Class 11

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 12 Conic Sections Ex 12(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 12 Conic Sections Exercise 12(a)

Question 1.
Fill in the blanks by choosing the correct answer from the given alternatives :
(a) The center of the circle x² + y² + 2xy – 6y + 1 = 0 is _____________. [(2, -6), (-2, 6), (-1, 3), (1, -3)]
Solution:
(-1, 3)

(b) The equation 2x² – ky² – 6x + 4y – 1 = 0 represents a circle if k = ____________. [2, -2, 0, 1]
Solution:
-2

(c) The point (-3, 4) lies ______________ the circle x² + y² = 16 [outside, inside, on]
Solution:
Outside

(d) The line y = x + k touches the circle x² + y² = 16 if k = _______________. [±2√2, ±4√2, ±8√2, ±16√2]
Solution:
±4√2

(e) The radius of the circle x² + y² – 2x + 4y + 1 = 0 is _______________. [1, 2, 4, √19]
Solution:
2

Question 2.
State (with reasons), which of the following is true or false :
(a) Every second-degree equation in x and y represents a circle.
Solution:
Every 2nd-degree equation in x and y represents a circle if the coefficients of x and y are equal and the equation does not contain xy term (False)

(b) The circle (x – 1)² + (y – 1)² = 1 passes through origin.
Solution:
(0 – 1)² + (0 – 1)² = 1 + 1 = 2 ≠ 1.
So the circle does not pass through the origin. (False)

(c) The line y = 0 is a tangent to the circle (x + 1)² + (y – 2)²  = 1.
Solution:
The line y = 0 is a tangent to the circle centre at (-1, 2) and the radius is 1. (True)
∴ The distance of the centre from the line y = 0 is 1 which is equal to its radius.

(d) The radical axis of two circles always passes through the centre of one of the circles,
Solution:
As radical axis is the common chord of the circles, which should not pass through the centre of one of the circles. (False)

(e) The circle x² + (y – 3)² = 4 and (x – 4)² + y² = 9 touch each other.
Solution:
The distance between the centres is \(\sqrt{(0-4)^2+(3-0)^2}\) = 5 which is equal to the sum of the radii. (True)

Question 3.
Find the equation of circles determined by the following conditions.
(a) The centre at (1, 4) and passing through (-2, 1).
Solution:

(b) The centre at (-2, 3) and passing through origin.
Solution:
Centre at (-2, 3) and circle passes through origin.
∴ Radius of the circle = \(\sqrt{(-2)^2+3^2}=\sqrt{13}\)
∴ Equation of the circle is (x – h)² + (y – k)² = a²
or, (x + 2)² + (y – 3)² = 13

(c) The centre at (3, 2) and a circle is tangent to x – axis.
Solution:

(d) The centre at (-1, 4) and circle is tangent to y – axis.
Solution:

(e) The ends of diameter are (-5, 3) and (7, 5).
Solution:
The endpoints of the diameter of the circle are (-5, 3) and (7, 5).
∴ Equ. of the circle is
(x – h)² + (y – k)² = a²
(x- x₁)(x – x₂) + (y – y₁)(y – y₂) = 0
or, (x + 5)(x – 7) + (y – 3)(y – 5) = 0
or, x² – 7x + 5x – 35 + y² – 5y – 3y + 15 = 0
or, x² + y² – 2x – 8y – 20 = 0

(f) The radius is 5 and circle is tangent to both axes.
Solution:
As the circle is tangent to both axes, we have its centre at (5, 5).
∴ Equation of the circle is
or, (x ± 5)² + (y ± 5)² = 25

(g) The centre is on the x-axis and the circle passes through the origin and the point (4, 2).
Solution:

∴ \(\sqrt{(4-a)^2+4}\) = a
or, (4 – a)² + 4 = a²
or, 16 + a² – 8a + 4 = a²
or, 8a = 20 or, a = \(\frac{20}{8}=\frac{5}{2}\)
∴ Equation of the circle is
(x – h)² + (y – k)² = a²
or, (x – \(\frac{5}{2}\))² + (y – 0)² = (\(\frac{5}{2}\))²
or, x² + \(\frac{25}{4}\) – 5x + y² = \(\frac{25}{4}\)
or, x² + y² – 5x = 0

(h) The centre is on the line 8x + 5y = 0 and the circle passes through the points (2, 1) and (3, 5).
Solution:
Let the equation of the circle be x² + 2gx + y² + 2fy + c = 0
∴ Its centre at (- g, -f). As the centre lies on the line 8x + 5y = 0
We have -8g – 5f = 0      …..(1)
Again, as the circle passes through points (2, 1) and (3, 5)
We have
4 + 4g + 1 + 2f + c = 0  …..(2)
and 9 + 6g + 25 + 10f + c = 0   …..(3)
Now from (1), we have g = \(\frac{-5 f}{8}\)
From equation (2), 4g + 2f + c + 5 = 0
or, 4 \(\frac{-5 f}{8}\) + 2f + c + 5 = 0
or, -5f + 4f + 2c + 10 = 0
or, f = 2c + 10    …..(4)
(2) 6g + 10f + c + 34 = 0
or, 6\(\frac{-5 f}{8}\) + 10f + c + 34 = 0
or, -15f + 40f + 4c + 136 = 0
or, 25f = -4c – 136
or, f = \(\frac{-4 c-136}{25}\)
∴ 2c + 10 = \(\frac{-4 c-136}{25}\)
or, 25 (c + 5) = -2c – 68
or, 25c + 2c = -68 – 125
or, 27c = -193 or, c = \(\frac{-193}{27}\)
∴ f = 2C + 10 = 2(\(\frac{-193}{27}\)) + 10
= \(\frac{-386+270}{27}=\frac{-116}{27}\)
∴ g = \(\frac{-5 f}{8}=\frac{-5}{8} \times\left(\frac{-116}{27}\right)=\frac{145}{54}\)
Eqn. of the circle is x² + y² + 2 × \(\frac{145}{54}\) x + 2 \(\frac{-116}{27}\) y + \(\frac{-193}{27}\) = 0
or, 27x² + 27y² + 145x – 232y – 193 = 0

(i) The centre is on the line 2x + y – 3 = 0 and the circle passes through the points (5, 1) and (2, -3).
Solution:
Let the eqn. of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0
As it passes through (5, 1) and (2, -3),
we have 25 + 1 + 10g + 2f + c = 0 …(1)
and 4 + 9 + 4g – 6f + c = 0    …..(2)
Again as the centre lies on the line 2x + y – 3 = 0,
we have- 2g – f – 3 = 0 or, f= -2g – 3
∴ From equation (1)
10g + 2 (-2g – 3) + c + 26 = 0
or, 10g – 4g – 6 = -c – 26
or, 6g = -c – 20
or, g = \(\frac{-c-20}{6}\)
∴ From equation (2)
4g – 6 (-2g – 3) + c + 13 = 0
or, 4g + 12g + 18 + c + 13 = 0
or, 16g = -c – 31
or, g = \(\frac{-c-31}{16}\)
∴ \(\frac{-c-20}{6}=\frac{-c-31}{16}\)
or, -8c – 160 = -3c – 93
or, 5c = -160 + 93 = -67
or, c = –\(\frac{67}{5}\)
∴ g = \(\frac{-c-20}{6}=\frac{\frac{67}{5}-20}{6}=\frac{67-100}{5 \times 6}\)
= \(\frac{-33}{5 \times 6}=\frac{-11}{10}\)
∴ f = -2g – 3 = (-2)\(\left(\frac{-11}{10}\right)\)
= \(\frac{11-15}{5}=\frac{-4}{5}\)
∴ Eqn. of the circle is x² + y² + 2 (\(\frac{-11}{10}\))x + 2(\(\frac{-4}{5}\))y – \(\frac{67}{5}\) = 0
or, 5x² + 5y² – 11x – 8y – 67 = 0

(j) The circle is tangent to the line x + 2y – 9 = 0 at (5, 2) and also tangent to the line 2x – 3y – 7 = 0 at (2, -1).
Solution:

(k) The circle touches the axis of x at (3, 0) and also touches the line 3y – 4x = 12.
Solution:
Let the centre be at (3, k)
Radius = k

or, 3k – 24 = ±5k or, 2k = -24
or, k = -12
Also k = 3
∴ Equation of the Circle is
(x – 3)² + (y – k)² = k²
or, x² + 9 – 6x + y² + k² – 2ky = k²
or, x² + y2 – 6x – 2 (-12)y = 0
or, x² + y² – 6x + 24y + 9 = 0
and x² + y² – 6x – 6y + 9 = 0

(l) Circle is tangent to x – axis and passes through (1, -2) and (3, -4).
Solution:
Let the centre be at (h, k).
So the radius is k.

∴ Equation of the circle is (x – h)² + (y – k)² = k²
or, (x + 5)² + (y + 10)² = 100 and (x – 3)² + (y + 2)² = 4

(m) Circle passes through origin and cuts of intercepts a and b from the axes.
Solution:
Let the equation of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0

(n) Circle touches the axis of x at a distance of 3 from the origin and intercepts a distance of 6 on the y-axis.
Solution:
Let the centre be at (3, k).
So the radius is k.
∴ Equation of the circle is (x – 3)² + (y – k)² = k²
or, x² + 9 – 6x + y² + k² – 2ky = k²
or, x² + y² – 6x – 2xy + 9 = 0

∴ |y₂ – y₁| = 2\(\sqrt{k^2-9}\) = 6
or, \(\sqrt{k^2-9}\) = 3
or, k² = 18, or, k = ±3√2
∴ Equation of the circle is x² – y² – 6x ± 6y√2 + 9 = 0

Question 4.
Find the centre and radius of the following circles:
(a) x² + y² + 6xy – 4y – 12 = 0
Solution:
x² + y² + 6xy – 4y – 12 = 0
∴ 2g = 6, 2f = – 4, c = -12
∴ 8 = 3, f = -2
Centre of (-g, -f) = (-3, 2) and radius = \(\sqrt{g^2+f^2-c}\)
= \(\sqrt{9+4+12}\) = 5

(b) ax² + ay² + 2gx + 2fy + k = 0
Solution:
ax² + ay² + 2gx + 2fy + k = 0
or, x² + y² + \(\frac{2 g}{a}\)x + \(\frac{2 f}{a}\)y + \(\frac{k}{a}\) = 0
∴ Centre of \(\left(\frac{-g}{a}, \frac{-f}{a}\right)\)
and radius = \(\sqrt{\frac{g^2}{a^2}+\frac{f^2}{a^2}-\frac{k}{a}}=\sqrt{\frac{g^2+f^2-a k}{a}}\)

(c) 4x² + 4y² – 4x + 12y – 15 = 0
Solution:
4x² + 4y² – 4x + 12y – 15 = 0
or, x² + y² – 4 + 3y  – \(\frac{15}{4}\) = 0
∴ 2g = -1, 2f = 3, c = \(\frac{15}{4}\)
∴ g = – \(\frac{1}{2}\), f = \(\frac{3}{2}\)
∴ Centre at (-g, -f) = (\(\frac{1}{2}\), \(\frac{-3}{2}\)) and radius \(\sqrt{g^2+f^2-c}\)
= \(\sqrt{\frac{1}{4}+\frac{9}{4}+\frac{15}{4}}=\frac{5}{2}\)

(d) a(x² + y²) – bx – cy = 0
Solution:
a(x² + y²) – bx – cy = 0
or, x² + y² – \(\frac{b x}{a}\) – \(\frac{c y}{a}\) = 0

Question 5.
Obtain the equation of circles passing through the following points and determine the coordinates of the centre and radius of the circle in each case:
(a) the points (3, 4) (4, -3) and (-3, 4).
Solution:
Let the centre be at (h, k)

(b) the points (2, 3), (6, 1) and (4, -6).
Solution:
Let the centre be at (h, k).

we have \(|\overline{\mathrm{PC}}|=|\overline{\mathrm{QC}}|=|\overline{\mathrm{RC}}|\)
∴ (h – 4)² + (k + 6)² = (h – 6)² + (k – 1)² and (h – 4)² + (k + 6)² = (h – 2)² + (k – 3)²
∴ h² + 16 – 8h + k² + 36 + 12k
= h² + 36 – 12h + k² + 1 – 2k
and h² + 16 – 8h + k² + 36 + 12k
= h² + 4 – 4h + k² + 9 – 6k
or, 14k = -4h – 15 and 18k = 4h – 39
or, k = \(\frac{-4 h-15}{14}\) and k = \(\frac{4 h-39}{18}\)

(c) the points (a, 0), (-a, 0) and (0, b).
Solution:
Let the equation of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0. As it passes through the points (a, 0), (-a, 0) and (0, b). We have
a² – 2ga + c = 0   …..(1)
a² + 2ga + c = 0   …..(2)

(d) the points (-3, 1), (5, -3) and (-3, 4).
Solution:
Let the equation of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0
As it passes through the points. we have (-3, 1), (5, -3) and (3, 4).
We have 9 + 1 – 6g + 2f + c = 0    …..(1)
25 + 9 + 10g – 6df + c = 0      …(2)
9 + 16 – 6g + 8f + c = 0     …..(3)

Question 6.
Find the equation of the circles circumscribing the triangles formed by the lines given below :
(a) the lines x = 0, y = x, 2x + 3y = 10
Solution:

∴ The coordinates. C are (0, 0) of
Lastly, solving \(\overline{\mathrm{AB}}\) and \(\overline{\mathrm{AC}}\)
we have y = x, 2x + 3y = 1 0
we have 5x = 10
or, x = 2 and y = 2.
∴ The coordinates of A are (2, 2).
∴ The circle passes through the points (2, 2), (0, \(\frac{10}{3}\)) and (0, 0)
Let the equation of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0
As it passes through the points A, B, C we have c = 0, 4 + 4 + 4g + 4f = 0,
\(\frac{100}{9}\) + 2. f. \(\frac{10}{3}\) + 0 = 0
∴ f = \(\frac{-100}{9} / \frac{20}{3}=\frac{-5}{3}\)
and g = \(\frac{-4 f-8}{4}=\frac{-4\left(\frac{-5}{3}\right)-8}{4}\)
= \(\frac{20-24}{3 \times 4}=\frac{-1}{3}\)
∴ Equation of the circle is  x² + y² + 2(\(\frac{-1}{3}\))x + 2 \(\frac{-5}{3}\)y + 0 = 0
or, 3(x² +  y²) – 2x – 10y = 0

(b) The lines x = 0, 4x + 5y = 35, 4y = 3x + 25
Solution:



or, 4x² + 4y² – 24x – 53y + 175 = 0

(c) The lines x = 0, y = 0, 3x + 4y – 12 = 0
Solution:
The coordinates of A, B and C are (4, 0), (0, 3) and (0, 0).
Let the equation of the circle be x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0

(d) The lines y = x, y =2 and y = 3x + 2
Solution:

(e) the lines x + y = 6, 2x + y = 4 and x + 2y = 5
Solution:

Question 7.
Find the coordinates of the points where the circle x² + y² – 7x – 8y + 12 = 0 meets the coordinates axes and hence find the intercepts on the axes. [Hint: If a circle intersects a line at points A and B, then the length AB is its intercepts on line L]
Solution:
x² + y² – 7x – 8y + 12 = 0
Putting x = 0, we have y² – 8y + 12 = 0 or, (y – 6) (y – 2) = 0, or, y = 6, 2.
∴ The circle meets the Y-axis at (0, 6) and (0, 2) and its Y-intercept is 6 – 2 = 4.
Again putting y = 0,
we have x² – 7x + 12 = 0
or, (x – 4)(x – 3) = 0 or, x = 4, x = 3.
∴ The circle meets the X-axis at (4, 0) and (3, 0) and its x-intercept is 4 – 3 = 1.

Question 8.
Find the equation of the circle passing through the point (1, -2) and having its centre at the point of intersection of lines 2x – y + 3 = 0 and x + 2y – 1 =0
Solution:

Question 9.
Find the equation of the circle whose ends of a diameter are the points of intersections of the lines and x + y – 1 = 0, 4x + 3y + 1 = 0 and 4x +y + 3 = 0, x – 2y +3 = 0.
Solution:
Solving x + y – 1 = 0, 4x + y + 3 = 0

∴ The endpoints of the diameter are (-4, 5) and (-1, 1).
∴ Equation of the circle is
(x – x₁) (x – x₂) + (y – y₁) (y – y₂) = 0
or, (x + 4) (x + 1) + (y – 5) (y – 1) = 0
or, x² + x + 4x + 4 + y² – y – 5y + 5 = 0
or, x² + y² + 5x – 6y + 9 = 0.

Question 10.
Find the equation of the circle inscribed inside the triangle formed by the line \(\frac{x}{4}+\frac{y}{3}\) = 1 and the coordinate axes.
Solution:
The circle is inscribed in the triangle formed by x = 0, y = 0 and \(\frac{x}{4}+\frac{y}{3}\) = 1
∴ If (h, k) is the centre and r is the radius of the circle then h = k = r.
The perpendicular distance of the centre (h, h) from the line 3x + 4y = 12 is the radius.
⇒ \(\left|\frac{3 h+4 h-12}{5}\right|\) = h
⇒ 7h – 12 = ±5h
⇒ 2h = 12 or 2h = 12
⇒ h = 6 or h = 1
But h can not be 6 thus the circle has equation (x – 1)² + (y – 1)² = 1
⇒ x² + y² – 2x – 2y + 1 =0

Question 11.
(a) Find the equation of the circle with its centre at (3, 2) and which touches to the line x + 2y – 4 = 0.
Solution:

(b) The line 3x + 4y + 30 = 0 is a tangent to the circle whose centre is at (\(-\frac{12}{5},-\frac{16}{5}\)). Find the equation of the circle.
Solution:

(c) Prove that the points (9, 7), and (11, 3) lie on a circle with centre at origin. Find the equation of the circle.
Solution:

(d) Find the equation of the circle which touches the line x = 0, x = a and 3x + 4y + 5a = 0.
Solution:

(e) If a circle touches the co-ordinate axes and also touches the straight line \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = 1 and has its centre in the 1st quadrant, And its equation.
Solution:
Let the centre be at (k, k) and the radius is k.

Question 12.
ABCD is a square of side ‘a’ If AB and AD are taken as co-ordinate axes, prove that the equation of the circle circumscribing the square is
x² + y² = a(x + y)
Solution:

or, x² + \(\frac{a^2}{4}\) – ax + y² + \(\frac{a^2}{4}\) – ay = \(\frac{a^2}{2}\)
or, x² + y² – ax – ay = 0
or, x² + y² = a(x + y)

Question 13.
(a) Find the equation of the tangent and normal to the circle x² + y² = 25 at the point (3, -4).
Solution:
Equation of the tangent to the circle x² + y² = 25 at the point (3, -4) is
xx₁ + yy₁ = a²
3x – 4y = 25
Equation of the normal is x₁y = xy₁
or, 3y = -4x or, 4x + 3y = 0

(b) Find the equation of the tangent and normal, to the circle, x² + y² – 3x + 4y – 31 = 0 at the point (-2, 3).
Solution:
Equation of the tangent of the circle x² + y² – 3x + 4y – 31 = 0 at the point (-2, 3) is
xx₁ + yy₁ + g(x + x₁) + f(y + y₁) + c = 0
or, -2x + 3y – \(\frac{3}{2}\) (x – 2) + 2(y + 3) – 31 = 0
or, – 4x + 6y – 3x + 6 + 4y + 12 – 62 = 0
or, -7x + 10y – 44 = 0
or, 7x – 10y + 44 = 0
Equation of the normal is x(f + y₁) – y(g + x₁) fx₁ + gy₁ = 0
or, x(2 + 3) – y(\(-\frac{3}{2}\) – 2) – 2(-2) – \(\frac{3}{2}\) × 3 = 0
or, 5x + \(\frac{7y}{2}\) + 4 – \(\frac{9}{2}\) = 0
or, 10x + 7y – 1 = 0

(c) Find the equation of the tangents to the circle x² + y² + 4x – 6y – 16 = 0 at the point where it meets the y – axis.
Solution:
Putting x = 0 in the circle equation, we have
y² – 6y – 16 = 0
or, y² – 8y + 2y – 16 = 0
or, y(y – 8) + 2(y – 8) = 0
or, (y – 8)(y + 2) = 0
y = 8 or, -2
The circle meets y – axis at (0, 8) and (0, -2).
Eqn. of the tangents are
xx₁ + yy₁ + g(x + x₁) + f(y + y₁) + c = 0
or, 0 + 8y + 2 (x + 0) – 3(y + 8) – 16 = 0
or, 8y + 2x – 3y – 24 – 16 = 0
or, 2x + 5y = 40 and
x × 0 – 2y + 2 (x + 0) – 3 (y – 2) – 16 = 0
or, -2y + 2x – 3y + 6 – 16 = 0
or, 2x – 5y – 10 = 0

(d) Find the condition under which the tangents at (x₁, y₁) and (x₂, y₂) to the circle x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0 are perpendicular.
Solution:
Equation of tangent to the circle
x² + y² + 2gx + 2fy + c = 0 at the point (x₁, y₁) is xx₁ + yy₁ + g(x + x₁) + f(y + y₁) + c = 0
or, (g + x₁)x + y(f + y₁) + gx₁ + fy₁ + c = 0
Again equation of the tangent to the circle at (x₂, y₂) is
x(g + x₂) + y(f + y₂) + gx₂ + fy₂ + c = 0
As the tangent (1) and (2) are perpendicular, we have the product of their slopes is -1.
∴ \(\frac{g+x_1}{f+y_1} \times \frac{g+x_2}{f+y_1}\) = -1
or, (g + x₁)(g + x₂) = -(f + y₁)(f + y₂)
or, (g + x₁)(g + x₂) + (f + y₁)(f + y₂) = 0

(e) Calculate the radii and distance between the centres of the circles, whose equations are, x² + y² – 16x – 10y + 8 = 0; x² + y² + 6x – 4y – 36 = 0. Hence or otherwise prove that the tangents drawn to the circles at their points of intersection are perpendicular.
Solution:
x² + y² – 16x – 10y + 8 = 0;
x² + y² + 6x – 4y – 36 = 0.
g₁ = -8, f₁ = -5, c₁ = 8,
g₂ = 3, f₂ = -2, c₂ = -36
The centres are (-g₁, -f₁) and (-g₂, -f₂)

Question 14.
(a) Find the equation of the tangents to the circle x² + y² = 9 perpendiculars to the line x – y – 1 = 0
Solution:

(b) Find the equation of the tangent to the circle x² + y² – 2x – 4y = 40, parallel to the line 3x – 4y = 1.
Solution:


(c) Show that the line x – 7y + 5 = 0 a tangent to the circle x² + y² – 5x + 5y = 0. Find the point of contact. Find also the equation of tangent parallel to the given line.

Solution:
we have the line is x – 7y + 5 = 0
or, y = \(\frac{x+5}{7}\)
Now putting the value of y in the circle, we have x² + y² – 5x + 5y = 0
or, x² + (\(\frac{x+5}{7}\))² – 5x + 5 \(\frac{x+5}{7}\) = 0
or, 49x² + x² + 25 + 10x – 245x + 35x + 175 = 0
or, 50x² – 200x + 200 = 0
or, x² – 4x + 4 = 0
∴ a = 1, b = -4, c = 4
∴ b² – 4ac = (-4)² – 4 × 1 × 4
= 16 – 16 = 0
∴ The line x – 7y + 5 = 0

x – 7y – 45 and x – 7y + 5 = 0

(d) Prove that the line ax + by + c = 0 will be the tangent to the circle x² + y² = r² if r²(a² + b²) = c².
Solution:
We know that a line is a tangent to the circle if the distance of the line from the centre is equal to the radius.
Now the circle is x² + y² = r²
⇒ Centre is at (0, 0) and radius r. The distance of (0, 0) from ax + by + c = 0 is

(e) Prove that the line 2x + y = 1 tangent to the circle x² + y² + 6x – 4y + 8 = 0.
Solution:

(f) If the line 4y – 3x = k is a tangent to the circle x² + y² + 10x – 6y + 9 = 0 find ‘k’. Also, find the coordinates of the point of contact.
Solution:
Center of the circle is (-5, 3) and the radius is \(\sqrt{25+9-9}\) = 5
Distance of the centre from the line 4y – 3x – k = 0

Question 15.
(a) Find the length of the tangent, drawn to the circle x² + y² + 10x – 6y + 8 = 0 from the centre of the circle x² + y² + 4x = 0.
Solution:
Center of the circle x² + y² + 4x = 0 is (2, 0)
∴ Length of the tangent drawn from the point (2, 0) to the circle x² + y² + 10x – 6y + 8 = 0
\(\sqrt{\mathrm{x}_1{ }^2+\mathrm{y}_1{ }^2+2 g \mathrm{~g}_1+2 \mathrm{fy}_1+\mathrm{c}}\)
= \(\sqrt{4+0+10 \times 2+0+8}=\sqrt{32}=4 \sqrt{2}\)

(b) Find the length of the tangent drawn from the point (2, -1) to the circle x² + y² + 6x + 10y + 18 = 0
Solution:
Length of the tangent drawn from the point (2, -1) to the circle x² + y² + 6x + 10y + 18 = 0 is
\(\sqrt{\mathrm{x}_1{ }^2+\mathrm{y}_1{ }^2+2 \mathrm{gx}_1+2 \mathrm{fy}_1+\mathrm{c}}\)
= \(\sqrt{4+1+(-6) \times 2+10(-1)+18}\)
= \(\sqrt{5-12-10+18}\) = 1

(c) Find the length of the tangent drawn from the point (4, 7) to the circle x² + y² = 15.
Solution:
Length of the tangent drawn from the point (4, 7) to the circle x² + y² = 15 is \(\sqrt{16+49-15}\) = √50 = 5√2

Question 16.
(a) Prove that the circle given by the equations x² + y² + 2x – 8y + 8 = 0 and x² + y² + 10x – 2y + 22 = 0 touches each other externally. Find also the point of contact
Solution:
x² + y² + 2x – 8y + 8 = 0
g₁ = 1, f₁ = -4, c₁ = 8
Hence centre = c₁(-g₁, -f₁) = c₁(-1, 4)
Radius = r₁ = \(\sqrt{1+16-8}\) = 3
Again x² + y² + 10x – 2y + 22 = 0
g₂ = 5, f₂ = -1, c₂ = 22
Centre c₂(-g₂, -f₂) = c₂(-5, 1)
Radius r₂ = \(\sqrt{25+1-22}\) = 2
Now

(b) Prove that the circle is given by the equations x² + y² = 4 and x² + y² + 6x + 8y – 24 = 0, touch each other and find the equation of the common tangent.
Solution:
x² + y² = 4,
x² + y² + 6x + 8y – 24 = 0
Their centres are (0, 0) and (-3, -4) and radii are 2 and \(\sqrt{9+16+24}\) = 7
∴ Distance between the centres is \(\sqrt{(-3)^2+(-4)^2}\) = 5, which is equal to the difference between the radii.
∴ The circles touch each other internally.
∴ Equation of the common tangent is S₁ – S₂ = 0
or, (x² + y² + 6x + 8y – 24) – (x² + y² – 4) = 0
or, 6x + 8y – 20 = 0
or, 3x + 4y = 10

(c) Prove that the two circle x² + y² + 2by + c² = 0 and x² + y² + 2ax + c² = 0,  will touch each other \(\frac{1}{a^2}+\frac{1}{b^2}=\frac{1}{c^2}\).
Solution:
x² + y² + 2by + c² = 0,
x² + y² + 2ax + c² = 0
g₁ = 0, f₁ = b, c₁ = c².
g₂ = a, f₂ = 0, c₂ = c².
The centres of the circle are (0, -b) and (-a, 0) and radii are \(\sqrt{b^2-c^2}\) and \(\sqrt{a^2-c^2}\). As the circles touch each other, we have the distance between the centres is equal to the sum of the radii.

(d) Prove that the circles given by x² + y² + 2ax + 2by + c = 0, and x² + y² + 2bx + 2ay + 2c = 0, touch each other, if (a + b) = 2c.
Solution:
x² + y² + 2ax + 2by + c = 0
x² + y² + 2bx + 2ay + 2c = 0,
The centre of the circle is (-a, -b) and (-b, -a). the radii of the circle are \(\sqrt{a^2+b^2-c}\) and \(\sqrt{b^2+a^2-c}\). As the circles touch each other we have, the distance between the centres is equal to the sum of the radii.

Question 17.
Find the equation of the circle through the point of intersection of circles x² + y² – 6x = 0 and x² + y² + 4y – 1 = 0 and the point (-1, 1).
Solution:
Let the equation of the circle be (x² + y² – 6x) + λ(x² + y² + 4y – 1) = 0
As it passes through the point (-1, 1),
we have (1 + 1 + 6) + λ(1 + 1 + 4 – 1) = 0
or, 8 + 5λ = 0 or, λ = \(\frac{-8}{5}\)
∴ Equation of the circle is (x² + y² – 6x) – \(\frac{8}{5}\) (x² + y² + 4y – 1) = 0
or, 5x² + 5y² – 30x – 8x² – 8y² – 32y + 8 = 0
or, 3x² + 3y² + 30x + 32y – 8 = 0

Question 18.
Find the equation of the circle passing through the intersection of the circles, x² + y² – 2ax = 0 and x² + y² – 2by = 0 and having the centre of the line \(\frac{x}{a}-\frac{y}{b}\) = 2
Solution:

Question 19.
Find the radical axis of the circles x² + y² – 6x – 8y – 3 = 0 and 2x² + 2y² + 4x – 8y = 0
Solution:
x² + y² – 6x – 8y – 3 = 0
2x² + 2y² + 4x – 8y = 0
x² + y² – 6x – 8y – 3 = 0
x² + y² + 2x – 4y = 0
∴ The equation of the radical axis is S₁ – S₂ = 0
or, (x² – y²– 6x – 8y – 3) – (x² + y² + 2x – 4y) = 0
or, -6x – 8y- 3 – 2x + 4y = 0
or, -8x – 4y – 3 = 0
or, 8x + 4y + 3 = 0

Question 20.
Find the radical axes of the circle x² + y² – 6x + 8y – 12 = 0  and x² + y² + 6x – 8y + 12 = 0 Prove that the radical axis is perpendicular to the line joining the centres of the two circles.
Solution:
Equation of the radical axes of the circle x² + y² – 6x + 8y – 12 = 0  and x² + y² + 6x – 8y + 12 = 0
(x² + y² – 6x + 8y – 12) – (x² + y² + 6x – 8y + 12) = 0
or, -12x + 16y – 24 = 0
or, 3x – 4y + 6 = 0
Again, slope of the radical axis is \(\frac{3}{4}\) = m₁ (say)
Centres of the circles are (3, -4) and (-3, 4).
Slope of the line joining the centres is \(\frac{4+4}{-3-3}=\frac{8}{-6}=-\frac{4}{3}\) = m₂ (say)
m₁. m₂ = \(\frac{3}{4}\left(-\frac{4}{3}\right)\) = -1
∴ The radical axis is perpendicular to the line joining centres of the circles. (Proved)

Question 21.
If the centre of one circle lies on or inside another, prove that the circles cannot be orthogonal.
Solution:
The orthogonality condition for two circles.
x² + y² + 2g₁x + 2f₁y + C₁ = 0   …..(1)
and x² + y² + 2g₂x + 2f₂y + C₂ = 0    …..(2)
is 2(g₁g₂ + f₁f₂) – C₁ – C₂ = 0
Let us consider two circles
Case-1. Let the centre of (2) which is C (-g₂, -f₂) lies on the circle (1). Hence it satisfies the equation (i)
i.e., g₂² + f₂² – 2g₁g₂ – 2f₁f₂ + C₂ = 0
⇒ 2g₁g₂ + 2f₁f₂ – C₁ – C₂ = g₂² + f₂² – C₂
Its right-hand side is the square of the radius of 2nd circle which can not be equal
to zero i.e., 2(g₁g₂ + f₁f₂) – C₁ – C₂ ≠ 0
Hence circles are not orthogonal.
Case-2. Let the centre of (2) which is (-g2, -f2) lies inside the circle (1).
Distance between their centres < radius of the first circle.
i,e. \(\sqrt{\left(g_1-g_2\right)^2+\left(f_1-f_2\right)^2}<\sqrt{g_1^2+f_1^2-C_1}\)
⇒ g₁² – 2g₁g₂ + f₁² + f₂² + 2f₁f₂ < g₁² + f₁² – C₁
⇒ 2g₁g₂ – 2f₁f₂ – C₁ – C₂ > g₂² + f₂² – C₂
= square of the radius of 2^nd circle. Hence greater than 0.
⇒ 2(g₁g₂ + f₁f₂) – C₁ – C₂ > 0
So two circles are not orthogonal. By case -1 and case -2 we conclude that if the centres of one circle lie on or inside another, then circles cannot be orthogonal.

Question 22.
If a circle S intersects circles S₁ and S₂ orthogonally. Prove that the centre of S lies on the radical axis of S₁ and S₂. [Hints: Take the line of centres of S₁ and S₂ as x – axis and the radical axis as y – axis. Use conditions for the orthogonal intersection of S, S₁ and S, S₂ simultaneously and prove that S is centred on the y – axis.]
Solution:
Let the equation of the circle S, S₁ and S₂ are
x² + y² + 2gx + 2fy + C = 0      …(1)
x² + y² + 2g₁x + 2f₁y + C = 0      …(2)
and x² + y² + 2g₂x + 2f₂y + C = 0      …(3)
According to the question, the circle S intersects circles S₁ and S₂ orthogonally.
Hence 2 (g₁g + f₁f) – C₁ – C = 0 …(4)
and 2 (g₂g + f₂f) – C₂ – C = 0  ….(5)
Subtracting (4) from (3) we get
2g(g₁ – g₂) + 2f (f₁ – f₂) – C₁ + C₂ = 0 …(6)
Now radical axis of circles S₁ and S₂ is S₁ – S₂ = 0
i, e. 2x (g₁ – g₂) + 2y (f1 – f2)+ C₁ – C₂ = 0 ….(7)
The centre of the circle S is (-g, -f).
If it lies in the radical axis then equation (7) will be satisfied by the centre.
i,.e, 2g (g₁ – g₂) + 2f (f₁ – f₂) – C₁ + C₂ = 0
which is nothing but equation (5). Hence centres of S lie on the radical axis of S₁ and S₂.

Question 23.
R is the radical centre of circles S₁, S₂ and S₃. Prove that if R is on/inside/outside one of the circles then it is similarly situated with respect to the other two.
Solution:
Given R is the radical centre of S₁, S₂ and S₃
The radical centre is the intersection point of three radical axes whose equations are
S₁ – S₂ = 0
S₂ – S₃ = 0    …..(1)
S₃ – S₁ = 0
Let S₁ : x² +y² + 2g₁x + 2f₁y + C₁ =0
S₂ : x² + y² + 2g₂x + 2f₂y + C₂ =0
S₃ : x² + y² + 2g₃x + 2f₃y + C₃ =0
Now equations of radical axes by set of equation (1) are
2x(g₁ – g₂) + 2y(f₁ – f₂) + C₁ – C₂ =0 …(2)
2x(g₂ – g₃) + 2y(f₂ – f₃) + C₂ – C₃ =0 …(3)
and 2x(g₃ – g₁) + 2y(f₃ – f₁) + C₃ – C₁ = 0 …(4)
Let the co-ordinate of R be (x1, y1) the
point R must satisfy (2), (3) and (4).
i.e., 2x₁(g₁ – g₂) + 2y₁(f₁ – f₂) + C₁ – C₂ = 0 …(5)
2x₁(g₂ – g₃) + 2y₁(f₂ – f₃) + C₂ – C₃ =0 …(6)
2x₁(g₃ – g₁) + 2y₁(f₃ – f₁) + C₃ – C₁ =0 …(7)
Subtracting (6) for (5) we get
2x₁(g₁ – g₃) + 2y₁(f₁ – f₃) + C₁ – C₃ =0
⇒ 2g₁x₁ + 2f₁y₁ + C₁ =2g₃x₁ + 2f₃y₁ + C₃
Similarly subtracting (7) from (6) we get
2g₂y₁ + 2f₂y₁ + C₂ = 2g₁x₁ + 2f₁y₁ + C₁
Combining the above two equations we get
2g₂x₁ + 2f₂y₁ + C₂ = 2g₁x₁ + 2f₁y₁ + C₁ = 2g₃x₁ + 2f₃y₁ + C₃
If R x₁ y₁ lies on / inside / outside of S₁ …(8) then x₁² + y₁² + 2g₁x₁ + 2f1y1 + C₂ (= / < / >)0 respectively.
⇒ x₁² + y₁² + 2g₂x₂ + 2f₂y₂ + C₂(=/</>) 0
⇒ x₁² + y₁² + 2g₃x₃ + 2f₃y₃ + C₃(=/</>) 0
respectively by Eqn (8).
This concludes that if R is on /inside/outside. One of the circles then it is similarly situated with respect to the other two.

Question 24.
Determine a circle which cuts orthogonally to each of the circles.
S₁: x² + y² + 4x – 6y + 12 = 0
S₂: x² + y² + 4x + 6y + 12 = 0
S₃: x² + y² – 4x + 6y + 12 = 0
[Hints: The centre of the required circle S must be the radical centre R (why?), which lies outside all the circles. Then show that the radius of S must be the length of the tangent from R to any circle of the system.
Solution:
Let the equation of the required circle is x² + y² + 2gx + 2fy + C = 0    …..(1)
We know if two circles
x² + y² + 2g₁x + 2f₁y + C₂ = 0 and
x² + y² + 2g₂x + 2f₂y + C₂ = 0
are orthogonal then
2(g₁g₂ + f₁f₂) – C₁ – C₂ =0   ….(2)
According to the question circle (1) is orthogonal to the circles
S₁: x² + y² – 4x – 6y + 12 = 0     ….(3)
S₂: x² + y² + 4x + 6y + 12 = 0   ….(4)
S₃: x² + y² – 4x + 6y + 12 = 0     ….(5)
For these circles equation (2) will be
2(-2g – 3f) – C – 12 = 0     ….(6)
2(2g + 3f) – C – 12 = 0     …..(7)
2(-2g + 3f) – C – 12 = 0     …..(8) respectively.
Now subtract eqn. (7) from (6) and (8) from (7) we get
2(- 4g – 6f) = 0
⇒ 2(4g) = 0 ⇒ g = 0 , and f = 0
Using the value of g and f in eq. (6) we get
C = -12
Using g = 0, f= 0 , C = -12 in (1) we get
x² + y² – 12 = 0 is the required equation of the circle.

Question 25.
Prove that no pair of concentric circle can have radical axes.
Solution:
Let the centre of pair of concentric circles is C (h, k) and radii are r₁ and r₂.
So equation of the circles are
S₁: (x – h)² + (y – k)² = r₁²
S₂: (x – h)² + (y – k)² = r₂²
Equation of the radical axis is S₁ – S₂ = 0
⇒ r₁² – r₂² = 0
which is not a straight line as r₁ and r₂ are constants.
Hence it concludes that no pair of concentric circles have a radical axis.

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar पत्रलिखन प्रकरणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar पत्रलिखन प्रकरणम्

1. कुशलवार्त्ता ज्ञातुं पितु: पुत्रं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ଅପର୍ଣ୍ଣାନଗରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୧୫,୦୭,୧୬

ଚିରଞ୍ଜୀବିନେ ଆଶୁତୋଷାୟ ଶୁଭାଶିଷୀ,
ବୟଂ ସର୍ବେ ଅତ୍ର କୁଶଳିନଃ, ତ୍ଵଦୀୟଂ କୁଶଳସମାଚାରଃ ଅପି ପତ୍ରମୁଖେନ ଜ୍ଞାତଃ । ତବ ଅନୁଜଃ ରବିନ୍ଦ୍ର ସମ୍ୟକ୍ ପଠନ୍ ଅସ୍ତି । ଗତପରୀକ୍ଷାୟାଂ ୟଃ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍ ଉତ୍ତୀର୍ଶୀ । ଭବତଃ ବିଷୟ ସ୍ୱ ତଦା ତଦା ପୃଚ୍ଛତି । ତବ ଅନୁଜା ଅପି ସମ୍ୟକ୍ ପଠନ୍ତୀ ଅସ୍ତି ।

ବତ୍ସ ! ପଠନୀୟବିଷୟଂ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପଠତୁ । ଆହାରବିଷୟେ ଜାଗରୂକତା ଭବତୁ । ପ୍ରତିଦିନଂ ପ୍ରାତଃ ସାୟଂ ବା କିଞ୍ଚିତ୍କାଳଂ ବ୍ୟାୟାମଂ କୁରୁ । ତବ କୁଶଳବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରତିସପ୍ତାହଂ ପତ୍ରଦ୍ୱାରା ସୂଚୟ ।
ତବ ମାତା ଅପି ସସ୍ନେହମ୍ ଆଶୀର୍ବାଦମ୍ ଉକ୍ତବତୀ । ଅନ୍ୟ ବିଶେଷ ନାସ୍ତି ।

ଇତି ତବ ଶୁଭାକାଙ୍‌କ୍ଷୀ
ପିତା

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ବିଶ୍ଵମୋହନ ସାହୁଃ	ଆଶୁତୋଷ ସାହୁଃ
ଗୃହକ୍ତମାଙ୍କଃ – ୧୮୩୭	ଗୃହକ୍ରମାଙ୍କ – ୭୬୮
ଅପର୍ଣ୍ଣାନଗରମ୍	ବାନ୍ଧୁଲି
କଟକମ୍	ବାଲେଶ୍ଵରମ୍

2. शैक्षणिकप्रवासार्थं पुत्य्रा: मातरं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ବାସୁଦେବପୁରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୧୭.୦୭.୧୬

ମାତୃଶ୍ରୀଚରଣସନ୍ନିଧୌ
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନି,
ଭବତ୍ୟାଃ ଆଶୀର୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ପତ୍ର ଦୃଷ୍ଟି ଆନନ୍ଦ ଅଭବତ୍ । ଭବିତ୍ୟା ସୂଚନାନୁସାରଂ ମମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ଯଥାବିଧ ଯତ୍ନ କୁର୍ବତୀ ଅସ୍ଥି ।

ଆଗାମିମାସସ୍ୟ ଦ୍ବିତୀୟସପ୍ତାହେ ଅସ୍ମାକଂ ବାର୍ଷିକୀ ପରୀକ୍ଷା ଭବିଷ୍ୟତି । ପରୀକ୍ଷାମନ୍ତରମେବ ଦିନତ୍ରୟସ୍ୟ ଶୈକ୍ଷଣିକପ୍ରବାଦଃ ଅସ୍ତି । ପ୍ରାଧ୍ୟାପକୈ ସହ ବୟଂ ସର୍ବେ ଗଚ୍ଛାମଃ ପ୍ରବାସଂ ସମାପ୍ୟ ଯାବଚ୍ଛୀଘ୍ର ଗୃହଂ ପ୍ରତି ଆଗମିଷ୍ୟାମି ।

ଏବଂ ବିଷୟଂ ପୂଜ୍ୟ ପିତରଂ ସୂଚତୁ ମମ ନମସ୍କାରଂ ଚ ସୂଚୟତୁ । ପ୍ରିୟାୟ ଅନୁଜାୟ ରାଜାୟ ଆଶିଷଃ

ଇତି ପ୍ରିୟପୁତ୍ରୀ
ଅଙ୍କିତା

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଅଙ୍କିତା ମିଶ୍ରଃ	ସୌଦାମିନି ମିଶ୍ରଃ
ଶୈଳବାଳା ମହିଳା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ	ବ୍ରଜସୁନ୍ଦରପୁରମ୍
ଚଣ୍ଡିଛକମ୍	ରଣପୁରମ୍
କଟକମ୍	ନୟାଗଡ଼ମ୍

3. संस्कृतप्रबन्धलिखन प्रतियोगितायां सफलता प्रसङ्गे मित्रं प्रति पत्रम् ।
अथवा, स्वमहाविद्यालयविषये वर्णयन्तं स्वमित्रं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ଉଦିତନଗରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୧୬.୦୭.୧୬

ପ୍ରିୟ ମିତ୍ର !
ବିଜୟାଦଶମୀପର୍ବଦିନସ୍ୟ ଶୁଭାଶୟଃ ।
ଅତ୍ର ବୟଂ ସର୍ବେ କୁଶଳିନଃ । ଭବାନ୍ ଅପି କୁଶଳୀ ଇତି ମନ୍ୟୁ । ଭବତଃ ପତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ପତ୍ରଲିଖନେ ବିଳମ୍ବୀ ଅଭବତ୍ । କୃପୟା କ୍ଷମ୍ୟତାମ୍ ।

ଭବାନ୍ ସଂସ୍କୃତପ୍ରବନ୍ଧଲିଖନ ପ୍ରତିଯୋଗିତାୟାଂ ପ୍ରଥମପୁରସ୍କାରଂ ପ୍ରାପ୍ତିବାନ୍ ଇତି ଜ୍ଞାତ୍ମା ମମ ଅତୀବ ସନ୍ତୋଷ ଅଭିବତ୍ । ସଫଳତାୟୈ ଅଭିନନ୍ଦନାନି । ଅହମପି ସଂସ୍କୃତକଥାକଥନ ପ୍ରତିଯୋଗିତାୟାଂ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ ଅସ୍ଥି ।

ଭବିଷ୍ଯତି । ପରୀକ୍ଷାୟଃ ଅନନ୍ତରଂ ଡିସେମ୍ବରମାସେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ କ୍ରୀଡ଼ୋତ୍ସବେ ତଥା ଜାନୁଆରୀମାସେ ବାର୍ଷିକୋତ୍ସବ ଚ ଅସ୍ତି । ବାର୍ଷିକୋତ୍ସବେ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତନାଟକମପି ପ୍ରଦର୍ଶିତଂ ଭବିଷ୍ୟତି । ଦିନାଙ୍କ ସୂଚୟିଷ୍ୟାମି, ଅବଶ୍ୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛତୁ । ବାର୍ଷିକୋତ୍ସବସ୍ୟ ଅନନ୍ତରଂ ମାର୍ଚ୍ଚମାସେ ବାର୍ଷିକପରୀକ୍ଷା ଭବିଷ୍ୟତି । ଅତଃ ମମ ଅଧ୍ୟୟନଂ ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରଚଳତି ।

ନାନ୍ୟଃ ବିଶେଷ । ପତ୍ର ଲିଖନ୍ତୁ । ଗୃହେ ସର୍ବାନ୍ ମମ ବନ୍ଦନାନି ସୂଚୟତୁ ।

ଇତି ଭବଦୀୟଂ ମିତ୍ର
ଆକାଶଃ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବିଶାଳ ଶ୍ରୀବାସ୍ତବଃ	ଶ୍ରୀମାନ୍ଆକାଶଃଶ୍ରୀବ।ସ୍ତ୍ରବଃ
ଉଦିତ୍ନଗରମ	ବଳଭଦ୍ରପୁରମ୍
ରାଗରକେଲା	କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ା

4. स्वविद्याप्रगतिः विषये सखीं प्रति सख्या: पत्रम् ।
Answer:

ଅପର୍ଣ୍ଣାନଖରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୧୮.୦୮.୧୬

ଅୟି ପ୍ରିୟ ସଖ୍ !
ସଂକ୍ରାନ୍ତିପର୍ବଦିନସ୍ୟ ଶୁଭାଶୟା ।
ଅତ୍ର ଅହଂ କୁଶଳିନୀ, ଭବତ୍ୟା ବନ୍ଧୁନାଂ ଚ କୁଶଳୀ ସମ୍ଭାବୟାମି । ବହୁକାଳତଃ ଭବତ୍ୟା ପତ୍ରମେବ ନାସ୍ତି । ଅତଃ ଅହମେବ ଲିଖନ୍ତୀ ଅସ୍ଥି । ଇଦାନୀ ବା ଭବତୀ ଅବଶ୍ୟ ପତ୍ର ଲିଖେତ୍ ଇତି ଚିନ୍ତୟାମି ।

ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ମମ ବିଦ୍ୟାପ୍ରଗତିଃ ସାଧାରଣୀ ଅସ୍ଥି । ଭବତ୍ୟା ଅଭ୍ୟାସ ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରଚଳତି ଇତି ମନ୍ୟ । ମମ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ଆଗାମି ଅଗଷ୍ଟମାସେ ବିବିଧଃ ସଂସ୍କୃତସ୍ପର୍ଷା ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ । ତତ୍ର ଅହଂ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷଣସ୍ପର୍ଧୟାଂ ଭାଗଂ ନେଷ୍ୟାମି ।

ସମ୍ପ୍ରତି ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବକାଶଃ ପ୍ରଚଳତି । ଆଗାମିନି ଏକବିଂଶତିତମେ ଦିନାଙ୍କ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ଉନ୍ମୋଚିତଃ ଭବିଷ୍ୟତି । ଭବତୀ ଦିବସଦ୍ଵୟନିମିତ୍ତ ମମ ଗୃହମ୍ ଆଗଚ୍ଛତୁ । ଅମ୍ଳାକଂ ଗୃହେ ସର୍ବେ ଆନନ୍ଦିତଃ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତ ।

ଭବତ୍ୟା ପତ୍ର ପ୍ରତୀକ୍ଷାମାଣା….
ଇତି ଭବଦୀୟା ସଖା
ଅଭୀପ୍‌ସା

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଅଭୀପ୍ସା ପାତ୍ରଃ	ପ୍ରିୟଙ୍କା ଦାସଃ
ଅପର୍ଣ୍ଣାନଗରମ୍	ରବୀନ୍ଦ୍ରନଗରମ୍
କଟକମ୍	ଭୁବନେଶ୍ବରମ୍

5. शैक्षिक भ्रमणाय धनप्रेषणार्थं पितरं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ମଧୁସୂତନ ଛାତ୍ର।ବାସଃ
ଭୁବନେଶ୍ବରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୨୫.୦୮.୧୬

ପରମଶ୍ରଦ୍ଧେୟାଃ ପିତୃମହାଭ।ଗାଃ
ସାଦରଂ ପ୍ରଣାମାଃ ।
ଅତ୍ର କୁଶଳଂ ତତ୍ରାସ୍ତୁ । ମମ ବାର୍ଷିକୀ ପରୀକ୍ଷା ସମାପ୍ତା । ମମ ଉତ୍ତରପତ୍ରାଣି ଅପି ଶୋଭନାନି ଅଭବନ୍ । ଅଧୁନା ଅବକାଶେ ଅହଂ ଗୃହଂ ନ ଆଗମିଷ୍ୟାମି ଯତଃ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେନ ଏକସ୍ୟା ଶୈକ୍ଷିକଯାତ୍ରାୟା ଆୟୋଜନଂ କୃତମ୍ । ବସ୍ତୁତଃ ଅରୁଣାଚଳସ୍ୟ ବିଷୟ ପଠିତ୍ବା ବୟଂ ସର୍ବେ ତତ୍ ପ୍ରଦେଶଂ ଦୃଷ୍ଣୁ ସମୁସୁକା ଅଭିବନ୍ ପରୀକ୍ଷାପରାନ୍ତ ଚ ଅନ୍ୟ ପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ଭ୍ରମଣାର୍ଥମ୍ ଅଧ୍ଯକ୍ଷାୟ ନିବେଦିତବନ୍ତଃ । ଅଧୁନା ସର୍ବମ୍ ଆୟୋଜିତଂ କୃତମ୍ । ଅସ୍ମାକମ୍ ଅଧ୍ୟାପକ ତଥା ଚ ସର୍ବେ ଛାତ୍ରୀ ଗ୍ରୀଷ୍ମବକାଶସ୍ୟ ପ୍ରଥମେ ଏବ ଦିବସେ ଅରୁଣାଚଳ ପ୍ରତି ବାୟୁମାର୍ଗେଣ ଗମିଷ୍ୟାମଃ । ଯାତ୍ରାବ୍ୟୟାର୍ଥୀ ପଞ୍ଚଦଶସହସ୍ର ରୂପ୍ୟକାଣି ପ୍ରେଷୟନ୍ତୁ ଭବନ୍ତଃ । ସପ୍ତାହୋପରାନ୍ତଃ ତସ୍ମାତ୍ ପ୍ରଦେଶାତ୍ ପ୍ରତିନିବୃତ୍ୟ ଏବଂ ଗୃହମ୍ ଆଗମିଷ୍ୟାମି । ମାତୃଚରଣେଷୁ ମମ ପ୍ରଣାମା ସନ୍ତୁ । ଅନୁଜାୟ ସଲିଳାୟ ସ୍ନେହରାଶିଃ ।

ତ୍ତବତାଂ ପ୍ରିୟପୁତ୍ରଃ
ଅଂଶୁମାନ୍

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଶ୍ରୀମାନ୍ ଅଂଶୁମାନ୍ ମହାପାତ୍ର	ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ସୂର୍ଯ୍ୟପ୍ରକାଶ ମହାପାତ୍ରଃ
ମଧୁସୂଦନ ଛାତ୍ରାବାସୀଃ	ବିକାଶଭବନମ୍
ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍	ରାଉରକେଲା

6. स्वमहाविद्यालये रक्तदान शिविरं वर्णयन्तः मित्रं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ଫକାରଣେହିନ ଛ।ତ୍ରାବାସଃ
ବାଲେଶ୍ବରମ୍
ଦିନାଙ୍କ -୨୫.୦୯.୧୬

ପ୍ରିୟ ମିତ୍ର ସୌରଭ !
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନା
ହ୍ୟୁଃ ଏବ ତବ ପତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧିନଃ ଜନ୍ମଦିବସସ୍ୟ ସମାରୋହ ଭବତାଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ଯଥା ସମ୍ପାଦିତମ୍ ଇତି ଜ୍ଞାତ୍ମା ଅତୀବ ପ୍ରସନ୍ତଃ । ଅହମ୍ ଅପି ସ୍ୱମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଏତାଦୃଶସ୍ୟ ସମାରୋହସ୍ୟ ବିଷୟେ ଲିଖାମି ଯସ୍ମିନ୍ ମହାପୁରୁଷାକାଂ ଭବତି । ତସ୍ୟ ଇଦମ୍ ଉଦ୍‌ଘୋଷମ୍- ‘ପୂୟଂ ମତ୍ସ୍ୟ ରକ୍ତ ଯଚ୍ଛତ ଅହଂ ଯୁଗ୍ମଭାଂ ସ୍ବାଧୀନତାଂ ପ୍ରଦାସ୍ୟ’’ ଇତି ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ଏବ ଅସ୍ମାକଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ରକ୍ତଦାନଶିବରସ୍ୟ ଆୟୋଜନଂ କୃତମ୍ । ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ କ୍ରୀଡ଼ାପ୍ରମୁଖ ଅସ୍ୟ ଶିବରସ୍ୟ ଆୟୋଜନଃ ଆସୀତ୍ । ରକ୍ତଦାନାର୍ଥମ୍ ‘ଅହଂ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଥମୋହମ୍’ ଇତି ଛାତ୍ରାଣାମ୍ ଅଧ୍ୟାପକାନାଂ ତଥା ଚ ପ୍ରଶାସକବର୍ଗସ୍ୟ ଉତ୍ସାହଃ ଦର୍ଶନୀୟ ଆସୀତ୍ । ଅସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମସ୍ୟ ସାଫଲ୍ୟମ୍ ଏବ ସୁଭାଷମହୋଦୟଂ ପ୍ରତି ଉଚିତା ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳି । ସୈନିକଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ୟ ସର୍ବୋଽପି ଚିକିତ୍ସକା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମସ୍ୟ ଅଦ୍ଭୁତ ସାଫଲ୍ୟ ଭୂରି-ଭୂରି ପ୍ରଶଂସିତବନ୍ତଃ ।

ଗୃହେ ମାତୃପିତୃଚରଣୟୋ ମମ ପ୍ରଣାମା । ଶେଷ ମିଳନାନନ୍ତରମ୍ ଏବଂ କଥୟିଷ୍ୟାମି ।

ଭବଦୀୟମ୍ଅଭନ୍ନଂମିତ୍ରମ
ରବିନାରାୟଣାଃ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ରବିନାରାୟଣ ପାଣିଃ	ସୌରଭ ପାଟ୍ଟଯୋଶା
ବାଲେଶ୍ଵରମ୍	ସମ୍ବଲପୁରମ୍

7. पितामहः तवजन्मदिवसे उपहारं प्रदत्तवान्, तं प्रति कृतज्ञता पत्रम् ।
Answer:

ବିକ। ଶସଦନମ୍
ବ୍ରହ୍ମପୁରମ୍
ଦିନାଙ୍କଃ -୧୭.୦୭.୧୬

ପରମଶ୍ରଦ୍ଧେୟ ପିତାମହ ଚରଣୟୋଃ
ସାଦର ପ୍ରଣତୟଃ
ଭବତା ପ୍ରେଷିତମ୍ ଉପହାରଂ ଜନ୍ମଦିବସସ୍ୟ ସହଭୋଜନକାଳେ ଏବ ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ତସ୍ମିନ୍ ଉଚିତେ ଅବସରେ ଭବତଃ ଆଶୀର୍ବାଦରୂପେଣ ଯା ଘଟିକା ମୟା ପ୍ରାପ୍ତା ତେନାହଂ ଭବଦର୍ଥେ ଅତୀବ କୃତଜ୍ଞତା ଜ୍ଞାପୟାମି । ଉପହାରପ୍ରେଷଣେନ ସହ ଯଃ ସମୟନିୟୋଜନସ୍ୟ ଭାବନା ଭବତାଂ ହୃଦୟେ ଆସନ୍ ଅହଂ ତାସାଂ ମନସା, ବାଚା, କର୍ମଣା ଆଚରଣଂ କରିଷ୍ୟାମି । ସମୟଂ ନଷ୍ଟ ନ କରିଷ୍ୟାମି । ସର୍ବେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟଷୁ ନିୟମିତଃ ଭୂତ୍ଵା ଭାବିଜୀବନସ୍ୟ ନିର୍ମାଣେ ସନ୍ନଦ୍ଧ ଭବିଷ୍ୟାମି ।

ଗ୍ରୀଷ୍ମବକାଶେ ଅହଂ ପିତୃଭ୍ୟା ସହ ଅବଶ୍ୟମେବ ପୁରୀ ନଗରମ୍ ଆଗମିଷ୍ୟାମି । ପିତାମହୀମହାଭାଗାୟଃ ଚରଣେୟୋଃ ନମୋନମଃ।

ଭବତଃ ପ୍ରିୟଃ ପୌନଃ
ଆଦିତ୍ୟଃ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଶ୍ରୀମାନ୍ ଆଦିତ୍ୟ ବର୍ମା	ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଭୋଳାଶଙ୍କର ବର୍ମା
ବ୍ରହ୍ମପୁରମ୍	ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରମ୍ ପୁରୀ

8. पर्वतीयस्थलस्य वर्णनं कुर्वन् स्वसखी प्रति पत्रम् ।
Answer:

ଆଚାର୍ଯ୍ୟବିହାରମ୍
ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୧୮.୦୭,୧୬

ପ୍ରିୟ ସଖ୍ ହରପ୍ରିୟେ !
ସସ୍ନେହଂ ନମସ୍କାରଃ ।
ଅତ୍ର କୁଶଳଂ ତତ୍ରାସ୍ତୁ । ବିଜୟଦଶମ୍ୟାଃ ଅବକାଶେଽହଂ ସ୍ବାଧ୍ୟାପକୌଃ ସହପାଠିଭିଶ୍ଚ ସହ ଶୈକ୍ଷିକ ଭ୍ରମଣାୟ ‘ରାନୀଖେତ’ କିଞ୍ଚିଦ୍ ଦୂର ସ୍ଥିତମ୍ ଇଦଂ ସ୍ଥାନଂ ପ୍ରକୃତଃ ରମ୍ୟା ବଉଁତେ । ବିଶାଲିଂ ଦେବଦାର-ବୃକ୍ଷେ ସୁସଜ୍ଜିତା ଇତି ପର୍ବତୀୟସ୍ଥଳଂ ଗତବତୀ । ‘ନୈନୀତାଲ’ ଇତି ପର୍ବତୀୟ ପ୍ରଦେଶତଃ ଲୀଳାସ୍ଥଳୀ ବର୍ଷତେ । ଅସ୍ୟ ସ୍ଥାନସ୍ୟ ନୈସର୍ଗିକଂ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବସ୍ତୁତଃ ଅଦ୍ଭୁତଂ ଇୟଂ ଦେବଭୂମି ମନମୋହିନୀ ଅସ୍ଥି । ଅତ୍ରତଃ ସୁଦୂରଂ ହିମାଚ୍ଛାଦିତାଃ ପର୍ବତଃ ଅପି ଦ୍ରସ୍ତୁ ଶକ୍ୟନ୍ତେ, ଯେ ରଜତେନ ଆଚ୍ଛାଦିତାଃ ଇବ ପ୍ରତୀୟନ୍ତେ । ଏକସ୍ମିନ୍ ପର୍ବତେ ତୁ ହିମେନ ନିର୍ମିତା ‘ତ୍ରିଶୂଳସ୍ୟ’ ଏବଂ ଆକୃତିଃ ଅପି ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ । ସଖ୍, ବସ୍ତୁତଃ ମି ସହ ପର୍ବତଭ୍ରମଣ ଅତ୍ୟାନନ୍ଦକରଂ ବର୍ଭତେ, ପୁନଃ ପର୍ବତୀରୋହଣସ୍ୟ ତୁ କା କଥା । ଅହଂ ତ୍ରୟା ସହ ଅପି ଏକବାରଂ ତତ୍ର ଗନ୍ତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । ଆଶାସେ ଆବାମ୍ ଅଗ୍ରିମେ ଅବକାଶେ ଶୀଘ୍ର ଗମିଷ୍ୟତଃ । ଅଧୁନା ବିରମ୍ୟତେ ମୟା । ଗୃହେ ସର୍ବେଭ୍ୟଃ ନମୋନମଃ ।

ଭବତ୍ୟାଃ ସଖୀ
ଅଭିନ୍ନହୃଦୟା
ରୂପଶ୍ରୀ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ରୂପଶ୍ରୀ ଦାସଃ	ହରପ୍ରିୟା ସାମଲଃ
ଜଳେଶ୍ଵରମ୍	ବାରିପଦା

9. स्वदिनचर्याया: वर्णनं कुर्वन् स्वमातरं प्रति पत्रम् ।
Answer:

ଗୋପବନ୍ଧୁଛାତ୍ରାବାସଃ
ମୟୂରଭଞ୍ଜମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୨୦.୧୨.୧୬

ଆଦରଣୀୟ ମାତୃଚରଣଃ
ସାଦରଂ ପଣାମଃ ।
ଅହମତ୍ର କୁଶଳୀ । ଭବତୀନାଂ ପତ୍ର ପ୍ରାପ୍ୟ ସନ୍ତୋଷୀ ଜାତଃ ଯତ୍ ପିତୃମହୋଦୟଃ ଇଦାନୀ ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେଣ ସ୍ଵସ୍ଥ୍ୟଽସ୍ତି । ଧଃ ମମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ଚ ବିଷୟ ଚିନ୍ତତଃ ଆସୀତ୍ । ପରଂ ଚିନ୍ତାୟା ନ କୋଽପି ବିଷୟ ।

ଅହଂ ପ୍ରତିଦିନଂ ପ୍ରାତଃ ଚତୁର୍ବାଦନେ ଉତ୍ଥାୟ ବ୍ୟାୟାମଂ ଯୋଗାସନାଦିକଂ ଚ କୃତ୍ୱା ଘଣ୍ଟାଦ୍ଵୟଂ ପଠାମି ତତଃ ସ୍ନାତ୍ବା ଦୁଗ୍ଧାଦିକଂ ଚ ପୀତ୍ବା ପାଦୋନସପ୍ତବାଦନେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛାମି । ଦ୍ବିବାଦନେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ଆଗତ୍ୟ ଭୋଜନଂ କୃତ୍ୱା ବିଶ୍ରାମିଂ କରୋମି । ସାର୍ଧଚତୁର୍ବାଦନେ ଉତ୍ଥାୟ ଗୃହକାର୍ଯ୍ୟ କରୋମି । ସାୟଂକାଳେ କ୍ରୀଡ଼ନାୟ ଗଚ୍ଛାମି, ରାକ୍ଷ୍ନୌ ଅହଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ପଠାମି । ଗଣିତବିଷୟ ସଂସ୍କୃତବିଷୟ ଚ ଅହଂ ବିଶେଷତୟା ପରିଶ୍ରମଂ କରୋମି ।

ପରିଶ୍ରମସ୍ୟ ଫଳମ୍ ଅପି ମଧୁରଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଇତି ଆଶା ଅସ୍ଥି । ପିତୃମହାଭାଗାନାଂ ଚରଣ ପ୍ରଣାମଃ କଥନୀୟଃ ପତ୍ରୋତ୍ତରଂ ପ୍ରତୀକ୍ଷମାଣଃ ।

ଭବତୀନାଂ ବିନୀତଃ ବାଜଃ
ରମେଶଃ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ରମେଶଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶଃ	ଶ୍ରୀମତୀ ବିଜୟିନୀ ଦାଶଃ
ମୟୂରଭଞ୍ଜମ୍	ଭଦ୍ରକମ୍

10. स्वास्थ्यरक्षणविषये अनुजं प्रति पत्रम् ।

ସାଇସଦନମ୍
ଯାଜପୁରମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୨୫.୧୦.୧୬

ପ୍ରିୟ ସୁଧାକର,
ସସ୍ନେହାଶୀଷଃ।
ପୂଜ୍ୟାୟା ମାତୁଃ ପତ୍ରେଣ ଜ୍ଞାତଂ ଯତ୍ ଗତ ସପ୍ତାହେ ଜଂ ରୁଗ୍‌ ଆସୀ। ଜ୍ଞାୟତେ ଯତ୍ ତଂ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ପ୍ରତି ଜାଗୃତଃ ନାସି ।
ଅନୁଜ ! ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟମ୍ ଅମୂଲ୍ୟ ରତ୍ନମ୍ ଅସ୍ଥି । ତଦ୍ ବିନା ଜଗତି ସର୍ବଂ ଧନଂ ବ୍ୟର୍ଥମ୍ ଏବ । ଅତଏବ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ରକ୍ଷାୟେ ଅଧୋଲିଖ୍ ନିୟମା ଅବଶ୍ୟମେବ ପାଳନୀୟଃ!

• ପ୍ରାତଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉଦୟାତ୍ ପୂର୍ବମ୍ ଏବ ଉଦ୍ଘାତବ୍ୟମ୍ । ଏବମ୍ ଆଳସ୍ୟ ଶରୀରଂ ନ ଆକ୍ରାମତି ।
• ଶୁଦ୍ଧ ପବନେ ବ୍ୟାୟାମଂ ଯୋଗସନାଦିକଂ ଚ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଏତେନ ଶରୀର ସବଳଂ ସ୍ବୟଂ ଚ ଭବତି ।
• ତସ୍ମାଦନନ୍ତରଂ କୋଚିଂ ଦୁଗ୍ଧ ପାତବ୍ୟମ୍ ।
• ନିତ୍ୟ ଭୋଜନଂ କୃତ୍ରା ଦନ୍ତାଃ ଅବଶ୍ୟମେବ ମାର୍ଜନୀୟା । ଯତଃ ଯସ୍ୟ ଦନ୍ତଃ ନିର୍ମଳା ଭବନ୍ତ ତଥ୍ୟ ଭୋଜନମ୍ ଉଦରେ ସମ୍ୟକ୍ ପଚତି ।
• ଭୋଜନଂ କୃତ୍ୱ କଦାପି ନ ଧାବିତବ୍ୟମ୍ ।
• ଗରିଷ୍ଠ ଭୋଜନଂ ନୈବ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍ । ଫଳାନି ଶାକାନି ଚ ଖାଦିତବ୍ୟାନି ଯତଃ ଫଳାନି ଶରୀରଂ ପୁଙ୍ଖ କୁର୍ବନ୍ତି ।
• ଖେଳନାନନ୍ତରଂ ଜଳସ୍ୟ ପାନଂ ହାନିକରମ୍ ।
• ନିଶାୟାଂ ପ୍ରଥମେ ଏବ ପ୍ରହରେ ଶୟନାୟ ପର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍ ।

ଆଶା ଅସ୍ତା ଯତ୍ ତ୍ୱମ୍ ଅବଶ୍ୟମେବ ଏତାନ୍ ନିୟମାନ୍ ପାଳୟଷ୍ୟସି ଯତଃ ‘ଶରୀରମାଦ୍ୟ ଖଳୁ ଧର୍ମସାଧନମ୍’ । ଗୃହେ ସର୍ବେଭ୍ୟ ଯଥାଯୋଗ୍ୟମ୍ । ପତ୍ରୋତ୍ତରସ୍ୟ ପ୍ରତୀକ୍ଷାୟାମ୍ ।

ତବ ଶୁଭଚିନ୍ତକଃ
ଦିବ୍ୟଜ୍ୟୋତିଃ

ପ୍ରେଷକଃ	ପ୍ରାପକଃ
ଦିବ୍ୟଜ୍ୟୋତି ମହାପାତ୍ରଃ	ସୁଧାକର ପଣ୍ଡା
ଯାଜପୁରମ୍	ରଣପୁରମ୍

 

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar ବିଷୟବହିର୍ଭୂତ ବ୍ୟାକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar ବିଷୟବହିର୍ଭୂତ ବ୍ୟାକରଣ

ସମାସ

(୧) ଅବ୍ୟୟୀଭାବ –

ଅଧୁରି = ହରୌ ଇତି
ଉପକୃଷ୍ଣମ୍ = କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ସମୀପମ୍
ସୁକଳିଙ୍ଗମ୍ = କଳିଙ୍ଗାନାଂ ସମୃଦ୍ଧିଃ
ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟମ୍ = ଭାଗ୍ୟାନାଂ ବୃଦ୍ଧିଃ
ନିର୍ଜନମ୍ = ଜନାନାମ୍ ଅଭାବ
ଅତିହିମମ୍ = ହିମସ୍ୟ ଅତ୍ୟୟଃ
ଅନୁବିଷ୍ଣୁ = ବିଷୋ ପଶ୍ଚାତ୍
ଅନୁରୂପମ୍ = ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍
ଯଥାଶକ୍ତି = ଶକ୍ତିମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ
ସହରି = ହରଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍
ସଚକ୍ରମ = ଚକ୍ରଣ ଯୁଗପତ୍
ସକ୍ଷତ୍ରମ୍ = କ୍ଷତ୍ରାମାଂ ସମ୍ପରିଂ
ସାଗ୍ନି = ଅଗ୍ନି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତମ୍ ଅଧୀତେ
ଆମୁକ୍ତି = ଆ ମୁକ୍ତେଃ
ପାରେଗଙ୍ଗମ୍ = ଗଙ୍ଗାୟା ପାରମ୍

(୨) ତତ୍‌ପୁରୁଷ – ଦ୍ଵିତୀୟା – ତତ୍‌ –

କୃଷ୍ଣଶ୍ରିତଃ = କୃଷ୍ଣ ଶ୍ରିତଃ
ଉପକୂଳମ୍ = କୂଳସ୍ୟ ସମୀପମ୍
ସୁମଦ୍ରମ୍ = ମଦ୍ରାମାଂ ସମୃଦ୍ଧିଃ
ଦୁର୍ଯବନମ୍ = ଯବନାନାଂ ବୃଦ୍ଧିଃ
ନିର୍ମକ୍ଷିକମ୍ = ମକ୍ଷିକାଣାମ୍ ଅଭାରଃ
ଦୁର୍ଭିକ୍ଷମ୍ = ଭିକ୍ଷାୟାଃ ଅଭାବ
ଅତିଗ୍ରୀଷ୍ମମ୍ = ଗ୍ରୀଷ୍ମସ୍ୟ ଅତ୍ୟୟଃ
ଅନୁରଥମ୍ = ରଥସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍
ପ୍ରତିଦିନମ୍ = ଦିନଂ ଦିନମ୍
ଯଥାବିଧ୍ = ବିଧୂମ୍ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ
ଅନୁଜ୍ୟେଷ୍ଠମ୍ = ଜ୍ୟେଷ୍ଠସ୍ୟ ଆନୁପୂର୍ବେଣ
ସସଖ୍ = ସଖ୍ୟା ସଦୃଶଃ
ସତୃଣମ୍ = ତୃଣମ୍ ଅପି ଅପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
ଯାବଚ୍ଛୋକମ୍ = ଯାବନ୍ତଃ ଶ୍ଳୋକା
ଆବାଳମ୍ = ଆ ବାଳେଭ୍ୟ
ମଧ୍ୟଗଙ୍ଗମ୍ = ଗଙ୍ଗାଯା ମଧ୍ୟମ୍ ।
ଦୁଃଖାତୀତଃ = ଦୁଃଖମ୍ ଅତୀତଃ
ଗ୍ରାମଗତଃ = ଗ୍ରାମଂ ଗତଃ
ପ୍ରାପ୍ତଜୀବନଃ = ଜୀବନଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ
କୂପପତିତଃ = କୂଫ ପତିତଃ
ମୁହ୍ୱର୍ଭସୁଖମ୍ = ମୁହୂର୍ଭିଂ ସୁଗମ୍

ତୃତୀୟା ତତ୍ –

ଦ୍ରିରିତ୍ରାତଃ = ହରିଶା ତ୍ରାତଃ
ମାସପୂର୍ବଃ = ମାସେନ ପୂର୍ବଃ
ମାତୃସତୃଣଃ = ମାତ୍ରା ସଦୃଶଃ
ଆଚାରନିପୁନଃ = ଆଚାରେଣ ନିପୁନଃ
ମାସାବରଃ = ମାସେନ ଅବରଃ
ନଖଭିନଃ = ନଖିଃ ଭିନଃ
ପିତୃସମଃ = ପିତ୍ରାସମଃ
ବାକ୍କଳହଃ = ବାଚା କଲହଃ
ଗୁଡ଼ମିଶ୍ର = ଗୁଡ଼େନ ମିଶ୍ର
ଗୁଡ଼ଧାନଃ = ଗୁଡ଼େନ ଧାନଃ

ଚତୁର୍ଥା ତତ୍‌ –

ଯୂପଦାରୁ = ପୂପାୟ ଦାରୁ
ଭୂତବହିଃ = ଭୂତେଭ୍ୟଃ ବଳି
ଗୋସୁଖମ୍ = ଗୋଭ୍ୟ ସୁଖମ୍
ବାଳକାର୍ଥିଃ = ବାଳକାୟ ଅୟମ୍
ଗୋହିତମ୍ = ଗୋଭ୍ୟ ହିତମ୍
ଗୋରଷିତମ୍ = ଗୋଭ୍ୟଃ ରଷିତମ୍

ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍ –

ଚୋରଭୟମ୍ = ଚୋରାଦ୍ ଭୟମ୍
ଗ୍ରାମନିର୍ଗତଃ = ଗ୍ରାମାତ୍‌ ନିର୍ଗତଃ
ସ୍ଵର୍ଗପଡିତଃ = ସ୍ୱର୍ଗାତ୍ ପତିତଃ
ଦୂରାଦାଗତଃ = ଦୂରାତ୍‌ ଆଗତଃ
ବ୍ୟାଘ୍ରଭୀତଃ = ବ୍ୟାଘ୍ରାତ୍ ଭୀତଃ
ସୁଖାପେତଃ = ସୁଖାତ୍ ଅପେତଃ
ଚନ୍ଦ୍ରମୁନଃ = ଚକ୍ରାତ୍‌ ମୁନଃ
ପରଷ୍ପତଃ = ଶତାତ୍ ପରେ

ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ –

ଦେଶସେବକଃ = ଦେଶସ୍ୟ ସେବକଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣଯାଜକଃ = ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ଯାଜକଃ
ସର୍ବମହାନ୍ = ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ମହତ୍ତରଃ
ଅର୍ଥଗୌରବମ୍ = ଅର୍ଥସ୍ୟ ଗୌରବମ୍
ବୃକ୍ଷୋପରି = ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଉପରି
ଦେବପୂଜନମ = ଦେବସ୍ୟ ପୂଜକଃ
ଦେବପୂଜନମ୍ = ଦେବସ୍ୟ ପୂଜନମ୍
ସ୍ୱକର୍ତ୍ତବ୍ଯମ୍ = ସ୍ବସ୍ଯ କର୍ତ୍ତବ୍ଯମ୍
ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ଦ୍ୟମ୍ = ବୁଦ୍ଧେଃ ମାନ୍ଦ୍ୟାମ୍
କଳିଙ୍ଗରାଜଃ = କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା

ସପ୍ତମୀ ତତ୍ –

ଅକ୍ଷଶୌନଃ = ଅକ୍ଷେଷୁ ଶୌଣ୍ଡୀ
ବେଦପଣ୍ଡିତଃ = ବେଦେ ପଣ୍ଡିତଃ
କାର୍ଯ୍ୟଚପଳୀ = କାର୍ଯ୍ୟ ଚପଳଃ
ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବୀଣୀ = ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବୀଣୀ
କାବ୍ୟକୁ ଶଳଃ = କାବ୍ୟେ କୁଶଳଃ
କାଶୀସିଦ୍ଧଃ = କାଶ୍ୟା ସିଦ୍ଧଃ
ଆତପଶୁଷ୍କଃ = ଆତପେ ଶୁନଃ
ତୀର୍ଥକାକଃ = ତୀର୍ଥେ କାକଃ
ଚକ୍ରବନ୍ଧ = ଚକ୍ରେ ବନ୍ଧଃ
କଟାହପକ୍ଵଃ = କଟାହେ ପକ୍ଵଃ

ନଞ ତତ୍ –

ଅବିଘ୍ନଃ = ନ ବିଘ୍ନଃ
ଅନକଃ = ନ ଅଶ୍ଳଃ
ଅସନ୍ଦେହଃ = ନ ସନ୍ଦେହଃ
ଅପନ୍ଥାଃ = ନ ପନ୍ଥାଃ

ପ୍ରାଦି ତତ୍ –

ସୁପୁରୁଷଃ ଶୋଭନଃ ପୁରୁଷଃ
ପ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ = ପ୍ରଗତଃ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଃ

ଉପପଦ ତତ୍ –

କୁମ୍ଭକାରଃ = କୁମ୍ଭୀ କରୋତି ଇତି
ଜଳଦଃ = ଜଳଂ ଦଦାତି ଇତି
ନିଶାକରଃ = ନିଶା କରୋତି ଇତି
ପାଦପଃ = ପାଦେ ପିବତି ଇତି ।

(୩) କର୍ମଧାରୟ –

ନୀଳୋତ୍ପଳମ୍ = ନୀଳମ୍ ଉତ୍ପଳମ୍
ଭୀମକାନ୍ତଃ = ଭୀମ କାନ୍ତଃ
ଘନଶ୍ୟାମଃ = ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ
ବିଦ୍ୟାସାଗରଃ = ବିଦ୍ୟା ଏବ ସାଗରଃ
ଶାକପାର୍ଥ୍ବଃ = ଶାକପ୍ରିୟଃ ପାର୍ଥିବଃ
କୃତାକୃତମ୍ = କୃତମ୍ ଅକୃତମ୍
ତପୋଧନମ୍ = ତପଃ ଏବ ଧନମ୍
ବୈୟାକରଣଖପୂଚିଃ = ବୈୟାକରଣଃ ଖସୂଚିଃ
ରାମକୃଷ୍ଣଃ = ରାମଃ କୃଷ୍ଣଃ
ପୁରୁଷବ୍ୟାଘ୍ର = ପୁରୁଷ ବ୍ୟାଘ୍ର ଇବ
ବଟବୃକ୍ଷଃ = ବରଂ ଇତି ବୃକ୍ଷଃ
ଗ୍ରାମାନ୍ତରମ୍ = ଅନ୍ୟଃ ଗ୍ରାମଃ
ପୂର୍ବପୁରୁଷ = ପୂର୍ବଃ ପୁରୁଷଃ
ମହାପୁରୁଷ = ମହାନ୍ ପୁରୁଷଃ
ମୁଖପଦ୍ମମ୍ = ମୁଖ୍ୟ ପଦ୍ମମ୍ ଇବ
ଅଧ୍ୟାନଗରୀ = ଅଯୋଧ୍ୟା ଇତି ନଗରୀ

(୪) ଦ୍ବିଗୁ –

ଷାଣ୍କ।ତୁରଃ = ଷଣ୍ଣା ମାତୃ ଣାମ୍ ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍
ପଞ୍ଚବଟୀ = ପଞ୍ଚାନା ବଟାନାଂ ସମାହାରଃ
ତ୍ରିଭୁବନମ୍ = ତ୍ରୟାନାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ
ସପ୍ତାହଃ = ସପ୍ତାନାମ୍ ଅହ୍ନା ସମାହାରଃ
ପଞ୍ଚରବଧନଃ = ପଞ୍ଚଗାବଃ ଧନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ
ତ୍ରିଲୋକୀ = ତ୍ରୟାନାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ
ଚତୁର୍ୟୁଗମ୍ = ଚତୁର୍ବିଂ ଯୁଗାନାଂ ସମାହାରଃ
ତ୍ରିଫଳା = ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ

(୫) ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ –

ହରିହରୌ = ହରିଶ୍ଚ ହରଶ୍ଚ
ମାତାପିତଗୌ = ମାତା ଚ ପିତା ଚ
ପାଣିପାଦମ୍ = ପାଣି ଚ ପାଦୌ ଚ
ଘଟପଟମ୍ = ଘଟଣ୍ଟ ପଟଣ୍ଟ ଅନୟୋ ସମାହାରଃ
ଅହିନକୁଳମ୍ = ଅହିଷ୍ଟ ନକୁଳଶ୍ଚ

(୬) ବହୁବ୍ରୀହି –

ପ୍ରାୟୋଦକଃ = ପ୍ରାପ୍ତମ୍ ଉଦକଂ ଯଃ ଡଃ
ଅପୁନଃ = ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ପୁନଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ
ବୀଣାପାଣିଃ = ବୀଣା ପାଣି ଯସ୍ୟା ସା
କଣ୍ଠେକାଳୀ = କଣ୍ଠେ କାଳେ ଯସ୍ୟ ସ୍ୱ
ଦ୍ଵିତ୍ରାଃ = ଦୌ ବା ତ୍ରୟୋ ବା
ସପୁତ୍ରଃ = ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନଃ
ଅପ୍ରଜାଃ = ଅବିଦ୍ୟମାନା ପ୍ରଜା ଯସ୍ୟ ଡଃ
ସୁଗନ୍ଧି = ଶୋଭନଃ ଗନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ସ୍ଃ
ପୀତାମ୍ବରଃ = ପୀତମ୍ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ
ଦୃଢ଼ାଭକ୍ତି = ଦୃଢ଼ା ଭକ୍ତି ଯସ୍ୟ ଡଃ
ଚନ୍ଦ୍ରମୌଳି = ଚନ୍ଦ୍ର ମୌନୌ ଯସ୍ୟ ଡଃ
ଉପଦଶା = ଦଶାନାଂ ସମୀପେ ଯେ ସନ୍ତ ତେ
ସପୁନଃ = ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନଃ
କେଶାକେଶି = କେଶେଷୁ କେଶେଷୁ ଗୃହୀତ୍ମା ଇଦଂ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବୃତ୍ତମ୍
ନିର୍ଭୟ = ନିର୍ଗତା ଦୟା ଯସ୍ମାତ୍
ଗଜାନନଃ = ଗଜାନାମ୍ ଇବ ଆନନଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ

ଏକପଦୀକରଣ

ଅସ୍କିନ୍‌ ଦିନେ = ଅଦ୍ୟ
ସମୀପମ୍ = ସମକ୍ଷମ୍
ଅହଞ୍ଚ ତ୍ଵଞ୍ଚ = ଆବାମ୍
ଅକ୍ଷଣୋ ପଶ୍ଚାତ୍ = ଅନ୍ନକ୍ଷମ୍
ଅନ୍ତେ ବସତି ଇତି = ଅନ୍ତେବାସୀ
ଆଗମନଂ କୃତ୍ୱା = ଆଗମ୍ୟ|ଆଗତ୍ୟ
ଯୁନଃ ଭାକଃ = ଯୌବନମ୍
ନରସ୍ୟ ଭାକଃ = ନରତ୍ୱ, ନରଡା
ନରତା ବିକାରଃ = ମୃଣ୍ମୟଃ
ବିଦୁଷୀ ପତ୍ନୀ = ବିଦୁଷୀ
ବିଳେ ସ୍ଥିତ୍ରା = ବିଳାତ୍
ବଚାରଂ କୃତ୍ୱା = ବିଚାର୍ଯ୍ୟ
ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି = ବିଦ୍ୱାନ୍
ରାଜ୍ଞଃ ପୁରୁଷଃ = ରାଜପୁରୁଷଃ
ଶୟନଂ କର୍ଭୁମ୍ = ଶୟିତୁମ୍
ଜ୍ଞାତୁ ପ୍ରେରୟତୁ = ଜ୍ଞାପୟତୁ
କୁତ୍ସିତଂ ଅନ୍ତଃ = କଦଂଶଃ
ଆଦାନଂ କୃତ୍ୱା = ଆଦାୟ
ନନ୍ଦୟତି ଯଃ ସ = ନନ୍ଦନଃ
କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ସମୀପମ୍ = ଉପକୃଷ୍ଣମ୍
ବସ୍ତୁ ମନଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ବକ୍ତୁମନାଃ
ମନୋ ସ୍ତ୍ରୀ = ମନବୀ, ମନାୟୀ
ଶାସ୍ତି ଯା = ଶାସତୀ
ଜଳମାନେତୁମ୍ = ଜଳାୟ
କାଲ୍ୟା ଦାସ = କାଳିଦାସ୍ଯ
ଶିବୋ ଦେବତା ଅସ୍ୟ = ଶୈବାଃ
ବୃକ୍ଷମ୍ ଆରୁହ୍ୟ = ବୃକ୍ଷାତ୍
ବିଭେତି ଯା = ବିଦ୍ୟୁତୀ
ବିଷୋ ପୁରମ୍ = ବିଷ୍ଣୁପୁରମ୍
ଦାତ୍ମ୍ଯ ପ୍ରେରୟତୁ = ଦାପୟତୁ
ଶୟନଂ ପ୍ରେରୟତି = ଶାୟୟତି
ଗଚ୍ଛତି ଯା = ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ
ଗୃହେ ଇତି = ଅଧ୍ଗୃହମ୍
ବନେଚରତି ଯା ସା = ବନେଚରୀ
ଶ୍ରବଣାଦନନ୍ତରମ୍ = ଶୁଦ୍ଧା
ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ସୂରୀ/ସୂର୍ଯ୍ୟା
କୃତ୍ରିମା ଭୂମି = ସ୍ଥଳା
ଈଷତ୍ ଉଷୁମ୍ = କବୋଷମ୍
ଶ୍ରୀ ଅସ୍ୟା ଅସ୍ତୀତି = ଶ୍ରୀମତୀ
ଯୁବତିଃ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ଡଃ = ଯୁବଜାନିଃ
ଶୂରସ୍ୟ ଭାବଃ = ଶୂରତା ଣୌର୍ଯ୍ୟମ୍
ସୂରଭେ ଅପତ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ସୌରଭେୟୀ
କନ୍ୟାୟ ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍ = କାନୀନଃ
ଶୋଭନଂ ହୃଦୟଂ ଯସ୍ୟ କଃ = ସୁହୃତ୍
ତ୍ରୟାନାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାର = ତ୍ରିଭୁବନମ୍
ଶୋଭନା ମତି ଯସ୍ୟ ଡଃ = ସୁମତିଃ ଭୋଜନଂ କୁର୍ବନ୍ = ଭୁଜ୍ୟମାନଃ
ଭୋଜନାଦନନ୍ତରମ୍ = ଭୁକ୍କା
ଚଣ୍ଡୀ ଏବ ରୂପଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ଚଣ୍ଡରବ
ଅନେନି କୁର୍ବନ୍ = ଇତ୍ଥମ୍
ଅପରମ୍ ଅନ୍ତଃ = ଅପରାହ୍ଣ
ତ୍ରୟାନାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ = ତ୍ରିଲୋକୀ
ପଞ୍ଚାନାଂ ନଳାନାଂ ସମାହାରଃ = ପଞ୍ଚନଳମ୍
ସକୃତ୍ ପ୍ରସବା ଗୌଃ = ଗୃଷିଃ
ଶୟନଂ କୃତବାନ୍ = ଶୟିତବାନ୍
କ୍ଷୁଧାୟା ହେତୋ = କ୍ଷୁଧୟା
ବାରୀମାଂ ବାହକଃ = ବଳାହକଃ
ନ ଇଷ୍ଟମ୍ = ଅନିଷ୍ଟମ୍
ସାକ୍ଷାତ୍ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ = ସାକ୍ଷୀ
ମନୁନା ପ୍ରୋକ୍ତମ୍ = ମନୁପ୍ରୋକ୍ତମ୍
ଭିକ୍ଷାର୍ଥେ ଇଦମ୍ = ଭିକ୍ଷାର୍ଥମ୍
ହରୌ ଇତି = ଅଧୂରି
ଈଶ୍ବରସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ଈଶ୍ବରୀ
ମହତ୍ ହିମମ୍ = ହିମାନୀ
ଦୟା ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ = ଦୟାନୁଃ
ପିନାକଃ ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ପିନାକଧନ୍ବା
ନ ଶଃ = ଅଗ|ନମଃ
କୁଶଣ୍ଢ ଲବଷ୍ଟ = କୁଶୀଲର୍ବୋ
ଦାତ୍ମ୍ଯ ଯୋଗ୍ୟମ୍ = ଦାତବ୍ୟମ୍
ମତିଃ ଅନ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି = ମତିମାନ୍
ରାଜ୍ଞ ଧୁରମ୍ = ରାଜଧୁରମ୍
ସମ୍ୟକ୍ ଦାନମ୍ = ସମ୍ପ୍ରଦାନମ୍
ବର୍ଦ୍ଧନଂ କୁର୍ବାଶଃ = ବର୍ଷମାନଃ
ନିଶାୟାଂ ଚରତି ଯା ସା = ନିଶାଚରୀ
ପୁନଃ ପୁନଃ ଗଚ୍ଛତି = ଜଙ୍ଗମ୍ୟତେ
ବୃତ୍ତୟେ ଇଦମ୍ = ବୃତ୍ତୀର୍ଥମ୍
ଦାନଂ କୃତମ୍ = ଦତ୍ତମ୍
ପାନଂ କୃତମ୍ = ପୀତମ୍
ଆସନେ ଉପବିଶ୍ୟ = ଆସନାତ୍
ଉନ୍ନତଂ ମନଃ ଯସ୍ୟ କଃ = ଉନ୍ନତମନାଃ
ଦର୍ଶନଂ କୁର୍ବନ୍ = ପଶ୍ୟନ୍‌
ବର୍ଣ୍ଣ ଏବ = ବର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରମ୍
ପାନସ୍ୟ ନିମିତ୍ତମ୍ = ପାନୀୟ, ପାତୁମ୍
ବିବାହିତା ସ୍ତ୍ରୀ = ପାଣିଗୃହିତୀ
ସିଂହାସନେ ଉପବିଶ୍ୟ = ସିଂହାସନାତ୍
ପ୍ରିୟା ସହ ବର୍ତ୍ତମାନଃ = ସସ୍ତ୍ରୀକଃ
ଅସ୍ଥିନ୍ ବର୍ଷେ = ଐଷମ
ପୃଥାୟା ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍ = ରାଧେୟଃ
ଅଧ୍ୟୟନାତ୍ ପରମ୍ = ଅଧୀତ୍ୟ
ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟା ସା =
ମଗଧସ୍ୟ (ମଗଧାନାଂ) ରାଜା = ମଗଧରାଜଃ
ମକ୍ଷିକାଣାମ୍ ଭାବଃ = ନିର୍ମକ୍ଷିକମ୍
ତୃଣମପି ଅପରିତ୍ୟଜ୍ୟ = ସତୃଣମ୍
ତେଜଃ ବିଦ୍ୟତେ ଯସ୍ୟାଃ = ତେଜସ୍ଵୀ
ହିରଣସ୍ୟ ବିକାରଃ = ହିରଣ୍ମୟମ୍
କୁତ୍ସିତମ୍ ଅକ୍ଷମ୍ = କାକ୍ଷମ୍
ତରୁଣା ଛାୟା = ତରୁଛାୟମ୍ ଦଦାତି ଯା = ଦଦତୀ
ହରଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌ = ସହରି = ସତୃଣମ୍
ତେଜଃ ବିଦ୍ୟତେ ଯସ୍ୟା = ତେଜସ୍ବୀ
ହିରଣସ୍ୟ ବିକାରଃ = ହିରଣ୍ମୟମ୍
ମୃଗସ୍ୟ ଇବ ନୟନେ ଯସ୍ୟା ସା = ମୃଗନୟନା
କୁସିତମ୍ ଅଷ୍ଟମ୍ = କାନ୍ଧମ୍
ରାଜ୍ଞ ଗୌ = ରାଜଗବ
ତତ୍ ଏବ = ତନ୍ମାତ୍ରମ୍
ଦଦାତି ଯା = ଦଦତୀ
ହରଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌ = ସହରି
କସ୍ମାତ୍ କାରଣାତ୍ = କୃତଃ
ନୀୟତେ ଅନେନ ଇତି = ନୟନମ୍
ଗ୍ରାମେ ବସତି ଇତି = ଗ୍ରାମବାସୀ
ଗ୍ରାମେ ଭରଃ = ଗ୍ରାମ୍ୟ
ପଣ୍ଡା ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ ଇତି = ପଣ୍ଡିତଃ
ଗସ୍ତ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍ = ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍
ଗାନଂ କୃତଃ = ଗୀତଃ
ନୟନଂ ପ୍ରେରୟତି = ନାୟୟତି

ନ ଆଗତଃ = ଅନାଗତଃ
ପଥସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ପଥୁକୀ
ଲିଖନଂ କୃତବତୀ = ଲିଖ୍ବତବତୀ
ନ ମିତ୍ରମ୍ = ଅମିତ୍ରଃ
ଆଚାର୍ଯ୍ୟସ୍ଯ ପତ୍ନୀ = ଆଚାର୍ଯ୍ୟାଣୀ
ବୃହତାଂ ପତିଃ = ବୃହସ୍ପତିଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ପତ୍ନୀ = ବ୍ରାହ୍ମଣୀ
ମନୋ ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍ = ମନୁଜଃ/ମାନମଃ
ପଞ୍ଚାନାଂ ରାତ୍ରାମିଂ ସମାହାରଃ = ପଞ୍ଚର।ତ୍ରମ୍
ମହତ୍ ଅରଣ୍ୟମ୍ = ଅରଶ୍ୟାନୀ
ଏକାବାରମ୍ = ସକୃତ୍
ନାସ୍ତି କିଞ୍ଚନ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ଅକିଞ୍ଚନଃ
ବସୂନି ଧରତି ଯା ସା = ବସୁନ୍ଧରା
ବନସ୍ୟ ସମୀପମ୍ = ଉପବନମ୍
କୁତ୍ସିତଂ ଜଳମ୍ = କାଜଳମ୍
ଶୂଦ୍ରଜାତୀୟା ସ୍ତ୍ରୀ = ଶୂଦ୍ରା
ବାଚା କଳହଃ = ବାକ୍‌କଳହଃ
ଯା ଗଚ୍ଛତି = ଗଚ୍ଛନ୍ତି
ଶରଦଃ ସମୀପମ୍ = ଉପଶରଦମ୍
ଅକ୍ଷ୍ଶୋ ପଶ୍ଚାତ୍ = ଅନ୍ବକ୍ଷମ୍

ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତ୍ୟୟ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar निमन्त्रणपत्रम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar निमन्त्रणपत्रम्

1. स्वपुत्रस्य विवाहनिमन्त्रणपत्रम् ।
Answer:
ଓଁ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ପ୍ରଜାପତୟେଃ ନମଃ
ଅୟି ମାସ୍ୟା !
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନି ।

ପ୍ରଚଳିତଃ ଆଷାଢ଼ମାସସ୍ୟ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷସ୍ୟ ପଞ୍ଚମାଂ ତିର୍ଥେ ବୃହସ୍ପତି ବାସରେ ୩-୭-୧୬ ମିତେ ଦିନାଙ୍କ ମମ.ତୃତୀୟ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଆୟୁଷ୍ମତଃ ଦୁଷ୍ୟନ୍ତସ୍ୟ ପୁରୀନିବାସିନଃ ଶ୍ରୀମତଃ ପଦ୍ମନାଭ ମିଶ୍ର ଶର୍ମଶଃ ଦ୍ୱିତୀୟପୁତ୍ର ଆୟୁଷ୍ମତ୍ୟା ଶକୁନ୍ତଳୟା ସହ ବୈଦିକବିଧ୍ୟାନୁସାରଂ ଶୁଭପରିଣୟଃ କଟକ ବାରବାଟୀ ଅତିଥିଭବନେ ଅନୁଷୀୟତେ ।

ଅସ୍ମିନ୍ ଶୁଭବିବାହୋତ୍ସବେ ଭବନ୍ତଃ ସପରିବାରଂ ସମୁପସ୍ଥିତ ସନ୍ତଃ ବଧୂବର୍ରେ ଶୁଭାଶୀଭଃ ଅନୁଗ୍ରହଣନ୍ତୁ ଇତି ପ୍ରାର୍ଥୀତେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାସୂଚୀ

୨-୭-୧୬ (ପଣ୍ଡିତବାସରଃ) – ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟମ୍
୩-୭-୧୬ (ବୃହସ୍ପତିବାସରଃ) – ବରାନୁଗମନଂ ପାଣିଗ୍ରହଣଂ ଚ
୬-୭-୧୬(ରବିବାସରଃ) – ପ୍ରୀତିଭୋଜନମ୍ – ସାୟଂ ସପ୍ତବାଦନତଃ

2. महाविद्यालये वार्षिकोत्सवस्य निमत्रणपत्रम् ।
Answer:
ସାଲେପୁର ମହ।ବଦ୍ୟାଳୟଃ
ସାଲେପୁରମ୍, କଟକମ୍
ମହାଶୟଃ !
ସାଦରଂ ପ୍ରଣାମା ।
ବିଷୟମିତଂ ହର୍ଷୀ ହରଂ ନିବେଦୟାମଃ ଯଦକଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ବାର୍ଷିକୋତ୍ସବ ଆଗାମିନି ଜାନୁୟାରୀମାସସ୍ୟ ଦ୍ଵାଦଶେଦିନାଙ୍କ ସମ୍ପତ୍ସ୍ୟତେ । ଉତ୍ସବେଽସ୍ମିନ୍ ନିମ୍ନାଙ୍କିତା ଅତିଥୟ ଯୋଗଦାନାୟ ସଦୟଂ ସ୍ବୀକୃତଂ ପ୍ରଦତ୍ତବନ୍ତଃ ।
ମୁଖ୍ୟାତିଥୟ – ମାନ୍ୟବରଃ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀତଃ
ମୁଖ୍ୟବକ୍ତାରଃ – ମୁଖ୍ୟସମ୍ପାଦକା, ଦୈନିକ ପତ୍ରିକା ‘ସମାଜ’ ସଭାକାର୍ଯ୍ୟ ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥସୂଚ୍ୟନୁସାରଂ ପ୍ରଚଳିଷ୍ୟତି | ଅନ୍ତେ ଛାତ୍ରେ ମନୋରଞ୍ଜନକାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମା ସମାୟୋଜିତ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି । ସଦବସରେଽସ୍ମିନ୍ ଭବନ୍ତଃ ଉପସ୍ଥିତ ସନ୍ତଃ ପ୍ରୋତ୍ସାହୟନ୍ତୁ ଇତି ସବିନୟଂ ନିବେଦ୍ୟତେ ।

ଇତି
ଛାତ୍ରସଂସଦଃ
ସଭାପତି

ସମ୍ପାଦକଃ

ଅଧ୍ୟକ୍ଷ
କାର୍ଯ୍ୟସୂଚୀ-
୧। ଅତିଥୀନାମ୍ ଆସନଗ୍ରହଣମ୍
୨। ଦୀପପ୍ରଜ୍ବାଳନମ୍
୩। ସ୍ଵାଗତଗୀତମ୍
୪। ପରିଚୟପ୍ରଦାନଂ ମାଲ୍ୟାର୍ପଣ ଚ
୫। ବିବରଣୀପାଠ୍ୟଃ
୬। ମୁଖ୍ୟାତିଥ୍ୟ ଭାଷଣମ୍
୭। ମୁଖ୍ୟବତଃ ଭାଷଣମ୍
୮। ସଭ।ପତେଃ ଅଭିଭାଷଣମ୍
୯ । ପୁରସ୍କାର ବିତରଣମ୍
୧୦ । ଧନ୍ୟବାଦାର୍ପଣମ୍
୧୧। ମନୋରଞ୍ଜନକାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ

3. पूजा निमन्त्रणपत्रम् ।
Answer:
॥ ଓଁ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସରସ୍ଵତ୍ୟେ ନମଃ ॥
ସରସ୍ଵତୀ ମହାମାୟେ ବଢ୍ୟେ କମଳଲୋଚନୋ
ବିଦ୍ୟାରୂପେ ବିଶାଳାକ୍ଷି ବିଦ୍ୟା ଦେହି ନମୋଽସ୍ତୁତେ ॥
ମାନ୍ୟ ମହୋଦୟାଃ !
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନି !
ଚଳିତଃ ମାଘମାସସ୍ୟ ଶୁକ୍ଳପଞ୍ଚମାଂ ତିର୍ଥେ ଚନ୍ଦ୍ରବାସରେ ଆଫ୍ଲୋ ୦୭-୦୨-୧୬ ମିତେ ଦିନାଙ୍କ ଅସ୍ଵାକଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ବାଗ୍‌ଦେବ୍ୟା ପୂଜନୋସତଃ ଯଥାବିଧ ସମ୍ପତ୍‌ସ୍ୟତେ । ଶୁଭାବସରେଽସ୍ମିନ୍ ଭବତାଂ ସଦୟୋପସ୍ଥିତିଃ ସାଗ୍ରହଂ ପ୍ରାର୍ଥୀତେ ।

ଇତି ଭବତାଂ ଦର୍ଶନାଭିଳାଷିଣ୍ୟଃ
ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଚ୍ଛାତ୍ରୀଚ୍ଛାତ୍ରାଶୃ
ଅସୁରେଶ୍ଵର ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
କଟକମ୍

କାର୍ଯ୍ୟସ୍ଵରୀ
ଦିବା ୯.୦୦ ବାଦନେ ପୂଜାରମ୍ଭ
ଦିବା ୧.୦୦ ବାଦନେ ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି
ଦିବା ୨.୦୦ ବାଦନେ ପ୍ରସାଦ ସେବନମ୍

अन्य संकीणर्णपत्राणि

4. वर्धापनपत्रम् ।
Answer:
ପ୍ରିୟମିତ୍ର,
+୨ କକ୍ଷାୟାଂ ଶୋଭନଙ୍କି ସମୁତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣାୟ
ଭବେତେ ହାର୍ଦ୍ଦିକାନି ବର୍ଧାପନାନି ।
ଗିରାଂ ଦେବୀ ସମାରାଧ୍ୟ ତସ୍ୟାଃ ପ୍ରାପ୍ନାଦନୁଗ୍ରହମ୍
ଭବାପତ୍ୟ ସରସ୍ଵତ୍ୟାଃ ପୂଜିତା ବରଦା ହି ସା ||

ପ୍ରେଷକଃ
ଶ୍ରୀ ସୁଧାକର ପଣ୍ଡା

5. शुभाशेसा शुभकामना वा ।
Answer:
ଶରୀରମାଦ୍ୟଂ ଖଳୁ ଧର୍ମସାଧନମ୍
ଶ୍ରୁତଂ ମୟା, ରୁଗଣେ ଭବାନ୍ ।
ଭଗବତଃ ଅନୁଗ୍ରହେଣ ଶୀଘ୍ର ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟଲାଭାଂ କରୋତୁ ଭବାନ୍ ।

ଶୁଭୌଷୀ
ଶ୍ରୀକାନ୍ତ ସାହୁଃ

6. शुभाशेसा ।
Answer:
ଶୁଭାସ୍ତେ ସନ୍ତୁ ପନ୍ତାନଃ
ଭବତାଂ ବିଦେଶଗମନଂ ବିଜ୍ଞାୟ ପ୍ରସନ୍ନତା ଜାତା
ଯାତ୍ରେୟଂ ନିର୍ବିଘ୍ନ ସୁଖଦା ଶୁଭଦା ଚ ଭୂୟାତ୍ ॥

ଶୁଭୌଷୀ
ଅଦ୍ଵୈତ ବରାଳଃ

7. नववर्षाभिनन्दनपत्रम् ।
Answer:
ସେବାୟାମ୍/ପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାମ୍
ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦଃ
ନବବର୍ଷ ସୁଖଦଂ, ମଙ୍ଗଳମୟଂ, ସୌଭାଗ୍ୟକରଂ ଚ ଭୂୟାତ୍ ।
ନବବର୍ଷେଽୟଂ ଭବତୁ ଶୁଭପ୍ରଦଂ
ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବତୁ ଭବତାମିଚ୍ଛା
ଅଗ୍ନିନ୍ନବସରେ ମମାପି ପ୍ରାର୍ଥନା
ପ୍ରଭୋ ! ପୂରୟତୁ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ କାମନାମ୍ ॥

ପ୍ରେଷତଃ
ଶ୍ରୀମାନ୍‌ ଶୁଭଙ୍କର ପତିଃ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar आवेदनपत्रम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम्

1. पत्रिकासंपादकं प्रति प्रार्थनापत्रम् ।
Answer:

ସ୍ଥାନମ୍-ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍
ଦିନାଙ୍କଃ-୧୮.୦୮.୧୬

ସବିଧେ
ସମ୍ପାଦକ ମହୋଦୟେଷୁ,
ଦୈନିକ ‘ସମ୍ବାଦଃ’,
ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍ ।
ମାନ୍ୟ ସମ୍ପାଦକା
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନି ।
ଭବତାଂ ପତ୍ରିକାୟାଂ ମମ କାନିଚନ ଲିଖନାନି ପୂର୍ବଂ ପ୍ରକାଶିତାନି ସନ୍ତି । ହାର୍ଦାନ୍ ଧନ୍ୟବାଦାନ୍ ସମର୍ପୟାମି । ଏତେନ ଅବଲୋକ୍ୟ ପତ୍ରିକାୟାଂ ପ୍ରକାଶୟତୁ ଇତି ସବିନୟଂ ପ୍ରାର୍ଥୟାମି । ଲିଖନେ ଯଥୋଚିତଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଂ କର୍ତୁମହଁନ୍ତି ଭବନ୍ତଃ । ଧନ୍ୟବାଦଃ ।

ଇତି ବିଶ୍ୱସ୍ତଃ
ଉପାଶଙ୍କର ରଅଃ

2. शुल्क-क्षमापनार्थम् अध्यक्षं प्रति पत्रम् ।
Answer:
ଢେଙ୍କାନାଳମ୍
ଶ୍ରୀମାନ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷମହୋଦୟଃ
ମହିମା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
ଢେଙ୍କାନାଳମ୍ ।
ମହୋଦୟ,
ସବିନୟଂ ନିବେଦନମ୍ ଅସ୍ତ୍ର ଯତ୍ ଅହଂ ଭବତଃ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ +୨ ପ୍ରଥମବର୍ଷବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଛାତ୍ରୀ ଅସ୍ମି । ମମ ପିତା ସର୍ବକାରସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟେ ଏକଃ ଦ୍ଵାରପାଳ ଅସ୍ଥି । ତସ୍ୟ ମାସିକ ବର୍ତ୍ତନଂ ଦଶସହସ୍ର ରୂପ୍ୟକାଣି ସନ୍ତି । ମମ ଗୃହେ ପଞ୍ଚସଦସ୍ୟା ସନ୍ତି । ଅଧ୍ୟୟନାୟ ବ୍ୟୟାର୍ଥୀ ମମ ପିତା ଶୁଳ୍କ ଦାତୁମ୍ ଅସମର୍ଥ । ମୟାଽପି ଅଧ୍ୟୟନବଶାତ୍ କୁତ୍ରଚିତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ କୃତ୍ୱା ଧନମ୍ ଅର୍ଜୟିତଂ ସମୟ ଏବ ନ ଲଭ୍ୟତେ । ଅତଃ ସାଦରଂ ପ୍ରାର୍ଥୟେ ଯତ୍ନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଶୁଳ୍‌ କ୍ଷା ମାମ୍ ଅନୁଗୃହୀତଂ କୁର୍ବନ୍ତୁ ଭବନ୍ତଃ । ଭବତଃ ଇଦମ୍ ଉପକାରଂ ନ କଦାପି ବିସ୍ମରିଷ୍ୟାମି । ଏକାଗ୍ର ମନସା ଅଧ୍ୟୟନେନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ନାମ

ଅତିଧନ୍ୟବାଦଃ ।

3. अवकाशार्थम् अध्यक्ष्यं प्रति पत्रम् ।
Answer:
ସେବାୟାମ୍
ଅଧ୍ୟକ୍ଷମହୋଦୟଃ
ଖରସ୍ରେ।ତାମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
ସିଂହପୁରମ୍ ।
ମହୋଦୟ,
ସବିନୟଂ ନିବେଦନମ୍ ଅସ୍ଥି ଯତ୍ ହାଃ ରାକ୍ଷ୍ନୌ ଅହଂ ଜ୍ଵରାକ୍ରାନ୍ତଃ ଅଭବମ୍ । ଅତଃ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଆଗରୁମ୍ ଅସମର୍ଥ୍ୟ ଅସ୍ଥି । କୃପୟା ଦିନ-ତ୍ରୟାଣାମ୍ ଅବକାଶଂ ପ୍ରଦାୟ ମାମ୍ ଅନୁଗୃହ୍ଣଣନ୍ତୁ । ଚିକିତ୍ସକାତ୍ ପ୍ରାଫ୍ଟ ପ୍ରମାଣପତ୍ର ସହୈବ ସଂଲଗ୍ନ ବର୍ଷତେ ।

ଏତେଷୁ ଦିବସେଷୁ ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ଯା କ୍ଷତଃ ଭବିଷ୍ୟତି ତାଂ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଲାଭୋପରାନ୍ତ ପୂରୟିତୁମ୍ ଅବଶ୍ୟମେବ ଯତିଷ୍ୟ । ଧନ୍ୟବାଦାଃ ।

4. सद्वृत्त प्रमाणपत्रार्थम् अध्यक्ष्यां प्रति प्रार्थनापत्रम् ।
Answer:
ପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାମ୍
ଶ୍ରୀମତୀ ଅଧ୍ୟକ୍ଷାମହେ।ଦୟାଃ
ଇଦିରାଗାକ୍ଷୀ ମହିଳାମହାବଦ୍ୟାଳୟାଃ
ବିରଜାକ୍ଷେତ୍ରମ୍
ଯାଜପୁରମ୍
ଆଦରଣୀୟେ ମହୋଦୟେ !
ସବିନୟଂ ନିବେଦ୍ୟତେ ଯତ୍ ମୟା ଅସ୍ଥିନ୍ ଏବ ବର୍ଷେ ଭବତ୍ୟା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ +୨ ଦ୍ବିତୀୟବର୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ପ୍ରଥମଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣା । କକ୍ଷାୟାଂ ମମ କ୍ରମାଙ୍କ ‘ତ୍ରିଂଶତ୍’ ଆସୀତ୍ । ଅହଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକସ୍ମିନ୍ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମେ ପ୍ରାୟଶଃ ଭାଗ୍ୟ ଗୃହୀତବାନ୍ । କନ୍ଦୁକକ୍ରୀଡ଼ାୟାମ୍ ଅପି ଅହଂ ପ୍ରମୁଖସ୍ୟ ଭୂମିକାମ୍ ଅବହମ୍ । ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ମମ ଆଚରଣଂ ବିଶୁଦ୍ଧ ଲୋକପ୍ରିୟଞ୍ଚ ଆସୀତ୍ । ଇଦାନୀମ୍ ଅହଂ +୩ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେଷୁ ପ୍ରବେଶାୟ ଲବ୍ଧକାମା ଅସ୍ଥି । କୃପୟା ମମ ସଦ୍‌ବୃତ୍ତପ୍ରମାଣପତ୍ର ମମ ସବିଧେ ପ୍ରେଷଣୀୟମ୍ ।

ଧନାବାଦାର୍ହା ଭବତୀ ।

5. पुस्तकप्रेषणाय आदेशपत्रम् ।
Answer:

କଗକମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୭.୮.୧୬

ସବଧେ
ଶ୍ରୀମନ୍ତଃ ପ୍ରବନ୍ଧକମହେ।ଦୟାଃ
ମୋତିଲାଲ୍ ବନାରସୀଦାସଃ
ଜବାହାରନଗରମ୍
ଦେହରୀ – ୬
ମହାଶୟଃ !
ଭବତ୍ ପ୍ରକାଶିତା ଗ୍ରନ୍ଥସୂଚୀ ମୟାବଲୋକିତା । ତତ୍ର କାନିଚିତ୍ ଉପାଦେୟାନି ପୁସ୍ତକାନି କ୍ରେତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । କୃପୟା ମତ୍‌ସୂଚିତେ ସଂକେତେ ଅଧୋଲିଖୁନି ପୁସ୍ତକାନି ବୀ-ପୀ-ପୀ- ଦ୍ଵାରା ଶୀଘ୍ର ପ୍ରେକ୍ଷଣୀୟାନି ।

6. मेधावृत्तिप्राप्तये शिक्षायाः उच्चकर्त्तुपक्षं प्रति आवेदनपत्रम् ।
Answer:
ସକାଶ।ତ୍

ସୁଶ୍ରୀ ରୂପଶ୍ରୀ
ଶୈଳବାଳା ମହିଳା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
କଟକମ୍

ସବିଧେ

ମାନ୍ୟାଃ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକାଃ
ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷାବିଭାଗ, ଓଡ଼ିଶା ସର୍ବକାରଃ
ଭୁବନେଶ୍ବରମ୍

ବିଷୟ-ମେଧାବୃତ୍ତିପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥମ୍ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍ ।
ମହାଶୟାଃ !
ବିଗତେ ୧୫.୮.୧୬ ଦିନାଙ୍ଗେ ଦରିଦ୍ରମେଧାବିଛାତ୍ରେଭ୍ୟ ମେଧାବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନାୟ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍ ଆହୂତମ୍ । ମୟାପି ଗତାୟାଂ ମାଧମିକପରୀକ୍ଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ଚାଙ୍କା ପ୍ରାପ୍ତ । ମମ ପରିବାରସ୍ୟ ଆର୍ଥିକସ୍ଥିତିଃ ଉଚ୍ଚତରାଧୟନାର୍ଥେ ଦୁର୍ବଳା । ଅତଃ ମେଧାବୃତଃ ପରମାବଶ୍ୟକତା ଅଛି । ଭବତାଂ ବିଚାରାର୍ଥମ୍ ଅନେନ ଆବେଦନପତ୍ରେଣ ସହ ଅଙ୍କପତ୍ରସ୍ୟ, ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣପତ୍ରସ୍ୟ ପିତୁଃ ବାର୍ଷିକାୟ ପ୍ରମାଣପତ୍ରସ୍ୟ ଚ ପ୍ରତିକୃତୟଃ ସଂଲଗ୍ନା ସନ୍ତି ।

ଅତଃ ମମ ଆବେଦନଂ କୃପୟା ସମୀକ୍ଷ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟତାମ୍ ଅଙ୍ଗୀକୃତ୍ୟ ଯଦି ମେ ମେଧାବୃଭିଂ ପ୍ରଦୀୟତେ ତହିଁ ଅହଂ ଚିରୋପକୃତଃ ଭବିଷ୍ୟାମି ।

7. स्वग्रामे महामारी निवारणार्थं स्वजिल्लाया: मुख्यचिकित्साधिकारिणं (C.D.M.O.) प्रति आवेदनपत्रम् ।
Answer:
ସକାଶାତ୍

ଗ୍ରାମବାସିନଃ
ବାସୁଦେବପୁରମ୍, ବାଲେଶ୍ଵରମ୍

ସବଧେ

ମାନ୍ୟାଃ ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସ।ଧ୍କାରିଶଃ
ଜିଲ୍ଲା ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସାଳୟଃ
ବାଲେଶ୍ବରମ୍

ବିଷୟଃ-ମହାମାରୀ ନିବାରଣାର୍ଥମ୍ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍
ମହାଶୟଃ !
ସେବାୟାଂ ସବିନୟଂ ନିବେଦ୍ୟତେ ଯତ୍ ଅସ୍ଵାକଂ ବାସୁଦେବପୁର ଗ୍ରାମେ ଗତପଞ୍ଚଦିବସେଭ୍ୟ ମହାମାରୀ ପ୍ରବଳଂ ବ୍ୟାସ୍ତୋଽସ୍ତି । ଅନେନ ରୋଗେଣ ଆକ୍ରାନ୍ତଃ ଦଶଜନା ପଞ୍ଚତ୍ୱ ପ୍ରାପ୍ତା । ପ୍ରାୟଶଃ ବିଂଶତିଃ ଗ୍ରାମବାସିନଃ ଅଦ୍ୟାବଧୂ ପୀଡ଼ିତା ସନ୍ତଃ ଆସନ୍ନମରଣମ୍ ଅପେକ୍ଷନ୍ତେ । ଅତ୍ର ଅସ୍ୟ ମାରାତ୍ମକରୋଗସ୍ୟ ନିବାରଣାୟ ନ ନିପୁଣ ଚିକିତ୍ସକା ନ ଚ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତାନି ଔଷଧାନି ଲଭ୍ୟନ୍ତେ । କୃପୟା ଶୀଘ୍ରାତିଶୀଘ୍ର ଯଦି ସମୁଚିତଃ ପଦକ୍ଷେପଃ ନ ନୀୟତେ, ତହିଁ ଗ୍ରାମୋଽୟଂ ଶ୍ମଶାନସମଃ ଭବେତ୍ । ଗ୍ରାମତଃ ପ୍ରାଥମିକ ଚିକିତ୍ସାଳୟଃ ଦଶକୋଶଦୂରେ ବିଦ୍ୟତେ । ତତ୍ରାପି ଔଷଧଃ ଦୁର୍ଲଭମ୍ । ଗ୍ରାମବାସିନଃ ବହୁଦୂରତ୍ୱାତ୍ ବାଲେଶ୍ଵରନଗରେ ସ୍ଥିତ ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସାଳୟଂ ଗ ନ ପାରୟନ୍ତି । ଅର୍ଥାଭାବାତ୍ ତତ୍ର ଗତ୍ବା ଔଷଧାଂ କ୍ରେତୁମ୍ ଅକ୍ଷମା ଭବନ୍ତି ।

ଅତଃ ପ୍ରାର୍ଥୀତେ ଯତ୍ ସତ୍ବରଂ ସୁନିପୁଣ ଚିକିତ୍ସକାନ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତାନି ଔଷଧାନି ଚ ସଂପ୍ରେଷ୍ୟ ନଃ ମାରାତ୍ମାକ ରୋଗ କବଳାତ୍ ରକ୍ଷନ୍ତୁ । ଯେନ ବୟଂ ସର୍ବେ ଆତଙ୍କମୁକ୍ତା କୃତଜ୍ଞା ଚ ଭବାମଃ ।

8. स्वस्यजड़ममूरभाषनीलीने उपयुक्तमधिकारिणं प्रति प्रथमसूचनात्मकम् आवेदनम् (F.I.R.) ।
Answer:
ସକାଶାତ୍

ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟ
ବିଡ଼ାନାସୀ, କଟକମ୍

ପବିଧେ

ମାନ୍ୟା ଥାନାଧ୍କାରିଣଃ
ସି.ଡ଼ି.ଏ.ଥାନା, ସି.ଡ଼ି.ଏ.
ବିଡ଼ାନାସୀ, କଟକମ୍

ବିଷୟଃ-ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ (Mobile phone) ନୀଲୀନବିଷୟ ପ୍ରଥମା ସୂଚନା (F.I.R.)
ମହେ।ଦୟାଃ !
ଅହଂ ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟଃ, ପିତା-ଏନ୍.ସି. ରାୟଃ, ଗ୍ରାମ-ବିଡ଼ାନାସୀ, ସବିନୟଂ ସୂଚୟାମି ଯତ୍ ଅଦ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରବାସରେ ଆଟ୍ରୋ ୧୮.୭.୧୬ ତାରିକାୟାଂ ପ୍ରାତଃ ସପ୍ତବାଦନେ ମମ ପୁତ୍ର ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ନୀତବାନ୍ । ଆଗମନାବସରେ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ ଯସ୍ୟାଙ୍କ ଭବତି ୯୮୬୧୨୫୯୪୧୪, କୁତ୍ରାପତତ୍ ଅହଂ ନ ଜାନେ । ପରନ୍ତୁ ଯଦା ଅହଂ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାତଂ ନ ପ୍ରାପ୍ତ ତଦା ଅନ୍ୟ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷତଃ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ ପ୍ରତି ସଂଯୋଗଂ କର୍ଡିଂ ପ୍ରଯତ୍ନ କୃତବାନ୍ । ପରନ୍ତୁ କିମପି ସଂଯୋଗ ନ ଭବତି ।

ଅତଃ ଏତଦାବେଦନଂ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷନୀଲୀନସ୍ୟ ପ୍ରଥମା ସୂଚନା ଇତି ବିବିଚ୍ୟ ସମୁଚିତଂ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନଂ କୃପୟା ବିଧେୟମ୍ ।

ପ୍ପାନମ୍-ବିଡ଼ାନାସୀ
ଦିନାଙ୍କ-୧୮.୭.୧୬

ଇତି ଭବଦୀ ବିଶ୍ଵାସପାତ୍ରମ୍
ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar अनुच्छेदभागः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

अनुच्छेद – १

एकदा कश्चिद् राजा मृगयां कर्तुं वनं प्रविष्टः । अपराह्णे यावद् वने न किमपि सत्त्वम् आसादितवान् । विफलमनोरथः सन् यदा स प्रत्यावर्तते तदा मार्गे एकस्माद् वृक्षकोटरात् शुकशावकद्वयं प्राप्य स सन्तुष्टः । एकं शावकं कस्मैचिद् आचार्याय अन्यं कस्मैचिद् व्याधाय च पोषणार्थं स दत्तवान् । एवं षण्मासाः व्यतीताः । ततः स शावकद्वयं द्रष्टुं गतवान् । आचार्यभवने पालितः शुकः गुरुकुलानुरूपं वचनानि अभ्यस्तवान् । सः अतिथिं दृष्ट्वा मधुरैः वचनैः स्वागतं निवेदितवान् । व्याधगृहे वर्धितः शुकः कटुभिः अपशब्दैः सम्बोधनं कृतवान् । एवं शुकयोः पृथग् व्यवहारेण नृपतिः विस्मयाविष्टः अभवत् । सुष्टु बक्तुं शक्यते –

प्रभावः परिवेशस्य परिवारे हि जायते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) राजा किमर्थं कुत्र प्रविष्टः ?
Answer:
ରାଜା ମୃଗୟାଂ କର୍ତ୍ତୁ ବନଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

(ख) राजा कियन्तं कालं यावद् वने भ्रमति स्म ?
Answer:
ରାଜା ଅପରାହ୍ଣ ଯାବଦ୍ ବନେ ଭ୍ରମତି ସ୍ମ ।

(ग) राजा शुकशावकद्वयं केन प्रकारेण प्राप्तवान् ?
Answer:
ବିଫଳମନୋରଥ ସନ୍ ରାଜା ଯଦା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତତେ ତଦା ମାର୍ଗେ ଏକସ୍ମାଦ୍ ବୃକ୍ଷକୋଟରାତ୍ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ ।

(घ) नृपतिः शुकशावकद्वयं नीत्वा किं कृतवान् ?
Answer:
ନୃପତିଃ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ନୀତ୍ଵା, ଏବଂ ଶାବକଂ କନ୍ମୋଚିଦ୍ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାୟ ଅନ୍ୟ କମ୍ପେଚିଦ୍ ବ୍ୟାଧ୍ୟାୟ ଚ ପୋଷଣାର୍ଥୀ ଦଉବାନ୍ ।

(ङ) राजा कुंदा शुकशावकद्वयं द्रष्टुं गतवान् ?
Answer:
ରାଜା ଷଣ୍ଢାମାସାଦନନ୍ତରଂ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ଦ୍ରୁଷ୍ଟୀ ଗତବାନ୍ ।

(च) आचार्यभवने शुकशावकः कीदृशं व्यवहारं प्रदर्शितवान् ?
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ଯଭବନେ ପାଳିତଃ ଶୁକଶାବକଃ ଗୁରୁକୁଳାନୁରୂପଂ ବଚନାନି ଅଭ୍ୟସ୍ତବାନ୍ । ଡଃ ଅତିଥ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟା ମଧୁରଃ ବଚନିଃ ସ୍ଵାଗତଂ ନିବେଦିତବାନ୍ ।

(छ) व्याधगृहे शुंकशावकस्य व्यवहारः कीदृशः आसीत् ?
Answer:
ବ୍ୟାଧଗୃହେ ବର୍ଧ ଶୁକଶାବତଃ କଟୁତିଃ ଅପଶବୈ ସମ୍ବୋଧନଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) राज्ञः विस्मयस्य कारणं किमासीत् ?
Answer:
ଉଭୟୋ ଶୁକଶାବକୟୋ ପୃଥଗ୍ ବ୍ୟବହାରେଣ ନୃପତିଃ ବିସ୍ମୟାବିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଭବତ୍ ।

(झ) अस्मात् विषयात् का नीतिशिक्षा प्राप्यते ?
Answer:
ଅସ୍ମାତ୍ ବିଷୟାତ୍ ନୀତିଶିକ୍ଷା ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଯତ୍ – ‘ପ୍ରଭାବ ପରିବେଶସ୍ୟ ପରିବାରେ ହି ଜାୟତେ ।”

अनुच्छेद – २

एकदा किष्किन्धापतिः सुग्रीवः सीतान्वेषणाय स्वस्य सेनाप्रमुखान् दशसु दिक्षु प्रेषितवान् । जाम्बवान् हनुमान् च दक्षिणस्यां दिशि प्रेषितौ । तौ गत्वा दृष्टवन्तौ यत् लङ्कापुरी वहुयोजनदूरे अस्ति । मध्ये विशालः सागरः अन्तरायः । कथं स सागरः लंघनीयः ? हनुमान् एतेन प्रश्नेन हताशः जातः । तस्य स्वसामर्थ्य प्रति विश्वासः न अभवत् । सः किं कर्तव्यम् इति विचिन्त्य विमूढः आसीत् ।

अभिज्ञः जाम्बवान् हनुमतः पराक्रमं जानाति । जन्मकाले एव हनुमान् सूर्यं फलम् इति मत्वा तद्ग्रहणाय आकाशम् उत्पतितः । देवैः सह अपि एकाकी स युद्धम् अकरोत् । एवं हनुमतः स्वपराक्रमस्मारकं वाक्यं जाम्बवान् अश्रावयत् । स्वपराक्रमकथाश्रवणेन हनुमान उद्बुद्धः अपरिमितेन विक्रमेण परमेन उत्साहेन च लङ्कामुद्द आकाशम् उदपतत् । ततः लङ्कायाम् अशोकवनिकायां सीतां दृष्टवान् । अतः सुष्ठु वक्तुं शक्यते-

अन्तर्हितं हि कस्तूरी गन्धं स्वयं न विद्यते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –
(क) सुग्रीवः कान् किमर्थं प्रेषितवान् ?
Answer:
ଏକଦା କିଷ୍କିନ୍ଧାପତିଃ ସୁଗ୍ରୀତଃ ସ୍ବସ୍ୟ ସେନାପ୍ରମୁଖାନ୍ ସୀତାନ୍ବେଷଣାୟ ଦଶସୁ ଦିକ୍ଷୁ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ ।

(ख) दक्षिणस्यां दिशि कौ प्रेषितौ ?
Answer:
ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଜାମ୍ବବାନ୍ ହନୁମାନ୍ ଚ ପ୍ରେଷିତୌ ।

(ग) जाम्बवान् हनुमान् च कुत्र गत्वा किं दृष्टवन्तौ ?
Answer:
ଜାମ୍ବବାନ୍ ହନୁମାନ୍ ଚ ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଗତ୍ବା ଦୃଷ୍ଟବର୍ତ୍ତେ ଯତ୍ ଲଙ୍କାପୁରୀ ବହୁଯୋଜନଦୂରେ ଅଛି ।

(घ) हनुमान् कथं हताश: जात: ?
Answer:
‘କରଂ ବିଶାନଃ ସାଗରଃ ଲଙ୍ଘନୀୟଃ?’ ଇତି ଏତେନ ପ୍ରଶ୍ନନ ହନୁମାନ୍ ହତାଶଃ ଜାତଃ ।

(ङ) हनुमान् कथं विमूढ़ः आसीत् ?
Answer:
ସ୍ଵସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରତି ଅବିଶ୍ବସନୀୟ ସନ୍ ହନୁମାନ୍ କିଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ଇତି ବିଚିତ୍ୟ ବିମୂଢ଼ ଆସୀତ୍ ।

(च) कं फलम् इति मत्वा हनुमान् आकाशम् उदपतत् ?
Answer:
ଜନ୍ମକାଳେ ଏବଂ ହନୁମାନ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଫଳମ୍ ଇତି ମଜ୍ଜା ତଦ୍‌ଗ୍ରହଣାୟ ଆକାଶମ୍ ଉଦପତତ୍ ।

(छ) हनुमतः किम्भूतं पराक्रमं जाम्बवान् स्मारितवान् ?
Answer:
ଜନ୍ମକାଳେ ଏବଂ ହନୁମାନ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଫଳମ୍ ଇତି ମତ୍ସ୍ୟ ତଦ୍‌ଗ୍ରହଣାୟ ଆକାଶମ୍ ଉତ୍ପତିତଃ, ଦେବି ସହ ଅପି ଏକାକୀ ଯୁଦ୍ଧମ୍ ଅକରୋଡ୍, ଏବଂ ହନୁମତଃ ପରାକ୍ରମଂ ଜାମ୍ବବାନ୍‌ ସ୍ମାରିତବାନ୍ ।

(ज) स्वपराक्रमकथा श्रुवा हनुमान् किं कृतवान् ?
Answer:
ସ୍ଵପରାକ୍ରମକଥା ଶ୍ରବଣେନ ହନୁମାନ୍ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ଅପରିମିତେନ ବିକ୍ରମେଣ ପରମେନ ଉତ୍ସାହେନ ଚ ଲଙ୍କାମୁଦ୍ଦଶ୍ୟ ଆକାଶମ୍ ଉଦପତତ୍ ।

(झ) सीतां कः कुत्र दृष्टवान् ?
Answer:
ହନୁମାନ୍ ଲଙ୍କାୟାମ୍ ଅଶୋକବନିକାୟାଂ ସୀତାଂ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ ।

(ञ) अस्य विषयस्य का नीतिशिक्षा ?
Answer:
ଅସ୍ୟବିଷୟସ୍ୟ ନୀତିଶିକ୍ଷା ଯତ୍ – ‘ଅନ୍ତର୍ହିତଂ ହି କସ୍ତୁରୀ ଗନ୍ଧ ସ୍ବୟଂ ନ ବିନ୍ଦତେ ।’’

अनुच्छेद – ३

कस्मिंश्चिद् ग्रामे एकः कृषकः आसीत् । तस्य गृहस्य अङ्गने एकः मृद्घटः स्थापितः । एका अजा गृहाभ्यन्तरं प्रविश्य मृद्घटमध्ये निक्षिप्तं धान्यं खादितुम् यत्नं कृतवती । दुर्भाग्यात् तस्याः शिरः कुम्भमध्ये लग्नम् अभवत् । तस्याः शिरः केनापि उपायेन न मुक्तम् वा केनचित् मोचितम् च । तत्र उपस्थितानां जनानाम् सर्वे उपायाः विफलाः जाताः । अनन्योपायाः सर्वे एकं शास्त्रज्ञं पण्डितम् आकारितवन्तः । स उष्ट्रम् आरुह्य तत्र सम्प्राप्तः ।

गृहाभ्यन्तरे उष्ट्रसमेतस्य तस्य प्रवेशः दुष्करः आसीत् । तस्य आदेशेन गृहस्य वाह्यभित्तिः भग्ना । ततः स गृहाङ्गणं गत्वा उष्ट्राद् अवततार । अजायाः शिरः मोचयितुं तेन प्रयासः कृतः । स्वस्य सर्वविधं साधनं विफलं दृष्ट्वा स क्रुद्धः सञ्जातः । खड्गम् आदाय अजायाः शिरश्छेदं कृतवान् । छिन्नं शिरः कुम्भमध्ये अतिष्ठत् । ततः कुम्भोऽपि भग्नीकृतः । एवम् अजायाः शिरः अन्ततः कुम्भमध्यात् मुक्तम् अभवत् । अतः सुष्टूक्तम् – शास्त्राण्यधीत्यापि भवन्ति मूर्खा –

र्यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् ॥

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) मृद्घटः कुत्र स्थापित: ?
Answer:
ମୃଦ୍‌ଘଟୀ କୃଷକଗୃହସ୍ୟ ଅଙ୍ଗନେ ସ୍ଥାପିତଃ ।

(ख) अजाया: शिरः कुत्र कथं लग्नम् अभवत् ?
Answer:
ଅଜାଗୃହାଭ୍ୟନ୍ତରଂ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ମୃଦ୍‌ଘଟମସ୍ତେ ନିକ୍ଷିପୁଂ ଧାନ୍ୟ ଖାଦିତଂ ଯତ୍ନ କୃତବତୀ ତଦା ତସ୍ୟା ଶିରଃ କୁମ୍ଭମଧ୍ୟ ଲଗ୍ନମ୍ ଅଭିବତ୍ ।

(ग) कदा किमर्थं पण्डितः आहूतः ?
Answer:
ଅଜାଶିରଃ ମୋଚୟିତୁଃ ଯଦା ଉପସ୍ଥିତାନାଂ ଜନାନାଂ ସର୍ବେ ଉପାୟ ବିଫଳା ଜାତଃ ତଦା ଅନନ୍ୟପାୟା ତେ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତମ୍ ଆହୂତବନ୍ତଃ ।

(घ) पण्डितः कम् आरुह्य सम्प्राप्तः ?
Answer:
ପଣ୍ଡିତଃ ଉଷ୍ଟ୍ରମ୍ ଆରୂହ୍ୟ ସଂପ୍ରାପ୍ତ ।

(ङ) पण्डितः कथं गृहाङ्गणमध्यं प्रविष्टवान् ?
Answer:
ପଣ୍ଡିତଃ ସ୍ଵାଦେଶେନ ଗୃହସ୍ୟ ବାହ୍ୟଭିଭିଂ ଭଗ୍ନାଂ କାରୟିତ୍ଵ ଗୃହାଙ୍ଗଣମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଷ୍ଟବାନ୍ ।

(च) कथं पण्डितः क्रुद्धः सञ्जातः ?
Answer:
ଅଜାୟା ଶିରଃ ମୋଚୟିତୁଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ସର୍ବବିଧ୍ୱଂ ସାଧନଂ ବିଫଳ ଦୃଷ୍ଟା ପଣ୍ଡିତଃ କୁଦ୍ଧା ସଂଜାତଃ ।

(छ) अजायाः शिरोमाचनार्थं सः किं कृतवान् ?
Answer:
ଅଜାୟା ଶିରୋମୋଚନାର୍ଥୀ ଡଃ ପଣ୍ଡିତଃ ଖଡ୍‌ଗମ୍ ଆଦାୟ ତସ୍ୟା ଶିରଛେଦଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) केन अजाया: शिरश्छेद: कुत: ?
Answer:
ଖଡ଼ଗେନ ଅଜାୟା ଶିରଣ୍ଡେଦଃ କୃତଃ ।

(झ) अजाया: छिन्नं शिरः केन प्रकारेण मुक्तम् अभवत् ?
Answer:
ଜୈନଂ ଶିରଃ କୁମ୍ଭମଧ୍ୟ ଅତିଷ୍ଠତ୍, ତତଃ କୁମ୍ଭୋଽପି ଭଗ୍ନୀକୃତଃ, ଏବମ୍ ଅଜାୟା ଶିରଃ ଅନ୍ତତଃ କୁମ୍ଭମତ୍ ମୁକ୍ତମ୍ ଅଭିବତ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘‘ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଅଧୀତ୍ୟ ଅପି ଭବନ୍ତ ମୂର୍ଖ, ଯଃ ତୁ କ୍ରିୟାବାନ୍ ପୁରୁଷ ସ ବିଦ୍ୱାନ୍’’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଳଭ୍ୟତ।

अनुच्छेद – ४

एकदा काचित् महिला बस्त्रप्रक्षालनार्थं नदीतीरं गता । स्वस्य शिशुं पुत्रं समीपे स्थापयित्वा प्रक्षालनकार्ये व्यापृता अभवत् । नदीतटे वटतरोः अधः कश्चिद् योगी मुद्रितलोचनः ध्यानमग्नः उपविष्टः । बालकः क्रीडन् जलमध्यं प्रविष्टः । नदीप्रवाहे पतितः च । जलधारया प्रवाहितः शिशुः मरणोन्मुखः आसीत् । जीवनरक्षार्थं माता आर्तस्वरेण ‘जीवय जीवय’ इति उच्चैः शब्दं कृतवती । अनेन शब्देन योगिनः ध्यानभङ्गः जातः । स तत्र निश्चलः ध्यानमग्नः भवति चेत् शिशुः मृत्युमुखे पतिष्यति । शिशुरक्षार्थं ध्यानङ्गं करोति चेत् तपस्याभङ्गः भविष्यति । एवं स द्विधाग्रस्तः अभवत् । स्वार्थं साधयेत् परार्थे जीवनं वा पातयेत्। अन्ततो गत्वा स नदीमध्यं प्रविश्य शिशुम् उद्धारयामास ।

सुष्टुच्यते – स बन्धुर्यो विपन्नानामापदुद्धरणक्षमः ।

पुनश्च – स्वार्थपरार्थयोर्मध्ये परार्थो हि विशिष्यते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) महिला कुत्र किमर्थं गतवती ?
Answer:
ମହିଳା ବସ୍ତ୍ରପ୍ରକ୍ଷାଳନାର୍ଥୀ ନଦୀତୀରଂ ଗତବତୀ ।

(ख) महिला नदीतीरं गत्वा किं कृतवती ?
Answer:
ମହିଳା ନଦୀତୀରଂ ଗମ୍ହା ପ୍ରକ୍ଷାଳନକାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟାପୃତା ଅଭବତ୍ ।

(ग) योगी कुत्र कीदृशः उपविष्टः ?
Answer:
କଶ୍ଚିତ୍ ଯୋଗୀ ନଦୀତଟେ ବଟତରୋ ଅଧଃ ମୁଦ୍ରିତଲୋଚନଃ ଧ୍ୟାନମଶଃ ସନ୍‌ ଉପବିଷ୍ଟ୍ୟ ।

(घ) शिशुः कथं नदीमध्यं प्रविष्टः ?
Answer:
ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ ନଦୀମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

(ङ) नदीप्रवाहे शिशोः कीदृशी अवस्था जाता ?
Answer:
ନଦୀପ୍ରବାହେ ପତିତଃ ଜଳଧାରୟା ପ୍ରବାହିତଃ ଚ ଶିଶୁ ମରଣୋନ୍ମୁଖୀ ଆସୀତ୍ ।

(च) महिला स्वपुत्ररक्षार्थं किं कृतवती ?
Answer:
ମହିଳା ସ୍ଵପୁତ୍ରରକ୍ଷାର୍ଥମ୍ ଆର୍ଡସ୍ଵରେଣ ‘ଜୀବୟ ଜୀବୟ’ ଇତି ଉଚ୍ଚୈଃ ଶବ୍ଦ କୃତବତୀ ।

(छ) योगिनः ध्यानभङ्गः कथं जात: ?
Answer:
ସ୍ବପୁତ୍ରଜୀବନରକ୍ଷାର୍ଥୀ ମାତା ଆର୍ଡସ୍ଵରେଣ ‘ଜୀବୟ ଜୀବୟ’ ଇତି ଉଚ୍ଚୈଃ ଶବ୍ଦ କୃତବତୀ, ଅନେନ ଶବ୍ଦନ ଯୋଗିନଃ ଧ୍ୟାନଭଙ୍ଗ ଜାତଃ ।

(ज) योगी कथं द्विधाग्रस्तः आसीत् ?
Answer:
‘ନିଶ୍ଚତଃ ଧ୍ୟାନମଶଃ ଭବାମି ଚେତ୍ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ ପତିଷ୍ୟତି, ଧ୍ୟାନଭଙ୍ଗ କରୋମି ଚେତ୍ ତପସ୍ୟାଭଙ୍ଗ ଭବିଷ୍ୟତି’ ଇତି ବିଚିନ୍ତା ଯୋଗୀ ଦ୍ବିଧାଗ୍ରସ୍ଥ ଆସୀତ୍ ।

(झ) योगी अन्ततो गत्वा किं कृतवान् ?
Answer:
ଯୋଗୀ ଅନ୍ତତୋ ଗଡା଼ ନଦୀମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ଶିଶୁମ୍ ଉଦ୍ଧରୟାମାସ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ସ ବନ୍ଧୁର୍ଯୋ ବିପନ୍ନନାମାପଦୁଦ୍ଧରଣକ୍ଷମଃ’, ‘ସ୍ବାର୍ଥପରାର୍ଥୟୋର୍ମଧେ ପରାର୍ଥେ ହିଁ ବିଶିଷ୍ୟତେ’’ ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ५

कस्मिंश्चिद् वने शशकाः आसन् । ते अतीव कोमलाः दुर्बलाः च । तृणभक्षणाय यदा ते गच्छन्ति तदा महता भ आच्छन्नाः भवन्ति । कुक्कुराः शृगालाः व्याघ्राः च आनन्देन तान् खादन्ति । सर्वदा ते जीवनभयेन शङ्काकुलाः आसन् । एकदा ते सर्वे सभायां मिलिताः । ते चिन्तां प्रकटितवन्तः यत् किम् अनेन जीवनेन येन प्रतिपदं भयं भवति । आत्मरक्षार्थं सर्वेषां प्राणिनां साधनानि सन्ति । हरिणस्य शृङ्गौ, विडालस्य नखाः, नकुलस्य दन्ताः, सर्पस्य विषं च सन्ति । विधाता अस्मान् प्रति अन्यायं कृतवान् ।

अस्माकं जीवनरक्षणस्य कः अपि उपायः न विहितः । अतः स्वजीवनविसर्जनं कुर्मः । इति निश्चित्य ते जलाशयं प्रति अगच्छन् । जलाशयस्य तटदेशे केचन भेकाः उपविष्टाः । ते शशकम् दृष्ट्वा जलाशयमध्यं पतिताः । तद् विलोक्य एकः वृद्धः शशकः उक्तवान्, जीवनविसर्जनस्य नास्ति आवश्यकता । अस्मद् अपि जीवाः भयं कुर्वन्ति । अतः यद् जीवनं प्राप्तं तत् श्रेयसे एव । सीमिते अपि काले आनन्दः आस्वादनीयः । इति तद् वचनम् आकर्ण्य सर्वे प्रस्थानं कृतवन्तः । अतो वक्तुं शक्यते ।

आनन्दानुभवः श्रेयान् क्षीयमाणेऽपि जीवने ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –
(क) शशकाः कीदृशाः आसन् ?
Answer:
ଶଶକା ଅତୀବ କୋମଳା ଦୁର୍ବଳାଃ ଚ ଆସନ୍ ।

(ख) जीवनं प्रति तेषां कथं भयम् आसीत् ?
Answer:
ଯଦା ଶଶକଃ ତୃଣଭକ୍ଷଣାୟ ଗଛନ୍ତି କୁକ୍କୁରାଦୟଃ ତାନ୍ ଖାଦନ୍ତି ଇତି ତେଷା ଜୀବନଂ ପ୍ରତି ଭୟମ୍ ଆସୀତ୍ ।

(ग) के तान् भक्षयन्ति ?
Answer:
କୁକ୍କୁରଃ ଶୃଗାଳୀ ବ୍ୟାଘ୍ରା ଚ ଆନନ୍ଦେନ ତାନ୍ ଭକ୍ଷୟନ୍ତି ।

(घ) सभायां शशकाः किं निश्चयं कृतवन्तः ?
Answer:
ଯତଃ ଅସ୍ମାକଂ ଜୀବନରକ୍ଷଣାୟ କଃ ଅପି ଉପାୟ ବିଧାତ୍ରା ନ ବିହିତଃ, ଅତଃ ସ୍ବଜୀବନଂ ବିସର୍ଜନଂ କୁର୍ମା ଇତି ସଭାୟାଂ ଶ୍ମଶ ନିଶ୍ଚୟଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

(ङ) अन्येषां क्षुद्रजन्तूनां कानि जीवनरक्षासाधनानि सन्ति ?
Answer:
ହରିଣସ୍ୟ ଶୃଙ୍ଗୀ, ବିଡ଼ାଳସ୍ୟ ନଖା, ନକୁଳସ୍ୟ ଦନ୍ତା, ସର୍ପସ୍ୟ ବିଷମ୍ ଏତାନି କ୍ଷୁଦ୍ରଜନ୍ତୁନାଂ ଜୀବନରକ୍ଷାସାଧନାନି ସନ୍ତା

(च) शशका: प्राणविसर्जनार्थं कुत्र गतवन्तः ?
Answer:
ଶଶକା ପ୍ରାଣବିସର୍ଜନାର୍ଥୀ ଜଳାଶୟଂ ଗତବନ୍ତଃ ।

(छ) विधाता तान् प्रति किं कृतवान् ?
Answer:
ବିଧାତା ତାନ୍ ପ୍ରତି ଅନ୍ୟାୟଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) शशका: कथं प्राणान् न त्यक्तवन्तः ?
Answer:
ସ୍ବଜୀବନ ମହତ୍ତ୍ୱତ୍ ଶଶକଃ ପ୍ରାଣାନ୍ ନ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ।

(झ) बृद्धः शशकः जीवनस्य विषये किमुक्तवान् ?
Answer:
ବୃଦ୍ଧା ଶଶକଃ ଜୀବନସ୍ୟ ବିଷୟ ଉକ୍ତବାନ୍ – ‘ଜୀବନବିସର୍ଜନସ୍ୟ ନାସ୍ତି ଆବଶ୍ୟକତା, ଅସ୍ମଦ୍ ଅପି ଜୀବା ଭୟଂ କୁର୍ବନ୍ତି, ଅତଃ ଯଦ୍ ଜୀବନଂ ପ୍ରାପ୍ତ ତତ୍ ଶ୍ରେୟସେ ଏବ, ସୀମିତେ ଅପି କାଳେ ଆନନ୍ଦନୀୟଃ ।”

(ञ) अस्मिन् विषये का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ଆନନ୍ଦାନୁଭବାଃ ଶ୍ରେୟାନ୍ କ୍ଷୀୟମାଣୋଽପି ଜୀବନେ’- ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅସ୍ମିନ୍ ବିଷୟେ ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ६

जीवनस्य चत्वारः भागाः निर्धारिताः । ते यथा ब्रह्मचर्याश्रमः, गृहस्थाश्रमः, वानप्रस्थाश्रमः, सन्यासाश्रमः च । ब्रह्मचर्याश्रमस्य नामान्तरं छात्रजीवनम् । एतेषु भागेषु छात्रजीवनं गुरुत्वपूर्णम् । तद् भवति जीवनस्य भित्तिभूमिः । दृढ़ां भित्तिभूमिं विना भवनं दुर्वलं भवति । तथैव दृढ़ छात्रजीवनं विना भावि जीवनं सफलं न भवति । विद्यार्जनं छात्रजीवनस्य तपस्या भवति । विद्या मानविकतां निर्दिशति । श्रमेण विना विद्या न लभ्यते । अध्ययनं तपः । अध्ययनकाले सुखस्य चिन्तनं न करणीयम् । सुष्टुक्तम् – सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् । छात्रः न ग्रन्थकीटः भवेत् । विद्यार्जनेन सह छात्रः चरित्रनिर्माणम् अपि कुर्यात् । छात्रः महापुरुषाणां जीवनचरितानि पठेत् । तेषाम् आचरणेन उद्बुद्धः आदर्शमयजीवन निर्माणे व्रतं पालनीयम् ।

तपोबलेन छात्रस्य जीवनं सफलं दृढम् ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) जीवनस्य चत्वारः भागाः के ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟାଶ୍ରମ, ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମଃ, ବାନପ୍ରସ୍ଥାଶ୍ରମ, ସନ୍ନ୍ୟାସାଶ୍ରମ ଚେତି ଜୀବନସ୍ୟ ଚତ୍ବାରଃ ଭାଗ୍ୟ ଭବନ୍ତି ।

(ख) कस्य नामान्तरं छात्रजीवनम् ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟାଶ୍ରମସ୍ୟା ନାମାନ୍ତରଂ ଛାତ୍ରଜୀବନମ୍ ।

(ग) छात्रजीवनं कथं गुरुत्वपूर्णम् ?
Answer:
ଜୀବନସ୍ୟ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଛାତ୍ରଜୀବନଂ ତସ୍ମାତ୍ତତ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣମ୍ ।

(घ) छात्रजीवने विद्यार्जनस्य किं महत्वमस्ति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟାର୍ଜନଂ ଛାତ୍ରଜୀବନସ୍ୟ ତପସ୍ୟା ଭବତି, ବିଦ୍ୟା ମାନବିକତାଂ ନିର୍ଦ୍ଦଶତି ଚ ଅତଃ ଛାତ୍ରଜୀବନେ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନସ୍ୟ ମହଭୂମସ୍ତି ।

(ङ) अध्ययनस्य महत्त्वं किम्, तथा च अध्ययनाय किं करणीयम् ?
Answer:
ଅଧ୍ୟୟନଂ ଭବତି ତପଃ, ଅତଃ ଅଧ୍ୟୟନକାଳେ ସୁଖସ୍ୟ ଚିନ୍ତନଂ ନ କରଣୀୟମ୍ ।

(च) विद्यार्जनस्य कृते किं सृष्ठु उक्तम् ?
Answer:
‘ସୁଖାର୍ଥନଃ କୁତୋ ବିଦ୍ୟା କୁତୋ ବିଦ୍ୟାର୍ଥନଃ ସୁଖମ’- ଇତି ବିଦ୍ୟାର୍ଜନସ୍ୟ କୃତେ ସୁଶ୍ରୁ ଉକ୍ତମ୍ ।

(छ) विद्यार्जनं छात्रस्य किं साधयति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟାର୍ଜନଂ ଛାତ୍ରସ୍ୟ ମାନବିକତାଂ ସାଧୟତି ।

(ज) छात्रः कीदृशः न भवेत् ?
Answer:
ଛାତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥକୀତଃ ନ ଭବେତ୍ ।

(झ) आदर्शमयजीवननिर्माणाय छात्रस्य कृते किं करणीयम् ?
Answer:
ଆଦର୍ଶମୟଜୀବନନିର୍ମାଣାୟ ଛାତ୍ର ମହାପୁରୁଷାଣା ଜୀବନଚରିତାନି ଅବଶ୍ୟ ପଠନୀୟମ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ତପୋବଳେନ ଛାତ୍ରସ୍ୟ ଜୀବନଂ ସଫଳ ତୃତମ୍’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ७

जीवने प्रतिपदं विज्ञानस्य उपयोगिता अनुभूयते । विज्ञानस्य चमत्कारान् दृष्ट्वा वयं विस्मिताः । सर्वेषु क्षेत्रेषु विज्ञानस्य प्रयोगाः उपकाराः च दृश्यन्ते । विज्ञानवलेन विश्वम् एकनीडं भवति । व्योमयानेन स्वल्पकालमध्ये देशाद् देशान्तरं गन्तुं पारयामः । सरितः, पर्वताः, सागराः नभः च मनुष्याणां मध्ये सम्बन्धस्थापने प्रतिवन्धकं न उत्पादयन्ति । उपग्रहचित्रेण महाकाशस्य ग्रहाणां नक्षत्राणां पृथिव्याश्च अज्ञाततत्त्वानि ज्ञायन्ते । अन्तर्जालव्यवस्थाया मुहूर्तं संयोगः स्थापितः भवति । विद्युतः उपयोगः वहुविधेषु क्षेत्रेषु जीवनं सुखमयं करोति । विज्ञानस्य उपयोगनिमित्तं शिल्पायतननि स्थपितानि भवन्ति । तदर्थं कृषिक्षेत्राणां वनानां च उच्छेदः क्रियते । शिल्पायतननिर्गतैः दूषितैः पदार्थैः परिवेशः प्रदूषितः भवति । जले, स्थले, अन्तरिक्षे वायुमण्डले च सर्वत्र प्रदूषणस्य दुष्प्रभावः अनुभूयते । जीवनं क्रमशः शङ्काग्रस्तं भवति । विज्ञानस्य समुन्नत्या सह परिवेशः सुरक्षितः भवति चेत् विश्वस्य सौन्दर्यं संरक्षितं स्थात् ।

न विज्ञानसमो वन्धुर्जीवनस्य सुरक्षणे ।
अयथार्थप्रयोगे तु विनाशको रिपुर्भवेत् ॥

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) वयं कथं विस्मिताः ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଚମତ୍କାରାନ୍ ଦୃଷ୍ଟା ବୟଂ ବିସ୍ମିତଃ ।

(ख) कथं विश्वम् एकनीड़ं भवति ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନବଳେନ ବିଶ୍ବମ୍ ଏକନୀତଂ ଭବତି ।

(ग) मनुष्याणां सम्बन्धस्थापने के प्रतिबन्धकं नोत्पादयन्ति ?
Answer:
ସରିତଃ ପର୍ବତଃ ସାଗରା ନଭଃ ଚ ମନୁଷ୍ୟାଣଂ ସମ୍ବନ୍ଧସ୍ଥାପନେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକଂ ନୋତ୍ପାଦୟନ୍ତି ।

(घ) उपग्रहचित्रेण को लाभो भवति ?
Answer:
ଉପଗ୍ରହଚିତ୍ରେଣ ମହାକାଶସ୍ୟ ଗ୍ରହାଣଂ ନକ୍ଷତ୍ରାଣା ପୃଥିବ୍ୟାଶ୍ଚ ଅଜ୍ଞାତତ୍ତ୍ଵାନି ଜ୍ଞାୟନ୍ତେ ।

(ङ) अन्तजलब्यवस्थया को लाभो भवति ?
Answer:
ଅନ୍ତର୍ଜାଲବ୍ୟବସ୍ଥୟା ସୁଦୁର୍ତ୍ତଂ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପିତଃ ଭବତି ।

(च) विद्युत: उपयोगः किं करोति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟୁତଃ ଉପଯୋଗୀ ବହୁବିଧେଷୁ କ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଜୀବନଂ ସୁଖମୟଂ କରୋତି ।

(छ) शिल्पायतनानि कथं स्थापितानि भवन्ति ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଉପଯୋଗନିମିତ୍ତ ଶିଵାୟତନାନି ସ୍ଥାପିତାନି ଭବନ୍ତି ।

(ज) परिवेशः कथं प्रदूषितः भवति ?
Answer:
ଶିଳ୍ପାୟତନନିର୍ଗତଃ ଦୂଷିତଃ ପଦାର୍ଥେ ପରିବେଶଃ ପ୍ରଦୂଷିତଃ ଭବତି ।

(झ) विश्वस्य सौन्दर्यं कथं सुरक्षितं स्यात् ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସମୁନ୍ନତ୍ୟା ସହ ପରିବେଶଃ ସୁରକ୍ଷିତଃ ଭବତି ଚେତ୍ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୁରକ୍ଷିତଂ ସ୍ୟାତ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ନ ବିଜ୍ଞାନସମୋ ବନ୍ଧୁର୍ଜୀବନସ୍ୟ ସୁରକ୍ଷଣେ, ଅଯଥାର୍ଥପ୍ରୟୋଗେ ତୁ ବିନାଶକୋ ରିପୁର୍ଭବେତ୍’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ८

शरीरस्य सुरक्षार्थं करौ, चरणौ, नयने, कर्णौ, मुखम्, अन्ये च अवयवाः उपकारं साधयन्ति । तेषां यत्नेन शरीरं पुष्टिं प्राप्नोति । एकदा स्वस्वगौरवप्रदर्शनार्थं ते विवादं कृतवन्तः । पादाभ्यां विना कोऽपि पदमपि चलितुं न प्रभवति । नयने विना न किञ्चिद् दृश्यते । नासिकां विना श्वासक्रिया न भवति । कर्णाभ्यां विना शब्दश्रवणं न सम्भवति । कराभ्यां विना कार्यसम्पादनं दुष्करम् । तत्र विवादकाले मुखेन उक्तम् – विवादेन अलम् । सर्वे अवयवाः स्वस्वकार्याणि कुर्वन्ति ।

एकं तु अङ्गं सर्वेषाम् अङ्गानां यत्नेन पुष्टं भवति स्वयं न किञ्चित् करोति । तत् शरीरस्य भारं वर्धयति । अत एव तस्य उदरस्य कृते आहारं न दास्यामः । एवम् आहारं विना पञ्चषाः दिवसाः व्यतीताः । सर्वे अवयवाः क्रमशः दुर्बलाः असमर्थाश्च जाताः । उदरस्य महत्त्वं तैः साक्षादनुभूतम् । उदरम् सदैव कर्मतत्परम् । सर्वेषाम् अङ्गानां सहयोगेन उदरम् अन्नं प्राप्नोति । तेन पुष्टम् उदरं भुक्तस्य अन्नस्य पाकेन रसनिर्माणं कृत्वा सर्वेषु अङ्गेषु शक्ति सञ्चारयति । एवम् उदरस्य महत्त्वमनुभूय सर्वे अवयवाः .: आत्मश्लाघां परित्यज्य स्वस्वकर्मसु पूर्ववद् व्यापृताः अभवन् ।

अतः कथ्यते – असंहता विनश्यन्ति समेधिताः सुसंहताः ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) केषां यत्नेन शरीरं पुष्टिं प्राप्नोति ?
Answer:
ଅବୟବାନାଂ ଯତ୍ନନ ଶରୀରଂ ପୁଷ୍ଟି ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି ।

(ख) अवयवाः कथं विवादं कृतवन्तः ?
Answer:
ସ୍ୱ ସ୍ୱ ଗୌରବପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍ ଅବୟବା ବିବାଦଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

(ग) शरीरस्य अङ्गानां कार्याणि वर्णयत ?
Answer:
ପାଦାଭିଂ ଚଳନଂ, ନୟନାଭ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ ନାସିକୟା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା, କଣ୍ଠଭ୍ୟ ଶବ୍ଦଶ୍ରବଣଂ, କରାଭ୍ୟଂ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ପାଦନଂ ଚାଦି ଶରୀରସ୍ୟ ଅଙ୍ଗାନାଂ କାର୍ଯ୍ୟାଣି ଭବନ୍ତି ।

(घ) नासिकया कः उपकारः भवति ?
Answer:
ନାସିକୟା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ଭବତି ।

(ङ) विवादकाले मुखेन किंमुक्तम् ?
Answer:
ବିବାଦକାଳେ ମୁଖେନ ଉକ୍ତମ୍ – ବିବାଦେନ ଅଳମ୍ । ସର୍ବେ ଅବୟବ ସ୍ବସ୍ୱ କାର୍ଯ୍ୟାଣି କୁର୍ବନ୍ତି, ଏବଂ ତୁ ଉଦରଂ ସର୍ବେଷାମ୍ ଅଙ୍ଗାନାଂ ଯତ୍ନନ ପୁଙ୍ଖ ଭବତି ସ୍ବୟଂ ନ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋତି କେବଳଂ ଶରୀରସ୍ୟ ଭାରଂ ବର୍ଧୟତି, ଅତଏବ ତସ୍ୟ ଉଦରସ୍ୟ କୃତେ ଆହାରଂ ନ ଦାସ୍ୟାମଃ ।

(च) आहारं विना किं जातम् ?
Answer:
ଆହାରଂ ବିନା ସର୍ବେ ଅବୟବାଃ କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳାଃ ଅସମର୍ଥାଶ୍ଚ ଜାତାଃ ।

(छ) आहारं विना कति दिवसाः व्यतीताः ?
Answer:
ଆହାରଂ ବିନା ପଞ୍ଚଷା ଦିବସା ବ୍ୟତୀତଃ ।

(ज) अङ्गेषु उदरं कथं शक्तिं सञ्चारयति ?
Answer:
ଉଦରଂ ଭୁକ୍ତସ୍ୟ ଅନ୍ତସ୍ୟ ପାକେନ ରସନିର୍ମାଣଂ କୃତ୍ୱା ସର୍ବେଷୁ ଅଙ୍ଗେଷୁ ଶକ୍ତି ସଞ୍ଚାରୟତି ।

(झ) उदरस्य महत्त्वं ज्ञात्वा अवयवाः किं कृतवन्त: ?
Answer:
ଉଦରସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ ଜ୍ଞାତ୍ମା ସର୍ବେ ଅବୟବାଃ ଆତ୍ମଣ୍ଡାଘାଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ସ୍ୱ ସ୍ୱ କର୍ମସୁ ପୂର୍ବବତ୍ ବ୍ୟାପୃତାଃ ଅଭବନ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘‘ ଅସଂହତଃ ବିନଶ୍ୟନ୍ତି ସମେଧ୍ୱ ସୁସଂହତା’’- ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar अदृष्टगद्यानुवाद Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

उत्कलभाषयाङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरु ।

1. कस्मिंश्चिदधिष्ठाने हरिर्नाम रजकः प्रतिवसति स्म । तस्यैको गर्दभ आसीत् । घासाभावात् स दुर्बलतां गतः । एकदासौ रजकः अटव्यां परिभ्रमन् मृतमेकं व्याघ्रमपश्यत् । ततः स चिन्तितवान् – अहो ! शोभनमापतितम् । अस्यैव चर्मणा रासभं प्रतिच्छाद्य यवक्षेत्रेषु उत्स्रक्ष्यामि; येन व्याघ्रं मत्वा समीपवर्तिनः क्षेत्रपालाः एतत्सविधं नायास्यन्ति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ଗ୍ରାମରେ ହରି ନାମରେ ଜଣେ ରଜକ (ଧୋବା) ବାସ କରୁଥିଲା । ତାହାର ଗୋଟିଏ ଗଧ ଥିଲା । ଘାସ ଅଭାବରେ ସେ (ଗଧ) ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଥିଲା । ଦିନେ ସେହି ରଜକ ଜଙ୍ଗଲରେ ବୁଲି ବୁଲି ମରିଯାଇଥିବା ଗୋଟିଏ ବାଘର ଶବକୁ ଦେଖିଲା । ତାହାପରେ ସେ ଚିନ୍ତାକଲା ଆହେ ! ମୋର ଏକ ଶୁଭବେଳା ଆସିଲା । ଏହି ମୃତ ବାଘର ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଗଧର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଙ୍ଗକୁ ଆଚ୍ଛାଦନ କରି ଯବକ୍ଷେତ୍ରରେ ଛାଡ଼ିଦେଇ ଆସିବି, ଯାହାଫଳରେ ଏହାକୁ ବାଘ ମନେକରି ନିକଟରେ ଥିବା ଜମିର ରକ୍ଷଣକାରୀମାନେ ଏହା ନିକଟକୁ ଆସିବେ ନାହିଁ ।

2. एकस्मिन् बने सिंहदम्पती प्रतिवसतः स्म । एकस्मिन्नहनि सिंही पुत्रद्वयमजीजनत् । सिंहोऽपि नित्यमेव मृगान् व्यापाद्य सिंहौ ददाति । अथान्यस्मिन्नहनि तेन न किमपि समासादितम् । बने भ्रमतोऽस्य रविरस्तं गतः । ततोऽसौ गृहं प्रत्यागच्छन् शृगालशिशुं प्राप्तवान् । बालकोऽयमित्यवधार्य जीवन्तमेव तं सिंहौ समर्पितवान् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଗୋଟିଏ ବଣରେ ସିଂହ ଦମ୍ପତି ବାସ କରୁଥିଲେ । ଦିନେ ସିଂହପତ୍ନୀ ଦୁଇଟି ସିଂହଶାବକ ପ୍ରସବ କଲା । ସିଂହ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ପଶୁମାନଙ୍କୁ ମାରି ସିଂହୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଦେଉଥିଲା । ଅନନ୍ତର ଏକଦିନ ସିଂହ କୌଣସି ପଶୁଙ୍କୁ ମାରିବାପାଇଁ ପାଇଲା ନାହିଁ । ବନ ମଧ୍ୟରେ ବୁଲି ବୁଲି ସନ୍ଧ୍ୟା ହୋଇଗଲା । ତା’ପରେ ସେହି ସିଂହ ଗୃହକୁ ଫେରିବା ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଶୃଗାଳ ଶାବକକୁ ପାଇଲା । ଏହାକୁ ଶିଶୁ ଶାବକ ମନେକରି ଜୀବନ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ସିଂହୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଦେଇଦେଲା

अथासौ वणिशिशुः स्नानोपकरणमादाय प्रहृष्टमनास्तेनाभ्यागतेन सह प्रस्थितः । तथानुष्ठिते वणिक् स्नात्वा तं शिशुं नदीगुहायां प्रक्षिप्य तद्द्वारं वृहच्छिलयाछाद्य सत्वरं गृहमागतः । पृष्ठश्च तेन वणिजा – ‘भो अभ्यागत, कथ्यतां कुत्र मे शिशुर्यस्त्वया सह नदीं गतः’ इति । स आह- ‘नदीतोयात् सह श्येनेन हृतः’ इति । श्रेष्ठ्याह – ‘मिथ्यावादिन, किं कच्छिचेनो वालं हर्तुं शक्नोति ? तत् समर्पय मे सुतम् । अन्यथा राजकुले निवेदयिष्यामि’ |

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହାପରେ ସେହି ବଣିକ ଶିଶୁ ସ୍ନାନ ଉପକରଣ ଧରି ପ୍ରୀତମନା ହୋଇ ସେହି ନବାଗତ ବଣିକ୍ ଅତିଥୁଙ୍କ ସହିତ ସ୍ନାନ ପାଇଁ ଚାଲିଗଲା । ଏହିପରି କରାଯାଆନ୍ତେ ସେହି ବଣିକ ସ୍ନାନସାରି ଶିଶୁଟିକୁ ନଦୀଗାଡ଼ ମଧ୍ଯରେ ପକାଇଦେଇ ତା’ର ଦ୍ଵାରଦେଶକୁ ଏକ ବିଶାଳ ପଥରଖଣ୍ଡରେ ଘୋଡ଼ାଇଦେଇ ଶୀଘ୍ର ଘରକୁ ଫେରିଆସିଲା । ଯେତେବେଳେ ବଣିକ୍ ପଚାରିଲା – ‘ହେ ଅଭ୍ୟାଗତ ବନ୍ଧୁ ! ମୋର ତୁମ ସହିତ ନଦୀକୁ ସ୍ନାନ ପାଇଁ ଯାଇଥବା ଶିଶୁପୁତ୍ର କେଉଁଆଡ଼େ ଗଲା’ ? ସେତେବେଳେ ସେ (ଅଭ୍ୟାଗତ) ‘ନଦୀଜଳ ମଧ୍ୟରୁ ଶିଶୁଟିକୁ ଛଞ୍ଚାଣ ଅପହରଣ କରିନେଲା’’ ବୋଲି କହିଲା । ବଣିକ୍ ସେଠ କହିଲା ମିଥ୍ୟାବାଦୀ, କେବେହେଲେ ଶିଶୁ ବାଳକକୁ ଛଞ୍ଚାଣ ଅପହରଣ କରିପାରେ ତେଣୁ ମୋର ପୁତ୍ରକୁ ମୋତେ ସମର୍ପଣ କର, ଅନ୍ୟଥା ରାଜକୁଳରେ ବିଚାର ପାଇଁ ନିବେଦନ କରିବି।

4. एकदा विक्रमोराजा तस्य प्रसिद्धिं श्रुत्वा तस्याह्ननाय पुरोहितं प्रेषितवान् । पुरोहितोऽपि तद्न्तिकं गत्वा नमस्कृत्याऽब्रवीति, भोः स्वामिन्, राजा भवन्तमाहूयाति, तत्रागन्तव्यम् । योगिनोक्तम् – तर्हि गम्यते । ततः तत्र गत्वा राजानं प्रति भणितम् – भो राजन्, त्वं यदि मत्त्रसाधनं करिष्यसि, तर्हि तेन जरामरणरहितो भविष्यसि । राज्ञोक्तम् – त्वं मां मन्त्रमुपदिश; अहं मन्त्रं साधयिष्यामि ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏକଦା ରାଜା ବିକ୍ରମ ତାଙ୍କର ଖ୍ୟାତି ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ଡାକିବାପାଇଁ ପୁରୋହିତଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ । ପୁରୋହିତ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ନମସ୍କାର କରି କହିଲେ – ହେ ପ୍ରଭୁ, ରାଜା ଆପଣଙ୍କୁ ଡକାଇ ଅଛନ୍ତି, ସେଠାକୁ ଯାଆନ୍ତୁ । ଯୋଗୀ କହିଲେ – ତା’ହେଲେ ଯିବା । ସେଠାକୁ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲେ – ହେ ରାଜନ୍, ତୁମେ ଯଦି ମନ୍ତ୍ରସାଧନ କରିବ ତେବେ ସେହି ମନ୍ତ୍ରସାଧନ ବଳରେ ଜରାମରଣ ରହିତ ହୋଇଯିବ । ରାଜା କହିଲେ – ତୁମେ ମୋତେ ମନ୍ତ୍ର ଉପଦେଶ ଦିଅ, ମୁଁ ମନ୍ତ୍ରକୁ ସାଧନ କରିବି ।

5. स च राजपुत्रः प्रतिदिनं प्रभाते राजदर्शनादनन्तरं स्ववेतनलव्धस्यार्थस्य यच्छति देवेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्चार्धम्, स्थितस्य चार्धं दरिद्रेभ्यो ददाति, निक्षिपति च तदबशिष्टं भोज्यविलासव्ययार्थं पत्न्या हस्ते । ततो धृतायुधो राजद्वारमहर्निशं सेवते । यदा च राजा स्वयमादिशति तदा याति स्वगृहम् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜପୁତ୍ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରଭାତରେ ରାଜାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିସାରି ନିଜେ ବେତନ ଭାବରେ ଲାଭ କରିଥିବା ଅର୍ଥରୁ ଦେବତା ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଅଧେ ଦାନ କରିଦିଏ, ଗଚ୍ଛିତ ଥିବା ଅର୍ଥରୁ ଅଧେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦେଇଦିଏ ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧ ଧନକୁ ନିଜର ପତ୍ନୀ ହସ୍ତରେ ଭୋଗବିଳାସ ପାଇଁ ଅର୍ପଣ କରେ । ଏହାପରେ ଅସ୍ତ୍ରଧାରଣ କରି ଦିନରାତି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ରାଜସେବାରେ ନିରତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ରାଜା ନିଜେ ଆଦେଶ କରନ୍ତି ସେତେବେଳେ ନିଜ ଗୃହକୁ ଯାଏ ।

6. इति कथां समाख्याय वेतालः निशि पथि यान्तं तं नृपं पुनरब्रवीत् – “राजन् ! ब्रूहि स योगेन्द्रः नरदेहे प्रवेशात् कथं वा पूर्वं प्रारुदत् ? किमर्थं वा अनृत्यत् ? अत्र मे महत् कौतुकं वर्तते ।” इति वेतालात् श्रुत्वा राजा मौनं विभज्य अवादीत् – ” श्रृणु वेताल ! बाल्ये पितृभ्यां लालितम् अद्यं इदं शरीरं त्याज्यमीति दुःखितः प्रथमं रुरोद । नवं देहं प्रविश्य अधिकं व्रतं साधयिष्यामि इति यौवनलाभहर्षीत् ननर्त च ।”

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହିଭଳି କଥା କହି ବେତାଳ ରାତ୍ରିରେ ମାର୍ଗରେ ଅତିକ୍ରମ କରୁଥିବା ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ପୁନର୍ବାର କହିଲା – ‘ରାଜନ୍ ! ନରଦେହରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେହି ଯୋଗୀଶ୍ରେଷ୍ଠ କାହିଁକି କ୍ରନ୍ଦନ କରୁଥିଲେ ? କେଉଁଥିପାଇଁ ନାଚୁଥୁଲେ ? ଏ ବିଷୟରେ ମୋର ଅତ୍ୟନ୍ତ କୌତୂହଳ ଜାତ ହେଉଛି ।’’ ଏହିକଥା ବେତାଳଠାରୁ ଶୁଣି ରାଜା ମୌନ ତ୍ୟାଗକରି କହିଲେ – ‘ହେ ବେତାଳ, ତୁମେ ଶୁଣ ! ବାଲ୍ୟକାଳରେ ପିତାମାତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲାଳିତପାଳିତ ହୋଇଥିବା ସେହି ଶରୀରକୁ ଆଜି ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ହେବ ବୋଲି ଦୁଃଖ୍ ହୋଇ ପ୍ରଥମେ କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲା । ନୂତନ ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଅଧୂକ ବ୍ରତସାଧନ କରିବି ବୋଲି ଯୌବନଲାଭ ଆନନ୍ଦରେ ନାଚିବାକୁ ଲାଗିଲା ।’’

7. अस्ति कस्मिंञ्चिदुवनप्रदेशे नानाजलचरसनाथं महत्सरः । तत्र च कृताश्रयो वक एको वृद्धभावमुपागतो मत्स्यान्व्यापादयितुमसामर्थः । ततश्च क्षुत्क्षामकण्ठः सरस्तीर उपविष्टो मुक्ताफलप्रकरसदृशैरश्रुप्रवाहैर्धरातलमभिषिञ्चन् रुरोद । एकः कुलीरको नानाजलचरसमेतः समेत्य तस्य दुःखेन दुःखितः सादरमिदमूचे ‘माम, किमद्य त्वया नाहारवृत्तिरनुष्ठीयते । केवलमश्रुपूर्णनेत्रभ्यां सनिःश्वासेन स्थीयते ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ବନପ୍ରଦେଶରେ ନାନା ଜଳଚରଯୁକ୍ତ ବଡ଼ ହ୍ରଦଟିଏ ଅଛି । ସେଠାରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଉଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ବଗ ବୃଦ୍ଧ ହୋଇଯିବାରୁ ମାଛମାନଙ୍କୁ ମାରିବାପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଗଲା । ତା’ପରେ କ୍ଷୁଧାରେ ଶୁଷ୍କକଣ୍ଠ ହୋଇ ସେହି ହ୍ରଦକୂଳରେ ବସି ମୁକ୍ତାଫଳ ସଦୃଶ ଅଶୁପ୍ରବାହଦ୍ଵାରା ପୃଥ‌ିବୀତଳକୁ ଓଦାକରି କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଗୋଟିଏ କଙ୍କଡ଼ା ନାନା ଜଳଜୀବଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ତା’ର (ବଗର) ଦୁଃଖରେ ଦୁଃଖ୍ ହୋଇ ଆଦରର ସହିତ ଏହିପରି କହିଲା – ‘ମାମୁ, କାହିଁକି ଆପଣ ଆଜି କିଛି ନ ଖାଇ ନ ପିଇ ନିରାହାର ରହିଛନ୍ତି । କେବଳ ଅଶ୍ରୁପୂର୍ଣ୍ଣ ନୟନରେ ଦୀର୍ଘନିଃଶ୍ବାସ ପକାଇ ବସିଅଛନ୍ତି ।’’

8. अथाऽसौ महीपतिः सूच्यग्रविद्ध इव तच्छयनं त्यक्त्वा तत्क्षणादेवोत्थितः – ‘अहो, ज्ञायतामत्र प्रच्छादनपटे मत्कुणो युको वा नूनं तिष्ठति, येनाहं दष्टः’ इति । अथ ये कचुकिनस्तत्र स्थितास्ते सत्वरं प्रच्छादनपट गृहीत्वा सुक्ष्मदृष्ट्या वीक्षांचकुः । अत्रन्तरे स मत्कुणञ्चापल्यात् खान्दं प्रविष्टः । सा मन्दविसर्पिणयापि वस्त्रसन्ध्यन्तर्गता तैर्दृष्टा व्यापादिता च ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଅନନ୍ତର ରାଜା ଛୁଞ୍ଚର ଅଗ୍ରବିଦ୍ଧ ହେଲାଭଳି ସେହି ଶଯ୍ୟାକୁ ଛାଡ଼ି ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ତାହାକୁ ତ୍ୟାଗକରି ଉଠିପଡ଼ିଲେ – ‘ଆହେ, ଦେଖ ଏହି ପ୍ରଚ୍ଛାଦନ ବସ୍ତ୍ରରେ ଛାରପୋକ ବା ଉକୁଣି ରହିଯାଇଛି ଯାହାଦ୍ୱାରା କି ମୁଁ ଦଂଶିତ ହୋଇଛି ।’ ଏହାପରେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ରାଜକର୍ମଚାରୀମାନେ ଥିଲେ ସେମାନେ ସହସା ସେହି ଆଚ୍ଛାଦକ ବସ୍ତ୍ର ଧରି ତନ୍ନ ତନ୍ନ କରି ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଛାରପୋକଟି ଚପଳତା ହେତୁରୁ ଖଟ ମଧ୍ୟରେ ପଶିଗଲା ।

9. ततः कदाचित् देवसभायां पुरन्दरः सकलमुनिवृन्दमध्यस्थं वीणामुनिम् आह – ‘मुने ! इदानीं भूलोके का नाम वार्ता’ इति । ततः नारदः प्राह – “सुरनाथ ! न किमपि आश्चर्यम् । किन्तु धारानगरवासी श्री भोजभूपालो रोगपीडीतो नितराम् अस्वस्थो वर्तते । स तस्य रोगः केनापि न निवारितः । तत् अनेन भोज – नृपालेन भिषग्वरा अपि स्वदेशात् निष्कासिताः । वैद्यकशास्त्रमपि अनृतमितिं निरस्तम् ।”

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହାପରେ କୌଣସି ଏକ ସମୟରେ ଦେବସଭା ମଧ୍ଯରେ ଇନ୍ଦ୍ର ସକଳ ମୁନିବୃନ୍ଦଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବୀଣାମୁନି ନାରଦଙ୍କୁ କହିଲେ – ‘ହେ ମୁନି ! ବର୍ତ୍ତମାନ ପୃଥିବୀଲୋକର ଖବର କଅଣ?’ ତା’ପରେ ନାରଦ କହିଲେ – “‘ସୁରନାଥ ! ସେଭଳି କିଛି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଧାରାନଗରରେ ବାସ କରୁଥିବା ଶ୍ରୀ ଭୋଜରାଜ ରୋଗପୀଡ଼ିତ ହୋଇ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅସୁସ୍ଥ ଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ସେହି ରୋଗ କେହିହେଲେ ଭଲ କରିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ରାଜା ଭୋଜ ୟା’ ମଧ୍ୟରେ ବୈଦ୍ୟଶ୍ରେଷ୍ଠମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଦେଶରୁ ବାହାର କରିଦେଲେଣି । ଡାକ୍ତରୀବିଦ୍ୟା ମଧ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେଲାଣି ।’’

10. अस्ति कस्मिंश्चिद् वनप्रदेशे महान् न्यग्रोधपादपः । तत्र मेघवर्णो नाम वायसराजः प्रतिवसति स्म । स तत्र विहितदुर्गरचनः सपरिजनः कालं नयति । तथाऽन्योऽरिमर्दन नामोलूकराजो असंख्योलूकपरिवारो गिरिगुहादुर्गाश्रयः प्रतिवसति स्म । स उलूकराजः पूर्वविरोधवशाद् यं कंचिद् वायसम् आसादयति तं व्यापाद्यं । – ! गच्छति । अथान्येद्युः स वायसराजः सवान्साचिवानुहूय प्रोवाच भोः ! उल्लुकराजस्तावदस्माकं शत्रुः नित्यमेव निशागमे समेत्य अस्मत्पक्षाविनाशं करोति । तत्कथमस्य प्रतिविधातव्यम् ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ବନପ୍ରଦେଶରେ ଏକ ବିଶାଳ ବଟବୃକ୍ଷ ଥିଲା । ସେଠାରେ ମେଘବର୍ଣ୍ଣ ନାମକ କାକରାଜ ବାସ କରୁଥିଲା । ସେ ସେଠାରେ ନିଜର ପରିଜନ ସହିତ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣ କରି କାଳ କଟାଉଥିଲା । ସେହିଭଳି ଅରିମର୍ଦ୍ଦନ ନାମକ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଉଲ୍ କରାଜ ନିଜର ଅସଂଖ୍ୟ ଉଲୂକ ପରିବାର ସହିତ ଗିରିଗୁମ୍ଫା ଦୁର୍ଗକୁ ଆଶ୍ରୟକରି ବାସ କରୁଥିଲା । ସେହି ଉଲ୍ କରାଜ ପୂର୍ବଶତ୍ରୁତା ବଶରୁ ଯେଉଁ କୁଆକୁ ପାଉଥିଲା ତାକୁ ମାରି ପଳାଇଯାଉଥଲା । ଅନନ୍ତର ଅପର ଏକଦିନ ସେହି କାକରାଜ ସମସ୍ତ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଡକାଇ କହିଲା – ‘ହେ ମନ୍ତ୍ରୀଗଣ ! ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଶତ୍ରୁ ଉଲ୍ କରାଜ ପ୍ରତିଦିନ ରାତ୍ରି ଆଗମନରେ ଆମ୍ଭ ସହ ମିଶି ଆମ୍ଭ ପରିବାରକୁ ବିନାଶ କରୁଅଛି । ତେଣୁ ଏହାର କିଭଳି ପ୍ରତିକାର କରାଯିବ ?’

11. एवं क्रमेण ते गच्छन्तोऽवन्तीं प्राप्ताः । तत्र शिप्राजले कृतस्नाना महाकालं प्रणम्य यावन्निच्छान्ति, तावत् भैरावनन्दो नाम योगी सम्मुखो बभूव । ततस्तं ब्राह्मणोचितविधिना सम्भाव्य तेनैव सह तस्य मठं जग्मुः अथ तेन ते पृष्ठाः – ‘कुतो भवन्तः समायताः ? क्व यास्यथ ? किं प्रयोजनम् ? ततस्तरैभिहितम् – ‘वयं सिद्धियातिकाः । तत्र यास्याम, यत्र धनप्राप्तिर्भूत्युर्वा भविष्यत्येव निश्चयः’ । भैरवानन्दोऽपि तेषां सिद्ध्यर्थं बहुपायं सिद्धिवतिचतुष्टयं कृत्वा अर्पयत् । आह च – ‘गम्यतां हिमालयादिशि । तत्र सम्प्रत्पानां यत्र वार्तिः पतिष्याति तत्र निधिमसन्दिग्धं प्रप्स्यथ’ ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହିଭଳି ସେମାନେ ଯାଇ ଅବନ୍ତୀ ନଗରୀରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେଠାରେ ଶିପ୍ରାଜଳରେ ସ୍ନାନସାରି ମହାକାଳେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରି ଯେତେବେଳେ ଯିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ସେହି ସମୟରେ ଭୈରବାନନ୍ଦ ନାମକ ଯୋଗୀକୁ ଭେଟିଲେ । ତା’ପରେ ତାଙ୍କୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବିହିତ ବିଧିରେ ସମାର୍ଜନ କରି ତାଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ମଠକୁ ଗଲେ । ସେ ଯୋଗୀ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ – ‘ଆପଣମାନେ କେଉଁଠାରୁ ଆସିଲେ ? କେଉଁଆଡ଼େ ଯିବେ ? ଆପଣମାନଙ୍କର କି ପ୍ରୟୋଜନ ଅଛି?’ ତା’ପରେ ସେମାନେ କହିଲେ – ‘ଆମ୍ଭେ ସିଦ୍ଧିଯାତ୍ରୀ ଅଟୁ । ଆମ୍ଭେ ସେହିଠାକୁ ଯିବୁ ଯେଉଁଠାରୁ ନିଶ୍ଚିତ ଧନପ୍ରାପ୍ତି ହେବ ।’ ଭୈରବାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ବହୁ ଉପାୟଯୁକ୍ତ ସିଦ୍ଧିକାରକ କରଣ୍ଡକ ଚାରୋଟି ପ୍ରଦାନ କଲେ ଏବଂ କହିଲେ – ‘ହିମାଳୟ ଦିଗରେ ଯାଅ । ଆପଣମାନେ ପାଇଥ‌ିବା ଏହି ସିଦ୍ଧି କରଣ୍ଡକ ଯେଉଁଠାରେ ଖସିପଡ଼ିବ ସେହିଠାରେ ଧନ ନିଃସନ୍ଦେହ ଭାବରେ ଲାଭ କରିବ ।

12. ह्वैनसाङ्गमहोदयस्तु नीजभारतयात्रावर्णनप्रसंङ्गे विद्यालयानां विवरणं प्रस्तुस्तवान् । तस्यानुसारम् – अस्मप्रदेशे कामरूपं वैदिक – विद्याया महाकेन्द्रमभूत् । विद्यालयोऽयं राज्ञा भास्करवर्मणा स्थापितः । काशीकलिङ्गोज्जयिन्यादिभ्यः प्रदेशभ्यः विद्यार्थिनेस्तत्रागताः । तास्मिन् युगे काश्यां वहुनिदेवमन्दिराणि बभ्रुवुः । तत्र निर्मलजलप्रस्रवाः प्रवाहिताः ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ହେନ୍‌ସାଂ ମହୋଦୟ ନିଜର ଭାରତଯାତ୍ରା ବର୍ଣ୍ଣନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କର ବିବରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତାନୁସାରେ କାମରୂପ ବୈଦିକବିଦ୍ୟାର ଏକ ବିଶାଳ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା । ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟ ରାଜା ଆସୁଥିଲେ । ସେହି ଯୁଗରେ କାଶୀ ପ୍ରଦେଶରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଦେବମନ୍ଦିର ଥିଲା । ସେଠାରେ ନିର୍ମଳ ଜଳ ପ୍ରସ୍ରବଣଗୁଡ଼ିଏ

13. सन्ति पञ्च मातरः इति हि पण्डिताः वदन्ति । तासां मातृणाम् अन्यतमा खलु पृथिवी । यतः सा माता इव लोकान् धारयति पालयति च । पृथिव्याश्च अंशविशेषो नराणां जन्मभूमिः । सापि मातृवत् सदा माननीया । जननी यथा मातृभक्तानाम्, जन्मभूमिस्तथा देशभक्तानां परमा देवता । तस्याः कृते ते प्राणान् अपि परित्यजन्ति, किं पुनः स्वर्गम् । अतः जननीव स्वर्गदापि अधिका जन्मभूमिः । ये खलु देशभक्ताः, ते जन्मभूमि विहाय स्वर्गमपि गन्तुं नेच्छान्ति । नास्ति तेषां कृते अन्यः स्वर्गः । जन्मभूमिरेव तेषां परमः स्वर्गः ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ପଣ୍ଡିତମାନେ ପଞ୍ଚସଂଖ୍ୟକ ମାତା ଅଛନ୍ତି ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ସେହି ମା’ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପୃଥ‌ିବୀ ଅନ୍ୟତମା ଅଟେ । ଯେହେତୁ ସେ ମା’ ଭଳି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଧାରଣ କରିଛି ଓ ପରିପାଳନ କରୁଅଛି । ଲୋକମାନଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ପୃଥ‌ିବୀର ଅଂଶବିଶେଷ ଅଟେ । ଏଣୁ ଜନ୍ମଭୂମି ମା’ ଭଳି ସମ୍ମାନଯୋଗ୍ୟ । ମାତୃଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଜନନୀ ଭଳି ଦେଶଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ପରମ ଦେବତା ଅଟେ । ତାହା ନିମନ୍ତେ ସେମାନେ ପ୍ରାଣବଳି ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସ୍ବର୍ଗ ସେମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ତୁଚ୍ଛ । ଏଣୁ ଜନନୀ ଭଳି ଜନ୍ମଭୂମି ସ୍ବର୍ଗଠାରୁ ସମସ୍କୋ ଅଟେ । ଯେଉଁମାନେ ଦେଶଭକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ସେମାନେ ଜନ୍ମଭୂମିକୁ ଛାଡ଼ି ସ୍ବର୍ଗକୁ ମଧ୍ୟ ଯିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସ୍ଵର୍ଗ ନାହିଁ । ଜନ୍ମଭୂମି ହିଁ ସେମାନଙ୍କର ପରମ ସ୍ଵର୍ଗ ଅଟେ ।

14. कस्मिंश्चित् देशे देवशर्मा नाम परिव्राजकः प्रतिवसति स्म । तस्य अनेकवस्त्रविक्रयवशात् मह्ती वित्तमात्रा संजाता । ततः स न कस्यचित् विश्वसिति । नक्तन्तिवं तां वित्तमात्रां कक्षान्तरात् न मुञ्चति । अथ परावित्तपहारी कश्चित् धूर्त – स्तामर्थमात्रां तस्य कक्षान्तरगतां विलोक्य व्यचिन्तयत् – ‘कथं मया अस्य इयमर्थमात्रा हर्त्तव्या’ ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ଦେଶରେ ଦେବଶର୍ମା ନାମକ ପରିବ୍ରାଜକ ବାସ କରୁଥିଲା । ତା’ର ଅନେକ ବସ୍ତ୍ର ବିକ୍ରି ହେବା କାରଣରୁ ବିପୁଳ ଧନରାଶି ଜମା ହୋଇଥିଲା । ସେହି ପରିବ୍ରାଜକ (ବିପୁଳ ଧନରାଶି ହେତୁରୁ) କାହାକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନଥିଲା । ସେ ନିଜର ସେହି ଧନମାତ୍ରାକୁ ନିଜ ଗୃହରୁ ଦିବାରାତ୍ର ବାହାରକୁ ଯିବାକୁ ଦେଉନଥୁଲା, (ଅର୍ଥାତ୍ ତ୍ୟାଗ କରୁନଥିଲା) । ପରଧନ ହରଣକାରୀ କୌଣସି ଭୂଇଁ ତା’ର (ଦେବଶର୍ମାର) ଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ଧନରାଶିକୁ ଦେଖ୍ ଚିନ୍ତା କରିବାକୁ ଲାଗିଲା – ‘କିଭଳି ଭାବରେ ମୁଁ ଏହାର ଧନକୁ ଅପହରଣ କରିବି ।’’

15. विक्रमार्के राज्यं कुर्वति कश्चित् योगी उज्जायिर्नी प्रति आगतः । स च वेदज्योतिभरतशास्त्रादिषु अतीव कुशलः, किं बहुना ? तत्सदृशोऽन्यो नास्ति । स साक्षात् सर्वज्ञ एव । एकदा विक्रमो राजा तस्य प्रसिद्धिं श्रुत्वा तमाह्वातुं पुरोहितं प्रेषितवान् । पुरोहितोऽपि तदान्तिकं गत्वा नमस्कृत्याब्रवीत् – ‘भोः स्वामिन्, राजा भवन्तमाह्मयाति, तदागन्तव्यम् ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ରାଜ୍ୟଶାସନ କରିବା ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ଯୋଗୀ ଉଜ୍ଜୟିନୀରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେ ବେଦ, ଜ୍ୟୋତିଷ ଏବଂ ଭରତଶାସ୍ତ୍ରାଦି ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ଅତୀବ ଦକ୍ଷ ଥିଲେ । ଅଧିକା ବା କ’ଣ କହିବା ? ତାଙ୍କ ଭଳି ଆଉ କେହି ନଥିଲେ । ସେ ସାକ୍ଷାତ୍ ସର୍ବଜ୍ଞ ଥିଲେ । ଥରେ ରାଜା ବିକ୍ରମ ତାଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ଡାକିବା ପାଇଁ ନିଜର ପୁରୋହିତଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ । ପୁରୋହିତ ମଧ୍ୟ ସେହି ଯୋଗୀଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ନମସ୍କାର କରି କହିଲେ ସ୍ଵାମୀ ! ରାଜା ଆପଣଙ୍କୁ ଡକାଇ ଅଛନ୍ତି, ସେଠାକୁ (ରାଜଦରବାରକୁ) ଯାଆନ୍ତୁ ।

16. दीपोत्सवः भारतीयानां प्रसिद्धं पर्व अस्ति । अस्य प्रारम्भः रामायणकालात् अभवत् । यदा श्रीरामचन्द्रः रावणं निहत्य अयोध्यायाम् आगच्छत् तदा जनैः स्वगृहेषु मंगलसूचकाः दीपकाः प्रज्वालिताः । अस्मिन् उत्सवे जनाः लक्ष्मीपूजां कुर्वन्ति । अयमुत्सवः कार्त्तिकमासस्य अमावास्यायां संपाद्यते । पर्व इदम् प्रकाशस्य पर्व भवति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଦୀପୋତ୍ସବ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପର୍ବ ଅଟେ । ଏହାର ଆରମ୍ଭ ରାମାୟଣକାଳରୁ ହୋଇଥିଲା । ଯେତେବେଳେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାବଣକୁ ମାରି ଅଯୋଧ୍ୟାକୁ ଆସିଥିଲେ ସେତେବେଳେ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଜ ନିଜ ଘରମାନଙ୍କରେ ମଙ୍ଗଳସୂଚକ ଦୀପ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଉତ୍ସବରେ ଲୋକମାନେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପୂଜା କରନ୍ତି । ଏହି ଉତ୍ସବ କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ଅମାବାସ୍ୟାରେ ସଂପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ପର୍ବ ପ୍ରକାଶର ପର୍ବ ଅଟେ ।

17. कश्मिंश्चिद् तपोवने धौम्यनामा ऋषिः अवसत् । तस्य आश्रमे विद्यार्थिनः विद्याध्ययनार्थम् आगच्छन्ति स्म । तेषु शिष्येषु आरुणिः अपि एकतमः आसीत् । सः सौम्यः विनम्रः सरलहृदयश्च आसीत् । एकदा ऋषिः तं वर्षर्तौ आश्रमस्य क्षेत्रेषु जलं रोद्धुम् प्रेषयत । आरुणिः गुरोः आज्ञा स्वीकृत्य तथा कर्तुं क्षेत्रम् अगच्छत् । गुरोः आज्ञा कथं सफला भवेत् इति विचार्य स – निजशरीरमेव वन्धस्थाने अस्थापयत् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ତପୋବନରେ ଧୌମ୍ୟ ନାମକ ଋଷି ବାସ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଶ୍ରମରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀମାନେ ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଆସୁଥିଲେ । ସେହି ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆରୁଣି ମଧ୍ଯ ଏକ ଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ । ସେ ସୁନ୍ଦର, ବିନମ୍ର ଓ ସରଳ ହୃଦୟର ଥିଲେ । ଥରେ ଋଷି ତାକୁ ବର୍ଷାଋତୁରେ ଆଶ୍ରମର କ୍ଷେତରେ ଜଳ ରୋକିବାକୁ ପଠାଇଲେ । ଆରୁଣି ଗୁରୁଙ୍କର ଆଜ୍ଞାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ସେହିପରି କରିବାକୁ କ୍ଷେତକୁ ଗଲେ । ଗୁରୁଙ୍କର ଆଜ୍ଞା କିପରି ସଫଳ ହୋଇପାରିବ ଏହା ବିଚାରକରି ସେ ନିଜ ଶରୀରକୁ ହିଁ ବନ୍ଧ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥାପନ କଲେ ।

18. को न जानाति महात्मनो गान्धिनो नाम । एष खलु महापुरुषो न केवलं भारतस्य हितमाचचार, अपितु विश्वस्यापि जगतः । यद्यपि नास्ति साम्प्रतं महात्मा गान्धी अस्मिन्नवसरे जगति भैतिकेन देहेन, किन्तु यशः शरीरेण अद्यापि विद्यते, स्थास्यति च चिरम् । सत्यम्, अहिंसा, लोकसेवा च रत्नन्नयमस्य जीवनस्य प्रधानमुदेश्यमासीत् । एततत्रयस्य उपासनयैव एष विश्ववन्दनीयो जातः ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କିଏ ନ ଜାଣେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ନାମ । ଏହି ମହାପୁରୁଷ କେବଳ ଭାରତର ହିତସାଧନ କରିନାହାଁନ୍ତି, ପରନ୍ତୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ତଥା ସଂସାରର ହିତସାଧନ କରିଛନ୍ତି । ଯଦିଚ ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ନାହାଁନ୍ତି ଏହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଭୌତିକ ଶରୀରରେ; କିନ୍ତୁ ଯଶ ଶରୀରରେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ରହିଛନ୍ତି ଓ ଚିରକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଥ‌ିବେ । ସତ୍ୟ, ଅହିଂସା ଓ ଲୋକସେବା ତିନିଗୋଟି ରତ୍ନ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରଧାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା । ଏହି ତିନଗୋଟିଦ୍ଵାରା ସେ ବିଶ୍ୱବନ୍ଦିତ ହେ।ଇଛନ୍ତିା

19. मनुष्य: जीवननिर्वाहय यां कामपि आजीविकां गृहीतुं शक्नोति । पठनं, पाठनं, कृषि, वाणिज्यं, सेवाकर्म, समाजसेवादिकं वा प्रन्तु स सदा जीवन साफल्या सत्कर्म अवश्य कुर्यात् । निरूदेश्यं जीवनं विनश्यति । अतः कदाचिदपि उदेश्यत्यागो न विधेयः । मनुष्यस्य सदूयोगेन सदुदेश्यमपि अवश्यं पूर्णं भवति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ନିର୍ବାହ ନିମନ୍ତେ ଯେକୌଣସି ଜୀବିକା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ । ପଠନ, ପାଠନ, କୃଷି, ବାଣିଜ୍ୟ, ସେବାକର୍ମ ବା ସମାଜସେବାଦି, କିନ୍ତୁ ସେ ସର୍ବଦା ଜୀବନର ସଫଳତା ନିମନ୍ତେ ସତ୍ଵକର୍ମ ଅବଶ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରହିତ ଜୀବନ ବିନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ କେବେହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟର ସତ୍ ଉଦ୍ୟୋଗଦ୍ଵାରା ସଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମଧ୍ଯ ନିଶ୍ଚୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 14 Limit and Differentiation Ex 14(c) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 14 Limit and Differentiation Exercise 14(c)

Question 1.

Evaluate the following limits :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x}{\sin 2 x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin 3 x}{\sin 5 x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin m x}{\sin n x}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\tan \alpha x}{x}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1-\cos x}{x^2}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin x^{\circ}}{x}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow \pi} \frac{\sin x}{\pi-x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \frac{1-\sin x}{\left(\frac{\pi}{2}-x\right)^2}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1-\cos ^3 x}{x \sin 2 x}\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1+\sin x-\cos x}{1-\sin x-\cos x}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\tan x-\sin x}{x^3}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{(1-\cos x)^2}{\tan ^3 x-\sin ^3 x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}}\left(\frac{\pi}{2}-x\right) \tan x\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{4}} \frac{\cos x-\sin x}{\cos 2 x}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x-x \cos 2 x}{\sin ^3 2 x}\)
Solution:

(xvi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}}{\tan x}\)
Solution:

(xvii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{2 \sin x-\sin 2 x}{x^3}\)
Solution:

(xviii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\cos x-\cos 5 x}{\cos 2 x-\cos 6 x}\)
Solution:

(xix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sin ^{-1} x}{x}\)
Solution:

Question 2.
Evaluate
(i) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{x \sin \alpha-\alpha \sin x}{x-\alpha}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} x \sin \frac{1}{x}\)
Solution:

Question 3.
Evaluate the following limits :
(i) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sin (x+h)-\sin x}{h}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\cos (x+h)-\cos x}{h}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\tan (x+h)-\tan x}{h}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{{cosec}(x+h)-{cosec} x}{h}\)
Solution:

(v) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sec (x+h)-\sec x}{h}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\cot (x+h)-\cot x}{h}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+h}-\sqrt{x}}{h}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\log _{\mathrm{a}}(x+h)-\log _a x}{h}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\ln (x+h)-\ln x}{h}\)
Solution:

(x) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{a^{x+h}-e^x}{h}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{e^{x+h}-e^x}{h}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{h \rightarrow 0}\left\{\frac{1}{(x+h)^3}-\frac{1}{x^3}\right\}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{\sin (x+h)-\sin (x-h)}{h}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{h \rightarrow 0} \frac{1}{h}\left\{\frac{1}{\sqrt{x+h}-\frac{1}{\sqrt{x}}}\right\}\)
Solution:

Question 4.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\log _e\left(1+\frac{x}{2}\right)}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x-1}{\log _e x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{\log _e(2 x-1)}{x-1}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\log _e(x+1)}{\sqrt{x+1}-1}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 2} \frac{\log _e(x-1)}{x^2-3 x+2}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-1}{x}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-e^{-a x}}{x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{3 x}-e^{2 x}}{e^{4 x}-e^{3 x}}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^{2 x}-1}{x}\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^x-b^x}{x}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{2^{x-1}-1}{x-1}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{a^x-a^{-x}}{x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{3^x-3}{x-1}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{3^x-2^x}{4^x-3^x}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{2^{x-1}-1}{\sqrt{x}-1}\)
Solution:

Question 5.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+1}-1}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x+2}-\sqrt{2}}{x}\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x}-\sqrt{5}}{x-5}\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{3-2 x}-\sqrt{3}}{x}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 5} \frac{\sqrt{x-1}-2}{x-5}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x^2-\sqrt{x}}{\sqrt{x}-1}\)
Solution:

(vii) \(\lim _{x \rightarrow a} \frac{\sqrt{x-b}-\sqrt{a-b}}{x^2-a^2}\), (a > b)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{x^{\frac{1}{m}}-1}{x^{\frac{1}{n}}-1}\) (m, n are integers)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{x^2+1}-1}{\sqrt{x^2+4}-2}\)
Solution:

= \(\frac{2+2}{1+1}=\frac{4}{2}\) = 2

(x) \(\lim _{x \rightarrow \infty}(\sqrt{x+1}-\sqrt{x})\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow \infty}\left(\sqrt{x^2+1}-\sqrt{x^2-1}\right)\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt[3]{1+x}-\sqrt[3]{1-x}}{x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{(x+9)^{\frac{3}{2}}-27}{x}\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{\sqrt{1+x}-\sqrt{1-x}}{\sqrt[3]{1+x}-\sqrt[3]{1-x}}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{a_0+a_1 x+a_2 x^2+\ldots+a_m x^m}{b_0+b_1 x+b_2 x^2+\ldots+b_n x^n}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{a_0+a_1 x+a_2 x^2+\ldots+a_m x^m}{b_0+b_1 x+b_2 x^2+\ldots+b_n x^n}\)
= \(\left\{\begin{array}{lll}
\infty & \text { if } & m>n \\
0 & \text { if } & m<n \\
\frac{a_m}{b_n} & \text { if } & m=n
\end{array}\right.\)

Question 6.
Evaluate the following :
(i) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \frac{\sin x}{x}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \infty} x\left(a^{\frac{1}{x}}-1\right)\), a > 0
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x^{\frac{1}{2}}+2 x+3 x^{\frac{3}{2}}}{2 x^{\frac{1}{2}}-2 x^{\frac{5}{2}}+4 x^{\frac{7}{2}}}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x^{\frac{1}{2}}+2 x+3 x^{\frac{3}{2}}}{2 x^{\frac{1}{2}}-2 x^{\frac{5}{2}}+4 x^{\frac{7}{2}}}\)
= \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1+2 \sqrt{x}+3 x}{2-2 x^2+4 x^3}=\frac{1}{2}\)

(iv) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \sqrt{x}\{\sqrt{x+1}-\sqrt{x}\}\)
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow \infty} x^2\left\{\sqrt{x^4+a^2}-\sqrt{x^4-a^2}\right\}\)
Solution:

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \cos (\sin x)\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0} \cos (\sin x)\)
= cos (sin 0) = cos 0 = 1

(vii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \log _e \frac{\sqrt{1+x}-1}{x}\)
Solution:

(viii) \(\lim _{x \rightarrow 2} \log _e \frac{x^2-4}{\sqrt{3 x-2}-\sqrt{x+2}}\)
Solution:

(ix) \(\lim _{x \rightarrow \infty} \log _e\left(1+\frac{a}{x}\right)^x\)
Solution:

(x) \(\lim _{x \rightarrow 0} \log _e(1+b x)^{\frac{1}{x}}\)
Solution:

(xi) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{4}} \frac{\sin \left(\frac{1-\tan x}{1+\tan x}\right)}{\frac{\pi}{4}-x}\)
Solution:

(xii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \log \frac{1-\sin ^3 x}{\cos ^2 x}\)
Solution:

(xiii) \(\lim _{x \rightarrow \infty} e^x\left(a^{\frac{1}{x}}-1\right)\)
Solution:

(xiv) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{x\left(e^{\frac{\sqrt{1+x^2+x^4-1}}{x}-1}\right)}{\sqrt{1+x^2+x^4}-1}\)
Solution:

(xv) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{b \tan x\left(e^{\sin \frac{a x}{b x}-\frac{a}{b}}\right)}{b \sin a x-a \tan b x}\)
Solution:

Question 7.
Examine the existence of the following limits :
(i) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \log _a x\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0+} \log _a x\)
= \(\lim _{h \rightarrow 0} \log _a h=-\infty\)
∴ The limit exists

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \frac{\pi}{2}} \tan x\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0}{cosec} x\)
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 0-} \frac{1}{e^x}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0-} \frac{1}{e^x}\) = 0 because as
x → 0, \(\frac{1}{x}\) → ∞
So \(e^{\frac{1}{x}}\) → 0
∴ The limit exists.

(v) \(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{1}{e^x}\)
Solution:
\(\lim _{x \rightarrow 0+} \frac{1}{e^x}\) = \(\lim _{h \rightarrow 0} e^{\frac{1}{h}}=e^{\infty}\) = ∞
The limit exists.

(vi) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{1}{e^{\frac{1}{x}}-1}\)
Solution:

Question 8.
(i) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{\tan a(x-\alpha)}{x-\alpha}=\frac{1}{2}\)
Solution:

(ii) \(\lim _{x \rightarrow \alpha} \frac{\tan a x}{\sin 2 x}=1\)
Solution:

(iii) \(\lim _{x \rightarrow 0} \frac{e^{a x}-e^x}{x}\) = 2
Solution:

(iv) \(\lim _{x \rightarrow 1} \frac{5^x-5}{(x-1) \log _e a}\) = 5
Solution:

(v) \(\lim _{x \rightarrow 2} \frac{\log _e(2 x-3)}{a(x-2)}\) = 1
Solution:

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Poem 3 वसन्तः Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. व्यपैति _________ ।
(ग्रीष्म:, शीतं, वृष्टि:)
Answe:
शीतं

2. _________ च स्पृहा मन्दीभवति क्रमेण ।
(दृढ़कम्बलाय, स्नानाय, भ्रमणाय)
Answer:
दृढ़कम्बलाय

3. प्रवालवन्त: _________ विभान्ति ।
(तरव:, गिरय:, गुरव:)
Answer:
तरव:

4. प्राप्त: _________ वसन्तकाल: ।
(प्रकोपाय, प्रमोदाय, प्रकर्षाय)
Answer:
प्रमोदाय

5. प्राप्तः प्रमोदाय _________ ।
(ग्रीष्मकाल:, वर्षाकाल:, वसन्तकाल:)
Answer:
वसन्तकाल:

6. प्रतापम् _________ प्रकटिकरोति ।
( राजा, अर्क:, शूरः )
Answer:

7. _________ प्रतापाधिगमेन तुष्टा ।
(सोधो:, भर्तुः, राज्ञः)
Answer:
भर्तुः

8. भर्तुः प्रतापाधिगमेन _________ ।
(तुष्टा, रुष्टा, तप्ता)
Answer:
तुष्टा

9. छायापि दत्ते _________ आश्रितानाम् ।
(गुणम्, रतिम्, सुखम् )
Answer:

10. नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति _________ ।
(माला:, वृक्षाः, तारा : )
Answer:
वृक्षाः

11. नवैनवैरङ्कुरितै _________ ।
(प्रकम्पैः, प्रवालैः, प्रकामैः )
Answer:
प्रवालैः

12. _________ पारणयेव तृप्ताः ।
(कुपोषिताः, उपेविताः, उपोषिता: )
Answer:
उपोषिता:

13. नदन्ति नन्दन्ति च तैः _________ ।
(विहङ्गा:, भुजङ्गाः, प्लवङ्गाः)
Answer:
विहङ्गा:

14. उदेति _________ तरुपल्लावाग्रे ।
(भाव:, रङ्ग:, राग:)
Answer:
राग:

15. उदेति राग : _________ ।
( मयूरकण्ठे, शुककण्ठे, कलकलकण्ठे)
Answer:
कलकलकण्ठे

16. उदेति रागो हृदयेषु _________ ।
(यूनाम्, केषाम्, येषाम् )
Answer:

17. उदेति रामः _________ अधरोष्ठे ।
(सुनिता, वनिता, अनिता )
Answer:
वनिता

18. उद्यानभूमौ _________ लताश्च ।
( गौरव:, शिशवः, तरव:,)
Answer:
तरव:

19. पुष्पाणि येनाखिलमेव _________ ।
(अश्वम्, विश्वम्, पार्श्वम्)
Answer:
विश्वम्

20. विभाति वर्णलिखितैक _________ ।
(गोत्रम्, गात्रम्, चित्रम्)
Answer:
चित्रम्

21. च्यूतद्रुमेभ्यः _________ मद्यम् ।
(फलानि, कुसुमानि, पत्राणि )
Answer:
कुसुमानि

22. पिपासवो यत् परितो _________ ।
(खादन्ति, गच्छन्ति, भ्रमन्ति)
Answer:
भ्रमन्ति

23. पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च _________ ।
( सक्ताः, रक्ताः, शक्ता: )
Answer:
रक्ताः

24. रसालवृक्षोपवनेषु _________ ।
(दत्त:, चित्त:, मत्त:)
Answer:

25. _________ कस्य हरेन्न चित्तम् ।
(पुंस्कोकिलः, विहङ्गमः, प्लवङ्गमः)
Answer:

26. पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न _________ ।
(ज्ञानम्, भावम्, चित्तम्)
Answer:

27. जनस्य _________ रतिप्रियस्य ।
(मतेन, गीतेन, सत्येन)
Answer:

28. सत्याभिधानाः _________ क्रियन्ते ।
(यशोदाः, क्षणदाः, जलदा:)
Answer:
कुसुमानि

29. _________ परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(पौराः, वृद्धाः, वाला:)
Answer:
पौराः

30. पौराः परां _________ आप्नुवन्ति ।
(प्रीतिम्, कीर्तिम्, निर्वृतिम्)
Answer:

31. पौराः _________ निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(भृशं, सदा, परां )
Answer:
परां

32. दोलोत्सवं विरचयन्ति समर्च्य _________ ।
(विष्णुम्, कृष्णम्, रामम् )
Answer:
कृष्णम्

33. नृत्यन्ति संप्रति जना अथ _________ ।
(पूर्णिमायाम्, अमावास्यायाम्, संक्रन्तौ)
Answer:

34. लिम्पन्ति वर्ष्मणि _________ परिरभ्य दोर्भ्याम् ।
(अथ:, यूथ:, भिथः)
Answer:
भिथ:

35. संजाताः स्मरविवशाः स्त्रियः _________ ।
(जनास:, पुमांसः, देवास 🙂
Answer:

36. _________ प्रबलमदा वसन्तकाले ।
(नृत्यन्ति, निन्दन्ति, नन्दन्ति)
Answer:
नन्दन्ति

37. नन्दन्ति प्रबलमदा _________ ।
( वसन्तकाले, वर्षाकाले, ग्रीष्मकालो)
Answer:
वसन्तकाले

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. किं व्यपैति ?
Answer:
ଶୀତମ୍ ।

2. दृढ़कम्बलाय क्रमेण किं मन्दी भवति ?
Answer:
ସ୍ପୃହା ।

3. प्रवालवन्त: के विभान्ति ?
Answer:
ତରକଃ ।

4. किम्भूताः तरवः विभान्ति ?
Answer:
ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ।

5. किमर्थं वसन्तकाल: प्राप्तः ?
Answer:
ପ୍ରମୋଦାୟ।

6. अर्कः किं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ପ୍ରତାପମ୍ ।

7. कः प्रतापं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ଅଧଃ ।

8. कस्य प्रतापाधिगमेन छाया तुष्टा ?
Answer:
ଭତୁଃ ।

9. का अश्रितानां सुखं दत्ते ?
Answer:
ଛାୟା ।

10. नवाम्बुसिक्ता इव के भान्ति ?
Answer:
ବୃକ୍ଷାଃ ।

11. के नदन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

12. के नन्दन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

13. केंषां हृदयेषु राग: उदेति ?
Answer:
ପୂନାମ୍ ।

14. कुत्र तरव: लता च विभिन्नवर्णानि पुष्पाणि विकासयन्ति ?
Answer:
ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ।

15. तरवः लताश्च उद्यानभूमौ कानि विकासयन्ति ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ।

16. चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि किं क्षरन्ति ?
Answer:
ମଦ୍ୟମ୍ ।

17. क: चित्तं न हरेत् ?
Answer:
ପୁଂସ୍କୋକିକଃ ।

18. काः सत्याभिधानाः क्रियन्ते ?
Answer:
କ୍ଷଣଦଃ ।

19. के परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା/ପୌରାଃ ।

20. पौराः किम्भूतां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ପରାମ୍ ।

21. जना: पूर्णिमायाम् संप्रति किं विरचयन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବମ୍ ।

22. जना: कं समर्च्य नृत्यन्ति ?
Answer:
କୃଷ୍ଣମ୍ ।

23. पूर्णिमायां जनाः किं कुर्बन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବଂ ବିରଚୟନ୍ତି/କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

24. स्त्रियः पुमांसः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ସ୍ଵରବିବଶଃ ।

25. द्विपदः चतुष्पदः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ପ୍ରଣୟଭରା ।

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/पज्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. वसन्ते सूर्यः छाया च किं कुरुतः ?
Answer:
ବସନ୍ତେ କ୍ରମଶଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମ୍ ଉତ୍ତାପଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପତ୍ନୀ ଭବତି ଛାୟା । ସା ଭୁଭଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧା ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ଭବତି । ସା ଛାୟା ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଭିଂ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦଂ ପ୍ରଦଦାତି ।

2. विहङ्गाः कथं नदन्ति नन्दन्ति च ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପକୃତିଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଭବତି । ବୃକ୍ଷ ପଲ୍ଲବିତଃ ଭବନ୍ତି । ନବପଲ୍ଲବାଯୁକ୍ତା ବୃକ୍ଷାଃ ନବଦଳି ଆର୍ଦ୍ରଃ ଇବ ଶୋଭନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଇବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିଲାଭାଂ କୃତ୍ୱ କୂଜନ୍ତି ଆନନ୍ଦିତାଃ ଚ ଭାବନ୍ତି ।

3. रागः कुत्र कुत्र उदेति ?
Answer:
ଯଦି ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପାଦପାନାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଦୃଶ୍ୟତେ । କୋକିଳସ୍ୟ କଣ୍ଠେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ପଞ୍ଚମ ତାନଃ ଝଙ୍କୃତଃ ଭବତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାତଃ ଆବିର୍ଭବତି । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରୀତିଭାବ ଜାଗର୍ଭି ।

4. वसन्तकाले उद्यानभूमौ किं भवति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନେ ବୃକ୍ଷ ଲତାଃ ଚ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଏତେନ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ବିବିଧବର୍ଷେ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମିର୍ବ ଶୋଭତେ । ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ଚିତ୍ରରୂପମ୍ ଅତୀବ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ ଭବତି ।

5. कथं पिपीलिका: ऊर्ध्वमधश्च भ्रमन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

6. कथं क्षणदाः सत्याभिधानाः भवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ସାୟଂକାଳିକଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋହରଂ ଭବତି । ସାୟଂକାଳେ ପରସ୍ପରେଣ ସନ୍ତୋଷକାମେନ ମନୋରଞ୍ଜନମିଚ୍ଛନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ସମ୍ମଳିତଃ ସନ୍ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଆନନ୍ଦଲାଭାଂ କୃତ୍ୱା ରାତ୍ରେଃ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମକରଣସ୍ୟ ସାର୍ଥକତାଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । କ୍ଷଣଦା-କ୍ଷଣମ୍ ଉତ୍ସବଂ ବା ଦଦାତି ଇତି ଯା, ସା କ୍ଷଣାଦା ନାମ ରାତ୍ରୀ ।

7. पौराः केन रूपेण परां निर्वृतिम् आप्नुवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତାଗମେ ପ୍ରକୃତିଃ ହରିତିମା ଭବତି । ବୃକ୍ଷା ନବପଲ୍ଲବୌ କୁସୁମୈ ଚ ସମୃଦ୍ଧା ଭବନ୍ତି । ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍କା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତା ନଗରବାସିନଃ ପୌରାଃ ବା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ ।

8. दोलोत्सवे तथा होलीदिने जना: किं कुर्वन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ବିବିଧବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ସୁସଜ୍ଜିତଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଅନନ୍ତରଂ ତସ୍ୟ ପୂଜନମ୍ ଉତ୍ତମରୀତ୍ୟା କୃତ୍ୱା ତଂ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାପ୍ୟ
ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ଚ । ହୋଲିଦିନେ ଜନଃ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ପରସ୍ତରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ବିବିଧବର୍ଷେ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

9. प्रबलमदाः कथं वसन्तकाले नन्दन्ति ?
Answer:
ଯଦା ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ, ପୁରୁଷା ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ସମଗ୍ର ସଂସାରେ ଅନେକବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପାଶାଂ କାରଣାତ୍‌ ଏତେ ଅତିପ୍ରମତ୍ତାଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ବଳା ଭବନ୍ତେବ । ଅତଃ ଏବଂଭୂତଃ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशता पदैः अष्टाभिः वाक्यैवी उत्तरं लिखत –

1. वसन्तकाले प्राप्ते किं किं भवति ?
अथवा, वसन्ते प्राकृतिकी शोभा कीदृशी ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାପ୍ତି କ୍ରମେଣ ଶୀତଂ ବ୍ୟପୈତି । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀ ଭବତି । ତରନଃ ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ବିଭ୍ରାନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ କ୍ରମଶଃ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମୁଭାରଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ନବୈ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାକଃ ବୃକ୍ଷା ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି । ତଃ ବିହଙ୍ଗା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ । ରାଜଃ ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ, କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ, ବନିତାଧରୌଷେ, ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଚ ଉଦ୍‌ତି । ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଆମ୍ରବୃକ୍ଷଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରୁମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି । ଆମ୍ରବାଟିକାସୁ ଉନ୍ମତଃ କୋକିଳ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ବରେଣ ପଞ୍ଚମତାନଂ କୁର୍ବନ୍ ରସିକାନାଂ ମନଃ ହରତି । ବସନ୍ତେ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ମନୋହରୀ ଭବତି ।

2. वसन्ते सांस्कृतिकं चित्रं प्रदर्शयत ।
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାକୃତିକଶୋଭା ଯାଦୃଶୀ ମନୋହାରୀ ତାଦୃଶୀ ସାଂସ୍କୃତିକୀଶୋଭା ହୃଦୟଗ୍ରାହୀ ଭବତି । ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳୀନଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋର ମମ୍ । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ମନୋରଞ୍ଜନ ମିଚ୍ଛ ନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନା ଗ୍ୟାଦିଷ୍ଠୁ ଆନନ୍ଦ ଲଚ୍ଛ୍।ରାତ୍ରଃ ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତାଃ ପୌରା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନାଃ କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । ହୋଲିଦିନେ ମିଥ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲମ୍ଫନ୍ତି । ବସତ୍ତାଗମେ ପ୍ରିୟଂ, ପୁରୁଷା, ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମୁଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ପ୍ରବଳମଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ବିଶ୍ୱସ୍ମିନ୍ ଅନେକ ବହିଃ ବିକଚସୁମୈ ନନ୍ଦନ୍ତି । ଏବଂମୂଳ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

व्यपैति शीतं दृढकम्बलाय
स्पृहा च मन्दीभवति क्रमेण ।
प्रवालवन्तस्तरवो विभान्ति
प्राप्तः प्रमोदाय वसन्तकाल: ॥ ९ ॥

ବ୍ୟପୈତି ଶୀତଂ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ
ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି କ୍ରମେଣ ।
ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବେ ବିଭାନ୍ତି
ପ୍ରାତଃ ପ୍ରମୋଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ॥ ୧ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶୀତାଂ ବ୍ୟପେତି କ୍ରମେଣ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି । ତରବ ପ୍ରବାଳବତଃ ବିଭାନ୍ତି, ବସନ୍ତକାଳୀ ପ୍ରମୋଦାୟ ପ୍ରାପ୍ତ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟପେତି = ଦୂରକୁ ଚାଲିଯାଏ । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ କମ୍ବଳରେ ଘୋଡ଼ିହେବାକୁ । ତରକଃ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ନବପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ । ବିଭାନ୍ତି = ଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରମୋଦାୟ = ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ । ପ୍ରାପ୍ତ = ସମାଗତ ।

ଅନୁବାଦ – ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ଓ କ୍ରମେ କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କି ହେବାର ସ୍ପୃହା ମନ୍ଦୀଭୂତ ହୁଏ । ବୃକ୍ଷମାନେ ନବପଲ୍ଲବରେ ବିଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି, ବସନ୍ତ ସମୟ ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ ସମାଗତ ହୁଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧକବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କବି ଋତୁରାଜସ୍ୟ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭାଂ ମନୁଜୟେ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ।

କାଳସ୍ୟ ଋତୁଚକ୍ରଣ ଘୂର୍ଣାୟମାନଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଚ ଭବତି ସଂସାରମ୍ । ଋତୁଃ ଅପି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳଂ ଭବତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଧରାତଳମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା କ୍ରମଶଃ ଦୁଃସହଂ ଶୀତଂ ଦୂରଂ ପ୍ରୟାତି । ଶରୀରେ ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳମ୍ ଆଚ୍ଛାଦୟିତଂ ସ୍ପୃହା ନ ଭବେତି । ବୃକ୍ଷା କିସଳୟେ ମଣ୍ଡିତାଃ ଶୋଭନ୍ତେ । ଅତଃ ସର୍ବେଷାମ୍ ଆନନ୍ଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ସମାଗତଃ ଏବ । କବି ଯଥାରୀତ୍ୟା ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନସନ୍ଦେଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ତଦେବ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ରଚନାବଳୀ ସ୍ଥିତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ନାମକ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର କିପରି ଆଗମନ ହୋଇଛି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସମୟର ଋତୁଚକ୍ରରେ ସବୁକିଛି ଘୂର୍ଣାୟମାନ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ, ଏପରିକି ସ୍ବୟଂ ଋତୁ ମଧ୍ୟ । ଏଣୁ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତର ଅନ୍ତିମ କାଳ ତଥା ବସନ୍ତର ଅୟମାରମ୍ଭରେ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନୂତନ ପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶକୁ ବିଶୋଭିତ କରିଦିଏ । ସଭିଙ୍କ ମନରେ ଉନ୍ମାଦନା ତଥା ଆନନ୍ଦ ଭରିଦେବାପାଇଁ ଚିରବସନ୍ତକାଳର ଶୁଭାଗମନ ହୁଏ । ଏଣୁ କବି ଯେପରିଭାବେ ବସନ୍ତକାଳର ଆଗମନ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବ୍ୟପୈତି = ବି +ଅପ + ଏତି । ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବୋ = ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ + ତରବାଃ ।

ସମାସ – ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳ, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବସନ୍ତକାଳୀ = ବସନ୍ତସ୍ୟ କାକଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କ୍ରମେଣ = ‘ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟ’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ସ୍ପୃହାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ତରବାଃ ୧ ମା । ପ୍ରମୋଦାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ପ୍ରବାଳ + ବତୁପ୍ । ପ୍ରାପ୍ତ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨

शनैरुदीचीमभिहिण्डमान:
प्रतापमर्कः प्रकटीकरोति ।
भर्तुः प्रतापाधिगमेन तुष्टा
छायाऽपि दत्ते सुखमाश्रितानाम् ॥२॥

ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ
ପ୍ରତାପମର୍କ ପ୍ରକଟୀକରୋତି ।
ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାମେନ ତୁଷ୍ଟା
ଛାୟାଽପି ଦତ୍ତେ ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ ॥ ୨ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶନଃ ଉଦୀଚୀମ୍ ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ ଅକଃ ପ୍ରତାପଂ ପ୍ରକଟୀକରୋତି । ଛାୟା ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାର୍ଶ୍ଵମେନ ତୁଷ୍ଟା ଆଶ୍ରିତାନାଂ ସୁଙ୍ଖ ଦଭେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶନଃ = ଧୀରେ ଧୀରେ । ଉଦୀଚୀମ୍ = ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ । ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଯାଉ ଯାଉ । ଅକଃ = ସୂର୍ଯ୍ୟ । ପ୍ରତାପମ୍ = ତେଜକୁ । ଛାୟା = ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ । ଭତୁଃ = ନିଜ ସ୍ଵାମୀ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର । ତୁଷ୍ଟା = ସନ୍ତୁଷ୍ଟ । ଦତ୍ତେ = ଦେଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ ଯାଉ ଯାଉ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ତାପକୁ ପ୍ରକାଶିତ କରୁଛନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବଦ୍ଵାରା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀସୁନ୍ଦରରାଜମହୋଦୟଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଗତଃ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତଃ ବ୍ୟପେତି, ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ବଦିଶି ଭବେତି ପ୍ରାଚୀ ଅସ୍ତଂ ଯାତି ଚ। ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶନଃ ଉତ୍ତରଦିଶଂ ଗଚ୍ଛନ୍ ପ୍ରକୃଷ୍ଟତାପଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ଦୈବୀ ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସ୍ଵକାନ୍ତସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧି ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ସତୀ ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦଦାତି । ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଦ୍ୟାବସ୍ଥା ଇଦୃଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଛାୟା କିପରି ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତର ଅବସାନ ହୋଇଛି ଓ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ହୋଇଛି । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଉଦୟ ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତରାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ତାପ ପ୍ରକଟିତ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଉତ୍ତାପ ବେଳାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ବୃଦ୍ଧିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖ ବା ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏଭଳି ସମୟ ହିଁ କେବଳ ବସନ୍ତର ସମୟ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଶନିଃ + ଉଦୀଚୀମ୍ + ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ । ପ୍ରତାପମକଃ = ପ୍ରତାପମ୍ + ଅର୍କ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଗମେନ 1 ପ୍ରତାପ + ଅଷ୍ଟମେନ । ଛାୟାଽପି = ଛାୟା + ଅପି । ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସୁଖମ୍ + ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ ।

ସମାସ – ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = ପ୍ରତାପସ୍ୟ ଅଧ୍ଵମଃ, ତେନ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅକଃ = କଉଁରି ୧ମା । ପ୍ରତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭର୍ଦ୍ଧ୍ୱ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଅଭି + ହିଣ୍ଡ୍ + ଶାନଚ୍ । ତୁଷ୍ଟା = ତୁଷ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଦତ୍ତେ = ଦା + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति वृक्षाः
नवैर्नवैरङ्कुरितैः प्रवालैः ।
उपोषिताः पारणयेव तृप्ता:
नदन्ति नन्दन्ति च तैर्विहङ्गाः ॥ ३ ॥

ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି ବୃକ୍ଷାଃ
ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାଳେଃ ।
ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟେବ ତୃପ୍ତାଃ
ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ତୈର୍ବିହଙ୍ଗାଃ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବୃକ୍ଷ ନମଃ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାହଃ ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି, ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟା ତୃପ୍ତା ଇବ, ତୈଃ ବିହଙ୍ଗା ତୃପ୍ତା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନମଃ = ନୂତନ । ପ୍ରବାହୈ = ପତ୍ରଦ୍ୱାରା । ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନୂତନ ଜଳଯୁକ୍ତା । ନଦନ୍ତି = କୂଜନ କରନ୍ତି । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉପୋଷିତଃ = ଉପବାସ କରିଥିବା । ପାରଣୟା = ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ୱାରା ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷମାନେ ନୂତନ ନୂତନ ଅଙ୍କୁର ପଲ୍ଲବଦ୍ୱାରା ନବଜଳଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଭଳି ଶୋଭିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଯେପରି ଉପବାସ କରିଥିବା ଲୋକ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ସେହିପରି ପକ୍ଷୀମାନେ ନୂତନ କିଶଳୟ ଭକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାମହିମପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାରଃ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ପିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକୀ ରମଣୀୟ ଶୋଭା ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ପ୍ରକୃତଃ ଅପରୂପସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକଟି କରୋତି । ପ୍ରକୃତିଃ ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଲ୍ୟସ୍ୟରୂପିଣୀ ଚ ଭବତି । ନବପଲ୍ଲବୌ ପାଦପା ନବଜଲିଂ ଆର୍ଦ୍ର ଇବ ରାଜନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ଯଥା ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଭବନ୍ତ ତଥୈବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିମ୍ ଆସାଦ୍ୟ କୂଜନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ଭବନ୍ତି ଚ। ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାମହିମ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତର କର୍ଣ୍ଣଧାର ବିଦ୍ବାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟଙ୍କ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତର ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ଅତି ମନୋହର ତଥା ଭାବବ୍ୟଞ୍ଜକ ହେବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପ୍ରକୃତିର ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ହୋଇଛି । ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନବପଲ୍ଲବ ଅଙ୍କୁରିତ ହୋଇଛି । କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି । ସତେ ଅବା ବ୍ରତାଚାରୀ ଉପବାସରେ ରହିବା ପରେ ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନ ଗ୍ରହଣ କରି ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅତୀବ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବ + ଅମ୍ବୁସିକ୍ତା । ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତିଃ = ନମଃ + ନମଃ + ଅଙ୍କୁରିତଃ । = ପାରଣୟା + ଇବ । ତୈର୍ବିହଙ୍ଗା = ତିଃ + ବିହଙ୍ଗାଃ ।

ସମାସ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବଅମ୍ବୁଭଃ ସିକ୍ତା (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୃକ୍ଷଃ = କର୍ଭରି ୧ମା । ଅଙ୍କୁରିତଃ, ପ୍ରବାହଃ = କରଣେ ୩ୟା । ତିଃ = କରଣେ ୩ୟା = ପାରଣୟା = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସିକ୍ତାଃ = ସିଚ୍ + କ୍ତ । ତୃପ୍ତି = ତୃପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

उदेति रागतिरुपल्लवाग्रे
उदेति रागः कलकण्ठकण्ठे ।
उदेति रागो वनिताधरौष्ठे
उदेति रागो हृदयेषु यूनाम् ॥ ४ ॥

ଉଦେତି ରାଗସ୍ତ୍ରରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ
ଉଦେତି ରାଗଃ କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ।
ଉଦେତି ରାଗେ। ବନିତାଧରୌଷେ
ଉଦେତି ରାଗୋ ହୃଦୟେଷୁ ୟୁନାମ୍ ॥ ୪ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । ବନିତାଧରୌଷେ ରାଗ ଉଦ୍‌ତି । ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ରାଗ ଉଦେତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ବୃକ୍ଷର କିଶଳୟ ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ରାଗଃ = ରକ୍ତିମା/ସଂଗୀତର ତାନ / ଲାକ୍ଷାରସ / ପ୍ରୀତି । କଳକଣ୍ଠ = କୋକିଳ ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷକିଶଳୟାଗ୍ରଭାଗରେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଛି । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ ସଂଗୀତର ତାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ରମଣୀର ଅଧରୋଷ୍ଠରେ ଲାକ୍ଷାରସ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଅଛି । ତରୁଣମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ରତି ବା ପ୍ରୀତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ କୁତ୍ର କୁତ୍ର କିଂ କିଂ ଭାବଂ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ପ୍ରାକୃତିକପରିବେଶଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଣ ଅପରୂପ ଧାରୟତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା ବୃକ୍ଷାମାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭବତି । କୋକିଳକଣ୍ଠେ ପଞ୍ଚମତାନଃ ନିଃସରତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାଗସ୍ୟ ସମୁଦୟଂ ଜାୟତେ । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗୀ ପ୍ରୀତିଃ ବା ସମୁଦେତି । ବସନ୍ତକାଳେ ଏତାଦୃଶଃ ବିକାରଃ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତ କବିବର ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ କେଉଁଠାରେ କ’ଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ସବୁକିଛି ନୂତନରୂପ ଧାରଣ କରେ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ଭରିଯାଏ । ବୃକ୍ଷ କିଶଳୟର ଅଗ୍ରଭାଗ ରକ୍ତିମା ବା ଲାଲ୍ ବର୍ଷକୁ ଧାରଣ କରେ । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ କୁହୁତାନ ଧ୍ଵନି ଗୁଞ୍ଜରିତ ହୁଏ । ରମଣୀମାନେ ବିବିଧ ଲାକ୍ଷାରସଦ୍ବାରା ନିଜର ଅଧରୋଷ୍ଠକୁ ରଞ୍ଜିତ କରିଥା’ନ୍ତି । ବସନ୍ତର ମୃଦୁମଳୟ ସ୍ପର୍ଶରେ ଯୁବକମାନଙ୍କଠାରେ କାମ ବା ମାଦକତା ଭରିଯାଏ । ସେମାନଙ୍କର ହୃଦୟ ପ୍ରୀତି ତଥା ପ୍ରେମର ପ୍ରବାହରେ ଚଳଚଞ୍ଚଳାୟିତ ହୁଏ । ଏସବୁ ପରିବର୍ଜନ କେବଳ ସେଇ ବସନ୍ତ ପାଇଁ ହିଁ ହୋଇଥାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରାଗସ୍ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ରାତଃ + ତରୁପଲ୍ଲବ + ଅଗ୍ରେ । ବନିତାଧରୌଷେ = ବନିତା + ଅଧର + ଓଷ୍ଠ ।

ସମାସ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ତରୁଣା ପଲ୍ଲବାଃ, ତେଷା ଅଗ୍ର, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍) । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ = କଳଂ କଣ୍ଠେ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ତସ୍ୟ କଣ୍ଠେ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବନିତାଧରୌଷେ = ଅଧରଂ ଚ ଓବଂ ଚ, ତସ୍ମିନ୍ (ଦ୍ବଦୁଃ), ବନିତାୟା ଅଧରୌଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତରୁପଲ୍ଲବ।ଗ୍ରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ, ହୃଦୟେଷୁ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରାଗଃ = ରଞ୍ଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

उद्यानभूमौ तरवो लताश्च
विभिन्नवर्णानि विकासयन्ति ।
पूष्याणि येनाखिलमेव विश्वं
विभाति वर्णालिखितैकचित्रम् ॥ ५ ॥

ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବୋ ଲତାଶ୍ଚ
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ବିକାସୟନ୍ତି ।
ପୁଷ୍ପ।ଣି ଯେନ।ଖ୍ଳଳମେବ ବିଶ୍ୱଂ
ବିଭାତି ବର୍ଣ୍ଣାଲିଖୂକଚିତ୍ରମ୍ ॥ ୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବାଃ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାସୟନ୍ତି । ଯେନ ଅଖ୍ୟ ବିଶ୍ବମ୍ ଏବ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଫୁଲବଗିଚାରେ । ତରବ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ବିକାସୟତ୍ତି = ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରାନ୍ତି । ଅଖୁମ୍ = ସମସ୍ତ । ଆଲିଖମ୍ = ଅଙ୍କିତ ।

ଅନୁବାଦ – ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନରେ ବୃକ୍ଷ ଓ ଲତାମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ସକଳ ବିଶ୍ବ ବା ସବୁସ୍ଥାନ ହିଁ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ପରି ଦେଖାଯାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତବାଙ୍ମୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧିକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରସ୍ୟ ରମଣୀୟଂ ଦୃଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାୟାଂ ବୃକ୍ଷେଷୁ ଲତାସୁ ଚ ବିବିଧାନି ବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାନି କୁସୁମାନି ବା ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତାନି ଭବନ୍ତି । ଚତୁର୍ଦିଗ ସୁଗନ୍ଧସ୍ୟ ମହକଂ ବିସ୍ତାରିତଃ ଭବତି । ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକାସେନ ସକଳଂ ବିଶ୍ଵ ବିବିଧରଙ୍ଗି କୁସୁମୈ ବିଭିନ୍ନବୟଃ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମ୍ ଇବ ଦୃଶ୍ୟତେ । କବେ ମନୋଜ୍ଞା ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତସ୍ୟ ବାସମ୍ ଅଧୂକଂ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ କରୋତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ସଂସ୍କୃତ ବାଙ୍ମୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତ ଋତୁରେ ପୁଷ୍ପଦ୍ଵାରା ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରର ରମଣୀୟ ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାରେ ବୃକ୍ଷ ତଥା ଲତାମାନଙ୍କରେ ନାନା ଜାତିର, ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲମାନ ଫୁଟିଥାଏ । ଚାରିଆଡ଼େ ସୁବାସର ମହକ ଖେଳିଯାଏ । ଆଉ ଏହି ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ଚିତ୍ରିତ ହେବାପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ସତେ ଅବା ରଙ୍ଗତୁଳୀରେ’ ଚିତ୍ରକର ଏକ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିଛି । ନାନା ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପର ଶୋଭା ଚିତ୍ରପ୍ରତିମ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ମନୋରମ ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତର ବାସକୁ ଅଧ‌ିକ ମନୋମୁଗ୍ଧକର କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଲତାଶୃ = ଲତାଃ + ଚ । ଯେନାଞ୍ଛଳମେବ = ଯେନ + ଅଞ୍ଜୁଳମ୍ + ଏବ । ବର୍ଣ୍ଣାଲିସ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଣ୍ଣ + ଆଲିଖ + ଏକଚିତ୍ରମ୍ ।

ସମାସ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଉଦ୍ୟାନସ୍ୟା ଭୂମି, ତସ୍ୟାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବର୍ଣ୍ଣାଲିଗ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଷେ ଆଲିଖୁମ୍ (୩ୟା ତତ୍), ଏବଂ ଚିତ୍ର ଯସ୍ୟ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତରବ, ଲତାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଯେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଅଖ୍ୟ, ବିଶ୍ବମ୍ = ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆଲିଖମ୍ = ଆ + ଲିଖ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि मद्यं
क्षरन्ति निष्पादितसौरभाणि ।
पिपासवो यत् परितो भ्रमन्ति
पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च रक्ताः ॥ ६ ॥

ବୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟଂ
କ୍ଷରନ୍ତି ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି ।
ପିପାସବୋ ଯତ୍ ପରିତୋ ଭ୍ରମନ୍ତ
ପିପୀଲିକା ଊର୍ଷ୍ଟମଧଶ୍ଚ ରକ୍ତା ॥ ୬ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ପିପାସବ ପିଫାଲିକା ରକ୍ତା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ ଅଧଃ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଆମ୍ବଗଛରୁ । ସୌରଭାଣି = ସୁଗନ୍ଧିତ । କୁସୁମାନି = ପୁଷ୍ପମାନ । ମଦ୍ୟମ୍ = ମଧୁ । ପିପାସବଃ = ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି । ପିପୀଲିକାଃ = ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ । ରକ୍ତାଃ = ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ । ପରିତଃ = ଚାରିଆଡ଼େ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ସୁଗନ୍ଧିତ କୁସୁମମାନ ମଧୁ କ୍ଷରଣ କରନ୍ତି, ଯାହାକୁ କି ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରି ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ ଉପରକୁ, ତଳକୁ ଓ ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗସ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃ କ୍ଷାମାଂ କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତଃ ମଧୁମାସ-ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେ ବକୁଳ ଦୃଶ୍ୟତେ । ବସନ୍ତାଗମେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧଗନ୍ଧାନି ପୁଷ୍ପାଣି ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ମଧୁ ପାତୁମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତଃ ରକ୍ତା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ସାଗ୍ରହଂ ଭ୍ରମନ୍ତ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଏତାଦୃଶୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ମାର୍ମିକ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗର ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଆମ୍ବଗଛର ମଧୁପାନ କରିବାକୁ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କିପରି ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରୁଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ବସନ୍ତକୁ ମଧୁମାସ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମୟରେ ଆମ୍ବଗଛରେ ବଉଳ ଦେଖାଯାଏ । ସେହି ଆମ୍ବବଉଳରୁ ସୁଗନ୍ଧିତ ମଧୁ ଝରେ । ସେ ମଧୁକୁ ପାନ କରିବାକୁ ଅନୁରକ୍ତ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କେତେବେଳେ ଉପରକୁ, କେତେବେଳେ ତଳକୁ ତ ପୁଣି କେବେ ଗଛର ଚାରିପାଖରେ ଧାଡ଼ିଧାଡ଼ି ହୋଇ ବୁଲୁଥା’ନ୍ତି । ଆମ୍ବଗଛର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଶ୍ୟ ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ବସନ୍ତର ନିଚ୍ଛକ ଅନୁଭବ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଅତୀବ ମାର୍ମିକ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵମଧଶ୍ଚ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ + ଅଧଃ + ଚ ।

ସମାସ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଚୂତସ୍ୟ ଦ୍ରୁମଃ, ତେଭିଂ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଉର୍ଦୁମଧଃ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍‌ ଅଧଃ (କର୍ମଧାରୟଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । କୁସୁମାନି = କଉଁରି ୧ ମା । ମଦ୍ୟମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପିପାସନଃ, ପିପୀଲିକା = କଉଁରି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଷ୍ପାଦିତଃ = ନିଃ + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

रसालवृक्षोपवनेषु मत्तः
उञ्चयन् पञ्चमञ्चितेन ।
पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न चित्तं
जनस्य गीतेन रतिप्रियस्य ॥ ७ ॥

ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଶ୍ରୁ ମତଃ
ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପଞ୍ଚମଞ୍ଚେନ ।
ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ହରେନ୍ନ ଚିରଂ
ଜନସ୍ୟ ଗୀତେନ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ॥ ୭ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ ମଭଃ ଅଞ୍ଚେନ ଗୀତେନ ପଞ୍ଚମମ୍ ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ଚିତ୍ତ ନ ହରେତ୍ ?

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରସାଳବୃକ୍ଷ = ଆମ୍ରବୃକ୍ଷ । ମରଃ = ଉନ୍ମତ୍ତ । ଅଞ୍ଚେନ = ସ୍ୱମଧୁର ସ୍ଵରଦ୍ଵାରା । ପଞ୍ଚମମ୍ = ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = କାମୀଜନର । ଚିତ୍ତମ୍ = ମନକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛର ଉପବନମାନଙ୍କରେ ଉନ୍ମଉ ଆଞ୍ଚ୍ତେନ = ସ୍ଵମଧୁର ସ୍ଵର ଦ୍ଵାରା ପଞ୍ଚମମ୍ ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ କାମୀଜନର ମନକୁ ହର୍ଣ କରି ନ ପାରେ ? (ସମସ୍ତଙ୍କର ମନକୁ ହରଣ କରିଥାଏ ।)

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଉପବନସ୍ୟ ଶୋଭା କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତର୍ଥେ ଆଗ୍ରୋପବନେଷୁ ଶାଖାନ୍ତରାଳେ ଉପବିଶ୍ୟ ମରଃ କୋକିନଃ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ଵରେଣ ପଞ୍ଚମଂ ତାନଂ କୁର୍ବନ୍ କସ୍ୟ ରସିକସ୍ୟ ମନଃ ନ ହରତି ? ସର୍ବେଷା ଚିତ୍ତହରଣଂ କରୋତି ଇତି ରାବଂ । ଅତଃ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଭାବେଣି କେବଳଂ ନ ପ୍ରକୃତିଃ ପରନ୍ତୁ ପ୍ରାଣିନଃ ପ୍ରଭାବିତା ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ କୋକିଳସ୍ୟ କୁହୁତାନଂ ସର୍ବେରାଂ ହୃଦୟେଷୁ କାମଭାବଂ ଜାଗରିତଂ କରୋତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ମଦମତ୍ତ କୋକିଳର କୁହୁତାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ଆଗମନ ମାତ୍ରକେ ଶିହରିଯାଏ ବନ ଉପବନର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା । ରସାଳ ଆମ୍ର ଆମ୍ରରସକୁ ଭକ୍ଷଣ କରି କୋଇଲିର କଣ୍ଠ ହୁଏ ସୁମଧୁର । ଆମ୍ବର ରସ ଯେତିକି ମଧୁର ତା’ଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ମଧୁର ପୁରୁଷ କୋକିଳର ସ୍ୱର। ସତେ ଅବା ସଙ୍ଗୀତର ସାଧନା କରେ ସେ । ସୁମଧୁର ସଙ୍ଗୀତର ପଞ୍ଚମ ସ୍ୱରକୁ କଣ୍ଠରେ ଧାରଣ କରି କୁହୁତାନ କରେ କୋକିଳ ଆଉ ଏହି ସ୍ବନ ଶ୍ରବଣରେ କେଉଁ କାମୀଜନର ଅବା ମନ ବିହ୍ବଳିତ ନ ହୁଏ । ସମସ୍ତଙ୍କର ମନ ଆନନ୍ଦରେ ବିଭୋର ହୋଇଯାଏ । ସତରେ ବସନ୍ତରେ କୋକିଳର କୁହୁତାନ କବିବରଙ୍କୁ ଯେପରି ଆକୃଷ୍ଟ କରିଛି ତାହା ବେଶ୍ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାଳବୃକ୍ଷ + ଉପବନେଷୁ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚୟନ୍ । ପଞ୍ଚମମଞ୍ଚେନ = ପଞ୍ଚମମ୍ + ଅଞ୍ଚନ । ହରେଜ = ହରେତ୍ + ନ ।

ସମାସ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାନଃ ବୃକ୍ଷ (କର୍ମଧାରୟ), ବନସ୍ୟ ସମୀପମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ରସାଳ ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଉପବନମ୍, ତେଷୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = ରତିଃ ପ୍ରିୟ ଯସ୍ୟ, ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରସାଳବୃଷୋପବନେଷୁ = ଅର୍ଧରଣେ ୭ମୀ । ଅଞ୍ଚେନ, ଗୀତେନ = କରଣେ ୩ୟା । କସ୍ୟ, ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚିତ୍ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମଶଃ = ମନ୍ + କ୍ତ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚ୍ + ଶତୃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

सन्तोषकामेन परस्परेण
समेषा सायमितो जनेन
संगीतनाट्येषु कृतक्षणेन
सत्याभिधाना: क्षण्णदा: क्रियन्ते ॥ ८॥

ସନ୍ତୋଷକାମେନ ପରସ୍ପରେଣ
ସମେୟୁଷା ସାୟମିତୋ ଜନେନ ।
ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ କୃତକ୍ଷଣେନ
ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ କ୍ଷଣଦଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ॥ ୮॥

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସାୟମ୍ = ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ । ସମୟୁଷା = ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ। ସଙ୍ଗୀତ ନାଟୋଷୁ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିରେ । କୃତକ୍ଷଣେନ = ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ । କ୍ଷଣଦା = ରାତ୍ରି । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଯଥାର୍ଥ ନାମରେ ।

ଅନୁବାଦ – ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନଙ୍କର ଏଠାରେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନୃତ୍ୟବାଦ୍ୟ, ଗୀତନାଟକାଦିରେ ମନକୁ ଆନନ୍ଦିତ କରାଇ ରାତ୍ରି ନିଜର ନାମକୁ ଯଥାର୍ଥ କରିଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତୀ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ଉତ୍ସବମୁଖରରାତ୍ରି ପ୍ରସଙ୍ଗେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖକୁ ମାନବାଃ’’ । ଜନଃ ଦିବସଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତଃ ସାୟଂକାଳେ ଶ୍ରମଲାଘବାର୍ଥୀ ନୃତ୍ୟ-ବାଦ୍ୟ-ଗୀତ- ନାଟ୍ୟଷୁ ନିମଜ୍ଜିତଃ ଭବନ୍ତି । ବସନ୍ତସନ୍ଧ୍ୟାୟ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋରମିଂ ଭବତି । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତାଚଳଂ ଗତେ ବିନୋଦମ୍ ଅଭିଳଷତଃ ଜନା ପରସ୍ପରଂ ମିଳିତ୍ୱ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟଶୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ୟ ରାତ୍ରେ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମ ଯଥାର୍ଥୀ କୁର୍ବନ୍ତି । ରାତ୍ରେ ଅପରଂ ନାମ କ୍ଷଣଦା ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷଣମ୍ ଆମୋଦଂ ଦଦାତି ଇତି କ୍ଷଣଦା । ବସ୍ତୁତଃ କବେ ଏତାଦୃଶଂ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ଭାବୋଦ୍ଦୀପକଃ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ପ୍ରୋକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ ତଥା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର ଉତ୍ସବମୁଖର ରାତ୍ରିର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବା’ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ସବପ୍ରିୟ । ସାରାଦିନ ପରିଶ୍ରମ କରି ନିଜର ଶ୍ରମଲାଘବ ନିମନ୍ତେ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ନୃତ୍ୟ, ବାଦ୍ୟ, ଗୀତ ଓ ନାଟ ଆଦିରେ ନିମଜ୍ଜିତ ହୁଅନ୍ତି । ଏଣୁ ସନ୍ଧ୍ୟାସମୟରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନାଟମଣ୍ଡପରେ, ଆଖଡ଼ାଶାଳରେ ନାଚଗୀତରେ ମଜ୍ଜିଯା’ନ୍ତି । ଏହିପରି ଆନନ୍ଦପ୍ରଦାୟିନୀ ରାତ୍ରି କ୍ରମେ କ୍ଷଣଦା ନାମର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ବହନ କରେ I ରାତ୍ରିର ଉତ୍ସବଦାୟିନୀ ନାମହିଁ ଯଥାର୍ଥ ହୁଏ । ଯେ ପ୍ରକାର କବି ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ତାହା ବେଶ୍ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସାୟମିତୋ = ସାୟମ୍ + ଇତଃ । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ସତ୍ୟ + ଅଭିଧାନଃ ।

ସମାସ – ସନ୍ତୋଷକାମେନ = ସନ୍ତୋଷ କାମୟତେ ଇତି, ତେନ (ଉପପଦ ତତ୍) । କୃତକ୍ଷଣେନ = କୃତଃ କ୍ଷତଃ, ତେନ (କର୍ମଧାରୟଃ) । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ = ସଗୀତଂ ଚ ନାଟ୍ୟ ଚ ତେଷୁ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ଯସ୍ୟା ସା (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । କ୍ଷଣଦା = କ୍ଷଣଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସନ୍ତୋଷକାମେନ, ପରସ୍ପରେଣ = କରଣେ ୩ୟା । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କୃତକ୍ଷଣେନ, ଜନେନ = ଅନୁସ୍ତେ କର୍ଭରି ୩ୟା । କ୍ଷଣଦା, ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ = କୃ + କ୍ତ । ସତ୍ୟ = ସତ୍ + ଯତ୍ । ସଂଗୀତ = ସମ୍ + ଗୀ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

प्रदर्शिनी: प्रीतिकरीस्सुमाना-
मायोजितास्सम्प्रति तत्र तत्र ।
विलोकायन्तो युववालवृद्धाः
पौराः परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ॥ ९ ॥

ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନା –
ମାୟୋଜିତାସସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ।
ବିଲୋକୟନ୍ତେ। ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧାଃ
ପୌରଃ ପରାଂ ନିର୍ବୃତିମାପୁବନ୍ତି ॥ ୯ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ସୁମାନାମ୍ ଆୟୋଜିତା ପ୍ରୀତିକରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ବିଲୋକୟତଃ ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା ପୌରଃ ପରମ୍ ନିର୍ବୃତିମ୍ ଆପ୍ଳାବନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସୁମାନାମ୍ = କୁସୁମ ବା ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କର । ପ୍ରୀତିକରୀ = ଆନନ୍ଦକାରୀ । ପୌରା ପୁରଜନମାନେ । ପରାମ୍ = ପରମ । ନିର୍ବୃତିମ୍ = ଆନନ୍ଦକୁ ।
ଆୟୁବନ୍ତି = ପାଆନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ବର୍ତ୍ତମାନ (ବସନ୍ତକାଳରେ) ଏଠି ସେଠି ଆୟୋଜିତ ମନୋହାରୀ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀକୁ ଦେଖ୍ ଯୁବକ, ଶିଶୁ, ବୃଦ୍ଧ ନଗରଜନମାନେ ପରମ ଆନନ୍ଦ ପାଇଥା’ନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତର୍ତୀ ଅନୁଷ୍ଠିତଃ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ଧରିତ୍ରୀ ଶୋଭାମୟୀ ଭବତି । ସର୍ବତ୍ରୈବ ପୁଷ୍ପାନାଂ ସମୃଦ୍ଧି ଭବତି । ବିଭିନ୍ନେଷୁ ସ୍ଥଳେଷୁ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ନଗରବାସିନଃ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ପୁଷ୍ପଶୋଭାସମ୍ଭାରଃ ପରମପ୍ରୀତଃ ସନ୍ତଃ ପ୍ରକୃତ ସ୍ୱକୀୟଂ କୃତଜ୍ଞତାଂ ଜ୍ଞାପୟନ୍ତି । ଏତଦ୍ଵପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଦୃଷ୍ଟା ମନସି ପୁଷ୍ପବୃକ୍ଷରୋପଣାର୍ଥମ୍ ଇଚ୍ଛା ଜାୟତେ I କବେ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଅନନ୍ୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଧରିତ୍ରୀ ହୁଏ ଶୋଭାବତୀ । ଚାରିଆଡେ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ହୁଏ ନାନାଜାତିର, ନାନାରଙ୍ଗର ପୁଷ୍ପସମ୍ଭାର । ଏସବୁକୁ ନେଇ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ସୁନ୍ଦର ପ୍ରଦର୍ଶନୀମାନ ଯାହାକୁ ଦେଖୁ ଦର୍ଶକ ହୁଏ ବିମୋହିତ । ଏ ପ୍ରଥା ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଯତ୍ନନେବାର ଆକାଂକ୍ଷା । କବିଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସତରେ ଅନନ୍ୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନାମାୟୋଜିତାସ୍‌ମ୍ପ୍ରତ = ପ୍ରୀତିକରୀ + ସୁମାନାମ୍ + ଆୟୋଜିତାଃ + ସଂପ୍ରତି । ନିତିମାପ୍ରୁବନ୍ତ = ନିବୃତିମ୍ + ଆୟୁବନ୍ତି ।

ସମାସ – ପ୍ରୀତିକରୀ = ପ୍ରୀତଂ କରୋତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା = ଯୁନଃ ଚ ବାଳ ଚ ବୃଦ୍ଧ ଚ (ଦ୍ବଦୁଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସୁମାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପୌରା କଉଁରି ୧ ମା । ନିତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରୀତିଃ = ପ୍ରୀଣ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ନିର୍ବୃତି = ନି + ବୃତ୍ + ଭିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

दोलोत्सवे विरचयन्ति समर्च्य कृष्णं
नृत्यन्ति संप्रति जना अथ पूर्णिमायाम् ।
होलीदिने विविधवर्णविभिन्न चूर्णै-
लिम्पन्ति बर्ष्मणि मिथः परिरभ्य दोर्भ्याम् ॥ १० ॥

ଦୋଳୋତ୍ସବେ ବିରଚୟନ୍ତ ସମର୍ଥ୍ୟ କୃଷ୍ଣ
ନୃତ୍ୟନ୍ତ ସଂପ୍ରତି ଜନା ଅଥ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ ।
ହୋଲୀଦିନେ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣିବିଭିନ୍ନ ଚୂର୍ଣ୍ଣିଃ
ଲିମ୍ପତ୍ତି ବର୍ଷଣି ମିଥ ପରିରଭ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟମ୍ ॥ ୧୦ ॥

ଅନ୍ବୟ – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ସଂପ୍ରତି ଦୋଳୋତ୍ସବେ କୃଷ୍ଣ ବିରଚୟନ୍ତି । ଅଥ ସମର୍ଥ୍ୟ ଜନଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି । ହୋଲୀଦିନେ ମିଶଃ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବର୍ତ୍ତେ ବିଭିନ୍ନଚୂ ବର୍ଷଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ୟକ୍ ପୂଜନ କରି । ମିଥା = ପରସ୍ପର । ଦୋ = ବାହୁଦ୍ୱାରା । କୋଳାକୋଳି ହୋଇ । ବର୍ଷଣି = ଶରୀରରେ । ଲିମ୍ପନ୍ତି = ଲେପନ କରନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସବସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବଢି ।

ବସନ୍ତକାଳେ ନ କେବଳଂ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅପିତୁ ସାଂସ୍କୃତିକୋତ୍ସବଂ ପରିପାଳଂତେ । ବସନ୍ତେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଅନୁଷ୍ଠିତ୍ୟେ ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ନାନା ବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ବିରଚୟନ୍ତି । ତଦନନ୍ତରଂ ତଂ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାମ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । କୃଷ୍ଣାନୁରାଗ ସର୍ବତ୍ର ବ୍ୟାୟୋତି । ଅତଃ ହୋଲୀଦିନେ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ଜନଃ ପରସ୍କରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ନାନା ବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଦେହେ ଲିମ୍ଫନ୍ତି । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶ/ହୋଲୀଉତ୍ସବାଃ ରଙ୍ଗସ୍ୟ ଉତ୍ସବ ଏକତା ମୈତ୍ରା ଚ ଉତ୍ସବାଃ ରୂପେଣ ପରିପାଲ୍ୟତେ । ସଂସ୍କୃତୌ ଅପି ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭା ପରଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଦୋଳୋତ୍ସବର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ମାନବ ଜୀବନରେ ବିବିଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉତ୍ସବମାନ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ହୋଲିକୋତ୍ସବ ଅନ୍ୟତମ । ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ତିଥିରେ ଦୋଳୋତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏହି ଉତ୍ସବରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜା ଓ ଝୁଲଣ ଯାତ୍ରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃଷ୍ଣ ବେଶରେ ସଜାଇ ଦିଆଯାଏ । ଲୋକେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରି ନାଚଗୀତ କରନ୍ତି । ହୋଲିଉତ୍ସବ ପାଳନ ନିମନ୍ତେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ହାତରେ ହାତ ଛନ୍ଦି କୋଳାକୋଳି ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ଓ ଅବିରକୁ ନିଜ ଶରୀରରେ ବିଲେପନ କରନ୍ତି । ଏହା ରଙ୍ଗର ଉତ୍ସବ ତଥା ଏକତା ଓ ମୈତ୍ରୀର ଉତ୍ସବରୂପେ ପରିପାଳିତ ହୁଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳ + ଉତ୍ସବେ । ବିବିଧବର୍ଷବିଭିନ୍ନଚୂର୍ଣ୍ଣେର୍ଲିମ୍ପତ୍ତି = ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣବିଭିନ୍ନଚୂଷ୍ଠି + ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ସମାସ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳାୟଃ ଉତ୍ସବାଃ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ହୋଲୀଦିନେ = ହୋଲ୍ୟା ଦିନଂ, ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ। କୃଷ୍ଣମ୍ = କର୍ମଣି = ୨ୟା । ବିବିଧବୟଃ, ବିଭିନ୍ନରୂ = କରଣେ ୩ୟା । ବର୍ଷଣି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ + ଅର୍ଥ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପରିରଭ୍ୟ = ପରି + ରଭ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

संजाता: स्मरविवशा: स्त्रिय: पुमांस:
द्विपदश्च प्रणयभराश्चतुष्पदश्च ।
विश्वस्मिन् विकचसुमैरनेकवर्णे
नन्दन्ति प्रबलमदा वसन्तकाले ॥ ११ ॥

ସଂଜାତଃ ସ୍ମରବିବଶଃ ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ
ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ ।
ବିଶ୍ଵସ୍ମିନ୍ ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ
ନନ୍ଦନ୍ତି ପ୍ରବଳମଦା ବସନ୍ତକାଳେ ।। ୧୧ ।।

ଅନ୍ୱୟ – ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ ତଂ ସ୍ମରବିବଶଃ ସଂଜାତା । ଦ୍ବିପଦଃ ଚ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚ ପ୍ରଣୟଭରା (ସଂଜାତାଃ) । ବସନ୍ତକାଳେ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପ୍ରିୟ = ସ୍ତ୍ରୀମାନେ । ପୁମାଂନଃ = ପୁରୁଷମାନେ । ସ୍ମରବିବଶଃ = କାମବିବଶ । ଦ୍ବିପଦଃ = ଦୁଇପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ମନୁଷ୍ୟ, ପକ୍ଷୀ ଆଦି । ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ବ୍ୟାଘ୍ର, ମୃଗାଦି । ବିକଚ = ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ । ସୁମିଂ କୁସୁମଦ୍ୱାରା । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁରୁଷମାନେ କାମବିହ୍ବଳ ହୋଇଯା’ନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଥ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ଆନନ୍ଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳର ପ୍ରବଳ ମାଦକତାରେ ଏହି ବିଶ୍ବ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣର ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପସଂଭାରଦ୍ଵାରା ଆନନ୍ଦକର ହୋଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାପଣ୍ଡିତଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ମହରଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାଣିନାଂ ଚିତ୍ତବିକାରଂ କଣଂ ଭବତଂ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । କବିଂ କଥୟତି ଯତ୍ ଯଦା ଧରାତଳେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ସମାଗମଃ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ ପୁରୁଷା ଚ କାମେନ ବଶୀଭୂତା ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ସକଳେ ଜଗତି ଅନେକ ବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକସନାତ୍ ଅତିପ୍ରମତ୍ତା ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ଵଳଃ ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ସୋଽୟଂ ଉଚ୍ଚୈଃ ଯଥା – ‘ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ’ ଇତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ରଚୟିତା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ଏଠାରେ ବସନ୍ତଋତୁର ମହାନତା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

ଭଗବାନ୍ ଯଥାର୍ଥରେ ଗୀତାରେ କହିଛନ୍ତି ଯେ – ‘ହେ ଅର୍ଜୁନ, ମୁଁ ହେଉଛି ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଆଉ ଋତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ ।’’ ସତରେ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ମହକିଯାଏ । ନବପଲ୍ଲବ ଓ ପୁଷ୍ପଦ୍ବାରା ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ବିମଣ୍ଡିତ ହୁଏ । ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ବସନ୍ତକାଳରେ କାମବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ବିବିଧ ଭାବନାରେ ନିମଗ୍ନ ହୁଅନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳରେ ପୃଥ‌ିବୀର ନାନାବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ବିକଶିତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ = ଦ୍ବିପଦଃ + ଚ । ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ = ପ୍ରଣୟଭରା + ଚତୁଃ + ପଦଃ + ଚ । ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ = ବିକଚସୁମଃ + ଅନେକବର୍ଷେ ।

ସମାସ – ସ୍ମରବିବଶଃ = ସ୍ମରେଣ ବିବଶଃ (୩ୟା ତତ୍) । ପ୍ରଣୟଭରା = ପ୍ରଣୟେ ଭରା (୭ମୀ ତତ୍) । ପ୍ରବଳମଦା = ପ୍ରବଳା ମହାଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ଅନେକବର୍ଷେ = ନ ଏକ (ନୡ ତତ୍) ଅନେକା ବର୍ଚ୍ଛା, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବିକବସୁମୈ = ବିକଚାନି ସୁମାନି ତୋ (କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବସନ୍ତକାଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଅନେକବ, ବିକଚସୁମୈ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନନ୍ଦନ୍ତି = ନନ୍ଦ୍ + ଝି ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 1 सुभाषितावली Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Poem 1 सुभाषितावली Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत –

1. भाषासु _______ मुख्या दिव्या गीर्वाणभारती ।
(रुचिरा, मधुरा, सरसा)
Answer:
मधुरा

2. भावासु मधुरा मुख्या _______ ग्रीप्वाणभारती ।
(दिव्या, सेव्या, योग्या)
Answer:
दिव्या

3. भाषासु मधुरा मुख्या दिव्या _______
(आङ्गलभाषा, हिन्दीभाषा, गीर्वाणभारती)
Answer:
गीर्वाणभारती

4. तत्रापि _______ मधुरम् ।
(नाट्यं, नृत्यं, काव्यं)
Answer:
काव्यं

5. तस्मादपि मधुरं _______ ।
(सुभाषितम्, सुभस्मितम्, सुचिन्तितम् )
Answer:
सुभाषितम्

6. _______ इन्द्रियसेनायाः नायकः ।
(चक्षुः, श्रोत्रम्, चित्तम्)
Answer:
चित्तम्

7. उपानद्गूढ़पादस्य _______ सर्वभूः ।
( रोमावृतेन, चर्मीवृतेव, वस्त्रावृतेव)
Answer:
चर्मावृतेव

8. _______ यः कुरुते साधोः तथा स्वं दूषयत्यसौ ।
( निन्दां, वाधां, पीड़ां)
Answer:
निन्दां

9. निन्दां यः कुरुते _______ तथा स्वं दूषयत्यसौ ।
(सिन्धोः, बन्धोः, साधोः)
Answer:
साधोः

10. केचिदज्ञानतो _______ ।
(नष्टा:, दुष्टाः, पिष्टा: )
Answer:
नष्टाः

11. केचित् _______ नष्टाः केचिन्नष्टाः प्रमादतः ।
(सुज्ञानतो, विज्ञानतो, अज्ञानतो )
Answer:
अज्ञानता

12. केचिन्नष्टैस्तु _______ ।
(शाशिताः, नाशिताः, वासिताः)
Answer:
नाशिता:

13. अभ्यासेन न लभ्यन्ते चत्वारः _______ गुणाः ।
(सरला:, सरसाः, सहजा:)
Answer:
सहजा:

14. अभ्यासेन न लभ्यन्ते _______ सहजा: गुणा: ।
(त्रयः, चत्वारः, पञ्च)
Answer:
चत्वारः

15. युक्तियुक्तं प्रगृहणीयाद्. _______ अपि विचक्षणः ।
(मूर्खात्, वालात्, वृद्धात्)
Answer:
वालात्

16. युक्तियुक्तं प्रगृहणीयाद् वालादपि _______ ।
( विचक्षणः, विलक्षण:, सुलक्षण:)
Answer:
विचक्षणः

17. पीत्वा कर्दमपानीयं _______ रटरटायते ।
(भीमो, सिंहो, भेको)
Answer:
भेको

18. पक्वं _______ पीत्वा गर्बं नायाति कोकिलः ।
( चूतरसं, इक्षुरसं, निम्बरसं)
Answer:
चूतरसं

19. पक्वं चूतरसं पीत्वा गर्वं नायाति _______ ।
(चातकः, वानरः, कोकिलः)
Answer:
कोकिलः

20. दैवं पुरुषकारणे यः _______ प्रवाधितुम् ।
(योग्य, समर्थः, दक्षः)
Answer:
समर्थः

21. न दैवेन विपन्नार्थः _______ सोऽवसीदति ।
( नर:, मानव:, पुरुषः)
Answer:
पुरुषः

22. अविज्ञाय फलं यो हि _______ त्वेवानुधावति ।
( धर्म, कर्म, चर्म)
Answer:
कर्म

23. _______ फलवेलायां यथा किंशुकसेचकः ।
(धावति, क्रीड़ति, शोचति )
Answer:
शोचति

24. नागुणी _______ वेत्ति ।
(ऋणिनं, गुणिनं, धनिनं)
Answer:
गुणिनं

25. _______ च गुणरागी च सरलो विरलो जनः ।
( धनी, ऋणी, गुणी )
Answer:
गुणी

26. गुणी च _______ च सरलो विरलो जनः ।
(गुणरागी, जनसेवी, धनरागी)
Answer:
गुणरागी

27. गुणी च गुणरागी च _______ विरलो जनः ।
(सरलो, तरलो, सवलो)
Answer:
सरलो

28. अनुष्ठानेन _______ पाठमत्रिण केवलम् ।
(सहिता, रहिता, वाहिता)
Answer:
रहिता

29. रञ्जयत्येव या _______ किं तया शुकविद्यया ।
(जनान्, नरान् लोकान् )
Answer:
लोकान्

30. गच्छत् _______ याति योजनानि शतान्यपि ।
(पिपीलिका, युका, भेका)
Answer:
पिपीलिका

31. तृणादुत्पद्यते _______ दुग्धादुत्पद्यते विषम् ।
(खाद्यं, शस्यं, दुग्धं )
Answer:
दुग्धं

32. तृणादुत्पद्यते दुग्धं दुग्धादुत्पद्यते _______ ।
(विषम्, रस, मधु )
Answer:
विषम्

33. न _______ युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ।
(गर्तखननं, कूपखननं, क्षेत्रखननं )
Answer:
कूपखननं

34. _______ समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
(अञ्जनेन, सज्जनेन, दुर्जनेन )
Answer:
दुर्जनेन

35. _______ दहति चाङ्गारः ।
(कृष्णो, उष्णो, तप्तो)
Answer:
उष्णो

36. _______ कृष्णायते करम् ।
(शीतः, कृष्णः, उष्ण:)
Answer:
शीतः

37. अतः श्वः करणीयानि कुर्यादीद्यैव _______ ।
(वुद्धिमान्, शुद्धिमान्, सिद्धिमान् )
Answer:
वुद्धिमान्

38. आरोप्यते शिला _______ यत्नेन महता यथा ।
(पर्वते, शैले, समुद्रे)
Answer:
शैले

39. नाभिषेको न _______ सिंहस्य क्रियते वने ।
(विस्तार:, निस्तार:, संस्कार : )
Answer:
संस्कारः

40. विक्रमार्जितसत्वस्य स्वयमेव _______ ।
(मृगेन्द्रता, आत्मीयता, ईश्वरता )
Answer:
मृगेन्द्रता

41. _______ च प्रातरुत्थानं भोजनं सह बन्धुभिः ।
(भोग:, निद्रा, युद्धं )
Answer:
युद्धं

42. _______ आपद्गतां रक्षेत् ।
(स्त्रियम्, श्रियम्, प्रियम्)
Answer:
स्त्रियम्

43. _______ पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः ।
(सुगन्धयुक्तां, सुवीरपुत्रां, सुवर्णपुष्पां )
Answer:
सुवर्णपुष्पां

44. उभयोर्नास्ति भोगेच्छा _______ धनसञ्चयः ।
(स्वार्थं, परार्थं, अन्वर्थं )
Answer:
परार्थं

45. _______ यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति ।
(पादाहतं, शराहतं, वलाहतं)
Answer:
पादाहतं

46. स्वस्थादेवाप्रमानेऽपि देहिनस्तद् वरं _______ ।
(सज:, व्रज:, रजः)
Answer:
रजः

47. येषां _______ नास्ति ।
(चन्द्रबलं, बाहुवलं, मनोबलं)
Answer:
बाहुवलं

48. तेषां _______ वापि किं कुर्यादम्बरस्थितम् ।
(मनोबलं, बाहुवलं, चन्द्रबलं )
Answer:
चन्द्रबलं

49. _______ प्रकृतिः शरीरिणाम् ।
(मरणं, गमनं, शयनं)
Answer:
मरणं

50. मरणं _______ शरीरिणाम् ।
(प्रकृति:, सुगतिः, विकृति:)
Answer:
प्रकृतिः

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत-

1. का भाषासु मधुरा मुख्या दिव्या च ?
Answer:
ଗୀର୍ବାଣଭ।ରତୀ

2. तत्रापि किं मधुरम् ?
Answer:
କାବ୍ୟମ୍

3. इन्द्रियसेनायाः कः नायक: ?
Answer:
ଚିତ୍ତମ୍

4. यः कस्य निन्दां कुरुते असौ तथा स्वं दूषयति ?
Answer:
ସାଧୋଃ

5. दातृत्वं, प्रियवक्तृत्वं, धीरत्वम् उचितज्ञता च केन न लभ्यन्ते ?
Answer:
ଅଭ୍ୟାସେନ

6. दातृत्वं प्रियवक्तृत्वं धीरत्वम् उचितज्ञता च किम्भूता: गुणा: ?
Answer:
ସହଜାଃ

7. कस्मात् विचक्षणः युक्तियुक्तं प्रगृह्णीयात् ?
Answer:
ବାଳାତ୍

8. विचक्षणः वालादपि किं प्रगृहणीयात् ?
Answer:
ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତମ୍

9. कर्दमपानीयं पीत्वा कः रटरटायते ?
Answer:
ଭେକଃ

10. किं पीत्वा भेक: रटरटायते ?
Answer:
କର୍ଦମପାନୀୟମ୍

11. किं पीत्वा गर्वं नायाति कोकिलः ?
Answer:
ପକ୍ୱଂ ଚୂତରସମ୍

12. पक्वं चूतरसं पीत्वा क: गर्वं नायाति ?
Answer:
କେ।କିଳଃ

13. किम्भूतं चूतरसं पीत्वा गर्वं नायाति कोकिल: ?
Answer:
ପକ୍ବମ୍

14. कः फलवेलायां शोचति ?
Answer:
କିଂଶୁକସେଚକଃ

15. क: गुणं न वेत्ति ?
Answer:
ଅଗୁଣୀ

16. नागुणी किं वेत्ति ?
Answer:
ଗୁଣମ୍

17. गुणी गुणिषु किं भवति ?
Answer:
ମତ୍ସରୀ

18. का शतान्यपि योजनानि याति ?
Answer:
ଗଚ୍ଛତ୍‌ପିପୀଲିକା

19. कीदृश: वैनतेयोऽपि एकं पदं न गच्छति ?
Answer:
ଅଗଚ୍ଛନ୍

20. धेनुपन्नगयो : किमस्ति ?
Answer:
ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷଃ

21. तृणात् किम् उत्पद्यते ?
Answer:
ଦୁଗ୍ଧମ୍

22. कस्मात् विषम् उत्पद्यते ?
Answer:
ଦୁଗ୍ଧାତ୍

23. प्रदीप्ते वह्निना गृहे किं न युक्तम् ?
Answer:
କୂପଖନନମ୍

24. केन समं सख्यं प्रीतिञ्चापि न कारयेत् ?
Answer:
ଦୁର୍ଜନେନ

25. उष्णः अङ्गारः किं करोति ?
Answer:
କରଂ ଦହତି

26. कः श्वः करणीयानि अद्यैव कुर्यात् ?
Answer:
ବୁଦ୍ଧିମାନ୍

27. आत्मा कयो: आरोप्यते क्षणेन अधोनिपत्यते च ?
Answer:
ଗୁଣଦୋଷୟୋ

28. कस्य वने नाभिषेको न संस्कारः क्रियते ?
Answer:
ସିଂହସ୍ୟ

29. सिंहस्य कुत्र नाभिषेको न संस्कारः क्रियते ?
Answer:
ବନେ

30. कस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता ?
Answer:
ବିକ୍ରମାର୍ଜିତସସ୍ୟ

31. पुरुषास्त्रय: किम्भूतां पृथिवीं चिन्वन्ति ?
Answer:
ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପମ୍

32. कयो: भोगेच्छा नास्ति ?
Answer:
କୃପଣୋଦାରୟୋଃ

33. किं वरम् ?
Answer:
ରଜଃ

34. शरीरिणां प्रकृति: किम् ?
Answer:
ମରଣମ୍

35. शरीरिणां विकृति: किम् ?
Answer:
ଜୀବିତମ୍

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/ पञ्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. संस्कृतभाषायाः सुभाषितस्य च किं महत्त्वम् ?
Answer:
ବିଶ୍ଵ ଯଃ ଭାଷା ବିଦ୍ୟନ୍ତେ ତାସୁ ମୁଖ୍ୟ ଭବତି ସଂସ୍କୃତଭାଷା । ଏଷା ଭାଷା ମଧୁରା ତଥା ଦିବ୍ୟା ଭବତି । ଏଷା ସୁରଭାରତୀ ଦେବଭାଷାରୂପେଣ ବା ଖ୍ୟାତା ଅସ୍ତା । ଅସ୍ୟା ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟା ଯାନି କାବ୍ୟାନି ରଚିତାନି ତାନି ମଧୁରାଣି ଭବନ୍ତି । ସଂସ୍କୃତେନ ରଚିତକାଵେଷୁ ପ୍ରାପ୍ତାନି ସୁଭାଷିତାନି କାବ୍ୟଭ୍ୟଃ ଅପି ମଧୁରାଣି ସନ୍ତି ।

2. कथं चित्तविजय एव जय इत्युच्यते ?
Answer:
ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟଃ ନାୟକଃ ଭବତି ମନଃ । ଅତଃ ତଥ୍ୟ ଜୟ ଏବ ପ୍ରକୃତଜୟଃ । ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ପାଦୁକାବୃତପାଦଃ ଜନଃ ସମଗ୍ରା ଭୂମିଂ ଚର୍ମାବୃତାମ୍ ଇବ ଅନୁଭବତି, ଅସୌ ଜନଃ ଗମନସମୟେ ମାର୍ଗେ କଣ୍ଟକାଦୀନାମ୍ ଅନୁଭବମପି ନ କରୋତି । ତଥିବେ ମନମଃ ଜୟେନ ଏବ ନରଃ ଦୁଃଖସ୍ୟ ଅନୁଭବ ଅପି ନକରୋତି । ଚିତ୍ତଜୟୀ ତୁ ପ୍ରକୃତବିଜୟୀ ଇତି ।

3. यः साधोः निन्दां कुरुते तस्य का गतिर्भवति ?
Answer:
ଯଃ ସାଧୋ ନିତାଂ କୁରୁତେ, ସଃ ସ୍ୱୟମେବ ଦୂଷୟତି । ସାଧଃ ସଦୈବ ପରୋପକାରଂ କରୋତି । ପରନ୍ତୁ ଯଃ ଦୁଷ୍ଟଜନଃ ଡଃ ସଦୈବ ସାଧୋ ନିନ୍ଦନ୍ତି । ତଥା ଯଃ ଭୂତିମ୍ ଆକାଶେ ଉଚ୍ଚୈଃ କ୍ଷିପେଡ୍ ସା ତସ୍ୟ ମୂଷି ଏବଂ ପତେତ । ତେନ ପ୍ରକାରେଣ ସାଧୋ ନିନ୍ଦୟା ସ୍ଵସ୍ୟ ଦୂଷଣ୍ଡବ ଭବତି ।

4. के चत्वारगुणाः अभ्यासेन न लभ्यन्ते ?
Answer:
ମନୁଷ୍ୟ ଚରିତ୍ରେ ବୃହତଃ ଗୁଣା ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ। କେଚନ ଗୁଣା ଅଭ୍ୟାସେନ ପ୍ରାପ୍ୟନ୍ତେ ତଥା କେଚନ ଗୁଣା ସହଜାତଃ ଏବ। ଦାତୃତ୍ୱମ୍ (ଦାନଶୀଳତା), ପ୍ରିୟବକ୍ତତ୍ଵମ୍ (ପ୍ରିୟବଚନମ୍), ଧୀରତ୍ୱ (କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ପାଦନେ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା) ତଥା ଉଚିତଜ୍ଞତା (କର୍ତ୍ତବ୍ୟାକର୍ତ୍ତବ୍ୟଜ୍ଞାନେ ନିଷ୍ଠା) ଇତି ଚର୍ଚ୍ଚାରଃ ସହଜା ଗୁଣା କଦାପି ଅଭ୍ୟାସେନ ନ ଲଭ୍ୟନ୍ତେ ।

5. किंशुकसेचकः कथं शोचति ?
Answer:
ଯଥା କୋଽପି ଜନଃ ପରିଶ୍ରମପୂର୍ବକଂ ଜଳସେଚନଂ କୃତ୍ଵା ଫଳାଗମକାଳେ ଜଳସେଚନେନ ବର୍ଦ୍ଧିତଂ ଫଳହୀନଂ କିଂଶୁକବୃକ୍ଷ ପଲାଶବୃକ୍ଷ ବା ଦୃଷ୍ଟା ଶୋକଂ କରୋତି, ତଥା କାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଅନ୍ତିମପରିଣତିବିଷୟ ନ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଯଃ ଜନଃ କର୍ମଣି ନିରନ୍ତରଂ ରତଃ ଭବତି ଡଃ ଅନ୍ତେ ଦୁଃଖ୍ୟତଃ ଭବତ୍ୟେବ ।

6. कथं शुकविद्या अनुपयुक्ता ?
Answer:
ବିଦ୍ୟା ତଦା ଏବ ସଫଳା ଭବତି ଯଦା ସା ପ୍ରୟୋଗଯୁକ୍ତା ଭବତି । ପରନ୍ତୁ ଯଦି ସା ବିଦ୍ୟା ଅନୁଷ୍ଠାନେନ ରହିତା ଭବତି ତହିଁ ତସ୍ୟା ବିଦ୍ୟାୟଃ ପାଠମାତ୍ରେଣ କେବଳଂ ଲୋକରଞ୍ଜନଂ ଭବତ୍ୟେବ । ଅତଃ ଶୁକପଠିତ ବିଦ୍ୟାବତ୍ ପ୍ରୟୋଗହୀନୟା ତଯା ବିଦ୍ୟୟା କିଞ୍ଚିତ୍ ପ୍ରୟୋଜନଂ ନାସ୍ତ୍ୟବ । ଏତାଦୃଶ ଶୁକବିଦ୍ୟା ଅନୁପଯୁକ୍ତା ଭବତି ।

7. कीदृश: वैनतेयः एकं पदमपि न गच्छति ?
Answer:
ଅସ୍ମାନ୍ ସଂସାରେ ଯଃ ଆଳସ୍ୟରତଃ ସ୍ୱ କିମପି କର୍ତ୍ତୃ ନ ପାରୟତି ପରନ୍ତୁ ଯଃ ନିରନ୍ତରଂ କାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ସ ସର୍ବପ୍ରକାରକଂ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରାୟୋତି । ଯଥା କ୍ଷୁଦ୍ରା ପିପୀଲିକା ସର୍ବଦା ଚଳତି ଅତଃ ସା ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ ଶତାନି ଯୋଜନାନି ଯାତି । ଅତ୍ୟନ୍ତସମର୍ଥ ବୈନତେୟ ନାମ ଗରୁଡଃ ଶତଯୋଜନଗମନେ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବହନ୍ ଅପି ଯଦି ଗନ୍ତୁମ୍ ଇଚ୍ଛା ନ କରୋତି ତହିଁ ଏବଂ ପତ୍ରମ୍ ଅପି ଗତଂ ନ ପାରୟତି ।

8. वह्निप्रदीप्ते गृहे कूपखननं कथम् अनुचितम् ?
Answer:
ଆସନ୍ନବିପଦଂ ପ୍ରତିକାରଃ ଆଦୌ ଏବ ଚିନ୍ତନୀୟଃ, ଅନ୍ୟଥା ଆପତ୍‌କାଳେ ଯଦି ତସ୍ୟ ପ୍ରତିକାରସ୍ୟ ବିଷୟେ ଚିନ୍ତା କ୍ରିୟତେ ତେନ କିମପି ନ ଭବତି । ଘେନ ପ୍ରକାରେଣ ଯଦା ଅଗ୍ନିନା ଗୃହଂ ପ୍ରଜ୍ବଳିତଂ ଭବତି ତଦା ଯଦି କୋଽପି କୂପଖନନବିଷୟ ଚିନ୍ତୟିଷ୍ୟତି ତହିଁ ଯେନ କିଂ ଗୃହଂ ସଂରକ୍ଷିତଂ ସ୍ୟାତ୍ ? ଅତଃ ସର୍ବଦା ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରାର୍‌ଯୋଜନା ଏବଂ କର୍ଭବ୍ୟା । ଅତଃ ବହ୍ନିପ୍ରଦୀପ୍ତି ଗୃହେ କୂପଖନନମ୍ ଅନୁଚିତମ୍ । ଆଦୌ ଏବଂ କରଣୀୟମ୍ ।

9. बुद्धिमान् श्वः करणीयानि कथम् अद्य कुर्यात् ?
Answer:
ସଂସାରଃ ଖଳୁ ବିଚିତ୍ର । ଜୀବନଂ ଖଳୁ ଅଳିକମ୍ । କଦା କିଂ ଭବିଷ୍ୟତି କୋଽପି କଥୟିତଂ ନ ପାରୟିଷ୍ୟତି । ଶଃ କସ୍ୟ କିଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଇତ୍ୟପି ବୟଂ ନ ଜାନୀମଃ । ଅତଃ ଯଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଡଃ ଅସ୍ୟ ବିଷୟସ୍ୟ ବିବେଚନାଂ କୃତ୍ୱା ଶଃ କରଣୀୟାନି କାର୍ଯ୍ୟାଣି ଯଥାଶୀଘ୍ର କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ଡଃ କରଣୀୟାନି ଅଦୈବ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ।

10. सिंहेन मृगेन्द्रता केन रूपेण अर्जिता ?
Answer:
ସ୍ଵପରାକ୍ରମବଳେନ ବ୍ୟକ୍ତି ଅସ୍ମିନ୍ ସଂସାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲଭତେ । ଯଥା ସିଂହଃ ସ୍ଵପରାକ୍ରମବଳେନ ଏବ ବନେ ରାଜା ଭବତି । ବନେ ତସ୍ୟ ସଂସ୍କାରଃ ଅଭିଷେକ ଚ ନ କ୍ରିୟତେ । ସ୍ଵକୀୟ ପରାକ୍ରମଶଲ୍ୟା ତୁ ସିଂହ ବନମଧ୍ୟ ପଶୁରାଜପଦଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି । ସର୍ବେ ପଶତଃ ସିଂହଂ ରାଜା ଇତି ସ୍ଵୀକୁର୍ବନ୍ତି ।

11. केषां चन्द्रवलं किमपि कर्तुं न शक्नोति ?
Answer:
ଯେତାଂ ବାହୁବଳଂ ନାସ୍ତି, ଯେତାଂ ମନୋବଳମପି ନାସ୍ତି ତେଷା କିମପି କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧି ନ ଭବତି । କେବଳଂ ଭାଗ୍ୟସ୍ୟ ଆଧାରଣ କିମପି ନ ଭବତି । ଅତଃ ଯସ୍ୟ ନ ବାହୁବଳମସ୍ତ ନାପି ମନୋବଳମସ୍ତ କେବଳମ୍ ଆକାଶସ୍ଥିତେନ ଚନ୍ଦ୍ରବଳେନ ଅର୍ଥାତ୍ ଭାଗ୍ୟବଳେନ ତସ୍ୟ କିମପି ନ ଭବିଷ୍ୟତି । ତାଦୃଶଃ ଜନଃ କିମପି କରୁଁ ନ ଶକ୍ନୋତି ।

GROUP – C

(घ) प्रायश: चत्वारिंशता पदैः अष्टाभिः वाक्यैवी उत्तरं लिखत –

1. के के कथं नष्टाः भवन्ति ?
Answer:
ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ସଂସାରେ ଜନଃ ବିବିଧପ୍ରକାରେଣ ନଶ୍ୟନ୍ତି । କେଚିତ୍ ଜନଃ ସ୍ବସ୍ୟ ଅଜ୍ଞାନକାରଣାତ୍ ନଷ୍ଟ ଭବନ୍ତି । କେଚିତ୍ ଜନାଃ ପ୍ରମାଦବଶତଃ ନାଶଂ ଲଭନ୍ତେ । ଅନ୍ୟ କେଚନ ଜନଃ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଗର୍ବକାରଣାତ୍ ଏବଂ ନଷ୍ଟତଂ ଯାନ୍ତି । ଅପରେ କେଚନ ଜନଃ ନଷ୍ଟାନା ସଙ୍ଗେନ ଏବଂ ବିନାଶଂ ପ୍ରାପ୍ଲା ବନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ନଷ୍ଟି ନାଶିତାଂ ଭବନ୍ତି । ଜନାନାଂ ନଷ୍ଟସ୍ୟ ରୂପଂ ପ୍ରକାରଂ ଯଥା ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ତଦେବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

2. विचक्षणः बालादपि कथं किं च गृहणीयात् ?
Answer:
ପଣ୍ଡିତଜନଃ ସର୍ବଦୈବ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟପୂର୍ଣ ତଥା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବଚନଂ ତୁ ବଦତ୍ୟେବ । କିନ୍ତୁ ଯଦି କୋଽପି ବାଳକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟ ବଦତି ତହିଁ ତତ୍ର ତସ୍ୟ ବଚନମ୍ ଅବଶ୍ୟମେବ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍ । ଯଥା ସୂର୍ଯ୍ୟ ସ୍ବପ୍ରକାଶେନ ସର୍ବଂ ପ୍ରକାଶୟତି । କିନ୍ତୁ ଯତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକଃ ନ ଗଚ୍ଛତି ତତ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ଦୀପଃ ଏବ ଅପ୍ରକାଶିତଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ବାଳସ୍ୟବଚଂ ହେୟଂ ନ କରଣୀୟମ୍ ।

3. दैवेन विपन्नार्थः पुरुषः कथं न अवसीदति ?
Answer:
ପୁରୁଷ ସ୍ଵସ୍ୟ ପୌରୁଷେଣ ସର୍ବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୟତି । ଦୈବେନ ଭାଗ୍ୟନ ବା ନଃ ପୁରୁଷ ବାଧ୍ୟତେ । ଅତଃ ଯ ଜନଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ପୌରୁଷେଣ ସ୍ଵ କର୍ମଣା ଦୈବମପି ଦୂରୀକରୁଁ ବାସ୍ତୁ ବା ସମର୍ଥ୍ୟ ଭବତି ସ ଭବତି ତଦାଽପି ଅବସାଦଗ୍ରସ୍ତ ନ ଭବତି । ଭାଗ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରତିକୂଳେ ସତି ପୌରୁଷେଣ ସ୍ବସିଦ୍ଧି ଯତଃ ଉଦ୍ୟୋଗିନଂ ପୁରୁଷସିଂହମୁପୈତି ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ।

ଶ୍ଲୋକ – ୧

भाषासु मधुरा मुख्या दिव्या गीर्वाणभारती ।
तत्रापि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम् ॥ १ ॥

ଭାଷାସୁ ମଧୁରା ମୁଖ୍ୟା ଦିବ୍ୟା ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ ।
ତତ୍ରାପି କାବ୍ୟ ମଧୁରଂ ତସ୍ମାଦପି ସୁଭାଷିତମ୍ ॥ ୧ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ ଭାଷାସୁ ମଧୁରା ମୁଖ୍ୟା ଦିବ୍ୟା (ଚ ଭବତି) । ତତ୍ରାଽପି ମଧୁରଂ କାବ୍ୟ ତସ୍ମାଦପି ସୁଭାଷିତଂ (ମଧୁରଂ ଭବତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ = ଦେବବାଣୀ, ସଂସ୍କୃତଭାଷା । ଭାଷାସୁ = ଭାଷାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ । ସୁଭାଷିତମ୍ = ଉତ୍ତମ କଥା ।

ଅନୁବାଦ – ଦେବବାଣୀ ସଂସ୍କୃତଭାଷା ଭାଷାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଧୁରା, ମୁଖ୍ୟ ଓ ଦିବ୍ୟା ଅଟେ । ଏଠାରେ କାବ୍ୟ ହେଉଛି ମଧୁର, ତା’ଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ସୁଭାଷିତ ବା ନୀତିବାଣୀ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତଃ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ସଂସ୍କୃତବାମୟେ ଜୀବନେ ଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସାମାଜିକନୀତିବଦ୍ଧନାର୍ଥ ଚ ଚରିତ୍ରନିର୍ମାଣାର୍ଥୀ କବୟଃ ସୁଭାଷିତରୂପେଣ ରତ୍ନାନି ପ୍ରଦତ୍ତବନ୍ତୀ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଲୋକଶିକ୍ଷାର୍ଥୀ ସୁଭାଷିତାନାଂ ମହତ୍ତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍।

ମନୁଷ୍ୟାନାଂ ଭାବସଂପ୍ରସାରଣାର୍ଥୀ ଯସ୍ୟା ପରମାବଶ୍ୟକତା ବିଦ୍ୟତେ ସା ଭାଷା । ଇୟଂ ଭାଷା ଭାବପରିପ୍ରକାଶନସ୍ୟ ମାଧ୍ୟମିଂ ଭବତି । ଭାଷାମାଂ ମୂଳଭୂତଃ ଆଦିଭାଷା ଭବତି ସଂସ୍କୃତଭାଷା । ସଂସ୍କୃତଭାଷା ସର୍ବାଷା ଭାଷାମାଂ ଜନନୀ ଭବତି । ଇୟଂ ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ ରୂପେଣ ଆଖ୍ୟାତା । ଅତୀବ ମଧୁରା ଅମୃବର୍ଷିଣୀ ଚ । ଦେବା ଅସ୍ୟା ଭାଷାୟାଂ କଥୋପକଥନଂ ଭବନ୍ତି । ବେଦମନ୍ତୋଽପି ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାଂ ରଚିତଃ ଭବତି ! ଭାଷାସୁ ମୁଖ୍ୟ ମଧୁରା, ଦିବ୍ୟା ଚ ଭବତି ସଂସ୍କୃତଭାଷା । ଇୟଂ ଭାଷା ସ୍ଵର୍ଗୀୟା ଭବତି । ତତ୍ରାଽପିମଧୁରଂ କାବ୍ୟ ତସ୍ମାଦପି ସୁଭାଷିତଂ ମଧୁରଂ ଭବତି । ଅତଃ ଏତତ୍ କାବ୍ୟ ପଠନଂ ପାଠନଂ ଚ କରଣୀୟମ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ସଂସ୍କୃତ ବାଦ୍‌ୟରେ ଜୀବନରେ ଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଓ ସାମାଜିକ ନୀତିବର୍ଦ୍ଧନ ନିମନ୍ତେ ଚରିତ୍ର ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ କବିମାନେ ସୁଭାଷିତ ରୂପରେ ରତ୍ନମାନ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ଲୋକ ଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ସୁଭାଷିତର ମହତ୍ତ୍ଵତା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ମନୁଷ୍ୟର ଭାବ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ନିମନ୍ତେ ଯାହାର ପରମ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ତାହା ହେଉଛି ଭାଷା । ଏହି ଭାଷା ଭାବ ପରିପ୍ରକାଶନର ମାଧ୍ୟମ । ଯେତେ ଭାଷା ଅଛି ସେସବୁର ମୂଳ ହେଉଛି ସଂସ୍କୃତ । ସଂସ୍କୃତ ସବୁ ଭାଷାର ଜନନୀ । ଏହା ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ ରୂପେ ଆଖ୍ୟାୟିତ । ଏହା ଅତୀବ ମଧୁର ଅମୃତବର୍ଷିଣୀ । ଦେବତାମାନେ ଏହି ଭାଷାରେ କଥୋପକଥନ ହୁଅନ୍ତି । ବେଦମନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ଏହି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ରଚିତ ବା ଲିଖ୍ । ଭାଷାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ମୁଖ୍ୟା ଓ ଦିବ୍ୟା ତଥା ସ୍ଵର୍ଗୀୟା ଅଟେ । ଏହି ଭାଷାଠାରୁ ମଧୁର ହେଉଛି କାବ୍ୟ ଯାହା କବିର କୃତି ଅଟେ । ପୁନଶ୍ଚ ଏସବୁରୁ ଅଧ୍ଵ ମଧୁର ହେଉଛି ସୁଭାଷିତ ବା ନୀତିବାଣୀ । ଏଣୁ ଏସବୁର୍ ପଠନ ତଥା ପାଠନ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତନ୍ଦ୍ରାପି = ତତ୍ର + ଅପି । ତସ୍ମାଦପି = ତସ୍ମାତ୍ + ଅପି ।
ସମାସ – ଗୀର୍ବାଣଭାରତୀ = ଗୀର୍ବାଣୀ ଭାରତୀ (କର୍ମଧାରୟଃ) । ସୁଭାଷିତମ୍ = ସୁନଃ ଭାଷିତମ୍ (କର୍ମଧାରୟଃ )
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭାଷାସୁ = ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ୭ମୀ । ତସ୍ମାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସୁଭାଷିତମ୍ = ସୁ + ଭାଷ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨

चित्तमिन्द्रियसेनाया नायकस्तज्जयाज्जयः ।
उपानद्गूढपादस्य चर्मवृतेव सर्वभूः ॥ २ ॥

ଚିତ୍ତମିନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟ ନାୟକସ୍ତଜୟାଜୟ ।
ଉପାନଦ୍‌ଗୂଢ଼ପାଦସ୍ୟ ଚର୍ମାବୃତେବ ସର୍ବଦୁଃ ॥ ୨ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟଃ ନାୟକ ଚିତ୍ତମ୍, ତତ୍ ଜୟାତ୍ ଜୟଃ (ଭବତି) । ଉପାନତ୍ ଗୂଢ଼ପାଦସ୍ୟ ସର୍ବତଃ ଚର୍ମାବୃତେବ (ପଶ୍ୟତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚିଭମ୍ = ମନ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟା = ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ସେନାପତି । ଉପାନହ୍‌ = ପାଦୁକା । ଚର୍ମାବୃତେବ = ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହେଲାପରି । ସର୍ବତଃ – ସମସ୍ତ ଭୂମିକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନାୟକ ବା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହେଉଛି ମନ । ତା’ର ବିଜୟ ହିଁ ପ୍ରକୃତ ଜୟ । ଜୋତାରେ ଆବୃତ ହୋଇଥିବା ପାଦଦ୍ବାରା ସମସ୍ତ ଭୂମି ଚର୍ମରେ ଆବୃତ ହେବାଭଳି ଦେଖାଯାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକ ସଂସ୍କୃତବାମୟସ୍ୟ ରତ୍ନକଳ୍ପା ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅତ୍ର ଚିତ୍ତମ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟା ନାୟକଃ ରୂପେଣ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍।

ମନୁଷ୍ୟାନାମ୍ ଏକାଦଶଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଯଥା – ପଞ୍ଚକର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟ, ପଞ୍ଚଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ମନଶ୍ଚ । ମନଃ ଏକାଦଶଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଭବତି । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନାଂ ରାଜା, ନେତା ନାୟକୋ ବା ମନଃ । ମନମଃ ବିଜୟଂ ଜୟଂ ଭବତି । ଇନ୍ଦ୍ରିୟା ଦୁଃଖସ୍ୟ କାରଣଂ ଭବତି । ଦୁଃଖସ୍ୟ ନିଦାନଂ ଜ୍ଞାତ୍ମା ସାକ୍ଷାତ୍ ଅନୁଭବଂ କୃଷ୍ଣା ପ୍ରତିକାରଂ କାରୟେତ୍ । ଇମଂ ପ୍ରସଙ୍ଗ କବି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାଧମେନ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ଯତ୍ ଯସ୍ୟ ପାଦୌ ଉପାନହେନ ଆବୃତଃ ଭବତଃ ତସ୍ୟକୃତେ ସର୍ବଦୁଃ ଚର୍ମାବୃତେବ ଭବତି । କବି ଯଥାରୀତ୍ୟା ଏତଦେବ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ତଦେବ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତ ବାଡ଼ମୟର ରତ୍ନକଳ୍ପା ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଚିତ୍ତକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ନାୟକ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି।

ମନୁଷ୍ୟର ଏକାଦଶ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ, ପଞ୍ଚ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟ, ପଞ୍ଚ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ମନ । ମନ ଏହାର ଏକାଦଶ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଅଟେ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କର ରାଜା, ନେତା ତଥା ନାୟକ ହେଉଛି ଏହି ମନ । ମନର ଜୟ ହିଁ ପ୍ରକୃତ ବିଜୟ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ଦୁଃଖର କାରଣ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଦୁଃଖର ନିଦାନକୁ ଜାଣି ସାକ୍ଷାତ୍ ଅନୁଭବ କରି ପ୍ରତିକାର କରିବା ଉଚିତ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ କବି ଏକ ସୁନ୍ଦର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହା ହେଉଛି ଯେ ଯାହାର ପାଦଦୁଇଟି ଉପାନହ ବା ପାଦୁକାଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହୋଇଛି, ସେ ସମସ୍ତ ଭୂମିକୁ ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହେବାଭଳି ଦେଖୁଛି ବା ଅନୁଭବ କରୁଛି । ମାର୍ଗରେ କଣ୍ଟକାଦି ସେ ଅନୁଭବ କରୁନାହିଁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚିତ୍ତମିନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟା = ଚିତ୍ତମ୍ + ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟା । ନାୟକସ୍ତଜୟାଜୟ = ନାୟକଃ + ତତ୍ + ଜୟାତ୍ + ଜୟଃ । ଉପାନଦ୍‌ଗୂଢ଼ପାଦସ୍ୟ = ଉପାନନ୍ଦ୍ + ଗୂଢ଼ପାଦସ୍ୟ । ଚର୍ମାବୃତେବ = ଚର୍ମ + ଆବୃତ + ଇବ ।
ସମାସ – ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟଃ = ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନାଂ ସେନା, ତସ୍ୟା (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଗୂଢ଼ପାଦସ୍ୟ = ଗୂଢ଼େ ପାଦୌ ଯସ୍ୟ ଡଃ; ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ଚର୍ମାବୃତ = ଚର୍ମଣା ଆବୃତ (୩ୟା ତତ୍) । ସର୍ବଭୂ = ସର୍ବଃ ଭୂଃ ( କର୍ମଧାରୟଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି ଇନ୍ଦ୍ରିୟସେନାୟାଃ – ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଜୟାତ୍ ହେତୌ ୫ମୀ । ଉପାନତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜୟ = ଜି + ଅଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

निन्दां यः कुरुते साधोः तथा स्वं दूषयत्यसौ ।
खे भूतिं यः क्षिपेदुच्चैमूर्ध्नि तस्यैव सा पतेत् ॥ ३ ॥

ନିନ୍ଦା ଯଃ କୁରୁତେ ସାଧୋ ତଥା ସ୍ଵଂ ଦୂଷୟତ୍ୟସୌ ।
ଖେ ଭୂତଂ ଯଃ କ୍ଷିପେଦୁର୍ଜେମୂର୍ତ୍ତି ତଥ୍ୟବ ସା ପତେତ୍‌ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଯଃ ସାଧୋ ନିନ୍ଦା କୁରୁତେ, ଅସୌ ତଥା ସ୍ଵଂ ଦୂଷୟତି । ଯଃ ଖେ ଭୂତିମ୍ ଉଲୈ କ୍ଷିପେଡ୍ ସା ତତ୍ସ୍ୟବ ମୂର୍ତ୍ତି ପତେତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସାଧୋ = ସାଧୁବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର । ଦୂଷୟତି = ଦୂଷିତ କରିଥାଏ । ଖେ = ଆକାଶରେ । ଭୂତିମ୍ = ଭସ୍ମ । ମୂର୍ତ୍ତି = ମସ୍ତକରେ । କ୍ଷିପେଡ୍ = ଫୋପାଡ଼ିଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେ ସାଧୁମାନଙ୍କର ନିନ୍ଦା କରିଥାଏ, ସେ ସେହିପରି ନିଜକୁ ଦୂଷିତ କରିଥାଏ, ଯେପରି ଯେ ଭସ୍ମ ବା ପାଉଁଶକୁ ଉଚ୍ଚକୁ ପକାଇଥାଏ ସେହି ଭସ୍ମ ତା’ର ମସ୍ତକରେ ହିଁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ସାଧୁଜନାନାଂ ନିନ୍ଦାହେତୋ କୀଦୃଶୀ ଦଶ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମିନ୍ ସଂସାରେ ସାଧୁ ସଜ୍ଜନଃ ଚ ଦୁର୍ଲଭପ୍ରାୟ ଭବତି । ତେଷା ନିନ୍ଦାକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ଦୁର୍ଜନରୂପେଣ ପରିଚିତମ୍ । ସାଧବ ସଦା ଶୁଦ୍ଧସ୍ଵଭାବାଃ ଭବନ୍ତି । ତେଷା ଦୋଷଦର୍ଶନଂ ତୁ ସ୍ବସ୍ୟ ଦୋଷୀ ପ୍ରଦର୍ଶନମ୍ । ଯେ ତାବତ୍ ତେଷା ଦୂଷୟିତଂ ପ୍ରଯତଂ କୁର୍ବନ୍ତ ତେ ତୁ ସ୍ବୟମେବ ଦୂଷୟନ୍ତି । ଏତତ୍ ପ୍ରସଙ୍ଗମ୍ ଉଦାହରଣଛଳେନ କବି ପ୍ରଭୌତି ଯଥା – କେନାପି ଜନେନ ଭସ୍ମନି ଉର୍ଧ କ୍ଷିପ୍ରେ’ ତଜ୍ଜନସ୍ୟ ମସ୍ତକେ ପତତି ତଥୈବ ଯଃ ସାଧୁ ନିନ୍ଦତି ସ ସ୍ଵୟଂ ତନ୍ନିନ୍ଦୟା ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରଦୂଷୟତି ଏବ । ଅତଃ ସାଧୋ ନିନ୍ଦା ସଦୈବ ପରିହାର୍ଯ୍ୟା ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ସାଧୁମାନଙ୍କର ନିନ୍ଦା କରିବାରୁ କି ଦଶା ହୁଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ସଂସାରରେ ସାଧୁ ବା ସଜନ ବ୍ୟକ୍ତି ଦୁର୍ଲଭପ୍ରାୟ । ସେମାନଙ୍କର ନିନ୍ଦା କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଖଳ ବା ଦୁର୍ଜନରୂପେ ପରିଚିତ । ସାଧୁମାନେ ସଦା ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ବଭାବ । ସେମାନଙ୍କର ଦୋଷ ଦର୍ଶନ ହିଁ କେବଳ ନିଜର ଦୋଷ ଦର୍ଶନ । ଯେ ସେମାନଙ୍କୁ ଦୂଷିତ ବା କଳଙ୍କିତ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରେ ସେ ନିଜେ ହିଁ କଳଙ୍କିତ ବା ଦୂଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକଥାକୁ ସୁନ୍ଦର ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି- ଆକାଶରେ ଭସ୍ମକୁ ଯେ ଉଚ୍ଚକୁ ନିକ୍ଷେପିତ କରେ ସେ ଭସ୍ମ ଆସି ତା’ରି ମସ୍ତକରେ ହିଁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଅନ୍ୟ ପାଇଁ ଯେ ଗାତ ଖୋଳେ ସେ ଗାତରେ ସେ ନିଜେ ହିଁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏଣୁ ଅନ୍ୟର ନିନ୍ଦାରୁ ସଦା ବିରତ ରହିବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦୂଷୟତ୍ୟସୌ = ଦୂଷୟତି + ଅର୍ଥେ । କ୍ଷିପେଦୁଜୈମୂର୍ତ୍ତି = କ୍ଷିପେଡ୍ + ଉଚ୍ଚୈଃ + ମୂର୍ତ୍ତି । ତଦୈବ = ତଥ୍ୟ + ଏବ ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସାଧୋ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ନିନ୍ଦାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସ୍କୃ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଖେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଭୂତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମୂର୍ତ୍ତି = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦୋଷ = ଦୁଷ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

केचिदज्ञानतो नष्टाः केचिन्नष्टाः प्रमादतः ।
केचिज्ज्ञानावलेपेन केचिन्नष्टैस्तु नाशिताः ॥ ४॥

କେଚିଦଜ୍ଞାନତଃ ନଷ୍ଟା କେଚିନ୍ନଷ୍ଟା ପ୍ରମାଦତଃ ।
କେଚିଜ୍ଞାନାବଲେପେନ କେଚିନଷ୍ଟିସ୍ତୁ ନାଶିତା ॥ ୪॥

ଅନ୍ବୟ – କେଚିତ୍ର/ଅଜ୍ଞାନତଃ ନଷ୍ଟା, କେଚିତ୍ ପ୍ରମାଦତଃ ନଷ୍ଟା । କେଚିତ୍ ଜ୍ଞାନାବଲେପେନ (ନଷ୍ଟା) କେଚିତ୍‌ ତୁ ନଷ୍ଟି ନାଶିତାଃ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କେଚିତ୍ର = କେତେକ । ଅଜ୍ଞାନତା = ଅଜ୍ଞାନତାବଶତଃ । ପ୍ରମାଦତଃ = ଅସାବଧାନତାବଶତଃ । ଜ୍ଞାନାବଲେପେନ = ଜ୍ଞାନର ଗର୍ବଦ୍ୱାରା ନାଶିତା = ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାଭାଗାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ମନୁଷ୍ୟ କଥ୍ୟ ନଶ୍ୟତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଯତ୍ର ସୃଷ୍ଟି ତତ୍ର ବିନାଶଂ, ଯତ୍ର ଜନ୍ମ ତତ୍ର ମୃତ୍ୟୁ ଭବତି । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାୟାମ୍ ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ‘ଜାତସ୍ୟ ହି ମୃତ୍ୟୁ ଧ୍ରୁବଂ ଜନ୍ମ ମୃତସ୍ୟ ଚ ।’’ ଇତି । ସଂସାରେ ଅଜ୍ଞାନଂ ଘନଂ ତମଃ ଇବ ଭବତି । ଯଥା କୋଽପି ନରଃ ଘନେ ତମସି କି ସ୍ପଷ୍ଟତୟା ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ ଅଶତଃ ତଥୈବ ଅଜ୍ଞାନେନ ସମାୟୁକ୍ତ ଜନଃ ବିନାଶଂ ଭଜତି । ଜ୍ଞାନଂ ସୁମାର୍ଗଦ୍ୟୋତକମ୍ । ଅଜ୍ଞାନଂ ବିନାଶକାରଣମ୍ । ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ତୁ ଅଜ୍ଞାନତଃ କେଚନ ଜନଃ ବିନଶ୍ୟନ୍ତି । କେଚିତ୍ ପ୍ରମାଦତଃ ଅପି ନଷ୍ଟ ଭବନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ଅପରେ କେଚନ ଜ୍ଞାନାବଲେପେନ ନବଂ ଯାନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ କେଚିତ୍ର ନଷ୍ଟି ନାଶିତାଂ ଭବନ୍ତି । ଜ୍ଞାନଗର୍ବେଣ ମନସି ଅଭିମାନମ୍ ଅହଙ୍କାରଂ ଚ ଆୟାତି । ଅଳ୍ପଜ୍ଞାନଂ ଭୟଙ୍କରଂ ଭବତି । କୁସଙ୍ଗେଣ କୁପଥାଚାରୀ ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ଅଜ୍ଞତା, ଅନବଧାନତା, ଗର୍ବମ୍ , ଅଭିମାନମ୍, ଅହଙ୍କାରଂ ଚ ସଦୈବ ତ୍ୟଜେତ୍ । ଯତ୍ନବାନ୍ ନରଃ ନାଶମୁଖ୍ୟତ୍ ଉଦ୍ଧୃତଃ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପାଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଦ୍ୟଭାଗର ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ସଂଗ୍ରହରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ କିପରି ମନୁଷ୍ୟ ନାଶ ଯାଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଯେଉଁଠି ସୃଷ୍ଟି ସେଇଠି ବିନାଶ, ଯେଉଁଠି ଜନ୍ମ ସେଇଠି ମୃତ୍ୟୁ । ‘ଜାତସ୍ୟ ହି ଧ୍ରୁବ ମୃତ୍ୟୁ ।’ ମନୁଷ୍ୟ ଜ୍ଞାନବଳରେ ସବୁକିଛି ସାଧ କରିଥାଏ । ଜ୍ଞାନ ହିଁ ତା’ର ତୃତୀୟ ନୟନ । ଜ୍ଞାନ ହିଁ ଆଲୋକ ହେଲେ କେତେକ ଅଜ୍ଞାନର ଅମାଅନ୍ଧକାରରେ ପଡ଼ି ବିନଷ୍ଟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଅଜ୍ଞାନରୁ କେତେକ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । କେତେକ ଅସାବଧାନତାବଶତଃ ମୃତ୍ୟୁମୁଖରେ ପଡ଼ିଥା’ନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ଜ୍ଞାନର ଗର୍ବରେ ଅଭିମାନ ଓ ଅହଂକାରଦ୍ବାରା ଉନ୍ମତ୍ତ ହୋଇ ବିନଷ୍ଟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଅଳ୍ପଜ୍ଞାନ ଭୟଙ୍କର । ହେଲେ କେତେକ କିନ୍ତୁ ଏହି ନଷ୍ଟଦ୍ୱାରା ହିଁ ନାଶ ଯାଇଥା’ନ୍ତି । କୁସଙ୍ଗରେ ପଡ଼ି ମନୁଷ୍ୟ କୁପଥାଚାରୀ ହୋଇଯାଏ, ସୁପଥ ଛାଡ଼ିଦିଏ । ଏହି କୁପଥ ହିଁ ତାକୁ ନାଶ କରିଦେଇଥାଏ । ଏଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଜ୍ଞତା, ଅନବଧାନତା, ଗର୍ବ, ଅଭିମାନ, ଅହଂକାରାଦି ତ୍ୟାଗକରିବା ଉଚିତ । ଏଥପ୍ରତି ଯତ୍ନବାନ୍ ରହିଲେ ମନୁଷ୍ୟ ନାଶମୁଖରୁ ଉଦ୍ଧାର ପାଇପାରିବ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କେଚିଦଜ୍ଞାନତୋ = କେଚିତ୍ + ଅଜ୍ଞାନତଃ । କେଚିନ୍ନଷ୍ଟା = କେଚିତ୍ + ନଷ୍ଟା । କେଚିଜ୍ଞାନାବଲେପେନ = କେଚିତ୍ + ଜ୍ଞାନ + ଅବଲେପେନ । କେଚିନ୍ନଷ୍ଟିସ୍ତୁ = କେଚିତ୍‌ + ନଷ୍ଟି + ତୁ ।
ସମାସ – ଅଜ୍ଞାନତଃ = ନ ଜ୍ଞାନମ୍, ତସ୍ମାତ୍ (ନଞ୍ଝ ତତ୍) । ଜ୍ଞାନାବଲେପେନ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଅବଲେପମ୍, ତେନ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅଜ୍ଞାନତଃ, ପ୍ରମାଦତଃ = ହେତୌ ୫ମୀ । ଜ୍ଞାନବଲେପେନ, ନଷ୍ଟି = ହେତୌ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନଷ୍ଠାଃ = ନଶ୍ + କ୍ତ (ବହୁବଚନ) । ନାଶିତା = ନଶ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ (ବହୁବଚନ) ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

दातृत्वं प्रियवक्तृत्वं धीरत्वमुचितज्ञता ।
अभ्यासेन लभ्यन्ते चत्वारः सहजा गुणाः ॥ ५ ॥

ଦାତୃତ୍ୱ ପ୍ରିୟବକ୍ତୃତ୍ୱ ଧୀରତ୍ଵମୁଚିତଜ୍ଞତା ।
ଅଭ୍ୟାସେନ ନ ଲଭ୍ୟନ୍ତେ ଚତ୍ବାରଃ ସହଜା ଗୁଣା ॥ ୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଦାତୃତ୍ୱ ପ୍ରିୟବକ୍ତୃତ୍ୱ ଧୀରତ୍ଵମ୍ ଉଚିତଜ୍ଞତା ଚତ୍ବାରଃ ସହଜାଗୁଣା ଅଭ୍ୟାସେନ ନ ଲଭନ୍ତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦାତୃତ୍ଵମ୍ = ଦାନଶୀଳତା । ପ୍ରିୟବକ୍ତୃତ୍ୱମ୍ = ପ୍ରିୟବଚନ ସ୍ଵଭାବ । ଉଚିତଜ୍ଞାତା = ସମୀଚୀନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟାକର୍ଭବ୍ୟଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଅଭ୍ୟାସେନ = ବାରମ୍ବାର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାଦ୍ୱାରା । ସହଜା = ସ୍ଵାଭାବିକ ।

ଅନୁବାଦ – ଦାନଶୀଳତା, ପ୍ରିୟବଚନସ୍ବଭାବ, କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ପାଦନରେ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା ଏବଂ ସମୀଚୀନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟାକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଏ ଚାରୋଟି ସ୍ବାଭାବିକ ଗୁଣ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ବାରା ଲାଭ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କେ ସ୍ଵାଭାବିକଗୁଣା ଅଭ୍ୟାସେନ ନ ଲଭନ୍ତେ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ମନୁଷ୍ୟାନାଂ ସର୍ଜନକାଳେ ଈଶ୍ଵରଃ ତସ୍ମିନ୍‌ ମଧ୍ୟ କତିପୟ ସହଜାତଂ ସ୍ଵାଭାବିକଂ ସ ଗୁଣଂ ସୃଜତି । ବ୍ୟସ୍ତେ ସ୍ବଭାବେ ଚରିତ୍ରେ ଚ ଏମାଂ ଗୁଣାନାଂ ପ୍ରତିଫଳନଂ ତଥା ବିକଶନଂ ଭବନ୍ତି । କୋଽପି ଅଭ୍ୟାସବଳେନ ଏଷା ଗୁଣାନାମ୍ ଅଧିକାରୀ ନ ଭବେତ୍ । ତଦେବ ସହଜାତଂ ସ୍ଵାଭାବିକଂ ଗୁଣଂ ଯଥା – ଦାନଶୀଳତା, ପ୍ରିୟବଚନଂ, ଧୀରତ୍ଵ, ଉଚିତଜ୍ଞତାଦି । କଃ କଦାପି ପ୍ରଦାନେନ ଅଭ୍ୟାସମାଧମେନ ଦାନୀ ନ ଭବେତ୍ । ପ୍ରିୟକଥନସ୍ୟାଭ୍ୟାସେନ ପ୍ରିୟବାଦୀ ନ ଭବେତ୍ । କିମପି କାର୍ଯ୍ୟସଂପାଦନେନ ଧୀରତ୍ବ ନାୟାତି । ଉଚିତଜ୍ଞାତା ହିତାହିତଜ୍ଞାନସ୍ୟ ବିବେଚନାତ୍ ନାୟାତି । ଅଭ୍ୟାସବଳେନ ଏତେରାଂ ଗୁଣାନାଂ ସିଦ୍ଧି ନ ଭବେତ୍ । ଏତଦ୍ ତୁ ମନୁଷ୍ୟାନାଂ ସ୍ୱାଭାବିକା ଗୁଣା । ଅଭ୍ୟାସଂ ବିନା ଏଷା ଗୁଣାନାମ୍ ଅଧିକାରୀ ଭବେୟୁଃ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ ଏଠାରେ କ’ଣ କ’ଣ ସବୁ ସ୍ଵାଭାବିକ ଗୁଣ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ଲାଭ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ମନୁଷ୍ୟକୁ ସୃଷ୍ଟି କଲାବେଳେ ଈଶ୍ବର ତା’ଠାରେ କେତେକ ସହଜାତ ବା ସ୍ଵାଭାବିକ ଗୁଣକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଅଛନ୍ତି । ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ଵଭାବ ତଥା ଚରିତ୍ରରେ ଏସବୁ ଗୁଣର ପ୍ରତିଫଳନ ତଥା ବିକାଶ ହୋଇଥାଏ । କେହି କେବେ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ଏସବୁ ଗୁଣର ଅଧିକାରୀ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ସେସବୁ ସହଜାତ ବା ସ୍ବାଭାବିକ ଗୁଣ ହେଉଛି; ଯଥା – ଦାନଶୀଳତା ପ୍ରିୟବଚନସ୍ଵଭ।ବ ଧୀରତା ଏବଂ ଉଚିତଜ୍ଞତା ଇତ୍ୟାଦି । କେହି କେବେ ପ୍ରଦାନ ରୂପକ ଅଭ୍ୟାସଦ୍ୱାରା ଦାନୀ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଭଲ କଥା କହିବାର ଅଭ୍ୟାସ କରି ପ୍ରିୟକଥା କହିପାରେନା, କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନରେ ଧୀରତା ଆସେ ନାହିଁ ଏବଂ ଉଚିତଜ୍ଞତା ଉପଯୁକ୍ତ ହିତାହିତଜ୍ଞାନର ବିବେଚନାରୁ ଆସେନାହିଁ । ଅଭ୍ୟାସକରି ଏସବୁ ସିଦ୍ଧ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଏସବୁ ସାଧାରଣତଃ ମନୁଷ୍ୟର ସ୍ଵାଭାବିକ ଗୁଣ ହୋଇଥାଏ । ଆମେ ଅଭ୍ୟାସ ବିନା ଏସବୁର ଅଧିକାରୀ ହେବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଧୀରତ୍ୱମୁଚିତଜ୍ଞ = ଧୀରତ୍ୱମ୍ + ଉଚିତଜ୍ଞତା ।
ସମାସ – ପ୍ରିୟବକ୍ତୃତ୍ୱମ୍ = ପ୍ରିୟଶ୍ଚାସୌ ବକ୍ତୃତ୍ୱ ଚେତି (କର୍ମଧାରୟ) । ଉଚିତଜ୍ଞତା = ଉଚିତଂ ଜ୍ଞାୟତେ ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗୁଣା = କଉଁରି ୧ମା । ଅଭ୍ୟାସେନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରିୟ = ପ୍ରୀ + କ । ଦାତୃତ୍ବ = ଦାତୃ + ତ୍ୱ । ଉଚିତଜ୍ଞତା = ଉଚିତଜ୍ଞ + ତଳ (ତା) ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

युक्तियुक्तं प्रगृहणीयाद् बालादपि विचक्षणः ।
रवेरविषयं वस्तु किं न दीपः प्रकाशयेत् ॥ ६ ॥

ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ପ୍ରଗୃହଣୀୟାଦ୍ ବାଳାଦପି ବିଚକ୍ଷତଃ ।
ରବେରବିଷୟଂ ବସ୍ତୁ କିଂ ନ ଦୀପଃ ପ୍ରକାଶୟେତ୍ ॥ ୬ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ବିଚକ୍ଷଣ ବାଳାଦପି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ପ୍ରଗୃହ୍‌ୟାଦ୍ । ରବେ ଅବିଷୟଂ ବସ୍ତୁ ଦୀପଃ କିଂ ନ ପ୍ରକାଶୟେତ୍ ?

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପ୍ରଗୃହ୍ୟାଦ୍ = ଗ୍ରହଣ କରିବା ଉଚିତ । ବାଳାଦପି = ବାଳକଠାରୁ ମଧ୍ୟ । ରବେରବିଷୟଂ ବସ୍ତୁ = ରବିଙ୍କର ଯାହା ଅବିଷୟ ବସ୍ତୁ ।

ଅନୁବାଦ – ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ବାଳକଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କଥା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ କରିପାରୁନଥ‌ିବା ବସ୍ତୁକୁ କ’ଣ ଦୀପ ପ୍ରକାଶିତ କରେ ନାହିଁ କି ? (ପ୍ରକାଶିତ କରିଥାଏ) ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବିଚକ୍ଷତଃ ବାଳାତ୍ ଅପି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ପ୍ରଗୃହଣାୟାତ୍ ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ଥିନ୍ ବ୍ୟବହାରିକେ ଜୀବନେ ମନୁଷ୍ୟାନାଂ ବୟଃକ୍ରମେଣ ତଥା ସମୟକ୍ରମେଣ ଏବଂ ବୁଦ୍ଧ ବିକଶନଂ ଭବତି । ବିଭିନ୍ନେଷୁ ବିଷୟେଷୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବଚନଂ ଅନୁଭବତଃ ଏବଂ ଭବତି । ଏତତ୍ ସର୍ବଂ କେବଳଂ ବିବେକାନାଂ କ୍ଷେତ୍ରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ଭର୍ବତି, ପରନ୍ତୁ ଅବିବେକୀ ସ୍ବଭାବଂ ତୁ ଭିନ୍ନମେବ ଭବତି । ପରନ୍ତୁ କେଚନ ବିଚକ୍ଷଣା ବୁଦ୍ଧିମନ୍ତଃ ବାଳା ସନ୍ତି ଯେ ତାବତ୍ ସ୍ୱଳ୍ପ ବୟସି ସୀମିତଜ୍ଞାନେନ ଚ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବଚନଂ ବଦନ୍ତି । ଏତେରାଂ ବାଳାନାଂ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବଚନଂ ସର୍ବୋଦୌ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବତି । ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଡେନ ଉଲ୍ଲିଖ୍ ଭବତି ଯଥା – ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦୀପଃ ରାଡ୍ରୋ ଅନ୍ଧକାରେ କାଳେଽପି ଆଲୋକଂ ପ୍ରଦଦାତି । ଅସ୍ଥିନ୍ ସୃଷ୍ଟି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଭବତି ପ୍ରକାଶସ୍ୟ ପ୍ରତୀକଂ, ସ୍ଵକୀୟେନ ଆଲୋକେନ ‘ସର୍ବମ୍ ଉଦ୍‌ଭାସୟତି । ପରନ୍ତୁ ତଥ୍ୟ ଅନୁପସ୍ଥିତୌ ଏତତ୍ ସାମାନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଦୀପଃ ସାଧୟତି । ଅତଃ ଅତ୍ର ବିଚକ୍ଷତଃ ବାଳ ଦୀପେନ ସାକଂ ତୁଳିତଂ ଭବତି । ଯଥାରୀତ୍ୟା କବିନା ପ୍ରସଙ୍ଗୋୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ତଦେବ ବଣ୍ଡନୀୟଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବାଳକଠାରୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କଥା ଯେ ଗ୍ରହଣୀୟ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏ ବ୍ୟାବହାରିକ ଜୀବନରେ ମନୁଷ୍ୟର ବୟସକ୍ରମେ ତଥା ସମୟକ୍ରମେ ହିଁ ବୁଦ୍ଧିର ବିକାଶ ହୋଇଥାଏ ଓ ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟରେ ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ କଥା ଅନୁଭବରୁ ହିଁ କହିଥାଏ । ଏସବୁ କେବଳ ବିବେକବାନ୍‌ଠାରେ ହିଁ ଦେଖାଯାଏ ହେଲେ ଅବିବେକୀ କିନ୍ତୁ ଭିନ୍ନଭାବ. ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ କେତେକ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ବିଚକ୍ଷଣ ବାଳକ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ କି ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ସୀମିତ ଜ୍ଞାନରେ ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ କଥା କୁହନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କର ବଚନ ସଦା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ଯେପରିକି ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦୀପ ରାତ୍ରକାଳରେ ଅନ୍ଧକାର ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଆଲୋକ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଏ ସୃଷ୍ଟିରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରକାଶର ପ୍ରତୀକ, ସେ ନିଜର ଆଲୋକରେ ସବୁକୁ ଉଦ୍‌ଭାସିତ କରନ୍ତି । ହେଲେ ତାଙ୍କର, ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ଦୀପ ହିଁ କରିପାରେ । ଏଣୁ ଏଠାରେ ଯେପରିଭାବେ ବିଚକ୍ଷଣ ବାଳକକୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦୀପ ସହ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବାଳାଦପି = ବାଳାତ୍ + ଅପି । ରବେରବିଷୟମ୍ = ରବେ + ଅବିଷୟମ୍ ।
ସମାସ – ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତମ୍ =ଯୁକ୍ତା ଯୁକ୍ତମ୍ (୩ୟା ତତ୍) । ଅବିଷୟମ୍ = ନ ବିଷୟମ୍ (ନୡ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିଚକ୍ଷଣ, ବାଳାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ରବେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଦୀପଃ = କଉଁରି ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଯୁକ୍ତି = ୟୁଜ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଯୁକ୍ତମ୍ = ୟୁଜ୍ + କ୍ତ । ଦ୍ଵୀପ = ଦ୍ବୀ + ପା + କ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

पीत्वा कर्दमपानीयं भेको रटरटायते ।
पक्कं चूतरसं पीत्वा गर्वं नायाति कोकिलः ॥ ७ ॥

ପୀତ୍ବା କର୍ଦମପାନୀୟଂ ଭେକୋ ରଟରଟାୟତେ ।
ପକ୍ଵ ଚୂତରସଂ ପୀତ୍ବା ଗର୍ବ ନାୟାତି କୋକିଳ ॥ ୭ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଭେକଃ କର୍ଦମପାନୀୟଂ ପୀତ୍ବା ରଟରଟାୟତେ । କୋକିନଃ ପକ୍ଵ ଚୂତରସଂ ପୀତ୍ବା ଗର୍ବଂ ନ ଆୟାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଭେକଃ = ବେଙ୍ଗ । କର୍ଦମପାନୀୟମ୍ = ପଙ୍କପାଣି । ପୀଡ଼ା = ପିଇ । ପକ୍ୱମ୍ = ପାଚିଲା । ଚୂତରସଂ ଆମ୍ବରସ । ଆୟାତି = ଆସେ

ଅନୁବାଦ – ବେଙ୍ଗ ପଙ୍କିଳ ଜଳ ପାନ କରି କୈକଟର ରାବ କରିଥାଏ । କୋଇଲି ପାଚିଲା ଆମ୍ବରସ ପିଇ ମଧ୍ୟ ଗର୍ବ କରି ନ ଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭେକସ୍ୟ କୋକିଳସ୍ୟ ଚ ସ୍ଵାଭାବିକପ୍ରବୃତ୍ତି ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ପ୍ରକୃତିଃ ଅତୀବ ବିଚିତ୍ରା । ଅତ୍ର କଃ କୀଦୃଶମ୍ ଆଚରଣଂ କରୋତି ତଦେବ ଅବଗତଂ ନ ଶକ୍ୟତେ । ପରସ୍ପରୟୋ ମଧ୍ୟ ଭାବଂ ପ୍ରଭେଦଂ ଚ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ । ସାଧାରଣତଃ ଏକଃ ଭେକଃ କର୍ଦମପାନୀୟଂ ପୀଡ଼ା ରଟ୍‌ଟାୟତେ ପରନ୍ତୁ କୋକିଳୀ ପଚ୍ୟୁତରସଂ ପୀତ୍ବାପି ଗର୍ବ ନ କରୋତି । ସଦା ପୌନଃ ଏବ ତିଷ୍ଠତି । ଅତ୍ର ଭେକସ୍ୟ କୋକିଳସ୍ୟ ଚ ସ୍ବଭାବଂ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭବତି । ଏତେ ତେରାଂ ସହଜାତଃ ପ୍ରବୃତିଃ । ତଥୈବ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ସର୍ବେ ସ୍ୱ ସ୍ୱ ପ୍ରକୃତି ସ୍ଵଭାବଂ ଚ ସ୍ବୀକୃତ୍ୟ ପରସ୍ପରୟୋନ ବ୍ୟବହ୍ରୁୟନ୍ତେ । ତସ୍ୟ ପ୍ରଭାବଂ ପ୍ରଭୃତି ଚ ପ୍ରତି କିମପି ପରିବର୍ତ୍ତନଂ ନ ଦୃଶ୍ୟତେ । ଅତଃ କବେ ଏତାଦୃଶ ବର୍ଣ୍ଣନସ୍ୟ ଉପାଦେୟତା ମନୁଷ୍ୟାନାଂ କୃତେ ବିଦ୍ୟତେ । ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆସିଅଛି । ଏଠାରେ ବେଙ୍ଗ ଓ କୋଇଲିର ସ୍ଵାଭାବିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରକୃତି ବଡ଼ ବିଚିତ୍ର । ଏଠି କିଏ କିପରି ଆଚରଣ କରୁଛି ତାହା ଜାଣିବା କଷ୍ଟକର । ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଭେଦ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣରେ ଏକ ବେଙ୍ଗ ପଙ୍କିଳ ବା କାଦୁଅ ପାଣି ପିଇ କେଁକଟର ରାବ କରିଥାଏ । ହେଲେ କୋଇଲି ପାଚିଲା ଆମ୍ବର ମିଠାରସ ପାନକରି ମଧ୍ୟ ଗର୍ବିତ ହୋଇ ନଥାଏ । ସେ ସଦା ଯୌନ ହିଁ ରହିଥାଏ । ଏଠାରେ ବେଙ୍ଗ ଓ କୋଇଲିର ସ୍ଵଭାବ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିପରୀତ ଅଟେ । ବେଙ୍ଗର କୈକଟର ରାବ ଓ କୋକିଳର ଗର୍ବଶୂନ୍ୟତା ଏସବୁ ସେମାନଙ୍କର ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତି । ହେଲେ ଏହା କର୍ଦମାକ୍ତ ଜଳ ବା ପକ୍ବ ଆମ୍ରରସରେ ନ ଥାଏ । ସେହିପରି ଏ ସଂସାରରେ ସମସ୍ତେ ନିଜର ପ୍ରକୃତି ବା ସ୍ବଭାବାନୁସାରେ ହିଁ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି । ତା’ ଉପରେ ଭଲମନ୍ଦର ବିଚାର କିଛି ବି ପ୍ରଭାବ ପକାଇନଥାଏ । କବିଙ୍କର ଏ ବର୍ଣ୍ଣନା ପ୍ରସଙ୍ଗ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ତଥା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଛି।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାୟାତି = ନ + ଆୟତି ।
ସମାସ – କର୍ଦମପାନୀୟମ୍ = କର୍ଦମଂ ପାନୀୟମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ଚୂତରସମ୍ = ଚୂତସ୍ୟ ରସମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭେକଃ, କୋକିନଃ = କର୍ଭରି ୧ ମା । କର୍ଦମପାନୀୟଂ, ଚୂତରସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଗର୍ବମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପୀତ୍ମା = ପା + କ୍ଵାଚ୍ । ପାନୀୟମ୍ ପା + ଅନୀୟ । ପକ୍ବମ୍ = ପଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

दैवं पुरुषकारेण यः समर्थः प्रबाधितुम् ।
न दैवेन विपन्नार्थ: पुरुष: सोऽवसीदति ॥ ८ ॥

ଦୈବଂ ପୁରୁଷକାରେଣ ଯଃ ସମର୍ଥୀ ପ୍ରବାଧୂମ୍ ।
ନ ଦୈବେନ ବିପନ୍ନାର୍ଥୀ ପୁରୁଷ ସୋଽବସୀଦତି ॥ ୮ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଯଃ ପୁରୁଷକାରେଣ ଦୈବଂ ପ୍ରବାସ୍ତୁ ସମର୍ଥ, ଡଃ ବିପନ୍ନାର୍ଥୀ ପୁରୁଷ ଦେବେନ ନ ଅବସୀଦତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦୈବମ୍ = ଦୈବକୁ । ପ୍ରବାଧୁମ୍ = ବାଧା ଦେବାକୁ । ବିପନ୍ନାର୍ଥୀ = ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ । ଅବସୀଦତି = ଦୁଃଖ ପାଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେ ପୌରୁଷଦ୍ୱାରା ଦେବଙ୍କୁ ବାଧାଦେବାକୁ ସମର୍ଥ, ସେ ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ ପୁରୁଷ ଦୈବଦ୍ଵାରା ଦୁଃଖପାଏ ନାହିଁ । ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଦୈବାପେକ୍ଷୟା ପୌରୁଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠମ୍ ଇତି ପ୍ରତିପାଦିତମ୍ ।

ସଚାରାଚରସୃଷ୍ଟି ଇୟଂ ଦେବେନ କୃତା । ମନୁଷୋଽପି ଦେବେନ ସୃଷ୍ଟ । ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ଵକର୍ମଣା ପୌରୁଷେଣ ଚ ସର୍ବକାର୍ଯ୍ୟ କର୍ଡିଂ ସମର୍ଥୀ ଭବତି । ଦୈବକୃତଂ ଦୁଃଖମପି ଶୋଇଂ ଶତି । ଯସ୍ୟ ପୌରୁଷ ଯତୋଧୀକଂ ଭବତି ତସ୍ୟ ଦୈବ କିମପି ନ କରୋତି । କୃତେ ସତି ଧଃ ସମ୍ମୁଖୀନଃ ଭବିତୁଃ ଶକ୍ୟ ଭବତି । ପୌରୁଷବଳେନ ଦୈବକୃତଂ ଦୁଃଖ୍ୟ ବିପରିଂ ଚ ଡଃ ଅନାୟାସେନ ସହଜେ ପାରଂ ଚ ଗଚ୍ଛତି । ଅତଃ ମହାଭାରତେ କର୍ଣ୍ଣଦ୍ୟୋତିଃ ଯଥା – ‘ଦୈବାୟତ୍ତକୁଳେ ଜାତଂ ମଦାୟତ୍ତ ତୁ ପୌରୁଷମ୍ ।’ ଅସ୍ଵାକଂ ଭାଗ୍ୟ ତୁ ଦୈବାଧୁନଂ ଭବତି ପରନ୍ତୁ ପୌରୁଷ ମନୁଷ୍ୟାଧୁନଂ ଭବତି । ପୌରୁଷସ୍ୟ ଉପରି ସର୍ବଦା ଆସ୍ଥାଭାଜନଂ ଭବେୟୁଃ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଦୈବଙ୍କଠାରୁ ପୌରୁଷ ଯେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏ ସଚରାଚର ସୃଷ୍ଟି ଦୈବକୃତ, ଏପରିକି ମନୁଷ୍ୟ ମଧ୍ୟ । ତଥାପି ଦୈବସୃଷ୍ଟ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜ କର୍ମ ତଥା ପୌରୁଷ ବଳରେ ସବୁକିଛି କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ସେ ଦୈବୀକୃତ ଦୁଃଖ ଓ ବିପତ୍ତିକୁ ସହିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ଯାହାର ପୌରୁଷ ଯେତେ ଅଧ୍ବକ ତା’ର ଦୈବ କିଛି ହେଲେ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୁଏନି । ନିଜର ପୌରୁଷବଳରେ ଦୈବଦତ୍ତ ଦୁଃଖ ବିପତ୍ତିକୁ ସେ ଅନାୟାସରେ ସହ୍ୟ କରିଥାଏ ଓ ପାର ହୋଇଯାଏ । ନିଜ ଭାଗ୍ୟ ଉପରେ ଅଧିକ ବିଶ୍ବାସ ନକରି ପୌରୁଷ ଉପରେ ଭରସିଥାଏ । କଣ୍ଠମୁଖର ଉକ୍ତି ଯେ, ‘ଦୈବାୟର କୁଳେ ଜାତଂ ମଦାୟତ୍ତ ତୁ ପୌରୁଷମ୍’’ ଅର୍ଥାତ୍ ପୌରୁଷ ହିଁ ମୋ ଅଧୀନରେ । ମନୁଷ୍ୟର ଭାଗ୍ୟ ଦୈବାଧୀନ କିନ୍ତୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଧୀନ ଅଟେ । ପୌରୁଷ ବଳରେ ଦୈବଦୁଃଖ ସହ୍ୟ ହୋଇଯାଏ । ଏଣୁ ନିଜର ପୌରୁଷ ଉପରେ ସଦା ଆସ୍ଥା ବା ବିଶ୍ଵାସ ରଖୁବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିପନ୍ନାର୍ଥୀ = ବିପନ୍ନ + ଅର୍ଥା । ସୋଽବସୀଦତି = ଡଃ + ଅବସୀଦତି ।
ସମାସ – ପୁରୁଷକାରେଣି = ପୁରୁଷ କରୋତି ଇତି, ତେନ (ଉପପଦ ତତ୍) । ବିପନ୍ନାର୍ଥ = ବିପନଃ ଅର୍ଥ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଯଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଦେବମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପୁରୁଷକାରେଣ = କରଣେ ୩ୟା । ପୁରୁଷ=କର୍ଭରି ୧ମା । ଦେବେନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରବାଧୁମ୍ = ପ୍ର – ବାଧ୍ + ତୁମୁନ୍ । ବିପନ୍ନ = ବି + ପଦ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

अविज्ञाय फलं यो हि कर्मत्वे वानुधावति ।
शोचति फलवेलायां यथा किंशुकसेचकः ॥ ९ ॥

ଅବିଜ୍ଞାୟ ଫଳ ଯୋ ହି କର୍ମତ୍ରେ ବାନୁଧାବତି ।
ଶୋଚତି ଫଳବେଳାୟା ଯଥା କିଂଶୁକସେଚକଃ ॥ ୯॥

ଅନ୍ବୟ – ଯଃ ଫଳମ୍ ଅବିଜ୍ଞାୟ କର୍ମଡ଼େ ବା ଅନୁଧାବତି ଫଳବେଳାୟାଂ ହି ଯଥା କିଂଶୁକସେଚକଃ ଶୋଚତି (ତଥା ଶୋଚତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅବିଜ୍ଞାୟ = ନଜାଣି । କର୍ମତ୍ତି = କର୍ମ ପଛରେ ବା କର୍ମରେ । ଅନୁଧାବତି = ଅନୁଧାବନ କରେ । କିଂଶୁକ = ଗନ୍ଧହୀନ । ସେଚକଃ = ସେଚନକାରୀ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେ ଫଳକୁ ନଜାଣି ବୃଥା କର୍ମ କରିଥାଏ ତା’ର କର୍ମ ନିଶ୍ଚୟ ବିଫଳ ହୋଇଥାଏ, ଯେପରି ଗନ୍ଧହୀନ ବୃକ୍ଷରେ ଜଳସେଚନ ହିଁ ବୃଥା ହୋଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କର୍ମଫଳ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି।

ସଂସାରେଽସ୍ମିନ୍ ପ୍ରାଣିମାତ୍ରେଷୁ କର୍ମତତ୍ପରଃ । ‘ପ୍ରୟୋଜନମନୁଦିଶ୍ୟ ନାମନ୍ଦୋଽପି ପ୍ରବର୍ଗତେ ।’ – ଇତି ବାକ୍ୟାନୁସାରେଣ ନରଃ ସଦୈବ କର୍ମତତ୍ପରଃ ଭବତି । ପରନ୍ତୁ ଯଃ ଫଳବିଷୟମ୍ ଅବିଚାର୍ଯ୍ୟ କର୍ମକରୋତି ତଥ୍ୟ କର୍ମ ବିଫଳ ଯାତି । କାରଣ ଗନ୍ଧହୀନ ବୃକ୍ଷେବ ସେଚନସ୍ୟ କୋଽବା ଆବଶ୍ୟକତା ବିଦ୍ୟତେ ? କେବଳଂ କାର୍ଯ୍ୟ ବୃଥା ଯାତ୍ରା ନିଷ୍ଫଳଂ ଚ ଭବତି । ଅତଃ ଗୀତାକାର ସୁଶ୍ରୁତୟା ଉଚ୍ୟତେ ଯତ୍ – ‘କର୍ମଣ୍ୟବାଧିରସ୍ତେ ‘ମା ଫଳେଷୁ କଦାଚନ ।’’ ଅସ୍ମାକମ୍ ଅଧିକାରଂ ତୁ କେବଳଂ କର୍ମଣି ଅସ୍ତି । ଫଳପ୍ରାପ୍ତିଷ୍ଣୁ ନାସ୍ତି ଏବ । ଏତଦେବ ଭବତି ନିଷ୍କାମ କର୍ମଯୋଗୀ । ତଥାପି ମନୁଷ୍ୟ ପ….ଦନନ୍ତରମେବ କର୍ମ କରୋତି । ଅତଃ ଫଳ ବିଜ୍ଞାୟ କର୍ମତ୍ୱ ଅନୁଧାବନଂ କରଣୀୟମ୍ ଅନ୍ୟଥା କିଂଶୁକସେଚକସ୍ୟ ଦଶମଃ ଲଭତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତ ପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟ ଉ। ଗସ୍ଥ ସୁଭାଷିତାବଳୀ ରୁ ଆସିଅଛି । ଏଠାରେ କର୍ମଫଳ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏ ସଂସାରରେ ପ୍ରାଣୀମାତ୍ରକେ କର୍ମତତ୍ପର । ଆମେ ଯାହାବି କର୍ମ କରୁ କିଛି ପ୍ରୟୋଜନ ବା ଫଳରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖ୍ ହିଁ କରିଥାଉ । ବିନା ପ୍ରୟୋଜନରେ ବା ଆଶାରେ କୌଣସି କର୍ମ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଅଗ୍ନିପୁରାଣର ଯଥାର୍ଥ ଉକ୍ତି ଯେ – ‘‘ପ୍ରୟୋଜନମନୁଦିଶ୍ୟ ନ ମନ୍ଦୋଽପି ପ୍ରବର୍ଗତେ ।’’ ଅର୍ଥାତ୍ ବିନା ପ୍ରୟୋଜନରେ ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ହେଲେ ଯେ ଫଳ ବିଷୟରେ ବିଚାର ନ କରି ବୃଥା କର୍ମ କରେ ତା’ର କର୍ମ ଅବଶ୍ୟ ବିଫଳ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ କିଂଶୁକ ବା ଗନ୍ଧହୀନ ବୃକ୍ଷରେ ସେଚନ କରି କ’ଣ ବା-ଲାଭ ? ନିଷ୍ଫଳ ମାତ୍ର ଅଟେ । ତଥାପି ଗୀତାକାରଙ୍କର ଉକ୍ତି ଯେ- ‘କର୍ମଣ୍ୟବାଧ୍ଵରାସ୍ତୁ ମା ଫଳେଷୁ କଦାଚନ’’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଆମର କର୍ମ ଉପରେ ଅଧିକାର ଅଛି କିନ୍ତୁ ଫଳ ଉପରେ ନୁହେଁ । ଫଳ ଉପରେ ଆଶା ନରଖ୍ କର୍ମ କରିବା ଉଚିତ । ଏହାକୁ ନିଷ୍କାମ କର୍ମଯୋଗ କୁହାଯାଏ । ତଥାପି ମନୁଷ୍ୟ ପ୍ରଥମେ ଫଳର ସୂଚନା ବା ଜ୍ଞାନ ପାଇବା ପରେ ହିଁ କର୍ମ କରିଥାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବାନୁଧାବତି = ବା + ଅନୁଧାବତି ।
ସମାସ – ଅବିଜ୍ଞାୟ : = ନ ବିଜ୍ଞାୟ (ନୡ ତତ୍) । ଫଳବେଳାୟାମ୍ = ଫଳସ୍ୟ ବେଳା, ତସ୍ୟାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । କିଂଶୁକସେଚକଃ = କିଂଶୁକାନାଂ ସେଚକ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଫଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଫଳବେଳାୟାମ୍ = କାଳାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । କିଂଶୁକସେଚକଃ = କଉଁରି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସେଚ = ସିଞ୍ଚ୍ + ଅଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

नागुणी गुणिनं वेत्ति गुणी गुणिषु मत्सरी ।
गुणी च गुणरागी च सरलो विरलो जनः ॥ १० ॥

ନାଗୁଣୀ ଗୁଣିନଂ ବେଭି ଗୁଣୀ ଗୁଣିଷୁ ମତ୍ସରୀ ।
ଗୁଣୀ ଚ ଗୁଣରାଗୀ ଚ ସରଳୋ ବିରଳୋ ଜନଃ ॥ ୧୦ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଅଗୁଣୀ ଗୁଣିନଂ ନ ବେଭି, ଗୁଣୀ ଗୁଣିଷୁ ମତ୍ସରୀ । ଗୁଣୀ ଚ ଗୁଣରାଗୀ ଚ ସରକଃ ଜନଃ ବିରଜଃ (ଭବତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଗୁଣୀ = ଗୁଣହୀନ ବ୍ୟକ୍ତି । ଗୁଣିନମ୍ = ଗୁଣଗ୍ରାହୀକୁ । ବେଭି = ଜାଣେ । ମତ୍ସରୀ = ଅନ୍ୟର ଶୁଭରେ ଦୋଷ ଦର୍ଶନକାରୀ ବା ବିରାଗୀ ।

ଅନୁବାଦ – ଗୁଣହୀନ ଜନ ଗୁଣବାକୁ ଜାଣେ ନାହିଁ । ଗୁଣବାନ୍ ଗୁଣୀଠାରେ ପରଶ୍ରୀକାତର ହୋଇଥାଏ । ଗୁଣବାନ୍ ଓ ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ଏବଂ ସରଳ ଲୋକ ଦୁର୍ଲଭ ହୋଇଥା ନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ୟ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣବାନ୍, ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ଚ ଜନଃ କଅଂ ବିରଜଃ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ସଂସାରେଽସ୍ମିନ୍ ଦୃଶ୍ୟତେ ଯତ୍ – ଯଃ ଗୁଣବାନ୍ ଜନଃ ସ ଉତ୍ତମଗୁଣଯୁକ୍ତ ଜନଂ ଜ୍ଞାୟତେ । ପରନ୍ତୁ ଗୁଣହୀନଃ ଜନଃ କଦାପି ନ ଜାନାତି । ଏକ ଗୁଣୀ ଅପରଂ ଗୁଣୀଜନମପି ନ ଆଦ୍ରିୟତେ । ଗୁଣୀ ଗୁଣିଷୁ ମହରୀ ଭବତି । ଏକ ଗୁଣଜନଃ ଅପେରେରାଂ ଗୁଣୀଜନାନାଂ ଦୋଷ ଦର୍ଶନଂ କରୋତି । ପରନ୍ତୁ ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ଏକାଧାରେଣ ଗୁଣୀ ଗୁଣାନୁରାଗୀ ସରକଃ ଜନଃ ଦୁର୍ଲଭଃ ଭବତି । ଅତଃ ଜନଃ ଯୁଗପତ୍ର ଗୁଣୀ ଗୁଣାନୁରାଗୀ ଭବିତଂ ଯତ୍ନ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ସ୍ବୟମେବ ଗୁଣବାନ୍ ଜନଃ ଅନ୍ୱେଷା ଗୁଣିଜନାନାଂ ପ୍ରତି ଅନୁରାଗଂ ପ୍ରଦର୍ଶୟତି । ଏତାଦୃଶଃ ଜନଃ ସଂସାରେ ସ୍ୱଭୂତଜଂ ଭବତି । ଅତଃ ସଦୈବ ଗୁଣବାନ୍ ଗୁଣାନୁରାଗୀ ଚ ଭବେୟୁ ।. କବି ଯଥାରୀତ୍ୟା ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ତଦେବ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶପିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭ।ଷିତାବଳୀ’ ରୁ ଆନୀତ ଏଠାରେ ଗୁଣବାନ୍ ଓ ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ଲୋକଙ୍କର ବିରଳତା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସାଧାରଣରେ ଲୋକୋକ୍ତି ଯେ – ‘ସୁନା ଚିହ୍ନେ ବଣିଆ ଓ ଗୁଣ ଚିହ୍ନେ ଗୁଣିଆ’’ । ପ୍ରକୃତରେ ଯେ ଗୁଣବାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତି ସେ ହିଁ ଉତ୍ତମ ଗୁଣକୁ ବା ଜନକୁ ହିଁ ଜାଣିପାରେ । ହେଲେ ଯେ ଗୁଣହୀନ ସେ କେବେହେଲେ ଗୁଣବାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତିର ଗୁଣକୁ ଜାଣେନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଯେ ଗୁଣୀ ସେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁଣବାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ମଧ୍ୟ ଆଦର କରେନାହିଁ କାରଣ ମତ୍ସରଭାବନା ବା ଅନ୍ୟପ୍ରତି ପରଶ୍ରୀକାତରତା ତାକୁ ଏପରି କରିଥାଏ । ସ୍ୱାର୍ଥପରତାର ଅମା ଅନ୍ଧକାରରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ବା ନିମଗ୍ନ ହୋଇ ଅନ୍ୟ ଗୁଣବାନ୍‌ଠାରେ ଦୋଷ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏକସଙ୍ଗରେ ଗୁଣବାନ୍ ଓ ଗୁଣଗ୍ରାହୀ ସରଳ ନିଷ୍କପଟ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ଏ ସଂସାରରେ ବିରଳ। କଦବାକ୍ୱଚିତ୍ ଦେଖାଯା’ନ୍ତି । ଏହା ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷଣରୂପେ ବିଦିତ । ଏହିପରି ଗୁଣର ଅଧ୍ୟାକାରୀ ଆମେ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାହିଁ ଆମର କାମ୍ୟା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାଗୁଣୀ = ନ + ଅଗୁଣୀ ।
ସମାସ – ଅଗୁଣା = ନ ଗୁଣୀ (ନୡ ତତ୍) । ଗୁଣରାଗୀ = ଗୁନଃ ରାଗ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗୁଣିନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଗୁଣିଷୁ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ । ଜନଃ = କର୍ଭରି ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗୁଣୀ = ଗୁଣ + ଇନ୍ । ରାଗ = ରଞ୍ଜ୍ + ଘଡ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

अनुष्ठानेन रहिता पाठमात्रेण केवलम् ।
रज्ञयत्येव या लोकान् किं तया शुकविद्यया ॥ ११ ॥

ଅନୁଷ୍ଠାନେନ ରହିତା ପାଠମାତ୍ରେଣ କେବଳମ୍ ।
ରଞ୍ଜୟତ୍ୟେବ ଯା ଲୋକାନ୍ କିଂ ତୟା ଶୁକବିଦ୍ୟୟ ॥୧୧॥

ଅନ୍ୱୟ – ଅନୁଷ୍ଠାନେନ ରହିତା କେବଳଂ ପାଠମାତ୍ରେଣ ଯା ଲୋକାନ୍ ଏବ ରଞ୍ଜୟତି ତୟା ଶୁକବିଦ୍ୟୟା କିମ୍ ? (କଃ ଲାଭଃ) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରହିତା = ଶୂନ୍ୟ । ଲୋକାନ୍ = ଲୋକମାନଙ୍କୁ । ରଞ୍ଜୟତି = ରଞ୍ଜିତ ବା ଆନନ୍ଦିତ କରେ । ଶୁକବିଦ୍ୟୟା = ଶୁକବିଦ୍ୟାଦ୍ୱାରା ।

ଅନୁବାଦ – ଅନୁଷ୍ଠାନ ରହିତ କେବଳ ପାଠମାତ୍ରକେ ଯେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ହିଁ ଆନନ୍ଦିତ କରିଥାଏ ସେପରି ଶୁକ ପରି ରଟନରେ କି ଲାଭ ?

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଶୁକବିଦ୍ୟୟା କିଂ ବା ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ? ଇତି ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅଧୁନା ସମାଜଃ ପ୍ରଚାରଧର୍ମୀ । ଅତ୍ର କଥନସ୍ୟ ବଚନସ୍ୟ ବା ପ୍ରାବଲ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ, କାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ନୂନତା ଚ ଅନୁଭୂୟତେ । ବାପାଟବସ୍ୟ ଚାଟୁକାରସ୍ୟ ଚ ପ୍ରାପ୍ତି ସର୍ବତ୍ର ସୁଲଭ ଏବ ଭବତି । ସୁଷୁବାଗାଳାପେନ ଏକ ଜନଃ ଅପରଂ ପ୍ରବଞ୍ଚନଂ କରୋତି । ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସ୍ଵାର୍ଥସାଧନାର୍ଥୀ ‘ବିଷକୁମ୍ଭପୟୋମୁଖମ୍’’ ଇବ ଆଚରତି । ବିଦ୍ୟାୟଃ ପ୍ରୟୋଗମ୍ ଅବଶ୍ୟ କରଣୀୟମ୍ । ଲୋକଚାରେଷୁ ନୈପୁଣ୍ୟ ଲ ଜନଃ ଜ୍ଞାନମ୍ ଅର୍ଜୟତି ବିଦ୍ୟାଧ୍ୟୟନଂ ଚ କରୋତି । ପରନ୍ତୁ ଯଦି ସା ବିଦ୍ୟା ଅନୁଷ୍ଠାନରହିତା ତହିଁ ବିଦ୍ୟାପଠନେନ କେବଳଂ ଜନରଞ୍ଜନଂ ସ୍ୟାତ୍ ନ ତୁ ପ୍ରୟୋଜନସିଦ୍ଧି ! କେବଳଂ ଶୁକପଠନଂ ସଦୃଶଂ ଭବତି । ଅତଃ ଶୁକପଠିତବିଦ୍ୟାବତ୍ ପ୍ରୟୋଗହୀନୟା ତୟା ବିଦ୍ୟାୟା କିଂ ବା ପ୍ରୟୋଜନମ୍ । ଅର୍ଥାତ୍‌ କିମପି ପ୍ରୟୋଜନଂ ନାସ୍ତି । ବିଦ୍ୟା ସର୍ବଦା ଅନୁଦାନଯୁକ୍ତ ଭବେତ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ କେବଳ ଉଚ୍ଚାରଣ ନୁହେଁ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯିବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବର୍ତ୍ତମାନର ସମାଜ କେବଳ ପ୍ରଚାରଧର୍ମୀ । ଏଠି କଥା ବେଶି ଆଉ କାମ କମ୍ । କଥାକୁହା ଚାଟୁକାରଙ୍କର ସମାଗମରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଜ । ଯେ ଯାହାକୁ କଥା କହି ତା’ର ମନ ମୋହି ଠକିବାରେ ବ୍ୟସ୍ତ । ନିଜର ସ୍ବାର୍ଥସାଧନ ପାଇଁ ମୁଖରେ ଅମୃତବୋଳା କଥା କହି ଫାଇଦା ଉଠାଇବାରେ ବ୍ୟସ୍ତ । କାମ କରିବେନି ଆଉ ଖାଲି ଚିକ୍‌କଣିଆ କଥା କହିବେ ଅନ୍ୟର ମନ ମୋହିବେ ଯେପରି ଶୁକ ପଞ୍ଜୁରି ଭିତରେ ରହି ମିଟୁ ମିଟୁ କହୁଥାଏ । ଶୁକ କେବଳ ଶବ୍ଦକୁ ରଟନ କରି କରି ଅଭ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି । ଏ ଶୁକ ବିଦ୍ୟାରେ କ’ଣ ଅବା ଲାଭ ଅଛି । ଏଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ କଥାର କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । କଥାରେ କହିଦେଲେ ହେବନି କାମରେ କରି ଦେଖାଇବାକୁ ହେବ । ତେବେ ଯାଇ ଏ ସମାଜ ଉନ୍ନତି ହୋଇପାରିବ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରଞ୍ଜୟତ୍ୟେବ = ରଞ୍ଜୟତି + ଏବ ।
ସମାସ – ପାଠମାତ୍ରେଣ = ପାଠ୍ଃ ଏବ ମାତ୍ରମ୍ ପାଠମାତ୍ରମ୍, ତେନ (ମୟୂର ବ୍ଯସକାଦି) । ଶୁକବିଦ୍ୟୟା = ଶୁକସ୍ୟ ବିଦ୍ୟା, ତୟା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପାଠମାତ୍ରେଣ, ଅନୁଷ୍ଠାନେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଲୋକାନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ତୟା, ଶୁକବିଦ୍ୟୟା = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅନୁଷ୍ଠାନମ୍ = ଅନୁ + ସ୍ଥା + ଲୁଟ୍ । ପାଠ୍ୟ = ପଠ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

गच्छत्पिपीलिका याति योजनानि शतान्यपि ।
अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति ॥ १२ ॥

ଗଚ୍ଛତ୍‌ପିପୀଲିକା ଯାତି ଯୋଜନାନି ଶତାନ୍ୟପି ।
ଅଗଚ୍ଛନ୍ ବୈନତେୟୋଽପି ପଦମେକଂ ନ ଗଚ୍ଛତି ॥ ୧୨ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଗଚ୍ଛତ୍ ପିପୀଲିକା ଶତାନି ଯୋଜନାନି ଯାତି, ଅଗଚ୍ଛନ୍ ବୈନତେୟଂ ଏବଂ ପଦମ୍ ଅପି ନ ଗଚ୍ଛତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପିପୀଲିକା = ପିମ୍ପୁଡ଼ି । ଗଚ୍ଛତ୍ = ସଦା ଗତିଶୀଳ । ବୈନତେୟଃ = ଗରୁଡ଼ । ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ନ ଯାଇ ମଧ୍ଯ । ଯାତି = ଯାଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ନିରନ୍ତର ଚାଲୁଥିବା ପିମ୍ପୁଡ଼ି ଶହେ ଯୋଜନ ଚାଲିଯାଏ, ଆଦୌ ଯାଉନଥିବା ଗରୁଡ଼ ମଧ୍ଯ ଏକପାଦ ଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପିପୀଲିକା ବୈନତେୟଃ ଗମନ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଆଳସ୍ୟରୂପ ରିପୁଂ ବର୍ଷୟତି ।

ସଂସାରୋଽୟଂ ଇଶଃ ସୃଷ୍ଟି । ପକ୍ଷୀ ପ୍ରାଣୀ ଚ ସର୍ବେ ପରମେଶ୍ୱରେଣ ସୃଷ୍ଟି । କଃ ପାଦେନ ଚଳତି ଅଥବା କଃ ସ୍ଵପକ୍ଷ୍ମଣା ଆକାଶ ଉଡ୍ଡୀୟମାନଃ ଗଚ୍ଛତି । ପିପୀଲିକା ପାଦେନ ଗଚ୍ଛତି । ଶତାନି ଅପି ଯୋଜନାନି ପିପୀଲିକା ଯାତି । ପରନ୍ତୁ ବୈନତେୟଃ ଏକପାଦମ୍ ଅପି ନ ଗଚ୍ଛତି । ସ ତୁ ଉଡ୍ଡୀୟମାନଂ ଗଚ୍ଛତି ନ ଚଳତି । ବିନତାନନ୍ଦନ ଗରୁଡ଼ ଶତଯୋଜନଗମନେ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବହନ୍ ଅପି ଯଦି ଗତଂ ନ ଇଚ୍ଛତି ତହିଁ ଏବଂ ପଦମ୍ ଅପି ନ ଯାତି । ଅସ୍ମାତ୍ ଶ୍ଳୋକାତ୍ ଏତତ୍ ଜ୍ଞାୟତେ ଯତ୍ ଯଃ ଅସ୍କ୍ରିନ୍ ସଂସାରେ ଉଦ୍ୟୋଗ କରୋତି ପଃ ସର୍ବାଣି କାର୍ଯ୍ୟାଣି ସିଦ୍ଧତି । ଅତଃ ସୁଶ୍ରୁ ଉଦ୍ୟତେ – ‘ଉଦ୍ୟୋଗ ସମଃ ବନ୍ଧୁ ନାସ୍ତ ।’’ ସର୍ବଦା ଉଦ୍ୟୋଗ କରଣୀୟଃ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ପିମ୍ପୁଡ଼ି ଓ ଗରୁଡ଼ର ଗତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣ୍ଣନ କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ସୃଷ୍ଟିରେ ସମସ୍ତେ ଈଶ୍ଵରସୃଷ୍ଟ ସେ ପକ୍ଷୀ ହେଉ ଅବା ପ୍ରାଣୀ ହେଉ । କିଏ ପାଦରେ ଚାଲେ ତ ପୁଣି କିଏ ପକ୍ଷ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଡ଼ିଯାଏ । ପିମ୍ପୁଡ଼ି ସଦାସର୍ବଦା ପାଦଦ୍ୱାରା ଚାଲୁଥାଏ । ଚାଲି ଚାଲି ଶହେ ଯୋଜନ ଅତିକ୍ରମ କରିଯାଏ । କାରଣ ପ୍ରତିପଦରେ ଥାଏ ବାଧାବିଘ୍ନ । ଏତେ କ୍ଷୁଦ୍ରତା କାରଣରୁ କେବେ ସେ ପାଏ ଅନ୍ୟ ପଦାଘାତ ତ ପୁଣି କେବେ ଶକ୍ତିର ଅଭାବରୁ ଯିବାକୁ ହୁଏ ଅସମର୍ଥ । ହେଲେ ବୈନତେୟ ବା ଗରୁଡ଼ ଯେ କି ଆଦୌ ଗତିକରେ ନାହିଁ, ସେ ଏକ ପାଦ ମଧ୍ଯ ଅତିକ୍ରମ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଏହା ହେଉଛି ଭଗବାନ୍‌ଙ୍କର କୃପା । ସ୍ଵୟଂ ବୈନତେୟ ହେଉଛି ଭଗବାନ୍ ନାରାୟଣଙ୍କର ବାହନ । ତେଣୁ ଈଶ୍ଵରକୃପା ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କର ଏକାନ୍ତ କାମ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶତାନ୍ୟପି = ଶତାନି + ଅପି । ବୈୟୋଽପି = ବୈନତେୟଃ + ଅପି । ପଦମେକମ୍ = ପଦମ୍ + ଏକମ୍ ।
ସମାସ – ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ନ ଗଚ୍ଛନ୍ (ନୡ ତତ୍) । ଗଚ୍ଛତ୍ ପିପୀଲିକା = ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ ପିପୀଲିକା (କର୍ମଧାରୟ ) । ପଦମେକମ୍ = ଏବଂ ପଦମ୍ (କର୍ମଧାରୟଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପିପୀଲିକା, ବୈନତେୟଃ = କଉଁରି ୧ମା । ପଦମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗଛତ୍ = ଗମ୍ + ଶତ୍ରୁ । ବୈନତେୟଃ = ବିନତା + ଢକ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୩

पात्रापात्रविशेषोऽस्ति धेनुपन्नगयोरिव ।
तृणादुत्पद्यते दुग्धं दुग्धादुत्पद्यते विषम् ॥ १३ ॥

ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷୋଽସ୍ତି ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋରିବ ।
ତୃଣାଦୁପ୍‌ଦ୍ୟତେ ଦୁଗ୍ଧ ଦୁଗ୍ଧଦୁତେ ବିଷମ୍ ॥ ୧୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷ ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋ ଇବ ଅସ୍ଥି । ତୃଣାତ୍ ଦୁଗ୍ଧ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ, ଦୁଗ୍ଧାତ୍ ବିଷମ୍ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଧେନୁ = ଗାଈ । ପନ୍ନଗ ସର୍ପ । ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ = ଜାତ ହୁଏ ।

ଅନୁବାଦ – ସାଧାରଣରେ ପାତ୍ର ଏବଂ ଅପାତ୍ର ବିଶେଷ ଗାଈ ଓ ସର୍ପ ପରି ହୋଇଥାଏ । ଗାଈ ପାତ୍ର ଏବଂ ସର୍ପ ଅପାତ୍ର ଅଟେ । ତୃଣରୁ ଦୁଗ୍ଧ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଏବଂ ଦୁଗ୍ଧରୁ ବିଷ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଗାଈ ତୃଣ ଖାଇ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରଦାନ କରେ । ସର୍ପ ଦୁଗ୍ଧ ପିଇ ବିଷ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷାନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି ।

ଯୋଗ୍ୟଯୋଗ୍ୟୟୋର୍ଭେଦମ୍ ଅତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣୟିତୁମାହ ଯତ୍ – ଅସ୍ଥିନ୍ ସଂସାରେ ଭକ୍ଷ୍ୟଭକ୍ଷ୍ୟୟୋ ବିବେଚନଂ ଭବତି । ଭକ୍ଷ୍ୟଭ୍ୟ ଅଭକ୍ଷ୍ୟମ୍, ଅଭଷ୍ୟତଃ ଭକ୍ଷ୍ୟ ଚ ଜାତଃ ଭବତି । ଯଃ ଯୋଗ୍ୟ ସ ସୁଫଳଂ ଦଦାତି ପୁନଶ୍ଚ ଯଃ ଅଯୋଗ୍ୟ ସ୍ୱ କୁଫଳ ଦଦାତି । ତୃଣଂ ଖାଦନ୍ ଅପି ଧେନୁଃ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରଦଦାତି । ପୁନଶ୍ଚ ସର୍ପ ଦୁଗ୍‌ ପିବନ୍ ଅପି ବିଷମ୍ ଉତ୍ପାଦୟତି । ଅତଃ ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋ ଇବ ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷ ଅସ୍ଥି । ଯଃ ଉପଯୁକ୍ତପାତ୍ର ସ ସର୍ବଦା ସର୍ବତ୍ର ସ୍ଵକୀୟ ଯୋଗ୍ୟତାଂ ପ୍ରଦର୍ଶୟତି । ଅତଃ ସର୍ପାଶାଂ ପୟଃ ପାନେନ ବିଷବର୍ଦ୍ଧନମିବ ଅପାତ୍ରସେବା କୁଫଳଂ ଜନୟତି । ଅତଃ ଶାସ୍ତ୍ରକାରେଣ ଯଥାରୀତ୍ୟା ପାତ୍ରାପାତ୍ରୟୋ ବିବେଚନ ପ୍ରସଙ୍ଗେ ଧେନୁପନ୍ନଗ ଉଦାହରଣଂ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ତଦେବ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ପାତ୍ର ଓ ଅପାତ୍ର ବିଶେଷର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

ଏ ସଂସାରରେ ଭକ୍ଷାଭକ୍ଷ୍ୟ ବିବେଚନ କରାଯାଇଛି । ଭକ୍ଷ୍ୟରୁ ଅଭକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ଅଭକ୍ଷ୍ୟରୁ ଭକ୍ଷ୍ୟର ଜାତ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପାତ୍ର ଓ ଅନ୍ୟଟି ଅପାତ୍ର ଅଟେ । ଯେପରିକି ପାତ୍ର ହେଉଛି ଧେନୁ ଏବଂ ଅପାତ୍ର ହେଉଛି ପନ୍ନଗ ବା ସର୍ପ । ଗାଈ ସ୍ବୟଂ ତୃଣ ଭକ୍ଷଣ କରେ ହେଲେ ଅପରକୁ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଦୁଗ୍ଧ ଅମୃତତୁଲ୍ୟ ଅଟେ । ହେଲେ ସର୍ପ ଏହି ଅମୃତତୁଲ୍ୟ ଦୁଗ୍ଧକୁ ଭକ୍ଷଣ କରି ଅପରକୁ ବିଷ ହିଁ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଏଣୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପାତ୍ରରେ ଅଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ଯ ଉପକାରକ ହୋଇଥାଏ ହେଲେ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଅପାତ୍ରରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ଯ ଅପକାରକ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ କାବ୍ୟକାର ଯେପରିଭାବେ ଧେନୁ ଓ ପନ୍ନଗର ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ପାତ୍ରାପାତ୍ର ବିଶେଷର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିଅଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ତଥା ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷୋଽସ୍ତି = ପାତ୍ର + ଅପାତ୍ରବିଶେଷ + ଅସ୍ଥି । ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋରିବ = ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋଃ + ଇବ । ତୃଣାଦୁପ୍‌ଦ୍ୟତେ = ତୃଣାତ୍ + ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ । ଦୁଗ୍ଧଦୁପ୍‌ଦ୍ୟତେ = ଦୁଗ୍ଧାତ୍ + ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ।
ସମାସ – ପାତ୍ରାପାତ୍ରବିଶେଷ = ପାରଂ ଚ ଆପାତ୍ର ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ), ତଧେନୁଃ ବିଶେଷ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋଃ = ଧେନୁଃ ଚ ପନ୍ନଶଃ ଚ, ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଧେନୁପନ୍ନଗୟୋଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ତୃଣାତ୍, ଦୁଗ୍ଧାତ୍ = ‘ଜନିକର୍ତ୍ତା ପ୍ରକୃତି’ ଯୋଗେ ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ବିଷମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବିଶେଷ = ବି + ଶିଷ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୪

चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रिया ।
न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे ॥ १४ ॥

ଚିନ୍ତନୀୟା ହି ବିପଦାମାଦାବେବ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।
ନ କୂପଖନନଂ ଯୁକ୍ତ ପ୍ରଦୀପ୍ତ ବହ୍ନିନା ଗୃହେ ॥ ୧୪ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବିପଦାମ୍ ଆଦୌ ଏବ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଚିନ୍ତନୀୟା, ହି ବହ୍ନିନା ଗୃହେ ପ୍ରଦୀପ୍ତ କୂପଖନନଂ ନ ଯୁକ୍ତ (ଭବତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବିପଦାମ୍ = ବିପଦମାନଙ୍କର । ଚିନ୍ତନୀୟା = ଚିନ୍ତା କରାଯିବା ଉଚିତ । ବହ୍ନିନା = ଅଗ୍ନିଦ୍ଵାରା । ପ୍ରଦୀପ୍ତି = ପ୍ରଜ୍ୱଳିତ ହୁଅନ୍ତେ ।

ଅନୁବାଦ – ବିପଦ ଆପଦର ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଚିନ୍ତା କରାଯିବା ଉଚିତ । ଯେହେତୁ ଅଗ୍ନିଦ୍ଵାରା ଗୃହ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୁଅନ୍ତେ କୂପର ଖନନ୍ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ନୁହେଁ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଶାସ୍ତ୍ରକାରଃ ପ୍ରତିକାର ବିଧାନସ୍ୟ କାଳଂ ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ।

ଅସ୍ଥିନ୍ ବ୍ୟସ୍ତବହୁଳେ ସଂସାରେ ମନୁଷ୍ୟ ଅଯଥାର୍ଥନ ବିପଦି ନିମଜ୍ଜିତଃ ଭବତି । ଚିନ୍ତୟିତଂ ଶୋଚିତୁଃ ଚ କାଳଂ ନାସ୍ତି । ପଶ୍ୟନ୍‌ ହି ନୟନୟୋ ସମୀପେ ଅଘଟଣଂ ଦୁର୍ଘଟଣଂ ଚ ପ୍ରତୀୟତେ । ଅଧୁନା ପ୍ରଯତ୍ନସ୍ୟ କାଳମ୍ ଆୟାତି । ସମୟାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଉଚିତାନୁଚିତଂ ବିଚାରଣୀୟମ୍ । କୋଽପି କର୍ମତତ୍ପରଃ ଜନଃ ସର୍ବଦା ଆସନ୍ନବିପଦଂ ପ୍ରତିକାରମ୍ ଆଦୌ ଏବ ଚିନ୍ତୟେତ୍ । ଅନ୍ୟଥା ଆପତ୍କାଳେ ପ୍ରତିକାରକରଣେ ନାବସରଃ ପ୍ରାପ୍ୟତେ । ଅଗ୍ନିନା ଗୃହେ ପ୍ରଦୀପ୍ତି ଯଥା କୂପଖନନମ୍ ଅଯୁକ୍ତ ତଥା ବିପଦି ଆଗତାୟାଂ ତପ୍ରତିକାରଚିନ୍ତନମ୍ ଅଯଥାର୍ଥମ୍ । ଅତଃ ସଦୈବ ମନୁଷ୍ୟ ବିପଦଃ ପ୍ରାକ୍ ଏବଂ ତଥ୍ୟ ପ୍ରତିକାର ବିଷୟମ୍ ଅବଶ୍ୟ ଶୋଚେତ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ବିପଦ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ହିଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଚିନ୍ତାକରିବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏ ବ୍ୟସ୍ତବହୁଳ ଦୁନିଆରେ ମନୁଷ୍ୟ ଅଯଥାରେ ବିପଦରେ ପଡ଼ୁଛି । ଭାବିବାକୁ ସମୟ ନାହିଁ, ଦେଖୁ ଦେଖୁ ଆଖୁଗରେ ଅଘଟଣ ଘଟିଯାଉଛି । ଆଜି ସତର୍କ ହେବାର ବେଳ ଆସିଛି । ସମୟ ପୂର୍ବରୁ ଭଲମନ୍ଦ ବିଚାରିବା ଉଚିତ । ଏଣୁ ବିପଦ ଆପଦର ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଚିନ୍ତା କରିନେବା ଉଚିତ । ଯଦି ଏଭଳି ହୁଏ ତେବେ କ’ଣ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଯେହେତୁ ବିପଦ ଆସିଲେ ଆଉ ଚିନ୍ତା କରି ଲାଭ ହୁଏ ନାହିଁ । ଅଗ୍ନିଦ୍ଵାରା ଗୃହ ସଂଦୀପିତ ହୋଇଯା’ନ୍ତେ କୂପଖନନରେ କ’ଣ ବା ଲାଭ । ଘର ଜଳିପୋଡ଼ି ଭସ୍ମ ହୋଇଯିବ କୂପଖନନ ହେବାବେଳକୁ । ଏହାକୁ କହନ୍ତି ‘ବାହାଘରବେଳେ ବାଇଗଣ ରୁଆ’ । ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସଫଳ ବା ନିରର୍ଥକ ହୁଏ । ସର୍ବଦା ସମୟ ଥାଉ ଥାଉ ଯତ୍ନବାନ୍ ହେବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିପଦାମାଦାବେବ = ବିପଦାମ୍ + ଆଦୌ + ଏବ ।
ସମାସ – ପ୍ରତିକ୍ରିୟା = କ୍ରିୟା ପ୍ରତି (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । କୂପଖନନମ୍ = କୂପସ୍ୟ ଖନନମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିପଦାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । କୂପଖନନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପ୍ରଦୀପ୍ତେ, ଗୃହେ = ଭାବେ ୭ମୀ । = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଚିନ୍ତନୀୟା = ଚିନ୍ତ୍ + ଅନୀୟ + ଟାପ୍ । ଖନନମ୍ = ଖନ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଯୁକ୍ତମ୍ = ଯୁଜ୍ + କ୍ତ । ପ୍ରଦୀପ୍ତ = ପ୍ର + ଦୀପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୫

दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
उष्णो दहति चाङ्गरः शीतः कृष्णायते करम् ॥ १५ ॥

ଦୁର୍ଜନେନ ସମଂ ସଖ୍ୟ ପ୍ରୀତଂ ଚାପି ନ କାରୟେତ୍ ।
ଉଷୋ ଦହତି ଚାଙ୍ଗାରଃ ଶୀତଃ କୃଷ୍ଣାୟତେ କରମ୍ ॥୧୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଦୁର୍ଜନେନ,ସମମ୍ ଅପି ସଖ୍ୟ ପ୍ରୀତଂ ଚ ନ କାରୟେତ୍ । ଅଙ୍ଗାରଃ ଉଷ୍ଣ ଦହତି ଶୀତଃ କରଂ କୃଷ୍ଣାୟତେ ଚ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦୁର୍ଜନେନ = ଖଳ ବା ଦୁର୍ଜନ ସହିତ । ସଖ୍ୟ = ବନ୍ଧୁତା । ପ୍ରୀତି = ସ୍ନେହ । ଦହତି = ପୋଡ଼ିଦିଏ । ଶୀତଃ = ଶୀତଳ । କରମ୍ ହସ୍ତ ।

ଅନୁବାଦ – ଖଳ ବା ଦୁର୍ଜନ ସହିତ ମିତ୍ରତା ଓ ସ୍ନେହ ବା ପ୍ରେମ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । କାରଣ ଅଙ୍ଗାର ଉଷ୍ଣ ହେଲେ ପୋଡ଼ିପକାଏ ଓ ଶୀତଳ ହେଲେ ହାତକୁ କଳା କରିଦିଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଦୁର୍ଜନସ୍ୟ ସ୍ବଭାବଂ ପ୍ରଭାବଂ ଚ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ଖଳଜନେନ ଦୁର୍ଜନେନ ବା ମୈତ୍ରୀ ନ କରଣୀୟା । ତେନ ସାକଂ ସଖ୍ୟ ପ୍ରୀତଂ ଚ ନ କାରୟେତ୍ । ପଦେ ପଦେ ତେ ଦୁର୍ଜନାଃ ଅନିତଂ ସାଧୟନ୍ତି । ତେଷା ସ୍ଵଭାବାଃ ମଶଃ ଭବତି । ଏତତ୍ ପ୍ରସଙ୍ଗ କବିନା ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାଧମେନ ବର୍ଣ୍ଣିତଃ ଯଥା – ଭଷ୍ଷଃ ଅଙ୍ଗାରଃ ହସ୍ତଂ ଦହତି ପୁନଶ୍ଚ ଶୀତଳ କରଂ କୃଷ୍ଣାୟତେ ଚ । ଅତଃ ଦୁର୍ଜନଃ ସର୍ବଦା ପରିହର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ସୁହୃଦ୍‌ରୂପେନ ଅସୌ ଅହିତଂ କରୋତି । ଶତ୍ରୁରୂପେଣ ବିନାଶକାରଣଂ ଭବତି । ଅତ୍ର ଦୁର୍ଜନଃ ଅଙ୍ଗାରଣ ସାକଂ ତୁଳିତଂ ଭବତି । ଅତଃ ଅଙ୍ଗାରଃ ଦୁର୍ଜନଃ ଚ ସଦୈବ ବର୍ଜନୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଦୁର୍ଜନର ନିବାରଣ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଅଛି ।

ଖଳ ବା ମନ୍ଦବୁଦ୍ଧି ଲୋକଙ୍କୁ ଦୂରୁ ଜୁହାର। ସେମାନଙ୍କ ସହ ମିତ୍ରତା ଏବଂ ସ୍ନେହ ବା ପ୍ରେମ ସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଆଦୌ ଉଚିତ ନୁହେଁ । ପ୍ରତି ପଦେ ପଦେ ସେମାନେ ମନୁଷ୍ୟର ଅନିଷ୍ଟ ସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଭଲମନ୍ଦ ସବୁ ସମୟରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଖରାପ ହୋଇଥାଏ । ସତେ ଅବା ଏମାନଙ୍କର ସ୍ବଭାବ ଏକ କାଠର କୋଇଲା ବା ଅଙ୍ଗାର ପରି । ଅଙ୍ଗାର ଉଷ୍ଣ ହେଲେ ଲାଲ ଦେଖାଯାଏ ଏହାକୁ ସ୍ପର୍ଶମାତ୍ରକେ ଜାଳିପୋଡ଼ିଦିଏ । ଯଦି ପୁଣି ଏହା ଶୀତଳ ବା ଥଣ୍ଡା ହୋଇଯାଏ ତେବେ ହାତକୁ କଳୁଷିତ ବା କାଳିମା ପୂର୍ବ କରିଦିଏ । ଏଠାରେ ଖଳଜନକୁ ଅଙ୍ଗାର ଭଳି ତୁଳନା କରାଯାଇ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଛଳରେ ଏହାହିଁ ଶିକ୍ଷା ମିଳୁଛି ଯେ ଦୁର୍ଜନ ଏବଂ ଅଙ୍ଗାର ଏହା ସର୍ବଦା ବର୍ଜନୀୟ ଅଟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚାଙ୍ଗାରଃ = ଚ + ଅଙ୍ଗାରଃ ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଦୁର୍ଜନେନ = ସମଂ ଯୋଗେ ୩ୟା । ସଖ୍ୟ, ପ୍ରୀତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅଙ୍ଗାରଃ = କଉଁରି ୧ ମା । କରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରୀତି = ପ୍ରୀଣ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ -୧୬

न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वे भविष्यति ।
अत: श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव वुद्धिमान् ॥ १६ ॥

ନ କଶ୍ଚିଦପି ଜାନାତି କିଂ କସ୍ୟ ଶ୍ରେ ଭବିଷ୍ୟତି ।
ଅତଃ ଡଃ କରଣୀୟାନି କୁର୍ଯ୍ୟାଦଦୈବ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ॥ ୧୬ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଡଃ କସ୍ୟ କିଂ ଭବିଷ୍ୟତି କଶ୍ଚିତ୍ ଅପି ନ ଜାନାତି । ଅତଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଶୃ କରଣୀୟାନି ଅଦୈବ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶଃ = ଆସନ୍ତାକାଲି । ଭବିଷ୍ୟତି = ହେବ ବା ଘଟିବ । ଅତଃ = ଏଣୁ । କରଣୀୟାନି = କରିବାକୁ ଥିବା କାର୍ଯ୍ୟ । କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ = କରିବା ଉଚିତ ।

ଅନୁବାଦ – ଆସନ୍ତାକାଲି କାହାର କ’ଣ ହେବ କେହିହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହାଁନ୍ତି । ଏଣୁ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ (ମନୁଷ୍ୟ ) ଆସନ୍ତାକାଲିର କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଜି ହିଁ କରିବା ଉଚିତ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ମନୁଷ୍ୟଜୀବନସ୍ୟ ବିନଶ୍ବରତାଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମିନ୍ ସଂସାରେ ପ୍ରତିକ୍ଷଣଂ କିଂ ଭବତି, କିଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଚ ଇତି ଏତତ୍ ନ କୋଽପି ଜାନାତି । ଏତତ୍ ବିଷୟଂ ତୁ ଭଗବତଃ ଜ୍ଞାନଗୋଚରଂ ଭବତି । ଅସ୍ଥିନ୍ ବିଷୟ ସାଧାରଣନରଃ ଅଜ୍ଞ ଭବତି । କୋଽପି ଜନଃ ଶଃ ତସ୍ୟ କିଂ ଭବିଷ୍ୟତି ନ ଜାନାତି । ତସ୍ୟ ଜୀବନଂ କ୍ଷଣିକମ୍ । ଅତଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ନରଃ ଡଃ କରଣୀୟଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଯଥାଶୀଘ୍ର କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ଆଳସ୍ୟ ପରିତ୍ୟଜେତ୍ । ଆଳସ୍ୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ଯଃ ଜନଃ କର୍ମକରଣେ ଯତ୍ନ କରୋତି ସ ଏବଂ କୃତାର୍ଥ ସଫଳଜନ୍ମା ଚ ଭବତି । ଅଦ୍ୟ କରଣୀୟଂ ନୂନଂ ସମାପିତବ୍ୟମ୍ । ଯଦି ସମ୍ଭବେତ୍ ଡଃ କରଣୀୟମ୍ ଅଦ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଅଳୀକତାଂ କ୍ଷଣିକତାଂ ଚ ଉପଲବିଂ କୃତ୍ରା ନରଃ ସଦୈବ ଡଃ କରଣୀୟାନି ଅଦୈବ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟମ୍ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବୁଦ୍ଧିମାନର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ସଂସାରରେ ପ୍ରତିକ୍ଷଣରେ କ’ଣ ଘଟୁଛି, ଆଗକୁ କ’ଣ ଘଟିବ ତାହା ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ପରମେଶ୍ୱର ହିଁ ଜାଣନ୍ତି । ଏ ବିଷୟରେ କିନ୍ତୁ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଜ୍ଞ ହୋଇଥାଏ । ଆସନ୍ତାକାଲି ତା’ର କ’ଣ ହେବ କେହି ହେଲେ ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ । ସୁତରାଂ କାଲିର ସ୍ଥିତି କେହି ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ । କେବଳ ବର୍ତ୍ତମାନ ଉପରେ ଏ ଜଗତ ଚାଲିଛି । ଆସନ୍ତାକାଲି ଆସିପାରେ ଆସି ବି ନପାରେ କିଏ କହିବ ସେ କଥା । ଏଣୁ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଏ ଅଳୀକତାକୁ ଉପଲବ୍ଧି କରି କାଲିର କାମକୁ ଆଜି କରିନେବା ଉଚିତ । ଏହାହିଁ ହେବ ତା’ର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ବୁଦ୍ଧିମତାର ପରିଚୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କଶ୍ଚିଦପି = କଶ୍ଚିତ୍ + ଅପି । କୁର୍ଯ୍ୟାଦଦୈବ = କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ + ଅଦ୍ୟ + ଏବ ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । କିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = କଉଁରି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = ବୁଦ୍ଧି + ମତୃପ୍ । କରଣୀୟାନି = କୃ + ଅନୀୟର୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୭

आरोप्यते शिला शैले यत्नेन महता यथा ।
निपात्यते क्षणेनाधस्तथात्मा गुणदोषयोः ॥ १७ ॥

ଆରୋପ୍ୟତେ ଶିଳା ଶୈଳେ ଯତ୍ନନ ମହତା ଯଥା ।
ନିପାତ୍ୟତେ କ୍ଷଣେନାଧସ୍ତଥାତ୍ମା ଗୁଣଦୋଷୟୋ ।। ୧୭ ।।

ଅନ୍ବୟ – ଯଥା ଶୈଳେ ଶିଳା । ମହିତା ଯତ୍ନନ ଆରୋପ୍ୟତେ । ତଥା ଆତ୍ମା ଗୁଣଦୋଷୟୋ କ୍ଷଣେନ ଅଧଃ ନିପାତ୍ୟତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶୈଳେ – ପର୍ବତରେ । ଶିଳା = ପଥର । ଆରୋପ୍ୟତେ = ଆରୋପିତ ହୋଇଥାଏ । କ୍ଷଣେନ = ମୁହୂର୍ତ୍ତକରେ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେପରି ପର୍ବତରେ ପଥରଖଣ୍ଡମାନ ଅତୀବ ଯତ୍ନସହକାରେ ଆରୋପିତ ହୋଇଥାଏ ଓ କ୍ଷଣକରେ ଅଧୋପତିତ ହୋଇଥାଏ, ସେହିପରି ଆତ୍ମା ଗୁଣ ଓ ଦୋଷରୁ ଉନ୍ନତ ଓ କ୍ଷଣକରେ ନିମ୍ନକୁ ନିପତିତ ହୋଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଗୁଣଦୋଷ ପ୍ରଭାବଂ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ ।

ଭଗବତଃ ସୃଷ୍ଟି ଇୟଂ ବିଚିତ୍ରା ଖଳୁ । ଅତ୍ର ପର୍ବତେ ମହତା ଯତ୍ନନ ଶିଳା ସ୍ଥାପ୍ୟତେ । ଏତତ୍ ଶିଳାସ୍ଥାପନଂ ବହୁଶ୍ରମସାପେକ୍ଷ କଷ୍ଟକରଞ୍ଚ ଭବତି । ପରନ୍ତୁ ସ୍ଥାପିତ ଶିଳା ଅନାୟାସେନ କ୍ଷଣମାତ୍ରେଣ ଚ ଅଧଃ ପାତୟିତୁଃ ଯଃ କୋଽପି ସମର୍ଥ ଭବତି । ତାଦୃକ୍ ଏବ ଜନଃ ମହତା କଷ୍ଟେନ ପ୍ରଯତ୍ନନ ଚ ସ୍ବଗୁଣାନ୍ ଆଧାୟ କୀର୍ତ୍ତି ଲଭତେ । ଏକମାତ୍ର ଦୋଷେଣ ତଥ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ଅଧଃ ପତନମ୍ ଏବ ଜାୟତେ । ଅତଃ ଦୋଷାଦୋଷ ପରୀକ୍ଷ୍ୟ ଜନଃ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କର୍ମ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ନୋଚେତ୍ ସହସ୍ରଗୁଣି ପ୍ରାପ୍ତ ଯଶଃ ଏକେନାପି ଦୋଷେଣ କ୍ଷଣେନ ଭଗ୍ନ ଧ୍ୟାତ୍ । ଆତ୍ମା ସ୍ୱଗୁଣଦୋଷ ଅଧଃ ପତିତଃ ଭବତି । ଅତଃ ସର୍ବଦା ଯତ୍ନବାନ୍ ଭବେତ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତ।ବଳୀ’ ରୁ ଆସିଅଛି ଏଠାରେ ଆତ୍ମାର ନିପତନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି।

ପୃଥ‌ିବୀର ମାନଦଣ୍ଡରୂପେ ନଗାଧାଜ ହିମାଳୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ପର୍ବତରେ ପଥରଖଣ୍ଡମାନ ସତେ ଅବା ସୁସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରଖାଯାଇଛି । କେହି ଯେପରି ଅତି ଯତ୍ନସହକାରେ ପଥରଖଣ୍ଡମାନଙ୍କୁ ପର୍ବତରେ ଆରୋପିତ କରିଅଛି । ହେଲେ କ୍ଷଣମାତ୍ରକେ ଏହା ନିପତିତ ହୁଏ । ଖଣ୍ଡବିଖଣ୍ଡିତ ହୋଇ ମାଟିରେ ମିଶିଯାଏ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଛଳରେ ଆତ୍ମାର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ପରମେଶ୍ୱର ଅତି ଯତ୍ନରେ ଆତ୍ମାକୁ ଆରୋପଣ କରିଅଛନ୍ତି । ଆଉ ଏହି ଆତ୍ମା ଗୁଣ ଏବଂ ଦୋଷ କାରଣରୁ ହିଁ କ୍ଷଣାମାତ୍ରକେ ଅଧପତିତ ହୋଇଥାଏ । ଗୁଣରେ ଉତ୍କର୍ଷତା ଓ ଦୋଷରେ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ପର୍ବତକୁ ଶରୀର ଏବଂ ଶିଳାକୁ ଆମ୍ବରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କ୍ଷଣେନାଧସ୍ତଥାତ୍ମା = କ୍ଷଣେନ + ଅଧଃ + ତଥା + ଆତ୍ମା ।
ସମାସ – ଗୁଣଦୋଷୟୋ = ଗୁନଃ ଚ ଦୋଷୀ ଚ, ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶୈଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଯତ୍ନନ = ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟଶ୍ଚ ୩ୟା । ଗୁଣଦୋଷ = ‘ଅଧଃ’ ଯୋଗେ ୬ଷ୍ଠୀ । କ୍ଷଣେନ = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦୋଷ = ଦୁଷ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୮

नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते वने ।
विक्रमार्जितसत्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता ॥ १८ ॥

ନାଭିଷେକୋ ନ ସଂସ୍କାରଃ ସିଂହସ୍ୟ କ୍ରିୟତେ ବନେ ।
ବିକ୍ରମାର୍ଜିତସତ୍ଵସ୍ୟ ସ୍ୱୟମେବ ମୃଗେନ୍ଦ୍ରତା ॥୧୮ ॥

ଅନ୍ବୟ – ସିଂହସ୍ୟ ବନେ ନ ଅଭିଷେକଃ ନ ସଂସ୍କାରଃ କ୍ରିୟତେ । ବିକ୍ରମାଜିତସତ୍ଵସ୍ୟ ସ୍ଵୟଂ ମୃଗେନ୍ଦ୍ରତା ଏବ (ଆଗଚ୍ଛତି) ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଭିଷେକଃ = ରାଜସିଂହାସନାରୋହଣ । ବିକ୍ରମ = ବଳ । ସତ୍ଵ = ପ୍ରାଣୀ । ମୃଗେନ୍ଦ୍ରତା = ପଶୁରାଜତ୍ଵ ।

ଅନୁବାଦ – ସିଂହର ବଣରେ ଅଭିଷେକ ଓ ସଂସ୍କାର କରାଯାଇ ନଥାଏ । କାରଣ ସିଂହ ସ୍ବକୀୟ ପରାକ୍ରମ ବଳରେ ହିଁ ନିଜେ ପଶୁମାନଙ୍କର ରାଜା ବୋଲାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପରାକ୍ରମମହତ୍ତ୍ୱ ବଣ୍ଡିତଂ ଭବତି ।

ମହିର୍ଷି – ମନୁନା ଉକ୍ତ ଯତ୍ – ଭାରତୀୟପରମ୍ପରାୟାଂ ଯଃ ରାଜା ଅତ୍ର-ଭବିତୁମ୍ ଅର୍ହତି ତସ୍ୟ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ସଂସ୍କାରାଦି କ୍ରିୟା ଭବିଷ୍ୟତି । କୁଳପୁରୋହିତଃ ବେଦମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଉଚ୍ଚାରଣଂ କୃତ୍ୱା ସପ୍ତତୀର୍ଥନାଂ ଜଳଂ, ମୃତ୍ତିକା, ପୁଷ୍ପମ୍, ନୈବେଦ୍ୟାଦି ଅର୍ପଣପୂର୍ବକଂ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ପାଳନଂ ଭବତି । ଏସା ବିଧଃ ପରିଚାଳିତଃ । ରାଜ୍ୟାଭିଷେକାଦନନ୍ତରମେବ ପ୍ରଜାପାଳନଂ କରଗ୍ରହଣଂ ଚ ରାଜ୍ଞ ପ୍ରମୁଖ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଂ ଭବତି । ବନେ ସିଂହସ୍ୟ ଅଭିଷେକଃ ସଂସ୍କାରଃ ଚ ନ କ୍ରିୟତେ । ପରନ୍ତୁ ସ୍ବକୀୟପରାକ୍ରମେଣ ବଳମ୍ ଅର୍ଜିତସ୍ୟ ତସ୍ୟ ପଶୁରାଜପଦଂ ସ୍ୱୟମେବ ଆଗଚ୍ଛତି । ଏବମପି ଇହ ଜନଃ ଯଦି ସ୍ଵଚେଷ୍ଟୟା ପ୍ରଯତ୍ନନ ବା କାର୍ଯ୍ୟ କରଂ ସମର୍ଥ ସ୍ୟାତ୍ ତହିଁ ତଥ୍ୟ ଜୀବନସ୍ୟ ସଫଳତା ସ୍ଵୟମେବ ହି ଆଗମିଷ୍ୟତି । ପ୍ରସଙ୍ଗୋଽୟମ୍ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ପରାକ୍ରମର ମହତ୍ତ୍ବ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ପ୍ରାଚୀନ ପରମ୍ପରାରେ ରାଜା ହେବାପାଇଁ ହେଲେ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ତଥା ସଂସ୍କାରାଦି କ୍ରିୟା କରାଯାଇଥାଏ । କୁଳପୁରୋହିତ ବେଦମନ୍ତ୍ରର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ସପ୍ତତୀର୍ଥର ଜଳ, ମୃତ୍ତିକା, ପୁଷ୍ପ, ନୈବେଦ୍ୟାଦି ଅର୍ପଣପୂର୍ବକ ରାଜାଙ୍କର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ପର୍ବ ପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏସ୍‌ରେ ସମସ୍ତ ଗଣ୍ୟମାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ତଥା ସାଧାରଣ ପ୍ରଜାମାନେ ମଧ୍ଯ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହାପରେ ରାଜସିଂହାସନରେ ଆସୀନ ବ୍ୟକ୍ତି ହିଁ ରାଜା ବୋଲାଏ ଓ ପ୍ରଜାପାଳନ ତଥା ଶତ୍ରୁସହ ଯୁଦ୍ଧାଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ହେଲେ ବଣର ରାଜା ସିଂହ ଯେକୌଣସି ଅଭିଷେକ ଓ ସଂସ୍କାର ବିନା ସ୍ଵକୀୟ ପରାକ୍ରମ ବଳରେ ରାଜପଦାଳଂକୃତ କରେ । ଏଣୁ ସିଂହ ପଶୁରାଜ ରୂପେ ସମ୍ବୋଧୃତ ହୋଇଥାଏ

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାଭିଷେକୋ = ନ + ଅଭିଷେକଃ । ବିକ୍ରମାର୍ଜିତସତ୍ଵସ୍ୟ = ବିକ୍ରମ + ଅର୍ଜିତସସ୍ୟ । ସ୍ୱୟମେବ = ସ୍ବୟମ୍ + ଏବ । ମୃଗେନ୍ଦ୍ରତା = ମୃଗ + ଇନ୍ଦ୍ରତା ।
ସମାସ – ବିକ୍ରମାର୍ଜିତସସ୍ୟ = ବିକ୍ରମେଣ ଅର୍ଜିତମ୍ (୩ୟା ତତ୍), ବିକ୍ରମାର୍ଜିତଂ ସବଂ ଯସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । ମୃଗେନ୍ଦ୍ରତା = ମୃଗାଣାମ୍ ଇନ୍ଦ୍ର ତସ୍ୟା ଭାବ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍)।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସିଂହସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବନେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଅଭିଷେକଃ, ସଂସ୍କାରଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭିଷେକଃ = ଅଭି=ଷିଚ୍ + ଘଞ୍ଜ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୯

युद्धं च प्रातरुत्थानं भोजनं सह बन्धुभिः ।
स्त्रियमापद्गतां रक्षेच्चतुशिक्षेत कुक्कुटात् ॥ १९ ॥

ଯୁଦଂ ଚ ପ୍ରାତରୁତ୍ଥାନଂ ଭୋଜନଂ ସହ ବନ୍ଧୁଭଃ ।
ସ୍ତ୍ରିୟମାପଦ୍ଗତାଂ ରକ୍ଷେଚ୍ଚତୁଶ୍ଶିକ୍ଷେତ କୁକ୍କୁଖାତ୍ ॥ ୧୯ ॥

ଅନ୍ବୟ – କୁକ୍କୁଟାତ୍ ଯୁଦ୍ଧ, ପ୍ରାତରୁତ୍ଥାନଂ, ବନ୍ଧୁଭିଂ ସହ ଭୋଜନଂ, ଆପଦଗତାଂ ପ୍ରିୟଂ ରକ୍ଷେତ୍ ଚ ଚତୁଃ ଶିକ୍ଷେତ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କୁକ୍କୁଟାତ୍ = କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ । ପ୍ରାତରୁତ୍ଥାନମ୍ = ସକାଳୁ ଉଠିବା । ବନ୍ଧୁଭି = ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ସହ । ଆପଦ୍‌ଗତାମ୍ ବିପଦଗ୍ରସ୍ତା । ଶିକ୍ଷେତ = ଶିକ୍ଷା କରାଯିବା।

ଅନୁବାଦ – କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ ଯୁଦ୍ଧ, ସକାଳୁ ଉଠିବା, ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ସହ ଭୋଜନ ଏବଂ ବିପଦକାଳରେ ସ୍ତ୍ରୀର ରକ୍ଷଣାଦି ଚାରୋଟି ବିଷୟ ଶିକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କୁକ୍କୁଟାତ୍ କିଂ କିଂ ଶିକ୍ଷେତ୍ର ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ସଂସାରୋଽୟଂ ସହାବସ୍ଥାନସ୍ୟ । ଅତ୍ର ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁପକ୍ଷିଣ, ଇତରେ ପ୍ରାଣିନଃ ଚ ଏକତ୍ର ତିଷ୍ଠନ୍ତି । ଏତଃ ଅପରେଭ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଲାଭିଂ କରୋତି । ସଂସ୍କୃତ କଥାସାହିତ୍ୟ ପଶୁପକ୍ଷୀଭ୍ୟ କଥା ଶିକ୍ଷଣଂ ପ୍ରଥା ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚରଃ ଭବତି । ବିଷ୍ଣୁଶର୍ମା ସ୍ଵରଚିତ ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥେ ବହୁଳତୟା କଥା ପଶୁପକ୍ଷିନାଂ ଚ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟଂ ପ୍ରତିପାଦିତମ୍ । ଅତଃ କୁକ୍କୁଟାତ୍ କିଂ କିଂ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ତତ୍

ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ ଯଥା – କୁକ୍କୁନଃ କ୍ଷୁଦ୍ର ଗୃହପାଳିତଃ ପକ୍ଷିବିଶେଷ । ପରନ୍ତୁ ସ ଏବ ପ୍ରାତଃ ଯଥାକାଳମ୍ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତି । ଆବଶ୍ୟକସ୍ଥଳେ ଯୁଦ୍ଧ କରୋତି । ସ୍ଵବନ୍ଧୁଭି ସହ ଭୋଜନମ୍ ଅପି କରୋତି। ପୁନଶ୍ଚ ଆପଦଗତାଂ ପ୍ରିୟଂ ରକ୍ଷତି । କ୍ଷୁଦ୍ରେଽପି ତସ୍ମାତ୍ କୁକ୍କୁଟାତ୍ ଏତେ ଚତ୍ବାରଃ ଗୁଣା ଅବଶ୍ୟ ଶିକ୍ଷଣୀୟ । ଆଧୁନିକାନାଂ ଜନାନାଂ ସମୀପେ ଏତାଦୃଶାନାଂ ଗୁଣାନାମ୍ ଅଭାବଂ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ । ଅତଃ ସର୍ବେ ମାନବାଃ କୁକ୍କୁଟାତ୍ ତଦେବ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଷୟାନାଂ ଶିକ୍ଷଣମ୍ ଅବଶ୍ୟ କୁର୍ଯ୍ୟ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ କ’ଣ କ’ଣ ଶିକ୍ଷାକରିବା ଉଚିତ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଏ ସଂସାର ହେଉଛି ସହାବସ୍ଥାନର ସ୍ଥଳ । ଏଠି ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁପକ୍ଷୀ ଜଣେ ଅନ୍ୟ ଜଣଙ୍କଠୁ ଶିକ୍ଷା କରିଥାଏ । ବିଶେଷତଃ ପଶୁପକ୍ଷୀମାନଙ୍କଠାରୁ ଶିକ୍ଷା କରିବା ବିଧୂ ସଂସ୍କୃତ କଥାସାହିତ୍ୟରେ ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ । ବିଷ୍ଣୁଶର୍ମା ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ରରେ ଏହିପରି ଅନେକ କାହାଣୀରେ ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର ବିଷୟ ଓ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଶିକ୍ଷା କଥା ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ତେବେ କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ ମଧ୍ୟ କିଛି ଶିକ୍ଷା କରିବାର ଅଛି । କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ ଚାରୋଟି କଥା ଶିକ୍ଷା କରିବା ଉଚିତ; ଯେପରିକି ଅନ୍ୟ ସହ କିପରି ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ତାହା ତା’ଠାରୁ ହିଁ ଶିଖୁହୁଏ । ସେହିପରି ପ୍ରାତକାଳରୁ ଉଠିବା ମଧ୍ଯ କୁକୁଡ଼ାଠୁ ଶିଖ୍ । ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ସହ ଭୋଜନ କରିବାର କଳା ମଧ୍ଯ କୁକୁଡ଼ାଠାରୁ ଶିକ୍ଷାକରିବା ଉଚିତ । ଶେଷରେ ସ୍ତ୍ରୀ ବିପଦରେ ପଡ଼ିଲେ ତାକୁ କିପରି ରକ୍ଷାକରାଯାଏ ଏ କଥା ମଧ୍ୟ କୁକୁଡ଼ା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦିଏ । ସୁତରାଂ ସବୁ ମଣିଷ କୁକୁଡ଼ାଠରୁ ଏ ଚାରୋଟି କଥା ନିଶ୍ଚୟ ଶିକ୍ଷାକରିବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ପ୍ରାତରୁତ୍ଥାନମ୍ = ପ୍ରାତଃ + ଉତ୍ + ସ୍ଥାନମ୍ । ସିୟମାପଦ୍‌ଗତାମ୍ = ସିୟମ୍ + ଆପଦଗତାମ୍ । ରକ୍ଷେତୁଶ୍ଶିକ୍ଷେତ = ରକ୍ଷେତ୍ + ଚତୁଃ + ଶିକ୍ଷେତ ।
ସମାସ – ପ୍ରାତରୁତ୍ଥାନମ୍ = ପ୍ରାତଃ ଉତ୍ଥାନମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କୁକ୍କୁଟାତ୍ ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ବନ୍ଧୁଭି = ‘ସହ’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ସିୟମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉତ୍ଥାନମ୍ = ଉତ୍ + ସ୍ଥା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଭୋଜନମ୍ = ଭୁଜ୍ + ଲୁଟ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୦

सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास्त्रयः ।
शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम् ॥ २० ॥

ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀ ଚିନ୍ଧନ୍ତି ପୁରୁଷାସ୍ତ୍ରୟଃ ।
ଶୂରଶ୍ଚ କୃତବିଦ୍ୟଶ୍ଚ ଯଶ୍ଚ ଜାନାତି ସେବିତୁମ୍ ॥ ୨୦ ॥

ଅନ୍ବୟ – ତ୍ରୟଂ ପୁରୁଷା ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀ ଚିନ୍ଧନ୍ତି । ଶୂରଃ ଚ କୃତବିଦ୍ୟ ଚ, ଯଃ ସେବିତୁଃ ଜାନାତି ଚ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚିନ୍ବନ୍ତି = ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି । ଶୂରଃ = ବୀର । କୃତବିଦ୍ୟା = କୃତକର୍ମା । ଜାନାତି = ଜାଣିଛି ।

ଅନୁବାଦ – ତିନିଜଣ ପୁରୁଷ ସବୁର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଜୟ କରନ୍ତି । ବୀର, କୃତକର୍ମା ଓ ଯେ ସେବା କରିବାକୁ ଜାଣେ (ସେବକ) ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସମୁଦ୍ଧତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କେ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀ ଚିନ୍ଧନ୍ତି ବା କିଂ ତାବତ୍ ଅନୁଜୀବି ଧର୍ମମ୍ ଇତି ବଣ୍ଠିତମ୍ ।

ଇୟଂ ପୃଥ‌ିବୀ ଶସ୍ୟଶ୍ୟାମଳା । ଅସ୍ୟା କ୍ରୋଡ଼େ ଅଙ୍କେ ବା ମନୁଷ୍ୟ ଲାଳିତଃ ପାଳିତା ବଦ୍ଧତାଶ୍ଚ । ସମଗ୍ରଜୀବନଂ ମାତୃରୂପେ ମାତ୍ରାଙ୍କ ଚ ପରିପାଳିତାଂ ଭବତି । ସ ସର୍ବମେବ ସଂଗୃହ୍ୟତି ପୃଥ‌ିବ୍ୟା । ସଂସାରେ ବୀରଃ, ବିଦ୍ଵାନ୍, ସେବକ ଏତେ ତ୍ରୟଂ ଜନଃ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀ ଚିନ୍ଧନ୍ତି । ‘ବୀରଭୋଗ୍ୟ ବସୁନ୍ଧରା’ – ରାଜ୍ୟଭୋଗ କେବଳଂ ବୀରେଣ ବିଦୁଷ ସେବକେନ ଚ କ୍ରିୟତେ । ସ୍ଵପରାକ୍ରମେଣ ବୀରପୁରୁଷ ଅପରେଷା ବଶୀକରୋତି । ସର୍ବମେବ ସ୍ୱୟଭିକରୋତି । କୃତଃ କର୍ମଶଃ ସର୍ବମେବ ପ୍ରାପ୍ତି ବନ୍ତି । ସେବା ହି ପରମୋ ଧର୍ମ । ଅନୟା ସେବୟା ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବେରାଂ ହୃଦୟଂ ଜୟତି କାର୍ଯ୍ୟ ଚ ସାଧୟତି । ଏତାଦୃଶାନି ଜନାନାଂ ଚରିତ୍ରମ୍ ଅବଶ୍ୟ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଗୃହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟ।ଗ୍ୟା – ସଂସିତ ଶ୍ଲୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ସୁଭ।ଷିତାବଳୀ ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ କେଉଁମାନେ ଏ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ ପୃଥ‌ିବୀକୁ ଜୟକରନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ପୃଥ‌ିବୀ ଶସ୍ୟଶ୍ୟାମଳା, ଏହାର କୋଳରେ ମନୁଷ୍ୟ ଲାଳିତପାଳିତ ଓ ବର୍ଷିତ ହୁଏ । ସମଗ୍ର ଜୀବନ ତା’ର ମାଟି ମା’ର କୋଳରେ କଟିଯାଏ । ସେ ତୋଳିଧରେ ସବୁକିଛି ଏ ପୃଥ‌ିବୀ ପୃଷ୍ଠରୁ । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପତୁଲ୍ୟ ଏ ପୃଥ‌ିବୀ । ଆଉ ତାକୁ ତୋଳିବାକୁ ସକ୍ଷମ ସେହି ଯେ ବୀର, ଯେ କୃତକର୍ମା ଏବଂ ଯେ ସେବାକାରୀ ବା ସେବକ । ଏହି ତିନିଜଣ ପୁରୁଷ ହିଁ ପୃଥ‌ିବୀତୁଲ୍ୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ପୁଷ୍ପ ତୋଳିବାକୁ ସମର୍ଥ । ମନୁଷ୍ୟ ପରାକ୍ରମ ବା ବୀରତ୍ୱଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟକୁ ବଶ କରେ । ସବୁକିଛି ନିଜର ଆୟତ୍ତ କରେ । ଯେ କୃତକର୍ମା, କର୍ମ ବଳରେ ସେ ସବୁକିଛି ପାଇଥାଏ । ସେବାକାରୀ ଅନ୍ୟର ସେବାକରି ସବୁର ହୃଦୟକୁ ଜିଣିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ଏହିଭଳି ଲକ୍ଷଣଯୁକ୍ତ ପୁରୁଷଙ୍କର ଚରିତ୍ର ଆମର ଏକାନ୍ତ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ତଥା ଗ୍ରହଣୀୟ ହେବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପୁରୁଷାସ୍ତ୍ରୟଃ = ପୁରୁଷ + ତ୍ରୟଃ । ଶୂରଶ୍ଚ = ଶୂରଃ + ଚ । କୃତବିଦ୍ୟଶ୍ଚ = କୃତବିଦ୍ୟା + ଚ । ଯଶ୍ଚ = ଯଃ ଚ ।
ସମାସ – ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପମ୍ = ସୁବର୍ଣ୍ଣ ପୁଷ୍ପମ୍ ଯସ୍ୟା ସା (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । କୃତବିଦ୍ୟା = କୃତଂ ବିଦନ୍ତି ଯେ ତେ (ଉପପଦ୍ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୁରୁଷୋ = କଉଁରି ୧ମା । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁଷ୍ପ, ପୃଥ୍ବୀମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସେବିତୁମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ = କୃ + କ୍ତ । ବିଦ୍ୟଃ = ବିଦ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସେବିତୁମ୍ = ସେବ୍ + ତୁମୁନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୧

उभयोर्नासि भोगेच्छा परार्थं धनसञ्चयः ।
कृपणदारयोः पश्य पथाऽपि महदन्तरम् ।। २१ ।।

ଉଭୟୋର୍ନାସି ଭୋଗେଚ୍ଛା ପରାର୍ଥୀ ଧନସଞ୍ଚୟଃ ।
କୃପଣୋଦାରୟୋ ପଶ୍ୟ ପଥାଽପି ମହଦନ୍ତରମ୍ ॥ ୨୧ ॥

ଅନ୍ବୟ – କୃପଣୋଦାରୟୋ ଭୋଗେଚ୍ଛା ନାସ୍ତି (ଉଭୟୋ) ଧନସଞ୍ଚୟ ପରାର୍ଥମ୍ । ଉଭୟୋ ପଥା ମହତ୍ ଅନ୍ତରମ୍ ଅପି ପଶ୍ୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କୃପଣ = କଞ୍ଜୁସ୍, ଲୋଭୀ । ଉଦାରଃ = ଦାନଶୀଳ, ଦୟାବନ୍ତ । ପରାର୍ଥମ୍ = ପର ପାଇଁ । ପଥା = ମାର୍ଗରେ ।

ଅନୁବାଦ – କୃପଣ ଓ ଦାନଶୀଳଙ୍କର ଭୋଗର ଇଚ୍ଛା ନାହିଁ । ଉଭୟଙ୍କର ଧନସଞ୍ଚୟ ପର ନିମନ୍ତେ ହୋଇଥାଏ । ଉଭୟଙ୍କର ମାର୍ଗରେ ବଡ଼ ପ୍ରଭେଦ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କୃପଣୋଦାରୟୋ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ ।

ସାଂସାରିକଃ ମନୁଷ୍ୟ ସ୍ଵପ୍ରକୃତିଃ ପ୍ରବୃତିଃ ଚ ମାଧ୍ୟମେନ କୃପନଃ ଉଦାରଃ ଚ ଭେଦେନ ଦ୍ବିଧା ବିଭଜ୍ୟତେ । ସଂସାରେ କୃପଣସ୍ୟ ଦାନଶୀଳସ୍ୟ ଚ ଭୋଗେଚ୍ଛା ନାସ୍ତି । ତୟୋ ଧନସଂଗ୍ରହଃ ପରନିମିତ୍ତକଃ ଭବତି । ପରନ୍ତୁ ଉଭୟୋ ମଧ୍ୟ ଧନସଂଗ୍ରହସ୍ୟ ମାର୍ଗେଣ ମହତ୍ ଅନ୍ତରଂ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ । ଦାନଶୀଳ ସ୍ବଜୀବଦଶାୟାଂ ଧନଂ ପରାର୍ଥେ ବିନିଯୋଗ୍ୟ ଯଶଃ ଲଭତେ । ପରନ୍ତୁ କୃପଣୀ ଜୀବନଂ ବ୍ୟାପୀ ସତ୍ତ୍ୱେ ଧନଂ ନ ସ୍ବକୀୟାର୍ଥେ ନ ପରାର୍ଥେ ବା ବିନିଯୋଗ୍ୟ ଅକୀର୍ତିମେବ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି । ଅତଃ ଦାନୋପଭୋଗହୀନେନ ଧନେନ କିଞ୍ଚିତ୍ ପ୍ରୟୋଜନଂ ନାସ୍ତି । ଏତତ୍ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ତୁ ସଦୈବ ଉଦାରସ୍ୟ ଚରିତ୍ର ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଭବେତ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶସିତ ଶ୍ଲୋକଟି ସଠିତ ସଂସ୍କତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ସଂଗୃହାତା ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ କୃପଣ ଓ ଦାନଶୀଳଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା ଓ ବୈଷମ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।

ସାଂସାରିକ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜର ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରବୃତ୍ତିଦ୍ଵାରା କୃପଣ ଓ ଦାନଶୀଳ ଭାବେ ଦ୍ଵିଧା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କୃପଣର ଓ ଦାନଶୀଳର ଭୋଗରେ ଇଚ୍ଛା ନଥାଏ । ଉଭୟଙ୍କର ଧନସଂଗ୍ରହ ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧନସଂଗ୍ରହର ମାର୍ଗରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଦାନଶୀଳ ସ୍ବଜୀବଦଶାରେ ପର ପାଇଁ ଧନକୁ ବିନିଯୋଗ କରି ଯଶ ବା କୀର୍ତ୍ତି ଲାଭ କରିଥାଏ । କୃପଣ କଦର୍ଯ୍ୟ ଜୀବନ ନିର୍ବାହ କରି ଧନ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ତା’ର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ହିଁ ବିନିଯୋଗର ସମ୍ଭାବନା କରାଯାଇଥାଏ । ଆଉ ସେ କେବଳ ଜୀବନରେ ଅପଯଶ ହିଁ ଲାଭ କରିଥାଏ । ଏ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଜୀବନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଆମ୍ଭେମାନେ ଦାନଶୀଳର ଜୀବନକୁ ଆପଣେଇବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଉଭୟୋର୍ନାସି = ଉଭୟୋ + ନ + ଅସି । ଭୋଗେଚ୍ଛା = ଭୋଗ + ଇଚ୍ଛା । କୃପଣୋଦାରୟୋ : କୃପଣ + ଉଦାରୟୋ । ପଥାଽପି = ପଥ + ଅପି । ମହଦନ୍ତରମ୍ = ମହତ୍ + ଅନ୍ତରମ୍ ।
ସମାସ – ଭୋଗେଚ୍ଛ = ଭୋଗସ୍ୟ ଇଚ୍ଛା (୬ଷ୍ଠ ତତ୍)। ପରାର୍ଥମ୍ = ପରାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ଧନସଞ୍ଚୟ = ଧନାନାଂ ସଞ୍ଚୟଂ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵ) । କୃପଣୋଦାରୟୋ = କୃପଣଂ ଚ ଉଦାରଂ ଚ ତୟୋ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କୃପଣେ।ଦାରୟୋଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଯଥା = କରଣେ ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭୋଗ = ଭୁଞ୍ଜ୍ + ଘଞ୍ଚେ । ସଞ୍ଚୟ = ସମ୍ + ଚି + ଅଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୨

पादाहतं यदुत्थाय मूर्धानमधिरोहति ।
स्वस्थादेवापमानेडपि देहिनस्तद् वरं रज: ।। २२ ।।

ପାଦାହତଂ ଯଦୁକ୍ତାୟ ମୂର୍ଧାନମଧୂରୋହତି ।
ସ୍ଵସ୍ଥାଦେବାପମାନେଽପି ଦେହିନସ୍ତଦ୍ ବରଂ ରଜଃ ॥ ୨୨ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଅପମାନେ ଅପି ସ୍ଵସ୍ଥାତ୍ ଦେହିନଃ ତତ୍ ରଜଃ ବରମ୍, ଯତ୍ ଏବ ପାଦାହତମ୍ ଉତ୍ଥାୟ ମୂର୍ଧାନମ୍ ଅଧ୍ହତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ୍ଵସ୍ଥାତ୍ = ନିଶ୍ଚିନ୍ତ । ଦେହିନଃ = ପୁରୁଷ । ରଜଃ = ଧୂଳି । ବରମ୍ = ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

ଅନୁବାଦ – ଅପମାନରେ ମଧ୍ୟ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ବା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ପୁରୁଷ ଅପେକ୍ଷା ସେହି ଧୂଳି ହେଉଛି ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଯାହା ହିଁ ପାଦର ଆଘାତରେ ଉଠି ମସ୍ତକକୁ ଅଧ୍ହଣ କରିଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ରଜସ୍ୱ ପ୍ରଶଂସ୍ୟ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଦେହିନଃ ନିନ୍ଦା କ୍ରିୟତେ ।

ପ୍ରାଫ୍‌ସ୍ୟତେ । ସଂସାରେଽସ୍ମିନ୍ ଅପମାନେ ସତି କୋଽପି ଦେହୀ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ସନ୍ ନ ତିଷେତ୍ । ଯସ୍ୟ ସ୍ବାଭିମାନମ୍ ଅସ୍ତି ତଥ୍ୟ ଜନସ୍ଯ ଅପମାନମ୍ ଅସହ୍ୟ ଭବତି । ସ୍ବଚେଷ୍ଟୟା ଅପମାନକାରଣଂ ସମୂଳମ୍ ଉତ୍‌ପାଟୟିତ୍ୱ ଚେଷ୍ଟତେ ଏବ । ପରନ୍ତୁ ଯଦି ଅପମାନିତଃ ନରଃ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ସନ୍ ତଷ୍ଠତି ତହିଁ ତସ୍ମାତ୍ ସନ୍ତୁଷ୍ଟାତ୍ ଜନାତ୍ ପାଦାହତେନ ଉତ୍‌ଥୁତା ଧୂଳି ଯା ମୂର୍ଧାନମ୍ ଆରୋହତି ସା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭବତି । ଅନେନ ଅପମାନେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ଦୀନତା ହୀନତା ଚ ସୂଚିତା ଭବତି । ଅତ୍ର ଅପମାନିତଜନେଭ୍ୟ ଧୂଳି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଇତି ସୂଚିତଂ ଭବତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନା ଅତୀବ ମନୋମୁଗ୍‌ଧକରଃ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଅପମାନରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ପୁରୁଷ ଧୂଳିର ମହତ୍ତ୍ଵ ତଥା ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସଂସାରରେ ମାନ ଅପମାନ ଲାଗି ରହିଥାଏ । ନିଜର ବ୍ୟବହାର ଅନୁସାରେ କେହି ସମ୍ମାନ ପାଇଥାଏ ତ କେହି ଅପମାନ ପାଇଥାଏ । ଏହି ସଂସାରରେ ଅପମାନ ପାଇ କେହି ପୁରୁଷ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହି ନଥା’ନ୍ତି । ଯାହାର ସ୍ଵାଭିମାନ ଅଛି ତା’ ପାଇଁ ଅପମାନ ଅସହ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ସେ ନିଜ ଚେଷ୍ଟାରେ ଅପମାନର କାରଣକୁ ଉତ୍ପାଟନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ପରନ୍ତୁ ଯଦି ଅପମାନିତ ପୁରୁଷ, ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହେ ତେବେ ସେହି ସନ୍ତୋଷ ଅପେକ୍ଷା ଲୋକମାନଙ୍କ ପଦାଘାତରେ ମସ୍ତକ ଆରୋହଣ କରୁଥିବା ଧୂଳି ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଅପମାନରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ରହୁଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଦୀନତା ଓ ହୀନତା ଜଣା ପଡ଼ୁଛି । ଏଠାରେ ଅପମାନିତ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ଧୂଳି ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ସୂଚିତ ହୋଇଛି । କବିଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅତୀବ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଯଦୁଡା଼ୟ = ଯତ୍ + ଉତ୍ଥାୟ । ମୂର୍ଧାନମଧୂରୋହତି = ମୂଧାନମ୍ + ଅଧ୍ହତି । ସ୍ୱସ୍ଥାଦେବାପମାନେଽପି ସ୍ଵସ୍ଥାତ୍ + ଏବ + ଅପମାନେ + ଅପି । ଦେହିନସ୍ତଦ୍ = ଦେହିନଃ + ତଦ୍ ।
ସମାସ – ପାଦାହୃତମ୍ = ପଦ୍‌ଭ୍ଯାମ୍ ଆହତମ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅପମାନେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ସ୍ବସ୍ଥାତ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ମୂର୍ଧାନମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରଜଃ = ରଞ୍ଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ହତମ୍ = ହନ୍ + କ୍ତ । ଉତ୍ଥାୟ = ଉତ୍ + ସ୍ଥା + ଲ୍ୟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୩

येषां वाहुबलं नास्ति येषां नास्ति मनोबलम् ।
तेषां चन्द्रवलं वापि किं कुर्यादम्बरस्थितम् ॥ २३ ॥

ଯେଷା ବାହୁବଳଂ ନାସ୍ତି ଯେତାଂ ନାସ୍ତି ମନୋବଳମ୍ ।
ତେଷା ଚନ୍ଦ୍ରବଳଂ ବାପି କିଂ କୁର୍ଯ୍ୟାଦମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ ।। ୨୩ ।।

ଅନ୍ୱୟ – ଯେତାଂ ବାହୁବଳଂ ନ ଅସ୍ଥି, ଯେତାଂ ମନୋବଳଂ ନ ଅସ୍ଥି, ତେଷାମ୍ ଅମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ ଅପି ଚନ୍ଦ୍ରବଳଂ କିଂ ବା କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବାହୁବଳମ୍ = ପରାକ୍ରମ/ଶକ୍ତି । ମନୋବଳମ୍ = ମାନସିକ ଶକ୍ତି ବା ଦୃଢ଼ତା । ଅମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ = ଆକାଶସ୍ଥ । କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ = କରିପାରେ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାହୁବଳ ନାହିଁ ଓ ମନୋବଳ ମଧ୍ଯ ନାହିଁ; ସେମାନଙ୍କର ଆକାଶରେ ସ୍ଥିତ ଚନ୍ଦ୍ରବଳ କ’ଣ ବା କରିପାରେ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବଳପ୍ରଶଂସା ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମାନ୍ ସଂସାରେ ମନୁଷ୍ୟ ଯଥା ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ତଥା ଅପି ବଳବାନ୍ ଭବତି । ବଳଂ ଦ୍ବିବିଧମ୍ – (୧) ଶାରୀରିକ ବଳମ୍, (୨) ମାନସିକ ବଳମ୍ ଇତି । ସଂସାରେ ଯସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ବାହୁବଳଂ ନାସ୍ତି, ଯସ୍ୟ ମନୋବଳଂ ଚ ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ତସ୍ୟ ଆକାଶସ୍ଥିତଂ ଚନ୍ଦ୍ରବଳଂ କିଞ୍ଚିତ୍ କର୍ଡିଂ ନ ପାରୟତି । ଅତଃ ଜୀବନେ ସଫଳତାର୍ଥ ବାହୁବଳଂ ମନୋବଳଂ ଚ ପରମାବଶ୍ୟକଂ ଭବତି । ଏତତ୍ ବିଷୟଂ ଜ୍ଞାତ୍ମା ସର୍ବେ ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳଂ ଭବେୟୁଃ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥିତ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ବିଭିନ୍ନ ବଳ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ମନୁଷ୍ୟ ଯେତିକି ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ସେତିକି ବଳବାନ୍ ମଧ୍ୟ । ଏହି ବଳ ପୁନଶ୍ଚ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ଶାରୀରିକ ବଳ ଓ ମନୋବଳ । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାହୁବଳ ନାହିଁ କି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମନୋବଳ ନାହିଁ ସେମାନଙ୍କର ଆକାଶରେ ସ୍ଥିତ ଚନ୍ଦ୍ରବଳ କ’ଣ ବା କରିପାରେ ? କିଛିହେଲେ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଜୀବନରେ ସଫଳତା ପାଇଁ ବହୁବଳ ଓ ମନୋବଳ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି କଥା ମନେରଖି ସମସ୍ତେ ପ୍ରଯତ୍ନଶୀଳ ହେବା ଉଚିତ । ସୁଭାଷିତକାରଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଉକ୍ତି ଏକାନ୍ତ ଯଥାର୍ଥତାପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାସ୍ତି = ନ + ଅସ୍ତି । ବାପି = ବା + ଅପି । କିଂ କୁର୍ଯ୍ୟାଦମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ = କିଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ + ଅମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ ।
ସମାସ – ବାହୁବଳମ୍ = ବାକ୍ସୋ ବଳମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ମନୋବଳମ୍ = ମନମଃ ବଳମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଚନ୍ଦ୍ରବଳମ୍ = ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ବଳମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ଅମ୍ବରସ୍ଥିତମ୍ = ଅମ୍ବରେ ସ୍ଥିତମ୍ (୭ମୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଯେଷାଂ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥିତମ୍ = ସ୍ଥା + କ୍ତ + ଅମ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୪

मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधैः ।
क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन् यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ ॥ २४ ॥

ମରଣଂ ପ୍ରକୃତିଃ ଶରୀରିଣା ବିକୃତିର୍ଜୀବିତମୁଚ୍ୟତେ ବୁଧଃ ।
କ୍ଷଣମପ୍ୟବତିଷ୍ଠତେ ଶ୍ଵାସନ୍ ଯଦି ଜନ୍ତୁର୍ମନୁ ଲାଭବାନସୌ ॥ ୨୪ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶରୀରିକ୍ଷାଂ ମରଣଂ ପ୍ରକୃତିଃ ଜୀବିତଂ ବିକୃତିଃ (ଇତି) ବୁଧଃ ଉଚ୍ୟତେ । ଯଦି ଜନ୍ତୁ କ୍ଷଣମ୍ ଅପି ଶ୍ବସନ୍ ଅବତିଷ୍ଠତେ, ନନୁ ଅସୌ ଲାଭବାନ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶରୀରିକ୍ଷାଂ = ଦେହଧାରୀମାନଙ୍କର । ଜୀବିତମ୍ = ଜୀବନ । ବୁଧୈ = ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା । ଜନ୍ତୁଃ = ମନୁଷ୍ୟ । କ୍ଷଣମ୍ = କ୍ଷଣିକେ, ମୁହୂର୍ଭେ । ଶ୍ଵାସନ୍ = ନିଃଶ୍ବାସ ନେଇ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନଂ କଳଂ ଶ୍ରେୟସ୍କରଂ ଲାଭବାନ୍ ଚ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମିନ୍ ସଂସାରେ ମନୁଷ୍ୟତାଂ ଜୀବନଂ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ । ଯଃ ଜାୟତେ ତସ୍ୟ ମରଣ ସୁନିଶ୍ଚିତମ୍ । ପରନ୍ତୁ ମନୁଷ୍ୟସ୍ୟ ଏତତ୍ ମରଣଂ ସ୍ଵାଭାବିକମ୍ ଏବ । ଗୀତାକାରସ୍ୟ ଉକ୍ତି – ‘ଜାତସ୍ୟ ହି ଧ୍ରୁନଃ ମୃତ୍ୟୁ ।’’ ପଣ୍ଡିତାଃ ଜୀବନଂ ବିକାରଃ ଇତି କଥୟନ୍ତି । ଜୀବଦ୍ଦଶାୟାଂ ଯଦି କୋଽପି ଜନଃ କ୍ଷଣଂ ଶ୍ଵାସନ୍ ତିଷ୍ଠତି ତହିଁ ଅର୍ଥେ ପୁଣ୍ଯାଦିକର୍ମକରଣେନ ଲାଭବାନ୍ ଭବତି ଏବ । ଅତଃ ଜୀବନମରଣଚକ୍ର ସନ୍ନପି ନରଃ ପ୍ରତିକ୍ଷଣଂ ସୁକର୍ମ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍ । ଯଥାରୀତ୍ୟା ଅତ୍ର ଜୀବନସ୍ୟ ଚରମଂ ତଥା ପରମାଂ ରହସ୍ୟମ୍ ଉଦ୍‌ଘାଟିତଂ ତଦେବ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ଭବତି । ମନୁଷ୍ୟଜୀବନସ୍ୟ ମହାର୍ଘ୍ୟମ୍ ଅତ୍ର ସ୍ଵୀକ୍ରିୟତେ । ଜୀବନସ୍ୟ ମହାମୂଲ୍ୟ ଜ୍ଞାତ୍ମା ଏକ ସର୍ବେ ଜୀବେଯୁଃ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ସୁଭାଷିତାବଳୀ’ରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ କିଭଳି ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ଶ୍ରେୟସ୍କର ବା ଲାଭବାନ୍ ହୋଇଥାଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରାଣୀମାତ୍ରକେ ଜୀବନ ଓ ମୃତ୍ୟୁର ଚକ୍ରରେ ଘୂର୍ଣାୟମାନ ହେଉଥାଏ । ଦେହଧାରୀମାନଙ୍କର ମରଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତି ଏବଂ ଜୀବନ ହେଉଛି ବିକୃତି ଏହା ପଣ୍ଡିତମାନେ କହିଅଛନ୍ତି । ପ୍ରକୃତି ବିକୃତିର ସମାହାର ସଂସାର ରୂପେ ଆଖ୍ୟାୟିତ । ଏଭଳି ସ୍ଥିତିରେ ଯଦି ପ୍ରାଣୀ କ୍ଷଣେମାତ୍ର ନିଃଶ୍ବାସ ନେଇ ଅବସ୍ଥାନ କରେ ନିଶ୍ଚୟ ଏହା ପୁଣ୍ୟାଦି କର୍ମ କରିବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଲାଭବାନ୍ । ଏଣୁ ଜୀବନ ମରଣ ଚକ୍ରରେ ଥାଇ ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବଦା ସୁକର୍ମ କରିବା ଉଚିତ । ଏଠାରେ ଜୀବନର ଚରମ ରହସ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୋଇଛି । ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ମହାର୍ଘତା ସ୍ବୀକୃତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଜୀବନର ମହାର୍ଘତାକୁ ଜାଣି ସମସ୍ତେ ଜୀବନ ଧାରଣ କରନ୍ତୁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିକୃତିର୍ଜୀବିତମୁଚ୍ୟତେ = ବିକୃତିଃ + ଜୀବିତମ୍ + ଉଚ୍ୟତେ । କ୍ଷଣମପ୍ୟବତିଷ୍ଠତେ = କ୍ଷଣମ୍ + ଅପି + ଅବତିଷ୍ଠତେ । ଲାଭବାନସୌ = ଜୀଭବାନ୍ + ଅସୌ ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଶରୀରିଣାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବୁଧୈ = ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରକୃତିଃ = ପ୍ର + କୃ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ବିକୃତି = ବି + କୃ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ମରଣମ୍ = ମୃ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଲାଭବନ୍‌ = ଲାଭ + ବତୁମ୍ !

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Chapter 4 जावालः सत्यकामः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Chapter 4 जावालः सत्यकामः Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. महर्षेः गौतमस्य __________ ।
(आलय:, आश्रमः, गृहम् )
Answer:
आश्रमः

2. गौतमं परितः __________ उपविष्टाः सन्ति ।
(शष्यिाः, च्छात्राः, वटवः)
Answer:
वटवः

3. मन्त्र __________ प्रचलति ।
( पारायणं, लिखनं, श्रबणं)
Answer:
पारायणं

4. भगवन्, मम __________ सत्यकामः ।
(ग्राम:, विद्यालय:, नाम)
Answer:
नाम

5. भगवन ! __________ आगतवान् ।
( अध्यापनार्थम्, ब्रह्मज्ञानार्थम्, मन्त्रपारायणार्थम्)
Answer:

6. भवतः आश्रमे स्थित्वा __________ कर्तुमिच्छामि ।
( सेवां, अध्ययनं, ब्रह्मचर्यं )
Answer:
ब्रह्मचर्यं

7. वत्स ! भवतः __________ किम् ?
(गोत्रं, नाम, कुलं )
Answer:
गोत्रं

8. परन्तु भवतः __________ जानीयात् एव ।
(भ्राता, माता, पिता)
Answer:
पिता

9. भवतः __________ कः ?
( नाम, गोत्र, पिता )
Answer:
पिता

10. तर्हि __________ परिहृता ।
(भावना, समस्या, कामना.)
Answer:
समस्या

11. अनन्तरं भवतः __________ व्यवस्थां करिस्यामि ।
(वेदाभ्यासस्य, अध्ययनस्य, विद्याभ्यासस्य)
Answer:
वेदाभ्यासस्य

12. गौतमः अपि उत्थाय __________ प्रति गच्छति ।
(आश्रमं गृहं, कुटीरं)
Answer:
कुटीरं

13. __________ कूपात् जलम् निष्कासयति ।
(अम्बाला, जबाला, कुबाला)
Answer:
जबाला

14. जबाला __________ जलम् निष्कासयति ।
( तड़ागात्, विलात्, कूपात्)
Answer:
कूपात्

15. __________ भवन्तं न अङ्गीकृतवन्तः वा ।
(सभापतयः, कुलपतयः, वाचस्पतयः)
Answer:
कुलपतयः

16. __________ कठिनः इति चिन्तयित्वा भवान् पलायनं कृतवान् वा ।
(अरण्यनिवासः, विद्याभ्यासः, गुरुकुलवासः)
Answer:
गुरुकुलवासः

17. कुलपतय: माम् एकं __________ पृष्टवन्तः ।
(कथां, प्रश्नं, पद्यं)
Answer:
प्रश्नं

18. अहं तस्य __________ न ज्ञातवान् ।
( प्रश्नं, कथा, उत्तरं )
Answer:
उत्तरं

19. तर्हि मातरं __________ आगच्छतु ।
(दृष्ट्वा, पृष्ट्वा, त्यक्त्वा)
Answer:
पृष्ट्वा

20. नेत्राभ्याम् __________ निर्गच्छन्ति ।
( जलानि, रक्तानि, अश्रूणि)
Answer:
अश्रूणि

21. तर्हि मम __________ कथम् अभवत् ?
(जन्म, नाम, कर्म)
Answer:
जन्म

22. अहं पूर्वं कस्यचित् महर्षेः __________ वासं कृतवती ।
(आश्रमे, कुटीरे तपोवने).
Answer:
आश्रमे

23. तदा अहं तत्र आग्रतानाम् अतिथीनाम् __________ कृतवती ।
(सेवां, पदवन्दनां, अनुचर्यां)
Answer:
अनुचर्यां

24. तस्य __________ भवत: जन्म अभवत् ।
(संसर्गवशात्, अनुकम्पावशात्, वरप्रदानात्)
Answer:
संसर्गवशात्

25. स: __________ कः इति भवती न पृष्टवती वा ।
( महर्षि:, महात्मा, तेजस्वी )
Answer:
महात्मा

26. कुलपतिभ्यः __________ एव कथयतु ।
(कथाम्, मिथ्याम्, सत्यम्)
Answer:
सत्यम्

27. तदेव सत्यं भवन्तं मां च __________ ।
( उपदिशतु, रक्षतु वदतु)
Answer:
रक्षतु

28. गच्छतु, कुलपतीनाम् __________ सम्पाद्य आगच्छतु ।
(दयां, सेवां, अनुग्रहं )
Answer:
अनुग्रहं

29. तर्हि भवन्तं किम् इति __________ वत्स ?
(निवेदयामि, आह्वयामि, पालयामि)
Answer:
आह्वयामि

30. अज्ञातकुलगोत्र : एषः कथं __________ अधिकारी भवितुम् अर्हति ।
(वेदाध्ययनस्य, विद्यालाभस्य, वेदपारायणस्य)
Answer:
वेदाध्ययनस्य

31. एतस्य __________ पश्यामः, चेत् निराकर्तुम् इच्छा न भवति ।
(कामनां, वासनां, शुद्धां)
Answer:
शुद्धां

32. उतिष्ठतुं वत्स ! __________ माम् अनुसरतु ।
( दण्डपाणिः, सामित्पाणिः, बीणापाणिः )
Answer:
सामित्पाणिः

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. महर्षिः गौतमः कुत्र आसीत् ?
Answer:
ଆଶ୍ରମେ

2. गौतमं परित: के उपविष्टाः सन्ति ?
Answer:
ବଟମଃ

3. आश्रमे किं प्रचलति ?
Answer:
ମନ୍ତ୍ରପାରାୟଣମ୍

4. सत्यकामः किमर्थं गौतमस्य आश्रमम् आगतवान् ?
Answer:
ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍

5. सत्यकामः आश्रमे स्थित्वा किं कर्त्तुमिच्छति ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟମ

6. तर्हि का परिद्हता ?
Answer:
ସମସ୍ୟା

7. भवतः कस्य व्यवस्थां करिष्यामि ?
Answer:
ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟ

8. जवाला कूपात् किं निष्कासयति ?
Answer:
ଜଳମ୍

9. काभ्याम् अश्रूणि निर्गच्छन्ति ?
Answer:
ନେତ୍ରାତ୍ଯାମ୍

10. जवाला पूर्वं कस्यचित् महर्षेः आश्रमे किं कुर्वती आसीत् ?
Answer:
ବାସମ୍

11. जवाला केषाम् अनुचर्यां कुर्वती आसीत् ?
Answer:
ଅତିଥୀନାମ୍

12. आश्रमम् आगतस्य कस्यचित् महात्मनः संसर्गवशात् कस्य जन्म अभवत् ?
Answer:
ସତ୍ୟକ।ମସ୍ୟ

13. कस्या: पुत्र: जावाल: ?
Answer:
ଜବ।ଳାୟଃ

14. किं भवन्तं मां च रक्षतु ?
Answer:
ସତ୍ୟମ୍

15. मया क: न पाठित: ?
Answer:
ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତ୍ରଃ

16. कै: अपि न पाठितं स्यात् ?
Answer:
ପୂର୍ବଜଃ

17. कुत्र सत्यकामस्य महती श्रद्धा अस्ति ?
Answer:
ଅଧ୍ୟୟନେ

18. अहं कया अभ्यासं करोमि ?
Answer:
ନିଷ୍ଠୟା

19. विद्याया: अध्ययनार्थम् अधिकार: कया भवति ?
Answer:
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା

20. स्वसत्यनिष्ठया सत्यकाम: कस्य अधिकारी सज्जात: ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/ पञ्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. जावाल: गुरुकुलं गत्वा गौतमं किम् अवदत् ?
Answer:
ଜାବାଳୀ ଗୁରୁକୁଳଂ ଗତ୍ବା ଗୌତମମ୍ ଅଭିବାଦନଂ କୃତବାନ୍ । ତଦନନ୍ତରଂ କଣ୍ଠତବାନ୍-ଭଗବନ୍ ! ମମ ନାମ ସତ୍ୟକାମଃ । ଅହମ୍ ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ ଆଗତବାନ୍ । ଭବତଃ ଆଶ୍ରମେ ସ୍ଥିତ୍ୱ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ କର୍ତୁମିଚ୍ଛାମି ।

2. अध्ययनार्थम् आगतं सत्यकामं गौतमः किम् अपृच्छत् ?
Answer:
ଅଧ୍ୟୟନୀର୍ଥମ୍ ଆଗତଂ ସତ୍ୟକାମଂ ଗୌତମଃ ଅଚ୍ଛତ୍ – ବତ୍ସ ! ଭବତଃ ଗୋତ୍ର କିମ୍ ? ଗୌତମତ୍ସ୍ୟ ଗୁରୁକୁଳେ ଏତାଦୃଶୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆସୀତ୍ । ଗୋତ୍ରଜ୍ଞାନାଦନନ୍ତରମେବ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭବିଷ୍ଯତି ଅତଃ ଗୌତମଃ ସତ୍ୟକାମଂ ତସ୍ୟ ଗୋଚିଂ କିମ୍ ଇତି ଅପୂଚ୍ଛତ୍ ?

3. गौतम: जावालस्य गोत्रं ज्ञातुं किमवदत् ?
Answer:
ଗୌତମଃ ଜାବାଳଂ ଗୋତ୍ର କିମ୍ ଇତି ଅପୂଚ୍ଛତ୍ ? ଯଦା ଜାବାଳୀ ଅହଂ ନ ଜାନାମି ଇତି ଭକ୍ତବାନ୍ ତଦା ଗୁରୁ କଥ୍ତବାନ୍ ଯତ୍ ପିତରଂ ପୃଚ୍ଛତୁ । ଅତଃ ଭବତଃ ପିତା କଃ ? ଇତି ପୃଷେ ସତି ପିତରପି ନ ଜାନାମି ନ୍ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ଇତି ଚ ସ କଥୁତବାନ୍ । ଗୌତମଃ କଥ୍ତବାନ୍ – ଭବାନ୍ ମାତରଂ ପୃଷ୍ଟା ସ୍ଵଗୋତ୍ର କିଂ, ପିତା କଃ ଇତି ଜ୍ଞାତ୍ମା ଆଗଛତୁ । ଅନନ୍ତରଂ ଭବତଃ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଷ୍ୟାମି ।

4. गुरो: प्रश्नं श्रुत्वा जावाल: किम् अकरोत् ?
Answer:
ଗୁରୋଃ ଗୌତମସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ ଶୁତ୍ବା ଜାବାଳୀ କଣ୍ଠତବାନ୍ – ମମ ଗୋତ୍ର ବା ? ଭଗବାନ୍ ଅହଂ ନ ଜାନାମି । ପୁନଶ୍ଚ ପିତରଂ ପୃଚ୍ଛତୁ ଇତି ଉଲ୍ଲେ – ଜାବାଳୀ ଉକ୍ତବାନ୍ – ପିତରମ୍ ଅପି ନ ଜାନାମି । ତମ୍ ଅହଂ କଦାପି ନ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ ।

5. जवाला पुत्रस्य जन्मविषये किं कथितवती ?
Answer:
ଜବାଳା କଥୟତି ଯତ୍ – ଅହଂ ପୂର୍ବ କସ୍ୟଚିତ୍ର ମହର୍ଷେ ଆଶ୍ରମେ ବାସଂ କୃତବତୀ । ତଦା ଅହଂ ତତ୍ର ଆଗତାନାମ୍ ଅତିଥୀନାମ୍ ଅନୁଚର୍ଯ୍ୟା କୁର୍ବତୀ ଆସ୍‌ମ୍ । କଦାଚିତ୍ କଳ୍ପନ ତେଜସ୍ବୀ ମହର୍ଷି ତତ୍ର ଆଗତଃ । ତସ୍ୟ ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ ଭବତଃ ଜନ୍ମ ଅଭବତ୍ ।

6. गुरवे निवेदनाय माता पुत्रम् किम् अवदत् ?
Answer:
ଗୁରବେ ନିବେଦନାୟ ମାତା ପୁତ୍ରମ୍ ଅବଦତ୍ ଯତ୍ – ତଦ୍ ଅହଂ ନ ଜାନାମି । ଅହମ୍ ଏତାବଦେବ ଜାନାମି, ଅହଂ ଜବାଳା, ଭବାନ୍ ମମ ପୁନଃ । ଜବାଳାୟଃ ପୁନଃ ଜାବାନଃ । ଅତଃ ଭବାନ୍ ଜାବାଳୀ । ସତ୍ୟକାମଃ ଜାବାଜଃ ।

7. सत्यकामः स्वजन्मविषये गुरुं किम् अकथयत् ?
Answer:
ସତ୍ୟକାମଃ ସ୍ଵଜନ୍ମବିଷୟେ ଗୁରୁମ୍ ଅକଥୟତ୍ ଯତ୍-ଭଗବନ୍ ! ମମ ମାତା ଭକ୍ତବତୀ – ସା ପୂର୍ବ କସ୍ୟଚିତ୍ ମହର୍ଷେ ଆଶ୍ରମେ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା କୁର୍ବତୀ ଆସୀତ୍ । ତଦା ତତ୍ର ଆଗତସ୍ୟ କସ୍ୟଚିତ୍ ମହାତ୍ମନଃ ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ ମମ ଜନ୍ମ ଅଭିବତ୍ ଇତି । ଡଃ ମହାତ୍ମା କଃ ଇତି ମମ ମାତା ଅପି ନ ଜାନାତି ।

8. सत्यकामस्य जन्मवृत्तान्तं श्रुत्वा गुरुः किम् अचिन्तयत् ?
Answer:
ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଜନ୍ମବୃତାନ୍ତ୍ର ଶୁଦ୍ୱା ଗୁରୁଃ ଅଚିନ୍ତୟତ୍‌ ଯତ୍ – ଏବଂ ଚେତ୍ ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତ୍ରୀ ଏଷ କରଂ ବେଦାଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ଅଧିକାରୀ ଭବିତୁମ୍ ଅର୍ହତି ? ଅଦ୍ୟପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କୋଽପି ଈଦୃଶଃ ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତିଃ ମୟା ନ ପାଠ୍ୟତଃ । ଅସ୍ମାକଂ ପୂର୍ବ ଅପି ନ ପାଠିତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଅତଃ କିଂ କମି ଇଦାନୀମ୍ ?

9. सत्यकामस्य नाम अन्वर्थम् इति गुरुणा कथम् उक्तम् ?
Answer:
ସତ୍ୟକାମ୍ ! ଯଦ୍ୟପି ଭବାନ୍ ସ୍ଵଗୋତ୍ର ନ ଜାନାତି, ପିତରମ୍ ଅପି ନ ଜାନାତି, ତଥାପି ତମ୍ ଅଂଶଂ ଗ୍ରହିତାଂ ଛନ୍ଦମ୍ ଅକୃତ୍ମା ଭବାନ୍ ସତ୍ୟମେବ ଉକ୍ତବାନ୍ କିଳ । ଭବାନ୍‌ ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟକାମଃ । ସତ୍ୟକାମ ଇତି ଭବତଃ ଅନ୍ବର୍ଥୀ ନାମ ଇତି ଗୁରୁଣା ଭକ୍ତମ୍ ।

10. अध्ययनार्थम् अधिकारः श्रद्धया भवति इति केन कथम् उक्तम् ?
Answer:
ଗୁରୁଃ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଦୃଷ୍ଟା ନିରାକର୍ଭୁମ୍ ନ ଇଚ୍ଛତି । କନ୍ୟାଶ୍ଚିତ୍ ଅପି ବିଦ୍ୟାୟା ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ ଅଧିକାରଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଭବତି, ନ ତୁ ଜନ୍ମନା ଇତି ଗୁରୁଣା ଅଭିହିତମ୍ । ପୁନଶ୍ଚ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟଃ ଅପି ତଥୈବ ଖଳୁ ? ଯତ୍‌କିମପି ଭବତୁ । ଏବଂ ମମ ଶିଷ୍ୟଡ୍ରେନ ଅଙ୍ଗୀକରୋମି ।

11. जावालस्य सत्यवचनं श्रुत्वा गुरुः किं निर्णितवान् ?
Answer:
ଜାବାଳସ୍ୟ ସତ୍ୟବଚନଂ ଶ୍ରୁତ୍ଵା ଗୁରୁଃ ତମେବ ଶିଷ୍ୟଡ୍ରେନ ଅଙ୍ଗୀକୃତମ୍ । ସ୍ବତ୍ର ପିତରଂ ଚ ଅଜାନନ୍ ଅପି ଭବାନ୍ ସ୍ଵସତ୍ୟନିଷ୍ଠଯା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଅଧିକାରୀ ସଂଜାତଃ । ବୟଂ ଭବତେ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଦୀକ୍ଷା ଦାସ୍ୟାମଃ । ଉପନୟନଂ କାରୟିଷ୍ୟାମଃ । ଅତଃ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଠତୁ ବତ୍ସ ! ସମିପାଣିଃ ମାମ୍ ଅନୁସରତୁ ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशता पदै: अथवा अष्टाभि: वाक्यै: उत्तरं लिखत –

1. अध्ययनार्थम् आगतं सत्यकामं गौतमः किम् अपृच्छत् ?
अथवा, प्रथमदृश्यस्य कथावस्तु संक्षेपेण विवृणुत ।
Answer:
ମହର୍ଷି ଗୌତମସ୍ୟ ଆଶ୍ରମେ ମନ୍ତ୍ରପାରାୟଣଂ ପ୍ରଚଳତି । ତସ୍ୟ ଶିଷ୍ୟଃ ଉପବିଷ୍ଟା ସତ୍ତି । ଅଗ୍ନିନେବ ମୁହୂର୍ତ୍ତେ ସତ୍ୟକାମଃ ଗଡା଼ ଗୁରୁଗୌତମମ୍ ଅଭିବାଦନଂ କରୋତି । ତସ୍ୟାଶ୍ରମେ ସ୍ଥିତ୍ଵା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ କର୍ଭୁମିୟେଷ । ଗୁରୁ ଗୌତମଃ ସତ୍ୟକାମଂ ଗୋତ୍ର ପିତୁଃ ନାମ ଚ ପୃଚ୍ଛତି । ପରନ୍ତୁ ସତ୍ୟକାମଃ ଅସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ ଉତ୍ତରାଂ ନ ଦରବାନ୍ ଯତୋହି ଡଃ ସ୍ଵଗୋତ୍ର ପିତରଂ ଚ ନ ଜ୍ଞାତବାନ୍ । ଏତତ୍ ଶୁତ୍ବା ଭଗବନ୍‌ ଗୌତମଃ ସତ୍ୟକାମଂ ପୃଚ୍ଛତି ଯତ୍ ତବ ମାତା ଅସ୍ଥି ବା ? ସତ୍ୟକାମଃ କଥୟତି ଯତ୍ ମମ ମାତା ଅସ୍ତି । ଅନନ୍ତରଂ ଗୁରୁ ଗୌତମଃ କଥୟତି, ହେ ସୌମ୍ୟ ! ଅଧୁନା ସମସ୍ୟା ପରିହୃତା । ବଂ ମାତରଂ ପୃଷ୍ଟା ସ୍ଵଗୋତ୍ର କିମ୍ ? ପିତା କଃ ? ଇତି ଜ୍ଞାତ୍ମା ଆଗଚ୍ଛତୁ, ଅହଂ ତବ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଷ୍ୟାମି । ଏତତ୍ ଶୁତ୍ବା ସତ୍ୟକାମଃ ନିର୍ଗଚ୍ଛତି ।

2. द्वितीयदृश्यस्य कथावस्तु संक्षेपेण विवृणुत ।
अथवा, सत्यकामजवालयोः मध्ये कथोपकथनं वर्णयत ।
Answer:
ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ମାତା ଜବାଳା କୃପାତ୍ ଜଳ ନିଷ୍କାସୟତି । ମାତା ପୁତ୍ର ସତ୍ୟକାମଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା କଥୟତି ଯତ୍ – ଅୟେ ସତ୍ୟକାମ ! କଥମ୍ ଏତାବତ୍ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରତ୍ୟାଗତମ୍ ? କୁଳପତୟଃ କିଂ ନ ସ୍ବୀକୃତବାନ୍ ? ଗୁରୁକୁଳାବାସୀ କିଂ କଠିନମ୍ ? ପରନ୍ତୁ ସତ୍ୟକାମଃ କଥୟତି ନହି କୁଳପତିଃ ମାମ୍ ଏବଂ ପ୍ରଶ୍ନ ପୃଷ୍ଟବାନ୍ । ଭବତଃ ଗୌରଂ କିମ୍ ? ଭବତଃ ପିତା କଃ ? ଇତି । ଅହଂ ନ ଜ୍ଞାତବାନ୍ ଅତଃ ନ କଥ୍ବାନ୍ । ଡଃ ଏବଂ ପ୍ରଶଂ ମାତରଂ ପୃଷ୍ଟା ଆଗଚ୍ଛତୁ ଇତି କଥ୍ତବାନ୍ । ପୁତ୍ରମୁଖାତ୍ ଏତତ୍ ଶୁଦ୍ଧା ମାତା ଜବାଳାୟା ନେତ୍ରାଭ୍ୟାମ୍ ଅଶୁଣି ନିର୍ଗଛନ୍ତି । ଚିତାଂ ମାତାଂ ସତ୍ୟକାମଃ ପୁନଃ ପୃଚ୍ଛତି । ଭୃଶଂ ପୃକ୍ଷେ ମାତା ଉତ୍ତରତି ଯତ୍ଵ ଅହମ୍ ଅପି ନ ଜାନାମି ତବ ଗୋତ୍ର ପିତାଂ ଚ । ପରନ୍ତୁ ଯଦା ଅହଂ କସ୍ୟଚିତ୍ର ମହର୍ଷୀ ଆଶ୍ରମେ ସ୍ଥିତ୍ଵା ତତ୍ରଡ୍ୟାମ୍ ଅତିଥୀନାଂ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା କୃତବତୀ ତଦା କଣ୍ଠନ ତେଜସ୍ୱୀ ମହର୍ଷୀ ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ ତବ ଜନ୍ମ ଅଭବତ୍ । ସ ମହାତ୍ମା କଃ ଇତି ଅହମ୍ ଅପି ନ ଜାନାମି । ଅହଂ କେବଳମ୍ ଏତାବଦେ ଜାନାମି ଯତ୍ ଅହଂ ଜବାଳା, ନଂ ମମ ପୁନଃ । ଜବାଳାୟଃ ପୁନଃ ଜାବାଳ, ସତ୍ୟକାମଃ ଜ୍ବାବାଜଃ । ମାତା ପୁତ୍ର ସତ୍ୟ ବଦିତ୍ରୁ ପ୍ରେରୟତି । ସତ୍ୟ ହି ସର୍ବାନ୍ ରକ୍ଷିଷ୍ୟତି । ମାତୁଃ ଆଶୀର୍ବାଦଂ ଲବ୍ଧ ସତ୍ୟକାମଃ ଗୁରୁ ଗୌତମସ୍ୟ ଆଶ୍ରମଂ ନିର୍ଗଚ୍ଛତି ।

3. तृतीयदृश्यस्य कथावस्तु संक्षेपेण विवृणुत ।
अथवा, गौतमः कथं सत्यकामं शिष्यरूपेण अङ्गीकृतवान् ?
Answer:
ଆଶ୍ରମେ ମହର୍ଷିଗୌତମଃ ଗ୍ରନ୍ଥପରିଶୀଳନଂ କରୋତି । ଇତ୍ଯସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ସତ୍ୟକାମଃ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ଗୁରୁଗୌତମଂ ମାତୁଃ ବଚନଂ କଥୟତି । ସ୍ଵପରିଚୟଂ ପ୍ରଦକ୍ତା ସତ୍ୟକାମଃ କଥୟତି ଯତ୍ ସତ୍ୟକାମଃ ଜାବାଳୀ ଇତି ଏତତ୍ ଶୁତ୍ବା ଗୁରୁଗୌତମଃ ଚିନ୍ତିତମନା ଅଭବତ୍ । ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତ୍ର ସତ୍ୟକାମଂ ବେଦାଧ୍ୟୟନଂ କାରୟିତୁମ୍ ଅନିଚ୍ଛନ୍ ଅପି ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠୟା, ଶ୍ରଦ୍ଧୟା, ଉଦ୍ୟା ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ସନ୍‌ ତସ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥୀ ତଂ ଶିଷ୍ୟଡ୍ରେନ ଅଙ୍ଗୀକୃତମ୍ । ବସ୍ତୁତଃ ବିଦ୍ୟାୟା ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ ଅଧିକାରଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଭବତି, ନ ତୁ ଜନ୍ମନା – ଇତ୍ୟେବ ଗୁରୁଗୌତମଃ ସୁଷ୍ଟୁରୂପେଣ ଜାନାତି । ଅତଃ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଗୋତ୍ର ପିତରଂ ଚ ଅଜାନତ୍ ଅପି ତଥୈବ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଦୀକ୍ଷା ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଉପନୟନସଂସ୍କାରମପି କାରିତବାନ୍ । ଅନନ୍ତରଂ ଗୁରୁଗୌତମଃ ସମିତ୍‌ପାତିଃ ସତ୍ୟକାମଂ ଶିଷ୍ୟଡ୍ରେନ ସ୍ୱୀକୃତମ୍ । ସତ୍ୟକାମୋପି ସ୍ଵସ୍ୟ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠୟା ଗୁରୁଗୌତମସ୍ୟ ଶିଷ୍ୟ ଅଭବତ୍ ।

4. गुरुगौतमस्य चरत्रिं चित्रयत ।
Answer:
ମହର୍ଷି ଗୌତମଃ ଆଶ୍ରମେ ନିବାସଂ କୃତବାନ୍ । ତସ୍ୟ ବହନଃ ଶିଷ୍ୟା ମନ୍ତ୍ରପାରାୟଣଂ, ଗ୍ରନ୍ଥପରିଶୀଳନଂ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଚ ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ । ଡଃ ଶିଷ୍ୟାନାଂ ନାମ, ଗୋତ୍ର, କୁଳଂ ଚ ଜ୍ଞାତ୍ମା ତେଭ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଶିକ୍ଷାମ୍ ଅଦଦାତ୍ । ତଥ୍ୟ ମନସି କ୍ରୋଧଃ ନାସୀତ୍ । ସ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠା, ଶ୍ରଦ୍ଧା, ବିଦ୍ୟାଗ୍ରହଂ ଚ ଦୃଷ୍ଟା ସନ୍ତୋଷମନା ଅଭିବତ୍ । ଅତଃ ସ୍ଵାଗତୋତିଃ ଯଥା – ‘ଏତସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ପଶ୍ୟାମଃ ଚେତ୍ ନିରାକର୍ଭୁମ୍ ଇଚ୍ଛା ନ ଭବତି ଅଥବା କସ୍ୟାଶ୍ଚିତ୍ ଅପି ବିଦ୍ୟାୟା ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ ଅଧିକାରଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଭବତି, ନ ତୁ ଜନ୍ମନା, ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟ ଅପି ତଥୈବ ଖଳୁ?” ଗୁରୁଗୌତମଃ ଅତୀବ ସତ୍ୟବାଦୀ ଆସୀତ୍ । ସ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠା ପ୍ରଶଂସତି । ତସ୍ୟ ହୃଦୟବତ୍ତା ଗୌରବଂ ଚ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ଯଦା ସ କଥୟତି – ‘‘ବୟଂ ଭବତେ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଦୀକ୍ଷା ଦାସ୍ୟାମ ଉପନୟନଂ କରିଷ୍ୟାମଃ ଚ ।’’ ଅତଃ ଗୁରୋ ଗୌତମସ୍ୟ ଆଦର୍ଶ ଗୌରବଂ ଚ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

5. सत्यकामस्य चरित्रं चित्रयत ।
अथवा, सत्यकामस्य सत्यनिष्ठां गुरुभक्तिं च वर्णयत ।
Answer:
ସତ୍ୟକାମଃ ଜବାଳାୟଃ ପୁନଃ ଆସୀତ୍ । ଡଃ ଗୌତମସ୍ୟ ଶିଷ୍ୟଡ୍ରେନ ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥେ ତସ୍ୟାଶ୍ରମେ ସ୍ଥିତ୍ଵା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ କର୍ଭୁମିଚ୍ଛତି । ସତ୍ୟକାମଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ଗୋ ପିତରଂ ଚ ନ ଜାନାତି । ଡଃ ସର୍ବଦା ସତ୍ୟମେବ କଥୟତି । ଗୁରୁଗୌତମସ୍ୟ ଆଦେଶଂ ପାଳୟତି । ମହର୍ଷିଗୌତମଂ ପ୍ରତି ତସ୍ୟ ମହତୀ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଭକ୍ତି ଚ ଭବତି । ଅତଃ କଥୟତି ମାତରଂ ପ୍ରତି ଯତ୍ – ‘ତେ ତୁ ଅଙ୍ଗୀକରିଷ୍ୟନ୍ତ ଏବ ।’ ମାତୁଃ ମୁଖାତ୍ ସ୍ୱସ୍ୟ ଜନ୍ମବୃତ୍ତାନ୍ତ କସ୍ୟଚିତ୍ ତେଜସ୍ବୀ ମହର୍ଷୀ ସଂସର୍ଗୀତ୍ ବତ ଇତି ଶ୍ରୁତ୍ଵାପି ମାତରଂ ପ୍ରତି କ୍ରୋଧଭାବଂ ଘୃଣାଭାବଂ ଚ ନାୟାତି । ସତ୍ୟକାମଃ ମାତରି ଅତୀବ ସୁହ୍ୟତି ।

ମାତା ସଦେବ ପୁତ୍ର ସତ୍ୟ କଥୟିତାଂ ପ୍ରେରୟତି । ସତ୍ୟକାମଃ କଥୟତି – ‘ସତ୍ୟ ଭଗବନ୍, ଅହଂ ନ ଜାନାମି ।’ ଗୁରୁଗୌତମଃ ଯଦା ଚିନ୍ତତଃ ଭବତି ତଦା ସତ୍ୟକାମ ସ୍ବାଭିଳାଷମ୍ ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ପ୍ରକଟୟତି ଯତ୍ନ – ‘ଭର୍ଗବନ୍, ଅଧ୍ୟୟନେ ମମ ମହତୀ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଅସ୍ତି । ମମ ଅବକାଶଂ କଳ୍ପୟନ୍ତୁ । ଅହଂ ନିଷ୍ପୟା ଅଭ୍ୟାସଂ କରୋମି ।’’ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା, ନିଷ୍ଠା ସତ୍ୟବାଦୀତାଂ ଚ ଦୃଷ୍ଟା ମହର୍ଷିଗୌତମଃ ତଂ ଶିଷ୍ୟରୂପେଣ ଅଙ୍ଗୀକୃତମ୍ । ଗୁରୁଗୌତମଃ ତସ୍ମ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଦୀକ୍ଷା ପ୍ରଦତ୍ତବାନ୍ ଉପନୟନସଂସ୍କାରଂ ଚ କୃତବାନ୍ । ଅତଃ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଚାରିତ୍ରିକଂ ମହତ୍ତ୍ଵମ୍ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

6. जवालायाः चरित्रं चित्रयत ।
Answer:
ଜବାଳା ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ମାତା ଆସୀତ୍ । ସା ଗୃହକାର୍ଯ୍ୟ ନିପୁଣା ଆସୀତ୍ । କୃପାତ୍ ଜଳ ନିଷ୍କାସୟତି । ସା ଅତୀବ ସ୍ନେହଶୀଳା ଆସୀତ୍ । ଜବାଳା ସତ୍ୟକାମେ ଅତୀବ ସ୍ନିହ୍ୟତି । ପୁତ୍ରସ୍ୟ ପ୍ରଶଂ ଶୁତ୍ଵା ତସ୍ୟା ନେତ୍ରାଭ୍ୟାମ୍ ଅଶୁଣି ନିର୍ଗଛନ୍ତି । ସା ସ୍ଵକୀୟଂ ଦୁଃଖ୍ୟ ପୁତ୍ରମପି ନ ପ୍ରଦର୍ଶୟତି । ଅଶୁଣି ମାର୍ଜୟିତ୍ଵା ପୁତ୍ରମ୍ ଉତ୍ତରୟତି । ଜବାଳା ସତ୍ୟବତୀ ଆସୀତ୍ । ସା ସେବିକା ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣା ଚ ଆସୀତ୍ । ସା ପୂର୍ବ କସ୍ୟଚିତ୍ର ମହର୍ଷେ ଆଶ୍ରମେ ବାସଂ କୃତବତୀ । ସା ତତ୍ର ଆଗତାନାମ୍ ଅତିଥୀନାମ୍ ଅନୁଚର୍ଯ୍ୟା କୃତବତୀ । କଣ୍ଟନ ତେଜସ୍ଵୀ ମହର୍ଷୀ ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ଜନ୍ମ ତତ୍ରୈବ ଅଭବତ୍ । ଏତତ୍ ଜନ୍ମବୃତ୍ତାନ୍ତ ମାତା ସତ୍ୟକାମଂ ବର୍ଣ୍ଣୟତି । ଡଃ ମହର୍ଷି କଃ ଇତି ଜବାଳାପି ନ ଜାନାତି । ତସ୍ୟ ନାମଜ୍ଞାନେ ଧୃଷ୍ଟତା ସା ନ କରୋତି । ସତ୍ୟକାମସ୍ୟ ପରିଚୟଂ ପ୍ରଦାନାର୍ଥୀ ଜବାଳା କଥୟତି ଯତ୍ – ‘ଅହଂ ନ ଜାନାମି । ଅହମ୍ ଏତାବଦେବ ଜାନାମି । ଅହଂ ଜବାଳା, ଭବାନ୍ ମମ ପୁନଃ । ଜବାଳାୟଃ ପୁନଃ ଜାବାଜଃ । ଅତଃ ଭବାନ୍‌ ଜାବାଳୀ । ସତ୍ୟକାମଃ ଜାବାଳୀ ।’’ ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ଜବାଳାୟା ଚରିତ୍ର ଚିତ୍ରିତମ୍ ।

(ङ) उत्कलभाषया अनुवादं कुरुत –

1. गौतमं परित: वटवः उपविष्टाः सन्ति ।
Answer:
ଶିଷ୍ୟମାନେ ଗୌତମଙ୍କ ଚାରିପାଖରେ ବସିଛନ୍ତି ।

2. अस्मिन् समये सत्यकाम: आगत्य प्रणमति ।
Answer:
ଏହି ସମୟରେ ସତ୍ୟକାମ ଆସି ପ୍ରଣାମ କଲା ।

3. भगवन्, मम नाम सत्यकामः ।
Answer:
ଭଗବନ୍, ମୋର ନାମ ସତ୍ୟକାମ ।

4. भवत: आश्रमे स्थित्वा ब्रह्मचर्यं कर्तुमिच्छमि ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ରହି ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ପାଳନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି ।

5. अस्माकम् आश्रमे स्थित्वा ब्रह्मचर्यं कर्त्तुम् इच्छति भवान् ?
Answer:
ଆମ ଆଶ୍ରମରେ ରହି ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ପାଳନ କରିବା ତୁମର ଇଚ୍ଛା ?

6. भवान् स्वकीयं गोत्रं न जानाति ?
Answer:
ତୁମେ ନିଜର ଗୋତ୍ର ବାଣିନାହିଁ ?

7. परन्तु भवत: पिता जानीयात् एव ।
Answer:
କିନ୍ତୁ ତୁମ ପିତା ଜାଣିଥୁବେ ଅବଶ୍ୟ ।

8. तम् अहं कदापि न दृष्टवान् ।
Answer:
ତାଙ୍କୁ ମୁଁ କେବେହେଲେ ଦେଖୁନାହିଁ ।

9. अस्तु सौम्य, भवतः माता अस्ति वा ?
Answer:
ହେଉ ହେ ପ୍ରିୟଦର୍ଶନ, ତୁମର ମାଆ ଅଛନ୍ତି ତ ?

10. सा एतं विषयं जानीयात् एव ।
Answer:
ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଏସବୁ ଜାଣିଥ‌ିବେ ।

11. अनन्तरं भवत: विद्याभ्यासस्यं व्यवस्थां करिष्यामि ।
Answer:
ତା’ପରେ ତୁମ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମୁଁ କରିବି ।

12. गौतमः अपि उत्थाय कुटीरं प्रतिगच्छति ।
Answer:
ଗୌତମ ମଧ୍ଯ ଉଠି କୁଡ଼ିଆକୁ ଯାଇଛନ୍ତି ।

13. जवाला कूपात् जलम् निष्कासयति ।
Answer:
ଜବାଳା କୂଅରୁ ପାଣି କାଢୁଛନ୍ତି ।

14. कुलपतयः भवन्तं न अङ्गीकृतवन्तः वा ?
Answer:
କୁଳପତି ତୁମକୁ କ’ଣ ଗ୍ରହଣ କଲେନି ?

15. गुरुकुलवासः कठिन: इति चिन्तयित्वा भवान् पलायनं कृतवान् वा ?
Answer:
ଗୁରୁଗୃହରେ ରହିବା କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ବୋଲି ମନେକରି ତୁମେ ଚାଲିଆସିଲ କି ?

16. कुलपतय: माम् एकं प्रश्नं पृष्टवन्तः ।
Answer:
କୁଳପତି ମୋତେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଲେ ।

17. ‘तर्हि मातरं पृष्टवा आगच्छतु’- इति ते उक्तवन्त: ।
Answer:
‘ତେବେ ମା’ଙ୍କ ପଚାରି ଆସ’ ବୋଲି ସେ କହିଲେ ।

18. किमर्थं तावती चिन्ता अम्ब ?
Answer:
ଏତେ ଚିନ୍ତା କାହିଁକି ମାଆ ?

19. भवान् कुलपतीनां प्रश्नस्य उत्तरं किमर्थं न उक्तवान् ?
Answer:
ତୁମେ କୁଳପତିଙ୍କ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦେଲନି କାହିଁକି ?

20. मम पिता कः इति भवती अपि न जानाति ?
Answer:
ମୋର ବାପା କିଏ ବୋଲି ତୁମେ ବି ଜାଣନି ?

21. तदा अहं तत्र आगतानामम् अतिथीनाम् अनुचर्यां कुर्वती आसम् ।
Answer:
ସେତେବେଳେ ମୁଁ ସେଠାକୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଅତିଥିମାନଙ୍କର ପରିଚର୍ଯ୍ୟ କରୁଥୁଲି ।

22. तस्य संसर्गवशात् भवत: जन्म अभवत् ।
Answer:
ତାଙ୍କ ସହ ସମ୍ପର୍କରୁ ତୁମର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା ।

23. अस्तु अम्ब अहं कुलपतीन् तथैव वदामि ।
Answer:
ହେଉ, ମା ମୁଁ କୁଳପତିଙ୍କୁ ସେହିପରି ହିଁ କହିବି ।

24. तदेव सत्यं भवन्तं मां च रक्षतु ।
Answer:
ସେଇ/ସତ ହିଁ ତୁମକୁ ଓ ମୋତେ ରକ୍ଷା କରୁ ।

25. सः महात्मा कः इति मम माता अपि न जानाति ।
Answer:
ସେ ମହାତ୍ମା କିଏ ବୋଲି ମୋ ମା’ ମଧ୍ୟ ଜାଣନ୍ତିନି ।

26. सत्यकाम, तर्हि भवान् गोत्रम् अपि न जानाति ।
Answer:
ସତ୍ୟକାମ, ତେବେ ତୁମେ ଗୋତ୍ର ବି ଜାଣିନାହଁ ।

27. एवं चेत् अज्ञातकुलगोत्रः एषः कथं वेदाध्ययनस्य अधिकारी भवितुम् अर्हति ?
Answer:
ଯଦି ଏପରି ତେବେ କୁଳଗୋତ୍ର ଜଣାନଥୁବା ଇଏ ବେଦପାଠରେ ଅଧିକାରୀ ହେବ କିପରି ?

28. मम अध्ययनार्थम् अवकाशं कल्पयन्ति किल भवन्त: ?
Answer:
ମୋ ପଢ଼ିବାର ଅବସର କଥା ନିଶ୍ଚୟ ଆପଣ ଚିନ୍ତାକରୁଛନ୍ତି ?

29. अस्माकं पूर्वजै: अपि न पाठितं स्यात् ।
Answer:
ଆମର ପୂର୍ବପୁରୁଷରେ ମଧ୍ୟ କେହି ପଢ଼ାଇନଥବେ ।

30. भगवन्, अध्ययने मम महती श्रद्धा अस्ति ।
Answer:
ଭଗବନ୍‌ ପାଠାରେ ମୋର ଅନେକ ଶ୍ରଦ୍ଧା ରହିଛି ।

31. एतस्य श्रद्धां पश्यामः चेत् निराकर्त्तुम् इच्छा न भवति ।
Answer:
ଏହାର ଶ୍ରଦ୍ଧା କଥା ଚିନ୍ତାକଲେ, ବାରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହେଉନି ।

32. अथवा कस्याश्चित् अपि विद्यायाः अध्ययनार्थम् अधिकारः श्रद्धया भवति न तु जन्मना ।
Answer:
ଅଥବା କୌଣସି ପ୍ରକାରର ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଅଧ୍ୟାର ଶ୍ରଦ୍ଧାରୁ ହିଁ ମିଳିଥାଏ, ଜନ୍ମ କାରଣରୁ ନୁହେଁ ।

33. सत्यकामः इति भवत: अन्वर्थं नाम ।
Answer:
ସତ୍ୟକାମ ବୋଲି ତୁମର ନାମ ସାର୍ଥକ ଅଟେ ।

34. वयं भवते ब्रहमचर्यदीक्षां दास्याम: ।
Answer:
ଆମେ ତୁମକୁ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟଦୀକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବୁ ।

35. उतिष्ठतु वत्स ! समित्पाणि: माम् अनुसरतु ।
Answer:
ଉଠ ବତ୍ସ ! ହାତରେ ସମିଧ ଧରି ମୋର ଅନୁସରଣ କର ।

ଲେଖକ ପରିଚୟ:

ଆଲୋଚିତ ‘ଜାବାତଃ ସତ୍ୟକାମଃ’ ବିଷୟର ରଚୟିତା ହେଉଛନ୍ତି ଡା. ଏଚ୍.ଆର୍. ବିଶ୍ଵାସ । ସେ କର୍ଣ୍ଣାଟକ ରାଜ୍ୟର ମାଙ୍ଗାଲୋର୍‌ ନଗରର ବାବୁଲହରିଦାସ ଲେନ୍‌ର ନିବାସୀ ଅଟନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଜନ୍ମତିଥ୍ ହେଉଛି ୦୧-୦୩- ୧୯୫୯ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ । ସେ ସମ୍ଭାଷଣ ସଂଦେଶର ଉପଦେଷ୍ଟା । ତାଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରଣୀତ ଏଗାରଟି ପୁସ୍ତକ ରହିଛି । ସେ ପ୍ରତାପନାରାୟଣ ମିଶ୍ରସ୍ଥ ତି ଯୁବସାହିତ୍ୟକାର ସମ୍ମାନ ଏବଂ ଶୃଙ୍ଗେରୀପୀଠ ସଂସ୍କୃତ ବର୍ଷାଚରଣ ସମିତି ସମ୍ମାନଦ୍ୱାରା ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ରଚନାର ଏକ ସଂଗ୍ରହ ଏ ‘ଜାବାଳୀ ସତ୍ୟକାମଃ’ ବିଷୟ । ଏହା ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ନାଟିକା ଯାହାକି ତିନୋଟି ଦୃଶ୍ୟରେ ବିଭାଜିତ ।

ବିଷୟ ପ୍ରବେଶ:

‘ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମଃ’ ବିଷୟଟି ଛାନ୍ଦୋଗ୍ୟ ଉପନିଷଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଏକ ଉପାଖ୍ୟାନ । ଏହି ଛାନ୍ଦୋଗ୍ୟ ଉପନିଷଦ୍ ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏକ ବିଶାଳ ଗ୍ରନ୍ଥ । ଏହା ସାମବେଦର କୌଥୁମ ଶାଖା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ଏହି ଉପନିଷଦ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସାମଗାନ, ଓଁକାର, ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ପ୍ରଭୃତିର ମହତ୍ତ୍ବ ଏବଂ ସତ୍ୟକାମ, ଜାବାଳ, ଉଦ୍ଦାଳକ, ଅଶ୍ଵପତି, ଆରୁଣି, ଶ୍ଵେତକେତୁ ପ୍ରଭୃତି ଉପାଖ୍ୟାନ ସୁନ୍ଦରଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଭୂମା ହିଁ ହେଉଛି ସୁଖ । ଯାହା ଅଳ୍ପ ତାହା ସୁଖ ନୁହେଁ । ଅବାମନସଗୋଚର ନିତ୍ୟ, ଶୁଦ୍ଧ, ବୁଦ୍ଧ ଓ ମୁକ୍ତ ଚୈତନ୍ୟ ହିଁ ହେଉଛନ୍ତି ଭୂମା । ଏହା ଭୂମା ହିଁ ଅମୃତ ଏବଂ ଅଳ୍ପ ହିଁ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ । ଭୂମା ବା ଅମୃତତ୍ଵର ଅନୁସନ୍ଧାନ ହିଁ ଉକ୍ତ ଉପନିଷଦ୍ରର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

ସାରକଥା:

ମହର୍ଷ ଗୌତମ ଆଶ୍ରମରେ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବେଦମନ୍ତ୍ରୋକାରଣ କର।ଉଥାଆନ୍ତି । ଏହ ସମୟରେ ସତ୍ୟକାମ ଆସି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କଲା ଆଉ କହିଲା – ମୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାପାଇଁ, ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରତ ପାଳନ ପାଇଁ ଆପଣଙ୍କର ଶିଷ୍ୟତ୍ବ ଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ଆସିଅଛି । ଏହାପରେ ମହର୍ଷି ଗୌତମ ସତ୍ୟକାମକୁ ତାଙ୍କର ଗୋତ୍ର ଏବଂ ପିତାଙ୍କ ନାମ ପଚାରିଛନ୍ତି ହେଲେ ଚୁପ୍ ରହିଛନ୍ତି ସତ୍ୟକାମ । କିଛି ବି ଉତ୍ତର ଦେଇପାରି ନାହାନ୍ତି । ଋଷି ଗୌତମ କହିଛନ୍ତି ଗୋତ୍ର ଏବଂ ପିତାଙ୍କୁ ଜାଣିନଥିବା ଶିଷ୍ୟକୁ ମୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଇପାରିବି ନାହିଁ । ତୁମର ମାତାଙ୍କୁ ତୁମେ ପଚାରିଆସ ସେ ନିଶ୍ଚୟ ତୁମ ପିତାଙ୍କୁ ଜାଣିଥୁବେ । ଏହା କହି ଗୌତମ କୁଟୀରକୁ ଚାଲିଗଲେ ।

ଏହାପରେ ସତ୍ୟକାମ ଘରକୁ ଆସି ମାତା କୂଅରୁ ପାଣି କାଢୁଥ‌ିବା ଦେଖ‌ିଲେ । ମାତା ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟକାମକୁ ଏତେ ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଆସିଥିବାର ଦେଖୁ ପଚାରିଲେ – ପୁତ୍ର ! ସତ୍ୟକାମ ଏତେ ଶୀଘ୍ର କ’ଣ ଚାଲିଆସିଲ, କ’ଣ ଗୁରୁ ତୁମକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ନାହିଁ ? ନା ଗୁରୁକୁଳ ବାସ କଷ୍ଟକର ମନେକରି ତୁମେ ଚାଲିଆସିଲ । ସତ୍ୟକାମ ମାତାଙ୍କୁ କହିଲେ – ମାତ୍ର ! କୁଳପତି ମୋର ଗୋତ୍ର ଏବଂ ପିତାଙ୍କ ନାମ ପଚାରିଲେ, ମୁଁ କହିପାରିଲି ନାହିଁ । ସେ ମୋତେ ତୁମକୁ ପଚାରିବାପାଇଁ କହିଛନ୍ତି । ଏଣୁ କୁହ ମୋର ପିତା କିଏ ? ସତ୍ୟକାମଠାରୁ ଏକଥା ଶୁଣି ମାତା ଜବାଳା ଆଖରୁ ଲୁହ ଗଡ଼ାଇ କହିଲେ – ମୁଁ ମଧ୍ୟ ଏହା ଜାଣେନାହିଁ । ସତ୍ୟକାମ କହିଲେ – ମାତ ! ମୋର ପିତା କିଏ ତୁମେ ମଧ୍ଯ ଜାଣିନାହଁ ।

ତେବେ ମୋର ଜନ୍ମ କିପରି ହେଲା ? ଜବାଳା କହିଲେ – ବତ୍ସ ! ପୂର୍ବେ ମୁଁ ଏକ ମହର୍ଷିଙ୍କର ଆଶ୍ରମରେ ବାସ କରୁଥିଲି । ସେଠାକୁ ଆସୁଥିବା ଅତିଥିମାନଙ୍କର ମୁଁ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା କରୁଥିଲି । ଥରେ କୌଣସି ତେଜସ୍ବୀ ମହର୍ଷି ସେଠାକୁ ଆସିଲେ । ତାଙ୍କର ସଂସର୍ଗ ହେତୁ ତୋର ଜନ୍ମ ହେଲା । ଏହା ଶୁଣି ସତ୍ୟକାମ କହିଲେ – ସେ ମହାତ୍ମା କିଏ ? ଜବାଳା ଉତ୍ତର ଦେଲେ ନାମ ମୁଁ ଜାଣେନା । ସତ୍ୟକାମ ‘ମୁଁ ଜାଣେ ନାହିଁ’ ଏହାହିଁ କହିବ । ହେଲେ ଏତିକି ଜାଣେ ଯେ – ମୁଁ ଜବାଳା, ତୁମେ ମୋର ପୁତ୍ର, ଜବାଳାର ପୁତ୍ର ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମ । ଏହାପରେ ଏହାହିଁ କହିବି ବୋଲି କହି ସତ୍ୟକାମ ଗୌତମଙ୍କ ନିକଟକୁ ଚାଲିଗଲେ । ମାଆ ମଧ୍ଯ ତାଙ୍କୁ ସତ୍ୟବଚନ କହି ଗୁରୁଙ୍କର ଅନୁଗୃହୀତ ହେବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କଲେ ।

ଏହାପରେ ମହର୍ଷି ଗୌତମ ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ବସି ଗ୍ରନ୍ଥ ପରିଶୀଳନ କରୁଥା’ନ୍ତି । ସତ୍ୟକାମ ଯାଇ ତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ଗୌତମ ପଚାରିଲେ – ଏତେ ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଆସିଲ ଆଉ ତୁମ ମାତା କ’ଣ କହିଲେ ? ସତ୍ୟକାମ କହିଲା – ଭଗବନ୍, ମୋର ମାତା କହିଲେ ସେ ଏକ ଋଷି ଆଶ୍ରମରେ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା କରୁଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ସେଠାକୁ ଆସିଥିବା କୌଣସି ମହାତ୍ମାଙ୍କ ସଂସର୍ଗବଶତଃ ମୋର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା । ସେ ମହାତ୍ମା କିଏ ବୋଲି ମାତା ଜାଣିନାହାନ୍ତି । ଏହା ଶୁଣି ଗୌତମ କହିଲେ – ମୁଁ ତୁମକୁ କ’ଣ ଡାକିବି ? ସତ୍ୟକାମ କହିଲେ – ‘ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମ’ ବୋଲି ଡାକନ୍ତୁ । ଗୌତମ ଚିନ୍ତାକଲେ, ଏପରି ଗୋତ୍ର ଓ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଜାଣିନଥିବା ଶିଷ୍ୟକୁ କିପରି ବା ବେଦାଧ୍ୟୟନ କରାଇବି ? ମୋର ପୂର୍ବଜମାନେ ମଧ୍ୟ ଏପରି କରିନାହାନ୍ତି, ଏବେ ମୁଁ କ’ଣ କରିବି ?

ଏହ।ପରେ ସତକାମ କହିଲେ:

ଗୁରୁଦେବ, ମୋର ଅଧ୍ୟୟନରେ ଅତୀବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ରହିଛି । ମୋର ଅବକାଶର କଳ୍ପନା କରନ୍ତୁ ଏବଂ ମୁଁ ନିଷ୍ଠାର ସହ ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସ କରିବି । ମହର୍ଷି ଗୌତମ ଶେଷରେ ସତ୍ୟକାମର ସତ୍ୟନିଷ୍ଠା ତଥା ଉତ୍ସାହ ଓ ଅଭିରୁଚି ବା ଶ୍ରଦ୍ଧା ଦେଖ୍ ବିଚାରକଲେ ଯେ ବେଦ ତଥା ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ବରଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାଦ୍ୱାରା ହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହାକୁ ଶିଷ୍ୟରୂପେ ହିଁ ଅଙ୍ଗୀକାର କରିବି । ଏହିପରି ମନେ ମନେ ଚିନ୍ତାକରି ମହର୍ଷି ଗୌତମ କହିଲେ – ବତ୍ସ ! ଯଦ୍ୟପି ତୁମେ ସ୍ଵଗୋତ୍ର ଏବଂ ପିତାଙ୍କ ନାମ ଜାଣିନାହଁ ତଥାପି ଛଳନା ବା କପଟ ନକରି ସତ୍ୟ କହିଥିବାରୁ ତୁମେ ସତ୍ୟକାମ ରୂପେ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଅଧିକାରୀ । ମୁଁ ତୁମକୁ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ଦୀକ୍ଷା ଦେବି । ଉପନୟନ ସଂସ୍କାର କରାଇବି । ବସ୍ତୁତଃ ତୁମେ ହିଁ ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମ । ଏହାପରେ ସତ୍ୟକାମ ଗୌତମଙ୍କର ଶିଷ୍ୟତ୍ବ ଗ୍ରହଣ କରିଛି ଓ ତାଙ୍କର ପାଦତଳେ ପ୍ରଣାମ କରିଛି । ଗୌତମ ସତ୍ୟକାମକୁ ସମିତ୍‌ପାଣିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ କହିଛନ୍ତି।

ନୀତିଶିକ୍ଷା:

ଏଥରୁ ଏହି ନୀତିଶିକ୍ଷା ମିଳୁଛି ଯେ – ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ତଥା ଶିଷ୍ୟତ୍ବର ଆଧାର କୁଳ ପରମ୍ପରା ନୁହେଁ ପରନ୍ତୁ ସତ୍ୟବାଦିତା ହିଁ ଅଟେ । ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମର ସତ୍ୟନିଷ୍ଠା ହିଁ ତାଙ୍କୁ ମହର୍ଷି ଗୌତମଙ୍କର ଶିଷ୍ୟତ୍ବ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା । ଏଣୁ ସର୍ବଦା ସତ୍ୟକାମ ଜାବାଳଙ୍କ ପରି ସତ୍ୟବାନ୍ ହେବା ଉଚିତ ।

ପ୍ରଥମ ଦୃଶ୍ୟ

Text – 1.

महर्षे: गौतमस्य ………………… अहं न जानामि ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପରିତଃ = ଚାରିପଟରେ । ବଟକଃ = ଶିଷ୍ୟମାନେ । ଇଷ୍ଟ = ଅଭିଳଷିତ । ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ = ପଢ଼ିବାକୁ । ସ୍ଥିଦ୍ଵା = ରହି ।
ଅନୁବାଦ – (ମହର୍ଷି ଗୌତମଙ୍କର ଆଶ୍ରମ । ଗୌତମଙ୍କ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଶିଷ୍ୟମାନେ ବସିଛନ୍ତି । ମନ୍ତ୍ରପାରାୟଣ ଚାଲିଛି । ଏହି ସମୟରେ ସତ୍ୟକାମ ଆସି ପ୍ରଣାମ କରିଛି ।)
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍ ଅଭିବାଦନ କରୁଛି ।
ଗୌତମ – ଅଭିଳାଷ ସିଦ୍ଧି ହେଉ । ବସ୍ତ୍ର ତୁମେ କିଏ ?
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍, ମୋର ନାମ ସତ୍ୟକାମ ।
ଗୌତମ – କୁହ ବତ୍ସ, ତୁମେ କ’ଣ ପାଇଁ ଆସିଲ ?
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍, ମୁଁ ଅଧ୍ୟୟନ ନିମନ୍ତେ ଆସିଥୁଲି । ଆପଣଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ରହି ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
ଗୌତମ – କ’ଣ ? ଆମର ଆଶ୍ରମରେ ରହି ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ତୁମେ ଇଚ୍ଛା କରୁଛ ? ଉତ୍ତମ, ଉତ୍ତମ । ବତ୍ସ ! ତୁମର ଗୋତ୍ର କ’ଣ ?
ସତ୍ୟକାମ – ମୋର ଗୋତ୍ର ? ଭଗବାନ୍, ମୁଁ ଜାଣିନାହିଁ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଇଷ୍ଟାର୍ଥସିଦ୍ଧରସ୍ତୁ = ଇଷ୍ଟ + ଅର୍ଥସିଦ୍ଧି + ଅସ୍ତୁ । କର୍ଭୁମିଚ୍ଛାମି = କର୍ଭୁମ୍ + ଇଚ୍ଛାମି ।
ସମାସ – ମନ୍ତ୍ରପାରାୟଣମ୍ = ମନ୍ତ୍ରାମାଂ ପାରାୟଣମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ = ଅଧ୍ୟୟନାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମହର୍ଷୋଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗୌତମମ୍ = ପରିତ ଯୋଗେ ୨ୟା । ସମୟେ = ଅଧିକରଣେ = ୭ମୀ । ଆଶ୍ରମେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ବତ୍ସ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ ମା । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଗୋତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉପବିଷ୍ଟାଃ = ଉପ + ବିଶ୍ + କ୍ତ । ଆଗତ୍ୟ = ଆ + ଗମ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । ସିଦ୍ଧି = ସିସ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । = ଆଗତବାନ୍ = ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ । ସ୍ଥିତ୍ଵା = ସ୍ଥା + କ୍ଵାଚ୍ । କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ ।

Text – 2.

गौतंम: ……………….. कुटिरं प्रति गच्छति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ୍ଵକୀୟଂ = ନିଜର । ପୃଚ୍ଛତୁ = ପଚାରନ୍ତୁ । କଦାପି = କେବେହେଲେ । ସୌମ୍ୟ = ସୁନ୍ଦର । ତହିଁ = ତେବେ । ଜ୍ଞାତ୍ମା = ଜାଣିକରି । ନିର୍ଗଚ୍ଛତି = ଚାଲିଗଲେ । ଉହାୟ = ଉଠି । କୁଟିରମ୍ = କୁଡ଼ିଆକୁ ।
ଅନୁବାଦ – ଗୌତମ – ତୁମେ ନିଜର ଗୋତ୍ର ଜାଣିନାହଁ ? ବତ୍ସ, ତୁମେ ଜାଣି ନ ପାର । କିନ୍ତୁ, ତୁମର ପିତା ହିଁ ଜାଣିଥ‌ିବେ । ତାଙ୍କୁ ପଚାର । ତୁମର ପିତା କିଏ ?
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍, ମୋର ପିତା କିଏ ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ । ତାଙ୍କୁ ମୁଁ କେବେହେଲେ ଦେଖୁନାହିଁ ।
ଗୌତମ – ପିତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ତୁମେ ଜାଣିନାହଁ ? ହେଉ ସୁନ୍ଦର, ତୁମର ମାତା ଅଛନ୍ତି ନା ?
ସତ୍ୟକାମ – ହଁ, ଭଗବାନ୍ । ମୋର ମାତା ଅଛନ୍ତି ।
ଗୌତମ – ତେବେ ସମସ୍ୟା ସରିଗଲା । ସେ ହିଁ ଏହି ବିଷୟକୁ ଜାଣିଥ‌ିବେ । ତୁମେ ମାଆଙ୍କୁ ପଚାରି, ନିଜର ଗୋତ୍ର କ’ଣ, ପିତା କିଏ ? ଜାଣି ଆସ । ଏହାପରେ ତୁମର ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବି ।
ସତ୍ୟକାମ – ତାହାହିଁ ହେଉ ଭଗବାନ୍ । (ସତ୍ୟକାମ ଚାଲିଗଲେ । ଗୌତମ ମଧ୍ଯ ଉଠି କୁଡ଼ିଆ ଆଡ଼କୁ ଗଲେ ।)

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟ = ବିଦ୍ୟା + ଅଭ୍ୟାସସ୍ୟ । ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ । ନିର୍ଗଚ୍ଛତି = ନିଃ + ଗଚ୍ଛତି ।
ସମାସ – ସ୍ୱଗୋତ୍ରମ୍ = ସ୍ୱସ୍ୟ ଗୋତ୍ରମ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସସ୍ୟା = ବିଦ୍ୟାୟା ଅଭ୍ୟାମଃ, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗୋତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମାତରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କୁଟିରମ୍ = ପ୍ରତି ଯୋଗେ ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ = ଦୃଶ୍ + କ୍ତବନ୍ତୁ । ପରିହୃତା = ପରି + ହୃ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ପୃଷ୍ଟା = ପ୍ରଚ୍ଛ + କ୍ଵାଚ୍ । ଜ୍ଞା + କ୍ବାଚ୍ ।

ଦ୍ଵିତୀୟ ଦୃଶ୍ୟ

Text – 3.

जवाला कूपात् ………………… पिता क: ?
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – କୃପାତ୍ର = କୂଅରୁ । ନିଷ୍କାସୟତି = ବାହାର କରୁଥିଲେ । ଅଙ୍ଗୀକୃତବନ୍ତଃ = ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । କିମର୍ଥମ୍ = କ’ଣ ପାଇଁ । ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ଚିନ୍ତାକରି । ପୃଷ୍ଟବନ୍ତଃ = ପଚାରିଛନ୍ତି । ଜାନାମି = ଜାଣିଛି । ତହିଁ = ତେବେ । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ ।
ଅନୁବାଦ – (ଜବାଳା କୂଅରୁ ପାଣି କାଢୁଥିବାବେଳେ, ସତ୍ୟକାମର ପ୍ରବେଶ ।)
ସତ୍ୟକାମ – ମାତ !
ଜବାଳା – ଆରେ ସତ୍ୟକାମ ! କାହିଁକି ଏତେ ଶୀଘ୍ର ତୁମେ ଫେରିଆସିଲ ? କୁଳପତି ଅବା ତୁମକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେନାହିଁ କି ?
ସତ୍ୟକାମ – ସେ କିନ୍ତୁ ଗ୍ରହଣ କରିବେ ।
ଜବାଳା – ତେବେ କ’ଣ ପାଇଁ ତୁମେ ଫେରିଆସିଲ ? ଅଥବା ଗୁରୁକୁଳ ବାସ କଠିନ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରି ତୁମେ ପଳାଇଆସିଲ ?
ସତ୍ୟକାମ – ନାହିଁ ମାଆ । କୁଳପତି ମୋତେ ଏକ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଛନ୍ତି । ମୁଁ ତା’ର ଉତ୍ତର ଜାଣିନାହିଁ ।
ଜବାଳା – କେଉଁ ପ୍ରଶ୍ନ ବସ୍ତ୍ର ?
ସତ୍ୟକାମ – ‘ତୁମର ଗୋତ୍ର କ’ଣ – ବୋଲି ସେ ପଚାରିଛନ୍ତି । ‘ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ’ ବୋଲି ମୁଁ କହିଲି । ‘ତେବେ ମାଆଙ୍କୁ ପଚାରିଆସ’ ବୋଲି ସେ କହିଛନ୍ତି । ଏଣୁ ମୁଁ ଚାଲିଆସିଲି ମାଆ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆପଣ କୁହନ୍ତୁ – ମୋର ଗୋତ୍ର କ’ଣ ? ପିତା କିଏ ?

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରତ୍ୟାଗତବାନ୍ = ପ୍ରତି + ଆଗତବାନ୍ । କିମର୍ଥମ୍ = କିମ୍ + ଅର୍ଥମ୍ । ନୈବ = ନ + ଏବ ।
ସମାସ – ଗୁରୁକୁଳବାସୀ = ଗୁରୋ କୁଳ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍), ତସ୍ମିନ୍ ବାସୀ (୭ମୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କୃପାତ୍ର = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ଅମ୍ବ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ଶୀଘ୍ରମ୍ = କ୍ରିୟାବିଶେଷଣେ ୨ୟା । କଠିନଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମ । ପ୍ରଶ୍ନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ |
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆଗତବାନ୍ = ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ । କୃତବନ୍ତଃ = କୃ + କ୍ତବତୁ । ବାସୀ = ବସ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ଚିନ୍ତ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ସାଚ୍ । ଜ୍ଞାତବାନ୍ = ଜ୍ଞା + କ୍ତବତୁ । ଉକ୍ତବାନ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । ପୃଷ୍ଟା = ପ୍ରଚ୍ଛ + ସ୍କାଚ୍ ।

Text – 4.

जवाला ……………….. न उक्तवान् ?
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ୍ୱଗତମ୍ = ମନେ ମନେ । ନିର୍ଗଛନ୍ତି = ବାହାରିଅଛି । ମାର୍ଜୟିତ୍ୱ = ପୋଛି । କିମର୍ଥମ୍ = କ’ଣ ପାଇଁ ।
ଅନୁବାଦ :
ଜବାଳା – (ମନେ ମନେ ! ଚିନ୍ତାମିଶ୍ରିତ ସ୍ଵରରେ) ଗୋତ୍ର କ’ଣ ? ପିତା କିଏ … ଗୋତ୍ର କ’ଣ ? ପିତା କିଏ ? (ଆଖରୁ ଲୁହ ବହିଛି)
ସତ୍ୟକାମ – କ’ଣ ହେଲା ମାଆ ? କ’ଣ ପାଇଁ ତୁମେ ସେହିପରି ରହିଅଛ ?
ଜବାଳା – କିଛି ହେଲାନାହିଁ । କିଛି ନୁହେଁ … । (ଲୁହ ପୋଛି ମନେ ମନେ) କିନ୍ତୁ … କିନ୍ତୁ … । କ’ଣ କହିବି ? କିପରି କହିବି ?
ସତ୍ୟକାମ – କ’ଣ ପାଇଁ ସେପରି ଚିନ୍ତା ମାଆ ? ମୋର ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ତୁମେ କ’ଣ ପାଇଁ କହୁନାହଁ ?
ଜବାଳା – କହୁଛି ବତ୍ସ । କହୁଛି । ତୁମେ କୁଳପତିଙ୍କର ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର କ’ଣ ପାଇଁ କହିଲ ନାହିଁ ?

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନିର୍ଗଛନ୍ତି = ନିଃ + ଗଛନ୍ତି । କିମପି = କିମ୍ + ଅପି । କିମର୍ଥମ୍ = କିମ୍ + ଅର୍ଥମ୍ ।
ସମାସ – ଚିନ୍ତାମିଶ୍ରିତସ୍ୱରେଣ = ଚିନ୍ତୟା ମିଶ୍ରିତସ୍ଵରଃ, ତେନ (୩ୟା ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ନେତ୍ରାଭ୍ୟାସ୍ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବତ୍ସ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । କୁଳପତିନାମ୍ = ଶେଷେ ୬ଷ୍ଠୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମାର୍ଜୟିତ୍ୱ = ମାର୍ଚ୍ଚ + ଣିଚ୍ + ଷ୍ଟାଚ୍ । ଉକ୍ତବାନ୍ = ବିଚ୍ + କ୍ତବନ୍ତୁ ।

Text – 5.

सत्यकाम ……………… जन्म अभवत् ?
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅତଃ = ଏଣୁ । କସ୍ୟଚିତ୍ = କୌଣସି । ଅନୁଚର୍ଯ୍ୟାମ୍ = ସତ୍କାର ବା ସେବା । ଆଗତଃ = ଆସିଲୋ ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ = ସଂଯୋଗ ହେତୁରୁ ବା ମିଳନ ଯୋଗୁ ।
ଅନୁବାଦ :
ସତ୍ୟକାମ – ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ । ଏଣୁ କହିଲି ନାହିଁ ।
ଜବାଳା – ଏହା ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ପୁତ୍ର ।
ସତ୍ୟକାମ – ସେହି ନାମ ? ମୋର ପିତା କିଏ ବୋଲି ଆପଣ ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହାନ୍ତି ?
ଜବାଳା – ସତ୍ୟ ପୁତ୍ର । ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ ।
ସତ୍ୟକାମ – ତେବେ ମୋର ଜନ୍ମ କିପରି ହେଲା ? କୁହନ୍ତୁ ମାତ !
ଜବାଳା – କହୁଛି ପୁତ୍ର । ମୁଁ ପୂର୍ବେ କୌଣସି ମହର୍ଷିଙ୍କର ଆଶ୍ରମରେ ବାସ କରୁଥିଲି । ସେତେବେଳେ ମୁଁ ସେଠାକୁ ଆସୁଥିବା ଅତିଥିମାନଙ୍କର ସେବା ଓ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା କରୁଥୁଲି । ଥରେ କୌଣସି ତେଜସ୍ବୀ ମହର୍ଷି ସେଠାକୁ ଆସିଲେ । ତାଙ୍କର ମିଳନ ହେତୁରୁ ତୁମର ଜନ୍ମ ହେଲା ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ । ତନ୍ନାମ = ତତ୍ + ନାମ ।
ସମାସ – ଅନୁଚର୍ଯ୍ୟାମ୍ = ଚର୍ଯ୍ୟା ପଶ୍ଚାତ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ) । ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ = ସଂସର୍ଗେଣ ବଶଃ, ତସ୍ମାତ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଅମ୍ବ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ମହର୍ଷେ = ସମ୍ବନ୍ଧେ ୬ଷ୍ଠୀ । ଆଶ୍ରମେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ବାସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସଂସ୍ପର୍ଶବଶାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାତବାନ୍ = ଜ୍ଞା + କ୍ତବତୁ । ଉକ୍ତବାନ୍ = ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । ସତ୍ୟମ୍ = ସତ୍ + ଯତ୍ । କୁର୍ବତୀ = କୃ + ଶତୃ + ଡୀପ୍ । ଆଗତଃ ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତ ।

Text – 6.

सत्यकाम: ………………. निर्गच्छति ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମହାତ୍ମା : = ସାଧୁ ବା ମହର୍ଷି । ଜାନାମି = ଜାଣିଛି । ଅତଃ = ଏଣୁ । ଅସ୍ତୁ = ହେଉ । କଥୟତୁ = କୁହନ୍ତୁ । = ଦୟା । ସମ୍ପାଦ୍ୟ = ସମ୍ପାଦନ କରି । ନିର୍ଗଚ୍ଛତି = ଚାଲିଗଲେ ।
ଅନୁବାଦ :
ସତ୍ୟକାମ – ସେହି ମହାତ୍ମା ବା ମହର୍ଷି କିଏ ବୋଲି ଆପଣ ପଚାରି ନଥିଲେ କି ?
ଜବାଳା – ନା ।
ସତ୍ୟକାମ – ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ କୁଳପତିଙ୍କୁ କ’ଣ ବୋଲି ଜଣାଇବି ?
ଜବାଳା – ତାହା ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ । ମୁଁ ଏତିକି ହିଁ ଜାଣିଛି । ମୁଁ ଜବାଳା, ତୁମେ ମୋର ପୁଅ । ଜବାଳାର ପୁତ୍ର ଜାବାଳ । ଏଣୁ ତୁମେ ଜାବାଳ । ସତ୍ୟକାମ ଜାବାଳ ।
ସତ୍ୟକାମ – ଜବାଳାର ପୁତ୍ର ଜାବାଳ । ହେଉ ମାତା ମୁଁ କୁଳପତିଙ୍କୁ ସେହିପରି କହିବି ।
ଜବାଳା – ତାହାହିଁ ହେଉ । କୁଳପତିଙ୍କୁ ସତ୍ୟ ହିଁ କୁହ । ସେହି ସତ୍ୟ ହିଁ ତୁମକୁ ଓ ମୋତେ ରକ୍ଷାକରୁ । ଯାଅ, କୁଳପତିଙ୍କର ଅନୁଗ୍ରହ ବା ଦୟା ସମ୍ପାଦନ କରି ଆସ।
ସତ୍ୟକାମ – ଆସୁଛି ମାଆ । (ଚାଲିଗଲେ ।)

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନୈବ = ନ + ଏବ । ଏତାବଦେବ = ଏତାବତ୍ + ଏବ । ତଥୈବ = ତଥା + ଏବ । ନିର୍ଗଚ୍ଛତି = ନିଃ + ଗଚ୍ଛତି । ସତ୍ୟମେବ = ସତ୍ୟମ୍ + ଏବ ।
ସମାସ – ଜବାଳାପୁନଃ (ଜାବାଳୀ) = ଜବାଳାୟଃ ପୁନଃ ( ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କଃ = ଇତି ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମ । କୁଳପତିଷ୍ଟ୍ୟ = ନିବେଦନାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ଶେଷ ଷଷ୍ଠୀ । କୁଳପତୀନ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅମ୍ବ = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପୃଷ୍ଟବତୀ = ପ୍ରଭୁ + କ୍ତବତୁ + ଡୀପ୍ ।

ତୃତୀୟ ଦୃଶ୍ୟ

Text – 7.

महर्षि: गौतम: ……………….. आह्वयतु भगवन् ।
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉପବିଶ୍ୟ = ବସି । ଗ୍ରନ୍ଥପରିଶୀଳନମ୍ = ଗ୍ରନ୍ଥାଲୋଚନା । କିୟତ୍ = କେତେ । ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ = ପ୍ରଶ୍ନର । ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ = ପାଇଲେ । ପରିଚର୍ଯ୍ୟାମ୍ = ସେବା । ମହାତ୍ମାନଃ = ମହାତ୍ମାଙ୍କର । ଆହ୍ଵାୟାମି = ଡାକିବି ।
ଅନୁବାଦ – (ମହର୍ଷି ଗୌତମ ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ବସି ଗ୍ରନ୍ଥାଲୋଚନା କରୁଥା’ନ୍ତି ।)
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍, ମୁଁ ଆସିଗଲି ।
ଗୌତମ – ଆହେ ସତ୍ୟକାମ ! ଆସ ବତ୍ସ । କେତେ ଶୀଘ୍ର ତୁମେ ଫେରିଆସିଲ ବତ୍ସ, ମୋ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ତୁମେ ପାଇଲ କି ନାହିଁ ? ତୁମର ମାଆ କ’ଣ କହିଲେ ?
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍ ! ମୋ ମାଆ କହିଲେ – ସେ ପୂର୍ବେ କୌଣସି ମହର୍ଷିଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ସେବା କରୁଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ସେଠାକୁ ଆସିଥିବା କୌଣସି ମହାତ୍ମାଙ୍କର ସଂସର୍ଗରୁ ମୋର ଜନ୍ମ ହେଲା । ସେ ମହାତ୍ମା କିଏ ବୋଲି ମୋର ମାଆ ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହାନ୍ତି ।
ଗୌତମ – ତେବେ ତୁମକୁ କ’ଣ ବୋଲି ଡାକିବି ବତ୍ସ ?
ସତ୍ୟକାମ – ମୁଁ ଜବାଳାର ପୁତ୍ର ଜାବାଳ । ସତ୍ୟକାମ ଜାବାଳ । ତାହାହିଁ ଡାକନ୍ତୁ ଭଗବାନ୍ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରତ୍ୟାଗତବାନ୍ = ପ୍ରତି + ଆଗତବାନ୍ । ତଥୈବ : ତଥା + ଏବ ।
ସମାସ – ବୃକ୍ଷମୂଳେ = ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମୂଳ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଗ୍ରନ୍ଥପରିଶୀଳନମ୍ = ଗ୍ରନ୍ଥାନାଂ ପରିଶୀଳନମ୍ ( ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ = ସଂସର୍ଗେଣ ବଶଃ, ତସ୍ମାତ୍ (୩ୟା ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୃକ୍ଷମୂଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଶୀଘ୍ରମ୍ = କ୍ରିୟାବିଶେଷଣେ ୨ୟା । ଭବାନ୍ ! = ସମ୍ବୋଧନେ ୧ମା । ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭବତଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମହର୍ଷି = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଆଶ୍ରମେ = ଅଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ । ମହାମ୍ନିଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ସଂସର୍ଗବଶାତ୍ = ହେତୌ ୫ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଉପବିଶ୍ୟ = ଉପ + ବିଶ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ । କୁର୍ବନ୍ = କୃ + ଶତୃ । ପ୍ରତ୍ୟାଗତବାନ୍ = ପ୍ରତି + ଆ + ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ। ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତବତୁ ।

Text – 8.

गौतम: ………………… करोमि इदानीम् ?
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ୍ୱଗତମ୍ = ମନେ ମନେ । ଉଦିଷ୍ୟ = ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ । ତହିଁ = ତେବେ । ଚେତ୍ = ଯଦି । ଅର୍ହତି = ସମର୍ଥ । ଇଦାନୀମ୍ = ବର୍ତ୍ତମାନ ।
ଅନୁବାଦ :
ଗୌତମ – (ମନେ ମନେ ) ସତ୍ୟକାମ ଜାବାଳ । (ସତ୍ୟକାମଙ୍କୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କରି) ସତ୍ୟକାମ, ତେବେ ତୁମେ ଗୋତ୍ର ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହଁ । ପିତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହଁ ।
ସତ୍ୟକାମ – ସତ ଭଗବାନ୍, ମୁଁ ଜାଣେନାହିଁ ।
ଗୌତମ – (ମନେ ମନେ) ଯଦି ଏପରି, କୁଳ ଏବଂ ଗୋତ୍ର ଜାଣିନଥ‌ିବା ଏ କିପରି ବେଦାଧ୍ୟୟନର ଅଧିକାରୀ ହେବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବ ?
ସତ୍ୟକାମ – କ’ଣ ଭଗବାନ୍, ଆପଣ କ’ଣ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି ? ମୋର ଅଧ୍ୟୟନ ନିମନ୍ତେ ଆପଣ ନିଶ୍ଚୟ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବେ ।
ଗୌତମ – ତାହା ହିଁ ଚିନ୍ତାକରୁଛି ବସ । (ମନେ ମନେ) ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେହି ମଧ୍ୟ ଏପରି ଅଜଣା କୁଳଗୋତ୍ର ନଥ‌ିବା ଶିଷ୍ୟ ମୋଦ୍ଵାରା ପଢ଼ାଯାଇ ନାହିଁ । ଆମର ପୂର୍ବଜମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ମଧ୍ୟ ପଢ଼ାଯାଇ ନଥିଲା । ଏଣୁ ବର୍ତ୍ତମାନ କ’ଣ କରିବି ?

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପିତରମପି = ପିତରମ୍ + ଅପି । ବେଦ।ଧ୍ୟୟନସ୍ୟ = ବେଦ + ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ । ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ = ଅଧ୍ୟୟନ + ଅର୍ଥମ୍ । ତଦେବ = ତତ୍ + ଏବ । କୋଽପି = କଃ + ଅପି ।
ସମାସ – ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତ୍ର = ନ ଜ୍ଞାତ (ନଡ୍ ତତ୍) କୁଳଂ ଚ ଗୋତିଃ ଚ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ବେଦାଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ବେଦାନାମ୍ ଅଧ୍ୟୟନଂ, ତସ୍ୟ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ = ଅଧ୍ୟୟନାୟ ଇଦମ୍ (ନିତ୍ୟ) । ପୂର୍ବଜଃ = ପୂର୍ବ ଜାୟତେ ଇତି, ଡଃ (ଉପପଦ ତତ୍) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଗୋତ୍ରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅବକାଶମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଅଜ୍ଞାତକୁଳଗୋତ୍ର ୧ମା । ମୟା = ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା । ପୂର୍ବଜଃ = ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ୩ୟା ।
ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭବିତୁମ୍ = ଭୂ + ତୁମୁନ୍ । ପାଠିତଃ = ପଠ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

Text – 9.

सत्यकामः ………………. माम् अनुसरतुळा
ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଧ୍ୟୟନେ = ପଢ଼ିବାରେ । ଶ୍ରଦ୍ଧା = ଇଚ୍ଛା । ଅବକାଶମ୍ = ସୁଯୋଗ । ନିରାକର୍ଭୁମ୍ = ଦୂର କରିବାକୁ । ଜନ୍ମନା = ଜନ୍ମଦ୍ଵାରା । ଖଳୁ = ନିଶ୍ଚୟ । ଅଙ୍ଗୀକରୋମି = ସ୍ଵୀକାର କରୁଛି । ଗୃହିତୁମ୍ = ଗୋପନୀୟ କରିବାକୁ । ସମିତ୍ = ଯଜ୍ଞକାଷ୍ଠ ।
ଅନୁବାଦ :
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍, ପଢ଼ିବାରେ ମୋର ଅତୀବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ରହିଛି । ମୋର ସୁଯୋଗ କଳ୍ପନା କରନ୍ତୁ ବା ଚିନ୍ତା କରନ୍ତୁ ମୁଁ ନିଷ୍ଠା ସହକାରେ ଅଭ୍ୟାସ କରିବି ।
ଗୌତମ – (ମନେ ମନେ) ଏହାର ଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ ଯଦି ଦେଖୁଛି ତେବେ ଦୂର କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହେଉନାହିଁ । ଅଥବା କାହାର ବିଦ୍ୟାର ଅଧ୍ୟୟନ ନିମନ୍ତେ ଅଧ୍ୟାର ଶ୍ରଦ୍ଧାଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଜନ୍ମଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ । ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାର ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଯାହାକିଛି ହେଉ, ଏହାକୁ ମୋର ଶିଷ୍ୟରୂପେ ସ୍ଵୀକାର କରିବି । (ପ୍ରକାଶ୍ୟରେ) ସତ୍ୟକାମ ! ଯଦିଚ ତୁମେ ନିଜର ଗୋତ୍ର ଜାଣିନାହଁ, ପିତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜାଣିନାହିଁ ତଥାପି ସେହି କଥାକୁ ଗୋପନୀୟ ନକରି, ଛଳନା ନକରି ତୁମେ ନିଶ୍ଚୟ ସତ୍ୟ ହିଁ କହିଲ । ତୁମେ ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟକାମ । ସତ୍ୟକାମ ବୋଲି ତୁମର ଅନ୍ଧର୍ଥ ନାମ । ନିଜ ଗୋତ୍ର ଓ ପିତାଙ୍କୁ ନଜାଣି ମଧ୍ଯ ତୁମେ ତୁମର ସତ୍ୟନିଷ୍ଠାଦ୍ୱାରା ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଛ । ଆମ୍ଭେ ତୁମକୁ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ଦୀକ୍ଷାଦେବୁ । ଉପନୟନ ବା ବ୍ରତସଂସ୍କାର କରାଇବୁ । ବସ୍ତୁତଃ ତୁମେ ଜାବାଳ ସତ୍ୟକାମ ।
ସତ୍ୟକାମ – ଭଗବାନ୍ ! ମୁଁ ଅନୁଗୃହୀତ ହେଲି । (ପାଦତଳେ ପଡ଼ିଲେ).
ଗୌତମ – ଉତ୍ସ ବସ୍ତ୍ର, ଯଜ୍ଞକାଷ୍ଠଧାରୀ ମୋତେ ଅନୁସରଣ କର ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କଲ୍ୟାଶ୍ଚିତ୍ = କନ୍ୟା + ଚିତ୍ । ଅଧ୍ୟୟନାର୍ଥମ୍ = ଅଧ୍ୟୟନ + ଅର୍ଥମ୍ । ଯତ୍କିମପି = ଯତ୍ + କିମପି । ଯଦ୍ୟପି = ଯଦି + ଅପି । ଅନ୍ବର୍ଥମ୍ = ଅନୁ + ଅର୍ଥମ୍ ।
ସମାସ – ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟା = ବ୍ରହ୍ମଶଃ ବିଦ୍ୟା, ତସ୍ୟା ସତ୍ୟ ନିଷ୍ଠା, ତୟା (୭ମୀ ତତ୍) । ସମିତ୍‌ପାଣି = ସମିତ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ଅକୃତ୍ୱା = ନ କୃତ୍ୱା (ନୡ ତତ୍) । ସତ୍ୟନିଷ୍ଠୟା = ପାଶୌ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅଧ୍ୟୟନେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ମମ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ନିଷ୍କ୍ରିୟା = କରଣେ ତୃତୀୟା । ଅଭ୍ୟାସମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଶ୍ରଦ୍ଧୟା = ହେତୌ ୩ୟା । । ଜନ୍ମନା = ହେତୌ ୩ୟା ଭବତେ = ସମ୍ପ୍ରଦାନେ ୪ର୍ଥୀ । ଉପନୟନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।
ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – କର୍ଭୁମ୍ = କୃ + ତୁମୁନ୍ । ଗୃହିତୁମ୍ = ଗୃହ୍ + ତୁମୁନ୍ । ଅକୃତ୍ରା = ନ + କୃ + କ୍ଵାଚ୍ । ଉକ୍ତବାନ୍ ବଚ୍ + କ୍ତବତୁ । ସଞ୍ଜାତଃ ସମ୍ + ଜନ୍ + କ୍ତ।