ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଯଦିଓ ଯୌଥ ପରିବାର ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ ଉପକାର କରିଥାଏ, ତଥାପି ଏହି ପରିବାରର କେତେକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହି ଯୌଥ ପରିବାରର କେତେକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ବା ଅପକାରିତାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ବଣ୍ଣିନା କରାଗଲା ।

(a) ନାରୀମାନଙ୍କର ଶୋଚନୀୟ ଅବସ୍ଥା (Miserable condition of women) – ଏହି ପରିବାରର ପ୍ରଥମ ଅପକାରିତା ହେଉଛି ଏହା ନାରୀମାନଙ୍କର ଅବସ୍ଥାକୁ ଅତି ଶୋଚନୀୟ କରିଦେଇଥାଏ । ପରିବାର ସେମାନଙ୍କୁ ଚାରିକାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ରଖ୍ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବାର ସୁଯୋଗ ଦେଇ ନ ଥାଏ । ମୋଟଉପରେ ଏହି ପରିବାର ନାରୀମାନଙ୍କୁ କୌଣସି ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରଦାନ କରି ନ ଥାଏ । ଯୌତୁକକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଯୌଥ ପରିବାର ଅନେକ ସମୟରେ ବହୁ ନିରୀହା ନବବଧୂମାନଙ୍କ ଜୀବନକୁ ବିପନ୍ନ କରିଥାଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ସୁଯୋଗ ଦେଇଥାଏ ।

(b) ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ବିକାଶରେ ବାଧା (Hindrance to the development of personality) – ଯୌଥ ପରିବାର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶ ଅନ୍ତରାୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଗୃହରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ଏକତ୍ର ବାସ କରିବାଦ୍ଵାରା ଏବଂ ଏହି ପରିବାରର ଆକାର ବୃହତ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଉପଯୁକ୍ତ ଯତ୍ନ ନେଇପାରେ ନାହିଁ । ଫଳରେ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଉତ୍ତମ ବିକାଶ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଯୌଥ ପରିବାରର ଅଧିକାଂଶ ଶିଶୁ ବାଲ୍ୟ ଅପରାଧୀ ରୂପ ନେଇଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ପରିବାରର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ଥାଏ ।

(c) ବିବାଦର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ (Centre of conflict) – ଏହି ପରିବାର ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କଳହର ବୀଜ ବପନ କରିଥାଏ । ଫଳତଃ, ସେମାନେ ଅନବରତ କଳହରେ ଲିପ୍ତ ରହି ପରିବାରର ଶାନ୍ତ ପରିବେଶକୁ କଳୁଷିତ କରିଥା’ନ୍ତି । ବିଶେଷକରି ପିଲାମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଉତ୍ତେଜନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ମନ ମଧ୍ୟରେ ଭେଦଭାବ ରଖ୍ ସେମାନେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତି ସମାନ ବିଚାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ବାର୍ଥ ଏବଂ ଆତ୍ମକୈନ୍ଦ୍ରିକ ମନୋଭାବର ତାରତମ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ଭାଇ-ଭାଇ ମଧ୍ୟରେ ସଦାସର୍ବଦା ଦୃହ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଯୌଥ ପରିବାରକୁ ବିଘଟିତ କରିଥାଏ ।

(d) ଶିକ୍ଷାର ଅବ୍ୟବସ୍ଥା (Lack of education) – ଏହି ପରିବାର ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ଅକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ପରିବାର ପକ୍ଷପାତିତା ନୀତି ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ । ଅଧ୍ଵ ରୋଜଗାର କରୁଥିବା ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଏହି ପରିବାର ସମସ୍ତ ଶିକ୍ଷାଗତ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ରୋଜଗାର କରିବାକୁ ଅକ୍ଷମ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ସନ୍ତାନମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦାନରୁ ବଞ୍ଚିତ କରିଥାଏ ।

6. ଜ୍ଞାତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜରେ କେବେହେଲେ ଏକାକୀ ବାସ କରି ନ ଥାଏ । ସେ କେତେକ ପ୍ରକାର ଲୋକମାନଙ୍କର ଗହଣରେ ବାସ କରିଥାଏ । ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ସମ୍ପର୍କୀୟ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ତା’ର ବନ୍ଧୁଭାବରେ ପରିଚିତ । ଆଉ କେତେକ ପଡ଼ୋଶୀ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଆଉ କେତେକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ତା’ ପାଇଁ ଅଜଣା ଥାଆନ୍ତି । ସେ ସେହି ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ବାସ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ଯେଉଁମାନେ କି ତା ସହିତ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ବା ରକ୍ତସମ୍ପର୍କୀୟ ବନ୍ଧନଦ୍ୱାରା ଆବଦ୍ଧ । ବିବାହ ଏବଂ ରକ୍ତକୁ ଭିତ୍ତିକରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ସମ୍ପର୍କ ନିକଟତମ କିମ୍ବା ଦୂରତ୍ବ ସମ୍ପର୍କ ହୋଇପାରେ ।

ଏହି ବିବାହ ବା ରକ୍ତସମ୍ପର୍କୀୟ ବନ୍ଧନକୁ ‘ଜ୍ଞାତି’ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥାଏ ।
ଏହି ଜ୍ଞାତି ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଅଟେ; ଯଥା –
(1) ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି ଏବଂ
(2) ରକ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି ।

(1) ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି (Affinal kinship) – ବିବାହଦ୍ଵାରା ବନ୍ଧନକୁ ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ବିବାହ କରେ ସେତେବେଳେ ସେ କେବଳ ଜଣେ ଝିଅ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ନ ଥାଏ; ବରଂ ସେ ଝିଅ ପରିବାରର ଅନ୍ୟ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । କେବଳ ସେହି ପୁରୁଷର କନ୍ୟାର ପରିବାର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇ ନ ଥାଏ; ପରନ୍ତୁ ସେହି ପୁରୁଷର ପରିବାର ସହିତ କନ୍ୟା ପରିବାରର ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ବିବାହଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ନିକଟତମ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

(2) ରକ୍ତସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତି (Consanguinous kinship) – ଏହିପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ରକ୍ତସମ୍ପର୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ପିତାମାତା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ରକ୍ତସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜ୍ଞାତିରୂପେ ପରିଚିତ । ଏହିପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ପ୍ରକୃତ କିମ୍ବା ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଟେ । ଏକ ବହୁପତିକ ପରିବାରରେ ଜଣେ ଶିଶୁର ପ୍ରକୃତ ପିତାଙ୍କୁ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇପାରି ନ ଥାଏ । ମାତ୍ର ଏଠାରେ ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ ରକ୍ତସମ୍ପର୍କ ଜୈବିକ ଭିତ୍ତିରେ ନ ହୋଇ ସାମାଜିକ ସ୍ୱୀକୃତିଦ୍ୱାରା ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଜ୍ଞାତିକୁ ମଧ୍ୟ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା –
(i) ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି (Primary kinship) – ଏହି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ, ପିତାମାତା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯେଉଁମାନେ କି ପରସ୍ପର ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ।
(ii) ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି (Secondary kinship) – ଏହି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ସେହି ସମ୍ପର୍କୀୟମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ଯେଉଁମାନେ କି ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତି ସମୂହ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ; ଯଥା — ବିଧବା ମାତା, ଭାଇ, ଭାଉଜ, ଦିଅର ପ୍ରଭୃତି ।
(iii) ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାତି (Tertiary kinship) – ଏହି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାତି ଗୌଣ ଜ୍ଞାତି ସମୂହର ପ୍ରାଥମିକ ଜ୍ଞାତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ଥଟ୍ଟା-ମଜ୍ଜାଜନିତ ବ୍ୟବହାରକୁ ଭିଭିକରି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପତ୍ନୀର ଭାଇ, ଭଉଣୀମାନଙ୍କ ସହିତ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଏହି ଆଂଶିକ ଜ୍ଞାତି ସମ୍ପର୍କର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

7. ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ ।
Answer:
ଆନ୍ତଃଜାତି ବିବାହ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତିର ବିବାହ ସୃଜାତିରେ ନହୋଇ ଅନ୍ୟ ଜାତିରେ ହେବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପୁରୁଷ ଓ ନାରୀର ସଂଯୋଗ ବା ମିଳନକୁ ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହ କୁହାଯାଏ । ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀମାନେ ଆନ୍ତଃ-ଜାତି ବିବାହକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — (1) ଉଚ୍ଚ ବିବାହ ବା ଅନୁଲୋମା, (2) ନୀଚ ବିବାହ ବାପ୍ରତିଲୋମା ।

(1) ଉଚ୍ଚ ବିବାହ ବା ଅନୁଲୋମା (Hypergamy or Anuloma) – ଉଚ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଜାତିର ପୁରୁଷ, ନୀଚ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଜାତିର ନାରୀ ସହିତ ବିବାହକୁ ଉଚ୍ଚ ବିବାହ ବା ଅନୁଲୋମୀ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ଓ ପୁରାଣରୁ ଏହିପ୍ରକାର ବିବାହ ପ୍ରଥାର ଉଦାହରଣ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ମହାଭାରତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ, ରାଜା ଶାନ୍ତନୁ ପ୍ରଥମେ ଗଙ୍ଗା ଓ ପରେ ସତ୍ୟବାଦୀ ନାମକ ଏକ ଧୀବର କନ୍ୟାକୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।

(2) ନୀଚ ବିବାହ ବା ପ୍ରତିଲୋମା (Hypogamy or Pratiloma) ନୀଚ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଜାତିର ପୁରୁଷ ସହିତ ଉଚ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଜାତିର ନାରୀର ବିବାହକୁ ନୀଚ ବିବାହ ବା ପ୍ରତିଲୋମା କୁହାଯାଏ । ନୀତିଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରଣେତା ‘ମନୁ’ ଏହି ବିବାହ ପ୍ରଥାର ପକ୍ଷପାତୀ ନଥିଲେ । ତଥାପି ମଧ୍ଯ ପ୍ରାଚୀନ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ପ୍ରତିଲୋମୀ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିଲା ।

ଉଦାହରଣ – କାକୁସ୍ଥବର୍ମା (Kakustha Verma) ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ରାଜା ତାଙ୍କ କନ୍ୟାକୁ ଗୁପ୍ତ ବଂଶର ଜଣେ ରାଜାଙ୍କୁ ବିବାହ ଦେଇଥଲେ ।

8. ସମ୍ପତ୍ତିର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ଜିନ୍ସ ବର୍ଗ (Ginsberg) ଙ୍କ ମତାନୁସାରେ, କୌଣସି ଭୌତିକ ବସ୍ତୁ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବ୍ୟକ୍ତି ତଥା ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ପରିଭାଷିତ କରୁଥିବା ଅଧ‌ିକାର ଓ ଦାୟିତ୍ବର ସମଷ୍ଟି ହେଉଛି ‘ସମ୍ପରି’ ।

9. ସମ୍ପତ୍ତି (Property) ର ଲକ୍ଷଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସମ୍ପତ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣମାନ ହେଲା –
(୧) ସମ୍ପତ୍ତି ଉଭୟ ମୂର୍ଖ ଏବଂ ଅମୂର୍ଣ ଅଟେ ।
(୨) ସମ୍ପତ୍ତିର ସ୍ଵତ୍ତ୍ଵାଧ୍ଵର ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ !
(୩) ସମ୍ପତ୍ତି ସୀମିତ ମାତ୍ରାରେ ଥାଏ ।
(୪) ସମ୍ପତ୍ତିରେ ହସ୍ତାନ୍ତରୀକରଣ (Transferability)ର ଗୁଣ ଥାଏ ।
(୫) ସମ୍ପତ୍ତି ଧାରଣା ସହିତ ଏହାର ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଯୋଡ଼ା ହୋଇଥାଏ ।
(୬) ସମ୍ପତ୍ତି ଉଭୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଅଟେ ।

10. ସମ୍ପତ୍ତିର ଗତିଶୀଳତା ଆଧାରରେ ସମ୍ପତ୍ତିର ପ୍ରକାରଭେଦ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସମ୍ପତ୍ତିର ଗତିଶୀଳତା ଆଧାରରେ ଏହାକୁ ସଚଳ ଏବଂ ଅଚଳ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୧) ସଚଳ ସମ୍ପତ୍ତି (Movable property) – ଯେଉଁ ସମ୍ପଭିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ସେହି ରୂପରେ ନିଆଯାଇ ପାରିଥାଏ, ତାହାକୁ ସଚଳ ସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଯଥା – କଂସାବାସନ, ମେସିନ୍, ଜିନିଷପତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ।
(୨) ଅଚଳ ସମ୍ପତ୍ତି (Immovable property) – ଯେଉଁ ବସ୍ତୁକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ନେଇ ହୋଇନଥାଏ କିନ୍ତୁ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମୂହର ଏହା ଉପରେ ଅଧିକାର ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଚଳ ସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଘର ଏବଂ ଜମି ଇତ୍ୟାଦି ।

11. ବସ୍ତୁର ସ୍ୱରୂପ ଆଧାରରେ ସମ୍ପତ୍ତିର ବର୍ଗୀକରଣ କର ।
Answer:
ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ଆଧାରରେ ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଏବଂ ଅଦୃଶ୍ୟମାନ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୧) ଦୃଶ୍ୟମାନ ସମ୍ପତି (Tangible property) – ଯେଉଁ ସମ୍ପଭିକୁ ଦେଖ୍ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯାହା ସ୍ପର୍ଶଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ତାହାକୁ ଦୃଶ୍ୟମାନ ସମ୍ପଭି କୁହାଯାଏ । ଘର, ମଟରଗାଡ଼ି, ଗହଣାଗାଣ୍ଠି, ଆସବାବପତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଦୃଶ୍ୟମାନ ସମ୍ପତ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
(୨) ଅଦୃଶ୍ୟ ସମ୍ପତ୍ତି (Intangible property) – ଯେଉଁ ବସ୍ତୁର ଉପଭୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାରକୁ ଆଇନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ଅଥବା ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତିର ବିଶେଷାଧ୍ଵର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ତାହାକୁ ଅଦୃଶ୍ୟ ସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ବହି ଉପରେ ଲେଖକଙ୍କର କପି ରାଇଟ୍ (Copy right) ଅଦୃଶ୍ୟ ସମ୍ପଭିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

12. ଅଧ୍ୟାର ଆଧାରରେ ସମ୍ପତ୍ତିର ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଅଧ୍ୟାର ଆଧାରରେ ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି ।
(୧) ସାମୂହିକ ସମ୍ପତ୍ତି (Collective property) – ଯଦି କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଏକାଧ୍ଯକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ପୂର୍ଣ ତଥା ସହଯୋଗୀ ଅଧ୍ୟାର ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପରେ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳିଥାଏ, ତେବେ ଏହାକୁ ସାମୂହିକ ସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
(୨) ସର୍ବସାଧାରଣ ସମ୍ପରି (Public property) – ଯଦି କୌଣସି ସମ୍ପତ୍ତି ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ନ ହୋଇ କେତେକ ନିୟମର ଅନ୍ତର୍ଗତ ସମୁଦାୟର ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହାକୁ ଉପଭୋଗ କରିବାର ଅଧିକାର ପାଇଥାନ୍ତି, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ‘‘ସର୍ବସାଧାରଣ ସମ୍ପରି’’ କୁହାଯାଏ । ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ରେଳ, ଡାକଘର, ସଡ଼କ, ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ଇତ୍ୟାଦି ସର୍ବସାଧାରଣ ସମ୍ପତ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
(୩) ନିଜ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତି (Private property) – ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିର ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଧିକାର ଥାଏ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନିଜର ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ଏହି ସମ୍ପତ୍ତିର ବ୍ୟବହାର ଉପଭୋଗ ଓ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିବାର ଅଧୁକାର ମିଳିଥାଏ ।

13. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତିର ଉପକାରିତାମାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତିର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଉପକାରିତାମାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତିରେ ସହାୟକ ଅଟେ ।
(୨) ଭବିଷ୍ୟତ ତଥା ବିପତ୍ତି ବା ଦୁର୍ଦ୍ଦିନ ସମୟରେ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
(୩) କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ଅଧିକ ପ୍ରେରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
(୪) ମାନବର ସ୍ବଭାବଗତ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିତୃପ୍ତି ମିଳିଥାଏ ।
(୫) ମାନବୋଚିତ ବା ମାନବିକ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶ ଘଟିଥାଏ ।

14. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତିର ଅପକାରିତାମାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପତ୍ତିର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଅପକାରିତାମାନ ହେଲା –
(୧) ମାନବିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟିଥାଏ ।
(୨) ସମ୍ପରି ପ୍ରତି ଅତ୍ୟଧିକ ଲୋଭ ବା ଲାଳସା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।
(୩) ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସାମାଜିକ ସମସ୍ୟାର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
(୪) ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।
(୫) ଅସମାନତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।
(୬) ବିଳାସୀ ଶ୍ରେଣୀର ବୃଦ୍ଧିରେ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।

15. ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଉତ୍ପାଦନର ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ ଅଟେ । ଯାହାର ଅନ୍ତର୍ଗତ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଶେଷକୁ କେତେ ବିଧ୍ (Process) ବା ଉପବିଜ୍ (Sub-process) ରେ ଭାଗ କରି ଦିଆଯାଇଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଧ୍ ବା ଉପବିଧ‌ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସମୂହ ଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଗୋଟିଏ କାମକୁ ଅନେକ ଛୋଟ ବଡ଼ ଖଣ୍ଡରେ ବିଭାଜିତ କରି କରାଯାଇଥାଏ । ତେବେ ତାହାକୁ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ସାଇକେଲ୍‌ର ନିର୍ମାଣରେ ଦଳ ଦଳ ଲୋକ ସାଇକେଲ୍‌ର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ନିର୍ମାଣ କରିଥାନ୍ତି । ପରିଶେଷରେ ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାଇକେଲର ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥାଏ ।

16. ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ୱାନଙ୍କ ଅନୁସାରେ, ‘ଉତ୍ପାଦନର କ୍ରିୟାକୁ ବିଭିନ୍ନ ଉପକ୍ରିୟାରେ ବିଭାଜିତ କରି ବିଶିଷ୍ଟ ସାଧନାକୁ (ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ) ଉପକ୍ରିୟା ଗୁଡ଼ିକୁ କରିବାପାଇଁ ଦେବା ଏବଂ ପୁନଶ୍ଚ ସମସ୍ତ ସାଧନଗୁଡ଼ିକର (ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ) ଚେଷ୍ଟାକୁ ମିଶାଇ ଆବଶ୍ୟକ ଉପଭୋଗ ବସ୍ତୁକୁ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ ।

17. ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ପ୍ରକାରଭେଦମାନ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୧) ସରଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ।
(୨) ଜଟିଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ।

ଜଟିଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ପୁନଃଶ୍ଚ ତିନିଗୋଟି ଉପବିଭାଗରେ ବର୍ଗୀକୃତ ହୋଇଅଛି । ଯଥା –
(୧) ପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ରିୟା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ।
(୨) ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ରିୟା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ।
(୩) ପ୍ରାଦେଶିକ ବା କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ବା ଭୌଗୋଳିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ।

18. ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ଉପକାରିତାମାନ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ଉପକାରିତାମାନ ହେଲା –
(୧) କାର୍ଯ୍ୟ ଦକ୍ଷତାରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୨) ରୁଚି ଓ ଯୋଗ୍ୟତାନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(୩) କମ୍ ସମୟରେ କାର୍ଯ୍ୟର ଶିକ୍ଷା ।
(୪) କମ୍ ଶାରୀରିକ ଓ ମାନସିକ ପରିଶ୍ରମ ।
(୫) ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବା ଶ୍ରମିକଙ୍କର ଗତିଶୀଳତାରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୬) ଏକତା ଏବଂ ଶ୍ରମିକ ସଂଗଠନରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୭) କମ୍ ସମୟର ଅପଚୟ ।
(୮) ଉତ୍ପାଦନ ବ୍ୟୟରେ କମ୍ ତଥା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପାଦନ ।
(୯) ଉତ୍ପାଦନର ମାତ୍ରାରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୧୦) ମେସିନ୍‌ ଆବିଷ୍କାର ଏବଂ ଉପଯୋଗରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୧୧) ଆବିଷ୍କାରର ସଂଖ୍ୟାରେ ବୃଦ୍ଧି ।
(୧୨) ଶସ୍ତାରେ ସାମଗ୍ରୀଗୁଡ଼ିକର ଲାଭ ।
(୧୩) ମାନବ ସାଧନ ଗୁଡ଼ିକର ଉଚିତ୍ ପ୍ରୟୋଗ ଇତ୍ୟାଦି ।

19. ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ଅପକାରିତାମାନ କ’ଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଅପକାରିତାମାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୧) ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି ।
(୨) କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିରସତା ।
(୩) ଗତିଶୀଳତାରେ ଅଭାବ
(୪) ଶ୍ରମିକ ଏବଂ ମାଲିକ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ।
(୫) ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ
(୬) ଗୋଷିବାଦର ବୃଦ୍ଧି ଇତ୍ୟାଦି ।

20. ସରଳ ଶ୍ରମବିଭାଜନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ସରଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ଅଟେ । ଯଦି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମୂହ ନିଜର ଶିକ୍ଷା, ଯୋଗ୍ୟତା ଏବଂ କୁଶଳତାର ଆଧାରରେ କୌଣସି ବ୍ୟବସାୟକୁ ଆରମ୍ଭରୁ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କରିଥାନ୍ତି, ତେବେ ଏହି ପ୍ରକାର ବ୍ୟବସାୟକୁ ସାଧାରଣ ଅଥବା ସରଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଭାରତର ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ରୂପ ଅଟେ ।

21. ଜଟିଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ (Complex division of labour) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଏକରୁ ଅନେକ ଭାଗରେ ବିଭାଜିତ କରି ଦିଆଯାଇ ବିଭାଜିତ ଭାଗର ଉତ୍ପାଦନକୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ବାଣ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ, ତା ହେଲେ ଏ ପ୍ରକାରର ଶ୍ରମ ବିଭାଜନକୁ ଜଟିଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଶ୍ରମ ବିଭାଜନରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ରିୟାର ଏକ ବିଶେଷ ଉପକ୍ରିୟାକୁ ହିଁ ତାର ରୁଚି, ଯୋଗ୍ୟତା ଏବଂ କ୍ଷମତାନୁସାରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ ।

22. ପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ରିୟା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ (Division of labour into complete process) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ଶ୍ରମିକ ବା ଶ୍ରମିକ ସମୂହ ଦ୍ବାରା ତିଆରି କରାଯାଇଥିବା ବସ୍ତୁ କୌଣସି ଅନ୍ୟ ଶ୍ରମିକ ବା ଶ୍ରମିକ ସମୂହ ପାଇଁ କଞ୍ଚା ସାମଗ୍ରୀ ରୂପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣକ୍ରିୟା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଯଦି ତୁଳାକୁ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ଭିଣିଥାଏ, ଦ୍ବିତୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି ସୂତା କାଟିଥାଏ, ତୃତୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି ସୂତାକୁ ରଙ୍ଗାଇଥାଏ ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତି ଏଥୁରୁ ଲୁଗା ବୁଣିଥାଏ ତେବେ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣକ୍ରିୟା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରମ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସହଯୋଗର ବହୁତ ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ ।

23. ପ୍ରାଦେଶିକ ବା କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ବା ଭୌଗୋଳିକ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ (Territorial and Geographical division of labour) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ସ୍ଥାନ ବିଶେଷ ବା କ୍ଷେତ୍ର ବିଶେଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ ସୁବିଧା ଯୋଗୁଁ କୌଣସି ବିଶେଷ ପ୍ରକାରର ଶିଳ୍ପର ସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ, ତାହେଲେ ଏହାକୁ ପ୍ରାଦେଶିକ ବା କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ପଶ୍ଚିମ ବଙ୍ଗରେ ଝୋଟ, ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶରେ ଚିନି ଏବଂ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ କପା ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 5 ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର, ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ପ୍ରୟୋଗ କୌଶଳ Long Answer Questions.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 5 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଜାତିବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (Prof. G. S. Ghurey) ଙ୍କ ରଚିତ ଗ୍ରନ୍ଥର ନାମ ହେଉଛି ‘ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି (Caste and Race in India) । ସେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଟି ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସେ ବିଶଦ ଭାବରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ଜାତି ଶବ୍ଦଟି ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ ଶବ୍ଦ ‘Caste’ ରୁ ଅଣାଯାଇଛି । ଯାହାର ଅର୍ଥ ବଂଶ ବା ‘ପ୍ରଜାତି’ । ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେଙ୍କ ମତରେ ‘ଏକ ବୃହତ୍ ସମାଜ ମଧ୍ଯରେ ଜାତିଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ସାମାଜିକ ଦୁନିଆରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଏବଂ କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାରରେ ପରସ୍ପରଠାରୁ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ପ୍ରଭେଦୀକୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ଜାତିର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଥିବା ପ୍ରଜାତୀୟ ତତ୍ତ୍ୱର ଜଣେ ଦୃଢ଼ ସମର୍ଥକ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଫେସର ଘୂରେ । ସେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଅସମାନତା ପାଇଁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ କରିଛନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ ଭାରତରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଏବଂ ଗଙ୍ଗାନଦୀର ଅବବାହିକା ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରେ ବସବାସ କଲେ ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଅଣ ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନୀଚ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁଥିଲେ । ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଗୁଡ଼ିକରେ ଅଣ-ଆର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିଷେଧ କରାଯାଉଥିଲା ।

ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଶୁଦ୍ର ଜାତିମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଘୃଣା ମନୋଭାବ ମଧ୍ଯ ଜାତି ଅସମାନତାକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରୁଥିଲା । ହିନ୍ଦୁ ସଂପ୍ରଦାୟରେ ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ଯ୍ୟ ସଭ୍ୟତା ଜାତି ପ୍ରଥାର ଉତ୍ପତ୍ତିରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ଫଳସ୍ବରୂପ ଆର୍ଯ୍ୟ, ଅଣ-ଆର୍ଯ୍ୟ, ବ୍ରାହ୍ମଣ-ଶୁଦ୍ର ଆଦିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ-ନୀଚର ଭାବନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଲା । ଶୁଦ୍ର ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଧାର୍ମିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରୁ ବାସନ୍ଦ କରାଗଲା । କାଳକ୍ରମେ ଜାତିଗୁଡ଼ିକରୁ ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ଉପ-ଜାତି ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ । ଏହି ଉପଜାତିଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ମୂଳ ଜାତିର ନୀତି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହେଲେ ।

ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (Prof. G. S. Ghurey) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଛଅଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।
(୧) ଜାତି ଏକ ସମୂହ ଯାହାର ସଦସ୍ୟ ପଦ ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ।
(୨) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ସ୍ତରୀକରଣରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଶୀର୍ଷସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାନ୍ତି ।
(୩) ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା, ଖାଦ୍ୟ ଓ ପାନୀୟ ଗ୍ରହଣରେ କଟକଣା ଜାରି କରିଥାଏ ଏବଂ କେଉଁ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ କେଉଁ ଜାତି ସହିତ କିଭଳି ସାମାଜିକ ମିଳାମିଶା କରିବ ତାହା ସ୍ଥିର କରିଥାଏ ।
(୪) ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ଜାତି ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସାମାଜିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ତଥା ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
(୫) ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନେ କୌଳିକ ବୃତ୍ତି ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
(୬) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତିର ସଦସ୍ୟ ନିଜ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିଥାନ୍ତି ।

ଏହିଭଳି ଭାବେ ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ ଭାରତୀୟ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନିଜସ୍ବ ମତ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି, ଯାହା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରୁଅଛି ।

2. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମୌଳିକ ଗୁଣ ବା ଲକ୍ଷଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଅର୍ଥ, ‘ଦେଖୁବା’’ ବା ‘ନିରୀକ୍ଷଣ’’ କରିବା । ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଘଟି ଯାଉଥବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ ଦେଖୁଥାଉ । ମାତ୍ର ଏସବୁକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଦି କୌଣସି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଢଙ୍ଗରେ କରାଯାଇ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ତେବେ ତାକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯିବ ।

ସମାଜରେ ଗବେଷଣାର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପ୍ରଣାଳୀ ରୂପେ ଏହାକୁ ବାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇଁ ଶ୍ରୀମତୀ ପି. ଭି. ୟଙ୍ଗ୍ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସ୍ୱାଭାବିକ ଭାବେ ଘଟୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଆଖୁଦ୍ଵାରା ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଓ ସୁବିଚାରିତ ଭାବେ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଅଧ୍ୟୟନ ଅଟେ ।’’ (Observation is a systematic and deliberate study through the eyes of the spontaneous occurrences, at the time they occur). ସି.ଏ. ମୋଜରଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବାଣୀ ଅପେକ୍ଷା ନେତ୍ର ଅଧୂକ ଦରକାରୀ ।’’ (Observation implies greater use of the eyes rather than that of ears and voice) |

ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଦ୍ୱାରା କୁହାଯାଇଥିବା ବା ଶୁଣାଯାଇଥିବା କଥା ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ନ କରି ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣା ଦେଖ୍ ଏବଂ ବୁଝି ତାହାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ । ମାତ୍ର କେବଳ କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଦେଖିବା ବା ବୁଝିବା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇନଥାଏ । ବରଂ ଘଟଣାକୁ ଅବଲୋକନ କରି ତା’ ମଧ୍ୟରେ କାରଣ ବା ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ତା’ର ଉପସ୍ଥିତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧୂ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମୈଳିକ ଗୁଣ (Characteristics of observation)

(୧) ମାନବ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକର ପୂର୍ବ ଉପଯୋଗ (Full use of human senses) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରଣାଳୀରେ ମାନବର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ତଥା – ଆଖୁ, କାନ, ପାଟି, ଇତ୍ୟାଦିର ପୂର୍ବ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଦର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିୟର ଭୂମିକା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ବେଶି ଅଟେ ।

(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ସୁବିଚାରିତ ପ୍ରବିଧୂ (Observation a purposive and deliberate technique) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରଥମେ ଅଧ୍ୟୟନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବିଚାରପୂର୍ବକ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପରେ ହିଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାଧାରଣ ନିରୀକ୍ଷଣ ଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଆଖ୍ ଖୋଲିଥିଲା ଯାଏଁ କିଛି ନା କିଛି ଦେଖୁଥାଏ । ମାତ୍ର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟପୂର୍ଣ ଏବଂ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ନିରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।

(୩) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପଦ୍ଧତି (Observation is the direct method of social research) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ଗବେଷକ ନିଜେ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରେ ।

(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରବିଧ ଅଟେ (Observation is a scientific technique) – ଏହାଦ୍ଵାରା ଏକତ୍ରିତ କରାଯାଉଥିବା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ବକ ବିଶ୍ଵାସ ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ଗବେଷକ ନିଜ ଆଖ୍ୟାରେ ଦେଖୁଥ‌ିବା ତଥ୍ୟକୁ ସୁନିୟୋଜିତ ଉପାୟରେ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ।

(୫) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ (Observation minutely studies the social phenomena) – ଏହାଦ୍ଵାରା ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ କର ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତ ପାରସରକ ସମ୍ପକ ଇତ୍ୟାଦି ଜାଣିହୁଏ ।

(୬) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାରଣ ଫଳାଫଳ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ (Observation explains causes effect relationship) – ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର କାରଣ ଫଳାଫଳ ବା ପରିଣାମ ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିହୁଏ ।

3. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ?
Answer:
ମୋଟ ଉପରେ ଛଅ ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ବିଶଦ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

(୧) ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Uncontrolled Observation) – ଏଥରେ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ବରଂ ଘଟଣା ଯେପରି ଘଟୁଥାଏ ସେହି ସ୍ଵାଭାବିକ ବା ବାସ୍ତବରୂପକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଏ । ଜାହୋଜା ଏବଂ କୁକ୍ ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଅସଂରଚିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Unstructured observation) ଏବଂ ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ବା ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Simple Observation) ନାମରେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହାଛଡ଼ା ଅନିୟନ୍ତ୍ରତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ଅନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ (Undirected), ଅନୌପଚାରିକ (Informal) ତଥା ମୁକ୍ତ (Open) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନାମରେ ଅଭିହିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଶ୍ରୀମତୀ ୟଙ୍ଗ୍‌ଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ‘ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ଆମେ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସାବଧାନତା ପୂର୍ବକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଉ; ମାତ୍ର ଏଥରେ ସଂକ୍ଷିତ୍ରୀକରଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ଯନ୍ତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ ଅଥବା ଦେଖାଦେଇଥ‌ିବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ଶୁଦ୍ଧତାକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବାକୁ କୌଣସି ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇ ନ ଥାଏ । ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ୍ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ମହତ୍ତ୍ବ ସୂଚାଇ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସାମାଜିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଷୟରେ ଅଧିକାଂଶ ଜ୍ଞାନ ସହଭାଗୀ ବା ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଜନସାଧାରଣ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।’’

ବାସ୍ତବିକ ଅଧିକାଂଶ ସାମାଜିକ ଘଟଣାର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ, ତାହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ । ଫଳତଃ ଏହାକୁ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ।

୨ । ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Controlled Observation) – ପୂର୍ବେ ସାମାଜିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନ ଥିଲା, ମାତ୍ର ଆଜିକାଲି ଅନେକ ପ୍ରବିଧ‌ିର ବିକାଶ ଫଳରେ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ପାରିଛି । ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରବିଧ, ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଗବେଷକ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଘଟଣା ଓ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଯେପରି ଅନେକାଂଶରେ ସହଜ, ସାମାଜିକ ଘଟଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ନୁହେଁ, ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ ବିଧ୍ ଯାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଜନା ସୁନିଶ୍ଚିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ନିୟନ୍ତ୍ରତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ମଧ୍ଯ ପୂର୍ବ ନିୟୋଜିତ ବା ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସ୍ଥାପନ କରି ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଥା – ସାମାଜିକ ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ।

(କ) ସାମାଜିକ ଘଟଣା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control over social phenomena) – ଭୌତିକ ବିଜ୍ଞାନରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପ୍ରୟୋଗ ଶାଳାରେ ନିୟନ୍ତ୍ରତ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ । ସେହିପରି ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ଅଧୟନ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଚାଳନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ବିଭିନ୍ନ ଆଲୋକରେ ମଣିଷର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଶକ୍ତି ଦେଖିବା ପାଇଁ ଅନ୍ଧାର ହଲ୍‌ରେ କେତେକ ଶ୍ରମିକଙ୍କୁ କାମ କରାଇ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଜାଣିହେବ ।

ତା’ସରେ ବିଭିନ୍ନ ଆଲୋକ ଦେଇ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଦେଖ୍ ଆଲୋକ ଓ ଅନ୍ଧକାର କିପରି ମଣିଷର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଶକ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଉଛନ୍ତି ତାହା ଜାଣିହେବ ।

(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control over observer) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖାଯାଏ । ଅବଶ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସହଜ । ନିଜେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ଷା ନିଜ ଉପରେ ଏହି ପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖେ । ସେ କେତେକ ଉପକରଣ ଯଥା : ଅନୁସୂଚୀ, ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ଡାଏରୀ ଇତ୍ୟାଦିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଏ ଏବଂ ନିଜର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ଠିକ୍ ରୂପେ କାମ କରୁଛନ୍ତି କି ନାହିଁ ତାହା ମଧ୍ୟ ଦେଖେ ।

୩ । ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Participant observation) – ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହ ବା ସମୁଦାୟର ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ହୋଇ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ବାସ୍ତବ ଜୀବନ ତଥା ଦୈନନ୍ଦିନ ବ୍ୟବହାରରେ ସକ୍ରିୟ ଭାଗନିଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ସବ, ସଂସ୍କାର, କର୍ମକାଣ୍ଡ ତଥା ଅନ୍ୟ କ୍ରିୟାକଳାପ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଏକ ପ୍ରକାର ନିଜକୁ ମିଶାଇ ଦେଇ ଅଧ୍ୟୟନ କରେ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ସହ ଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅବଧାରଣାର ପ୍ରୟୋଗ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ୧୯୨୪ ମସିହାରେ ପ୍ରଫେସର ଏଓ୍ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ ନିଜର ପ୍ରକାଶିତ “Social Discovery” ପୁସ୍ତକରେ କରିଥିଲେ । ଏହା ପରଠାରୁ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନର ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧ ରୂପେ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ଆସୁଅଛି ।

ସମୂହର ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥାଏ, ସେହି ସମୂହରେ ବାସକରେ ଏବଂ ସେହି ସମୂହର ଜୀବନ ଧାରାରେ ଭାଗ ନେଇଥାଏ ।’’ (Participant observer, using non-controlled observation generally lives or otherwise in the life of the group, which he is studying)

ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଏକ ଗୁପ୍ତଚରର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏଥପାଇଁ ଗବେଷକକୁ ଏକ ନୂତନ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ନେଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏକ ପକ୍ଷରେ ସେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ସଚେତନ ରହି ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ସମୂହର ଜୀବନଧାରାରେ ନିଜକୁ ମିଶାଇଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ ।

ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଅନେକ ସତର୍କତା ସହିତ ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । କାରଣ ଯଦି ସେହି ସମୂହର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲୋକ ତା’ର ବାସ୍ତବ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଜାଣିପାରନ୍ତି, ତେବେ ସେହି ସ୍ଥିତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ।

୪ । ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Non-Participant Observation) – ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଅଧ୍ୟୟନକର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଭାଗନେଇନଥାଏ । ବରଂ ଏକ ମୌନ ଦର୍ଶକ (Silent Spectator) ଭାବେ ସେ ଘଟଣାମାନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସଫଳତା ଗବେଷକର ଉପସ୍ଥିତି ଓ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ଅନଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଏକ ବିବାହ ଉତ୍ସବ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଏଠାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା କୌଣସି ସମୂହର ନିକଟ ଏବଂ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନ ଆସି ଏକ ସାଧାରଣ ଅପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ରୂପରେ ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରେ ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ‘ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ (Non-Participant Observation) କୁହାଯିବ ।

୫ । ଅର୍ଦ୍ଧ ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Quasi-Participant observation) – ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ପରେ ଏକଥା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ, କୌଣସି ଅଧ୍ୟୟନରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ସହଭାଗୀ ବା ଅସହଭାଗୀ ହେବା ଏକ କଠିନ ବ୍ୟାପାର । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗିତା ଦ୍ଵାରା ଅଧୟନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା ଲୋପ ପାଇବାର ଭୟଥାଏ ଓ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସହଭାଗୀତା ଦ୍ଵାରା ଅନେକ ଗୋପନୀୟ ତଥା ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତି ନ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ ।

ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅଧ୍ୟୟନକୁ ଅଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ କରିବା ଲାଗି ଏହାକୁ ଆଂଶିକ ସହଭାଗୀ ଓ ଆଂଶିକ ଅସହଭାଗୀ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଅର୍ଦ୍ଧ ସମଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉତ୍ତର ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ଦେଇଥାଏ।

୬ । ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (mass observation) – ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ, ଅନେକ ବିଷୟ ଏତେ ବ୍ୟାପକ ଏବଂ ଜଟିଳ ହୋଇଥାଏ ଯେ, ଏହାକୁ କୌଣସି ଏକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାଦ୍ବାରା ଠିକ୍ ଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମସ୍ୟା ବା କ୍ଷେତ୍ରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଅନେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତାଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ୱାରା ନ ହୋଇ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ସାମୂହିକ ଭାବରେ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (mass or collective observation) କୁହାଯିବ ।

ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପ୍ରକୃତିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ସିନ୍ ପାଓ ୟାଙ୍ଗ୍ (Hsin Pao yang) ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସାମୂହିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଏକ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ । ଏଥ‌ିରେ ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ଆଲେଖନ କରାଯାଏ ଏବଂ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସଂକଳନ ଏବଂ ପ୍ରୟୋଗ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ଵାରା କରାଯାଇଥାଏ ।

4. ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:

ଆଧାର	ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ	ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(୧) ଘଟଣା ତଥା ସ୍ଥିତି (Events and Situations)	ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଏ ।	ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥିତି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ନ ଥାଏ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତାର (observers behaviour)	ସେ ପୂର୍ବ ନିଶ୍ଚିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ନିଜର ବ୍ୟବହାର ନିଶ୍ଚିତ ଢଙ୍ଗ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରବିଧ ଦ୍ଵାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।	ତାର ନିଜ ବ୍ୟବହାର ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନଥାଏ ।
(୩) ଯୋଜନା ବଦ୍ଧ (Preplanning Programme)	ପ୍ରଥମେ ଏକ ନିଶ୍ଚିତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ରୂପରେଖ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ସମସ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ତଥା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରାଯାଇଥାଏ ।	କୌଣସି ପୂର୍ବ ଯୋଜନ ନଥାଇବି ସେ ଯେ କୌଣସି ସମୟରେ ଓ ଯେ କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ ।
(୪) ସାଧନ ତଥା ଉପକରଣ (Tools and Apparatus)	ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ର ବା ସାଧନ ଯଥା :ଅନୁସୂଚୀ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶିକା ଆଦିର ସହାୟତା ନିଆଯାଏ ।	କୌଣସି ସାଧନର ଉପଯୋଗ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ନଥାଏ ।
(୫) ସ୍ଵାଭାବିକତା (Naturalness)	ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯାହା ଫଳରେପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସ୍ଵାଭାବିକତା ନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।	ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ରହିବା ଯୋଗୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧ୍ୟା ସ୍ଵାଭାବିକ ହୋଇଥାଏ ।
(୬) ବିଶ୍ଵାସନୀୟତା (Reliability)	ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ରାର ମନୋବୃତ୍ତି ବିଚାରଧାରା ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପକ୍ଷପାତ ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳରେ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧୂକ ନିସ୍ପକ୍ଷ ଏବଂ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ହୋଇଥାଏ ।	ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ତଥା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ରୁଚିର ଅଧ‌ିକ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ ଏଣୁ ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧିକ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ଣ ଏବଂ କମ୍ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ହୋଇଥାଏ ।
(୭) ଉପଯୁକ୍ତତା (Suitability)	ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵାଧୀନ ହୋଇନଥାଏ । ଏଣୁ ଘଟଣା ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ ।	କୃତ୍ରିମତା ନଥିବା ଯୋଗୁଁ ଯେ କୌଣସି ସମୂହର ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ।
(୮) କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷେତ୍ର (Scope)	କ୍ଷୁଦ୍ର ସମୂହ ବା କୌଣସି ବିଶେଷ ପକ୍ଷକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।	ବୃହତ୍ତ ସମୂହର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସବୁ ପକ୍ଷକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ ।

5. ସହଭାଗୀ ଓ ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:

ଆଧାର	ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ	ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(୧) ସହଭାଗୀତାର (Extent of Participation)	ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ଅଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗଭାବେ ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।	ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଭୂମିକା ଜଣେ ଅପରିଚିତ ଏବଂ ମୌନଦ୍ରଷ୍ଟା ରୂପେ ହୋଇଥାଏ ।
(୨) ଅଧ୍ୟୟନର ଗଭୀରତା (Depth of study)	ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଓ ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।	ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ବାହ୍ୟ ବ୍ୟବହାରକୁ ଯେଉଁ ରୂପରେ ଜାଣିହୁଏ, ଗୋପନୀୟ ତଥ୍ୟକୁ ସେହି ରୂପରେ ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ ।
(୩) ସମୂହର ବ୍ୟବହାର (Behaviour of the groups)	ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଜଣେ ଗୁପ୍ତଚର ପରି ସମୂହର ଜୀବନ ଧାରାରେ ମିଶି ଯାଇ ଏହାର କରିପାରିଥାଏ ।	ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଜଣେ ଅପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତିଭାବି କୃତ୍ରିମ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ ।
(୪) ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକର (Verification of data)	ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରୀକ୍ଷଣ ଓ ପୁନଃ ପରୀକ୍ଷଣସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।	ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନାତ୍ମକ ପରୀକ୍ଷା କଷ୍ଟକର ।
(୫) ସମୟ ଏବଂ ଧନ (Time and money)	ଅଧିକ ସମୟ ଓ ଧନ ଆବଶ୍ୟକତା ହୋଇଥାଏ ।	ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସମୟ ଓ ଧନ ଦରକାର ପଡ଼େ ।
(୬) ସୀମା (Extent of objectivity)	ଅଧ୍ୟୟନର ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା କମ୍ ଦେଖାଯାଏ ।	ଅଧ୍ୟୟନ ଅଧ‌ିକ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଏବଂ ନିରପେକ୍ଷ ହୁଏ ।
(୭) ସାଧନାର ବ୍ୟବହାର (Use of tools)	ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ  ସାଧନାର  ସାଧାରଣ  ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରିନଥାଏ ।	ଏଠାରେ ସାଧନର ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ ।
(୮) କୁଶଳତା (Skill)	ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକକୁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ଓ ଏଥପାଇଁ ତାଲିମ ଆବଶ୍ୟକ ।	ସାଧାରଣ କୁଶଳତା ଓ ତାଲି ମଦ୍ୱାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ ।

6. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ମହତ୍ତ୍ବ (Importance of Observation) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ତଥା ପ୍ରାକୃତିକ ସମସ୍ତ ବିଜ୍ଞାନରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଭୂମିକା ହେଉଛି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମଗ୍ରୀ ଏକତ୍ରିତ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରଣାଳୀ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପାଦେୟତା ଅଧ୍ଵ । ନିମ୍ନରେ ତାହା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।

(୧) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠତା (Objectivity) – ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁଥିବା ହେତୁ ପ୍ରାପ୍ତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ଓ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ହୁଅନ୍ତି । ନିଜେ ଗବେଷକ ବା ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁପରି ଭାବରେ ଘଟଣା ଦେଖୁଥାଏ ସେହିପରି ତାହାକୁ ମୌଳିକ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏ ମର୍ମରେ ମୋଜର ଲେଖନ୍ତି, ‘ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସେମାନେ କ’ଣ କଲେ, ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବା ପରିବର୍ଭେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଅତି ରଂଜନ, ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ପ୍ରଭାବ ଏବଂ ସ୍ମରଣ ତ୍ରୁଟିରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସମସ୍ୟାକୁ ଦୂରକରି ସେମାନେ କ’ଣ କରନ୍ତି କୁ ଦେଖୁପାରିଥାଏ ।’’

(୨) ସରଳତା (Simplicity) – ନୂତନ ଘଟଣା ବା ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଦେଖିବା ଓ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ମନୁଷ୍ୟର ସହଜାର ପ୍ରବୃତ୍ତି । ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ବିଶେଷ ପ୍ରକାରର ତାଲିମ ତଥା ଅଧ‌ିକ ଧନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ । ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ଏବଂ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।

(୩) ବିଶ୍ଵାସନୀୟତା (Reliability) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ପଦ୍ଧତି, କାରଣ ଏହାଦ୍ଵାରା ଘଟଣା ଯେଉଁ ରୂପରେ ଘଟିଥାଏ ସେହି ରୂପରେ ତାହା ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ । ମୋଜର ଏହି ମର୍ମରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘‘ଲୋକମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଜଣେ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀକୁ ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ଯୋଗାଇଥାଏ, ତାହା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଉପାୟରେ ବିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟ ଭାବରେ ପାଇବା କଷ୍ଟକର ।’’

(୪) ସତ୍ୟପ୍ରତିପାଦନଶୀଳତା (Veritiability) – କେତେକ ବିଶେଷ ପ୍ରକାର ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଏହାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇନଥାଏ । ଏହାଛଡ଼ା ଅଧିକାଂଶ ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ସୂଚନା ଓ ସାମଗ୍ରୀର ସତ୍ୟତାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ ।

(୫) ପ୍ରାକ୍ କଳ୍ପନା ନିର୍ମାଣରେ ସହାୟକ (Helpful in Hypothesis) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସହାୟତାରେ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ବିଶେଷ ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ପୁଣି କୌଣସି ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାର ସତ୍ୟତାକୁ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ । କୌଣସି ସମସ୍ୟାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନା ମାନ ତିଆରି କରିବାକୁ ହେବ, ସମସ୍ୟା ସମ୍ବନ୍ଧିତ କ୍ଷେତ୍ରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ ହେଲେ ତାହା ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

(୬) ବିସ୍ତ୍ରୁତ ପ୍ରଚଳନ (Wider use) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ପ୍ରାୟ ସବୁପ୍ରକାର ବିଜ୍ଞାନ ଭୌତିକ ଏବଂ ସାମାଜିକରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଧ୍ୟୟନ ଗୁଣାତ୍ମକ ହେଉ ଅଥବା ପରିମାଣାତ୍ମକ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିନା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଜନ୍ ମେଜ (John Madge) ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ଯେ, କୌଣସି ଅଧ୍ୟୟନର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ତଥ୍ୟ ଅଥବା ବ୍ୟବସ୍ଥିତ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

(୭) ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ (Intensive study) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରବିଦ୍ଵାରା ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଏପରି ଗଭୀର ଭାବରେ ଅ କରାଯାଏ ଯେ, ତାହା ଅନ୍ୟକୌଣସି ପ୍ରବିଧୂ ସାହାଯ୍ୟରେ କରିହେବ ନାହିଁ । ମାନବ ସମାଜର କେତେକ ବ୍ୟବହାରର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ଯେ, କେବଳ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ଵାରା ତାହା ଜାଣିହେବ ନାହିଁ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସେଠାରେ ହିଁ ଏକମାତ୍ର ପନ୍ଥା, ଯାହାଦ୍ଵାରା କି ଅଧ୍ୟୟନ କରିହେବ ।

7. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଦୋଷ (Demerits of Observation) ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ମଧ୍ୟ କେତେକ, ଦୋଷ ଥାଏ । ଫଳରେ ଏହା ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । ଶ୍ରୀମତୀ ପିଭି ୟଙ୍ଗ ଏହି ପଦ୍ଧତିର କଠିନ ତାକୁ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ସମସ୍ତ ଘଟଣା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ହୋଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ’’। (Not all occurrences are of course, open to observations; not all occurrences open to observation can be observed when an observer is at hand; not all occurrences lend themselves to study by observational techniques.)

ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ କେତେକ ବିଶେଷ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।
ନିମ୍ନରେ ଏ ପଦ୍ଧତିର କେତେକ ଦୋଷର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା –

(୧) ପକ୍ଷପାତର ସମସ୍ୟା (Problem of bias) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପକ୍ଷପାତର ସମସ୍ୟା ଦୁଇପ୍ରକ’ରର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଯଥା – (କ) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଦ୍ଵାରା ଓ (ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ ଦ୍ବାରା ।
ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅନେକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜେ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାକୁ ନିଜ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଏବଂ ବିଚାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ପୁଣି ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ, ସେମାନଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇଛି ବୋଲି ଜାଣିପାରନ୍ତି ତେବେ ଅସ୍ଵାଭାବିକ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି ।

ଜାହୋଦା ଏବଂ କୁକ୍ ଏ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଯଦି ଆଭାସ ମିଳିଯାଏ ଯେ, ସେମାନଙ୍କ ବ୍ୟବହାର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଛି, ତେବେ ସେମାନେ ଜାଣିଶୁଣି ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ଆରମ୍ଭ କରିଦେଇଥାନ୍ତି ।’’ ଏହା ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଧ୍ୟୟନ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଏ ।

(୨) କେତେକ ସମସ୍ୟା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ (Some problems are not suitable to observe) – କେତେକ ମାନବୀୟ ପ୍ରକୃତି ଏପରି ଯେ, ତାହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିହେବ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପାରିବାରିକ ସଂଘର୍ଷ, ପ୍ରେମ, ସହାନୁଭୂତି, ଦାମ୍ପତ୍ୟ ଜୀବନର ଗଭୀରତା ଓ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟତା ଆଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ ।

(୩) ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ଆକସ୍ମିକତା (Casual nature of events) – ଅନେକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଭାବେ ଘଟିଥାଏ । ସେମାନଙ୍କର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା କମ୍ ଥାଏ । ଏଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଘଟିବା ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କଲେ ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇ ଉଠେ । ପୁଣି ଯେଉଁ ଘଟଣାମାନ ନିୟମିତ ଘଟେ । ତାହା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ କେତେ ଦଶ (condition) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର କାର୍ଯ୍ୟରେ ବାଧା ଉପୁଜାଏ, ଫଳରେ ଉତ୍ତମ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହୋଇନପାରେ ।

(୪) ପରିମାଣାତ୍ମକ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Unsuitable to prepare quantitative conclusions) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ପରିମାଣାତ୍ମକ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବା କଷ୍ଟକର । କେବଳ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ବିଶ୍ଳେଷଣ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ କରାଯାଏ ।

(୫) ପ୍ରୟୋଗର କ୍ଷେତ୍ର ସୀମିତ (Limited scope of study) – ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷେତ୍ରରେ କମ ସମୟ ପାଇ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ । କ୍ଷେତ୍ର ବୃହତ୍ତର ହେଲେ ଉତ୍ତମ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ପୁଣି ବହୁଦିନ ଧରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ସମୂହ ଗବେଷକଙ୍କୁ ସନ୍ଦେହ କରିପାରେ ଓ କୃତ୍ରିମ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଇ ପାରେ ।

(୬) ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟର ଦୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଯୋଗ (Inadequate use of sense organs) – ଯେଉଁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମ:ନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ଗବେଷକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରେ ସେମାନେ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ପ୍ରତି ଅଧ‌ିକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ହୋଇପଡ଼ନ୍ତି ଓ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ହୁଏତ ଛାଡ଼ିଦେଇପାରନ୍ତି । ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜନ୍ ମେଜ୍ (John Madge) ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ବାସ୍ତବିକ ଆମର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ଗୁଡ଼ିକ ମନମୁଖୀ, ମାନଲାଖ୍ ଓ ଅବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଦୋଷପୂର୍ଣ୍ଣ ଯନ୍ତ୍ର ଅଟନ୍ତି ।’’

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ତଥା ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ଉପଯୋଗୀ ପ୍ରବିଧୂ । ଯଦି ଏହାକୁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ପୂର୍ବକ ଉପଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟରେ ଏହା ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବ ।

8. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnaire) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏବଂ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଲକ୍ଷଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାଥମିକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପକରଣ । ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏକ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ରହିଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଅତ୍ୟଧ‌ିକ କଷ୍ଟକର ଓ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇପଡ଼େ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ସାକ୍ଷାତକାର ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟ ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏ ପ୍ରକାର ଅସୁବିଧା ଦୂର କରିବା ଲାଗି ସାମାଜିକ ବିଜ୍ଞାନର ଗବେଷକମାନେ ଏକ ଗବେଷଣା ଉପକରଣ ବାହାର କରିଛନ୍ତି ଯାହା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnaire) ନାମରେ ସୁପରିଚିତ ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ହେଉଛି, ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ସୂଚୀ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ନିମିତ୍ତ ଯେଉଁ ସୂଚନାମାନ ଆବଶ୍ୟକ ଥାଏ, ତାହା ପାଇବାପାଇଁ ପ୍ରଥମେ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାପରେ, ଏହି ପ୍ରଶ୍ନସୂଚୀକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଫେରସ୍ତ କରିଦେବା ପାଇଁ ଏକ ନିବେଦନ ପତ୍ର ସହିତ ଡାକଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦିଆଯାଏ । ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ଡାକ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରାପ୍ତ ସୂଚନାର ଆଧାରରେ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ନିଷ୍କର୍ଷ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପଯୋଗ ଡାକ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ‘ଡାକଦ୍ଵାରା ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ’’ (Mailed questionnaire) ଦିଆଯାଏ ।

ସଂଜ୍ଞା (Definition) – ବିଭିନ୍ନ ଗଷେକମାନେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରକୃତିକୁ ଅନେକ ସଂଜ୍ଞାଦ୍ୱାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଛନ୍ତି । ଗୁଡେ ଏବଂ ହାଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ସାଧାରଣଭାବେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଶବ୍ଦଟି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଇବାପାଇଁ ଏକ ଉପକରଣକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଯାହାକୁ ଏକ ଫର୍ମ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ପୂରଣ କରିଥାଏ’’ । “In general the word Questionnaire refers to a device for securing answers to questions by using a form, which the respondent fills up himself.”

ବୋଗାର୍ଡ଼ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକାଧିକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଉଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସୂଚୀ ଅଟେ । (A Questionnaire is a list of questions to a number of persons for answer”.)
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Characteristics of Questionnaire) :

(୧) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ୟୟନର ବିଭିନ୍ନ ପକ୍ଷ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାପ୍ତକରିବା ପାଇଁ ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ସୂଚୀ ଅଟେ ।
(୨) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ହେଉଛି ଏକ ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉପକରଣ ।
(୩) ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଡାକଦ୍ଵାରା ପଠାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ମଧ୍ୟ ଏହା ବିତରଣ କରାଯାଇପାରେ।
(୪) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ଉତ୍ତରଦାତା ନିଜେ ଫର୍ମ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।
(୫) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଦ୍ଵାରା କେବଳ ଶିକ୍ଷିତବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏହା ପୂରଣ କରିବା କଷ୍ଟକର ।
(୬) ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଲୋକଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ପାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏକ ସାଙ୍ଗରେ ଅନେକ ସୂଚନା ଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୭) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଭାଷା ସରଳ ଓ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉତ୍ତରଦାତା ଠିକ୍ ରୂପେ ପ୍ରଶ୍ନ ବୁଝିନପାରିଲେ, ଏଣୁତେଣୁ ଉତ୍ତର ଦେବାର ଆଶଙ୍କା ଥାଏ ।
(୮) ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କଲାବେଳେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ନ ଥିବାରୁ ସେ ନିଃସଙ୍କୋଚରେ କେତେକ ଗୁପ୍ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଦିଏ ।

9. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପକାରିତା ବା ଉପାଦେୟତା ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଗବେଷଣା କାର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ସିନ୍ ପାଓ ୟାଇ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ମହତ୍ତ୍ବକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ବିଶାଳ ଏବଂ ବ୍ୟାପକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ଶୀଘ୍ରତମ ଓ ସରଳତମ ପ୍ରଣାଳୀ ।’’ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପକାରିତାମାନ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ୟୟନ (Large Universe Covered) – ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ସାକ୍ଷାତକାର ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗବେଷକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରେ । ମାତ୍ର କ୍ଷେତ୍ର ବୃହତ୍ ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ବାଚିତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଭେଟିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ବୃହତ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରପ୍ରାପ୍ତି ସହଜରେ ହୋଇପାରେ ।

(୨) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଧନ, ଶ୍ରମ ଓ ସମୟ ବ୍ୟୟ (Less Expensive) – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ମୁଖ୍ୟତଃ କାଗଜ, ମୁଦ୍ରଣ ତଥା ଡାକ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳତଃ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକାରୀଙ୍କ ଭତ୍ତା, ଦରମା ତଥା ଅନ୍ୟବ୍ୟୟର ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ନାହିଁ । ପୁଣି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୁଲି ଅଧିକ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରହି ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ପାଏ ।

ପୁଣି ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସାକ୍ଷାତକାର ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲେ ଅଧ‌ିକ ସମୟ ଲାଗିବ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସମୟ ଲାଗେ ।

(୩) ଅଧ୍ୟୟନର ପୁନରାବୃତ୍ତି ସମ୍ଭବ (Possibility of Repetition) – କେତେକ ଅଧ୍ୟୟନରେ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ସୂଚନାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ବାରମ୍ବାର ତଥ୍ୟ ପାଇହୁଏ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀମାନ ଅଧ୍ଵ ସଂଖ୍ୟାରେ ଛପାଇ ଏ କାର୍ଯ୍ୟ କରିନିଏ ।

(୪) ଉଭୟ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଓ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ସୁବିଧାଜନକ (Convenient method both for Researcher and Respondent) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ତାଲିମ ତଥା ପ୍ରଶାସନ କଥା ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିକୁ ଏକ ସ୍ବୟଂ ସଂଗଠିତ ଏବଂ ସ୍ଵୟଂ ପ୍ରଶାସିତ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଉତ୍ତରଦାତାମାନେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀକୁ ପାଇ ନିଜ ସୁବିଧା ଅନୁସାରେ ତାହା ପୂରଣ କରିଥାନ୍ତି ।

(୫) ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ସୁବିଧା (Convenient for Statistical Analysis) – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ଶ୍ରେଣୀକରଣ, ସାରଣୀୟନ ତଥା ପରିସଂଖ୍ୟାନୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅଧିକ କୁଶଳତା ସହକାରେ କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ ।

(୬) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଏବଂ ପ୍ରାମାଣିକ ସୂଚନା (Free and Valid Information) – ଅନୁସୂଚୀ, ସାକ୍ଷାତକାର ଇତ୍ୟାଦି ପଦ୍ଧତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା, ସୂଚନାଦାତା ଉତ୍ତର ଦେବା ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉପସ୍ଥିତି ରହିଥାଏ । ତାର ଉପସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ କେତେକ ବିଷୟରେ ସୂଚନାଦାତା ତାର ଗୋପନୀୟ କଥା କହିବାକୁ କୁଣ୍ଠିତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ହୁଏତ ଗୋପନୀୟ କଥା ଲେଖିବାଟା ତା’ ପକ୍ଷରେ ସହଜ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରାମାଣିକ ତଥ୍ୟ ପାଇହୁଏ ।

(୭) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ସୂଚନାର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of objective Information) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ଜାଣି ନ ଥ‌ିବାରୁ ତାର ମନେହୁଏ ଯେ, ତା’ଦ୍ଵାରା ଦିଆଯାଉଥ‌ିବା ଉତ୍ତର ଗୋପନୀୟ ରହିବ । ଏହି କାରଣରୁ ଉତ୍ତରଦାତା ନିଃସଙ୍କୋଚରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଉତ୍ତର ଦେଇଥାଏ । ଫଳରେ ଉତ୍ତର ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ, ବାସ୍ତବ ଏବଂ ପ୍ରମାଣିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଶ୍ରୀମତୀ ୟଙ୍ଗ୍ ଲେଖୁଛନ୍ତି, ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ, ପରିମାଣାତ୍ମକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତଥା ଗୁଣାତ୍ମକ ପ୍ରକୃତିର ତଥ୍ୟ ପାଇବାରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ ହୁଏ ।

(୮) ସରଳ ଉପଯୋଗ (Simple Implementation) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ସରଳ ପ୍ରଣାଳୀ । ଏଥରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ଥରେ ନିଶ୍ଚିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାପରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ ।
ଦ୍ବିତୀୟତଃ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀର ପ୍ରୟୋଗ ବିଶେଷ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ବିନା ଏକ ସାଧାରଣ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା କରିପାରିଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିର ଉପଯୋଗ ହେଉଛି ଅତ୍ୟନ୍ତ ସରଳ ।

10. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଦୋଷ ବା ଅପକାରିତାମାନ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅନେକ ସାହାଯ୍ୟ କଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର କେତେକ ଦୋଷ ଦୁର୍ବଳତା ଅଛି । ତାହା ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(୧) ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for illiterate people) – ଅନେକ ସାମାଜିକ ଘଟଣାର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ, ଉଭୟ ଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅଶିକ୍ଷିତ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକ ଉତ୍ତର ଦେଇପାରନ୍ତି । ଏଣୁ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାର ପରିସର ମଧ୍ୟରୁ ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବାଦ୍ ଦିଏ ।

(୨) ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for Intensive study) – ଯଦି କୌଣସି ସମସ୍ୟାର ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ ତେବେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଅଟେ । ସାକ୍ଷାତକାର, ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ବିଚାର, ଭାବନା, ପ୍ରତିକ୍ରିୟା, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ତଥା ମନୋବୃତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିପାରିଥାଏ । ଏହାଦ୍ବାରା ସମସ୍ୟାର ସୂକ୍ଷ୍ମ ତଥା ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଯାହା ଲେଖିଲେ ତାହା ଉପରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ରାକ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡିଥାଏ ।

(୩) ଉତ୍ତର ପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ୟା (Problem of getting response) – ଡାକଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦାତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପାଏ । ମାତ୍ର ଉତ୍ତରଲେଖ୍ ପଠାଇବା ତାର ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ବାରମ୍ବାର ଅନୁରୋଧ କରିବା ଛଡ଼ା ଆଉ କିଛି କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଉତ୍ତର ପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ୟା ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

(୪) ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂଚନାର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of incomplete information) – ଅନେକ ସମୟରେ ସୂଚନାଦାତା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ସମସ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ନ ଦେଇ ଛାଡ଼ି ଦେଇଥାଏ । ଫଳରେ ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଏ ।

(୫) ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହସ୍ତାକ୍ଷର ସମସ୍ୟା (Problem of illegible handwriting) – ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଉତ୍ତରଦାତାମାନେ ଏପରି ଅକ୍ଷର ଲେଖୁଥାନ୍ତି ଯାହାକୁ ପଢ଼ିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଉତ୍ତରକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇନଥାଏ ।

(୬) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କର ଅଭାବ (Lack of personal contact) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଓ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ରହିନଥାଏ । ଫଳରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଅନେକ ଦ୍ବନ୍ଦର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ ଓ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେଇ ପାରିନଥାଏ।

(୭) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ନିର୍ମାଣ ଅସମ୍ଭବ (Impossibility of Framing Universal Questions) – ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ସମାନ ହୋଇନଥାଏ । ସେମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷା, ସଂସ୍କୃତି, ବିଚାରଧାରା, ପାରିବାରିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି, ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି, ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଇତ୍ୟାଦି ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ପ୍ରଶାବଳୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକୃତିର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ପାଇବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ ।

11. ଅନୁସୂଚୀ (Schedule) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଓ ଅନୁସୂଚୀର ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସୂଚୀ ଏକ ଜନପ୍ରିୟ ପ୍ରବିଧୂ । ଏହା ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ଲିଖୁ ସୂଚୀ ଅଟେ । ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଇ ସୂଚନା ଆଣିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ନିଜେ ଯାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ବାସ୍ତବିକ, ପ୍ରାଥମିକ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଏପରି ଏକ ପ୍ରବିଧ୍ ଯେଉଁଥରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ତଥା ପ୍ରଶାବଳୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଅନୁସୂଚୀକୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ଅନୁସୂଚୀ (Interview schedule) ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

ଅନୁସୂଚୀର ସଂଜ୍ଞା (Definitions)
ବିଭିନ୍ନ ବିଦ୍ୱାନ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖୁ ଏହାର ଅନେକ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ନିମ୍ନରେ କେତେକ ପ୍ରମୁଖ ବିଦ୍ବାନଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ଦିଆଗଲା ।
ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ, ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ସମୂହ, ଯାହା ଏକ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର କର୍ତ୍ତା ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମୁହାଁମୁହିଁ ପଚାରି ତାର ଉତ୍ତର ନିଜେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥାଏ ।’’
(Schedule is the name usually applied to a set of questions which are asked and filled in by an interviewer in a face to face situation with another person)

ଏମ୍. ଏଚ୍. ଗୋପାଳଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ, ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ଏବଂ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ବିଷୟ ସୂଚୀ, ଯାହା ବିଷୟରେ ସୂଚନା ପାଇବାର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ, “(The schedule in a sense is a detailed classified, planned and serial list of items on which information is required.)

ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାମାନଙ୍କର ଆଧାରରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ସୂଚୀ, ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର କରି ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରକୃତି ଏହାର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଦ୍ୱାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ ।

(୧) ଅନୁସୂଚୀ ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟର ବିଭିନ୍ନ ପକ୍ଷ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀବଦ୍ଧ ସୂଚୀ ଅଟେ ।
(୨) ଏହାକୁ ଏକ ପତ୍ର ବା ଫର୍ମ ରୂପେ ତିଆରି କରି ଛପା ଯାଇଥାଏ ।
(୩) ଏହାର ଉପଯୋଗ ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି କରିଥାଏ ।
(୪) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା କେବଳ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ୱାରା ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ ନ କରି ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ସେଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟତାକୁ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ ।
(୫) ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ଉତ୍ତରକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।
(୬) ଏହା ମୌଳିକ ରୂପରେ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାପ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରମୁଖ କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ବିଧୂ ଅଟେ ।
(୭) ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ସାକ୍ଷାତକାର ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏହି ତିନିପ୍ରକାର ବିଧୂର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ।

12. ଅନୁସୂଚୀର ଉପଯୋଗିତା ବା ମହତ୍ତ୍ବ (Utility or Importance of Schedule) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାରେ ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରବିଧ ରୂପେ ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଆଜିକାଲି ଅଧ୍ବକ କରାଯିବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିମ୍ନରେ ଏହାର କେତେକ ଗୁଣ ଓ ଉପଯୋଗିତା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା :

(୧) ଯଥାର୍ଥ ତଥା ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି (Collection of Correct and Reliable Information) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ବାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଯଥାର୍ଥ ବିଶ୍ୱାସ ଯୋଗ୍ୟ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗୃହୀତ କରାଯାଏ । କାରଣ ଏଥିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବାସ୍ତବତାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଏଣୁ ଏହାଦ୍ଵାରା ଯଥାର୍ଥ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଗ୍ରହ ଏବଂ ଅନାବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିଥାଏ ।

(୨) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ (Establishment of Personal contact) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ମା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହେ । ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିକଟ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ଫଳରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ମନରେ ଭ୍ରମ, ସନ୍ଦେହ, ସଂକୋଚ ଏବଂ ଭୟ ଇତ୍ୟାଦିର ନିରାକରଣ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତା ଆତ୍ମୀୟତା ବା ଘନିଷ୍ଠତା କାରଣରୁ ସୂଚନାଦାତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଗୁପ୍ତ ରଖୁବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିନଥାଏ ।

(୩) ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣର ସମ୍ଭାବନା (Possibility of clarifying of confusing questions) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଯଦି ପ୍ରଶ୍ନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ଅସ୍ପଷ୍ଟ ବା ସନ୍ଦେହ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେବେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏହାକୁ ସରଳ ଭାଷାରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦେଇଥାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ମିଳିପାରେ ।

(୪) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସୁବିଧା (Facility of observation) – ଏହି ପ୍ରବିଧିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସ୍ଵୟଂ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ପ୍ରଶ୍ନକୁ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ପଚାରିବା ତଥା ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ତରକୁ ଲେଖ୍ ଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାର ଅନ୍ତଃଦୃଷ୍ଟି ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ତଥା ଅନ୍ତଃଦୃଷ୍ଟି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଶକ୍ତିକୁ ବଢ଼ାଇଥାଏ ।

(୫) ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ (Possibility of changing the questions) – ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଯଦି କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ସଂଶୋଧନ ବା କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନକୁ କାଟି ଦେବା ଉଚିତ ବା ନୂଆ ପ୍ରଶ୍ନକୁ ଯୋଡ଼ିବା ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁଭବ କରେ ତେବେ ସେହି ସମୟରେ ସେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରିଥାଏ । ଯାହାଫଳରେ ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି ସହଜରେ ହୋଇଥାଏ ।

(୬) ସର୍ବାଧ‌ିକ ଜବାବ (Maximum Response) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧୂରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିବା ଯୋଗୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏପରି ବାତାବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ଯେ ଉତ୍ତରଦାତା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦେବାର ରୁଚି ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଫଳତଃ ଅନ୍ୟ ପ୍ରବିଧ୍ ତୁଳନାରେ ଏହାଦ୍ଵାରା ଅଧ‌ିକ ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

(୭) ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ (Useful for all class of people) – ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ୱାରା ଶିକ୍ଷିତ, ଅଶିକ୍ଷିତ, ଧନୀ, ଦରିଦ୍ର ଆଦି ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ପାରିଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧ୍ କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଶ୍ରେଣୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଅଶିକ୍ଷିତ ଶ୍ରେଣୀର ସୂଚନାଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହକରାଯାଇଥାଏ ।

(୮) ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିବାରେ ଏକ ରୂପତା (Uniformity in recording of data) – ଅନୁସୂଚୀର ଉପଯୋଗରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କଲାବେଳେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ନିଜର ସ୍ମରଣ ଶକ୍ତି ଉପରେ ଅଧ୍ଵକ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିନଥାଏ । ଫଳରେ ସୂଚନାଗୁଡ଼ିକୁ ଭୁଲିଯିବାର ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ନଥାଏ । ଏହାଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଭାବେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ଶ୍ରେଣୀ କରଣ, ସାରଣୀୟନ ଏବଂ ପରିସଂଖ୍ୟାନୀୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ସୁବିଧା ହୋଇଥାଏ ।

13. ଅନୁସୂଚୀର ଦୋଷ (Demerits or Limitations of Schedule) ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଅନେକ ଗୁଣ ଓ ମହତ୍ତ୍ବ ସତ୍ତ୍ବେ ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧିରେ କେତେକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଯେଉଁ କାରଣରୁ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅଧ୍ୟୟନରେ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇନଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହି ଦୋଷତ୍ରୁଟିରୁ କେତେକର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଏ ।

(୧) ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନର ସମସ୍ୟା (Problem of Universal Questions) – ଯଦି କୌଣସି ପ୍ରଶ୍ନକୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତା ସମାନ ଅର୍ଥରେ ବୁଝି ଏହାର ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ଦେଇଥାନ୍ତି ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପ୍ରଶ୍ନକୁ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅନୁସୂଚୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଦାତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷାଗତ, ବୌଦ୍ଧିକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ସମାନ ନଥାଏ ।

ଏଣୁ ଏହି ଅସମାନତାକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖ୍ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସମାନ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପାଇବା କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯଦି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅନୁସୂଚୀ ତିଆରି କରାଯିବ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀକରଣ ଏବଂ ସାରଣୀକରଣ କରିବା ଅତ୍ୟଧୃକ କଠିନ ହୋଇଯିବ ।

(୨) ଅଧ୍ବକ ଧନ ଏବଂ ସମୟ ବ୍ୟୟ (Highly expensive and time taking) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଯଦି ଏକାଧ୍ଯକ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଦ୍ଵାରା କରାଯାଏ ତା’ହେଲେ ସେହି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାକୁ ତାଲିମ ଏବଂ ଦରମା ଦେବାରେ ଅଧିକ ଅର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ହେବ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଅଧ୍ୟୟନ ଯଦି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଦ୍ଵାରା କରାଯିବ ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ ଅନେକ ଦିନ ଲାଗିଯିବ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଧନ ଏବଂ ସମୟ ବ୍ୟୟ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।

(୩) ସଂଗଠନାତ୍ମକ ସମସ୍ୟା (Organisational Problems) – ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କୁଶଳତା ମଧ୍ୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଏଣୁ ବିଭିନ୍ନ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କର କୁଶଳତା ଏବଂ ଭୂମିକା ଅନୁସାରେ ସେମାନଙ୍କୁ ତାଲିମ ଦେବା କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଛଡ଼ା କାର୍ଯ୍ୟକର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପୂରଣ କରାଯାଇଥିବା ଅନୁସୂଚୀ ଗୁଡ଼ିକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବା ପାଇଁ ଏବଂ ସଙ୍ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଯଦି ଏହି ସଂଗଠନ କୁଶଳ ପୂର୍ବକ କାର୍ଯ୍ୟ ନ କରନ୍ତି ତେବେ ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ଆଧାରରେ କୌଣସି ସଠିକ୍ ନିଷ୍କର୍ଷ ବାହାର କରିବା ବଡ଼ କଠିନ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ପଡ଼ିଥାଏ ।

(୪) ବିଶାଳ କ୍ଷେତ୍ରପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ (Inappropriate for large Area) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା କେବଳ ସୀମିତ କ୍ଷେତ୍ର ବା କମ୍ ସଂଖ୍ୟକ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ବାରା ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା କଷ୍ଟକର । ଏଣୁ ଏହି ପ୍ରବିଧ‌ି ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରପାଇଁ

(୫) ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କରେ ସମସ୍ୟା (Problem of contacts with the respondents) – ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ଜୀବନ ଏତେ ବ୍ୟସ୍ତ ଯେ ସେ ନିଃସ୍ୱାର୍ଥ ଭାବରେ ନିଜର ସମୟକୁ ନଷ୍ଟ କରିବା ପାଇଁ ଚାହିଁ ନଥାଏ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ବାରମ୍ବାର ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କଠାରୁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ବେଳେ ବେଳେ ବହୁତ କଠିନ ହୋଇଯାଏ । କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଯଦି ଉତ୍ତରଦାତା ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ସମୟ ଦେବାରେ ସମ୍ମତି ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ।

ତଥାପି ସୁଦୀର୍ଘ ଅନୁସୂଚୀକୁ ଦେଖ୍ ଶୀଘ୍ର ଶୀଘ୍ର ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକୁ ପଚାରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥାଏ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ଅସମ୍ମତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଫଳତଃ, ଅନୁସୂଚୀର ସୂଚନା ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଇଥାଏ ।

(୬) ସୂଚନାଦାତାର ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ବ ବ୍ୟବହାର (Bias in Information) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ଭାର, ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ସୂଚନାଦାତାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଏହାର ପ୍ରଭାବରେ ପକ୍ଷପାତ ପୂର୍ବ ସୂଚନା ଦେବାର ସମ୍ଭାବନା ବଢ଼ିଯାଇଥାଏ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ସତ୍ତ୍ବେ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟକୁ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି ଏକ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ ପ୍ରବିଧ୍ ।

14. ଅନୁସୂଚୀ ଏବଂ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Schedule and Questionnaire) ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମାନତା ଓ ପ୍ରଭେଦତା ଦର୍ଶାଅ ?
Answer:
ଆଜିକାଲି କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଭୟ ଅନୁସୂଚୀ ତଥା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅତ୍ୟଧିକ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଅଛି । ବାହ୍ୟରୂପରେ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରବିଧ‌ି ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରର ସମାନତା ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ।

(କ) ସମାନତା (Similarities) –
(୧) ଅନୁସୂଚୀ ତଥା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଉଭୟ ଅଧ୍ୟୟନ ସମସ୍ୟା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପ୍ରଶ୍ନ ସମୂହ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟନ୍ତି ।
(୨) ଉଭୟ ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା ପ୍ରାଥମିକ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୩) ଉଭୟର ପ୍ରଶ୍ନ ରଚନା ପ୍ରାୟ ସମାନ ହୋଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଶୀର୍ଷକ ଓ ଉପଶୀର୍ଷକରେ ବିଭାଜିତ କରାଯାଇଥାଏ ।
(୪) ବାହ୍ୟରୂପରେ ଉଭୟ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀର ଆକାର ଏବଂ ରୂପରଙ୍ଗ ସମାନ ନଥାଏ ।
(ଖ) ପ୍ରଭେଦତା (Differences) – ଉପରୋକ୍ତ ସମାନତା ବ୍ୟତୀତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ଭିନ୍ନତା ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।
(୧) ପ୍ରୟୋଗ ବିଧ୍ (Technique of use)- ଅନୁସୂଚୀ, ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ସୂଚୀ ଅଟେ । ଯାହାର ଉପଯୋଗ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ସାକ୍ଷାତକାର ଦ୍ୱାରା ଉତ୍ତରଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତା ଏହାକୁ ପୂରଣ କରି ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ପାଖକୁ ଡାକରେ ପୁନର୍ବାର ଫେରାଇଥାଏ ।
(୨) ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର (Field of study) – ଅନୁସୂଚୀ କେବଳ ଏକ ଛୋଟ ଅଥବା ସୀମିତ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଡାକଦ୍ବାରା ପଠାଯାଉଥ‌ିବା କାରଣରୁ କୌଣସି ବଡ଼ କ୍ଷେତ୍ରର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ ।

(୩) ସୂଚନା ଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତି (Nature of informations) – ଅନୁସୂଚୀରେ ସାକ୍ଷାତକାର ପ୍ରବିଧ‌ିର ପ୍ରୟୋଗ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଫଳତଃ ଅଧିକ ଗଭୀର ତଥା ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ଦ୍ବାରା ବିସ୍ତୃତ ଓ ଗଭୀର ସୂଚନା ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇପାରିନଥାଏ । ତଥାପି ସୂଚନାଦାତା ଅବଶ୍ୟ ନିଜର ବିଚାରକୁ ସ୍ଵାଧନ ଓ ନିଃସଙ୍କୋଚ ଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ ।

(୪) ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳତା (Changability) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିବା ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅନୁସୂଚୀରେ ଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନକୁ ପଚାରି ପାରିଥାଏ । ଏହା ସହିତ ପ୍ରାପ୍ତ ଉତ୍ତରଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ସ୍ବୟଂ ଲେଖୁ ରଖୁଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ପ୍ରଶ୍ନ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ ଅଧିକ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବାର କ୍ଷେତ୍ର ନଥାଏ । ତେଣୁ ଉତ୍ତର ବି ସେହି ଅନୁରୂପ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ସ୍ତର (Standard of respondents) – ଅନୁସୂଚୀର ପ୍ରୟୋଗ ଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ଅଶିକ୍ଷିତ ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀର ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ ରୂପରେ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରିନଥାଏ ।

(୬) ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ (Contact with informants) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଏବଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିନଥାଏ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ଉତ୍ତରଦାତା ସ୍ଵୟଂ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅଜ୍ଞାତ ରହିଥାଏ । କାରଣ ଏହି ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇପାରିନଥାଏ ।

(୭) ପ୍ରତିଦର୍ଶର କ୍ଷେତ୍ର (Scope of sampling) – ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶ ସରଳତା ପୂର୍ବକ ବଛାଯାଇ ଅଧୟନ ପାଇଁ ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । କାରଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶରେ ଶିକ୍ଷିତ, ଅଶିକ୍ଷିତ ସବୁପ୍ରକାର ଲୋକ ସଳିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏଣୁ ଏହା ଅଧିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିଦର୍ଶ ବାଛିବା ଏକ ସମସ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏଥ‌ିରେ କେବଳ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକଙ୍କୁ ସମାବେଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଫଳତଃ ଏହି ପ୍ରବିଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ୟୟନ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୂହର ବାସ୍ତବିକ ପ୍ରତିନିଧୂ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିନଥାଏ ।

(୮) ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ (Clarification of questions) – ଅନୁସୂଚୀ ଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରପ୍ରାପ୍ତ କରିବା ସମୟରେ ଉତ୍ତରଦାତାର ସମ୍ମୁଖରେ ସ୍ଵୟଂ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଏଣୁ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟତା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଏହାର ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଦେଇଥାଏ । ଯାହାଫଳରେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ଯଥାର୍ଥ ଉତ୍ତର ମିଳିଥାଏ । ଏହାର ବିପରୀତରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧିତ କୌଣସି ପ୍ରଶ୍ନ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ବା ଭାଷା ବୁଝାଯାଇ ନ ପାରିଲେ ବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକୁ ଭୁଲ୍ ବୁଝିନେଲେ ଆବଶ୍ୟକ ସୂଚନା ମିଳି ପାରିନଥାଏ ।

(୯) ଉତ୍ତର ଓ ପ୍ରତିଶତ (Percentage of response) -କାରଣ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତଗତ ଉପସ୍ଥିତି ବାର୍ତ୍ତାଳାପ, ଅନୁରୋଧ ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ବାରା ଉତ୍ତରଦେବା ପାଇଁ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ସୂଚନା ଦେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ପ୍ରାର୍ଥନା ପତ୍ର ବା ଅନୁରୋଧ କରିବା ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକାରର ପ୍ରଭାବ ପକାଇ ପାରିନଥାଏ । ଫଳରେ ଅନୁସୂଚୀ ତୁଳନାରେ ଏଥ‌ିରେ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତରର ପ୍ରତିଶତ ବହୁତ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

(୧୦) ଉତ୍ତର ଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରମାଣ (Verification of the responses) – ଅନୁସୂଚୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ଛଡ଼ା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ଜ୍ଞାତ କରିବା ସହିତ ମଧ୍ୟ କେତେକ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ ତଥ୍ୟ ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇ ପାରିନଥାଏ ।

(୧୧) ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ଟିପ୍‌ପଣୀ (Explanatory notes) – ଅନୁସୂଚୀ ପୂରଣ କରିବା ସମୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ସ୍ବୟଂ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିଥାଏ । ଏଣୁ ଏଥ‌ିରେ ବିଶେଷ ଶବ୍ଦ ତଥା ଶ୍ରେଣୀ ଓ ଉପଶ୍ରେଣୀ ଇତ୍ୟାଦିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସେ ନିଜେ କରିବା ହେତୁ ଟିପ୍‌ପଣୀର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ପୂରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏଥିରେ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ପାଇଁ ପାଦ ଟିପ୍‌ପଣୀ (Foot Notes) ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(୧୨) ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତାର ଗୁଣ ବା ଦକ୍ଷତା (Capacity or Quality of the Researcher) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରୟୋଗ ପାଇଁ ଅଧ୍ୟୟନ କର୍ତ୍ତା ଅଧିକ କୁଶଳ, ଅନୁଭବୀ, ପ୍ରଶିକ୍ଷିତ ଏବଂ ମିଷ୍ଟଭାଷୀ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗୁଣ ଅଭାବରେ ଏହି ପ୍ରବିଧ୍ ଦ୍ବାରା ସୂଚନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିନଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକ ଅନୁସୂଚୀରେ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତର ପ୍ରତିଶତ ଅଧ୍ଵ ରହିଥାଏ ସରଳ ବିଧ୍ ଅଟେ । ଏହାର ଉପଯୋଗ କରିବା ପାଇଁ ଅଧିକ କୁଶଳତା ବା ତାଲିମର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିନଥାଏ ।

(୧୩) ଖର୍ଚ୍ଚାନ୍ତ ପ୍ରବିଧ‌ି (Expensive techniques) – ଅନୁସୂଚୀ ପ୍ରବିଧ ପ୍ରୟୋଗରେ ସାମଗ୍ରୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ଅଧିକ ଧନ ଏବଂ ସମୟର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପ୍ରବିଧ‌ିରେ ଡାକଦ୍ବାରା ଅଧ୍ବକ ଉତ୍ତର ଦାତାଙ୍କଠାରୁ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ସୂଚନାପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ ।

(୧୪) ଗୁପ୍ତ ସୂଚନା (Secret Information) – ଅନୁସୂଚୀରେ ସୂଚନାଦାତା ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରୂପେ କେତେକ ଗୋପନୀୟ ସୂଚନା ଦେଇ ପାରିନଥାଏ । କାରଣ କେତେକ ତଥ୍ୟର ପ୍ରକୃତି ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯାହାକୁ ମୁହଁରେ କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ବରଂ ଗୁପ୍ତରୂପେ ଲେଖିଦେବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ସେପରି ସୂଚନା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରିଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଭିନ୍ନତା ସତ୍ତ୍ଵେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏବଂ ଅନୁସୂଚୀ ଉଭୟ ସାମାଜିକ ଗବେଷଣାରେ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ଭିନ୍ନତା କେବଳ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର, ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ଉପଯୋଗର ପ୍ରଭେଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ ସୂଚନାଦାତାଙ୍କ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ନେଇ ଏବଂ ଅଧିକ ତଥା ସର୍ବୋତ୍ତମ ସୂଚନା ପାଇବା ପାଇଁ ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧ୍ବକ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ବା ଅନୁସୂଚୀ ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ।

15. ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ଙ୍କ ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ (Law of Three Stages) ବାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ଏକ ସତ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନ ଭାବରେ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ ସଦାସର୍ବଦା ନିୟମ (laws) ଗୁଡ଼ିକର ସନ୍ଧାନରେ ଥିଲା । ଯେଉଁ ସାମାଜିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଜର ଅଧ୍ୟୟନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରିବ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ସମାଜର ଅତୀତକୁ ବୁଝିହେବ ଏବଂ ଏହାର ଭବିଷ୍ୟତ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବାନୁମାନ କରିହେବ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ଆବିଷ୍କୃତ ଏକ ନିୟମ ହେଉଛି ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ । ଏହା ସାମାଜିକ ବିବର୍ତ୍ତନର ବିଶ୍ଵାସ ଉପରେ ଆଧାରିତ।

Evolution of Thinking (ଚିନ୍ତରନ ବିବର୍ତ୍ତନ) :
କଷ୍ଟେ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ସାମାଜିକ ବିକାଶ କିମ୍ବା ମାନବ ପ୍ରଗତି ମାନବ ମନ ବା ଚିନ୍ତନ ବା ବୃଦ୍ଧି ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତି ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ମାନବ ମନର ବିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ମାନବ ଓ ତାହାର ଭାବନା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ବିଭିନ୍ନ ତିନୋଟି ସ୍ତର ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ ବା ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥାଏ ।

ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : (୧) ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର (Theological Fictitions stage), (୨) ମେଟାଫାଇଜିକାଲ୍ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Metaphysical stage), (୩) ସକରାତ୍ମକ ବା ବ Scientific ଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Positive or Scientific stage)

ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ଏବଂ ସାମାଜିକ ସଂଗଠନର ବିଭିନ୍ନ ଭାଗର ବିକାଶ ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରୁଛି । କଷ୍ଟେ ମାନବ ବିକାଶର ତିନୋଟି ସ୍ତରକୁ ତିନୋଟି ଐତିହାସିକ କାଳ ସହିତ ସଂପର୍କୀତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ସୂଚନା ଅନୁସାରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ୧୩୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା ମଧ୍ୟରେ ଥିଲା । ୧୮୦୦ ମସିହାଠାରୁ ବିଶ୍ୱରେ ତୃତୀୟ ସ୍ତର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ତର ୧୩୦୦ ମସିହା ଓ ୧୮୦୦ ମସିହା ଲାଭ କରିଛି ।

ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ମନୁଷ୍ୟର ଚିନ୍ତନର ଯେଉଁ ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

(୧) ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର (Theological fictitions stage) – ଏହା ମାନବ ଚିନ୍ତନର ବିକାଶର ତିନିଗୋଟି ସ୍ତର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ଅଟେ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟର ବୃଦ୍ଧିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ବିକାଶ ହୋଇନଥାଏ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ସେହି ସ୍ତର ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ସବୁ ଘଟଣାକୁ କେତେକ ଅତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖୁଥାଏ ଓ ବିଚାର କରିଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ପଛରେ କୌଣସି-ନା-କୌଣସି ଶକ୍ତିର ହାତ ଥ‌ିବା କଥା ମନୁଷ୍ୟ ଭାବିଥାଏ ମନୁଷ୍ୟ ଧରିନିଏ ଯେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଅଲୌକିକ ବା ଅତି ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତିର ତତ୍କାଳିକ କ୍ରିୟାର ପରିଣାମ ଅଟେ । ଆଦିମ ମାନବ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନଦୀ ଓ ବୃକ୍ଷରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କୁ ଦେଖୁଥାଏ ।

ଏହି ସ୍ତରରେ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ କଳ୍ପନା କରିଥାଏ । ଘଡ଼ଘଡ଼ି ମାରିବା, ବର୍ଷା ହେବା, ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହେବାକୁ ମନୁଷ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ବୋଲି ମାନି ନଥାଏ । ଏହି ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ସଞ୍ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଆତ୍ମା କିମ୍ବା ଈଶ୍ବରଙ୍କୁ ଜୟ-ପରାଜୟ, ଉନ୍ନତି ଓ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦିର ମାଲିକ ରୂପେ ଧରିନେଇଥାଏ । କଷ୍ଟେଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ତର ନିମ୍ନଲିଖ ତିନୋଟି ସ୍ତର ଦେଇ ଅତିକ୍ରମ କରିଥାଏ ।

(କ) ଆତ୍ମାବାଦ (Fetishism) – ସାମାଜିକ ବିକାଶର ଆରମ୍ଭରେ ମନୁଷ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲା ଯେ ସମସ୍ତ ଜୀବନଯୁକ୍ତ ଓ ଜଡ଼ ବସ୍ତୁ ଜୀବନ୍ତ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସାରରେ ଯେତେ ବସ୍ତୁ ଅଛି ସେହି ବସ୍ତୁର ଜୀବନ ଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ଭିତରେ ଆତ୍ମା ବାସ କରୁଛି ବୋଲି ସେମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ । ଏପରିକି ଜଡ଼ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ଜୀବନ ବିହୀନ ନୁହନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଏକ ଆତ୍ମା ରହିଛି । ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥିତି ଓ ଗତି ନିମନ୍ତେ ଏହି ଆତ୍ମାଗୁଡ଼ିକ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି । ଆଦିମାନବର ଚିନ୍ତନ ଏହି ସ୍ତରରେ ଥିଲା ।

(ଖ) ବହୁଦେବବାଦ (Polytheism) – ଯେହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ଆତ୍ମା ଥାଏ ତେଣୁ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ନିମନ୍ତେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମା ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମା ମାନସିକ ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟିକଲା ଏବଂ ଆତ୍ମାବାଦ ବା ପ୍ରେତବାଦ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ତରରେ ଏହି ପ୍ରକାର ଭ୍ରମରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ନିମନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟ ମନ ଆତ୍ମାଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟାକୁ ହ୍ରାସ କଲା ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଦେବତାଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ତେଣୁ ଆତ୍ମାବାଦ ପରିବର୍ତ୍ତେ ବହୁଦେବବାଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲା । କମ୍ ଏହାକୁ ବହୁଦେବବାଦ ନାମରେ ନାମିତ କରିଛନ୍ତି ।

(ଗ) ଏକଦେବବାଦ (Monotheism) – ଧାର୍ମିକ ସ୍ତରରେ ବିକାଶର ତୃତୀୟ ସ୍ତରକୁ କମ୍‌ ଏକ ଦେବବାଦ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଏହି ଅବସ୍ଥା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମାନବ ମସ୍ତିଷ୍କ ଧରେ ଧୂରେ ବିକଶିତ ହୋଇଯାଏ । ଏହା ସହିତ ଏହାର ଚିନ୍ତନରେ ସୂକ୍ଷ୍ମତା ଓ ଗଭୀରତା ଆସିଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ମନ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଯାଏ, ସେତେବେଳେ ସେ ଅନେକ ଦେବତାଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ୱକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିଦିଏ । ତେଣୁ ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଅନେକ ଦେବତାଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଏକ ମାତ୍ର ଦେବତା ଉପରେ ଆସ୍ଥା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ଥାପନ କଲା ।

ତାଙ୍କୁ ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ମାଲିକ ବୋଲି ବିଚାର କରାଗଲା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରନ୍ତି ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କଲା । ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ସେହି ଦେବତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ।

(୨) ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର (Metaphysical Stage) – ମାନବ ଚିନ୍ତନର ବିବର୍ତ୍ତନରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର ହେଉଛି ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର । ଏହା ମଧ୍ୟ ଭାବନାତ୍ମକ ବା ଅମୂର୍ଭସ୍ତର (Abstract Stage) ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହା ଚିନ୍ତନ ବିକାଶର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତର ଅଟେ । ମନୁଷ୍ୟ ଚିନ୍ତନ ନିରନ୍ତର ଭାବରେ ବିକଶିତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ମାନବ ଚିନ୍ତନ ବିକାଶ ସହିତ ତର୍କ ଶକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ବିକାଶ ଘଟିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାକୁ ଈଶ୍ବର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପରିଚାଳିତ କରନ୍ତି ବୋଲି ମନୁଷ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲାନାହିଁ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମନୁଷ୍ୟ ମନରେ ଶଙ୍କା ଈଶ୍ବର ନୁହଁନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ଦେଖାଦେଲା । ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଧରିନେଲା ଯେ ସମସ୍ତ ଘଟଣାର କାରଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏକ ଅମୂର୍ଖ ବା ଅଦୃଶ୍ୟ ଶକ୍ତି ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ଏହି ଶକ୍ତି ଈଶ୍ବରଙ୍କ ପରି ନୁହେଁ ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ମାନବ ଆବେଗ (Human Emotion) ରହିଛି ।

ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତରର ଦୁଇଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ସଂକଟପୂର୍ଣ କିମ୍ବା ବିଧ୍ୱଂସୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Critical or Destructive phase) ଗୁରୁତର କିମ୍ବା ବିନାଶକାରୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Constructive phase) ଗଠନମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ସଭାର ତର୍ଜମା ଓ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଏ । ଈଶ୍ବରଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାହାର ଯେଉଁ ଧାରଣା ଥାଏ ସେଥୁରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ଏବଂ ଏକ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭାବିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରେ । ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ମାଲିକ ରୂପେ ଏକ ଅମୂର୍ତ୍ତ ଶକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ ।

(୩) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର (Positive or Scientific Stage) – ଅଗଷ୍ଟ କଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ମାନବ ଚିନ୍ତନ ବା ଭାବନାର ତୃତୀୟ ଏବଂ ଅନ୍ତିମ ସ୍ତର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତର । ଏହି ସ୍ତର ମଧ୍ୟ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ନାମରେ ପରିଚିତ । ତାନ୍ତ୍ରିକ ଧାରଣା ଆଦୌ ସତ୍ୟ ବା ବାସ୍ତବ ନୁହେଁ । ଏଥ‌ିରେ ବିବେକ, ବୁଦ୍ଧି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ (Reasoning) ଓ ଅବଲୋକନର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ସାମାଜିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର ମୂଳ କାରଣ ବା ଉତ୍ସ ଜାଣିବା ବୃଥା ଅଟେ ।

ଯେତେବେଳେ ମନୁଷ୍ୟ ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଧାରଣାକୁ ତ୍ୟାଗ କଲା ଓ ବିବେକ ବୁଦ୍ଧି ପଥରେ ଅଗ୍ରସର ହେଲା ସେତେବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର ପହଞ୍ଚିଲା । ଏହି ସ୍ତରରେ କେବଳ ସେହି ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ଯାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପରେ ଦେଖାଯାଇପାରେ । କମ୍‌ ସ୍ତରର ନିମ୍ନଲିଖୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି ।

ଶେଷରେ, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତରରେ ମସ୍ତିଷ୍କ ଦୈବୀ ଧାରଣା, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକର କାରଣକୁ ଖୋଜିବାର ବୃଥା କଥାକୁ ଛାଡ଼ିଦିଏ ଏହି ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକର ଅନୁକ୍ରମର ନିଶ୍ଚିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଖୋଜିବାରେ ଲାଗିଯାଏ, ବିବେକ, ବୃଦ୍ଧି ଓ ଅବଲୋକନ ସମ୍ମିଳିତ ରୂପରେ ଏହି ଜ୍ଞାନର ଉପାୟ (means) ଅଟେ । ଏହି ଉପାୟରେ ପ୍ରାପ୍ତ ଜ୍ଞାନ ତାର୍କିକ (Rational) ଅଟେ ଓ ପୁନଃ ପରୀକ୍ଷଣ ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ।

ଏହି ସ୍ତରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଭୌତିକ ଘଟଣା ଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଦ୍ଧି ସହାୟତାରେ ବିଚାର କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସ କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ବିଶ୍ବାସ ବା କଳ୍ପନାର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତରରେ ବିବେକ, ବୃଦ୍ଧି ଓ ଅବଲୋକନ ଉପରେ ଅଧ୍ଵରୁ ଅଧ‌ିକ ମହତ୍ତ୍ଵ ଦିଆଯାଏ । ଅନୁଭୂତି ଭିଭିରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରସ୍ତୁତି ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତରର ମୁଖ୍ୟ ଆଧାର ଅଟେ ।

କଷ୍ଟେ ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି ଯେ ମାନବ ଚିନ୍ତନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟାୟ କ୍ରମେ ବା ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ଆସିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସ୍ତରର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ସ୍ତର ବିକଶିତ ହୁଏ । କମ୍‌ଙ୍କର ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ, ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଓ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତର ଏକା ସମୟରେ, ଏକା ମନ (same mind) ରେ କିମ୍ବା ଏକା ସମାଜରେ ରହିପାରେ ଏବଂ ରହିଥାଏ ।

16. ଆତ୍ମହତ୍ୟା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଏବଂ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Suicide) ର ପ୍ରକାରଭେଦ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଦୁର୍ଖମ୍‌ଙ୍କ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧ୍ୟୟନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଗବେଷଣା ନିମନ୍ତେ ମାଇଲ ଖୁଣ୍ଟ ହୋଇ ରହିଅଛି । ୧୮୯୭ ମସିହାରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧିକାଂଶ ସ୍ବୀକୃତ ତତ୍ତ୍ବଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଏକ ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଓ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରିଛନ୍ତି । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଦୁର୍ବଳତା, ମନୋସାତ୍ତ୍ଵିକ ନୈରାଶ୍ୟ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ, ଆର୍ଥିକ କିମ୍ବା ପାରିବାରିକ କାରକ ଯୋଗୁ ଏହି କ୍ରିୟା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ବୋଲି ସେ ବିଚାର କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅନ୍ୟ ମନୋବିଜ୍ଞାନୀୟ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକୁ ସେ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିଛନ୍ତି । ଦୁର୍ଖଙ୍କ ମତରେ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାର ଫଳ । ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ମନ (mind) କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ତେଣୁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କୀତ । ଏହା ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କୀତ ନୁହେଁ ।

ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହିତ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଆଲୋଚନା ଆରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଶବ୍ଦ ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଘଟୁଥିବା ମୃତ୍ୟୁର ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଫଳାଫଳ କ’ଣ ହେବ ସେ ଜାଣିଥାଏ ।
The term suicide, “he says, “refers to all cases of death resulting directly or indirectly from positive or negative acts of the victim himself who knows the result they produce.”

ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ନିଜକୁ ନିଜେ ଗୁଳି କରିବା ବା ବେକରେ ଦଉଡି଼ ଦେବା ଇତ୍ୟାଦି ସକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ସେହିପରି ନକରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦାହରଣ ହେଲା ଜଳନ୍ତା ଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ରହିବା କିମ୍ବା ମୃତ୍ୟୁ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପବାସ ରହିବା କିମ୍ବା ଆତ୍ମହୁତି ଦେବା ଇତ୍ୟାଦି ।

ସାମାଜିକ କରେଣ୍ଟ (Social current)
ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଏକ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବିକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯାହା ‘ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହ’’ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା (Social Condition) ଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ସଂହତି (Integration) ଏବଂ ସମାଜ ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Regulations) ଆଧାରିତ ଦୁଇଟି ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେ ଏହି ଦୁଇଟି ଅବସ୍ଥାକୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହର ଉତ୍ସ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ପ୍ରକାର ଭେଦ (Types of Suicide):
କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଅହଂବାଦୀ (Egoistic) । ପରର୍ଥବାଦୀ (Altruistic) ଅପ୍ରତିମାନୀୟ (Anomic) ଓ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ସଂହତି କିମ୍ବା ସମାଜ ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ମାତ୍ରା (Degree) ସହିତ ସଂଯୋଗ କରିଛନ୍ତି । ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରା ଓ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ଥ‌ିବା ବାହ୍ୟ ବାଧ୍ୟତାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରା ଏବଂ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ।

(୧) ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Egoistic Suicide) – ଯେତେବେଳେ ସାମୂହିକତା କିମ୍ବା ସମୂହ ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ଭାଇ ର ଅଭାବ ରୁହେ ସେତେବେଳେ ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତି ସାମାଜିକ ସମୂହଠାରୁ ନିଜକୁ ଅତିମାତ୍ରାରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବା ଅନୁଭବ କରେ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ସମୂହ ସହିତ ଥିବା ସମନ୍ୱୟ କିମ୍ବା ସମ୍ପର୍କ ଅତିମାତ୍ରାରେ ବିଗିଡ଼ିଯାଏ ବା ସମୂହ ଭିତରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରିକ ସଂଯୋଗଶୀଳତା (Cohesiveness) କୁ ବଜାୟ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ।

ସେତେବେଳେ ଉପରୋକ୍ତ ପରିସ୍ଥିତି ଦେଖାଯାଏ, ଏହି କାରଣରୁ ଅବିବାହିତ କିମ୍ବା ଛାଡ଼ପତ୍ର ପାଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଯେଉଁମାନେ କି ପାରିବାରିକ ଜୀବନର ସ୍ନେହାସ୍ପଦ ବନ୍ଧନକୁ ଉପଭୋଗ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ସେମାନେ ନିଜକୁ ଏକୁଟିଆ ମନେ କରନ୍ତି ଏବଂ ବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ସେମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ଦୁର୍ଖମ୍ କହନ୍ତି ଯେ ଦୃଢ଼ଭାବରେ ସମନ୍ବିତ ସାମୂହିକତା (Collective) ରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ହାର ସ୍ଵଚ୍ଛ ଅଟେ । ଯେତେବେଳେ ସମୂହ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଥାଏ, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଯତ୍ନ, ସୁରକ୍ଷା ଓ ସାହାଯ୍ୟ ପାଇଥାଆନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଭାବରେ ପୂରଣ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କଠାରେ ଅସନ୍ତୋଷ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ନ ଥାଏ ।

ଦୁର୍ଖମ୍ ଆଧୁନିକ ସମାଜର ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରର ମନ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସାମାଜିକ ବିଘଟନର ଫଳ ଅଟେ ଏବଂ ସାମାଜିକ ବିଘଟନର ଆପେକ୍ଷିକ ମାତ୍ରାର ସୂଚକ ଅଟେ । ଆମ ଆଧୁନିକ ସମାଜର ଅବ୍ୟକ୍ତିଗତ, ଆତ୍ମ-କେନ୍ଦ୍ରିକ ଓ ଗୌଣ ସମ୍ପର୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଗୁଣ ରହିଥାଏ । ଏହିପରି ସମ୍ପର୍କ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସାମାଜିକ ଭାବେ ଏକୁଟିଆ କରିଦିଏ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ତଥା ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ସହିତ ଥ‌ିବା ସ୍ଵାଭାବିକ ସଂସର୍ଗଠାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କରିଦିଏ ।

ତେଣୁ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏହି ପରିସ୍ଥିତିର ଫଳାଫଳ ଅଟେ । ଫ୍ରାନ୍ସ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଇଉରୋପର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଘଟଣା ଉପରେ ଲିଖିତ ତଥ୍ୟ (Recorded data) କୁ ବ୍ୟବହାର କରି କିପରି ସ୍ଵଳ୍ପ ବା ଆଦୌ ସଂହତି ନ ଥ‌ିବା ସମୂହ ଅପେକ୍ଷା ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସଂହତି ଥିବା ଘଟଣାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ହାର ସ୍ଵଚ୍ଛ ତାହାକୁ ଦର୍ଶାଇବା ନିମନ୍ତେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଅନେକ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପ୍ରୋଟେଷ୍ଟାଣ୍ଟମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା କ୍ୟାଥେଲିକ୍‌ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ହାର ଅଧିକ ଅଟେ ।

ସେହିପରି ମହିଳାଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅବିବାହିତ ବା ବିଧବାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ହାରରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଯେହେତୁ ବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିବାହ ବନ୍ଧନ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିରହିବାର କାରଣ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ଅବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ କୌଣସି ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇନଥାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣରେ ଦେଖାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଯେଉଁଠାରେ ସଂହତିର ଅଭାବ ଥାଏ କିମ୍ବା ସଂହତିର ବିକଳନ ହୁଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥା ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଜନ୍ମଦିଏ । ଯେତେବେଳେ ସମାଜ ବିଖଣ୍ଡିତ (Disintegrated) ହୋଇ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଯତ୍ନନେବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଅନ୍ତି । ଅସହାୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାକୁ ଏଡ଼ାଇବାର କୌଣସି କାରଣ ନଥାଏ । ତେଣୁ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବା ନିମନ୍ତେ ସେମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ରାସ୍ତାକୁ ବାଛିନିଅନ୍ତି ।

(୨) ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Altrusistic Suicide) – ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୃଢ଼ ସେତେବେଳେ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଦେଖାଦିଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଦୁର୍ଖମ୍ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ଏହି ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ପ୍ରକାର ତ୍ୟାଗ ଅଟେ । ଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ସଂହତି ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିର ସମାଜ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଅନୁରକ୍ତି ଥିଲେ ବ୍ୟକ୍ତି ସମାଜର ମୂଲ୍ୟ ତୁଳନାରେ ନିଜ ଜୀବନକୁ ମୂଲ୍ୟହୀନ ମନେ କରେ । ତେଣୁ ସମାଜର ହିତ ପାଇଁ ନିଜେ ନିଜକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥାଏ ।

ଦୁର୍ଖମ୍ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କେତେକ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ମୃତ ସ୍ୱାମୀ ଚିତାରେ ନାରୀର ଝାସ (ସତୀପ୍ରଥା), ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କର ଆତ୍ମହୁତି, ସୈନିକ (military) ଆତ୍ମହତ୍ୟା ବାହିନୀ ଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମ ବଳିଦାନ (self-homicide) ଏବଂ ମାନବ ବୋମା ଦ୍ଵାରା ଯୁଦ୍ଧୋତ୍ୟତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ (militants) ଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମସ (Self-destruction) ଇତ୍ୟାଦି ହେଉଛି ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କେତେକ ଉଦାହରଣ ।

ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇ ପାରେ ଯେ ପାରମ୍ପରିକ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ସ୍ଵାମୀଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଲେ ତାଙ୍କର ବିଧବା ପତ୍ନୀ ସ୍ଵାମୀଙ୍କ ଚିତାଗ୍ମୀରେ ଝାସ ଦେଇ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିଲେ । ଦୁର୍ଖମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହା ହେଉଛି ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଏକ ଉଦାହରଣ ।

(୩) ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Anomic Suicide) – ଦୁର୍ଖମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଯେ ଯେତେବେଳେ ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷମତା ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼େ ସେତେବେଳେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ସେ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନାମରେ ନାମିତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ଏକ ସମାଜ ଏକ ଆକସ୍ମିକ ଘଟଣା ବା ଜଟିଳ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର କ୍ଷମତା ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପଡ଼େ ।

ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତକାରୀ ଘଟଣା ଆକସ୍ମିକ ଆର୍ଥିକ ଉନ୍ନତି ପରି ସକାରାତ୍ମକ (Positive) ବା ଆର୍ଥିକ ମାନ୍ଦା ପରି ନକରାତ୍ମକ (Negative) ଘଟଣା ହୋଇପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଭୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଘଟଣା ଯୋଗୁ ସମାଜ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ବା ବାସନାକୁ ରୋକିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ । ସମାଜର ଦୁର୍ବଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ କ୍ଷମତା ପ୍ରତିମାନହୀନତା ଓ ନୈରାଶ୍ୟର ଏକ ପ୍ରଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

ଅର୍ଥନୈତିକ ମାନ୍ଦାବସ୍ଥା (Economic depression) ପରି ସଂକଟ ସମୟରେ କର୍ମଚାରୀ ତାର ଚାକିରି ହରାଏ, ଭାଗ୍ୟବାନ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାଗ୍ୟହୀନ ଓ ଦରିଦ୍ର ହୋଇଯାଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ହ୍ରାସ କରିବା ଏବଂ ଆତ୍ମ-ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଶିକ୍ଷା କରିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ । ଯଦି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଧରେ ଧୂରେ ସଂଗଠିତ ହୁଏ ତେବେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସହଜରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପ ଖୁଆଇଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ଓ ଇଚ୍ଛାକୁ ହ୍ରାସ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏପରିକି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସଂକଟଜନକ ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ଖାପ ଖୁଆଇବାରେ ସମାଜର ଯେଉଁ ଭୂମିକା ଥାଏ ସମାଜ ସେହି ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ । ଏହି ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବା ପ୍ରତିମାନହୀନତା ଅବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବା ସ୍ତରକୁ ଚାଲିଯାଆନ୍ତି ।

ସେହିପରି ଉନ୍ନତ ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତି (Economic boom) ବା ଆକସ୍ମିକ ଆର୍ଥିକ ସଫଳତା (ଲଟେରୀ ଜିତିବା ପରେ ) ଘଟଣାର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ପାରମ୍ପରିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ସହଜରେ ଉପଲବ୍ଧ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏହି ସୁଯୋଗର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଉପଯୋଗ କରିବାକୁ ଆଗେଇ ଆସନ୍ତି । ଆର୍ଥିକ ଫାଇଦା ସେମାନଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଏ ।

ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବାହ୍ୟଚାପ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି । ଯେହେତୁ ନୈତିକ, ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଜୀବନ ଏବଂ ଏହାର ଆନନ୍ଦ ଯାହା ସହିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ପୂର୍ବରୁ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ତାହା ଅତୀତର କଥା ହୋଇଯାଏ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଫଳତା ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଅର୍ଥହୀନ ହୋଇଯାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତିମାନହୀନତା ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅସହ୍ୟ ହୋଇଯାଏ । ଏହି ଅସହ୍ୟ ଅବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ ।

ଦୁର୍ଖମଙ୍କ ମତରେ ଯେତେବେଳେ ସମାଜରେ ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକାରାତ୍ମକ ଅବସ୍ଥା ଦେଖାଯାଏ ସେତେବେଳେ ଏହା ସମାଜର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ କ୍ଷମତାକୁ ନ୍ୟୁନ କରିଦିଏ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ହେଲା ଅନେକ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଜୀବନ ସଂଗଠନର ଆକସ୍ମିକ ଓ ଉଗ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ନିଜକୁ ଖାପଖୁଆଇବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେମାନେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରନ୍ତି |

(୪) ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Fatalistic Suicide) – ଦୁର୍ଖମ୍ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ତାଙ୍କର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ପୁସ୍ତକର ପାଦଟୀକାରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ସମାଜର ଦୁର୍ବଳ (weak) ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାରଣରୁ ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଦେବାର ଅଧ୍ଵ ସମ୍ଭାବନା ଥିବାବେଳେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମାତ୍ରାଧ୍ଵ ହେଲେ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତର ଦ୍ୱାରକୁ ନିର୍ଭୟ ଭାବରେ ବନ୍ଦ କରିଦିଆଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଦମନମୂଳକ ବା ପିଡ଼ାଦାୟକ ଶୃଙ୍ଖଳା ଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଏ ସେମାନଙ୍କର ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାର ଅଧ‌ିକ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ଦାସ (slave) ର ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟର ଦମନମୂଳକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଗୁ ସେ ଆଶାଶୂନ୍ୟ ହୋଇ ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିଥାଏ । ଦୁର୍ଖଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏକ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଅଟେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ପରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା ମଧ୍ଯ ବ୍ୟକ୍ତିର ବାହାରେ ରହିଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ଚାପ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ । ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ସାମାଜିକ ତଥ୍ୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ସାମାଜିକ କାରଣ ଦ୍ଵାରା ଏହାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ ।

17. ସଂସ୍କୃତୀକରଣ (Sanskritisation) କ’ଣ ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ (Prof M. N. Srinivas) ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଭାବେ ପରିଚିତ ଅଟେ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଭାରତୀୟ ସମାଜବିଜ୍ଞାନୀ ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ଭାରତରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥ‌ିବା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୫୨ରେ ପ୍ରକାଶିତ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ‘ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ଦୁର୍ଗମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଓ ସମାଜ’’ରେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ସେ ଏହି ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଏକ କରିଛନ୍ତି ।

ତାଙ୍କ ଗବେଷଣା ସମୟରେ ସେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର କୁର୍ଗମାନଙ୍କୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଶ୍ରୀନିବାସ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ସମାଜରେ ନିଜ ନିଜର ସାମାଜିକ ପ୍ରସ୍ଥିତିକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଆଶାରେ ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ପାଇଁ ଶ୍ରୀନିବାସ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ’ ଶବ୍ଦକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଗବେଷଣାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଜୀବନ ଶୈଳୀକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁକରଣ କରୁଛନ୍ତି ।

ତେଣୁ ଏହି ଅନୁକରଣ ବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଶ୍ରୀନିବାସ ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ ଅପେକ୍ଷା ସଂସ୍କୃତୀକରଣକୁ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ମନେ କଲେ । ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କେବଳ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ନୀଚ ଜାତିମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମିତ ନାହିଁ, ବରଂ ଭାରତୀୟ ଜନଜାତିମାନଙ୍କ କରିଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତିକରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଶ୍ରୀନିବାସ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ‘ସଂସ୍କୃତୀକରଣ ଏକ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଯାହା ଦ୍ଵାରା ଜଣେ ନୀଚ ହିନ୍ଦୁ ଜାତି ବା ଜନଜାତି କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉଚ୍ଚଜାତି ବା ଦ୍ବିଜମାନଙ୍କ ସହିତ ଏହାର ପ୍ରଥା, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ଆଦର୍ଶ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ ।’’ ଏହି ପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ସେମାନେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଦାବି କରିଥାନ୍ତି । ଏହିପରି କରି ଏବଂ ଶାକାହାରୀ ହୋଇ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ କର୍ମକାଣ୍ଡର ସଂସ୍କୃତୀକରଣ କରି ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟରେ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ତାର ପ୍ରସ୍ଥିତି ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ ।

ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସ୍ଥିତିମତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଏବଂ ଜାତି ସ୍ତରୀକରଣରେ ନିଜ ଜାତିର ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ଜାତିମାନଙ୍କ ପରି ସମାନ ସାମାଜିକ ରାଜନୈତିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରସ୍ଥିତି ଉପଭୋଗ କରିବା ସଂସ୍କୃତିକରଣର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏ ସବୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଓ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ପାରମ୍ପରିକ ସାମାଜିକ ସଂଗଠନରେ ହେଉଥିବା ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ବ୍ୟାପକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ଏହା ଆଦର୍ଶଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଶିକ୍ଷା ଓ ଶିଳ୍ପର ପ୍ରସାର, ବୈଷୟିକ ଉନ୍ନତି ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରସାରରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତୀକରଣର ଗୁଣ (Characteristics of Sanskritization)
ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ବ୍ୟାପକ ଶବ୍ଦ ଓ ଏହାର ସଠିକ ଅର୍ଥ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ଆମକୁ ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ହେବ । ଯଥା –
(୧) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଞ୍ଚଳନତାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
(୨) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କେବଳ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ନ ରହି ଆଦିବାସୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।
(୩) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ।
(୪) ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ନୀଚ ଜାତି ଓ ନୀଚ ପ୍ରସ୍ଥିତିର ଲୋକ ବା ସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୫) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
(୬) ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ଆଦର୍ଶଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାକି ସାହିତ୍ୟ, କଳା, ଦର୍ଶନ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
(୭) ନିଜର ଓ ନିଜ ଜାତି ପ୍ରସ୍ଥିତିରେ ଉନ୍ନତି ଆଣିବ ।
(୮) ମଦ୍ୟପାନ ଓ ଅପରିଷ୍କାର ଅବଲମ୍ବନରୁ ବିରତ ରହିବ ।
(୯) ଏହା ଏକ ଅନ୍ତଃ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
(୧୦) ଶିକ୍ଷା, ଶିଳ୍ପର ପ୍ରସାର ବୈଷୟିକ ଉନ୍ନତି ଓ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂସ୍କୃତିକରଣର ପ୍ରସାରରେ ସହାୟ ହୋଇଥାଏ ।
(୧୧) ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ଵାରା ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସ୍ଥିତିଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସଂରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭ ହୋଇନଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Odia Solutions Grammar ଅବବୋଧ ପରୀକ୍ଷଣ – (କ) ଗଦ୍ୟାଂଶ Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Odia Grammar ଅବବୋଧ ପରୀକ୍ଷଣ – (କ) ଗଦ୍ୟାଂଶ

ର୍ଥନୁଛେଦ – ୧

୧୯୩୦ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୧୨ ତାରିଖ ………………………. ଲମ୍ନ ସ୍ନନିଶିଡ |

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧. ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ୧୯୩୦ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୨୨ ତାରିଖ କାହିଁକି ସ୍ମରଣୀୟ ?
(ଖ) ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅଯୋଧ୍ୟା ତ୍ୟାଗ କ’ଣ ଶିକ୍ଷା ଦିଏ ?
(ଗ) ‘ଯାହା ଆଦେଶ ହେବ ତାହା ପାଳନ କରିବୁ’ ଏହା କିଏ କାହାକୁ କହିଛନ୍ତି ?
(ଘ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅନୁସାରେ ବର୍ତ୍ତମାନର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କ’ଣ ?

୨. ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ମହାତ୍ମାଜୀ ଆଶ୍ରମ ପରିତ୍ୟାଗ କଲାବେଳେ ଉଚ୍ଚାରଣ କରିଥିବା ମନ୍ତ୍ରର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କ’ଣ ?
(ଖ) ମହାତ୍ମାଜୀ ଆଶ୍ରମ ତପାର କଲାବେଳେ କେଇ ଶକ ଚଲାରଣ କରିଥ୍ଲେ ?
(ଗ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଆଶ୍ରମ ତ୍ୟାଗ ଦୃଶ୍ୟ କ’ଣ ସ୍ମରଣ କରାଇ ଦିଏ ?
ନମୂନା ଉରର : ଉପଭୋକ୍ତ ପୃଶଗ୍ନତିକର ରଭର ପାଠ୍ୟପୁସୃଜରେ ଦିଆଯାଲଛି |

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୨

ଜୀବନ ଚାହେଁ ……………………………….. ତାହାର ଶିଷ୍ୟ ବାଛିଲା ।

(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧ । ଅଳସୁଆ ଲୋକ କାହାକୁ ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇ କେଉଁଠାରେ ରଖେ ?
୨। ନିର୍ବୋଧ ଲୋକମାନେ କ’ଣ ଅନୁଭବ କରୁଥାନ୍ତି ?
୩ । ଜୀବନକୁ ପ୍ରକୃତ ଭଲ ପାଇବାର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
୪। କେଉଁମାନଙ୍କୁ ଭଗବାନ ତାଙ୍କ ଶିଷ୍ୟ ବାଛି ନେଲେ ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ତୁର୍କୀ ଦେଶର ସାଧାରଣ ଲୋକେ କେଉଁ କଥାକୁ ପ୍ରବାଦ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି ?
୨। କେଉଁ ଚିନ୍ତା ମଣିଷକୁ ତା’ ଅଜାଣତରେ ଆଳସ୍ୟର ଶିକାର କରେ ?
୩ । ମଣିଷ କାହାକୁ ଓ କାହିଁକି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଲୁଚାଏ

ନମ୍ଭମା ରଉତ :
(କ) ୧ । ଅଳସୁଆ ଲୋକ ସଇତାନ୍‌କୁ ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇ ନିଜ ଦେହରେ ଆଣି ରଖେ ।
୨। ନିର୍ବୋଧ ଲୋକମାନେ ଆଳସ୍ୟ ଭିତରେ, ସେମାନେ କାମରୁ ଛୁଟି ପାଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଅନୁଭବ କରିଥାନ୍ତି ।
୩ । ଜୀବନକୁ ପ୍ରକୃତ ଭଲପାଇବାର ଅର୍ଥ ସମୟ ନଷ୍ଟ ନ କରିବା ।
୪। ଯେଉଁମାନେ କାଠ କାଟୁଥିଲେ, ଜାଲ ବୁଣୁଥିଲେ, ହଳ କରୁଥିଲେ, ସେଇମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଭଗବାନ ତାଙ୍କ ଶିଷ୍ୟ ବାଛି ନେଲେ ।

(ଖ) ୧। ସଇତାନ୍‌ର ଏତେ ଶକ୍ତି ଯେ ସେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରି ନିଜ ସାଙ୍ଗକୁ ନେଇଯାଏ, ମାତ୍ର ଅଳସୁଆ ଲୋକ ସଇତାନ୍‌କୁ ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇ ନିଜ ଦେହରେ ଆଣି ରଖିଦିଏ ବୋଲି ତୁର୍କୀ ଦେଶର ସାଧାରଣ
୨ । ଯେଉଁ ଲୋକ ଦୀର୍ଘସୂତ୍ରୀ ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି କାମକୁ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନକରି ଆଜିର କାମ ଆସନ୍ତାକାଲି ବା ସପ୍ତାହ ପରେ ଅନେକ ଭଲ କାମ କରିବ ବୋଲି ଚିନ୍ତା କରୁଥାଏ ଓ ସେଥ‌ିପାଇଁ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାଏ, ସେଭଳି ଟି. ମଣିଷକୁ ତା’ ଅଜାଣତରେ ଆଳସ୍ୟର ଶିକାର କରେ ।
୩ । ମଣିଷ ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଲୁଚାଏ । ସେ ଚାହେଁ ଅନ୍ୟମାନେ ତାହାର ଅଭାବକୁ ଜାଣି ନପାରନ୍ତୁ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୩

ସ୍ବାଧୀନତା ହାସଲ କରିବା ………………………………………… ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆଢଣପକ |

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧ । ଆମେ କେଉଁ ସ୍ଵାଧୀନତା ଅର୍ଜନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାଉ ?
୨। ଆମେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର କେଉଁ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାଉ ?
୩ । ଗୃହ ନିର୍ମାଣ ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଲେ କ’ଣ ହେବ ?
୪ । ଯୋଜନାଗୁଡ଼ିକର ଯେତେ ପରିମାଣରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବାକଥା ନ ହୋଇ ପାରିବାର ପ୍ରଧାନ କାରଣ କ’ଣ ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଭାରତର ସ୍ବରୂପ କ’ଣ ଥିଲା ?
୨ । ବୈଶଯିକ ବାତିଦ୍ୟ କିପରି ଦୃର କରାଯାଲପାରିନ୍ଦ ?
୩ । ଭାରତାଯାମାନଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଓ ପ୍ତଧାନ ଆବଶ୍ୟକତା କଣ ?

ନମ୍ଭମା ରଉତ :
(କ) ୧ । ଆମେ ପୂର୍ବତର ତଥା ମହତ୍ତର ସ୍ଵାଧୀନତା ଅର୍ଜନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାଉ ।
୨। ଥମେ କନସାଧାରଣଙ୍କ ବେପାସିକ ଦାବିଦ୍ୟ ଦରକରିବା ଏବଂ ଆଧ୍ୟାମିକ୍ ବିମାମ ଦ୍ଵଜପର କରିବା ଉତ୍ତରଶ୍ୟରେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥାଉ ।
୩। ଗୃହନିର୍ମାଣ ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଲେ, ସ୍ଵଳ୍ପବେତନ ଭୋଗୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ବାସଗୃହ ଯୋଡାଇ ହେବ ।
୪ । ମୋକଳା ଗ୍ତିଡିକାର ସେରେ ପରିମାସର କାଯ୍ୟକାରୀ ହେବା କଥା ନା ହୋଲ ପାତିବାର ଜାଣ୍ଟ ନାମାଣ କପ୍ୟାରେ ରାବନ୍ତରିକଭାର ଅଣାଚ |

(ଖ) ୧। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଭାରତର ସ୍ବରୂପ ଥିଲା ଦୟନୀୟ । ସେ ଭାରତର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାନ୍ତରୁ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତ ଯାଏ ସେ ଦେଖୁଥୁଲେ ଅଗଣିତ ଜ୍ୟୋତିହୀନ ଆଖ୍ ଓ ଦୟନୀୟ ପ୍ରତିଛବି । ସେମାନେ କୁଡ଼ିଆ ଘରେ, ଖତଗଦା ମଝିରେ ରହିଥିଲେ ବି, ସେମାନଙ୍କ ଭିତର ଜ୍ଞାନର ନିର୍ଯ୍ୟାସ ଗାଢ଼ ଥିଲା ।
୨। ବୈଷୟିକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରକରିବା ପାଇଁ ଆମକୁ ସବୁମତେ ଉଦ୍ୟମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଯୋଜନାକୃତ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନ ଦ୍ବାରା ଏବଂ ଶିଳ୍ପ ଓ ରପ୍ତାନୀ ଦ୍ବାରା ବୈଷୟିକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂର ହୋଇପାରିବ ।
୩ । ଭାରତୀୟମାନେ ଦରିଦ୍ର ଓ ନିରାଶୟ ଭାବରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରୁଛନ୍ତି । ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର ଓ ଆଶ୍ରୟ ଭାରତୀୟମାନେ ସ୍ତଥମ ଓ ପ୍ତଧାନ ର୍ଥାବଣ୍ୟକତା |

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୪

ଦେଶଛାଡ଼ି ଜଣେ ଯଦି …………………………………. ଅନୃପୃଣିତ କରନ୍ତି |

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର କ’ଣ ଦେଖ‌ିବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ହେଉଥିଲେ ?
୨। କେଉଁ ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ଆନ୍ତରିକ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ମିଳିଥିଲା ?
୩ । ଗାନ୍ଧିଜୀ କେଉଁ ଦୁଇ ପକ୍ଷର କ୍ଷତ ଶୀଘ୍ର ଆରୋଗ୍ୟ ହେଉ ବୋଲି କାମନା କରିଛନ୍ତି ?
୪। କେଉଁମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଠାରୁ ମହାନ୍ ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ମୋହନ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରୁ କ’ଣ ନେଇ ଫେରିଲେ ?
୨ । କେଉଁ କଥା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ମରଣରେ ରହିବ ?
୩ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ମାରକୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍କଟ୍‌ କ’ଣ ଲେଖୁଥିଲେ ?

ନମ୍ଭମା ରଉତ :
(କ) ୧ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର କଲ୍ୟାଣ ଦେଖ‌ିବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ହେଉଥିଲେ ।
୨ । ଗାନ୍ଧୀ ଓ କସ୍ତୁରବାଙ୍କୁ ଆନ୍ତରିକ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ମିଳିଥିଲା ।
୩ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଭାରତୀୟ ଓ ୟୁରୋପୀୟ ଦୁଇପକ୍ଷର କ୍ଷତ ଶୀଘ୍ର ଆରୋଗ୍ୟ ହେଉ ବୋଲି କାମନା କରିଛନ୍ତି ।
୪। ଯେଉଁ ଯୁବକମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରାଣ ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଠାରୁ ମହାନ୍ ।

(ଖ) ୧। ମୋହନ ସବୁ ଅପ୍ରୀତିକର ସ୍ମୃତିକୁ ଭୁଲିଯାଇ, ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ହୃଦୟରେ ଧରି ଫେରିଲେ ।
୨ । ତାଙ୍କୁ ଯେପରି ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଆଗେଇ ଆସିଛନ୍ତି, ସେହି କଥା ତାଙ୍କର ସବୁଦିନ ସ୍ମରଣରେ ରହିବ ।
୩ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ମାରକୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସ୍କଟସ୍ ସବୁ ତିକ୍ତତା ଭୁଲିଯାଇ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଆନ୍ତରିକତା ପୂର୍ବ କେତୋଟି ଧାଡ଼ି ଲେଖିଥିଲେ । ସେ ଲେଖିଥିଲେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଆମକୁ ଘଷରା, ତୁଚ୍ଛ ଓ ନିରର୍ଥକ ଜୀବନରୁ ଟାଣିଆଣି, ଅକ୍ଳାନ୍ତ ଭାବେ ଦୀନ ଦୁଃଖୀଙ୍କ ସେବାରେ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବାକୁ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରିଥିଲେ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୫

ପାତିତ୍ୟ କାତାପ୍ – କାବ୍ୟର …………………. ଚାଳନା କରିବା ଶ୍ରେୟ ।
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ସାହିତ୍ୟକୁ ଜାତୀୟ ଜୀବନର କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
୨ । କେତେବେଳେ ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ଗଠିତ ହୁଏ ?
୩। କ’ଣ ଜୀବନ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତି ପରିଗ୍ରହଣ କରି ସାହିତ୍ୟ ରୂପେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ?
୪ । କେଉଁମାନେ କଠୋର ସାଧନା କରିବା ଉଚିତ ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିପାତର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
୨ । କେତେବେଳେ ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ?
୩ । ସାହିତ୍ୟ ସେବକମାନକର ଆର୍ଥଦଣ କାଣ ହେବା ଉଚିତ ?

ନମ୍ଭମା ରଉତ :
(କ) ୧। ସାହିତ୍ୟକୁ ଜାତୀୟ ଜୀବନର ମାନମନ୍ଦିର ଓ ଜାତୀୟ ଜୀବନର ପରିମାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।
୨ । ସମୟ ବିଶେଷରେ ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବଳ ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା, ଉଦ୍ଦୀପନା, ଆଶା ଓ ଅନୁରାଗ ଜାତୀୟ ଜୀବନରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ଦ୍ଵାରା ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ଗଠିତ ହୁଏ ।
୩ । ଗୋଟିଏ ଆକାଂକ୍ଷା, କୌଣସି ଏକ ସ୍ଥାନରୁ ବାହାରି ଦାବାଗ୍ନି ସଦୃଶ ଦେଶଯାକ ବ୍ୟାପିଗଲା ପରେ ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ତାହା ଜୀବନ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତି ପରିଗ୍ରହ କରି ସାହିତ୍ୟରୂପେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ।

(ଖ) ୧ । କାତାୟ ମାହିତ୍ୟ ହି କ।ବଳର ପରିମାପକ | ପଦି କାତାପ୍ କାବନର ପରିମାଣ ଓ କ।ତାପର ଗପି ନିର୍ପଣ କରିବାକ୍ କାତାପ ପୃତି ହବିପାରେ ଥାବଣ୍ୟଜଣ ରହିଛି |
୨ । ସାହିତ୍ୟ ଗଠନ କରିବାକୁ ବାଞ୍ଛା କରନ୍ତି, ସେମାନେ କଠୋର ସାଧନା କରିବା ଉଚିତ । ଗତି ନିରୂପଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା, ତାହେଲେ ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିପାତର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ ଏବଂ ତାହା ଜାତୀୟ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
୩ । ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ସାହିତ୍ୟ ଗଠିତ ହେଲେ, ତାହା ଘରେ ଘରେ ପ୍ରବେଶ କରିବ ଏବଂ ଜାତୀୟ ଜୀବନକୁ ଗୋଟିଏ ଛାଞ୍ଚରେ ଢାଳି ପଦାରେ ଠିଆ କରାଇବ । ସାହିତ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ସମ୍ମୁଖରେ ରଖ୍ ଲେଖନୀ ଚାଳନା ହିଁ, ସାହିତ୍ୟ ସେବକଙ୍କର ତହିଁ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିବା ଉଚିତ । ସେହି ସେବକଙ୍କର ଆଦର୍ଶ ହେବା ଉଚିତ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୬

ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦରରେ ଆଜି ………………………………………………. ଙପ୍ରତ ଜମନ୍ଦାଦ |
(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ୧୯୪୨ ମସିହା କାହିଁକି ସ୍ମରଣୀୟ ?
୨। ଉଁମାନେ କତିଦ୍ୱାପର କଥାବସ୍ତୁ ?
୩ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସ୍ଵାଧୀନତା ରକ୍ଷା କରିବାର ଦାୟିତ୍ଵ କାହାର ?
୪। ଯେକୌଣସି ଦାୟିତ୍ୱ ପାଇଁ କାହା ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ କାହାର ଶକ୍ତି ଦରକାର ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। କାହିଁଆନାଓ|ଲାବାର କ୍ଦହକ ପଳେଯତେ ?
୨ । ସ୍ଵାଧାନମା ଙ୍କସ୍ଵାମୀଣ ଉପରେ କିପରି ଅତପାପାର କାରାଯାଇଥିଲା ?
୩ । ମଦ୍ଵାପ୍ନରୁସମାନକରି କ’ଣ ରଯା ବ୍ଦାରିବା କାତିତ କରନ୍ତ ?

ନମୁନା ଉତ୍ତର
(କ) ୧ । ୧୯୪୨ ମସିହା ସ୍ମରଣୀୟ, କାରଣ ଏହିବର୍ଷ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରର ଗୁଳି ଚାଲିଥିଲା ପାଞ୍ଚଶହ ଅଠତିରିଶ ଥର ଏବଂ ଏଥ‌ିରେ ଏକହଜାର ଅଠେଇଶ ମରିଥିଲେ, ଆହତ ହୋଇଥିଲେ ବତିଶି ଶହ, ଏହାଛଡ଼ା ଜେଲ୍, ଜୋରିମାନା, ମାଡ଼, ଗାଳିର ସୀମା ରହିନଥୁଲା ।
୨ । ଯେଉଁମାନେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵାଧୀନତାପାଇଁ ଲଢ଼େଇ କରି ଆତ୍ମବଳି ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନେ ଇତିହାସର କଥାବସ୍ତୁ ।
୩ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସ୍ଵାଧୀନତା ରକ୍ଷା କରିବାର ଦାୟିତ୍ଵ ଯୁବକ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କର ।
୪। ଯେକୌଣସି ଦାୟିତ୍ବ ପାଇଁ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟର ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ଯୌବନର ଶକ୍ତି ଦରକାର ।

(ଖ) ୧ । ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍‌ରେ ଥିବା ନଭଶ୍ଚୁମି ସ୍ମରଣ ସ୍ତମ୍ଭ ଦେଖ‌ିଲେ ଜେନେରାଲ୍ ଡାୟାର କଥା ମନେପଡ଼େ । ସେ ସେଇଠି ଭାରତୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପୋକମାଛି ପରି ମାରିଥିଲା ।
୨। ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଗୁଳି ଚଳାଇ ଦେଇଥିଲେ । ପୁନଶ୍ଚ ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅନେକ ସମୟରେ ଜେଲ୍, ଜୋରିମାନା, ମାଡ଼, ଗାଳି ଅତ୍ୟାଚାରର ସୀମା ରହୁନଥିଲା ।
୩। ମହାପୁରୁଷମାନେ ବହୁ କଷ୍ଟ ସ୍ବୀକାର କରି ଏ ଦେଶରେ ସ୍ଵାଧୀନତାର ଦୃଢ଼ ଭିଭି ସ୍ଥାପନ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ସେହି ଦୃଢ଼ ଭିଭିକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ବର୍ତ୍ତମାନ ଜାତିର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୭

ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ବ ସମନ୍ବିତ …………………………………………….. ଅସ୍ମରସିତ କରିଦେଲାଣି |
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
(କ) ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ମାନବୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଯୁକ୍ତିସଂଗତ ପରିଚାଳନା ନ କଲେ କ’ଣ ହେବ ?
୨। ଆମେ ପୃଡତ୍ୟକ କେତେ ପାସ୍ତ୍ରହିଁନ୍ନା ଥଆଁଦିଁ ବଅଣାଦ୍ଵାର କରୁଛି ?
୩ । ୨୦୫୦ ମସିହା ବେଳକୁ କ’ଣ ହେବ ?
୪। ସାମୁଦ୍ରିକ ଅଞ୍ଚଳ ଉପରେ ମଣିଷର ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବଢ଼ିବା ଦ୍ଵାରା କ’ଣ ଘଟୁଛି ?

(ଖ) ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
୧। ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ବ ସମନ୍ବିତ ଆକଳନ ରିପୋର୍ଟରେ କ’ଣ ସତର୍କ କରାଯାଇଛି ?
୨ । ସାମୁଦ୍ରିକ ଅଞ୍ଚଳ ଆମକୁ କ’ଣ ଯୋଗାଇଥାଏ ?
୩ । ମାନବୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର କେଉଁ ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବ ସମୁଦ୍ର

ନମୁନା ଉତ୍ତର
(କ) ୧ । ମାନବୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଯୁକ୍ତିସଂଗତ ପରିଚାଳନା ନ କଲେ ସାମୁଦ୍ରିକ ସମ୍ବଳର ସହନଶୀଳତା ଧ୍ବଂସ ହେବ ଏବଂ ଅସନ୍ତୁଳିତ ସମୁଦ୍ର ମଣିଷର ବ୍ୟବହାର ଉପଯୋଗୀ ନ ହୋଇ ମାନବଜାତି ପାଇଁ ଏକ ଭୟାବହ ଭବିଷ୍ୟତ ସୃଷ୍ଟି କରିବ ।
୨ । ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଘନକିଲୋମିଟର ସାମୁଦ୍ରିକ ଅଞ୍ଚଳର ଏକ ପଞ୍ଚମାଂଶକୁ ବ୍ୟବହାର କରୁଛୁ । ୩ । ୨୦୫୦ ମସିହା ବେଳକୁ ପୃଥିବୀର ଜନସଂଖ୍ୟା ହଜାରେ କୋଟି ଛୁଇଁଯିବ ।
୪। ସାମୁଦ୍ରିକ ଅଞ୍ଚଳ ଉପରେ ମଣିଷର ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବଢ଼ିବା ଦ୍ଵାରା ଉପକୂଳ ଓ ସମୁଦ୍ରତଳର ବ୍ୟବହାରରେ ଉପରେ ପଡୁଛି ।

(ଖ) ୧ । ପ୍ରଥମ ବିଶ୍ଵ ସମନ୍ବିତ ଆକଳନ ରିପୋର୍ଟରେ ସାମୁଦ୍ରିକ ସମ୍ବଳ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଇଛି । ଏଥୁରେ ବ୍ୟବହାର, ବଢ଼ୁଥ‌ିବା ପ୍ରଦୂଷଣ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ସମୁଦ୍ର ଉପରେ ମାତ୍ରାତିରିକ୍ତ ଚାପ ପକାଉଛି |
୨ । ଅଞ୍ଚଳରୁ ଆମେ ଆମର ବାର୍ଷିକ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକତା, ସାରା ଜୀବନପାଇଁ ମଧୁରଜଳ ଏବଂ ଆମେ ଖାଉଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ସାମୁଦ୍ରିକ ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଇଥାଏ ।
୩ । ମାନବୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଆଣବିକ ପରୀକ୍ଷଣରେ ତେଜସ୍କ୍ରିୟ ପଦାର୍ଥ ଦୀର୍ଘ କାଳଧରି ଜମାହୋଇ ରହିବାଦ୍ୱାରା ସମୁଦ୍ରରେ ତେଲ ବୋହିଯିବା ଦ୍ଵାରା, ମାତ୍ରାତିରିକ୍ତ ପରିମାଣରେ ମାଛ ଧରାଯିବା ଦ୍ଵାରା ତଥା ବେଳାଭୂମିରେ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ପରି ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦ୍ବାରା ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବ ସମୁଦ୍ର ଓ ମହାସାଗର ଉପରେ ପଡୁଛି ।

ଥଡିରିକ୍ତ ଅନ୍ଛେଦ ସମ୍ଲି,ଲିତ ପ୍ରଣୋରର

ଅନ୍ମଚଚ୍ଛଦ – ୧

ଦେଶ ଛାଡ଼ି ଜଣେ ଯଦି ବିଦେଶରେ କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ରହିଯାଏ ତେବେ ସେଇ ବିଦେଶଟା ତାଙ୍କର ଦ୍ବିତୀୟ ଘର ହୋଇଯାଏ । ବିଦାୟକାଳୀନ ସଭାରେ ଭାରତୀୟଙ୍କ ସହିତ ଅନେକ ଇଂରେଜ ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ । ବିଦାୟ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନାର ଉତ୍ତର ଦେଇ ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଥିଲେ, ‘‘ଯଦି ମାତୃଭୂମି ପରେ କେଉଁ ଦେଶ ମୋର ଅଧୂକ ପ୍ରିୟ, ପବିତ୍ର ହୋଇଥାଏ ତେବେ ତାହା ହେଉଛି ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା । ମୁଁ ଦୁଃଖର ସହିତ ଏ ଦେଶ ଛାଡ଼ୁଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଓ ମୋ ଭିତରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟବଧାନ ରହିବ ତାହା ବରଂ ମତେ ଏ ଦେଶ ଆଡ଼କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିବ । ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର କଲ୍ୟାଣ ଦେବାକୁ ମୁଁ ସର୍ବଦା ବ୍ୟାକୁଳିତ ହେଉଥବି । ଏଠି ଆଗେଇ ଆସିଛନ୍ତି, ତାହା ମୋର ସବୁଦିନେ ସ୍ମରଣ ରହିବ ।’’

କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ, ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ନୁହେଁ, ପ୍ରାୟ ପନ୍ଦରଟି ସ୍ଥାନରେ ଗାନ୍ଧୀ ବା’ଙ୍କ ସହିତ ବିଦାୟ ନେବାକୁ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଅତି ଆନ୍ତରିକ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନା ମିଳୁଥିଲା । କେତେ ସ୍ଥାନରେ ସେ କହୁଥିଲେ, ଯେଉଁ ଯୁବକମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରାଣ ଦେଇଛନ୍ତି ସେମାନେ ତାଙ୍କଠାରୁ ମହାନ୍ । ଆଠବର୍ଷ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ସଂଗ୍ରାମ ଚାଲିଛି । ଭାରତୀୟମାନେ ସାହସର ସହିତ ଲଢ଼ିଛନ୍ତି । ୟୁରୋପୀୟମାନେ ପଛରେ ପଡ଼ିନାହାନ୍ତି । ଯାହାହେଉଛି ଏବେ ଯୁଦ୍ଧ ସରିଲା । ଉଭୟ ପକ୍ଷର କ୍ଷତ ଶୀଘ୍ର ଆରୋଗ୍ୟ ହେଉ ବୋଲି ସେ କାମନା କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର କ୍ଳାନ୍ତ ଦେହ ମନ ଦେଶକୁ ଫେରି କିଛିଦିନ ବିଶ୍ରାମ ନେବାକୁ ବ୍ୟାକୁଳ ଥିଲା । ମାତ୍ର ଗୋଖଲେ ତାଙ୍କୁ ଡକାଇଲେ । ସେତେବେଳେ ଗୋଖଲେ ଲଣ୍ଡନରେ । ଅଗତ୍ୟା ଯିବାକୁ ହେବ । ସାଙ୍ଗରେ କ୍ୟାଲେନ୍‌ବାକ୍ ଯାଉଥିବାରୁ ମୋହନ ଆଶ୍ଵସ୍ତ ହେଲେ ।

ଜାହାଜରେ ପଶିବା ପୂର୍ବରୁ ମୋହନ ସ୍ମିସନ ଓ ପୋଲାକଙ୍କ ହାତରେ ସ୍କଙ୍କ ପାଖକୁ ଗୋଟିଏ ଉପହାର ପଠାଇଥିଲେ । ତାହା ହେଉଛି ହଳେ ଚପଲ ଯାହାକୁ ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ସମୟରେ ମୋହନ ଯତ୍ନର ସହିତ ତିଆରି କରିଥିଲେ । ସ୍କଟ୍‌ ତାଙ୍କ କୃଷି ଉପଲକ୍ଷେ ଗୋଟିଏ ସ୍ମାରକୀ ଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥାଏ । ସେଥରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖା ଦେବାପାଇଁ ଆୟୋଜକମାନେ ସ୍କଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ ।

ଏହି ସ୍ମାରକୀରେ ସ୍କ ସମସ୍ତ ତିକ୍ତତା ଭୁଲି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ଆନ୍ତରିକତାପୂର୍ବ କେତୋଟି ଧାଡ଼ି ଲେଖୁଥିଲେ । ସେ ଆରମ୍ଭ କଲେ, ‘ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷ ପୂର୍ବେ ମୁଁ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଶତ୍ରୁପକ୍ଷ ଥିଲି ।’’ ସ୍କଟ୍ସ ମୁକ୍ତକଣ୍ଠରେ କହିଥିଲେ, ‘ମହାତ୍ମାଙ୍କ ପରି ମଣିଷ ଆମକୁ ଘଷରା, ତୁଚ୍ଛ ଓ ନିରର୍ଥକ ଜୀବନରୁ ଟାଣି ଆଣନ୍ତି ଏବଂ ସେ ଅକ୍ଳାନ୍ତ ଭାବେ ଦୀନଦୁଃଖୀଙ୍କ ସେବାରେ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବାକୁ ଆମକୁ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରନ୍ତି ।’’

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ମୋହନ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରୁ କ’ଣ ନେଇ ଫେରିଲେ ?
(ଖ) ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସ୍ମରଣରେ ସବୁଦିନେ କ’ଣ ରହିବ ?
(ଗ) ମାତୃଭୂମି ପରେ କେଉଁ ଦେଶ ତାଙ୍କର ଅଧ୍ବକ ପ୍ରିୟ ବୋଲି ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଥିଲେ ?
(ଘ) ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଛାଡ଼ିବାବେଳେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ବା’ଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରାୟ କେତୋଟି ସ୍ଥାନରୁ ବିଦାୟ ନେବାକୁ ପହଞ୍ଚିଲେ ?

୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) କେଉଁମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଠାରୁ ମହାନ୍ ?
(ଖ) ସ୍କଙ୍କ ପାଖକୁ ମୋହନ କି ଉପହାର ପଠାଇଥିଲେ ?
(ଗ) ସ୍କଙ୍କ ସ୍ମାରକୀ ବକ୍ତୃତାରେ ସେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରତି କି ପ୍ରକାର ମନୋଭାବ ପୋଷଣ କରିଥିଲେ ?

ନମୁନା ଉତ୍ତର
୧. (କ) ମୋହନ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଅପ୍ରୀତିକର ସ୍ମୃତିକୁ ଭୁଲିଯାଇ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଓ ପବିତ୍ର ଦେଶ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ହୃଦୟରେ ଧରି ଫେରିଥିଲେ ।
(ଖ) ଯେଉଁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ସ୍ମରଣରେ ସବୁଦିନେ ରହିବ ।
(ଗ) ମାତୃଭୂମି ପରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ତାଙ୍କର ଅଧ‌ିକ ପ୍ରିୟ ବୋଲି ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଥିଲେ ।
(ଘ) ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ଛାଡ଼ିବାବେଳେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ବା’ଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରାୟ ପନ୍ଦରଟି ସ୍ଥାନରୁ ବିଦାୟ ନେବାକୁ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ ।
(କ) ଯେଉଁ ଯୁବକମାନେ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରାଣ ଦେଇଛନ୍ତି ସେମାନେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଠାରୁ ମହାନ୍ ।
(ଖ) ଜେଲ୍‌ରେ ଥିବା ସମୟରେ ଯତ୍ନର ସହିତ ନିଜେ ତିଆରି କରିଥିବା ହଳେ ଚପଲ ଗାନ୍ଧିଜୀ ସ୍କଟ୍‌ସଙ୍କ ପାଖକୁ ନେବାକୁ ପହଞ୍ଚିଥିଲେ ।
(ଗ) ସ୍କଟ୍‌ ତାଙ୍କ ସ୍ମାରକୀ ବକ୍ତୃତାରେ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ ଯେ ମହାତ୍ମାଙ୍କ ପରି ମଣିଷ ଆମକୁ ଘଷରା, ତୁଚ୍ଛ ଓ ନିରର୍ଥକ କରନ୍ତି ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୨

ଅଧିକାଂଶ ଲୋକେ ଲୋକମତକୁ ଭାରି ଡରନ୍ତି, କାଳେ ଲୋକେ କଅଣ କହିବେ ପରା ! କିନ୍ତୁ ‘ଲୋକମତ’ ଜିନିଷଟା କିମାକାର ବସ୍ତୁ, ଭଲା କେତେ ଲୋକ ତଦାରଖ କରନ୍ତି ? ଏହି ଜାନୁଆରକୁ କିଏ କେତେ ଭାବରେ ଚିତ୍ରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ସୀତାଙ୍କୁ ନିର୍ବାସନ ଦଣ୍ଡ ବିଧାନ କରିଥିଲେ, କେବଳ ଏହି ଜନ୍ତୁକୁ ଭୟ କରି । ଲୋକପବାଦ ଓ ଲୋକମତର ପରାକ୍ରମ ଢେର୍ ବେଶି; କିନ୍ତୁ ଟିକିଏ ଥୟ କରି ଦେଖ‌ିଲେ ଜାଣିପାରିବ ଯେ, ଏ ଗୋଟିଏ ‘ହୋ’ । ଗୋଟିଏ ତାରକୁ ଦୁଇଆଡ଼େ ଟାଣି ବାନ୍ଧିଦିଅ, ଗୋଟିଏ ଅଂଶରେ ଟିକିଏ ଟଂ କରି ଆଘାତ କରିଦିଅ ଦେଖୁବ ଯେ, ଶବ୍ଦଟି ତାର ତମାମ ବ୍ୟାପିଯିବ ଓ ତାରଟି ଏମୁଣ୍ଡରୁ ସେମୁଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶବ୍ଦମୟ ହୋଇଯିବ । ପୂର୍ବରୁ ଏଥ‌ିରେ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଅଛି, ତାହା ଅବଶ୍ୟ ଅଧିକାଂଶ ପାଠକ ଜାଣନ୍ତି ।

ଯେଉଁମାନେ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନଙ୍କ ଉପକାର ନିମନ୍ତେ ପୁନରୁକ୍ତି ଦୋଷ ମାର୍ଜନୀୟ । ଏକ ରାଜାଙ୍କ ଉଆସରେ ଜଣେ ଧୋବା ଥିଲା । ସେ ଧୋବାର ଲୁଗାବୁହା ଗଧଟିର ନାମ ବୁଧୂ । ଦିନେ ସେ ଗଧଟି ମରିଗଲା । ଧୋବାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଚଳ ହେଲା । ସେ ଗଧକୁ ବାହୁନିକରି ଧୋବା କାନ୍ଦୁଥାଏ । ରାଜାଙ୍କର ଜଣେ ପାଖଲୋକ ଧୋବାକୁ କାନ୍ଦିବାର କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ଧୋବା କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ଉତ୍ତର ଦେଲା, ‘ବୁଟି ମରିଗଲା’ । ଭୃତ୍ୟ ଏହା ଶୁଣି କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ନଅରକୁ ଆସି ସମସ୍ତ ଭୃତ୍ୟଙ୍କୁ କହିଲା, ‘ବୁଧୂଟି ମରିଗଲା’ । ଭୃତ୍ୟଯାକ ସମସ୍ତେ ବୁଧୂକୁ ବାହୁନିକରି କାନ୍ଦିଲେ । ରାଣୀମହଲରେ ଏ ଖବର ପହଞ୍ଚିଲାରୁ ରାଣୀଯାକ ମଧ୍ୟ ବୁଧୂ ନାଁ ଧରି କାନ୍ଦିଲେ । ରାଜା ଶୁଣିଲେ, ସେ ମଧ୍ୟ ବୁଧୂ ଯୋଗୁଁ କେତେ କାନ୍ଦିଲେ । ନଅରବ୍ୟାପୀ କୋଳାହଳ ବୁଧୂ ଯୋଗୁଁ ପଡ଼ିଗଲା ।

ଯେଉଁଠାରେ ଶୁଣ, ବୁଧୁର ବିୟୋଗ ହେତୁ ଶୋକ । ଏହି ଶୋକ ସମ୍ବାଦ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ କାନରେ ପଡ଼ିବାରୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ନଅରକୁ ଆସି ଦେଖ‌ିଲେ, ଏପରି ସମାଚାର ! ସେ ରାଜାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ଯେଉଁ ବୁଧୂଆପାଇଁ କାନ୍ଦୁଛ ସେ ବୁଧୂ କିଏ ? ରାଣୀମାନେ ଭୃତ୍ୟ ମହଲକୁ ସମ୍ବାଦ ଦେଲେ, ଭୃତ୍ୟମାନେ ପ୍ରଥମ ଭୃତ୍ୟକୁ ପଚାରିଲେ; ପ୍ରଥମ ଭୃତ୍ୟ ଉପାଦାନରେ ଗଠିତ । ଆମର ଏ କଥାକୁ ବିଶ୍ୱାସ ନ କରି ସୁଦ୍ଧା ସାଧାରଣତଃ ପରୀକ୍ଷା କରିଦେଲେ ସନ୍ଦେହ ତୁଟିଯିବ । ତୁମ୍ଭେ ଦାଣ୍ଡରେ ପାଟିକରି ଦଉଡ଼ ‘‘ଆରେ ! ଚୋର ଗଲାରେ ! ଆରେ ଚୋର ଗଲାରେ’’– ଦେଖ୍, ଦଣ୍ଡକ ମଧ୍ୟରେ ଶତାଧ୍ଵ ଲୋକ ତୁମର ଅନୁଗାମୀ ହେବେ ଓ ଚିତ୍କାର କରିବେ । କିନ୍ତୁ ଶତକଡ଼ା ଜଣେ ସୁଦ୍ଧା ତୁମ ପଛରେ ଦଉଡ଼ିବା ପୂର୍ବରୁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ପ୍ରଥମେ ଚୋରର ବୃତ୍ତାନ୍ତ ବା ତଥ୍ୟ ପଚାରିବାକୁ ଯିବେ ନାହିଁ । ଅଧିକାଂଶ ଲୋକାପବାଦ, ଜନରବ, ଜେଜେକାର, ଜନମତ କେବଳ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ, ଚିନ୍ତାଶୂନ୍ୟ, ଅନୁମାନ, ବିଚାରହୀନ ଅନୁସରଣର ଫଳ ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ଲୋକାପବାଦକୁ ଲେଖକ କେଉଁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁଛନ୍ତି ?
(ଖ) ‘ପୁନରୁକ୍ତି ଦୋଷ’ କ’ଣ ?
(ଗ) ଅଧିକାଂଶ ଲୋକେ କାହାକୁ ଭାରି ଡରନ୍ତି ?
(ଘ) ବୁଧୂ କିଏ ?

୨. ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଶୋକର କାରଣ କ’ଣ ଥିଲା ?
(ଖ) ଜନରବ ଓ ଜନମତ କାହାର ଅନୁସରଣ ମାତ୍ର ?
(ଗ) ଲୋକମତ ଗଠନର ଉପାଦାନ କାଶ ?

ନମୁନା ଉତ୍ତର
(କ) ଲେଖକ ଲୋକାପବାଦକୁ ଏକ ତଦାରଖଶୂନ୍ୟ କିମାକାର ବସ୍ତୁ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରି ଏହାକୁ ଗୋଟିଏ ‘ହୋ’ ଭାବରେ ଦେଖହଛି |
(ଖ) ପୂର୍ବରୁ କଥ୍ତ ବିଷୟ ଓ ଜଣାଶୁଣା ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ପୁନର୍ବାର କହିବା ହେଉଛି ‘ପୁନରୁକ୍ତି ଦୋଷ’ ।
(ଗ) ଅଧିକାଂଶ ଲୋକେ ଲୋକମତକୁ ଭାରି ଡରନ୍ତି ।
(ଘ) ରାଜାଙ୍କ ଉଆସରେ ଥ‌ିବା ଧୋବାର ଲୁଗାବୁହା ଗଧଟିର ନାମ ବୁଧ୍ୟା

୨ (ଗ) ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଶୋକର କାରଣ ଥିଲା – ରାଜ ଉଆସରେ ଥିବା ଧୋବାର ବୁଧୂ ନାମକ ଗଧର ମୃତ୍ୟୁ ।
(ଘ) ଜନରବ ଓ ଜନମତ କେବଳ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ, ଚିନ୍ତାଶୂନ୍ୟ, ଅନୁମାନ ଓ ବିଚାରହୀନ ପ୍ରସଙ୍ଗର ଅନୁସରଣ ଫଳ ମାତ୍ର ।
(ଙ) ତଦାରଖ ଶୂନ୍ୟ ଓ ଶୁଣାଶୁଣି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ବୁଧୂ ନାମକ ଗଧର ମୃତ୍ୟୁରେ ସାରା ରାଜଉଆସ କାନ୍ଦିବା ପରି ବିଚାରହୀନ ଅନୁଗାମୀ ହେବାହିଁ ଲୋକମତ ଗଠନର ଉପାଦାନ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୩

ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦରରେ ଆଜି ମନେପଡ଼େ ନୃଶଂସ ଜେନେରାଲ୍ ଡାୟାର । ଜାଲିଆନାୱାଲା ବାଗ୍‌ରେ ଆଜି ଯେଉଁ ନଭଶ୍ଚୁମ୍ବୀ ସ୍ମରଣ ସ୍ତମ୍ଭ ଠିଆହୋଇଛି, ଠିକ୍ ସେଇଠି ମଶାମାଛି ପରି ମଣିଷକୁ ମାରିଥିଲା ଜେନେରାଲ୍ ଡାୟାର । ପୁଣି କେତେବର୍ଷ ପରେ ୧୯୪୨ରେ ଭାରତୀୟ ଜନତା ଉପରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କର ଗୁଳି ଚାଲିଲା ପାଞ୍ଚଶହ ଅଠତିରିଶ ଥର । ମରିଥିଲେ ଏକ ହଜାର ଅଠାଇଶ, ଆହତ ହେଲେ ବତିଶ ଶହ; ତା’ଛଡ଼ା ଜେଲ୍, ଜୋରିମାନା, ମାଡ଼, ଗାଳି, ଅତ୍ୟାଚାରର ସୀମା ରହିଲା ନାହିଁ ।

ଏବେ ପୁଣି ମନେପଡ଼ନ୍ତି ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ । ପଞ୍ଜାବର କେଉଁ ଏକ ଅନାମଧେୟ ନାଭା ଜେଲ୍‌ରେ ତାଙ୍କ ଉପରେ ହେଲା ଦାରୁଣ ଅତ୍ୟାଚାର । ନିରନ୍ଧ୍ର ନିଭୃତ କୋଠରି; ମଶା, ମାଛି, ମୂଷାମାନଙ୍କର ଉପଦ୍ରବ । କୋଟିପତି ମୋତିଲାଲଙ୍କ ପୁଅ ଜବାହାର, ହାରୋ-ଏଟନର ରାଜକୁମାର ଜବାହାର । କାହାଣୀ ପରି ଲାଗେ– ନାଭା ଜେଲ୍‌ରେ ଶୟନ, ମୁହଁ ଉପରେ ମଶାମାନଙ୍କର ବେହରଣ । ଶୋଇବା ନହେଲେ ଉଠିବସି ଭାରତର ଭବିଷ୍ୟତ କଥା ଭାବିଲେ ଅମୃତପୁତ୍ର ଜବାହାର । ବହୁବାର ଜେଲ୍ ଅନ୍ତର ଆଜି ଗୌରବରେ ଭରିଯାଏ । ଥରେ କଚେରିରେ ତାଙ୍କ ବିଚାର ଚାଲିଥିଲାବେଳେ ଜଣେ ଜଜ୍ଙ୍କୁ ସେ ଶୁଣାଇଥିଲେ – ପରି ନେତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ କାମ କରିବା ଏକ ପରମ ସୌଭାଗ୍ୟ । ଦେଶର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵାଧୀନତାପାଇଁ ଲଢ଼ୁ ଲଢ଼ୁ ଦେଶପାଇଁ ଆତ୍ମବଳି ଦେବାଠାରୁ ଅଧିକ ଗୌରବ ଆଉ ମଣିଷର କ’ଣ ଥାଇପାରେ ?’’

ଆଜି ଏସବୁ ଇତିହାସ । ଯେଉଁମାନେ ମୁହାଁମୁହିଁ ଠିଆହୋଇ ରକ୍ତମାଂସର ଶରୀର ନେଇ ଏସବୁ ସହ୍ୟ କରିଥିଲେ, ସେମାନେ ଏବେ ଇତିହାସର କଥାବସ୍ତୁ । ସେହିମାନଙ୍କ ଚରମ ତ୍ୟାଗର ମୂଲ୍ୟରେ ଏହି ଦେଶକୁ ବହିଆଣିଥିଲେ ସ୍ଵାଧୀନତାର ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ଆଲୋକ । ଯେଉଁମାନେ ସ୍ବାଧୀନତା ଆଣିଥିଲେ, ସେମାନେ ତାଙ୍କ କାମ ସାରିଦେଇ ଚାଲିଯାଇଛନ୍ତି । ତାକୁ ରଖୁବାର ଦାୟିତ୍ଵ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର, ବିଶେଷତଃ ଆମ ଯୁବକ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କର । ଯେ କୌଣସି ଦାୟିତ୍ଵପାଇଁ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟର ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ଯୌବନର ଶକ୍ତି ଦରକାର । ଗାନ୍ଧୀ ଥିଲେ ଏ ଦେଶର ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ନେହେରୁ ଥିଲେ ଯୌବନର ପ୍ରତୀକ ସାହସ ଓ ଶକ୍ତି । ସେହି ମହାପୁରୁଷମାନେ ଏ ଦେଶର ଯେଉଁ ଦୃଢ଼ ଭିଭି ସ୍ଥାପନ କରିଯାଇଛନ୍ତି, ତାକୁଇ ରକ୍ଷାକରିବା ବର୍ତ୍ତମାନ ଜାତିର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଜାତି ଯୁବକମାନଙ୍କ ଶକ୍ତି ଉପରେ ବେଶି ନିର୍ଭର କରୁଥିବାରୁ ଯୁବକମାନେହିଁ ଏହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ସବୁଠୁ ବେଶି ଜାଗ୍ରତ ହେବା ଦରକାର । ଜାଗୃତିର ଅର୍ଥ ଅସଂଯତ ଉନ୍ମାଦ ନୁହେଁ, ସଂଯତ କର୍ମବାଦ ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ଜାଲିଆନାଓ୍ବାଲାବାଗ୍ କାହିଁକି ସ୍ମରଣରେ ଆସେ ?
(ଖ) ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀଙ୍କ ଉପରେ କିପରି ଅତ୍ୟାଚାର କରାଯାଉଥିଲା ?
(ଘ) ଜେଲ୍‌ରେ ଶେଶଇ ନ ହେଲେ ଜବାହାର କ’ଣ କରୁଥିଲେ ?

୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ବ୍ରିଟିଶ୍ ଅତ୍ୟାଚାର ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀଙ୍କପାଇଁ କିପରି ପରମ ସୌଭାଗ୍ୟ ଥିଲା ?
(ଖ) ଦେଶକୁ ସ୍ଵାଧୀନତା କିପରି ଆସିଲା ?
(ଗ) ସାଂପ୍ରତିକ ଭାରତର ଯୁବକ-ଯୁବତୀଙ୍କପାଇଁ ପ୍ରାବନ୍ଧିକଙ୍କ ବାର୍ତ୍ତା କ’ଣ ?

୨ . (କ) ଜାଲିଆନାଓ୍ବାଲାବାଗ୍‌ର ନଭଶ୍ଚୁମ୍ବୀ ସ୍ତମ୍ଭ ପାଖରେ ଜେନେରାଲ ଡାୟାର ମଶାମାଛି ପରି ମଣିଷଙ୍କୁ ମାରିଥିଲେ ଯାହା ଲେଖକଙ୍କ ସ୍ମରଣରେ ଆସିଥାଏ ।
(ଖ) ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀଙ୍କୁ ହତ୍ୟାକରି, ମାଡ଼ଗାଳି ଦେଇ, ଜେଦଣ୍ଡ ଦେଇ, ଜୋରିମାନା କରି, ମଶା-ମାଛି-ମାରିଥିଲେ ଯାହା ଲେଖକଙ୍କ ସ୍ମରଣରେ ଆସିଥାଏ ।
(ଗ) ୧୯୪୨ରେ ଭାରତୀୟ ଜନତା ଉପରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କ ଗୁଳି ପାଞ୍ଚ ଶହ ଅଠତିରିଶ ଥର ଚାଲିଥିଲା ।
(ଘ) ଜେଲ୍‌ରେ ଶୋଇ ନ ହେଲେ ଜବାହାର ଉଠି ବସି ଭାରତର ଭବିଷ୍ୟତ କଥା ଭାବୁଥିଲେ ।

୨ .(କ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ କାମ କରିବା, ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଭାରତର ସେବା କରିବା ଓ ପାଧାନତାପାଇଁ ଲଣୁ ଲୁଣୁ ଦେଶପଲଁ ଆମ୍ବ୍ବଳି ଦେବା ଓ ରନ୍ତ୍ର ମାପର ଶରୀର ନେଲ ବଟିଣୃ ନିପାତନା ଚାଲିଥିଲା ଥ୍ଲାଲା |
(ଖ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପରି ନେତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ସ୍ବାଧୀନତାପାଇଁ ଲଢ଼ି ଲଢ଼ି ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀମାନେ ଇଂରେଜ ଅତ୍ୟାଚାର ସହି ସହି ଆତ୍ମବଳି ଦେବା ଓ ରକ୍ତ ମାଂସର ଶରୀର ନେଇ ବ୍ରିଟିଶ୍ ନିର୍ଯାତନା ସହିବାଦ୍ବାରା ଦେଶକୁ ପାଧାନତା ଅପିଲା |
(ଗ) ଅସଂଯତ ଉନ୍ମାଦ ନହୋଇ ସଂଯତ କର୍ମବାଦ ମଧ୍ୟରେ ଜାଗ୍ରତ ହୋଇ ମହାପୁରୁଷମାନେ ଦେଶର ଯେଉଁ ଦୃଢ଼ ବାର୍ତ୍ତା ଅଟେ ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୪

ଯୋଗକୁ ହେଉ ବା ଦୁର୍ଯୋଗକୁ ହେଉ କୁରୁକୁଳର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ରୋଣ ଓ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାତ ଏକଲବ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ପୁଣି ଥରେ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ହୋଇଚି । ଗୁରୁଙ୍କୁ ଚକିତକରି ଏକଲବ୍ୟ ତା’ର ବିଦ୍ୟାର ପରିଚୟ ଦେଇଚି । ଅସବର୍ଣ୍ଣ ବା ଅପାଂକ୍ତେୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ବିଦ୍ୟାକାମୀ ଆପଣାର ଶ୍ରଦ୍ଧା ଏବଂ ବିଶ୍ଵାସ ବଳରେ କିପରି ପରମ୍ପରାଗତ ସକଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଲଂଘନ କରିଯାଇପାରେ, ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଏକଲବ୍ୟ ତାହାରି ପରିଚୟ ଦେଇଚି । ଯେକୌଣସି ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଏଥରେ ଗୌରବାନ୍ବିତ ଅନୁଭବ କରିବାର କଥା । ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ହୃଦୟ ଅସଲ ଆଚାର୍ଯ୍ୟର ହୃଦୟ ହୋଇଥିଲେ ଦ୍ରୋଣ ସେଦିନ ଏକଲବ୍ୟକୁ କୁଣ୍ଢାଇ ଧରିଥାନ୍ତେ । ଗୁରୁ ଛାତ୍ରଠାରୁ ଶିଖୁଥାନ୍ତା, ପରମ୍ପରାର ନିର୍ମୋକ ଖସି ପଡ଼ିଥାନ୍ତା; ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଭିତରେ ଥ‌ିବା ଅସଲ ଗୁରୁ ସେଦିନ ନବଜନ୍ମ ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତା ।

କିନ୍ତୁ ମହାଭାରତକାର ବ୍ୟାସଦେବଙ୍କର କାବ୍ୟଦୃଷ୍ଟିରେ ହୁଏତ ଏତକ ସାହସ ନଥିଲା । ସାମାଜିକ ପ୍ରେୟ ଉପରେ ମାନବିକ (ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ?) ଶ୍ରେୟର ବିପୁଳତାକୁ ଚିହ୍ନିନେବା ଲାଗି ସାହିତ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଯେଉଁ ସାହସ ରହିବା ଦରକାର, ଓ ସେ ଏହି ଦୁଃସାହସର ଶାସ୍ତି ଦେବାକୁ ଏକ ସାହିତ୍ୟିକ ନ୍ୟାୟ ଖୋଜିବସିଲେ । ଏହି ଶାସ୍ତିକୁ ଏକ ଆବଶ୍ୟକତା ବୋଲି କଥା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା । କୌଳିକତା ଜିତିଲା, କୁଳୀନତା ଜିତିଲା; କିନ୍ତୁ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପଦର ଅପମାନ କରାଗଲା । ଫଳତଃ, ଜ୍ଞାନୀ-ଦ୍ରୋଣ ଦ୍ବେଷୀ-ଦ୍ରୋଣରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲେ । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ରୋଣ ଆପଣାର ପ୍ରଧାନତମ ଆଚାରଧର୍ମ ଭୁଲି ଜଣେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀର ଉତ୍କର୍ଷରେ ଈର୍ଷା ପ୍ରକାଶ କଲେ ।

ତାଙ୍କ ଈର୍ଷା ତାଙ୍କର ଶ୍ରଦ୍ଧାଶୀଳତାକୁ ମାରିଦେଲା । ତାହାର ବଦଳରେ ସେ ଚତୁରତାକୁ ଆପଣାର ସର୍ବୋପାଦେୟ ସନ୍ତକ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । ଏକଲବ୍ୟକୁ ସେ ଗୁରୁଦକ୍ଷିଣା ମାଗିଲେ । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଦକ୍ଷିଣା ଓ ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଧାତୁମୂଳ ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଚି । କିନ୍ତୁ ଏକଲବ୍ୟ ଓ ଦ୍ରୋଣଙ୍କର ଉପାଖ୍ୟାନରେ ଏଣିକି ଯେଉଁ ଦକ୍ଷିଣା ମାଗିବା ଓ ଦକ୍ଷିଣା ଦେବାର ଅଭିନୟ କରାଗଲା, ସେଥୁରେ ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟ ଲାଗି କୌଣସି ସ୍ଥାନହିଁ ନଥଲା । ଦ୍ରୋଣ ଆଙ୍ଗୁଠି ମାଗିଲେ । ଏକଲବ୍ୟ ଆପଣା ହାତର ଆଙ୍ଗୁଠି କାଟିକରି ତାଙ୍କୁ ଦେଲା । ମହାଭାରତର ରଚୟିତା ବ୍ୟାସଦେବ କେଉଁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ସାଧନ ବା କେଉଁ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଗି ଏପରି ଏକ ଦୃଶ୍ୟର ଅବତାରଣା କରାଇଲେ କେଜାଣି ? ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପିତା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

କେଉଁ ପିତା ପୁତ୍ରଠାରୁ ଆଙ୍ଗୁଠି ମାଗିଥାନ୍ତା ? ଯେଉଁ କବି ବା କଥାକାର ଆପଣାର କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥରେ ଏପରି ଏକ ଅଭିଆଣର ଭିଆଣ କରାଇଲେ, ସେହି କବି ପ୍ରକୃତରେ କେଉଁ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରମ୍ପରାର ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥିଲେ ? ଏ ଦେଶର ଇତିହାସରେ ପ୍ରକୃତରେ ଯଦି ସେପରି କୌଣସି ପରମ୍ପରା କୌଣସି ଯୁଗରେ ସମାଜର ସ୍ଵୀକୃତି ପାଇଥୁଲା, ଆଜି ସେହି ପରମ୍ପରାକୁ ଆପଣାର ବୋଲି କହି ମୁଁ କେତେଦୂର ଗର୍ବ ବା ଗୌରବ ଅନୁଭବ କରିପାରିବି ? ମୋର ସମାଜ ସହିତ ସମ୍ମିଳିତ ହେବା ଲାଗି ଏହି ପରମ୍ପରା ମୋତେ ପ୍ରକୃତରେ କେତେଦୂର ସତ୍ପ୍ରେରଣା ଦେଇପାରିବ ? – ଅନେକ ସମୟରେ ମୁଁ ଆପଣାକୁ ଏହିପରି ନାନା ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବି ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧. ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ପରମ୍ପରାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ କିପରି ଲଙ୍ଘନ କରାଯାଇପାରିବ ?
(ଖ) ମହାଭାରତରେ ବ୍ୟାସଦେବଙ୍କଠାରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ସାହସ ନଥିଲା ?
(ଗ) ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ହୃଦୟ ଅସଲ ଆଚାର୍ଯ୍ୟର ହୃଦୟ ହୋଇଥିଲେ ସେ ସେଦିନ କ’ଣ କରିଥା’ନ୍ତି ?
(ଘ) ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଦକ୍ଷିଣା ଓ ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ କି ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ?

୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ଜ୍ଞାନୀ-ଦ୍ରୋଣ ଦ୍ବେଷୀ-ଦ୍ରୋଣରେ ପରିଣତ ହେଲେ କାହିଁକି ?
(ଖ) କେଉଁ ଅଭିଆଣ କଥା ବ୍ୟାସଦେବ ଭିଆଇଲେ ?
(ଗ) ଲେଖକ କେଉଁ ପ୍ରଶ୍ନ ଆପଣାକୁ ପଚାରିବାକୁ କହିଛନ୍ତି ?

ନମୁନା ଉତ୍ତର
(କ) ଅସବର୍ଣ୍ଣ ବା ଅପାଂକ୍ତେୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏକଲବ୍ୟ ପରି ଜଣେ ବିଦ୍ୟାକାମୀ ଆପଣାର ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ବିଶ୍ଵାସ ବଳରେ ପରମକାର ପକଳ ନିୟନ୍ତ୍ରମନ୍ତ୍ର ଲଗାନ କଫନ କରିଯାଲପାଲିର |
(ଖ) ମହାଭାରତର ରଚୟିତା କବି ବ୍ୟାସଦେବଙ୍କଠାରେ ସାମାଜିକ ପ୍ରେୟ ଉପରେ ମାନବିକ ଅଥବା ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଶ୍ରେୟର ବିପୁଳତାକୁ ଚିହ୍ନି ନେବାର ଯେଉଁ ସାହିତ୍ୟିକ ଦୃଷ୍ଟିର ସାହସ ରହିବା ଉଚିତ, ସେହି ପ୍ରକାର କାବ୍ୟଦୃଷ୍ଟିକ ସାହସ ନଥିଲା ।
(ଗ) ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ହୃଦୟ ଅସଲ ଆଚାର୍ଯ୍ୟର ହୃଦୟ ହୋଇଥିଲେ ସେ ସେଦିନ ଏକଲବ୍ୟକୁ କୁଣ୍ଢାଇ ଧରିଥା’ନ୍ତେ । (ଘ) ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଦକ୍ଷିଣା ଓ ଦାକ୍ଷିଣ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଧାତୁମୂଳ ସମ୍ବଳ ରହିଛି ।

୨. (କ) ଦ୍ରୋଣାଚାର୍ଯ୍ୟ ଗୁରୁ ଓ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପଦର ଅପମାନ କରି ତଳକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଧର୍ମ ଭୁଲି ଜଣେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀର ଉତ୍କର୍ଷରେ ଈର୍ଷା ପ୍ରକାଶ କରି ଏକଲବ୍ୟକୁ ଆଙ୍ଗୁଠିକୁ ଗୁରୁ ଦକ୍ଷିଣା ଭାବରେ ମାଗିଲେ – ଯାହାଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନୀ- ଦ୍ରୋଣ ଦେଷୀ-ଦ୍ରୋଣରେ ପରିଣତ ହେଲେ ।
(ଗ) ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଗୁରୁ ପିତାବତ୍ । ଦ୍ରୋଣ ଗୁରୁ ପିତା ହୋଇ ପୁତ୍ରରୂପୀ ଶିଷ୍ୟ ଏକଲବ୍ୟଠାରୁ ଆଙ୍ଗୁଠି ମାଗିବା ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଏକ ଅଭିଆଣ କଥା ଯାହା ବ୍ୟାସଦେବ ନିଜର କାବ୍ୟ-ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଭିଆଇଲେ ।
(ଗ) ପିତାରୂପୀ ଗୁରୁ ପୁତ୍ରରୂପୀ ଶିଷ୍ୟଠାରୁ ଆଙ୍ଗୁଠି ଦକ୍ଷିଣା ମାଗି ନେଇପାରେ– ଏହି ଅଭିଆଣ ପରମ୍ପରାକୁ ଆପଣାର କରି ଗୌରବ ଅନୁଭବ କରିବା ଏବଂ ସାମାଜିକ ସ୍ତରରେ ଥ‌ିବା ଏପ୍ରକାର ଗୁରୁଦକ୍ଷିଣା ପରମ୍ପରାରେ ନିଜକୁ କେତେଦୂର ସମ୍ମିଳିତ କରି ଏ ଘଟଣାରୁ ସପ୍ରେରଣା ପାଇହେବ  – ଏପ୍ରକାର ପ୍ରଶ୍ନ ଲେଖକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଠକ ଆପଣାକୁ ପଚାରିବାକୁ କହିଛନ୍ତି ।

ଅନୁଚ୍ଛେଦ – ୫

ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ତାଙ୍କ ସହିତ ଯେଉଁମାନେ କାମ କରିବାକୁ ଆସିଲେ ସେମାନେ ପ୍ରକୃତ ରମାଦେବୀଙ୍କୁ ଜାଣିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଲେ ନାହିଁ । ପାଇବା ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ସେମାନେ ଥିଲେ ତାଙ୍କ ସୁଖର ସାଥୀ । ଅବଶ୍ୟ ଏହାର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଅଛି । ବାଲେଶ୍ଵରର ଲବଣ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରମାଦେବୀ ଆଗେ ଆଗେ ଚାଲିଛନ୍ତି । ୫୦୦ ଗାଉଁଲୀ ଝିଅ, ବୋହୂ, ବୁଢ଼ୀ ପୁଲିସର ଉପସ୍ଥତିକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନ କରି ଚାଲିଛନ୍ତି । ସେହି ବେଶରେ ତାଙ୍କୁ ଯିଏ ଦେଖୁଛି ସେ ତାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଯେମିତି କହିବ ଅନ୍ୟମାନେ କିଭଳି ବା କହିବେ ? ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ଜାଣନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଯିଏସବୁ ଲେଖ୍ ଜାଣନ୍ତି ତାଙ୍କରି ଭିତରୁ କେହି ଜଣେ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀ ଲେଖୁଦେଲେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ତାହା ହୋଇଯାଆନ୍ତା ଗୋଟିଏ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଜୀବନୀ ପୁସ୍ତକ ।

ସେଭଳି ଉଦ୍ୟମ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେଲା ନାହିଁ । ଯେଉଁମାନେ ଦେଶପ୍ରେମରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ, ଦେଶର ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗଦେଇ କିଛି ତ୍ୟାଗ କରିଛନ୍ତି; ଦରିଦ୍ରର ଭାଷା ବୁଝିପାରନ୍ତି, ଜାତି, ଧର୍ମ, ଭାଷାର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ଯାଇ ନିଜକୁ ମାନବଧର୍ମୀ ବୋଲି ବିଚାରିବାକୁ କିଛିଦୂର ସମର୍ଥ ହୋଇଛନ୍ତି– ସେହିମାନଙ୍କ ଭିତରୁ କେହି ଜଣେ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀ ଲେଖୁବେ ବୋଲି ମୁଁ ତ ଏହି ୧୯୮୩ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆଶା ରଖୁଛି । ସେ ଆଶା ପୂରଣ ହେବ କି ନାହିଁ ତାହା ଭବିଷ୍ୟତହିଁ କହିବ ।

ଏବେ ସେ ଗୋଟିଏ ସାପ୍ତାହିକ ପତ୍ରିକାରେ ତାଙ୍କ କଥା ଲେଖୁଛନ୍ତି । ତାହାର ଆବଶ୍ୟକତା ନିଶ୍ଚୟ ରହିଛି । ସେ ଗୋଟାଏ ଖୁବ୍ ଭଲ କାମ କରୁଛନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ସେଇଟା ତାଙ୍କ ଜୀବନୀ ନୁହେଁ । ରଙ୍ଗମଞ୍ଚରେ ଅଭିନୟ କଲାବେଳେ ଦର୍ଶକହିଁ କହିପାରିବେ ସେ କିଭଳି କ’ଣ କରୁଚି – ସେ ନିଜେ ଯେତେ ଉଦ୍ୟମ କଲେ ବି କହିପାରିବ ନାହିଁ । ରମାଦେବୀ ନିଜ ବିଷୟରେ କେତେଦୂର କ’ଣ ଲେଖୁବେ ? ଏମିତି ହୋଇପାରେ ଯେ, ସେ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିଜକୁ ଚିହ୍ନି ନାହାନ୍ତି; ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କ ସାଧନା ଓ କର୍ମର ଫଳ ଓଡ଼ିଶାର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଉପରେ କିଭଳି ପ୍ରଭାବ ପକାଇଛି ସେ କେମିତି ଜାଣିବେ ? ଯେତେବେଳେ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ହେଉଛି ନିଜକୁ ଜଣେ ନିଜେ ଯାହା ଦେଖୁଛି ବା ଜାଣିଛି ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ମାତ୍ର । ତାହା କଦାପି ଜୀବନୀର ସ୍ଥାନ ପୂରଣ କରିଦେଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ଲେଖକର ଯେଉଁ ଯୋଗ୍ୟତା ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରି ସେହି ଯୋଗ୍ୟତା ନଥ‌ିବା ଜଣେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲେଖକ ଯେତେ କସରତ କଲେ ମଧ୍ୟ ସଫଳ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ କେତୋଟି ଜୀବନୀ ଅତି ଖରାପ ହୋଇଛି, ତାହା ଆମେ ସମସ୍ତେ ଊଣା ଅଧିକେ ଜାଣୁ । ଏ ପୁସ୍ତକରେ ମୁଁ ରମାଦେବୀଙ୍କ ଜୀବନୀ ବା ତାଙ୍କ କୃତି ବିଷୟରେ ଲେଖୁନାହିଁ । ତାଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ଓ ତାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ କାମ କରିବାର ସୁଯୋଗ ମତେ ମିଳିଛି ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ :
୧. ୧ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ରମାଦେବୀଙ୍କୁ ଜାଣିବାପାଇଁ କେଉଁମାନେ ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେଲେ ?
(ଖ) ରମାଦେବୀଙ୍କ ଜୀବନୀ ପୁସ୍ତକ କିଏ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ?
(ଗ) ବାଲେଶ୍ଵରରେ ଲବଣ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ ବେଳେ ତାଙ୍କ ପଛରେ କେଉଁମାନେ ପୁଲିସର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ଭୃକ୍ଷେପ ନ କରି ଚାଲିଥିଲେ ?
(ଘ) ଲେଖକର ଯୋଗ୍ୟତା ନ ଥାଇ ଜଣେ ଲେଖିଲେ କ’ଣ ହୁଏ ?

୨. ୨ ନମ୍ବର ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନ । ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।
(କ) ଜୀବନୀର ସ୍ଥାନ କାହିଁକି ପୂରଣ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ?
(ଖ) ଆତ୍ମଜୀବନୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
(ଗ) ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ରଚିତ କେତେକ ଜୀବନୀ ଗ୍ରନ୍ଥ ଖରାପ ହେବାର କାରଣ କ’ଣ ?

ନମୁନା ଉତ୍ତର :
(କ) ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ରମାଦେବୀଙ୍କୁ ଜାଣିବାପାଇଁ ତାଙ୍କ ସହିତ ଯେଉଁମାନେ ସୁଖର ସାଥୀ ରୂପରେ କାମ କରିବାକୁ ଆସିଥିଲେ ସେହିମାନେ ଜାଣିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଲେ ନାହିଁ ।
(ଖ) ବାଲେଶ୍ଵରର ଲବଣ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନେତୃତ୍ଵ ନେଇ ଆଗେ ଆଗେ ଚାଲିଥିବା ରମାଦେବୀଙ୍କୁ ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ଜାଣନ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେଖୁଛନ୍ତି ଓ ଯେଉଁମାନେ ଦେଶପ୍ରେମୀ, ତ୍ୟାଗୀ, ଭିତରୁ ଜଣେ ରମାଦେବୀଙ୍କ ଜୀବନୀ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ।
(ଗ) ବାଲେଶ୍ବରରେ ଲବଣ ଆଇନ ଅମାନ୍ୟବେଳେ ତାଙ୍କ ପଛରେ ୫୦୦ ଗାଉଁଲୀ ଝିଅ, ବୋହୂ, ବୁଢ଼ୀ ପୁଲିସର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନ କରି ଚାଲିଥିଲେ ।

(ଘ) ଲେଖକର ଯୋଗ୍ୟତା ନ ଥାଇ ଜଣେ ଯେତେ କସରତ କଲେ ମଧ୍ୟ ଲେଖକ ଭାବରେ ସଫଳ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

୨. (କ) ଜୀବନୀ ଦେଖୁଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନୁଭବଦ୍ଵାରା ସଫଳ ହୋଇଥାଏ । ଆତ୍ମଜୀବନୀରେ ଲେଖକ ନିଜକୁ ନିଜେ ଦେଖୁ, ଚିହ୍ନି ଜାଣି ଲେଖୁଥ‌ିବାରୁ ଜୀବନୀର ସ୍ଥାନ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ପୂରଣ କରିପାରିବ ନାହିଁ ।
(ଖ) ଆତ୍ମଜୀବନୀ ହେଉଛି ନିଜେ ଲେଖକ ନିଜକୁ ନିଜେ ଯେପରି ଦେଖୁଛି, ଯାହା ନିଜ ବିଷୟରେ ଜାଣିଛି ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ମାତ୍ର ।
(ଗ) ନିଜ ବିଷୟରେ ଲେଖକ ଠିକ୍ ଦେଖ୍ କହିପାରିବ ନାହିଁ । ନିଜ ବିଷୟରେ କ’ଣ କେତେଦୂର ଲେଖିହେବ ଓ ଲେଖାରେ ନିଜ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଦିଗକୁ ଜାଣିବା ଓ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ । ଏହି କାରଣରୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ରଚିତ କେତେକ ଜୀବନୀ ଗ୍ରନ୍ଥ ଖରାପ ହୋଇଛି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 3 ଜନସଂଖ୍ୟା Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 3 ଜନସଂଖ୍ୟା

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

1. ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଇତିହାସରେ କେଉଁ ବର୍ଷକୁ ବୃହତ୍ତର ବିଭାଜକ କୁହାଯାଏ ?
(i) 1901
(ii) 1911
(iii) 1921
(iv) 1951
Answer:
(iii) 1921

2. 2001 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
(i) 100 କୋଟି
(ii) 102 6916
(iii) 102.7 କୋଟି
(iv) 110 କୋଟି
Answer:
(iii) 102.7 କୋଟି

3. ପରିବାର ନିୟୋଜନ କ’ଣ ?
(i) ପରିବାର ସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ
(ii) ପରିବାର ଭିଭିକ ଯୋଜନା
(iii) ପରିବାର ଆକାର ସଂକୋଚନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ପରିବାର ଆକାର ସଂକୋଚନ

4. ଆମ ଦେଶରେ କେତେ ବର୍ଷ ଅନ୍ତରରେ ଜନଗଣନା କରାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରତିବର୍ଷ
(ii) 5 ବର୍ଷରେ
(iii) 10 ବର୍ଷରେ
(iv) 20 ବର୍ଷରେ
Answer:
(iii) 10 ବର୍ଷରେ

5. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ ଅନ୍ୟତମ ପରିଣାମ ଅଟେ ?
(i) ଭୂମି ଉପରେ ଚାପହ୍ରାସ
(ii) ନିବେଶଯୋଗ ସମ୍ବଳର ଅଭାବ
(iii) ସାମୁହିକ ସଞ୍ଚୟ ବୃଦ୍ଧି
(iv) ଦରଦାମ ହ୍ରାସ
Answer:
(ii) ନିବେଶଯୋଗ ସମ୍ବଳର ଅଭାବ

6. ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ ଅଟେ ।
(i) ସ୍ୱ।ସ୍ଥ୍ୟ ଉପରେ ଅବନୀତି
(ii) ଜୀବନଯାପନ ମାନରେ ଅବନୀତି
(iii) ବିଳମ୍ବିତ ବିବାହ
(iv) ଶିକ୍ଷା ଓ ସଚେତନତାର ହ୍ରାସ
Answer:
(iii) ବିଳମ୍ବିତ ବିବାହ

7. ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଭାରତରେ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ ଅଟେ ?
(i) ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ
(ii) ଅଧ୍ଵ ବୟସରେ ନାରୀମାନଙ୍କ ବିବାହ
(iii) ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପୂର୍ବ ସଫଳତା
(iv) ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ
Answer:
(i) ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ

8. ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତର ସ୍ଥାନ ହେଲା –
(i) ପ୍ରଥମ
(ii) ଦ୍ବିତୀୟ
(iii) ତୃତୀୟ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣ ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଦ୍ବିତୀୟ

9. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ଵ ଜନସଂଖ୍ୟାର କେଉଁ ଦିଗକୁ ଆଲୋଚନା କରେ ?
(i) ଗୁଣାତ୍ମକ
(ii) ପରିମାଣାତ୍ମକ
(iii) ଉଭୟ ଗୁଣାତ୍ମକ ଓ ପରିମାଣାତ୍ମକ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ପରିମାଣାତ୍ମକ

10. ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚଳନତତ୍ତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କ’ଣ ଦେଖାଯାଏ ?
(i) ଅଧିକ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ କମ୍ ଜନ୍ମହାର
(ii) ଅଧ୍ଵ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ବଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର
(iii) ଅଧ‌ିକ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ ଅଧ୍ଵକ ଜନ୍ମହାର
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଅଧିକ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ବଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର

11. ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନା କ’ଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ?
(i) ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ବୃଦ୍ଧି
(ii) ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ
(iii) ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ

12. ଉନ୍ନତି ରାଷ୍ଟ୍ରମାନେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ଵର କେଉଁ ସ୍ତରଦେଇ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି ?
(i) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର
(ii) ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର
(iii) ତୃତୀୟ ସ୍ତର
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ତୃତୀୟ ସ୍ତର

13. ପ୍ରତି ଏକଶତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଶିଶୁ ଜନ୍ମସଂଖ୍ୟା କ’ଣ ସୂଚନା ଦିଏ ?
(i) ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର
(ii) ଶିଶୁ ଜନ୍ମହାର
(iii) ଉଭୟ ଶିଶୁ ଜନ୍ମହାର ଏବଂ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଶିଶୁ ଜନ୍ମହାର

14. 1999 ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର 12 ତାରିଖ ଦିନ କାହାର ଜନସଂଖ୍ୟା 600 କୋଟିରେ ପହଁଞ୍ଚିଲା ?
(i) ଭାରତ
(ii) ଚୀନ୍
(iii) ଆଫ୍ରିକା
(iv) ପୃଥ‌ିବୀ
Answer:
(iv) ପୃଥ‌ିବୀ

15. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
(i) 121 କୋଟି
(ii) 100 6016
(iii) 102 କୋଟି
(iv) 110 କୋଟି
Answer:
(i) 121 କୋଟି

16. 2011 ଜନଗଣନାନୁଯାୟୀ ଦେଶର ସାକ୍ଷରତା ହାର କେତେ ?
(i) 55%
(ii) 74.04%
(iii) 65.02%
(iv) 85.21%
Answer:
(ii) 74.04%

17. 2011 ଜନଗଣନାନୁଯାୟୀ କେରଳ ରାଜ୍ୟର ସାକ୍ଷରତା ହାର କେତେ ?
(i) 74.04%
(ii) 85.21%
(iii) 90%
(iv) 93.9%
Answer:
(iv) 93.9%

18. 2011 ଜନଗଣନାନୁଯାୟୀ ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା କେତେ ?
(i) 250
(ii) 364
(iii) 340
(iv) 324
Answer:
(ii) 364

19. 2011 ଜନଗଣନାନୁଯାୟୀ ଓଡ଼ିଶାର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା କେତେ ?
(i) 269
(ii) 236
(iii) 250
(iv) 260
Answer:
(i) 269

20. 2011 ଜନଗଣନାନୁଯାୟୀ ଭାରତରେ ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ପୁରୁଷଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହିଳାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
(i) 900
(ii) 890
(iii) 950
(iv) 940
Answer:
(ii) 940

21. ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କେଉଁ ବର୍ଷ ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) 1951
(ii) 1956
(iii) 1971
(iv) 1977
Answer:
(i) 1951

22. ଭାରତର ପ୍ରଥମ ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି କେଉଁ ମସିହାରେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) 1952
(ii) 1976
(iii) 2000
(iv) 2010
Answer:
(ii) 1976

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

1. ଭାରତର ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃହତ୍ ଆକାରକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି, ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀମାନେ ଭାରତରେ ___________________ ଘଟିଛି ବୋଲି ମତପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ଜନବିସ୍ଫେ।ରଣ

2. ___________________ ମସିହାକୁ ବୃହତ୍ତର ବିଭାଜନ ବର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
1921

3. ଭାରତର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ _________________________ ମହାଦେଶ ତିଆରି କରାଯାଇ ପାରୁଛି ।
Answer:
ଅଷ୍ମ୍ରଲିଆ

4. ପୃଥ‌ିବୀର ମୋଟ ଭୂଭାଗର ମାତ୍ର ଶତକଡ଼ା 2.4 ଭାଗ ଥାଇ ଭାରତ ବିଶ୍ଵ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ _________________ ପ୍ରତିଶତ ଲୋକଙ୍କୁ ପରିପୋଷଣ କରୁଛି ।
Answer:
17 %

5. ପ୍ରତ୍ୟେକ 1000 ଲୋକସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ମୃତ୍ୟୁ ଜନ୍ମ ନେଉଥ‌ିବା ଶିଶୁମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଗଣିତ କରି ବାର୍ଷିକ _____________________ ଠିକ୍ କରାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଜନ୍ମହାର

6. ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାରର ପ୍ରଭେଦ ହିଁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସ୍ଵାଭାବିକ _______________________ ଠିକ୍ କରିଥାଏ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧିହାର

7. ପ୍ରତ୍ୟେକ 1000 ଲୋକସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ମୃତ୍ୟୁ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ନେଇ ବାର୍ଷିକ ________________________ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ ।
Answer:
ମୃତ୍ୟୁହାର

8. ଭାରତରେ ବିବାହ _______________________ ହୋଇଥିବାରୁ ଜନ୍ମହାର ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ସାର୍ବଜନୀନ

9. ଭାରତରେ କେତେକ ଅଧିବାସୀ ଏକରୁ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ଦେଖାଯାଏ, ଏହାକୁ ________________________ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବହୁବିବାହ

10. ଜନସଂଖ୍ୟା ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରୁ ଭୂମି ଉପରେ _____________________ ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
Answer:
ଚାପ

11. ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହାରଠାରୁ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହାର ଅଧିକ ନ ହେଲେ ____________________ ର ଅଭାବ ଦେଖାଦିଏ ।
Answer:
ଖାଦ୍ୟାନ୍ତର

12. ଦ୍ରୁତ _____________________ ବୃଦ୍ଧି ଦେଶରେ ବେକାରି ସମସ୍ୟାକୁ ଆହୁରି ଜଟିଳ କରିଦେଇଛି ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା

13. ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟପାଇଁ ଚାହିଦା ସ୍ବତଃ _______________ ପାଇଥାଏ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

14. ସହର ଓ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଜନାକୀର୍ଣ୍ଣ ହେବାଫଳରେ କ୍ରମେ ଜଙ୍ଗଲ ଧ୍ଵଂସ ପାଉଛି ଏବଂ ଜଳ ଓ ବାୟୁ ____________________ ଆପେ ଆପେ ହ୍ରାସପାଏ ।
Answer:
ପ୍ରଦୂଷିତ

15. ବିକଶିତ ଦେଶମାନଙ୍କର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସମାଜ ଶିଳ୍ପଭିତ୍ତିକ ଓ ସହରାଭିମୁଖୀ ହେଲେ __________________ ଆପେ ଆପେ ହ୍ରାସପାଏ ।
Answer:
ଜନ୍ମହାର

16. ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନାର ସଫଳତା ________________________ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
Answer:
ଜନସଚେତନତା

17. କୌଣସି ସ୍ବୀକୃତ _________________________ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନ ଥ‌ିବାରୁ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟର ଅସହାୟତା ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ବଡ଼ ପରିବାରକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା

18. ଲୋକମାନଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନ ହେବାପାଇଁ ‘ପରିବାର ନିୟୋଜନ ଯୋଜନାକୁ _______________________ ଯୋଜନା ଭାବରେ ପୁନର୍ନିମିତ କରାଗଲା ।
Answer:
ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ

19. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସାନ୍ଦ୍ରତା _______________________ଅଟେ ।
Answer:
382

20. 2000 ମସିହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ______________________ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ସ୍ଥିର ରଖୁବା ପାଇଁ ଲକ୍ଷ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
2045

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି ଅବିରତ ଭାବରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର ବୃହତ୍, ତାହାକୁ ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କୁହାଯାଏ ।

2. କେଉଁ ବର୍ଷକୁ ‘ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ’ର ବର୍ଷ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
1921 ମସିହାକୁ ବୃହତ୍ ବିଭାଜନର ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

3. 1921 ମସିହାକୁ କାହିଁକି ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
1921 ମସିହା ପୂର୍ବରୁ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଅତ୍ୟନ୍ତ ନଗଣ୍ୟ ଥିଲା, ମାତ୍ର 1921 ମସିହା ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଏହା ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ତେଣୁ 1921 ମସିହାକୁ ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

4. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା କେତେ ଥିଲା ?
Answer:
2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା 121 କୋଟି ଥିଲା ।

5. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ସାକ୍ଷରତା ହାର କେତେ ?
Answer:
2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ସାକ୍ଷରତା ହାର 74.04% ।

6. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ବ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ତତ୍ତ୍ଵରେ କୌଣସି ଅର୍ତବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ଵ କୁହାଯାଏ ।

7. ଭାରତରେ କେଉଁ ବର୍ଷ ପ୍ରଥମ ଜନଗଣନା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
1881 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମ ଜନଗଣନା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

8. ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତି ହଜାରରେ ଶୂନ୍ୟରୁ 5 ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ ।

9. ଜନ୍ମହାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦେଶରେ ପ୍ରତି ହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଜନ୍ମହାର କୁହାଯାଏ ।

10. ମୃତ୍ୟୁହାର କ’ଣ?
Answer:
ପ୍ରତି ଏକହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ ।

11. ଦେଶଷର କେତେ ବର୍ଷରେ ଥରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଗଣନା କରାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତି ଦଶ ବର୍ଷ ପରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଗଣନା କରାଯାଏ ।

12. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା ବା ସାନ୍ଦ୍ରତା କେତେ ?
Answer:
ପ୍ରତି ବର୍ଗ କିଲୋମିଟରରେ 364 ଜଣ ।

13. 2011 ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଓଡ଼ିଶାର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା କେତେ ?
Answer:
ପ୍ରତି ବର୍ଗ କିଲୋମିଟରରେ 269 ଜଣ ।

14. ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ପଦକ୍ଷେପ ଉପସ୍ଥାପନ କର ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଓ କର୍ମନିଯୁକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି ।

15. ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସର ଦୁଇଟି କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ।

16. ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ଫୋରଣର କାରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର, ସ୍ଵଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର, ସ୍ଥାନାନ୍ତର ଜନବିସ୍ଫୋରଣର କାରଣ ଅଟେ ।

17. ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ, ନିରକ୍ଷରତା, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଆଦି ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।

18. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନର କେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସର୍ବଦା ଗ୍ରହଣୀୟ ?
Answer:
ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ

19. ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନର କେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଦେଇ ଗତି କରୁଛି ?
Answer:
ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ

20. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ଲକ୍ଷଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ବଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. 1901 ମସିହାକୁ ବୃହତ ବିଭାଜନ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
1921 ମସିହାକୁ ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

2. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ବ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଦିଗକୁ ଆଲୋଚନା କରେ ।

3. ଭାରତରେ 1921 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ଜନଗଣନା ଆରମ୍ଭ କରାଗଲା ।
Answer:
ଭାରତରେ 1881 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ଜନଗଣନା ଆରମ୍ଭ କରାଗଲା ।

4. ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତ ପ୍ରଥମ ବୃହତ୍ତମ ଦେଶ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତ ଦ୍ଵିତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ଦେଶ ।

5. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ପରେ 4ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ରହିଛି ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ତତ୍ତ୍ଵରେ 3ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ରହିଛି ।

6. ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚଳନ ତତ୍ତ୍ବର ଦ୍ବିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଧ‌ିକ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ କମ୍ ଜନ୍ମହାର ଦେଖାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ଵଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।

7. ଉଚ୍ଚ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ବିଶେଷତ୍ଵ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଧୂକ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ଵଚ୍ଛ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।

8. ଭାରତ ସମ୍ପ୍ରତି ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରୁଛି ।
Answer:
ଭାରତ ସମ୍ପ୍ରତି ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି ଗରୁଛି ।

9. ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନେ ଚଳନ ତତ୍ତର ପ୍ରଥମ ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରନ୍ତି ।
Answer:
ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନେ ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ତୃତୀୟ ସ୍ତରଦେଇ ଗତିକରନ୍ତି ।

10. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ଵଚ୍ଛ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଓ ଉଚ୍ଚ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।

11. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ଵଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନ ତତ୍ତ୍ଵର ତୃତୀୟ ସ୍ତରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ବଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।

12. ପ୍ରତି ଏକଶତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଶିଶୁ ଜନ୍ମସଂଖ୍ୟା ଜନ୍ମହାର ସୂଚନା ଦିଏ ।
Answer:
ପ୍ରତି ଏକହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଶିଶୁ ଜନ୍ମସଂଖ୍ୟା ଜନ୍ମହାର ସୂଚନା ଦିଏ ।

13. ଭାରତରେ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଓ ସ୍ଵଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦେଖାଯାଏ ।
Answer:
ଠିକ୍

14. ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରଚଳନ ତତ୍ତ୍ବର ପ୍ରଥମ ସ୍ତରଟି ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଗ୍ରହଣୀୟ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ଵର ତୃତୀୟ ସ୍ତରଟି ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

15. 2001 ଜନଗଣନା ତୁଳନାରେ 2011 ମସିହା ଜନଗଣନାରେ ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି ।
Answer:
2001 ଜନଗଣନା ତୁଳନାରେ 2011 ମସିହା ଜନଗଣନାରେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଘଟିଛି ।

16. ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କେବଳ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଯୋଗୁଁ ଘଟିଥାଏ ।
Answer:
ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର, ସ୍ଵଳ୍ପ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ଯୋଗୁଁ ଘଟିଥାଏ ।

17. ପ୍ରତି ଏକଶତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରତି ଏକହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯା।

18. ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର କ୍ରମାଗତ ଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
Answer:
ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର କ୍ରମାଗତ ଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।

19. ଭାରତରେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ।
Answer:
ଭାରତରେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।

20. ଭାରତର ମହିଳା ସଂଖ୍ୟା ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାଠାରୁ ଅଧିକ।
Answer:
ଭାରତର ପୁରୁଷ ସଂଖ୍ୟା ମହିଳାମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ।

21. ଭାରତରେ ମହିଳା ସାକ୍ଷରତା ହାର ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ।
Answer:
ଭାରତରେ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସାକ୍ଷରତା ହାର ମହିଳାମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ।

22. ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଜନବିସ୍ପୋରଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯିବା ଦରକାର ।
Answer:
ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସଦ୍ବାରା ଜନବିସ୍ଫୋରଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯିବା ଦରକାର ।

23. ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନା ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।
Answer:
ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ଯୋଜନା ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦିଅ ।

1. ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧିକୁ ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କୁହାଯାଏ । ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା କେବଳ ବିଶାଳ ନୁହେଁ, ଯେଉଁ ହାରରେ ଏହାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି ତାହା ଭୟାବହ । ଯେତେବେଳେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ତୀବ୍ରତର ହୋଇଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ଘଟିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ସାଧାରଣତଃ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ଘଟୁଥିବା ସମୟରେ ପରଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃହତ୍ ଆକାରକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି, ଭାରତରେ ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ଘଟିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଉଛି ।

2. ବୃଦ୍ଧିଜନପିତ ଚାପର କି କି ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଉଛି ?
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିଜନିତ ଚାପ ଭାରତର ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଉଅଛି ।

• ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ଦେଶରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।
• ଏହାଦ୍ଵାରା ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟର ଅଭାବ ହେତୁ ଆମେ ଏଥପାଇଁ ବିଦେଶରୁ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଆମଦାନୀ କରିବାକୁ ବଧ ହେଉଛୁ ।
• ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଆମ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଓ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଭୂମି କମାଇବାରେ ଦାୟୀ ।
• ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ଆମ ଦେଶର ଲୋକମାନଙ୍କ ଅତି ନିମ୍ନସ୍ତରର ହେବାର କାରଣ ପାଇଁ ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦାୟୀ ।
• ବେକାରି ଓ ବେରୋଜଗାରି ବହୁମାତ୍ରାରେ ବଢ଼ିଚାଲିଛି ।
• ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିଯୋଗୁଁ ସର୍ବସାଧାରଣ ସେବା; ଯଥା – ଶିକ୍ଷା, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ, ପରିମଳ ପ୍ରଭୃତି ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି ।
• ଦେଶର ମୁଦ୍ରାଷ୍ଟୀତି ମଧ୍ୟ ଏହି ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଛି ।

3. ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ରୋକିବା ପାଇଁ କି କି ସାମାଜିକ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନିଆଯିବା ଆବଶ୍ୟକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ରୋକିବା ପାଇଁ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆବଶ୍ୟକ । ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଉପାୟରେ ସମାଜର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଣାଯାଇପାରିବ ।

• ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାରଦ୍ବାରା ଲୋକମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା
• ବିଳମ୍ବ ବିବାହକୁ ସାମାଜିକ ସ୍ବୀକୃତି ଦେବା
• ନାରୀମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା
• ନାରୀମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱ ପ୍ରଦାନ କରିବା ଓ
• ସମାଜରୁ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ନିରାକରଣ ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ଵାରା ବୃଦ୍ଧି ମଧ୍ୟ ରୋକିହେବ ।

4. ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ କି କି ଅର୍ଥନୈତିକ ପଦକ୍ଷେପର ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଗର୍ଭନିରୋଧକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ହେଲେ ଜନସାଧାରଣ ଛୋଟ ପରିବାର ଗଠନ କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିବେ । ତେଣୁ ଏ ଦିଗରେ ଏହି ପଦକ୍ଷେପଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଉଚିତ ।

• ଶିଳ୍ପର ବହୁଳ ବିକାଶ ଆବଶ୍ୟକ ।
• ଦେଶର ନୂତନ ସହର ଗଠନ କିମ୍ବା ଉପସ୍ଥିତ ସହରଗୁଡ଼ିକର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଛୋଟ ପରିବାର ଗଠନକୁ ଲୋକମାନେ ପସନ୍ତ କରିବେ ।
• ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
• ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯିବା ଦରକାର ।
• ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ବ୍ୟବସାୟ ଦିଗରେ ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

5. ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:

• ଆତ୍ମସଞ୍ଜମ ରକ୍ଷା କରିବା ।
• ଅଧୂକ ଚିତ୍ତବିନୋଦନ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବା ।
• ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବିଷୟକୁ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ସ୍ଥାନ ଦେବା ।
• ସାଧାରଣ ଲୋକ ବୁଝିବା ଭଳି ପ୍ରଚାର ମାଧ୍ୟମରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନା ବିଷୟରେ ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ।
• ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନାକୁ ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ କରିବା ସହିତ ଏହାକୁ ଲୋକପ୍ରିୟ କରିବା ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିବା ଦରବାର । ଶେଷରେ ସର୍ବସାଧାରଣ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନାରେ ନିଜକୁ ସାମିଲ କରିବା ପାଇଁ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତଭାବେ ମନ ବଳାଇବା ଆବଶ୍ୟକ ।

6. ଭାରତ ଏକ ଜନବହୁଳ ଦେଶ– ଏହା କ’ଣ ଯଥାର୍ଥ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ସେ ଦେଶର ଆବଶ୍ୟକ ଜନସଂଖ୍ୟାଠାରୁ ଅଧିକ ସେହି ‘ଦେଶକୁ ଜନବହୁଳ ଦେଶ’ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯଦି ଦେକାଯାଏ, ଭାରତ ଏକ ଜନବହୁଳ ଦେଶ । ପୃଥ‌ିବୀର ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମ ଦେଶର ସ୍ଥାନ ଦ୍ବିତୀୟ ଯଦିଓ ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମଦେଶ ସପ୍ତମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ପୃଥ‌ିବୀର ପ୍ରାୟ 2.4 ଶତାଂଶ ଭୂମି ଭାରତରେ ଥିଲାବେଳେ ଏହାର ଜନସଂଖ୍ୟାର 16 ଶତାଂଶ ଭାରତବାସୀ ।

ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା 1996 ମସିହାରେ ୨। କୋଟି ଥିଲା I 2001 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ତାହା 102.7 କୋଟି ଏବଂ 2011 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ତାହା 121 କୋଟିରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ଏହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ଆମେରିକା, ରୁଷିଆ ଓ ଜାପାନର ମିଳିତ ଜନସଂଖ୍ୟାଠାରୁ ଅଧୂକ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଭାରତ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆର ମୋଟ୍ ଜନସଂଖ୍ୟା ପରିମାଣର ବିଶାଳ ଜନରାଶି ନିଜ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ମିଶାଇ ଚାଲିଛି । ପ୍ରତିବର୍ଷ 1.6 କୋଟି ଲୋକ ବଢୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତାଠାରୁ ଢେର୍ ଅଧିକ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର ।

7. ଭାରତର ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ।
Answer:
ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କହିଲେ ଜନ୍ମ ନେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତି ହଜାର ଶିଶୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ 0.5 ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି ହାର ଭାରତରେ ବହୁତ ଅର୍ଧକ । ଉଚ୍ଚ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ମୁଖ୍ୟତଃ ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟର ଅଭାବ, ବାଳିକା ଶିଶୁମାନଙ୍କ ଯତ୍ନର ଅଭାବ, ନିମ୍ନମାନର ପରିମଳ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟସେବାର ଅଭାବଜନିତ କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ । ଅବଶ୍ୟ ଭାରତରେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କମିବାରେ ଲାଗିଛି, ତଥାପି ଅନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଏହା ବହୁତ ଅଧିକ । ଏହା 2000 ମସିହାରେ ହଜାର ପ୍ରତି 68 ଥିଲା କିନ୍ତୁ 2006 ମସିହାବେଳକୁ 57 କୁ ଖସିଆସିଛି ।

8. ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କହିଲେ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ପରିବାର ଗଠନ କରିବା । ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ପରିବାର କହିଲେ, ପରିବାରର ସଭ୍ୟ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ବା ଓ ଦୁଇଟି ସନ୍ତାନର ଜନ୍ମ ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ବ୍ୟବଧାନ ରଖ୍ବା । ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନାର ପ୍ରଧାନ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହେଲା– ଏକ ସଚେତନଶୀଳ ପିତାମାତା ଶ୍ରେଣୀ ଗଠନ, ସନ୍ତାନସନ୍ତତିଙ୍କୁ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟବାନ୍ କରିବା ଓ ଜୀବନଧାରଣର ମାନକୁ ଉନ୍ନତ କରିବା । ଭାରତରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନାକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରଧାନ ଆୟୁଧରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି ।

9. ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ବିଭିନ୍ନ କାରଣରୁ ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଉଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

• ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ।
• ପ୍ରସବକାଳୀନ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ।
• ହଇଜା, ବସନ୍ତ, ମ୍ୟାଲେରିଆ, ପ୍ଲେଗ୍ ଭଳି ମହାମାରୀଗୁଡ଼ିକର ନିରାକରଣ ।
• ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଯଥା ବଢ଼ି, ବନ୍ୟା, ବାତ୍ୟା, ମରୁଡ଼ିର ଉପଯୁକ୍ତ ମୁକାବିଲା କରାଯାଇଥିବା ହେତୁ ।
• ଜୀବନଧାରଣ ମାନର ଉନ୍ନତି ।
• ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ପରିମଳ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି ।

10. ଭାରତରେ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଭାରତରେ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର କାରଣ ହେଲା– ଏହାର ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର । ଏହି ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା–

• ଶିକ୍ଷାର ଅଭାବ
• ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ ପୀଡ଼ିତ
• ବାଲ୍ୟ ବିବାହ
• ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟପ୍ରଧାନ ଜଳବାୟୁ
• ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ
• ଉଚ୍ଚ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର
• ଅଜ୍ଞତା
• ଚିତ୍ତବିନୋଦନ କେନ୍ଦ୍ରର ଅଭାବ
• ମନ୍ଥର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ

11. 1921 ମସିହାକୁ କାହିଁକି ‘ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ’ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
1981 ମସିହା ଜନଗଣନାଠାରୁ 1911 ମସିହା ଜନଗଣନା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର କମ୍ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ 1911 ରୁ 1921 ଦଶନ୍ଧିରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା । 1921 ମସିହା ଜନଗଣନାଠାରୁ ଭାରତର ଜନ୍ମସଂଖ୍ୟା ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଚି । ଯେହେତୁ ଭାରତର ଜନଗଣନା ଇତିହାରସରେ କେବଳ 1921 ଜଗନଗଣନାରେ ଏହାର ଲୋକସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା ଏବଂ ଏହାର ପୂର୍ବ ଓ ପର ଜନଗଣନାଗୁଡ଼ିକରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ତେଣୁ 1921 ମସିହାକୁ ‘ବୃହତ୍ ବିଭାଜନ’ ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

12. ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ବ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ, ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ସହିତ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାରର ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ଇତିହାସ ଉପରେ ଆଧାରିତ । ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ, ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶଦ୍ଵାରା ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାରକୁ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବୃଦ୍ଧିକ୍ରମରେ ତିନୋଟି ସୋପାନରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-

(i) ପ୍ରଥମ ସୋପାନ – ଏହି ସମୟରେ ଉଭୟ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ଉଚ୍ଚ । ତେଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ଉଚ୍ଚ । ତେଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ନିମ୍ନ ରହିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ଜନବୃଦ୍ଧି ସାଧାରଣତଃ ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥନୀତି ତଥା ପାରମ୍ପରିକ ସମାଜରେ ଘଟିଥାଏ ।

(ii) ଦ୍ଵିତୀୟ ସୋପାନ – ଏହି ସୋପାନରେ ଜନ୍ମହାର ଉଚ୍ଚ ରହିଥ‌ିବାବେଳେ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ଘଟିଥାଏ । ଫଳତଃ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ଅଧିକ ରହେ । ଏହି ପ୍ରକାର ପରିସ୍ଥିତି ପ୍ରାୟତଃ ବିକାଶଶୀଳ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ଦେଖାଯାଏ ।

(iii) ତୃତୀୟ ସୋପାନ ଏହି ସୋପାନରେ ଉଭୟ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର କମ୍‌ଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର କମ୍ ରହେ । ଏହିଭଳି ପରିସ୍ଥିତି ଶିଳ୍ପ-ବିକଶିତ ଦେଶଗୁଡ଼ିକରେ ଦେଖାଯାଏ ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉପାୟ ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣ ସମ୍ପର୍କୀୟ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହା ସହିତ ବହୁ ସାମାଜିକ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ମଧ୍ୟ ଜଡ଼ିତ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ କେତେକ ସାମାଜିକ ଉପାୟ ଉପରେ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ବାରୋପ କରିବା ଉଚିତ । ବାଲ୍ୟବିବାହ ଏକ ସାମାଜିକ ବ୍ୟାଧ୍ ।

ଏହାଦ୍ଵାରା ଉଭୟ ପୁରୁଷ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଗର୍ଭାଧାନ ସମୟ ଅଧ‌ିକ ହୁଏ । ଆଇନ ତଥା ଜନସଚେତନତା ଦ୍ଵାରା ବିବାହର ବୟସ ସୀମା ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଇବ । ତେଣୁ ବିବାହର ସର୍ବନିମ୍ନ ହ୍ରାସପାଏ । ତେଣୁ ଶିକ୍ଷା, ବିଶେଷତଃ ନାରୀଶିକ୍ଷାର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରସାର ସର୍ବାଦୌ ଆବଶ୍ୟକ ଏବଂ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟକାଳୀନ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରାଗଲେ, ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ପାଇବାର ଇଚ୍ଛା ସହିତ ଜନ୍ମହାର ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇବ ।

ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ । ତେଣୁ ପରିବାରକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟି କୋଣରୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଅଧିକ ସନ୍ତାନ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟତାର ଦୂରୀକରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ନିମନ୍ତେ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହା ସହିତ କୃଷି, ଗ୍ରାମୀଣ କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ ତଥା ରାସ୍ତାଘାଟର ଉନ୍ନତି ଦ୍ୱାରା ଜନ୍ମହାରକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ କରାଯାଇପାରିବ ଏବଂ ସମାଜ ଯେତେ ଶିଳ୍ପଭିଭିକ ଓ ସହରାଭିମୁଖୀ ହେବ ଜନ୍ମହାର ସେତେ ଅଧିକ ହ୍ରାସ ପାଇବ ।

2. ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପାୟ ଓ ପ୍ରଶାସନିକ ଉପାୟ ।
Answer:
ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରି ପ୍ରବଳ ବେଗରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥ‌ିବା ଜନ୍ମହାରକୁ ହ୍ରାସ କରାଯାଇପାରେ । ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହେଉଛି ଏକ ପଦ୍ଧତି ଯେଉଁଥ‌ିରେ କି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବାରର ଆକାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଜନ୍ମ ନିରୋଧ ଉପକରଣଗୁଡ଼ିକର ବହୁଳ ପ୍ରସାର ଓ ବ୍ୟାପକ ବ୍ୟବହାର ଏହା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିବ ।

ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା ଉପକରଣଗୁଡ଼ିକର ବ୍ୟାପକ ବ୍ୟବହାର ନିମନ୍ତେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ଦେବା ଉପରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସଫଳତା ନିର୍ଭର କରେ । ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସଫଳତା ନିର୍ଭର କରେ । ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଜନ ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି ନିମନ୍ତେ ଗଣମାଧ୍ୟମ ଯଥା ଖବରକାଗଜ, ରେଡ଼ିଓ, ଟେଲିଭିଜନ ଓ ପତ୍ରପତ୍ରିକା, ପଥପ୍ରାନ୍ତ ସଭା ଇତ୍ୟାଦିର ସହାୟତା ନେବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଉଭୟ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଓ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କେନ୍ଦ୍ରମାନ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉଚିତ ।

ଉପନ୍ଯୁକ୍ତ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପାୟ ସହ, କେତେକ ଶାସନଗତ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କଲେ, ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ସନ୍ତାନ ନିୟମ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ୱାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ । ଏ ଦିଗରେ ସରକାର ନିୟମ ପ୍ରଣୟନ କରି ପରିବାରର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ସୀମାବଦ୍ଧ କରିପାରିଲେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଇପାରିବ ଏବଂ ଛୋଟ ପରିବାର ଗଠନ ନିମନ୍ତେ ସରକାରୀ ସ୍ତରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଉଦ୍ଦୀପକ ଯୋଜନାମାନ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବା ଉଚିତ ।

3. ବହୁ ବିବାହ ପ୍ରଥା ଓ ବିଧବା ବିବାହ ।
Answer:
ଭାରତରେ କେତେକ ଅସ୍ଵାସୀ ଏକରୁ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ବହୁ ବିବାହ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ । କେତେକ ଧନୀ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକ ନିଜର ସୁଖ ସ୍ବାଚ୍ଛନ୍ଦ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ଅଧ‌ିକ ସଂଖ୍ୟକ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବା ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି । କେହି କେହି ବେଶୀ ସଂଖ୍ୟକ ସନ୍ତାନ ପ୍ରଶବ କରିବା ନିମନ୍ତେ ମନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ପୁଅଟିଏ ପାଇବା ଆଶାରେ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟ ଏକରୁ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବାର ଉଦାହରଣ ସମାଜରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହି ବହୁ ବିବାହ ପ୍ରଥାଦ୍ଵାରା ଦେଶର ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ମଧ୍ୟ ଦେଖାଦିଏ ।

ପୂର୍ବେ ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ବିଧବା ବିବାହ ପ୍ରଥା ଲୋପ କରାଯାଉଥିଲା । ମାତ୍ର କାଳକ୍ରମେ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ, ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ତଥା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶର ଚଳଣିକୁ ଅନୁସରଣ କରି, କେତେକ ବିଧବା ମହିଳା ବିବାହ ନିମନ୍ତେ ଆଗେଇ ଆସୁଥୁବା ଦେଖାଯାଏ । ତେବେ ଏହା ଏକ ସମାଜ ସଂସ୍କାରର ନମୁନା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ଏକ ସହଯୋଗୀ କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯିବ ।

4. ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ 1000 ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଜନ୍ମ ନେଉଥ‌ିବା ଶିଶୁମାନଙ୍କ ସଂଖାକୁ ଗଣତି କରି ବାର୍ଷିକ ଜନ୍ମହାର ଠିକ୍ କରାଯାଇଥାଏ । ସେହିପରି, ପ୍ରତ୍ୟେକ 1000 ଲୋକ ସଂଖ୍ୟାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ମୃତ୍ୟୁ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ନେଇ ବାର୍ଷିକ ମୃତ୍ୟୁହାର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ । ଜନ୍ମହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହେବାବେଳେ ମୃତ୍ୟୁହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରେ ।

ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି ଯେତିକି ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ, ମୃତ୍ୟୁହାର ବୃଦ୍ଧି ସେତିକି ଅହିତକର । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶ ଉଭୟର ହ୍ରାସ ଘଟାଇବା ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖନ୍ତି । ମାତ୍ର, ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ଘଟାଇବା ଯେତିକି ସହଜ, ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ଘଟାଇବା ସେତେ ସହଜ ନୁହେଁ । ମୃତ୍ୟୁହାର ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ସହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କିତ ବେଳେ ଜନ୍ମହାର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯଥା— ସାମାଜିକ, ଧାର୍ମିକ ଉପାଦାନ ଆଦି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟେ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଜନସାଂଖ୍ୟକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର
Answer:
ସାଂଖ୍ୟକ ତତ୍ୱ ସମ୍ପର୍କରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର ଓ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର କେବଳ ମାତ୍ର ଏକ ସୁ ଳ ଧାରଣା ଦେଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗତି, ଆକୃତି ଓ ପ୍ରକୃତିରେ କେତେକ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ ପରିଦ୍ର ଷ୍ଟହୁଏ, ଯାହାର ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା କିଭଳି ପ୍ରଭାବିତ କରୁଛି, ତାହା ଜାଣିବା ସହଜ ହୁଏ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଷିତ ଜନସଂଖ୍ୟାର ମାନ ନିଦ୍ଧାରଣ କରିଥାଏ । ଯେ କୌଣସି ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଆଲୋଚନା କଲାବେଳେ ଆମକୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଉଭୟ ପରିମାଣାତ୍ମକ (Quantitative) ଏବଂ ଗୁଣାତ୍ମକ (Qulitative) ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାକୁ ପଡ଼ିବ, ନିମ୍ନରେ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଶ୍ୟପଟର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(i) ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିରାଟ ଆକାର ଓ ଦୃତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (Large Size and Fast Growth of Population) : ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିଶାଳତା ଏବଂ ଦୃତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହେଉଛି ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ,2011 ମସିହାରେ ଜନଗଣନାନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା 121.02 କୋଟି ଯାହା 1921 ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ ଚାରି ଗୁଣରୁ ଅଧ୍ଵ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ପ୍ରାୟତଃ 2 କୋଟି ଲୋକ ଅର୍ଥାତ ବାର୍ଷିକ 1.60% ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି, ଯାହାକି ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆ ଜନସଂଖ୍ୟା ସହ ସମାନ, ସମଗ୍ର ଭୂଭାଗର 2.4 ପ୍ରତିଶତ ଭାରତରେ ଥିବା ବେଳେ ମୋଟ୍ ପୃଥ‌ିବୀ ଜନସଂଖ୍ୟାର 17.5% ଭାରତରେ ବାସ କରନ୍ତି । ବିଶ୍ଵ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତ ଦ୍ଵିତୀୟ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର । ଅତଏବ ଉପରୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଚିନ୍ତାର କାରଣ ହୋଇଛି ।

(ii) ଜନସଂଖ୍ୟା ଚଳନତତ୍ବର ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତର (Second Stage of Demographic Transition) : ବର୍ତ୍ତମାନଭାରତ ଚଳନତତ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରରେ ଗତିକରୁଛି । ଏହି ସ୍ତରରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦ୍ବାରା ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଓ ବାସ୍ତବ ଆୟରେ ଉନ୍ନତି ପରିଲିକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ, ଯଦ୍ଵାରା ମୃତ୍ୟୁହାର, ହ୍ରାସ ପାଏ ଏବଂ ଜନ୍ମହାର ପ୍ରାୟତଃ ହ୍ରାସ ପାଏ ନହିଁ ।

ଏହାଫଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟରେ ଦୃତ ବୃଦ୍ଧିପାଏ, ପ୍ରାୟ p ରୁ m ପ୍ରତିଶତ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ଯାହାକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ଫୋରଣ କୁହାଯାଏ, 2010 ରେ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ଯଥାକ୍ରମେ 22.1 ଓ 7.2 କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି, ଅର୍ଥାତ୍‌ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମ ହାର ଏବଂ ହ୍ରାସମାନ ମୃତ୍ୟୁହାର ଯୋଗୁଁ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦୃତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟୁଛି ।

(iii) ଜନସଂଖ୍ୟା ଘନତାରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (Rising Density of Population) – ସାଧାରଣତଃ ଏକ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ଭୂଭାଗରେ ବାସ କରୁଥିବା ହାରାହାରୀ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଏ, ଦେଶର ମଣିଷ–ଭୂମି ଅନୁପାତଦ୍ୱାରା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା ହିସାବ କରାଯାଏ । ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ 1901 ମସିହାରେ ମାତ୍ର 77 ଥ‌ିବା ବେଳେ 2011 ଜନଗଣନାନୁସାରେ ତାହା 382 ରେ ପହଞ୍ଚିଲା, କିନ୍ତୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତା ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ସ୍ତର ମଧ୍ଯରେ କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିବାଦ ମୁକ୍ତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଯାହାର ବିରୋଧାଭାଷ ଜାପାନ ଓ ଆଫଗାନିସ୍ଥାନ ଦେଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପୃଥ‌ିବୀରେଏକ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର ।

(iv) ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ : (Predominance of Agriculture) କୁହାଯାଏ ‘‘ ଭାରତ ଗାଁରେ ରହୋ’’ ଅର୍ଥାତ୍ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଶିଳ୍ପାୟନ ଓ ସହରୀକରଣ ପରେ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଓ ଅନୁପାତ ବଢୁଛି ସତ ତଥାପି ଭାରତ ଏକ ଗ୍ରାମ ପ୍ରଧାନ ଦେଶ ହୋଇ ରହିଛି ।

1951 ମସିହାରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ 82.7% ବାସକରୁଥିବାବେଳେ ସହରାଞ୍ଚଳରେ 17.3% ଥିଲା । 2011 ରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ବାସକରୁଥି ଅନୁପାତ 68.84 % କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବା ବେଳେ ସହରାଞ୍ଚଳ ଜନସଂଖା 31.16% କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏବେବି ଭାରତରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଲୋକ ସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଛି। ତେଣୁ ଆମ ଦେଶକୁ ଗ୍ରାମୀଣ ଭାରତ (rural India) ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

(v) ନାରୀ ପ୍ରତିକୁଳ ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ (Sex Ratio Unfavourable to women)
ପରୁଷ ଓ ମହିଳାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ତୁଳନା କଲେ ପୁରୁଷଙ୍କ ଅନୁପାତ ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀ ନାରୀ ପ୍ରତି ସମାଜର ଅବହେଳା ପ୍ରତିଫଳନ ବୋଲି ଦର୍ଶାଉଛନ୍ତି । 1901 ମସିହାରେ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ପରୁଷରେ 972 ନାରୀ ଥିବାବେଳେ 2011 ମସହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତି ହଜାର ପୁରୁଷଙ୍କ ଅନୁପାତରେ 940 ଜଣ ମହିଳା ଅଛନ୍ତି ।

ମହିଳାମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ ଅନୁପାତ ଏକ ଉଦ୍‌ବେଗର କାରଣ ହୋଇଛି । ଉନ୍ନତ ଦେଶମାଙ୍କରେ ଏହି ନାରୀ ପୁରୁଷ ଅନୁପାତ ମହିଳାଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ଯାଉଥିବାବେଳେ, ଭାରତରେ କେବଳ କେରଳରେ (1084) ଏହା ଦେଖାଯାଏ ।

(vi) ଜନସଂଖ୍ୟାର ନିମ୍ନଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ (Low quality of population) – ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକମାନ କହିଲେ ଦେଶରେ ସାକ୍ଷରତା ହାର ଲୋକମାନେ ହାସଲ କରିଥିବା ପ୍ରାବିଧ‌ି ତାଲିମ୍ ସ୍ତର ଓ ଲୋକମାନଙ୍କର ହାରାହାରି ଆୟୁ ପ୍ରତ୍ୟାଶାକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି ମାନଦଣ୍ଡ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଆମ ଜନସଂଖ୍ୟାର ନିମ୍ନ ଗୁଣାତ୍ମକମାନର ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ । 2001 ମସିହାରେ ଭାରତରେ ସାକ୍ଷରତାର ହାର 65.38 ଶତାଂଶ ଥିଲା ।

2011 ମସିହାରେ ଏହା ବୃଦ୍ଧିପାଇ 74% ରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ତନିମଧ୍ୟରୁ ପରୁଷ ସାକ୍ଷରତା ହାର 82.46 % ଥିଲାବେଳେ ମହିଳା ସାକ୍ଷରତା ହାର 65.46% ଅଛି । ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କରେ ଶତପ୍ରତିଶତ ସାକ୍ଷରତାହାର ଥିବାବେଳେ ଭାରତରେ ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ଦେଶରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସାକ୍ଷରତା ହାର କେରଳରେ (93.91%) ଏବଂ ସର୍ବନିମ୍ନ ବିହାର (63.82%) । ହାରାହାରି ଆୟୁ ପ୍ରତ୍ୟାଶା – ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ମାନଦଣ୍ଡ, 1951 ମସିହାରେ ଭାରତରେ ହାରାହାରୀ ଆୟୁ ପ୍ରତ୍ୟାଶା 33 ବର୍ଷ ଥିଲାବେଳେ 2001 ମସିହାରେ 63.9 ବର୍ଷରେ ପହଞ୍ଚିଛି ।

ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାରର ହ୍ରାସମାନ ଗତି ଯୋଗୁଁ ଆୟୁର ପ୍ରତ୍ୟାଶା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଉନ୍ନତ ଦେଶ ଯଥା ନରୱେ, ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ ଆୟୁ ପ୍ରତ୍ୟଶା ହାର 80.5 ବର୍ଷ, 81.4 ବର୍ଷ ଥିଲା । ତେଣୁ ଆମେ ନିମ୍ନରେ ଅଛୁ । ପ୍ରାବିଧ୍ଵ ତାଲିମ ସ୍ତର – ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ ଆମ ଦେଶରେ ଏକ ନିୟୁତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଡାକ୍ତର ସଂଖ୍ୟା 13 ଓ ଇଂଜିନିୟରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 16 ରେ ଥିଲାବେଳେ ଉନ୍ନତ ଦେଶମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଏହା ନିମ୍ନ ଅଟେ ।

(vii) ନିମ୍ନଭାରି ବୟସ ସରଂଚନା (Bottom – heavy age structure) – ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଏକ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା ବୟସ ସିରଞ୍ଚନାରେ ଉତ୍ପାଦନ ଅକ୍ଷମ ଶିଶୁଙ୍କ ଅନୁପାତ ଉନ୍ନତ ଦେଶ ତୁଳନାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ । 1951 ମସିହାରେ ଶିଶୁଙ୍କ ଅନୁପାତ 37.4 ପ୍ରତିଶତ ଥିବା ବେଳେ 2011 ମସିହା ରେ ଏହା 34.33 ଶତାଂଶରେ ସୀମିତ ଅଛି । ଯାହା ଜନସଂଖ୍ୟାର 40.63 ଶତାଂଶ ଲୋକ ଅଣ ଉତ୍ପାଦୀ ଉପୋଭକ୍ତା
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସୁଷ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ଅତି ନିମ୍ନ ସ୍ତରର । ଜାତିସଂଘ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ମାନବୀୟ ବିକାଶ ସୂଚକ (HDI) 2011 ଅନୁଯାଇ ଭାରରର ସ୍ଥାନ 134 ତମ ଥିବା ପ୍ରକାଶ । ଏହା ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଚରିତ୍ର କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ ।

2. ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ନୀତି ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଭାରତ ତା’ର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅହେତୁକ ବୃଦ୍ଧିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ପୃଥିବୀର ପ୍ରଥମ ଦେଶ ଭାବେ 1952 ମସିହାରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କଲା । ପ୍ରଥମେ ଏହି ନୀତି ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବାରର ଆକାରକୁ ସୀମିତ ରଖ୍ ଓ ଜନ୍ମର ବ୍ୟବଧାନକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବଦଳରେ ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ନାମରେ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଜାରି ରହିଲା; କିନ୍ତୁ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ସ୍ଥିତିରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର, ଅଭିବୃଦ୍ଧି, ସଂରଞ୍ଚନା, ଶିକ୍ଷା ଓ ମାତୃମଙ୍ଗଳ ଆଦିକୁ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରାଯାଇ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନରେ ପହଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ଏକ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।

ଜନସଂଖ୍ୟାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଉପାୟ– ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ନିମନ୍ତେ କେତେକ ଉପାୟମାନ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(କ) ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପାୟ –
(i) ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରେରଣା,
(ii) ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ,
(iii) ଗବେଷଣା,
(iv) ଲୋକପ୍ରିୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ଉପାୟ –
(i) ବିବାହ ବୟସ ବୃଦ୍ଧି,
(ii) ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର,
(iii) ମହିଳାମାନଙ୍କର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ବୃଦ୍ଧି,
(iv) ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟକାଳୀନ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ ।

(ଗ) ଅର୍ଥନୈତିକ ଉପାୟ –
(i) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ,
(ii) ଗ୍ରାମ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକାଶ,
(iii) ଶିଳ୍ପବିକାଶ,
(iv) ଶିକ୍ଷାରେ ଅଧ୍ୟ ବିନିଯୋଗ,
(v) ଜନ୍ମନିରୋଧକ ଔଷଧର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଯୋଗାଣ ଓ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ।

(ଘ) ପ୍ରଶାସିନିକ ଉପାୟ –
(i) ଏକ ବା ଦୁଇ ସନ୍ତାନର ନିୟମ,
(ii) ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଓ ନିରୁତ୍ସାହ ।

ଭାରତ ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରଥମ ଦେଶ ଯେ କି ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଏକ ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ରୂପରେ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଆସୁଛି । 1951 ଠାରୁ 1961 ମସିହା ସମୟକୁ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ସମୟ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଲୋକମାନେ ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ତୃତୀୟ ଯୋଜନାରେ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧିହାରକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଗଲା । 1966 ମସିହାରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବିଭାଗ ଓ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ କମିଶନର ପଦବୀ ସୃଷ୍ଟି କରାଗଲା ।

1977 ମସିହା ଜୁନ୍ ମାସରେ କେନ୍ଦ୍ରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଜନତା ସରକାର ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଘୋଷଣ କଲେ । ଏହି ନୂତନ ନୀତିରେ ପ୍ରଧାନତଃ ଦୁଇଟି ନୂତନ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ପ୍ରଥମତଃ, ଏହା ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସହିତ ପରିବାରର ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସେବା ଉପରେ ଏହି ନୀତି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲା । ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସହ, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟସେବା, ମାତୃମଙ୍ଗଳ, ଶିଶୁପାଳନ ଓ ପୁଷ୍ଟିସାର ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଣ ଆଦିକୁ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରିବା ନୂତନ ନୀତିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା । ତେଣୁ ଏହା ନୂତନ ନୀତି ଅନୁସାରେ ‘ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ’ ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଗଲା ।

ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ସୀମିତ ରଖୁବାର ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସ୍ଥିରକରି, ଏହାର ହାସଲ ନିମନ୍ତେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କଲା । ସପ୍ତମ ଯୋଜନା ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସେବା ଯୋଗାଇବା ଏବଂ 2000 ମସିହାରୁ ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାର 1 କୁ ହ୍ରାସ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଯୋଜନାରେ ମଧ୍ୟ ମାତୃ ଓ ଶିଶୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସେବା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଅଗ୍ରାଧ୍ୟାକାର ଦିଆଯାଇଥିଲା । ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଉଭୟ ମାତୃ ଓ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାରକୁ ହ୍ରାସ କରିବା ସପ୍ତମ ଯୋଜନାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟଥିଲା ।

1992 ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ପହିଲା ତାରିଖରେ ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । 1991 ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ଯୋଜନା କମିଶନ ଜାତୀୟ ଉନ୍ନୟନ ପରିଷଦରେ ‘ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆହ୍ବାନ ଓ କୋଶଳ’ ଶୀର୍ଷକନାମକ ଦଲିଲ ଦସ୍ତାବିଜ୍ ଉପସ୍ଥାପନ କଲେ ।ଏଥିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା, ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ, ଯାହାକି ଦେଶର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ସମଗ୍ର ପ୍ରଚେଷ୍ଟାକୁ ପ୍ରତିହତ କରୁଛି । ତାହା ଦେଶ ପକ୍ଷରେ ଏକମାତ୍ର ଅତି ଜରୁରୀ ସମସ୍ୟା । ତେଣୁ ସରକାର ଏକକର୍ମ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତାବ (Action Plan) ରଖିଲେ ।

ଏହାକୁ କେବଳ ପ୍ରଚାରରେ ସୀମିତ ନ କରାଯାଇ ଏହାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଛି । ଏହାକୁ କେବଳ ପ୍ରଚାରରେ ସୀମିତ ନ କରାଯାଇ ଏହାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଛି । କାରଣ ଏହି ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ ବର୍ତ୍ତମାନ ବୋମା ବିସ୍ଫୋରଣଠାରୁ ଯେ ଅଧିକ ଭୟଙ୍କର ତାହା ସମସ୍ତେ ଅନୁଭବ କଲେଣି ।

ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି, 2000 – ଏମ୍.ଏସ୍. ସ୍ଵାମୀନାଥନ୍ କମିଟି 1994 ମସିହାରେ ଏକ ଖସଡ଼ା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ଯାହା ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା 2000 ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ 15 ତାରିଖରେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା । ଯେଉଁଥିରେ 2045 ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ସ୍ଥିର ରଖୁବାକୁ ଲକ୍ଷ ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା । ନିମ୍ନରେ 2000 ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇଛି ।

(a) ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ସାଧନର ସ୍ୱଳ୍ପତାକୁ ଦୂର କରିବା, ଶିଶୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ସେବା ଯୋଗାଇବା, ଯାହା ଏକ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ।
(b) ମୋଟ ପ୍ରଜନନ ହାରକୁ 2010 ସୁଦ୍ଧା ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ସ୍ତରରେ ସ୍ଥିର ରଖୁବା; ଯାହା ଏକ ମଧ୍ୟମକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ।
(c) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ 2045 ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ସ୍ଥିର ରଖୁ କରିବା ଓ ପର୍ଯ୍ୟାବରଣର ସୁରକ୍ଷା ଓ ସାମାଜିକ ଉନ୍ନତି ଏହି ନୂତନ ନୀତିର ଏକ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ।

3. ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ଫୋରଣର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା କ୍ରମାଗତଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା 1.93% ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ଚାଲିଛି । 1991 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଭାରତର ଲୋକସଂଖ୍ୟା 84.4 କୋଟି ଥିଲା । ତାହା 1996 ମସିହାବେଳକୁ 91.6 କୋଟିକୁ ଟପିଗଲାଣି । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଆମେ 1.6 କୋଟି ଅଧିକ ଲୋକଙ୍କର ମୁହଁ ଦେଖିବାକୁ ପାଉଛୁ ।

2001 ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା 102.7 କୋଟି ଏବଂ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ପୃଥ‌ିବୀରେ ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ଏତେ ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧିକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ଫୋରଣ କୁହାଯାଉଛି । ଏତେ ଉଚ୍ଚତମ ହାରରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି କାରଣ ଦାୟୀ । ଏହି କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(A) ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର
(B) ମୃତ୍ୟୁହାରର ହ୍ରାସ ।

(A) ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର (High Birth Rate)– 1991 ମସିହା ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଇଛି ଯେ, ଭାରତରେ ଜନ୍ମହାର ପ୍ରତି ହଜାରରେ 29.1 । ଅବଶ୍ୟ ଏହା 28.3 କୁ 1996 ମସିହାବେଳକୁ ଖସିଆସିଛି । ତଥାପି ଏହି ହାର ବହୁତ ଅଧିକ । ନିମ୍ନଲିଖ କାରଣଗୁଡ଼ିକପାଇଁ ଏହି ହାର ଅଧୂକ ରହିଛି ।

(i) ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ (Universal marriage) : ଆମ ଦେଶରେ ବିବାହ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ସମାଜିକ ପ୍ରଥା । ଏହାକୁ ସମସ୍ତେ ପବିତ୍ର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି ମନେକରନ୍ତି । ଆମ ଦେଶରେ ସବୁ ପୁଅ ଝିଅକୁ ବିବାହ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଅବିବାହିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସମାଜ ଘୃଣା ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁଥାଏ ।

ଏକ ସର୍ବେକ୍ଷଣରୁ ଜଣାପଡ଼ିଛି ଯେ, ଭାରତରେ 15 ରୁ 44 ବର୍ଷ ବୟସସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ 76 ଭାଗ ମହିଳା ବିବାହ ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସେମାନେ ଅଧ୍ବକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଇଂଲଣ୍ଡ ଭଳି ଉନ୍ନତ ଦେଶରେ 35 ବର୍ଷୀୟା ମହିଳାମାନଙ୍କ ମୋଟ ସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ ଏକ ତୃତୀୟାଂଶ ଅବିବାହିତ ରହିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ସାର୍ବଜନୀନ ବିବାହ ପ୍ରଥା ଯୋଗୁଁ ଭାରତରେ ଜନ୍ମହାର ଅଧିକ ।

(ii) ବାଲ୍ୟବିବାହ (Early marriage) : ବାଲ୍ୟବିବାହ ଆମ ଦେଶର ଅତି ପୁରୁଣା ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ରଥା । ଅବଶ୍ୟ ଏହି ପ୍ରଥା ବଦଳି ଯାଇଛି; କିନ୍ତୁ ଏହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ଉଚ୍ଛେଦ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ଆମ ଦେଶର ପ୍ରାୟ 80 ଭାଗ ବାଳିକା 15 ରୁ 20 ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ଆହୁରି କମ୍ । ଏହାଦ୍ୱାରା ମହିଳାମାନଙ୍କର ପ୍ରସବକାଳ ସୁଦୀର୍ଘ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଅଧୁକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ସାଧାରଣତଃ ବାଳିକାମାନେ 30 ବର୍ଷ ବୟସରେ ଓ ଆମେରିକାରେ 41 ବର୍ଷ ବୟସରେ ବିବାହ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(iii) ବିଧବା ପୁନର୍ବିବାହ (Widow remarriage) : ଆଗକାଳରେ ଆମ ଦେଶରେ ବିଧବାମାନେ ଆଉଥରେ ବିବାହ କରିବାକୁ ମନା ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ବାଲ୍ୟବିଧବା ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ତାହା ବଦଳି ଯାଇଛି । ଆମ ଦେଶରେ ବିଧବାମାନେ ଆଉଥରେ ବିବାହ କରିବାପାଇଁ ସୁଯୋଗ ମିଳିଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଆଉଥରେ ପିଲାଜନ୍ମ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହା ମଧ୍ଯ ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣ ।

(iv) ଗ୍ରୀଷ୍ମପ୍ରଧାନ ଜଳବାୟୁ (Hot climate) : ଭାରତ ଏକ ଗ୍ରୀଷ୍ମପ୍ରଧାନ ଦେଶ । ଗ୍ରୀଷ୍ମପ୍ରଧାନ ଦେଶରେ ଶୀତପ୍ରଧାନ ଦେଶ ତୁଳନାରେ ଝିଅମାନେ ଶୀଘ୍ର ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଆମ ଦେଶରେ ଝିଅମାନେ 12 ରୁ 14 ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହାଦ୍ଵାରା ପିତାମାନେ ବାଳିକାମାନଙ୍କର ଶୀଘ୍ର ବିବାହ କରାଇଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ଆମ ଦେଶର ମହିଳାମାନଙ୍କର ଜନ୍ମ କରିବାର ଶକ୍ତି ପ୍ରଖର ଏବଂ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ହୋଇଥାଏ, ଯାହାଦ୍ଵାରା ଅଧ୍ବକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

(v) ଯୌଥ ପରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା (Joint family system) : ଆମ ଦେଶରେ ଯୌଥ ପରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆମ ସମାଜର ମୁଖ୍ୟ ଭିଭିଭୂମି । ଯଦିଓ ଏହି ପ୍ରଥା କାଳକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲଗିଛି, ତଥାପି ଏହା ବିଲୋପ ହୋଇନାହିଁ । ଯୌଥ ପରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଲାଳନପାଳନ, ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଇତ୍ୟାଦି ଦାୟିତ୍ବ ପରିବାରର ସମସ୍ତ ଉପାର୍ଜନକାରୀ ସଦସ୍ୟ ସମ୍ମିଳିତଭାବରେ ତୁଲାଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବରେ କାହାରି ଉପରେ ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଚାପ ପଡ଼ି ନଥାଏ । ଫଳତଃ, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ହିସାବରେ କେହି ପରିବାର ଆକାରକୁ ସୀମିତ ରଖୁବାପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ରତା ପ୍ରକାଶ କରି ନଥା’ନ୍ତି । ସୁତରାଂ ପରିବାରର ଶିଶୁସଂଖ୍ୟା ବଢ଼ି ଚାଲିଥାଏ ।

(vi) କୃଷିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Predominance of Agriculture) : ଭାରତ ଏକ କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶ । ଭାରତର କୃଷିରେ ସାଧାରଣତଃ ପରିବାରର ସବୁସଦସ୍ୟ କାମ କରିଥାନ୍ତି । ଚାଷ ସମୟରେ, ବୁଣାବୁଣି, ବେଉଷଣ ତଥା ଅମଳ ସମୟରେ ଘରର ମହିଳାମାନେ, ପିଲାମାନେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଅଧ୍ଵ ପିଲା ଜନ୍ମ ହେଲେ ପରିବାରର କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବେ ବୋଲି ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ମନେକରନ୍ତି । ତେଣୁ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ସଂଖ୍ୟା ବଢ଼ିବାରେ ବିଶେଷ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ନ ଥାଏ ।

(vii) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ (Poverty) : ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଆମ ଦେଶର ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି କରିବାର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ । ଆମ ଦେଶର ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ ପୀଡ଼ିତ । ସେମାନେ ଭାବନ୍ତି ଯେ, ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ପୁତ୍ରକନ୍ୟା ଜନ୍ମ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ କ୍ଳେଶ ଲାଘବ ହେବ । ସେମାନଙ୍କର ଧାରଣା ଯେ, ପରିବାରର ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ତେଣୁ ସେମାନେ ସ୍ଵଳ୍ପକୁଟୁମ୍ବୀ ପରିବାର ଅପେକ୍ଷା ବହୁକୁଟୁମ୍ବୀ ପରିବାର ଚାହିଁଥା’ନ୍ତି ।

(viii) ନିରକ୍ଷରତା, ଅଜ୍ଞତା ଓ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ (IIliteracy, Ignorance and Superstitions) : ଆମ ଦେଶର ବହୁଳାଶ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିରକ୍ଷର । 1991 ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଆମ ଦେଶର ସାକ୍ଷରତା ହାର 52% । ନିରକ୍ଷରତା ଅଜ୍ଞତା ଓ ଧର୍ମାନ୍ଧତା ସୃଷ୍ଟିକରେ । ନିରକ୍ଷରତା ଯୋଗୁଁ ଲୋକମାନେ ସଚେତନ ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତାହାଛଡ଼ା ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ଦେବାରେ ବ୍ୟର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି ।

ତାହାଛଡ଼ା ଆମ ଦେଶରେ ପିଲାଟିଏ ଜନ୍ମ ହେଲେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ବୋଲି ଭାବନ୍ତି । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ପୁଅକୁ ଝିଅ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ୍ବକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଅନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ପୁଅପାଇଁ ଲୋକମାନେ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ଝିଅ ଜନ୍ମ କରିବାରେ ଦ୍ବିଧା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କାରଣ ଲୋକମାନେ ଭାବନ୍ତି ପୁଅ ମୁଖାଗ୍ନି, ଶ୍ରାଦ୍ଧକ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦି କଲେ ବାପାମାଆଙ୍କର ସ୍ବର୍ଗପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଲୋକ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଧର୍ମଦ୍ରୋହୀ ଓ ଈଶ୍ଵରଦ୍ରୋହୀ ବୋଲି ବିବେଚନା କରନ୍ତି । ତେଣୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକାର ଆଚରଣ ଓ ମନୋଭାବ ଜନସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ପରିକଳ୍ପନାକୁ ପ୍ରତିହତ କରେ ।

(ix) ଉଚ୍ଚ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର (High Infant mortality) : ଭାରତର ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ବହୁତ ଅର୍ଧ । ଏହା ପ୍ରତି ହଜାରରେ 74 ଅଟେ । ଦେଶର ଅଧିକାଂଶ ଶିଶୁ 0-15 ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ମୁତ୍ୟୁମୁଖରେ ପଡ଼ିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ପିତାମାତାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ପିଲା ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ନ ଥାଏ । ତେଣୁ ସେମାନେ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅଧ୍ୟା ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ଦେବାକୁ ନିରାପଦ ମନେକରନ୍ତି ।

(x) ନିମ୍ନମାନର ଜୀବନ ଧାରଣ (Low standard of living) : ଜୀବନଧାରଣ ମାନ ଆମ ଦେଶରେ ଅତି ନିମ୍ନ ଅଟେ । ଦେଶର ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ଭଲ କରି ଗଣ୍ଡେ ଖାଇବାକୁ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ, ଖଣ୍ଡେ ପିନ୍ଧିବାକୁ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ବହୁତ ଲୋକ ଗଛତଳେ, ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ, କୁଡ଼ିଆଘରେ ରହନ୍ତି । ସେମାନେ ଟେଲିଭିଜନ୍, ରେଡ଼ିଓ, ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଗଣମାଧ୍ୟମର ସୁଯୋଗ ପାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ଯାହାଫଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିବରଣୀ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେମାନେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବିଷୟରେ ଅନଭିଜ୍ଞ ରହନ୍ତି ।

(xi) ଧୂମା ସହରୀକରଣ (Slow process of urbanisation) : ଆମ ଦେଶରେ ସହରରେ ବହୁତ କମ୍ ଲୋକ ବସବାସ କରନ୍ତି । ପିଲାମାନଙ୍କର ଲାଳନପାଳନ, ଶିକ୍ଷା, ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଅପେକ୍ଷା ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଅଧିକ ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ତେଣୁ ସହରର ଲୋକ ସ୍ଵଳ୍ପକୁଟୁମ୍ବୀ ପରିବାରକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥା’ନ୍ତି । ଯେହେତୁ ଖୁବ୍ କମ୍ ଲୋକ ସହରରେ ରହନ୍ତି, ଏହା ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

(xii) ଚିତ୍ତବିନୋଦନ ସୁଯୋଗର ଅଭାବ (Lack of recreational facilities) : ଦାରିଦ୍ର୍ୟଯୋଗୁଁ ଜନସାଧାରଣ କୌଣସି ଚିତ୍ତବିନୋଦନର ସୁଯୋଗ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ଭାରତରେ ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ତବିନୋଦନ କେନ୍ଦ୍ରର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଲୋକମାନେ ପରିବାର ଓ ପିଲାମାନଙ୍କ ସହିତ ବହୁତ ସମୟ କଟାଇ ଥାଆନ୍ତି । ବହୁତ ସମୟ ସେମାନେ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହିତ ସହବାସ କରନ୍ତି, ଯାହାଫଳରେ ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।

(B) ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ (Low Death rate) – ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ଦ୍ରୁତଗତିରେ ହ୍ରାସ ପାଉଥବାରୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି । ଏହି ହାର 1991 ମସିହାରେ ପ୍ରତି ହଜାର ଲୋକରେ 10.1 ଥିଲାବେଳେ, ଏହା 1996 ମସିହାବେଳକୁ ୨ କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି ଘଟୁଛି । ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ କରାଯାଇଛି ।

(i) ମହାମାରୀ ରୋଗ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control of epidemics) : ଦେଶରେ ମହାମାରୀ ରୋଗଗୁଡ଼ିକ; ଯଥା – ହଇଜା, ମ୍ୟାଲେରିଆ, ବସନ୍ତ, ପ୍ଲେଗ୍ ପ୍ରଭୃତିର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କମିଛି ।

(ii) ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Control of natural calamities) – 1943 ମସିହା ପରଠାରୁ ଦେଶରେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ହୋଇନାହିଁ । ଆମେ ବନ୍ୟା, ବାତ୍ୟା ସମୟରେ ଜାଗତିଆର ରହୁ ଅଛୁ । ତେଣୁ ଏହି ସମୟରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁକୁ

(iii) ପ୍ରସୂତିକାଳୀନ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ (Fall in the maternity mortality ) Answer:ଆଜିକାଲି ଆଧୁନିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ମ୍ୟାଲେରିଆ, ବସନ୍ତ, ପ୍ଲେଗ୍ ପ୍ରଭୃତିର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କମିଛି ।

(iv) ପରମାୟୁ ବୃଦ୍ଧି (Rise in life expectancy) – ଦେଶରେ ପରମାୟୁ 61 ବର୍ଷ ବୟସକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ୟୁହାର ମଧ୍ୟ କମିଯାଇଛି ।

(v) ହସ୍‌ପିଟାଲଜନିତ ସୁବିଧା (Medical facilities) – ଆଗ ଅପେକ୍ଷା ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ଦେଶରେ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ହସ୍‌ପିଟାଲ, ଡାକ୍ତର, ଔଷଧ, ନର୍ସ, ଧାଈ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଛି, ଯାହାଫଳରେ ଲୋକମାନେ ସହଜରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ଉପଲବ୍‌ କରୁଛନ୍ତି । ଏଣୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କମିଛି ।

(vi) ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର (Spread of education) – ସମାଜରେ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଘଟିଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ଜନସାଧାରଣ ଖାଦ୍ୟପେୟ, ଶିକ୍ଷା, ଶିଶୁର ବିକାଶ, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ପ୍ରଭୃତିରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେମାନେ ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ ତଥା ଉତ୍ତମମାନର ଜୀବନଧାରଣ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଉଛନ୍ତି । ଏଣୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ଘଟିଛି ।

4. ଭାରତର ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର କୁପରିଣାମ ଆଲୋଚନା କର ।
କିମ୍ବା, ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଦେଶର ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପ୍ରତିହତ କରେ । ତୁମେ ଏହି ଉକ୍ତି ସହିତ ଏକମତ କି ? କାରଣ ସହ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
କିମ୍ବା, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଜାତୀୟ ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ଏକ ବିପଦ – ଏହି ଉକ୍ତିର ସତ୍ୟତା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଏକ ଅର୍ଥନୀତିର ସମୃଦ୍ଧି ସେହି ଦେଶର ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳ ଓ ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ଉପଯୋଗ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ଯେଗାଣ ସୀମିତ; କିନ୍ତୁ ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ଯୋଗାଣ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରେ । ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ସଦୁପଯୋଗ ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ସହାୟତାରେ କରାଯାଇପାରେ ।

ତେଣୁ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶଧାରାରେ ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି । ଦେଶର ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ସମୃଦ୍ଧି ଜନସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଯେତେବେଳେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି ନ ହୋଇ ପରିମାଣାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ତାହାକୁ ମାନବିକ ସମ୍ବଳର ବିକାଶ କହିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଜନବହୁଳତା କହନ୍ତି । ଜନବହୁଳତା ଦେଶର ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରତିହତ କରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ଜଣାପଡ଼ିବ ।

(1) ଜାତୀୟ ଆୟବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ଚାପ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ । ପ୍ରତିବର୍ଷ ପ୍ରାୟ 16 ନିୟୁତ ଲୋକ ଆମ ଦେଶର ଉପସ୍ଥିତ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଯୋଗଦିଅନ୍ତି । ଏହାଫଳରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଉପରେ ଚାପ ପଡ଼ିଥାଏ । ଆମ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେଶ ତୁଳନାରେ ବହୁତ କମ୍ । 1994-95 ମସିହା ମୂଲ୍ୟ ହିସାବରେ ଆମ ଦେଶର ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ମାତ୍ର 8232 ଟଙ୍କା । ବିଗତ 50 ବର୍ଷ ଭିତରେ ଆମ ଦେଶରେ ବହୁତ ଉନ୍ନତି ସାଧୁ ହୋଇଛି ।

1950-51 ଓ 1980-81 ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ଆୟର ବାର୍ଷିକ ହାରାହାରି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର 3.6 ଶତାଂଶ ହୋଇଥ‌ିବାବେଳେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ମାତ୍ର 1.3 ଶତାଂଶ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି । ଏହାର କାରଣ, ବର୍ଦ୍ଧିତ ଜାତୀୟ ଆୟର ଏକ ବଡ଼ଭାଗ ଲୋକମାନଙ୍କର ଭରଣପୋଷଣରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ବହୁତ ମନ୍ଥର ।

(2) ଭୂମି ଉପରେ ଚାପ – 1950-51 ମସିହାରୁ 1996-97 ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ଦେଶର ଭୌଗୋଳିକ ଆୟତନର କୌଣସି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରାୟ ଦୁଇଗୁଣରୁ ଅଧିକ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଭୂମି ଉପରେ ଅଧ୍ବକ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି । ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଏ, 1921 ମସିହାରେ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡପିଛା କୃଷିଭୂମିର ପରିମାଣ 1.11 ଏକର ଥିଲା । କିନ୍ତୁ 1981 ମସିହାକୁ 0.6 ଏକରକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହା ପ୍ରମାଣ କରୁଛି ଯେ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହେତୁ ଜମି ଜୋତର ବିଘଟନ ଘଟୁଛି । ଫଳତଃ, କୃଷି ଉତ୍ପାଦିତାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହୋଇପାରୁନାହିଁ ।

(3) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଅଭାବ – ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହେବାଦ୍ୱାରା ଭୂମି ଉପରେ ପ୍ରବଳ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଭୂମିର ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତା ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଯଦିଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଶରେ ପ୍ରାୟ 175 ନିୟୁତ ଟନ୍‌ର ଅଧୁକ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଇପାରୁଛି, ତଥାପି ମୁଣ୍ଡପିଛା ଖାଦ୍ୟଯୋଗାଣରେ କିଛି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହେବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉନାହିଁ ।

ଦେଶର ପ୍ରାୟ ଏକୃତୀୟାଂଶ ଲୋକ ଅଧିକାଂଶ ଦିନ ପେଟପୂରା ଗଣ୍ଡିଏ ଖାଇବାକୁ ପାଉନାହାନ୍ତି । ଦେଶର ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଆମକୁ ବିଦେଶରୁ ବହୁପରିମାଣର ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଆମଦାନୀ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଫଳତଃ, ଦେଶର ସ୍ୱଳ୍ପ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଉପରେ ଚାପ ପଡ଼ିଥାଏ, ଯାହାକି ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶକୁ ପ୍ରତିହତ କରେ ।

(4) ବେକାର ସମସ୍ୟା – ବେକାରି ଓ ବେରୋଜଗାରୀ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ । ଭାରତରେ ବେକାର ସମସ୍ୟା ଅତି ଉତ୍କଟ । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ, ଦେଶର ଶ୍ରମଯୋଗାଣ ବୃଦ୍ଧିର ହାରଠାରୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିର ହାର ବହୁତ ଅତ୍ମକ । ପ୍ରତିବର୍ଷ ଦେଶରେ ନିଯୁକ୍ତିର ଯେତିକି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାଠାରୁ ଅଧିକ ଲୋକ ଶ୍ରମଶକ୍ତିରେ ଯୋଗଦିଅନ୍ତି । ବେରୋଜଗାରୀ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଓ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ଵ ।

ଗଣବେକାରି ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ବେକାରି; ଯଥା – ଅର୍ବବେକାରି, ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରି ମଧ୍ୟ ବହୁଳଭାବରେ ଭାରତରେ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟିକରୁଛି । ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଇଛି, ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରତିବର୍ଷ ପ୍ରାୟ 50 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧୂକ ଲୋକ ଶ୍ରମଶକ୍ତିରେ ଯୋଗ ଦେଉଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏତେ ଲୋକଙ୍କପାଇଁ ନିଯୁକ୍ତିର ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରୁ ନାହିଁ । ଏହାଦ୍ୱାରା ବେକାରି ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଜଟିଳ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

(5) ନିମ୍ନମାନର ଜୀବନଧାରଣ – ଯଦିଓ ଦେଶର ଜାତୀୟ ଆୟ 1950 ରୁ 1981 ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି, ତଥାପି ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣ ମାନରେ କିଛି ଉନ୍ନତିସାଧନ ହୋଇନାହିଁ । ଆମ ଦେଶର ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣ ମାନ ଅତି ନିମ୍ନ । ଅଧ୍ଯକାଂଶ ଲୋକ ଦିନବେଳା ଗଣ୍ଡାଏ ଖାଇବାକୁ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ, ଖଣ୍ଡିଏ ପିନ୍ଧିବାକୁ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ବହୁତ ଲୋକ ଦେଶର ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ ଜୀବନଯାପନ କରନ୍ତି ।

ଦେଶରେ ବିଦ୍ୟାଳୟ, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟସେବା, ପରିମଳ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବହୁଳ ଅଭାବ ରହିଛି । ପ୍ରାୟ ଦେଶର ଏକ ତୃତୀୟାଂଶରୁ ଅଧ୍ଵ ଲୋକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର ସୀମାରେଖା ତଳେ ରହୁଛନ୍ତି । ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନପାଇଁ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରତିଦିନ 2580 କ୍ୟାଲୋରୀ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା କଥା । କିନ୍ତୁ ଆମ ଦେଶର ଲୋକମାନେ ହାରାହାରି 1880 କ୍ୟାଲୋରୀ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ଖାଇଥା’ନ୍ତି । ଏଥୁରୁ ଅନୁଶୀଳନ କରାଯାଇପାରେ ଯେ, ଆମମାନଙ୍କ ଜୀବନଧାରଣ ମାନ କେତେ ନିକୃଷ୍ଟ । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ।

(6) ଅଣଉତ୍ପାଦନଶୀଳ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବୃଦ୍ଧି – ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହେଲେ ଅଣଉତ୍ପାଦନଶୀଳ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଶିଶୁ ଓ ବୃଦ୍ଧଲୋକମାନେ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କିଛି ଦାନ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ମାତ୍ର ସେମାନେ ଭାଗ ଭୋଗ କରୁଥା’ନ୍ତି । ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାଯାଇଛି, ଆମ ଦେଶରେ ଶିଶୁ ଓ ବୃଦ୍ଧ ଲୋକମାନେ ଜନସଂଖ୍ୟାର 48 ଶତାଂଶ ।

ସେମାନେ ଦେଶ ପ୍ରତି ବୋଝ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିହେଲେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ଅଧ‌ିକ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶରେ ଏମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ବହୁତ କମ୍ । ଏହି ଅଣଉତ୍ପାଦନଶୀଳ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ଆମ ଦେଶର ସୀମିତ ସମ୍ବଳ ଉପରେ ଚାପ ପଡୁଛି ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ବ୍ୟାହତ ହେଉଅଛି ।

(7) ପୁଞ୍ଜିଗଠନ ବ୍ୟାହତ – ଦେଶର ଅଭିବୃଦ୍ଧିପାଇଁ ଦୃତଗତିରେ ପୁଞ୍ଜିଗଠନ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ । ପୁଞ୍ଜିଗଠନ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାହତ ହୁଏ । ବଦ୍ଧିତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବାସଗୃହ, ଶିକ୍ଷା, ଚିକିତ୍ସା ସୁବିଧା ଯୋଗାଇବାକୁ ହୁଏ । ମୋଟ ଉପରେ କହିଲେ, ସେମାନଙ୍କର ଉପଭୋଗ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।

ସେମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ଆବଶ୍ୟକତା ମେଣ୍ଟାଇବାପାଇଁ ଦେଶର ଜାତୀୟ ଆୟର ଏକ ବଡ଼ ଭାଗ ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଯାହାଫଳରେ ପୁଞ୍ଜିଗଠନ କରିବାପାଇଁ ସ୍ୱଳ୍ପ ପରିମାଣର ଆୟ ବଳିପଡ଼ିପାରେ ବା କିଛି ନ ଥାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ପୁଞ୍ଜିଗଠନ ଘରୋଇ ସଞ୍ଚୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । କିନ୍ତୁ ଯେହେତୁ ଆମ ଦେଶର ଲୋକଙ୍କ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଅତି କମ୍, ଘରୋଇ ସଞ୍ଚୟ ମଧ୍ଯ କମ୍, ତେଣୁ ଆମ ଦେଶରେ ପୁଞ୍ଜିଗଠନ ଏକ କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ହୋଇଛି । ଫଳତଃ, ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶଧାରା ମନ୍ଥର ହୋଇଛି ।

(8) ଅଧ‌ିକ ଖର୍ଚ୍ଚାନ୍ତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ବିଶେଷତଃ, ଶିଶୁମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଅଧ‌ିକ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ଲାଳନପାଳନ, ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ବାବଦରେ ଅଧିକ ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । କେବଳ ଶିକ୍ଷା ବାବଦରେ ବ୍ୟୟ କଥା ବିଚାର କଲେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଛାତ୍ରପାଇଁ ମାସିକ ଆୟ ପ୍ରାୟ 100 ଟଙ୍କା ।

ଏକ କଳନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଯଦି ପ୍ରତିବର୍ଷ 1.60 କୋଟି ଲେଖାଏଁ ବୃଦ୍ଧି ହୁଅନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ଆମକୁ ପ୍ରତିବର୍ଷ 1.27 ଲକ୍ଷ ଅଧ୍ଵ ବିଦ୍ୟାଳୟ, 3.77 ଲକ୍ଷ ଶିକ୍ଷକ, 50 ଲକ୍ଷ ନୂତନ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ, 25 ଲକ୍ଷ ବାସଗୃହ ଯୋଗାଇବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଅଧିକ ଡାକ୍ତର, କଲେଜ, ଔଷଧ, ପରିମଳ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ପରିବହନ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ପୋଲିସ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆବଶ୍ୟକ ହେବ । ତେଣୁ ଦ୍ରୁତଗତିରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଦେଶ ଉପରେ ବୋଝ ହୋଇଯିବାରେ ଲାଗିଛି ।

(9) କର୍ମଦକ୍ଷତା ହ୍ରାସ – ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଲୋକମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ, ଭଲ ବାସଗୃହ, ଉନ୍ନତମାନର ଜୀବନଯାପନ କର୍ମଦକ୍ଷତା ବଢ଼ାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଭାରତରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ଆୟ ପ୍ରାୟତଃ ପିଲାମାନଙ୍କ ପିଛା ଖର୍ଚ୍ଚ ହୋଇଯାଇଥାଏ । କାରଣ ବହୁତ ପିଲାମାନଙ୍କ ଯତ୍ନ କରିବାକୁ ସେମାନଙ୍କୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଫଳ, କ୍ଷୀର, ମାଂସ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୁଷମ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଭଲ ପରିବେଶରେ ରହିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ଦକ୍ଷତାର ହ୍ରାସ ହୁଏ ।

(10) ପରିବେଶ ଉପରେ ଚାପ – ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହେତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳ; ଯଥା— ମାଟି, ପାଣି, ପବନ, ଜଙ୍ଗଲ, ନଦୀ, ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଅଧ‌ିକ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହିଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ‌ିକ ମାତ୍ରାରେ ବ୍ୟବହାର କରିବାଦ୍ୱାରା ପରିବେଶ ଅସନ୍ତୁଳିତ ହୋଇଯାଏ । ଅଧ୍ବକ ଜଙ୍ଗଲ କାଟିବା, ଗାଡ଼ିମଟର ଚଳାଚଳ, ଶିଳ୍ପର ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ପରିବେଶ ପ୍ରଦୂଷଣ ହେବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଆମ ସାଧାରଣ ଜୀବନଯାପନରେ ବ୍ୟାହତ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଅଛି । ଏସବୁର ମୂଳକାରଣ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ।

(11) ସାମାଜିକ ଅଶାନ୍ତି ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି ସାମାଜିକ ଅଶାନ୍ତି ଓ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଲୋକମାନେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରୁ ସହରାଭିମୁଖୀ ହୁଅନ୍ତି । ବେକାରି ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ । ଫଳତଃ, ଚୋରି, ଡକାୟତି, ହତ୍ୟା ଭଳି ଜଘନ୍ୟ ଘଟଣାର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ଅପମିଶ୍ରଣ, ଜୁଆ ପ୍ରଭୃତି ଖରାପ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲୋକମାନେ ଲିପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ମିଥ୍ୟା, ଅବିବେକିତା, ଅସାଧୁତା ପ୍ରଭୃତିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଘଟିଥାଏ ।

ଆମ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେତୁ ଏହିସବୁ ପ୍ରକାର ସାମାଜିକ କୁକର୍ମର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଚାଲିଛି । ଦେଶରେ ସବୁବେଳେ ରାଜନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ସଂଘର୍ଷ ହୋଇ ସାମାଜିକ ଶାନ୍ତି ନଷ୍ଟ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶକୁ ପ୍ରତିହତ କରୁଛି ।

CHSE Odisha 11th Class Economics Book Solutions (+ 2 1st Year)

CHSE Odisha Class 11 Economics Book Solutions in Odia Medium

Part A Indian Economy

Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

• Chapter 1 ସମସାମୟିକ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ମୌଳିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ
• Chapter 2 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଢାଞ୍ଚାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ
• Chapter 3 ଜନସଂଖ୍ୟା

Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

• Chapter 4 କୃଷି
• Chapter 5 ଶିଳ୍ପ
• Chapter 6 ଭିରିଭୂମି / ଆଧାରିକ ସଂରଚନା
• Chapter 7 ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ

Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

• Chapter 8 ଯୋଜନା
• Chapter 9 ଆର୍ଥନୀତିକ ସଂସ୍କାର

Unit 4 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ସାମ୍ନା କରୁଥିବା ସମସ୍ୟା

• Chapter 10 ଦାରିଦ୍ର୍ୟ
• Chapter 11 ବେକାରୀ ଓ ଅର୍ଦ୍ଧବେକାରୀ
• Chapter 12 ମୁଦ୍ରାସ୍ଥୀତି
• Chapter 13 ଧାରଣୀୟ ଆର୍ଥନୀତିକ ବିକାଶ

Part B Statistics for Economics

Unit 5 ପରିସଂଖ୍ୟାନର ଉପସ୍ଥାପନା

• • Chapter 14 ପରିସଂଖ୍ୟାନ
  • Chapter 15 ପରିସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟର ଉତ୍ସ
  • Chapter 16 ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି

Unit 6 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

• Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ
• Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

Unit 7 ପରିସାଂଖ୍ୟିକ ପଦ୍ଧତି (I)

• Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ
• Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

Unit 8 ପରିସାଂଖ୍ୟିକ ପଦ୍ଧତି (II)

• Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ
• Chapter 22 ସୂଚକାଙ୍କ ଓ ସମୟ ଶ୍ରେଣୀ

CHSE Odisha Class 11 Economics Book Solutions in English Medium

• Unit 1 Status of Indian Economy
• Unit 2 Sectoral Development
• Unit 3 Economic Planning and Economic Reforms
• Unit 4 Current Challenges Facing the Indian Economy
• Unit 5 Introductory Statistics
• Unit 6 Frequency Distribution
• Unit 7 Statistical Methods – I
• Unit 8 Statistical Methods – II

CHSE Odisha Class 11 Economics Syllabus (+2 1st Year)

Economics (Paper-I)
First Year CHSE
Indian Economy & Statistics

A. Indian Economy

Unit I Status of Indian Economy (12 Marks)
Basic characteristics of the contemporary Indian economy, Structural changes in the Indian economy and the present state of relative contributions of primary, secondary, and tertiary sectors, Demographic features, Adverse effects of population growth, and Population Policy of India

Unit II Sectoral Development (15 Marks)
Agriculture – Importance, low productivity and its causes, Green Revolution, present agricultural situation.
Industry – Importance, Industrial Policies – 1948,1956, 1991.
Infrastructure -Role, Economic Infrastructure (Energy, Transport, and Communications) and Social Infrastructure (Education and Health)
Foreign Trade – Role, Composition, Direction.

Unit III Economic Planning and Economic Reforms (13 Marks)
Planning – Meaning, Need, Objectives, and Achievements, NitiAyog
Economic Reforms Since 1991 – need and main features of Liberalisation, Privatisation, and Globalisation.

Unit IV Current Challenges Facing the Indian Economy (20 Marks)
Poverty – absolute and relative poverty, causes of poverty, and important poverty alleviation programmes currently in place.
Unemployment and underemployment – causes, dimensions, and government programmes currently in place.
Inflation – causes and anti-inflationary measures in place.
Sustainable economic development – Meaning of sustainable development. Economic growth and its adverse impact on the Environment. Problems of global warming and climate change.

B. Statistics for Economics

Unit V Introductory Statistics (7 Marks)
Meaning, scope, importance, use, and limitations of statistics in economics.
Sources of statistical data – primary and secondary sources, NSSO, and Census of India as sources of secondary data in India.
Methods of collection of primary data – census and sampling methods and their relative merits and demerits

Unit VI Frequency Distribution (8 Marks)
Meaning and types of variables and frequency distribution.
Organisation of Data-Basics, Presentation of data – Tabular and diagrammatic presentation, Bar diagram, Pie diagram, Histogram, Frequency Polygon, Ogives, line graphs, Historigrams.

Unit VII Statistical Methods – I (15 Marks)
Measures of Central Tendency – Simple and Weighted Arithmetic Mean, Median, Mode, Concepts of Geometric Mean, Harmonic Mean
Measures of Dispersion Absolute Measures – Range, Quartile Deviation, Mean Deviation and Standard Deviation Relative Measures – Coefficients of Range, Quartile Deviation, Mean Deviation, and Standard Deviation
Merits and Demerits of different Measures of Dispersion

Unit VIII Statistical Methods – II (10 Marks)
Correlation – Meaning, Correlation and Causation, Types of Correlation, Scatter diagram Method of measuring correlation, uses of correlation in Economics
Regression – Meaning, Difference between Correlation and Regression, Uses of Regression in Economics
Index Numbers – Meaning, Importance, Uses, Consumer, and Wholesale Price Index Number.
Time Series – Meaning, Uses, and Components.

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 5 ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର, ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ପ୍ରୟୋଗ କୌଶଳ Objective Questions

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ / ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ :

1. ସର୍ବପ୍ରଥମେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଶବ୍ଦଟିକୁ କିଏ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ?
(କ) ମୋରିସ୍ ଜିନ୍‌ସବର୍ଗ
(ଖ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ଟେ
(ଗ) ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଗ) ଏମ୍ ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ।

2. ‘‘ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର କୁର୍ଗମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧର୍ମ ଓ ସମାଜ’’ ପୁସ୍ତକ କେବେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ?
(କ) ୧୯୫୦
(ଖ) ୧୯୫୧
(ଗ) ୧୯୫୨
(ଘ) ୧୯୫୩
Answer:
(ଗ) ୧୯୫୨

3. ସଂସ୍କୃତିକରଣ କହିଲେ ନିମ୍ନଲିଖିତ ମଧ୍ଯରୁ କାହାକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ବୃତ୍ତି ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ଖ) ଅପବିତ୍ର ଅଭ୍ୟାସକୁ ତ୍ୟାଗ
(ଗ) ଜାତି ପରିବର୍ତ୍ତନ
(ଘ) ଶ୍ରେଣୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ
Answer:
(ଖ) ଅପବିତ୍ର ଅଭ୍ୟାସକୁ ତ୍ୟାଗ ।

4. ‘‘ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ନୀଚଜାତି କିମ୍ବା ଜନଜାତି କିମ୍ବା ଅନ୍ୟସମୂହ, ଉଚ୍ଚ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦ୍ବିଜଜାତିର ପ୍ରଥା, ରୀତିନୀତି, ବିଶ୍ବାସ, ଆଦର୍ଶ ଓ ଜୀବନଶୈଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି?’ – ଏହି ଉକ୍ତିଟି କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ୱାଇ ସିଂହ
(ଖ) ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ
(ଗ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଖ) ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ।

5. ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଏକ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ଜନ୍ମଗତ
(ଖ) ଅନୁକରଣୀୟ
(ଗ) ସ୍ଥିର
(ଘ) ଅର୍ଥନୈତିକ
Answer:
(ଖ) ଅନୁକରଣୀୟ ।

6. ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (G. S. Ghurey) ଜାତିର ଲକ୍ଷଣକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ପାଞ୍ଚଭାଗରେ
(ଖ) ଅନୁକରଣୀୟ ।
(ଗ) ସାତ ଭାଗରେ
(ଘ) ଆଠ ଭାଗରେ
Answer:
(ଖ) ଅନୁକରଣୀୟ ।

7. ‘‘ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି’’ ପୁସ୍ତକ କିଏ ରଚନା କରିଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍
(ଖ) ଜି.ଏସ୍.ଘରେ
(ଗ) ମାକାଇଭର
(ଘ) ଜିସବବର୍ଗ
Answer:
(ଖ) ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ ।

8. “‘ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି’’ ପୁସ୍ତକଟି କେବେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ?
(କ) ୧୯୪୫ ମସିହାରେ
(ଖ) ୧୯୫୦ ମସିହାରେ
(ଗ) ୧୯୫୫ ମସିହାରେ
(ଘ) ୧୯୬୦ ମସିହାରେ
Answer:
(ଖ) ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ।

9. ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରର ସ୍ରଷ୍ଟା ବା ଜନକ କିଏ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ମାକାଇଭର
(ଖ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍ ।
(ଗ) ଜିନ୍ସବର୍ଗ
(ଘ) ଦୁର୍ଖମ
Answer:
(ଖ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌

10. ତିନିସ୍ତରର ନିୟମ (Law of three stages) କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ହର୍ବଟ ସ୍ପେସର୍
(ଖ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଗ) ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍‌
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଖ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ।

11. କେତେ ମସିହାରେ ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ (Emile Durkheim) ‘ଆତ୍ମହତ୍ୟା’’ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ ?
(କ) ୧୯୫୦
(ଖ) ୧୮୯୭
(ଗ) ୧୯୫୧
(ଘ) ୧୮୯୮
Answer:
(ଖ) ୧୮୯୭

12. “ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଶବ୍ଦ ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଘଟୁଥ‌ିବା ମୃତ୍ୟୁର ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଉପୀଡ଼ିତ ବ୍ୟକ୍ତିର ସକାରାତ୍ମକ ବା ନକାରାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ଫଳାଫଳ କ’ଣ ହେବ ସେ ଜାଣିଥାଏ ?’’ ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ହର୍ବଟ ସ୍ପେନ୍ସୀ
(ଖ) ଇମାଇଲ ଦୁର୍ଖମ୍
(ଗ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଘ) ମାକାଇଭର
Answer:
(ଖ) ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ।

13. ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଦୁର୍ଖମ୍ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ୫ ଭାଗ
(ଖ) ୪ ଭାଗ
(ଗ) ୬ ଭାଗ
(ଘ) ୭ ଭାଗ
Answer:
(ଖ) ୪ ଭାଗ ।

14. ମୃତ ସ୍ଵାମୀର ଚିତାରେ ସ୍ତ୍ରୀ ଝାସ ଦେବା (ସତୀପ୍ରଥା) କେଉଁ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଅଟେ ?
(କ) ଅହଂବାଦୀ
(ଖ) ପରାର୍ଥବାଦୀ
(ଗ) ଅପ୍ରତିମାନାୟ
(ଘ) ଭାଗ୍ୟବାଦୀ
Answer:
(ଖ) ପରାର୍ଥବାଦୀ

15. ‘‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵାଭାବିକଭାବେ ଘଟୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଆଖୁରା ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଓ ସୁବିଚାରିତ ଭାବେ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଅଧ୍ୟୟନ ଅଟେ ।’’ ଏହି ଭକ୍ତିଟି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଖ) ଶ୍ରୀମତୀ ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗ
(ଗ) ହର୍ବଟ ସ୍ପେନସର୍
(ଘ) ମୋରିସ୍ ଜିନ୍ସବବର୍ଗ
Answer:
(ଖ) ଶ୍ରୀମତୀ ପି.ଭି. ୟଙ୍ଗ୍ ।

16. ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅବଧାରଣାର ପ୍ରୟୋଗ ସର୍ବପ୍ରଥମେ କିଏ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍
(ଖ) ପ୍ରଫେସର ଏଡ଼ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ୍
(ଗ) ହର୍ବଟ ସ୍ପେନସର୍
(ଘ) ମୋରିସ୍ ଜିନ୍ସବର୍ଗ
Answer:
(ଖ) ପ୍ରଫେସର ଏଡ଼୍ ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ୍ ।

17. ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅବଧାରଣାର ପ୍ରୟୋଗ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ପ୍ରଫେସର ଏଡ଼ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ୍ ନିଜର ପ୍ରକାଶିତ “Social Discovery” ପୁସ୍ତକରେ କେତେ ମସିହାରେ କରିଥିଲେ ?
(କ) ୧୯୨୦
(ଖ) ୧୯୨୪
(ଗ) ୧୯୨୫
(ଘ) ୧୯୨୬
Answer:
(ଖ) ୧୯୨୪।

18. “ ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକାଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଉଥ‌ିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସୂଚୀ ଅଟେ ।’ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଖ) ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍
(ଗ) ମୋରିସ୍ ଜିନ୍‌ସବର୍ଗ
(ଘ) ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ
Answer:
(ଖ) ବୋଗାର୍ଡ଼ସ

19. ଅନୁସୂଚୀ ହେଉଛି, କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନର ସମୂହ ଯାହା ଏକ ସାକ୍ଷାତକାର କର୍ତ୍ତା, ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ମୁହାଁମୁହିଁ ପଚାରି ତା’ର ଉତ୍ତର ନିଜେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥାନ୍ତି । ଅନୁସୂଚୀର ଏହି ସଂଜ୍ଞାଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
(କ) ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌
(ଖ) ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ୍
(ଗ) ମୋରିସ୍ ଜିନ୍‌ସବର୍ଗ
(ଘ) ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍
Answer:
(ଖ) ଗୁଡ଼େ ଏବଂ ହାଟ୍ ।

B. ଏକ ପଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ :

1. ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (G. S. Ghurey) ଜାତିର ଲକ୍ଷଣକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଛଅଭାଗରେ ।

2. “ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି’’ (Caste and Race in India) ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା କିଏ ?
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ (Prof. G. S. Ghurey) ।

3. ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେଙ୍କ ରଚିତ ପୁସ୍ତକ ‘‘ଭାରତରେ ଜାତି ଓ ପ୍ରଜାତି’’ କେବେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
୧୯୫୦ ମସିହାରେ ।

4. ସଂସ୍କୃତିକରଣ (Sanskritisation) ଶବ୍ଦଟିକୁ କିଏ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ?
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ (Prof. M. N. Srinivas) ।

5. ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏଚ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ କେଉଁ ପୁସ୍ତକରେ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ?
Answer:
‘‘କୁର୍ଗମାନଙ୍କ ଧର୍ମ ଏବଂ ସମାଜ’’ ।

6. ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଶବ୍ଦଟି କେବେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
୧୯୫୨ ମସିହାରେ ।

7. ‘ସଂସ୍କୃତିକରଣ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ଵାରା ଏକ ନିମ୍ନ ଜାତିର ହିନ୍ଦୁ ବା ଜନଜାତି ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସମୂହ ନିଜର ପ୍ରଥା, କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ, ବିଚାରଧାରା ଏବଂ ଜୀବନଶୈଳୀକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ମର୍ଯ୍ୟାଦାଲାଭ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାନ୍ତି ।’’ ସଂସ୍କୃତିକରଣର ଏହି ସଂଟି କିଏ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ।

8. ପୂର୍ବକାଳରେ ପ୍ରଚଳିତ ‘‘ସତୀଦାହ ପ୍ରଥା’’ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଅଟେ ?
Answer:
ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Altruistic Suicide) ।

9. ଜଣେ ଧନିକ ବ୍ୟକ୍ତି ହଠାତ୍‌ ଗରିବ ବା ଦରିଦ୍ର ହେବା କାରଣରୁ ଯଦି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ ଏହା କେଉଁ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଅଟେ ?
Answer:
ଅପ୍ରତିମାନୀୟ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Anomic Suicide) ।

10. ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଚାରିଭାଗରେ ।

11. ଦୁର୍ଖମ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଯେ କୌଣସି ଦୁଇଗୋଟି ଆତ୍ମହତ୍ୟାର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
(୧) ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ଏବଂ (୨) ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ।

12. କେତେ ମସିହାରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Suicide) ଗ୍ରନ୍ଥଟିକୁ ରଚନା କରିଥିଲେ ?
Answer:
୧୮୯୭ ମସିହାରେ ।

13. ‘ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କିତ ଅଟେ, ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ (Emile Durkheim) ।

14. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ (Positive) ସ୍ତରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ସ୍ତର (Scientific Stage) ।

15.. ‘ତାତ୍ତ୍ଵିକ ସ୍ତର (Metaphysical Stage) କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିସ୍ତୃତ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Abstract Stage)

16. ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ (Theological) ସ୍ତରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର (Fictitious Stage) ।

17. ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ଙ୍କ ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତି ମୁଖ୍ୟ ଅବଦାନ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ତ୍ରି-ସ୍ତରୀୟ ନିୟମ (Law of three Stages) ।

18. ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ମନୁଷ୍ୟର ମନର ଭାବନା ବା ବିକାଶ କିମ୍ବା ଚିନ୍ତାଶକ୍ତିର ବିକାଶ ମୁଖ୍ୟତଃ କେତେଗୋଟି ସ୍ତର ଦେଇ ଗତି କରିଥାଏ ?
Answer:
ତିନିଗୋଟି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତର ।

19. କଷ୍ଟେଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ତର ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର କେତେ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା ?
Answer:
୧୩୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।

20. କମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ତାତ୍ତ୍ଵିକସ୍ତର ବା ଅମୂର୍ତ୍ତ ସ୍ତର କେତେ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ?
Answer:
୧୩୦୦ ମସିହାରୁ ୧୮୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।

21. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାତ୍ମକ ସ୍ତର ବା ବୈଜ୍ଞାନିକ୍ ସ୍ତର କେବେଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
୧୮୦୦ ମସିହା ପରଠାରୁ ।

22. ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବା କାଳ୍ପନିକ ସ୍ତର କେତେଗୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ତିନିଗୋଟି ଭାଗରେ ।

23. ଅନୁସୂଚୀର ଦୁଇଗୋଟି ଦୋଷ ବା ଅପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(୧) ବିଶାଳକ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ।
(୨) ଅଧ୍ବକ ଧନ ଏବଂ ସମୟ ବ୍ୟୟ ।

24. ଅନୁସୂଚୀକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁସୂଚୀ (Schedule) କୁ ସାକ୍ଷାତକାର ଅନୁସୂଚୀ (Interview Schedule) କୁହାଯାଏ ।

25. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଅନ୍ୟନାମ କଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାକଦ୍ବାରା ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Mailed Questionnaire) ।

26. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଦୁଇଗୋଟି ଦୋଷ ବା ଅପକାରିତା କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
(୧) ଉତ୍ତର ପ୍ରାପ୍ତିର ସମସ୍ୟା ।
(୨) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କର ଅଭାବ ।

27. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଦୁଇଗୋଟି ଉପକାରିତା କ’ଣ ?
Answer:
(୧) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଧନ, ଶ୍ରମ ଓ ସମୟ ବ୍ୟୟ ।
(୨) ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ୟୟନ ।

28. ସାଧାରଣଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ସାଧାରଣଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Observation) ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଦେଖିବା ବା ନିରୀକ୍ଷଣ କରିବା ।

29. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Observation) କୁ କେତେଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଛଅଭାଗରେ ।

30. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାରଭେଦର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
(୧) ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।
(୨) ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।

31. ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Participant Observation) ର ଦୁଇଗୋଟି ଉପକାରିତା ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(୧) ବାସ୍ତବ ବ୍ୟବହାର ବା କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ।
(୨) ସ୍ବପ୍ନ ଓ ଗଭୀର ଅଧ୍ୟୟନ ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ।

C. ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର :

1. ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ‘‘ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତତ୍ତ୍ୱ’’ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ‘ସଂସ୍କୃତିକରଣ’’ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।

2. ‘‘ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି’’ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା ହେଉଛନ୍ତି ମୋରିସ୍ ଜିନ୍ସବର୍ଗ ।
Answer:
ଭାରତରେ ଜାତି ଏବଂ ପ୍ରଜାତି ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଫେସର ଜି. ଏସ୍. ଘୂରେ ।

3. ‘ତ୍ରି-ସ୍ତରୀୟ ନିୟମ’’ ହରବର୍ବ ସ୍ପେନ୍ସର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।
Answer:
‘ତ୍ରି-ସ୍ତରୀୟ ନିୟମ’’ ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।

4. ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦ ତତ୍ତ୍ବ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ‘ହାତ୍ମହତ୍ୟା ତତ୍ତ୍ୱ’’ ରଚନା କରିଥିଲେ ।

5. ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ପାଞ୍ଚଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । :

1. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଦି କୌଣସି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଢଙ୍ଗରେ କରାଯାଇ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ତେବେ ତାକୁ ___________ କୁହାଯିବ ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।

2. ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କର୍ତ୍ତା କୌଣସି ସମୂହର ନିକଟ ଏବଂ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନ ଆସି ଏକ ସାଧାରଣ ଅପରିଚିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବରେ ଘଟଣାର ଅଧ୍ୟୟନ କରେ, ତେବେ ସେ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Non-Participant Observation) ।

3. ___________ ଙ୍କ ମତରେ ‘‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ବାଣୀ ଅପେକ୍ଷା ନେତ୍ର ଅଧିକ ଦରକାରୀ ।’
Answer:
ସି. ଏ. ମୋକରା

4. ___________ ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ମହତ୍ତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ମାଧମ ଅଟେ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ।

5. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ______________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ଛଅଭାଗରେ।

6. ___________ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ମଧ୍ଯ ପୂର୍ବ ନିୟୋଜିତ ବା ବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ।

7. ___________ ଙ୍କ ମତରେ ‘‘ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏପରି ଏକ ସ୍ଥିତିକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ, ଯେଉଁଥରେ କି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଧ୍ୟୟନ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଙ୍କ ପରି ବ୍ୟବହାର କରେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସାଧାରଣ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଭାଗନେଇଥାଏ ।”
Answer:
ପି. ଏଚ୍. ମାନ୍ ।

8. ସହଭାଗୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Participant Observation) ଅବଧାରଣାର ପ୍ରୟୋଗ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ___________ ମସିହାର ପ୍ରଫେସର ଏଡ଼ୱାର୍ଡ଼ ଲାଇଣ୍ଡମେନ ନିଜର ପ୍ରକାଶିତ “Social Discovery’ ପୁସ୍ତକରେ କରିଥିଲେ ।
Answer:
୧୯୨୪ ମସିହାରେ ।

9. ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉପଯୋଗ ଡାକ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
‘‘ଡାକଦ୍ବାରା ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Mailed Questionnaire) ।

10. ____________ ହେଉଛି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନର ଏକ ସୂଚୀ ।
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

11. __________ ଙ୍କ ମତରେ ‘ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଏକାତ୍ମକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଉତ୍ତର ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଉଥ‌ିବା ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସୂଚୀ ଅଟେ ।
Answer:
ବୋଗାର୍ଡ଼ସ (Bogardus) ।

12. ______________ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଏକ ସୂଚୀ, ଯାହା ଡାକଦ୍ବାରା ଏକ ବିସ୍ତୃତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଉତ୍ତର ପାଇବା ପାଇଁ ପଠାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ।

13. __________ କୁ ସାକ୍ଷାତକାର ଅନୁସୂଚୀ (Interview Schedule) ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଅନୁସୂଚୀ (Schedule) ।

14. ________ ରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ, ସାକ୍ଷାତକାର ତଥା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏହି ତିନିପ୍ରକାର ବିଧୂର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।
Answer:
ଅନୁସୂଚୀ ।

15. ____________ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ (Prof. M. N. Srinivas) ।

16. ପ୍ରଫେସର ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ____________ ମସିହାରେ ‘‘ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର କୁର୍ଗମାନଙ୍କ ଉପରେ ଧର୍ମ ଓ ସମାଜ’’ ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
Answer:
୧୯୫୨ ।

17. ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଗତିଶୀଳତାକୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଏମ୍. ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ସଂସ୍କୃତିକରଣ ପୁସ୍ତକ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ________________ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ।
Answer:
ବ୍ରାହ୍ମଣୀକରଣ (Brahminisation) ।

18. ___________ “ଭାରତୀୟ ପରମ୍ପରାର ଆଧୁନିକୀକରଣ’’ (Modernisation of Indian Tradition) ପୁସ୍ତକ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
Answer:
ପ୍ରଫେସର ଯୋଗିନ୍ଦର ସିଂ (Prof. Yoginder Singh) ।

19. __________ ଏକ ଅନୁକରଣୀୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିକରଣ (Sanskritisation) ।

20. ଉଚ୍ଚ ଜାତିମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଅଭ୍ୟାସ, କର୍ମକାଣ୍ଡ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପଦ୍ଧତିକୁ ତ୍ୟାଗ କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅଣ ସଂସ୍କୃତିକରଣ (Desanskritisation)

21. ଅଗଷ୍ଟେ କମ୍ଟେ (Auguste Comte) _____________ ମସିହା ___________ ତାରିଖରେ ଫ୍ରାନ୍ସର ଦକ୍ଷିଣ ସହର ମୋଣ୍ଟପେଲିଏରଠାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
Answer:
୧୯୭୫ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୧୯ ତାରିଖରେ ।

22. ଅଗଷ୍ଟେ କମ୍ଟେ ___________ ମସିହାରେ ‘‘ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର’’ (Sociology) ଶବ୍ଦଟିକୁ ରୂପରେଖ ଦେଇଥିଲେ ।
Answer:
୧୮୩୯ ।

23. ସମାଜ ଶାସ୍ତ୍ରର ସ୍ରଷ୍ଟା ବା ଜନକ ବୋଲି ___________ ଙ୍କୁ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍ (Auguste Comte) ।

24. ___________ଙ୍କ Isodore Auguste Marie Francois Comte ଅଟେ ।
Answer:
ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ (Auguste Comte) ।

25. ତ୍ରି-ସ୍ତରୀୟ ନିୟମ (Law of three Stages) ____________ ଙ୍କର ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତି ମୁଖ୍ୟ ଅବଦାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଗଷ୍ଟ କଟେ ।

26. ଅଗଷ୍ଟ କମ୍‌ ମାନବର ଚିନ୍ତା ଶକ୍ତି ବା ବୁଦ୍ଧିର ବିକାଶକୁ _____________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ତିନିଭାଗରେ ।

27. ତ୍ରି-ସ୍ତରୀୟ ନିୟମ ସାମାଜିକ ବିବର୍ତ୍ତନର ____________ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଣୃ।ସ

28. ଆଧୁନିକ ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଜନକ ରୂପେ ___________ ଅଗ୍ରଣୀ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ (Emile Durkheim) ।

29. _______________ ୧୮୫୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୫ ତାରିଖରେ ଫ୍ରାନ୍ସର ଏପିନଲ୍ ଠାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଖାଁ ।

30. ____________ ମସିହାରେ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟା (Suicide) ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିଲେ ।
Answer:
୧୮୯୭ ।

31. ଆତ୍ମହତ୍ୟା ତତ୍ତ ___________ ଙ୍କର ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତି ମୁଖ୍ୟ ଅବଦାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ (Emile Durkheim) ।

32. ଇମାଇଲ୍ ଦୁର୍ଖମ୍ ଆତ୍ମହତ୍ୟାକୁ ____________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
୪ ଭାଗରେ ।

33. ଦୁର୍ଖମଙ୍କ ମତରେ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ___________ ଅବସ୍ଥା ସହିତ ସଂପର୍କିତ ଅଟେ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା ।

34. ଆତ୍ମହତ୍ୟାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟାନ ନିମନ୍ତେ ଦୁର୍ଗମ ଏକ ସଂପ୍ରତ୍ୟୟର ବିକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଯାହା ___________ କଶ। ଅଟେ।
Answer:
ସାମାଜିକ ପ୍ରବାହ (Social Condition) ।

35. ଦୁର୍ଖମଙ୍କ ମତରେ ପରାର୍ଥବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର _____________ ମାତ୍ରା ଓ ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ସଂହତିର ସ୍ଵଳ୍ପମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ।

36. ଦୁର୍ଖମଙ୍କ ମତରେ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ___________ ମାତ୍ରା ଅହଂବାଦୀ ଆତ୍ମହତ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ସ୍ଵଳ୍ପ ମାତ୍ରା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଅଟେ ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sociology Solutions Unit 2 ମୌଳିକ ସମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟ Short Answer Questions.

CHSE Odisha 11th Class Sociology Unit 2 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ୨ଟି / ୩ଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

1. ସମାଜର ଯେକୌଣସି ତିନିଗୋଟି ଉପାଦାନର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସମାଜର ତିନିଗୋଟି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିଜ ହେଲା –
(i) ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ପଦ୍ଧତି
(ii) ସମାନତା ଏବଂ
(iii) ତାରତମ୍ୟତା

2. ସମୁଦାୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖାରେ ଅବସ୍ଥିତ ଜନସମୂହକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କ୍ଷୁଦ୍ର ବା ବୃହତ୍ ସମୂହର ଲୋକମାନେ ଏକତ୍ର ବାସ କରି କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ବାର୍ଥରେ ଭାଗ ନ ନେଇ ସାଧାରଣ ଜୀବନର ମୌଳିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଭାଗୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେହି ସମୂହକୁ ଆମେ ସମୁଦାୟ ବୋଲି କହିଥାଉ । ଏହି ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ଏକ ସୀମାରେଖୀୟ ସମୂହ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ ।

3. ସମୁଦାୟ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ଇ.ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍‌ (E.S. Bogardus) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ଭିତରେ ବାସ କରୁଥିବା ଏବଂ ‘ଆମ ଭାବନା’ ଥିବା ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହକୁ ସମୁଦାୟ କୁହାଯାଇଥାଏ ।’’
କିଙ୍ଗ୍‌ସଲେ ଡେଭିସ୍ (Kingsley Davis) ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଏହି ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ରାତିକ୍ଷୁଦ୍ର ଆଞ୍ଚଳିକ ସମୂହ ଯାହାକି ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ବିଭାଗକୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ ।’’

4. ସମୁଦାୟର ଯେକୌଣସି ଚାରିଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସମୁଦାୟର ଚାରିଗୋଟି ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନ (Definite Locality)
(ii) ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଭାବନା (Community Sentiment)
(iii) ସମାନତା (Likeness)
(iv) ପ୍ରାକୃତିକତା (Naturality)

5. ସଂଘ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦଳେ ଲୋକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ପରିତୃପ୍ତି ପାଇଁ ସଙ୍ଗଠିତ ହୁଅନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଏକ ସଂଘ ଗଠନ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵକ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୃଙ୍ଖଳିତଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ସଙ୍ଗଠନକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ ।

6. ସଂଘର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ପି. ଜିସ୍ବବର୍ଟ (P. Gisbert) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା କେତେକ ସୀମିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥ୍ ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ସଂଘ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।’’
ଇ. ଏସ୍. ବୋଗାର୍ଡ଼ସ୍ (E.S. Bogardus) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେତେବେଳେ କେତେକ ଲୋକ ଏକତ୍ର ହୋଇ କେତେକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ସଂଘ କୁହାଯାଏ ।’’

7. ସଂଘର ଚାରିଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନକୁ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସଂଘର ଚାରିଗୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ହେଲା-

• ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ (A group of people)
• ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ସଭ୍ୟପଦ (Voluntary membership)
• ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ (Common aims)
• ସହଯୋଗୀ ଆତ୍ମା (Cooperative spirit)

8. ଅନୁଷ୍ଠାନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଘ ଏବଂ ସଙ୍ଗଠନ କେତେକ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୀତିନିୟମଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ । ଏହି ନିୟମ ବା କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଗ୍ରହଣୀୟ କର୍ମପଦ୍ଧତି ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତି ଏବଂ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ ।

9. ଅନୁଷ୍ଠାନର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ନିମ୍ନରେ ଅନୁଷ୍ଠାନର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା ।
(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତାର ସନ୍ତୁଷ୍ଟତା (Satisfaction of specific needs)
(ii) ମୂଲ୍ୟବୋଧର ପ୍ରତୀକ (Embodiment of values);
(iii) ଭଲଭାବେ ପରିଭାଷିତ ପରମ୍ପରା (Well-defined traditions);
(iv) ଅବକ୍ଷୟତା (Abstractness)

10. ସାମାଜିକ ସମୂହର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମାଜିକ ସମୂହର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(i) ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି (Collection of individuals);
(ii) ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ (Mutual relationship);
(iii) ଆମ-ଭାବନା (We-feeling);
(iv) ସାଧାରଣ ଆଗ୍ରହ (Common interest)

11. ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଏହି ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଆକାରରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଟେ ଏବଂ ମୁଖୋନୁ ଖ ସମ୍ପର୍କ, ଘନିଷ୍ଠ ବନ୍ଧନ ଏବଂ ସହଯୋଗିତାଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରକ୍ଷାକରୁଥିବା ସୀମିତସଂଖ୍ୟକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନେଇ ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଗଠିତ । ଏହି ସମୂହ ସାମାଜିକ ସଂରଚନାର ଏକକ ଜୀବକୋଷରୂପେ ପରିଚିତ ।

12. ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଚାରିଗୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଚାରିଗୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-

• ଶାରୀରିକ ସାନ୍ନିଧ୍ୟତା (Physical proximity);
• କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକାର (Small size);
• ଶେଷର ପରିଚୟ (Identy of ends);
• ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସମ୍ପର୍କ (Personal relationship)

13. ଗୌଣ ସମୂହ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କରେ ମୁଖୋନ୍ମୁଖ ସମ୍ପର୍କ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଗୌଣ ସମୂହ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଗୌଣ ସମୂହ ହେଉଛି ସେହି ସମୂହ ଯାହା ପରୋକ୍ଷ, ଅବୈୟକ୍ତିକ ଏବଂ ଗୌଣ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହାର ସଦସ୍ୟମାନେ ଆତ୍ମସ୍ୱାର୍ଥଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ଏବଂ ସଦସ୍ୟମାନେ ବିକ୍ଷିପ୍ତଭାବରେ ରହିବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

14. ଆନ୍ତଃସମୂହ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସମ୍ବନର୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବାସକରେ, ସେହି ସମୂହକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆନ୍ତଃସମୂହ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଆନ୍ତଃ-ସମୂହ ହେଉଛି ସେହି ସାମାଜିକ ସମୂହ ଯେଉଁଥରେ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବାସ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକପ୍ରକାର ସଚେତନ ଭାବନା ରହିଥାଏ ।

15. ବହିଃସମୂହ କହିଲେ ତୁମେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସମ୍ବନର୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ବା ଯେଉଁ ସମୂହ ସହିତ ସେ ପରିଚିତ ନୁହେଁ, ସେହି ସମୂହକୁ ବ୍ୟକ୍ତିର ବହିଃସମୂହ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବାସକରୁଥିବା ନିଜ ସମୂହ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ସମୂହକୁ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ବହିଃସମୂହ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

16. ସଂସ୍କୃତିର ଚାରିଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସଂସ୍କୃତିର ଚାରିଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ହେଲା-
(i) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଅର୍ଜିତ ଗୁଣ ।
(ii) ସଂସ୍କୃତି ଆଦର୍ଶବାଦୀ ଅଟେ ।
(iii) ସଂସ୍କୃତି ଏକ ଚଳନଶୀଳ ବ୍ୟାପାର ।
(iv) ସଂସ୍କୃତି ମାନବିକ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ ।

17. ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେଉଁସବୁ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖହୁଏ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ, ତାହା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ । ଏହିପ୍ରକାର ସଂସ୍କୃତି ମୂର୍ଖ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶଯୋଗ୍ୟ ପଦାର୍ଥକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ବାସଗୃହ, ପୋଷାକ-ପରିଚ୍ଛଦ, ଆସବାବାପତ୍ର, ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଭୃତି ଏହି ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

18. ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଏହି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଅମୂର୍ତ୍ତି ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ । ଏହି ସଂସ୍କୃତିର ପରିବର୍ତ୍ତନର ବେଗ ଧୀର, ମନ୍ତର ଗତିରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଆଦର୍ଶ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ବିଶ୍ଵାସ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଇତ୍ୟାଦି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

19. ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ହେଉଛି
(୧) ପରିବାର ଓ (୨) ପଡ଼ୋଶୀ

20. ସଂଘର ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ସଂଘର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ହେଉଛି-
(୧) ପରିବାର ଓ (୨) ରାଜନୈତିକ ଦଳ ।

21. ଗୌଣ ସମୂହର ଦୁଇଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ଗୌଣ ସମୂହର ଦୁଇଗୋଟି ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି-
(୧) ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ (୨) ମୁଖୋନୁ ଖ ସମ୍ପର୍କର ଅଭାବ ।

22. ମାଜର ଯେକୌଣସି ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଉପାଦାନ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ସମାଜର ଦୁଇଗୋଟି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଉପାଦାନ ହେଲା-
(୧) ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତାର ପରିପୂରଣ ପାଇଁ ବନ୍ଦୋବସ୍ତ । (୨) ସାମାଜିକୀକରଣ ଓ ପାରସ୍ପରିକ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ।

23. ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ହେଲା-
(୧) ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଓ (୨) ଭାଷା, ମୂଲ୍ୟବୋଧ ।

24. ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିର ଯେକୌଣସି ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ପ୍ରଦାନ କର ।
Answer:
ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଗୋଟି ଉଦାହରଣ ହେଲା- (୧) ବାସଗୃହ, ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ, (୨) ପୁସ୍ତକ, ଆସୁବାବପତ୍ର ।

B. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ୫ଟି / ୬ଟି ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

1. ସମାଜ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସମାଜ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ତାରତମ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନମତେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇପାରେ ।

(i) ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ଏହି ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କିମ୍ବା ପରୋକ୍ଷ, ଶୃଙ୍ଖଳିତ କିମ୍ବା ବିଶୃଙ୍ଖଳିତ ହୋଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ବାସ କରୁଥିବା ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ଏହି ସମୁଦାୟର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଏବଂ ସହଯୋଗମୂଳକ ସମ୍ପର୍କ ବିଦ୍ୟମାନ ।

(ii) ସମାଜ ଅମୂର୍ଖ (Abstract) ଅଟେ । ଏହାର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସମୁଦାୟ ଏକ ମୂର୍ଖ (Concrete) ସମ୍ପ୍ରତ୍ୟୟ ଅଟେ । ଏହି ସମୁଦାୟର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର ବିଷୟରେ ଆମେ କଳନ କରିପାରୁ । ଏହି ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳର ଜନବସତିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ ଯାହାର ସ୍ଥିତିକୁ ଆମେ ସହଜରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିପାରୁ ।

(iii) ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆମେ ‘ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ’ (Community sentiment) ଦେଖିବାର ପାଇଥାଉ । ଏହି ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ସମୁଦାୟର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ବିନା ସମୁଦାୟ ଅସ୍ଥିତ୍ଵ ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ । ମାତ୍ର ସମାଜର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଭାବନା ପ୍ରାୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।

(iv) ସମାଜ ଏକ ବ୍ୟାପକ ସଂସ୍ଥା ଅଟେ । ଏହାର ପରିସର କେତେକ ସମୁଦାୟକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ଅପରପକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ସମାଜର ଅଂଶ ସ୍ଵରୂପ । ଏହାର ଆକାର କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ସମାଜକୁ ନିଜର ପରିସରଭୁକ୍ତ କରିପାରି ନ ଥାଏ ।

2. ସଂଘ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଏକ ସଂଘ ଏକ ସମୁଦାୟ ପଦବାଚ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହା ହେଉଛି ସମୁଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଏକ ସ୍ବେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ସଙ୍ଗଠିତ ସମୂହ ଅଟେ । ଏହି ସଂଘ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ପରସ୍ପରଠାରୁ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୃଥକ୍ ଅଟନ୍ତି ।

(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଚରିତାର୍ଡ କରିବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ସ୍ବେଚ୍ଛାକୃତଭାବେ ସଂଘ ଗଠନ କରିଥା’ନ୍ତି । ମାତ୍ର ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ ସ୍ବତଃସ୍ଫୁର୍ଭ (spontaneous) ଭାବେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ସଂଘ ମନୁଷ୍ୟକୃତ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ସମୁଦାୟ ଈଶ୍ଵରକୃତ ଅଟେ ।

(ii) ସଂଘର ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ । ସଂଘ ମାନବ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରି ନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅପରପକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ ମାନବ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆଗରେ ରଖ୍ ବ୍ୟକ୍ତି ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଏହି ସମୁଦାୟର ସଦସ୍ୟତା ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମଗତ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଅଟେ । ତେଣୁ ସମୁଦାୟ ସଂଘ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।

(iii) ସଂଘର ସଭ୍ୟପଦ ସ୍ଵେଚ୍ଛାକୃତ ହେବାବେଳେ ସମୁଦାୟର ସଭ୍ୟପଦ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଅଟେ । ବ୍ୟକ୍ତି ତା’ର ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ସଂଘର ସଭ୍ୟପଦ ଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ପରିତ୍ୟାଗ କରିପାରେ । ଅପରପକ୍ଷରେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୁଦାୟର ସଭ୍ୟହୋଇ ରହିଥାଏ ।

(iv) ସମୁଦାୟର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ହେଉଛି ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ । ଏହି ସାମୁଦାୟିକ ମନୋଭାବ ବ୍ୟତିରେକେ ସମୁଦାୟର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ କଳ୍ପନା କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ମାତ୍ର ସଂଘରେ ଏପ୍ରକାର ମନୋଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।

(v) ଏକ ସଂଘର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୌଗୋଳିକ ଭୂଖଣ୍ଡ ନ ଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଏକ ସମୁଦାୟର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ ରହିଥାଏ । ସମୁଦାୟ ସେହି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନିଜର ପରିସରଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ, ଯେଉଁମାନେ କି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାରେଖା ମଧ୍ଯରେ ବାସ କରିଥା’ନ୍ତି ।

3. ସମାଜ ଏବଂ ସଂଘ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସମାଜ ଏବଂ ସଂଘ ପରସ୍ପରଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଭେଦଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖୁବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

(i) ସମାଜ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟି ହୋଇଥିବାବେଳେ ସଂଘ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ ।
(ii) ସମାଜ ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ଆମ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚରକୁ ଆସିଛି । ପ୍ରକୃତି ଏହାର ବିକାଶରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସଂଘ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଇଚ୍ଛାକୃତଭାବେ ଗଠିତ । ତେଣୁ ସଂଘ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବାବେଳେ ସମାଜ ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ସମାଜ ସ୍ଥାୟୀ ସଂସ୍ଥାରୂପେ ପରିଚିତ । ମାତ୍ର ସଂଘ ସ୍ଥାୟୀ ବା ଅସ୍ଥାୟୀ ହୋଇପାରେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାଜ ସଂଘ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ୍ବକ ସୁଦୃଢ଼ ଅଟେ ।
(iv) ସମାଜ ଉଭୟ ସହଯୋଗିତା ଏବଂ ସଂଘର୍ଷର ଏକ ସମାହାର । ତେଣୁ ମାକାଇଭର୍ (Maclver) କହିଛନ୍ତି, ‘ସମାଜ ହେଉଛି ସଂଘର୍ଷଦ୍ବାରା ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ସହଯୋଗିତା ।’’ ମାତ୍ର ଅପରପକ୍ଷରେ ସଂଘ ମୁଖ୍ୟତଃ ସହଯୋଗିତା ଉପରେ ହିଁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
(v) ସମାଜ ଲୋକମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ସଂଘ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସଂଘକୁ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସମାଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସଂଘର ଲକ୍ଷ୍ୟ ତୁଳନାରେ ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।

4. ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସମାଜରେ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ଏହା କେତେକ ମୁଖ୍ୟ ସାମାଜିକ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

(i) ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ନୀତିନିୟମ ମାଧ୍ୟମରେ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଆଚରଣ ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ପଦ୍ଧତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଏକ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନରୂପେ ପରିବାର ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ସେହିପରି ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ‘ସ୍ତ୍ରୀ’ଙ୍କର ଯୌନ ସମ୍ପର୍କକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ ।
(ii) ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ଆଦର୍ଶ, ଜ୍ଞାନ, ନୈତିକତା ଏବଂ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଭୃତି ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷରୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପୁରୁଷକୁ ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜରିଆରେ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iv) ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରସ୍ଥିତି ଏବଂ ଭୂମିକାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ କରିଥାଏ । ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନଦ୍ୱାରା ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀର ଭୂମିକା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
(v) ଏକ ଅନୌପଚାରିକ ମାଧ୍ୟମଭାବେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମାଜରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟବହାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ସମାଜରେ ଯୌନସମ୍ପର୍କ ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠାନଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ । ଲୋକମାନଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଏବଂ ଦାୟିତ୍ୱବୋଧକୁ ଧର୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରତ କରିଥାଏ । ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଉଚିତ ମାର୍ଗରେ ପରିଚାଳିତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାହରି କରିଥାଏ ।
(vi) ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପରିଚାଳିତ କରି ସମାଜର ଏକତା ଏବଂ ସଂହତିକୁ ଦୃଢ଼ କରିଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ସମାଜର ଏକତା ଏବଂ ସଂହତି ରକ୍ଷା କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

5. ସଂଘ ଏବଂ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସଂଘ ଏବଂ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥ‌ିବା ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଭେଦଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ! –

(i) ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ନୀତିନିୟମ, ବିଧ୍ଵବିଧାନ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟପ୍ରଣାଳୀର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ମାତ୍ର ସଂଘ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସଙ୍ଗଠନ । ତେଣୁ ସଂଘ ମାନବିକ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଉଥ‌ିବାବେଳେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ଆଚରଣର ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ।

(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵତଃସ୍ଫୁର୍ଭଭାବେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚରକୁ ଆସିଥା’ନ୍ତି । ଅପରପକ୍ଷରେ ସଂଘ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଇଚ୍ଛାକୃତଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଅନୁଷ୍ଠାନର ସଦସ୍ୟପଦ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ହେଉଥିବାବେଳେ ସଂଘର ସଭ୍ୟପଦ ଇଚ୍ଛାଧୀନ ଅଟେ ।

(iii) ସଂଘ ‘ମୂର୍ଖ’ (concrete) ଅଟେ । ଏହି ସଂଘକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ସମଷ୍ଟିରୂପେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅମୁର୍ତ୍ତି (abstract) ଅଟେ । ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ପଦ୍ଧତିର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ଯାହାକୁ ଆମେ ଦେଖୁପାରି ନ ଥାଉ ।

(iv) ସଂଘରେ କେତେକ ଔପଚାରିକ ନିୟମ ରହିଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଅନୁଷ୍ଠାନର ନୀତିନିୟମ ଏବଂ ବିଶ୍ଵାସ ପଦ୍ଧତି ପ୍ରଭୃତି ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ଅନୌପଚାରିକ ମାଧ୍ୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

(v) ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନ ମନୁଷ୍ୟର କର୍ମପଦ୍ଧତିକୁ ଦର୍ଶାଉଥ‌ିବାବେଳେ ସଂଘ ବ୍ୟକ୍ତିର ସଭ୍ୟପଦକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ମନୁଷ୍ୟ ସଂଘର ସଭ୍ୟ ଅଟେ; ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନର ନୁହେଁ ।

(vi) ସଂଘ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ସଂଘ ଲୋକମାନଙ୍କର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରୁଥିବାବେଳେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସାମୂହିକ କଲ୍ୟାଣ ଉପରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ ।

(vii) ସଂଘକୁ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା କିପରି ସ୍ଥାପିତ ହେଲା ଏବଂ କାହାଦ୍ବାରା ସ୍ଥାପିତ ହେଲା ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ କୁହାଯାଇପାରେ । ମାତ୍ର ଅପରପକ୍ଷରେ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଉତ୍ପତ୍ତି କିପରି ବା କାହାଦ୍ଵାରା ହୋଇଛି, ସେ ବିଷୟରେ କିଛି କଳ୍ପନା କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହାର କାରଣ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଧୀରେ ଧୀରେ ସ୍ବତଃ ବିକଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

6. ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
(i) ସମୁଦାୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି ବହୁ ନୀତିନିୟମ, କାର୍ଯ୍ୟରୀତି, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରାର ଏକ ସଙ୍ଗଠନ ।
(ii) ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମାଜର ଏକ ସଂରଚନା ଯାହାକି କେତେକ ଆବଶ୍ୟକତାର ପୂରଣ ପାଇଁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅପରପକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ ଦଳେ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ଯେଉଁମାନେ କି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ପାଖରେ ସ୍ଥାୟୀଭାବେ ବାସ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଦୃଢ଼ ‘ଆମେକ-ଭାବନା’ (we-feeling) ରହିଥାଏ ।
(iii) ଅନୁଷ୍ଠାନର ସେପରି କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସମୁଦାୟର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାର ରହିଛି । ବ୍ୟକ୍ତି ସମୁଦାୟର ସଭ୍ୟ ଅଟେ, ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନର ନୁହେଁ ।
(iv) ଅନୁଷ୍ଠାନର ଜନ୍ମ ସମୁଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ଆପେ ଆପେ ବିକାଶଲାଭ କରିଥାଏ । (v) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜୀବନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ; କିନ୍ତୁ ସମୁଦାୟ ମନୁଷ୍ୟର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାମାଜିକ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟେ ।
(vi) ଅନୁଷ୍ଠାନ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର ସାମୂହିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟାବସିତ; କିନ୍ତୁ ସମୁଦାୟ ଲୋକମାନଙ୍କର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
(vii) ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅମୂର୍ଖ (abstract) ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ; ମାତ୍ର ସମୁଦାୟ ମୂର୍ଖ (concrete) ଏବଂ ଦୃଶ୍ୟଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ।
(viii) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତୀକ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୁଦାୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନାମକୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
(ix) ମନୁଷ୍ୟର ବହୁବିଧ ଆବଶ୍ୟକତାଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ସମୁଦାୟ ହେଉଛି ସମାଜର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ଅପରପକ୍ଷରେ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ପୂରଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି ସମାଜର ଏକ ସଂରଚନା ।

7. ଅନୁଷ୍ଠାନ ଏବଂ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସମାଜ ଏବଂ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଭେଦଗୁଡ଼ିକ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

• ସମାଜ ହେଉଛି ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କର ଏକ ଜାଲ ସଦୃଶ । ମାତ୍ର ଅପରପକ୍ଷରେ ଅନୁଷ୍ଠାନ କେତେକ ନୀତିନିୟମ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା ଏବଂ ବ୍ୟାବହାରିକ ରୀତିର ଏକ ସଙ୍ଗଠନ ଅଟେ ।
• ଅନୁଷ୍ଠାନ ହେଉଛି କେତେକ କାର୍ଯ୍ୟରୀତି ଯାହାକି ସମାଜଦ୍ବାରା ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନଦ୍ୱାରା ସମାଜ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।
• ସମାଜ ମାନବିକ ଭାବଧାରାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ; କିନ୍ତୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଆଚରଣ ଏବଂ ବ୍ୟବହାରର ଏକ ସାମାଜିକ
• ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ତିଷ୍ଠି ରହିଥା’ନ୍ତି । ଏଗୁଡ଼ିକ ସମାଜର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପରିଚାଳିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜୀବନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଥ‌ିବାବେଳେ, ସମାଜ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତୀକ (symbol) ଥାଏ; ମାତ୍ର ସମାଜର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରତୀକ ନ ଥାଏ ।

8. ସାମାଜିକ ସମୂହର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ଜୀବନଯାପନ କରିବା ମନୁଷ୍ୟର ଏକ ସହଜାତ ଗୁଣ । ବ୍ୟକ୍ତିର ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତା’ର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ସମୂହ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ସାମାଜିକ ସମୂହର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଗଲା ।

(i) ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟ (Collection of individuals)- ସାମାଜିକ ସମୂହ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ଦଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ କଳ୍ପନା କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ଏହି ସାମାଜିକ ସମୂହ ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଏକ ସମଷ୍ଟି, ଯେଉଁମାନେ କି ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପାଇଁ ସାମାଜିକ ଚୁକ୍ତିରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥା ନ୍ତି ।

(ii) ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ (Mutual relationship)- ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ସାମାଜିକ ସମୂହର ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣ । ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ବ୍ୟତିରେକେ ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସ୍ଥିତିକୁ ସ୍ବୀକାର କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ଏହି ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ହେଉଛି ଏକ ମୂଳଦୁଆ, ଯାହା ଉପରେ ସାମାଜିକ ସମୂହ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ଅଟେ । ଏହି ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ଯେତେ ନିବିଡ଼ ହୁଏ, ଭାବର ଆଦାନପ୍ରଦାନ ସେତେ ଗଭୀର ହୁଏ ।

(iii) ଏକତାବଦ୍ଧ ଚେତନା (Sense of unity) ଐକ୍ୟ ଭାବନା ନ ରହିଲେ ସାମାଜିକ ସମୂହ ଗଠନ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦୃଢ଼ ଐକ୍ୟ ମନୋବୃତ୍ତି ରହିଥାଏ । ଏହା ସାମାଜିକ ସଂହତିର ଏକ ଦୃଢ଼ ପ୍ରତୀକ ଅଟେ । ଏହି ଐକ୍ୟ ଭାବନା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଙ୍ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବା ମାନସିକ କ୍ରିୟା ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

(iv) ‘ଆମ-ଭାବନା’ (We-feeling)- ସାମାଜିକ ସମୂହର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି ‘ଆମ-ଭାବନା’ । ଏହି ‘ଆମ-ଭାବନା’ ସମୂହର ସମସ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଏକତା ସୂତ୍ରରେ ବାନ୍ଧି ରଖୁଥାଏ । ଏହି ଭାବନା ବଳରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜ ସମୂହର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ନିଜର ବୋଲି ମନେକରନ୍ତି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସମୂହର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ବାହାର ବ୍ୟକ୍ତିଭାବରେ ଗଣନା କରିଥା’ନ୍ତି ।

(v) ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥ (Common interest)- ସାମାଜିକ ସମୂହ ସମୂହ ସ୍ବାର୍ଥ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଏହା କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ବାର୍ଥକୁ ପୂରଣ କରି ନ ଥାଏ । ଏକ ସାମାଜିକ ସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ, ଆଗ୍ରହ, ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଆଦର୍ଶ ମୋଟଉପରେ ସାଧାରଣ ଅଟେ । ସଦସ୍ୟମାନେ ଏକ ସାଧାରଣ ସମସ୍ୟାକୁ ମିଳିତଭାବରେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାମାଜିକ ସମୂହ ସାମୂହିକ ସ୍ବାର୍ଥ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

9. ଗୌଣ ସମୂହର ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଆଧୁନିକ ଶିଳ୍ପବହୁଳ ସମାଜରେ ଗୌଣ ସମୂହର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ଗୌଣ ସମୂହ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ଗୌଣ ସମୂହଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ ହେଉଥ‌ିବା କେତେକ ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(i) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵାର୍ଥର ପରିତୃପ୍ତି (Fulfilment of specific interest)- ଗୌଣ ସମୂହର ଗୋଟିଏ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ବାର୍ଥକୁ ପୂରଣ କରିଥାଏ । ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଅଭିଳାଷିତ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଗୌଣ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ଅଭିଳାଷକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଗୌଣ ସମୂହର ସଦସ୍ୟଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ଅଭିଳାଷକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି (Increase in efficiency)- ଗୌଣ ସମୂହ ତାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହି ଗୌଣ ସମୂହ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଶେଷୀକରଣଦ୍ବାରା ବିଶେଷଭାବେ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ ବହୁ ନୀତିନିୟମ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏକ ଦକ୍ଷତାପୂର୍ଣ୍ଣ ଔପଚାରିକ ବିଶେଷଜ୍ଞମଣ୍ଡଳୀଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ ବହୁ ନୀତିନିୟମ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏକ ଦକ୍ଷତାପୂର୍ଣ ଔପଚାରିକ ବିଶେଷଜ୍ଞମଣ୍ଡଳୀଦ୍ଵାରା ଏହା ପରିଚାଳିତ । ସମସ୍ତ ସଦସ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଦକ୍ଷତାର ସହିତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।

(iii) ସୁବିଧାସୁଯୋଗର ମାଧ୍ୟମ (Channels of opportunity)- ଗୌଣ ସମୂହ ସମସ୍ତପ୍ର କାର ସୁବିଧାସୁଯୋଗର ଏକ ସଠିକ୍ ମାଧ୍ୟମରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଗୌଣ ସମୂହଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରତିଭା, ଦକ୍ଷତା, କର୍ମକୁଶଳତା ଏବଂ ସାର୍ମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରଭୃତିର ବିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ବ୍ୟାପକ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟ, ଶିଳ୍ପ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କଳ-କୌଶଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦକ୍ଷ ଏବଂ ଅଭିଜ୍ଞ ଲୋକମାନେ ନିମ୍ନସ୍ତରରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବସ୍ତରକୁ ଉନ୍ନୀତ ହୋଇପାରୁଛନ୍ତି । ଏହା କେବଳ ଗୌଣ ସମୂହଗୁଡ଼ିକର ବିକାଶ ଯୋଗୁଁ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିଛି ।

(iv) ପ୍ରଶସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ (Wider outlook)- ଗୌଣ ସମୂହ ତା’ର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରିତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହି ଗୌଣ ସମୂହର ପରିସର ପ୍ରାଥମିକ ସମୂହ ଅପେକ୍ଷା ବ୍ୟାପକ ଅଟେ । ଏହି ସମୂହ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ଏବଂ ଅଞ୍ଚଳକୁ ନିଜର ପରିସରଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ, ଯାହାଫଳରେ କି ସେମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ କ୍ରମଶଃ ପ୍ରଶସ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଗୌଣ ସମୂହ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ, ପ୍ରାଦେଶିକବାଦ ଏବଂ ଜାତିବାଦ ପ୍ରଭୃତିର ବନ୍ଧନକୁ ଛିନ୍ନ କରିଥାଏ ।

10. ଆନ୍ତଃସମୂହ ଏବଂ ବହିଃସମୂହ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଏହି ଆନ୍ତଃସମୂହ ଏବଂ ବହିଃସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଉଥ‌ିବା କେତେକ ମୁଖ୍ୟ ତାରତମ୍ୟକୁ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।

(i) ଯେଉଁ ସମୂହରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବାସ କରିଥାଏ, ତାହା ତା’ର ଅନ୍ତଃ ସମୂହରୂପେ ପରିଚିତ । ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ସମୂହକୁ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ବହିଃସମୂହ କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଆନ୍ତଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ମନୋବୃତ୍ତିରେ ସମାନତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ବହିଃସମୂହ ପ୍ରତି ସେମାନଙ୍କର ସମାନ ମନୋବୃତ୍ତି ନ ଥାଏ ।
(iii) ଆନ୍ତଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ପରିଚିତ ଅଟନ୍ତି; ମାତ୍ର ବିହଂସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ସେମାନେ ପରିଚିତ ନୁହଁନ୍ତି ।
(iv) ଆନ୍ତଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ସହଯୋଗିତା ଏବଂ ପାରସ୍ପରିକ ସାହାଯ୍ୟଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ବହିଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ନୈରାଶ୍ୟ, ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦିତା ଏବଂ ସଂଘର୍ଷଦ୍ବାରା ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥାଏ ।
(v) ଆନ୍ତଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ସକାରାତ୍ମକ (positive) ଭାବନାଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥଳେ ବହିଃସମୂହର ସଦସ୍ୟମାନେ ନକାରାତ୍ମକ (negative) ଭାବନାଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
(vi) ଆନ୍ତଃସମୂହରେ ‘ଆମେକ-ଭାବନା’ ଥାଏ; ମାତ୍ର ବହିଃସମୂହ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ‘ସେମାନେ’ ବା ‘ଅନ୍ୟମାନେ’ (They or other) ଭାବନା ଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ‘ଆମ୍ଭେମାନେ ହିନ୍ଦୁ’, ‘ସେମାନେ ମୁସଲମାନ’, ‘ଆମ୍ଭେମାନେ ବ୍ରାହ୍ମଣ’, ‘ସେମାନେ ଶୂଦ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ।

11. ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରକାରଭେଦ ବିଷୟରେ ଏକ ବିବରଣୀ ଦିଅ ।
Answer:
ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ (Ogburn)ଙ୍କ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଟି ବିଭାଗ ରହିଛି; ଯଥା- (i) ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ଏବଂ (ii) ବତର ବା ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି । ଏହି ଦୁଇଟି ବିଭାଗ ପରସ୍ପର ସହ ନିବିଡ଼ଭାବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।

(i) ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି (Material culture) ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ସମସ୍ତ ମୂର୍ଖ (concrete) ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶଯୋଗ୍ୟ (tangible) ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଯେଉଁସବୁ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖୁହୁଏ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ, ତାହା ବସ୍ତୁଭିଭିକ ବା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ । ବାସଗୃହ, ପୋଷାକ-ପରିଚ୍ଛଦ, ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ରେଡ଼ିଓ, ଘଣ୍ଟା, ଟେଲିଭିଜନ, ବହିପତ୍ର ପ୍ରଭୃତିକୁ ବସ୍ତୁଭିଭିକ ବା ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । କାରଣ ଏହିସବୁ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ୍ହୁଏ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ । ଏହିପ୍ରକାର ସଂସ୍କୃତି ଦୃଢ଼ ଗତିଶୀଳ ଅଟେ ।

(ii) ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି (Non-material culture)- ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ବା ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଅମୃର୍ତ୍ତ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ । ଏହିପ୍ରକାର ସଂସ୍କୃତି ସ୍ପର୍ଶହୀନ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଆଦର୍ଶ, ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଚିନ୍ତାଧାରା, ବିଜ୍ଞାନ, ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ୍ହୁଏ ନାହିଁ କି ସ୍ପର୍ଶ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ଏହିପ୍ରକାର ସଂସ୍କୃତି ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଗତିଶୀଳ ଅଟେ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଯେଉଁ ସଂସ୍କୃତି ଅଦୃଶ୍ୟ ଏବଂ ସ୍ପର୍ଶହୀନ ଅଟେ ଏବଂ ଯାହାର ବିଲୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

12. ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ କ’ଣ ?
Answer:
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ସଂପ୍ରତ୍ୟଟି ପ୍ରଥମେ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ. ଏଫ୍. ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ (W.F. Ogburn) ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକ ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Social Change) ରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥିଲେ । ନିମ୍ନରେ ଏହି ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଗଲା ।

ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଦୁଇଗୋଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଅଛନ୍ତି; ଯଥା- ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଏବଂ ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ । ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ କୁହନ୍ତି ଯେତେବେଳେ ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୁଏ, ସେହି ସମୟରେ ସଂସ୍କୃତିର ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ବିଭାଗକୁ ମଧ୍ୟ ଗତି କରିଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ସଂସ୍କୃତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି । ମାତ୍ର ଏଠାରେ ସ୍ମରଣ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ସଂସ୍କୃତିର ଏହି ଦୁଇଟି ବିଭାଗ ସମାନଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି ।

ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ କହିଛନ୍ତି ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଅବସ୍ତୁଭିତ୍ତିକ ସଂସ୍କୃତି ଧୀର ଗତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିର ଗତି ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଧୀର ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତି ସହିତ ସମାନ ଧାରାରେ ଗତି କରିପାରେ ନାହିଁ । ଫଳରେ ଏହି ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତି ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିର ବହୁ ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଏ । ଏହା ଫଳରେ ଏହି ଦୁଇଟି ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବଧାନ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ । ସେହି ବ୍ୟବଧାନକୁ ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ‘ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ (Cultural Lag) ଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।

ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ କହିଛନ୍ତି, ଆମ୍ଭର ଖାଦ୍ୟପେୟ, ବେଶପୋଷାକ, ଚାଲିଚଳଣ ବ୍ୟବହାର ପଦ୍ଧତିରେ ଦୃତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି । ମାତ୍ର ଆମର ପ୍ରଥା, ପରମ୍ପରା, ଆଦର୍ଶ ଏବଂ ମୂଲ୍ୟବୋଧରେ ଆଶାନୁରୂପ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉନାହିଁ । ଭାରତୀୟମାନେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶର ଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରୁଛନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ନିଜ ଦେଶର ଅଭୌତିକ ସଂସ୍କୃତିକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ଏହିପରିଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଅଛି ।

ସମାଲୋଚନା (Criticism)- ଓର୍‌ବର୍ଣ୍ଣଙ୍କର ଏହି ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵକୁ କେତେକ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମାଲୋଚନା କରାଯାଉଅଛି।
(i) ପ୍ରଥମତଃ, ମାକାଇଭର୍‌ (MacIver) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବସ୍ତୁଭିଭିକ’ ଏବଂ ‘ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ’ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ନୁହେଁ । କେ.ଡେଭିସ୍ (K.Davis) କହିଛନ୍ତି ଯେ, ସଂସ୍କୃତିର ବିଭବକୁ ବସ୍ତୁଭିଭିକ ଏବଂ ଅବସ୍ତୁଭିଭିକ ସଂସ୍କୃତିଭାବେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ ।
(ii) ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ‘ବିଳମ୍ବନ’ ବା ‘Lag’ ଶବ୍ଦଟି ଏକ ଯଥାର୍ଥ ବା ଆକ୍ଷରିକ ଶବ୍ଦ ନୁହେଁ । ମାକାଇଭର କହିଛନ୍ତି, ଯେ ‘ବିଳମ୍ବନ’ ଶବ୍ଦଟି ପ୍ରାଦ୍ୟୋଗିକ କାରକ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂରୂପ କିମ୍ବା ସଂସ୍କୃତିର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଂଶ (component) ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତି ଠିକ୍‌ଭାବେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ ।
(iii) ତୃତୀୟତଃ, ‘ଓଗ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ’ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଳମ୍ବନ ତତ୍ତ୍ଵ ସାର୍ବଜନୀନ ନୁହେଁ । ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ତତ୍ତ୍ୱଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ ।