CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Unit 3 Question Answer ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

I. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଚୟନ କର।
[Choose the Correct answer of the following from the Alternatives as given]

Question ୧।
ଯୋଜନା ସମ୍ପର୍କରେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ କିଏ ଏକ ସୁଚିନ୍ତିତ ପରିକଳ୍ପନା କରିଥିଲେ ?
(i) ଏମ. ଏନ. ଇୟ
(ii) ଏମ୍. ବିଶ୍ଵେଶ୍ଵରାୟ
(iii)ପିରୁ
(iv) ରବର୍ଟସନ୍ ।
Answer:
(i) ଏମ୍. ବିଶ୍ଵେଶ୍ଵରାୟ ।

Question ୨।.
ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ନେତା ଏସ୍.ଏନ୍ ଅଗ୍ରୱାଲା ଦ୍ବାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ଯୋଜନା :
(i) ଲୋକ ଯୋଜନା
(ii) ବମ୍ବେ ଯୋଜନା
(iii) ସାଧାରଣ ଯୋଜନା
(iv) କୌଣସଟି ନୁହେଁ ।
Answer:
(କ) ଲୋକ ଯୋଜନା ।

Question ୩ ।
ଯୋଜନା ଆୟୋଗ କେଉଁ ମସିହାରେ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୬୦
(ii) ୧୯୫୦
(iii) ୧୯୫୧
(iv) ୧୯୬୨
Answer:
(ii) ୧୯୫୦

Question ୪।
ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ସମୟ ସୀମା :
(i) ୧୯୫୧-୫୬
(ii) ୧୯୫୬-୬୧
(iii) ୨୦୧୨-୧୭
(iv) ୧୯୯୧-୯୬
Answer:
(i) ୧୯୫୧-୫୬ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୫।
ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଅବଧୂ:
(i) ୨୦୧୨-୧୭
(ii) ୨୦୦୧-୨୦୦୭
(iii) ୨୦୦୭-୧୨
(iv) ୧୯୫୬-୬୧
Answer:
(i) ୨୦୧୨-୧୭ ।

Question ୬।
ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ:
(i) ଦୃତ, ଧାରଣୀୟ ଓ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତି ସମ୍ପର୍ଷ ଅଭିବୃଦ୍ଧି
(ii) ଶିକ୍ଷାର ସାର୍ବଜନୀନକରଣ
(iii) ସହରାଞ୍ଚଳ ଭିତ୍ତି ଭୂମିର ବିକାଶ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି

Question ୭।
ନୀତି ଆୟୋଗ କେବେ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୨୦୧୫
(ii) ୨୦୧୬
(iii) ୨୦୧୪
(iv) ୨୦୧୦
Answer:
(କ) ୨୦୧୫

Question ୮।
ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ:
(i) ଦେଶର ସାମଗ୍ରୀକ ବିକାଶ
(ii) କର୍ମ ସଂସ୍ଥାନ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି
(iii) ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ
(iv) ସଂପୃକ୍ତିଭିତ୍ତିକ ବିକାଶ
Answer:
(iv) ସଂପୃକ୍ତିଭିତ୍ତିକ ବିକାଶ

Question ୯।
କେଉଁ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ବୃହତ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ?
(i) ଦ୍ଵିତୀୟ
(ii) ଦ୍ଵାଦଶ
(ii) ପ୍ରଥମ
(iv) ଏକାଦଶ
Answer:
(i) ଦ୍ଵିତୀୟ ।

Question ୧୦।
ବମ୍ବେ ଯୋଜନାର ସମୟସୀମା:
(i) ୧୫ ବର୍ଷ
(ii) ୧୦ ବର୍ଷ,
(iii) ୫ ବର୍ଷ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(i) ୧୫ ବର୍ଷ |

Question ୧୧।
ଲୋକ ଯୋଜନାର ସମୟସୀମା:
(i) ୧୦ ବର୍ଷ
(ii) ୧୫ ବର୍ଷ
(iii) ୫ ବର୍ଷ
(iv) ୨୦ ବର୍ଷ
Answer:
(i) ୧୦ ବର୍ଷ

Question ୧୨।
ଭାରତର ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ:
(i) ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି
(ii) ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା
(iii) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି

Question ୧୩ ।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରର ଆଭିମୁଖ୍ୟ:
(i) ବିତ୍ତୀୟ ନିଅଣ୍ଟିଆ ହ୍ରାସ
(ii) ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି
(iii) ଶିଳ୍ପ ଆଇନର କଟକଣା ବୃଦ୍ଧି
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ବିତ୍ତୀୟ ନିଅଣ୍ଟିଆ ହ୍ରାସ

Question ୧୪।
୧୯୯୧ ମସିହା ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ କେତୋଟି ଶିଳ୍ପ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ଲାଇସେନ୍ସ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୮
(iii) ୫
(ii) ୮
(iv) ୪
Answer:
(i) ୧୮।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୧୫।
୧୯୯୧ ମସିହା ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ କେତୋଟି ଶିଳ୍ପ ସଂରକ୍ଷିତ ରହିଥୁଲା ?
(i) ୩
(ii) ୪
(iii) ୫
(iv) ୧୦
Answer:
(i) ୩।

Question ୧୬।
୧୯୯୧ ମସିହା ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ବୈଦେଶିକ ନିବେଶ ସୀମା କେତେ ଥିଲା ?
(i) ୫୧
(ii) ୮୦
(iii) ୬୦
(iv) ୭୦
Answer:
(i) ୫୧।

Question ୧୭।
ଭାରତୀୟ ପ୍ରତିଭୂତି ଓ ବିନିମୟ ବୋର୍ଡ଼ (S.E.BI) କେଉଁ ମସିହାରେ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୯୧
(ii) ୧୯୯୦
(iii) ୧୯୮୦
(iv) ୧୯୬୦
Answer:
(i) ୧୯୯୨ ।

Question ୧୮।
ଉଚ୍ଚ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୈଦେଶିକ ନିବେଶ ସୀମା କେତେ ଥିଲା ?
(କ) ୫୧ ପ୍ରତିଶତ
(ଖ) ୫୦ ପ୍ରତିଶତ
(ଗ) ୫୫ ପ୍ରତିଶତ
(ଘ) ୪୦ ପ୍ରତିଶତ
Answer:
(କ) ୫୧ ପ୍ରତିଶତ ।

Question ୧୯।
ଘରୋଇ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତିକରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଘରୋଇକରଣ
(ii) ଉଦାରୀକରଣ
(iii) ଜଗତିକରଣ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iii) ଜଗତିକରଣ।

Question ୨୦।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଜଗତୀକରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପାଇଁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ପଦକ୍ଷେପ:
(i) ବାଣିଜ୍ୟ କଟକଣା ହ୍ରାସ
(ii) ମୁଦ୍ରାର ଆଂଶିକ ରୂପାନ୍ତରଣୀକରଣ
(iii) ଭାରତୀୟ ମୁଦ୍ରାର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ
(iv) ସମସ୍ତଟି।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି।

Question ୨୧।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ କେଉଁ ଶିଳ୍ପକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖାଯାଏ ?
(i) ପ୍ରତିରକ୍ଷା ଉପକରଣ
(ii) ରେଳ ପରିବହନ
(iii) ଆଣବିକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

Question ୨୨।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେଉଁ ସଂସ୍କାର ଅଣାଯାଇଥୁଲ ?
(i) ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦୀକରଣ
(ii) ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ଶିଳ୍ପ ସଂରକ୍ଷଣ ହ୍ରାସ
(iii) ପୁଞ୍ଜି ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନନି ବୃଦ୍ଧି
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

II. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସଠିକତା ପ୍ରମାଣ କର । ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ନ ବଦଳାଇ ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର ।
[Prove the correctness of the followings correct them if necessary you without changing words underlined]

Question ୧।
ଦ୍ରୁତ ଧାରଣୀୟଶୀଳ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସମ୍ପୂର୍ଣର୍ଷ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨।
ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ଦଶମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା |
Answer:
ଭିଭିଭୂମିର ବିକାଶ ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ।

Question ୩।
ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ସମାନ୍ତରାଳ ଆଞ୍ଚଳିକ ବିକାଶ ମାଧମରେ ସ୍ୱୟଂ ପରିପୃଷ୍ଟ ଆର୍ଥିକ ସମୃଦ୍ଧିର ଆଶା ଦେଇ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ବିନିଯୋଗ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୪।
ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟତମ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୫।
ଲୋକ ଯୋଜନାର ଇକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଗ୍ରାମ୍ୟ ଉନ୍ନୟନ, କୃଷିର ଉନ୍ନତ ଏବଂ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ।
Answer:
ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଯୋଜନାର ।

Question ୬।
ବମ୍ବେ ଯୋଜନାର ବ୍ୟୟ ଅଟକଳ ୧୦,୦୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୭।
ଲୋକ ଯୋଜନାର ଖର୍ଚ୍ଚ ଅଟକଳ ଟ ୩୫୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୮।
ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳ ତଥା ମାନବ ସମ୍ବଳର ପୁଷ୍ପ ବିନିଯୋଗ ଯୋଜନା ଆୟୋଗର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୯।
ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ୨ ସ୍ତରୀୟ !
Answer:
ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ତ୍ରୀସ୍ତରୀୟ ।

Question ୧୦।
ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଯୋଜନା ଆୟୋଗର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୧।
ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ଏକ ସମବାୟ ମୈତ୍ରୀତନ୍ତ୍ର ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ ।
Answer:
ନୀତି ଆୟୋଗ ଏକ ସମବାୟ ମୈତ୍ରୀତନ୍ତ୍ର ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ ।

Question ୧୨।
ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ଅଧୂକୁତନ ପରିଚାଳିତ ଉଦ୍ୟୋଗ ଗୁଡ଼ିକର ଘରୋଇ ସ୍ଵତାଧିକାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରିବାକୁ ଘରୋଇକରଣ – କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୩।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତି ୧୯୯୧ ମସିହାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୪ ।
ପରମାଣୁ ଶକ୍ତି ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ରହିଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୧୫।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ଉଚ୍ଚ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିଦେଶୀ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକୁ ୫୧ ପ୍ରତିଶତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅଂଶଧନ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣକୁ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୬।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ୧ କୋଟି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଦେଶୀ ବୈଷୟିକ ଜ୍ଞାନର ଆମଦାନିକୁ ଅନୁମତି ଆବଶ୍ୟକ ନଥାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୭।
ଔଷଧ ଶିଳ୍ପକୁ ଲାଇସେନ୍ସ ମୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୮।
ଉଚ୍ଚ ବିତ୍ତୀୟ ନିଅଣ୍ଟିଆ ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଏକ ସଫଳତା ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ବିତ୍ତୀୟ ନିଅଣ୍ଟିଆ ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଏକ ବିଫଳତା ।

Question ୧୯।
ଜାତୀୟ ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଏକ ସଫଳତା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୦।
ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନୀତି ଆୟୋଗର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ।
Answer:
ସଠିକ୍ !

Question ୨୧।
କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକାଶକୁ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୨।
ଦ୍ଵିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ଦ୍ଵିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ବୃହତ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା

Question ୨୩।
ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣଙ୍କୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୪।
ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଆମ୍ବ ନିର୍ଭରଶୀଳତାକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୫।
ଆଧୁନୀକରଣ ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଏକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

III. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟିରୁ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖ।
[Answer the following questions within 2 to 3 Sentences in cach case.]

Question ୧।
ଯୋଜଳା ( Planning) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯୋଜନା କହିଲେ କେତେକ ପୂର୍ବ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଯୋଜନା ବୋର୍ଡ଼ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା କୌଶଳକୁ ବୁଝାଏ । ଯୋଜନା କହିଲେ ଗ୍ରାମ୍ୟ, ବା ସହରର ଯୋଜନା କୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ, ବରଂ ସମଗ୍ର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଯୋଜନା କୁ ବୁଝାଏ । ଏହି ଯୋଜନା ରେ କ’ଣ, କିପରି ଓ କାହା ପାଇଁ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯାଇଥାଏ ।

Question ୨।
ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା।
(୧) ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ତ୍ରୀସ୍ତରୀୟ ଯୋଜନା ବ୍ୟବସ୍ଥା ।
(୨) ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଯୋଜନା ।
(୩) ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

Question ୩।
ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ (objectives) (ଦୁଇଟି) ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଦୁଇଟି ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହେଲା:
(୧) ଉଚ୍ଚ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ପ୍ରଥମ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
(୨) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୪।
ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଦୁଇଟି ସଫଳତା (success) ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଦୁଇଟି ସଫଳତା ହେଲା
(୧) ଜାତୀୟ ଆୟ ଓ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୫।
୨୦୧୨-୧୭ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (features) ଲେଖ ।
Answer:
୨୦୧୨-୧୭ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-
(୨) ଆମ ଦେଶ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ର ଯଥା: ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ, ଘରୋଇ ସଞ୍ଚୟ, ପ୍ରତିରକ୍ଷା, କାରିଗରୀ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ଓ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇପାରିଛି ।
(୧) ଦୃତ, ଧାରଣଶୀଳ ଓ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସମ୍ପନ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦ୍ବାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ପ୍ରଥମ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
(୨) କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଉଚ୍ଚତର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିବା ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର (ଦ୍ୱାଦଶ) ଅନ୍ୟ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୬।
ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୨୦୦୭-୧୨) ର ଦୁଇଟି ଆଭିମୁଖ୍ୟ (objectives) ଲେଖ।
Answer:
ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ( ୨୦୦୭-୧୨) ର ଦୁଇଟି ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହେଲା
(୧) ଦେଶର ସାମଗ୍ରିକ ବିକାଶ ସାଧନ କରିବା ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚଦଶ ଯୋଜନାର ପ୍ରଥମ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
(୨) ଦେଶରେ ଉପଲବ୍ଧ ସମ୍ବଳର ଇଷ୍ଟତମ ବିନିଯୋଗକୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିବା ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।

Question ୭।
ଉଦାରୀକରଣ (Liberalization) କ’ଣ ?
Answer:
ଉଦାରୀକରଣ କହିଲେ ଏହି ନୀତି ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହା ଦେଶର ଶିଳ୍ପ, ବାଣିଜ୍ୟ ଆଦି ଆର୍ଥିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନାବଶ୍ୟକ ସରକାରୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ କଟକଣାକୁ କୋହଳ କରି ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଇଥାଏ । ୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତିରେ ନିରାପତ୍ତା ଓ ପର୍ଯ୍ୟାବରଣ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ କେତୋଟି ଶିଳ୍ପ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ଉଚ୍ଚରୁ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୮।
ଘରୋଇକରଣ (Privatisation) କ’ଣ ?
Answer:
ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ଅଧୂକୃତ ଓ ପରିଚାଳିତ ଉଦ୍ୟୋଗ ଗୁଡ଼ିକର ଘରୋଇ ସ୍ଵତ୍ତ୍ଵାଧିକାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ୍‌କୁ ଘରୋଇକରଣ କୁହାଯାଏ । ଏହି ନୀତି ଅନୁସାରେ ସରକାର କେବଳ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ, ପରମାଣୁ ଶକ୍ତି, କୋଇଲା, ଖଣିଜ ତୈଳ, ରେଳ ପରିବହନ ଓ ପରମାଣୁ ଇନ୍ଧନ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପକୁ ବେସରକାରୀ ମାଲିକାନାକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିଥିଲେ ।

Question ୯।
ଜଗତୀକରଣ (Globalization)କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଘରୋଇ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିଶ୍ଵ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତିକରଣକୁ ଜଗତୀକରଣ କୁହାଯାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଘରୋଇ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ବିଶ୍ଵ ମଧ୍ଯରେ ପୁଞ୍ଜି, ପ୍ରବିଧୂ ଓ ବାଣିଜ୍ୟକୁ ଅବାଧ ପ୍ରବାହ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

୧୦। ଗାନ୍ଧୀବାଦୀ ଯୋଜନା (Gandhian Plan) କ’ଣ ?
Answer:
ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଆଧାର କରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିବା ଯୋଜନାକୁ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଯୋଜନା କୁହାଯାଏ । ଗ୍ରାମର ଉନ୍ନତି ସହିତ ଗ୍ରାମକୁ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳ କରିବା ଏହି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

IV. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ![Distinguish Between]

Question ୧।
ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଯୋଜନା ଓ ଲୋକ ଯୋଜନା । (Gandhian Plan and People’s Plan.)
Answer:
ଗାନ୍ଧିବାଦ ଯୋଜନା :
୧. ଏହି ଯୋଜନା ଜଣେ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
୨. ଏହି ଯୋଜନାର ସମୟ ସୀମା ବର୍ଷ ଥିଲା ।
୩. ଗ୍ରାମକୁ ଉନ୍ନତ କରି ଗ୍ରାମୀଣ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ହାସଲ କରିବା ଏହି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

ଲୋକ ଯୋଜନା :
୧. ଭାରତୀୟ ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ଲୋକଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
୨. ଏହି ଯୋଜନାର ସମୟ ସୀମା ୧୦ ବର୍ଷ ଥିଲା ।
୩ . କୃଷି ଓ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ଓ ଶିଳ୍ପ ସଂସ୍ଥାର ଜାତୀୟକରଣ ଏହି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

Question ୨।.
ବମ୍ବେ ଯୋଜନା ଓ ଜନତା ଯୋଜନା (Bobay Plan and People’s Plan)
Answer:
ବମ୍ବେ ଯୋଜନା
୧. ଟାଟା ଓ ବିରଳା ସମେତ ୮ ଜଣ ଶିଳ୍ପପତି ବମ୍ବେ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
୨. ଏହି ଯୋଜନାର ସମୟସୀମା ୧୫ ବର୍ଷ ଥିଲା।
୩. ଏହି ଯୋଜନାର ବ୍ୟୟବରାଦ ୧୦,୦୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ଥିଲା।

Question ୩।
ଉଦାରୀକରଣ ଓ ଘରୋଇକରଣ।
(Liberalization and Privatization)
Answer:
ଉଦାରୀକରଣ :
୧. ଉଦାରୀକରଣ କହିଲେ ଦେଶର ଶିଳ୍ପ ବାଣିଜ୍ୟ ଆଦି ଆର୍ଥିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନାବଶ୍ୟକ ସରକାରୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣତା ଓ କଟକଣାକୁ ହ୍ରାସ କୁହାଯାଏ ।
୨. ଏହି ନୀତିର ନିରାପତ୍ତା ଓ ପର୍ଯ୍ୟବରଣ ସହ ସଂପୃକ୍ତ କେତୋଟି ଶିଳ୍ପକୁ ଛାଡ଼ିଦେଇ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ଉପରୁ ଲାଇସେନ୍ସ ଉଧ କରାଯାଇଥିଲା ।
୩. ବିଦେଶୀ ବଜାର ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ବିଦେଶୀ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକୁ ଭାରତୀୟ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକର ୫୧ ପ୍ରତିଶତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶର ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଘରୋଇକରଣ :
୧. ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ଅଧିକୃତ ଓ ପରିଚାଳିତ ଉଦ୍ୟୋଗ ଗୁଡ଼ିକରେ ଘରୋଇ ସ୍ଵଧିକାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନକୁ ଘରୋଇକରଣ କୁହାଯାଏ ।
୨. ଏହି ନୀତିରେ ପରମାଣୁ ଶକ୍ତି, ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ ଓ ‘କୋଇଲା ଭଳି କେତୋଟି ଶିଳ୍ପକୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ବେସରକାରୀ ମାଲିକାନାକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯାଇଥିଲା ।
୩. ଏହି ନୀତିର ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ପୁଞ୍ଜି ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା ।

V. ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଉତ୍ତର ୭୫ଟି ଶବ୍ଦର ଦେବାକୁ ହେବ ।
[Answer in 75 Words]

Question ୧।
ଜଗତୀକରଣ (Globalisation)
Answer:
ଜଗତୀକରଣ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଉତ୍ପାଦନ, ବାଣିଜ୍ୟ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ ଓ ପ୍ରାବଧୂକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶ୍ଵ ଅର୍ଥନୀତି ସଙ୍ଗେ ଏକତ୍ରୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜଗତୀକରଣ କୁହାଯାଏ ! ଏହାଦ୍ଵାର ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ପୁଞ୍ଜି ଓ ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ପ୍ରାବଧୂକ କୌଶଳ ଦେଶ ମଧ୍ୟକୁ ଆକର୍ଷିତ ହେବା ସହ ବିଶ୍ଵ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନର ଉପକାରିତା ପାଇପାରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ଜଗତୀକରଣକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବୈଦେଶିକ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ସମସ୍ତ କଟକର୍ଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଛି । ଏହା ସହିତ ଭାରତୀୟ ମୁଦ୍ରାର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ, ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ, ଭାରତୀୟ ମୁଦ୍ରାର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ, ସୀମା ଶୁଳ୍‌କ ଓ ପ୍ରଶୁଳ୍କ ହ୍ରାସ ଏବଂ ନିଅଣ୍ଟିଆ ଆଦାନପ୍ରଦାନ ସମତୁଲ୍ୟତା ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି। ଏହି ସମସ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଦ୍ବାରା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ସହିତ ଏକତ୍ରୀକରଣର ବାଟ ଉନ୍ମୁକ୍ତ ହେବ।

Question ୨।
ଘରୋଇକରଣ (Privatisation):
Answer:
ଘରୋଇକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ୧୯୯୧ ଆର୍ଥିକ ନୀତିରେ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଥିଲା । ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକର ମାଲିକାନା ଘରୋଇ ମାଲିକାନାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାକୁ ଘରୋଇକରଣ କୁହାଯାଏ । ଏହା ବଜାର ଅର୍ଥନୀତିର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ଘରୋଇକରଣ ନୀତିଦ୍ୱାରା ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ପରିସର ସଙ୍କୁଚିତ କରାଯାଇଛି । ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବେସରକାରୀ, ସଂସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ଵ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ବିଦେଶୀ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବେସରକାରୀ ଘରୋଇ ସଂସ୍ଥାମାନ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ନୀତିର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଫଳରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ୧୭ ରୁ ୬ କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଥା ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗର କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗଠାରୁ ପୁଞ୍ଜି ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଘରୋଇକରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକର ଅପାରଗତା ହ୍ରାସ କରି ଭାରତ୍ରୀ ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ଅଧିକ ପ୍ରତିଯୋଗୀ ଓ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରି ପାରିଛି ।

Question ୩।
ଉଦାରୀକରଣ (Liberalisation):
Answer:
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଉଦାରୀକରଣ ! ଶିଳ୍ପ, ବାଣିଜ୍ୟ ତଥା ଆର୍ଥିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିଥିବା ଅନାବଶ୍ୟକ ସରକାରୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବା କଟକଣାକୁ କୋହଳ କରି ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଯୋଗାଇ ଦେବା ନୀତିକୁ ଉଦାରୀକରଣ କୁହାଯାଏ । ସରକାରୀ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ତଥା କଟକଣା ବିନା ଘରୋଇ ଶିଳ୍ପକୁ ପ୍ରତିଯୋଗିତାକ୍ଷମ କରିବା ହେଉଛି ଏହି ନୀତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ତଦନୁଯାୟୀ ୧୦୦୧ ମସିହା ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ୧୮ଟି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଶିଳ୍ପ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ଉପରୁ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଛି । ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜି ଆଗମନ ଓ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଉଦାରୀକରଣ ନୀତି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଫଳରେ ୫୧ ପ୍ରତିଶତ ବୈଦେଶିକ ମୂଳଧନ ଥିବା କେତେଗୁଡିଏ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବିନିଯେଗାକୁ ସ୍ଵୟଂସକ୍ରିୟ ଅନୁମୋଦନ ପ୍ରଦାନ କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି । ଦଶ ଲକ୍ଷରୁ କମ୍ ଜନସଂଖ୍ୟାବିଶିଷ୍ଟ ସହରମାନଙ୍କରେ ଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପାଇଁ ଥିବା ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଛି । ବାସ୍ତବରେ ଉଦାରୀକରଣ ଭାରତୀୟ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ତନୀତିର ଏକ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣ, ଯାହାଦ୍ଵାର ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ନମନୀୟ କରିପାରିଛି ଏବଂ ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥନୈତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ତାଳ ଦେଇ ଗତି କରୁଛି ।

Question ୪।
ଆଧୁନିକୀକରଣ (Modernisation):
Answer:
ଆଧୁନିକୀକରଣ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଏହି ନୀତି ଦେଶର ଅର୍ଥନୀତିର ଆଧୁନିକୀକରଣ ଉପରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଛି । ଅଶି ଦଶକର ଦେଶରେ ଉଭୟ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁତ ରୁଗ୍‌ଣ ଶିଳ୍ପ ରହିଥିବାର ଦେଖାଗଲା । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ନୂତନ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତି ତଥା ପ୍ରାବଧୂକ ଉନ୍ନତି ଆଣି ସେମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ଦକ୍ଷ ତଥା ଉତ୍ପାଦନଶୀଳ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଗଲା ! ଅର୍ଥନୀତିର ଆଧୁନିକୀକରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଚ୍ଚମାନର ପ୍ରବିଧ୍ ବିଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ତଥା କମ୍ପ୍ୟୁଟର ଓ ଇଲେକ୍‌କ୍ସର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୫ ।
ଯୋଜନା (Plaming):
Answer:
ସମ୍ବଳର ସୁବିନିଯୋଗ କରି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମନ୍ତେ ରାଷ୍ଟ୍ର ନେଉଥୁବା ଦୀର୍ଘସୂତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଯୋଜନା କୁହାଯାଏ । ଏହା ଏକ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ସମସ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମ୍ବଳକୁ ଆକାଂକ୍ଷିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣପାଇଁ ପ୍ରେରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏକ ସୁକଳ୍ପିତ ଯୋଜନା ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶସାଧନପାଇଁ ନିହାତି ଜରୁରୀ । ଶ୍ରୀମତୀ ବାର୍କରା ଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ହେଉଛି ସରକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଗ୍ରାଧିକାରର ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଓ ସୁଚିନ୍ତିତ ଚୟନ । ପ୍ରଫେସର ଡି.ଆର୍.ଆଡ୍‌ଗିଲଙ୍କ ମତରେ, ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସରକାରଙ୍କ ଅଧୀନରୁ ଯୋଜନା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଦିଆଯାଉଥବା ବାହ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ । ତେଣୁ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବଳର ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଉପଯୋଗ କରି ପୂର୍ବନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟର ପରିପୂରଣପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସରକାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିବା ନୀତି ହିଁ ଯୋଜନା । ଦେଶର ଚଳନ୍ତି ସଂପଦର ପୂର୍ଣ ବିନିଯୋଗ କରି ଦେଶର ସର୍ବାଧିକ କଲ୍ୟାଣସାଧନ କରିବା ହେଉଛି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ସୁଚିନ୍ତିତ ପରିକଳ୍ପନା, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ତାର ବିକାଶସାଧନ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଦେଶବାସୀଙ୍କର ସାମୂହିକ କଲ୍ୟାଣସାଧନ ହୋଇଥାଏ ।

Question ୬।
ଯୋଜନା କମିଶନ (Planning Commission):
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନପାଇଁ ୧୯୫୦ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ୧୫ ତାରିଖରେ ଯୋଜନା କମିଶନ ଗଠନ କରାଗଲା । ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟରେ ଏକ ଆଇନ ବଳରେ ଏହି କମିଶନ ଗଠନ କରାଗଲା । ଦେଶର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଏହାର ଅଧ୍ୟକ୍ଷଢ଼ ରହିଥିଲେ । ଜଣେ ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷ, ତିନିଜଣ ପୂର୍ଣ୍ଣକାଳୀନ ସଚିବ, ତିନିଜଣ ମନ୍ତ୍ରୀ- ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ, ଯୋଜନା ମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ପ୍ରତିରକ୍ଷଢ଼ା ମନ୍ତ୍ରୀ, କେତେଜଣ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଅର୍ଥାତତ୍ତ୍ବବିତ୍ ଓ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସଦସ୍ୟଭାବେ ଏବଂ ଆଉ କେତେଜଣ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ପରାମର୍ଶଦାତାଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥାନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରରେ ଯୋଜନା କମିଶନ ପରି ରାଜ୍ୟସ୍ତରରେ ମଧ୍ୟ ଯୋଜନା ଚିଠା ପ୍ରଣୟନ କରିବାପାଇଁ ରାଜ୍ୟ ଯୋଜନା ବୋର୍ଡମାନ ଗଠନ କରାଗଲା ! ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା, ପ୍ରଣୟନ କରିବା, ରୂପାୟନ କରିବା ଓ ସମୀକ୍ଷା କରିବା ଭଳି ଗୁରୁଦାୟିତ୍ଵ ଯୋଜନା କମିଶନ୍‌ଙ୍କ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରାଗଲା ।

Question ୭।
ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (Five Year plan):
Answer:
ତତ୍କାଳୀନ ସୋଭିଏତ୍ ରୁଷର ଯୋଜନା ଶୈଳୀରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଭାରତ ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କଲା । ୧୯୫୦-୫୧ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଅବଧୂ ପାଞ୍ଚବର୍ଷ । ଭାରତରେ ଆଜି ସୁଦ୍ଧା ୧୧ଟି ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ତିନୋଟି ବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା, କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଛି। ୨୦୧୨-୧୭ ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ସମୟ । ଆମ ଦେଶର ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ, ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳ, ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ଆଧୁନିକୀକରଣ, ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟୋଜନ, ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ଆୟ ଓ ସଂପଦ ବଣ୍ଟନରେ ଅସମାନତା ଦୂରୀକରଣ । ଏହି ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଉନ୍ନୟନ କୌଶଳମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।

Question ୮।
ସ୍ବାବଲମ୍ବଶୀଳତା (Self-reliance):
Answer:
ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ନିଜ ସମ୍ବଳର ସୁବିନିଯୋଗ କରି ଯୋଜନାଭିଭିକ ବିକାଶସାଧନ କରିଥାଏ । ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାରେ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ପ୍ରଭାବ ଆରମ୍ଭରୁ ନଥିଲା । ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଏହା ଉପରେ ପ୍ରଥମ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଥିଲା । ଉପଯୁକ୍ତ ଯୋଜନା ପ୍ରଭାବରେ ଭାରତ ଆଜି ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ ହୋଇପାରିଛି । ଖାଦ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳ ହୋଇପାରିଛି । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଘରୋଇ ସଂଶୟ, ଜାତୀୟ ପ୍ରତିରଢ଼କ୍ଷା, କାରିଗରୀ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ, ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତ ଆଜି ବିଶ୍ଵସ୍ତରରେ ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ ହୋଇପାରିଛି । ତେଣୁ ସ୍ଵାବଲମ୍ବ ଭାରତ ବିକାଶଧର୍ମୀ ଯୋଜନାର ଅବଦାନ ।

Question ୯।
ଉନ୍ନୟନ କୌଶଳ (Development Strategy)
Answer:
ଯୋଜନାର ଅଭୀଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣପାଇଁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ନୀତିର ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ଉନ୍ନୟନ କୌଶଳ କୁହାଯାଏ । ଭାରତ ଭଳି ବିକାଶୋନ୍ମୁଖୀ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ସୀମିତ ତସମ୍ବଳର ସଦୁପଯୋଗ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଚିହ୍ନଟି କରି ସେଥ‌ିରେ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ କାଳରୁ ଭାରତରେ ଯେଉଁ ଉନ୍ନୟନ କୌଶସି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଅଛି, ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା :
(୧) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ଭିତ୍ତିଭୂମିକ ସ୍ଥାପନ କରିବା,
(୨) ଶିଳ୍ପାୟନକୁ ଅଗ୍ରାଧୁକାର ଦେବା,
(୩) ନିୟୋଜନ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଉନ୍ନୟନ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରିବା,
(୪) ପୁଞ୍ଜିଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେବା । ଏହି ମସ୍ତ ଯୋଜନା କୌଶଳକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିପାରିଲେ ଭାରତର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶସାଧନ ହୋଇପାରିବ ।

VI. ଦୀର୍ଘଧର୍ମୀ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର। [Long Answer Type Questions]

Question ୧।
ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର ।
Explain the Basic objectives of planning in India
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ଯେଜାନାର ସ୍ଵକାଳୀକ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଲଗା ଅଲଗା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ ତିନିଚାରିଟି ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟର ସମ୍ମିଳିତ କରିପାରିବା । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(କ) ଉଚ୍ଚ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (High Economic Growth):
ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନତା ଲାଭ କଲାବେଳକୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୋଚନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥିଲା । କୃଷକ ଓ କୃଷି ଶ୍ରମିକ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ଗ୍ରାମ୍ୟ କାରିଗର ଓ ବୁଣାକାର, ସାମୟିକ ଶ୍ରମିକ ତଥା ବସ୍ତିବାସିନ୍ଦା ସମସ୍ତେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ତଥା ଅମାବନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ କାଳାତିପାତ କରୁଥିଲେ । ଦୁଃଖ, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ରୋଗ, ଶୋକ ତଥା ଅଵାହାର ଥୁଲା ଅଧିକାଂଶଙ୍କ ଚିର ସହଚର। ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଏହି ଅବସ୍ଥାରୁ ମୁକାଳିବା ପାଇଁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍ଧ କରାଗଲା ।

(ଖ) ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା (Self reliance):
ଉଚ୍ଚ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ହାସଲ କରିବା ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଯୋଜନା କାଳର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶ ବହୁତ ପଛରେ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେ ସବୁ ଦାବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ଥୁଲା ଯୋଜନାର ପ୍ରାଥମିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ସୁତରାଂ ନିଜ ଗୋଡ଼ରେ ନିଜେ ଛିଡ଼ା ହେବା ଓ ବିଦେଶୀ ସାହାଯ୍ୟ ଉପରେ ମାତ୍ରାଧୁକ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନ ହେବାକୁ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ଯାହାକି ଆମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଥମ ଯୋଜନାରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧୁକାର ଦିଆଯାଇଥିବା ବେଳେ ଶିଳ୍ପ ପ୍ରସାରକୁ ତ୍ଵରାନ୍ବିତ କରିବା ପାଇଁ ଦ୍ଵିତୀୟ ଯୋଜନାରେ ଶିଳ୍ପପ୍ରଗତି ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧୁକାର ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

(ଗ) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ହାସଲ (Social justice) :
ଦେଶରେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ଥିଲା ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ବର୍ଣିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶମୂଳକ ରାଷ୍ଟ୍ରନୀତି (Direc- tive principles of State Policy) ର ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରାବଧାନ ଓ ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ତଥା ରାଜନୈତିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ହେଉଛି ଆମ ସମ୍ବିଧାନର ଏକ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ସ୍ଵପ୍ନକୁ ସାକାର କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆମ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟତମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭାବେ ସମାଜରୁ ବୈଷମ୍ୟତା ଦୂର କରିବା ଧନୀ ଗରିବ ଭେଦଭାବ ହ୍ରାସ କରିବା, ଆର୍ଥିକ କ୍ଷମତା ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ କରିବା, ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟତା ଦୂର କରିବା ଓ ପଛୁଆ ବର୍ଗର ଲୋକମାନଙ୍କର ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ଯତପରୋନାସ୍ତି ଉଦ୍ୟମ କରିବା ଆଦି ପ୍ରୟାସ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି ।

(ଘ) ଅର୍ଥନୀତିର ଆଧୁନିକୀକରଣ (Modernisation of the economy):
ଅର୍ଥନୀତିର ଆଧୁନିକୀକରଣ ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟତମ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣ । ଆଧୁନିକୀକରଣ କହିଲେ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସବୁର ଆଧାରରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ଢାଞ୍ଚାଗତ ଏବଂ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ । ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉତ୍ପାଦନ ଢାଞ୍ଚାର ବିକାଶ, କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ବିବିଧିକରଣ, ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ଉନ୍ନତି ଓ ସଂସ୍ଥାନିକ ନବପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଆଧୁନିକୀକରଣ ସୂଚକ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । କୃଷିର ବିକାଶ, ଶିଳ୍ପର ପ୍ରଗତି, ମୌଳିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ବିସ୍ତାର ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ସାମାଜିକ ସେବାର ଉପଲବ୍ଧିତୀଦ୍ଵାରା ହିଁ ଗୋଟିଏ ଦେଶର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧୁନିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ।

Question ୨।
ଯୋଜନାର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କର ।
(Give definition of Planning.)
Answer:
ଦୀର୍ଘଦିନର ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ଓ ପ୍ରତିକୂଳ ଅର୍ଥନୀତି ଦେଶର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରକୁ ଏକରକମର ସ୍ଥାଣୁ ଅବସ୍ଥାରେ ରଖୁଥିଲା । ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନତା ହାସଲ କଲାବେଳକୁ ଭାରତୀୟ ମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଦୁଃଖ ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ ବୁଡ଼ି ରହିଥିଲେ । କୃଷି ଥିଲା ଜୀବନର ଏକମାତ୍ର ମାର୍ଗ । ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ପରିମଳ ଓ ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ତଥା ଶିଵ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶ ବହୁ ପଛରେ ରହିଥିଲା । ଦେଶର ଏଭଳି ସମସ୍ୟାକୁ ଆଖରେ ରଖୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ପଦ୍ଧତି ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା । ଦେଶର ପରିସ୍ଥିତି ଓ ବିକାଶର ଲକ୍ଷ ଭେଦରେ ଯୋଜନାର ରୂପ ଓ ଲକ୍ଷଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଶ୍ରୀମତି ବାର୍ବରା ଭଟନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ “ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ହେଉଛି ସରକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଗ୍ରାଧୁକାର ର ସ୍ବେଚ୍ଛାକୃତ ଓ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଚୟନ । (Planning of Conscious & delibereate Choice of Economic Properties by some public authority)

ଏଚ୍. ଡି. ଡିକ୍‌ସନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ “ ସମଗ୍ର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବ୍ୟାପକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଭିରିରେ ନିର୍ମିତ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଯେଉଁ ହେବ, କିପରି, କେବେ ଓ କେଉଁଠି ଉତ୍ପାଦନ ହେବ ଏବଂ କାହାକୁ ଏହା ଆବଣ୍ଟନ ହେବ- ସେହି ସମସ୍ତ ସ୍ଟେତନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା କୁହାଯାଏ ।” (Planning is the making of major eco- nomic decission what & how much to be produced, how, when & Where it is to be produced & to whom it to be allocated by the Conscious decissions of authority on the basis of a Comprehnsive survey of the economic system as a whose).

ଦେଶର ଚଳନ୍ତି ସମ୍ପଦର ସମ୍ପୂର୍ଣ ବିନିଯୋଗ କରି ଦେଶର ସର୍ବାଧ‌ିକ କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କରିବା ହେଉଛି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ସୁଚିଷ୍ଠିତ ପରିକଳ୍ପନା, ଯାହଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବିକାଶ ସାଧନ ହୋଇଥାଏ ଓ ଦେଶବାସୀଙ୍କର ସାମୂହିକ କଲ୍ୟାଣ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ସୁତରାଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ହାସଲ କରିବାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଅବଲମ୍ବନ ହେଉଛି ଅର୍ଥନୈତିକ । ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଦେଶରେ ଜୀବନ ଧାରଣ କ୍ଷମତା, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ଶିଳ୍ପ, ଯୋଗାଯୋଗ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା ପାଇଁ ଗୋଷ୍ଠୀ ସଦୃଶ ।

୧୯୫୦ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲେ ହେଁ ୧୯୩୪ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ସାର୍.ଏମ୍.ଏସ୍. ବିଶ୍ଵେଶ୍ଵରଙ୍କ ପୁସ୍ତକ “Planned Economy for India” ରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ମହତ୍ତ୍ବ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥିଲା । ତେବେ ପଣ୍ଡିତ ଜବାହାରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠିତ ଜାତୀୟ ଯୋଜନା କମିଟି – ଆମ ଦେଶରେ ଯୋଜନାର ମୂଳଦୁଆ ପକାଇଥିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ସେହିପରି ବମ୍ବେର କେତେଜଣ ଶିଳ୍ପପତିଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ମହତ୍ବାକାଂକ୍ଷୀ ପରିଯୋଜନା (A Plan of Economic Devlopment for India) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା । ଯାହାକି ବମ୍ବେ ଯୋଜନା’ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଏମ୍.ଏଚ୍.ରାଏଙ୍କ ଜନତା ଯୋଜନା (Pcople plan) ଓ ଏସ୍. ଏନ୍. ଅଗ୍ରୱାଲ୍‌ଙ୍କ ଗାନ୍ଧିବାଦୀ ଯୋଜନା (Gandhian plan) ଓ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କ ସର୍ବୋଦୟ ଯୋଜନା (Sarvodaya Yojana) ପରି ଉଦ୍ୟମ ଭାରତରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ର ଲକ୍ଷ ଓ ମହତ୍ତ୍ବ ସମ୍ପର୍କରେ ସୁବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ । ଏତେଗୁଡ଼ିଏ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୌଣସଟି ସଠିକ୍ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇନଥିଲା ।

ଆମ ଦେଶ ଭାରତ ୧୯୪୭ ମସିହା ରେ ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନତା ଲାଭ କରିବା ପରେ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ଦେଶରେ ସାର୍ବଭୌମ ଗଣତନ୍ତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପରିଣତ ହେଲା । ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ପାଇଁ ୧୯୫୦ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୫ ତାରିଖରେ ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟର ଏକ ଆଇନ ବଳରେ ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା କମିଶନ୍ ଗଠିତ ହେଲା । ଦେଶରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଏହାର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ରହିଥ‌ିବାବେଳେ, ଜଣେ ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷ, ତିନିଜଣ ପୂର୍ଣ୍ଣକାଳୀନ ସଚିବ; ତିନି ଜଣ ମନ୍ତ୍ରୀ (ଅର୍ଥମନ୍ତ୍ରୀ, ଯୋଜନା ମନ୍ତ୍ରୀ, ପ୍ରତିରକ୍ଷା ମନ୍ତ୍ରୀ) କେତେଜଣ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଅର୍ଥତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଓ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସଦସ୍ୟଭାବେ ଓ ଆଉ କେତେଜଣ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ପରାମର୍ଶଦାତା ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥାନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରର ଯୋଜନା କମିଶନ୍ (Planning Commission) ପରି ରାଜ୍ୟ ସ୍ତରରେ ଚିଠା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବା ପାଇଁ ରାଜ୍ୟ ସ୍ତରରେ ଯୋଜନା ବୋର୍ଡ଼ (Planning Board) ମାନ ରହିଥାଏ ।

ଦେଶର ସମ୍ବଳ ସବୁର ଆକଳନ କରିବା ପାଇଁ ଅଗ୍ରାଧୁକାର କ୍ଷେତ୍ର ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା; ଯୋଜନାର ସହାୟକ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରିବା ଓ ଯୋଜନାର ସମୀକ୍ଷା କରିବା ପରି ସମସ୍ତ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟଯୋଜନା କମିଶନ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । ମୂଳତଃ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତି, ପ୍ରଣୟନ, ରୂପାୟନ ଓ ସମୀକ୍ଷା ପରି ଗୁରୁଦାୟିତ୍ବ ଯୋଜନା କମିଶନ୍ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ ଥାଏ । ଦେଶର ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଆର୍ଯ୍ୟ ସମୟ ସୀମା ୧୯୫୧ ଅପ୍ରେଲ ମାସ ପହିଲା ଠାରୁ ୧୯୫୬ ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ଏବେ ସୁଦ୍ଧା ଆମ ଦେଶରେ ୧୨ଟି ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ ହୋଇସାରିଛି । ସମ୍ପ୍ରତି ଦେଶରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୋଜନା କମିଶନ୍ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ନୀତି ଆୟୋଗ ବ୍ୟବସ୍ତା ଚାଲୁରହିଛି ।

ଯୋଜନା ସମୟ ସୀମା
୧. ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୫୧-୧୯୫୬
୨. ଦ୍ବିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୫୬-୧୯୬୧
୩. ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୬୧-୧୯୬୬
୪. ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୬୯-୧୯୭୪
୫. ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୭୪-୧୯୭୯
୬. ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୮୦-୧୯୮୫
୭. ସପ୍ତମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୮୫-୧୯୯୪
୮. ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୯୨-୧୯୯୭
୯. ନବର୍ଗ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୧୯୯୭-୨୦୦୨
୧୦. ଦଶମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୨୦୦୨-୨୦୦୭
୧୧. ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୨୦୦୭-୨୦୧୨
୧୨. ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୨୦୧୨-୨୦୧୭

ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରେ ୧୨ଟି ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଓ ତାହାର ସମୟ ସୀମା ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି । ଏହି ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ସତ୍ତ୍ଵେ ଏହି ସମୟ ସୀମା ମଧ୍ଯରେ ତିନି ବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ( ୧୯୬୬-୬୯), ବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ସମସ୍ତ ଯୋଜନା ଗୁଡ଼ିକ ଦେଶର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୩।
(Explain the Fundamental objectives of India’s devleopment planning.)
Answer:
ଭାରତର ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ସାର୍ବଜନୀନ ବିକାଶକୁ ଲକ୍ଷରେ ରଖ୍ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୋଜନାରେ ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ଶିଳ୍ପ ଓ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି କୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୋଜନାର ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଲଗା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ, କେତେକ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷ ମଧ୍ଯ ରହିଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଯୋଜନା ର ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଅଛି ।

(କ) ଉଚ୍ଚ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (High Economic Growth):
ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନତା ଲାଭ କଲାବେଳକୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୋଚନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥିଲା । କୃଷକ ଓ କୃଷିଶ୍ରମିକ, କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ଗ୍ରାମ୍ୟ କାରିଗର ଓ ବୁଣାକାର, ସାମୟିକ ଶ୍ରମିକ ତଥା ବସ୍ତିବାସିନ୍ଦା ସମସ୍ତେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ତଥା ଅମାନବୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ କାଳାତିପାତ କରୁଥିଲେ । ଦୁଃଖ, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ରୋଗ, ଶୋକ ତଥା ଅଵାହାର ଥିଲା ଅଧିକାଂଶ ସହରରେ । ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଏହି ଅବସ୍ଥାରୁ ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍ଧ କରାଗଲା । ଉଚ୍ଚ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରି ଦେଶବାସୀଙ୍କ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଉନ୍ନତ ସ୍ତରକୁ ଆଣିବା ଥିଲା ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ସର୍ବପ୍ରଥମ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଦେଶର ଜାତୀୟ ଆୟ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁଥିଲା।

ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଆଦରିନେବାର ପ୍ରଥମ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଭାରତର ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ (GDP)ର ବାର୍ଷିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ମାତ୍ର ୩.୫୭ ପ୍ରତିଶତରେ ସୀମିତ ଥିଲା । ଯାହାକି ଦେଶର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେରୋଜଗାରୀ ପରି ସମସ୍ୟା ଦୂର କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ଥିଲା । ପ୍ରଥମ ଯୋଜନାରେ ଦେଶ ୩.୬ ପ୍ରତିଶତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିବାବେଳେ ଦ୍ବିତୀୟ, ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ଯୋଜନାରେ ଯଥାକ୍ରମେ ୩.୯, ୨.୩ ଓ ୩.୩ ପ୍ରତିଶତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରାଯାଇଥିବଲା । ତେବେ ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଦେଶ ୪.୯ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିଲା । ଷଷ୍ଠ ଯୋଜନା ଦେଶରେ ଛୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦ (GOP) ୫.୪% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିବାବେଳେ ସପ୍ତମ ଯୋଜନାରେ ୫.୮% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଲ କରିଥିଲା ।

୧୯୯୦-୯୨ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି ସଙ୍କଟରେ ଥିବା ଯୋଗୁ ବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା । ଆର୍ଥିକ ଅସ୍ଥିରତା ସତ୍ତ୍ଵେ ମଧ୍ଯ ଅଷ୍ଟମ ଯୋଜନାରେ ୬.୫% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରାଯାଇଥିଲା । ନବମ ଯୋଜନାରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ୬.୫% ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ତୁଳନାରେ ୫,୪% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ ହୋଇଥିଲା । ୧୦ମ ଯୋଜନାରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ୮.୧% ଓ ଯୋଜନାରେ ୩% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରାଯାଇଥିଲା।

(ଖ) ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା (Self-Reliance):
ଉଚ୍ଚ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳତା ହାସଲ କରିବା ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଯୋଜନାକାଳର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶ ବହୁତ ପଛରେ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହେବା ଥଲା ଯୋଜନାର ପ୍ରାଥମିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରଥମ ଯୋଜନାରେ କୃଷି ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଇଥିବା ବେଳେ ଶିଳ୍ପ ପ୍ରସାରକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିବା ପାଇଁ ଦ୍ବିତୀୟ ଯୋଜନାରେ ଶିଳ୍ପ ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଦେଶର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ସାମଗ୍ରୀର ଅଭାବ ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ଦେଶରେ ମୌଳିକ ଶିଳ୍ପ ଭାରୀ ଶିଳ୍ପ “ ଲୌହ ଓ ଇସ୍ପାତ୍, ଆଲୁମିନିୟମ, ସାଜ ଓ ସିମେଣ୍ଟ କାରଖାନା ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉପରେ ମଧ୍ୟ ସରକାର ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଉଥିଲେ । ଫଳତଃ ଦ୍ଵିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ସମୟରେ ସାରା ଦେଶରେ ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ମୌଳିକ ତଥା ଭାରୀଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥିଲା । ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା, ପରମାଣୁ ଶକ୍ତିର ଉପଯୋଗ, କ୍ଷେପଣାସ୍ତ୍ର ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ, ମହାକାଶକୁ ଉପଗ୍ରହ ପ୍ରେରଣ ଓ ସୁପର କମ୍ପ୍ୟୁଟର ନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଭାରତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ ହୋଇପାରୁଛି ।

(ଗ) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ (Social Justice) :
ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ତଥା ରାଜନୈତିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ହେଉଛି ଆମ ସମ୍ବିଧାନର ଏକ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ହାସଲ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆମ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଅନ୍ୟତମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭାବେ ସମାଜରୁ ବୈଷମ୍ୟତା ଦୂର କରିବା, ଧନୀ ଗରିବ ଭେଦଭାବ ହ୍ରାସ କରିବା, ଆର୍ଥିକ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ, ପଛୁଆ ବର୍ଗର ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ଯତ୍ରପରୋନାସ୍ତି ଉଦ୍ୟମ କରିବା ଆଦି ପ୍ରୟାସ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି ।

ବିଭିନ୍ନ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଜନସାଧାରଙ୍କ ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ଉନ୍ନତ କରିବା । ଦେଶରୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ବେକାର ତଥା ଅର୍ଷବେକାରୀ ପରି ଗମ୍ଭୀର ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିବା ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଯାଇଅଛି । ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଭୂ-ସଂସ୍କାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ଗୋତିଶ୍ରମିକ ପ୍ରଥାର ଉଚ୍ଛେଦ, ଗ୍ରାମ ଋଣଗ୍ରସ୍ତତାର ପ୍ରତିକାର, କୃଷି ତଥା ଅଣକୃଷି କାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ ସର୍ବନିମ୍ନ ମଜୁରୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ, ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପ୍ରବର୍ତନ ଦିଆଯାଇଛି । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଶିକ୍ଷା ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ପରିମଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନତା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି । ଫଳସ୍ଵରୂପ ସାକ୍ଷରତା ହାର ଓ ଆୟୁ ହାରରେ ସୁପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଅଛି ।

(ଘ) ଅର୍ଥନୀତିର ଆଧୁନିକୀକରଣ (Modernization of economy):
ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧୁନିକୀକରଣ ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟତମ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣ । ଆଧୁନିକୀକରଣ କହିଲେ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସବୁର ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ଢାଞ୍ଚାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବୁଝାଏ । ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଉତ୍ପାଦନ ଢାଞ୍ଚାରେ ବିକାଶ, କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ବିବିଧ‌ିକରଣ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ଉନ୍ନତି ଓ ସାସ୍ଥାନିକ ନବପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦି ଆଧୁନିକୀକଣର ସୂଚକ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । କୃଷିର ବିକାଶ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ, ମୌଳିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ବିଭିନ୍ନ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ସାମାଜିକ ସେବାର ଉପଲବ୍ଧତା ଦ୍ଵାରା ହିଁ ଗୋଟିଏ ଦେଶର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧୁନିକୀକରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ଦେଶକୁ ଶିଳ୍ପନ୍ନୀତ ଓ ଆଧୁନିକ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା ସମ୍ପନ୍ନ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପରିଣତ କରିବା । ସେଥ‌ିପାଇଁ ମୌଳିକ ଆଧାରିତ ସଂରଚନା ଓ ମୌଳିକ ତଥା ଭାରୀ ଶିଳ୍ପ ଉଦ୍ୟୋଗ ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧିକାର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି ।

Question ୪।
ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the 12th Five-Year Plan)
Answer:
ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଦ୍ରୁତ ତଥା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସମ୍ପନ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଉପରେ ଅଗ୍ରାଧୁକାର ଦେଇଥିଲା । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅଧିକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ତଥା ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇଁ ସହାୟକ ହେବ ବୋଲି ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନକାରୀ ମାନେ ଆଶାପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ଏହି ଯୋଜନା କାଳରେ ୮.୨% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିବାବେଳେ, ମୁଣ୍ଡପିଛା ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ ୩୫% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ଏକାଦଶ ଯୋଜନାର ଉପରୋକ୍ତ ସଫଳତା ହାସଲ ପରେ ଆମ ସରକାର ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯେଜନାର ପ୍ରାରମ୍ଭ ଦିଗରେ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥିଲେ।

ଆମ ଦେଶରେ ଦ୍ବାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା – ୨୦୧୨ ଏପ୍ରିଲ୍ ରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ୨୦୧୭ ମାର୍ଚ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା । ଏହି ଯୋଜନାର ମନ୍ତ୍ର ଥିଲା ଦ୍ରୁତ ଓ ଅବିରତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (Faster, sustainable and more inclusive growth) ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ହ୍ରଦ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଯାହାକୁ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲାଭକାରୀ ଓ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇପାରିବ । ଏହି ଯୋଜନାରେ କୃଷି, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ଜଳସେଚନ, ଶିଳ୍ପ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବେଶ୍ ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଯୋଜନାରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ, ଉତ୍ତମ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସୁବିଧା ପ୍ରଦାନ, ମୌଳିକୁ ଆବଶ୍ୟକତା ପରିପୂରଣ, ଆନ୍ତଃରାଜ୍ୟ ଆଞ୍ଚଳିକ ଅସାମାନ୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥିଲା।

ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାର ଦଲିଲ୍, ପ୍ରସ୍ତୁତି ପୂର୍ବରୁ ଯୋଜନା କମିଶନ୍ ବିଭିନ୍ନ, ବର୍ଗର ଲୋକ, ନାଗରିକ ମଞ୍ଚ, ବ୍ୟବସାୟ ସଂଗଠନ, ଗଣମାଧ୍ୟମ ପ୍ରତିନିଧ୍ବ ତଥା ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହିତ ବ୍ୟାପକ ବିଚାର ବିମର୍ଷ କରିଥିଲେ । ଏକାଦଶ ଯୋଜନାର ଦୁର୍ବଳତା ସବୁକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖୁ ଏହି ଯୋଜନାରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ୯.୫% ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା । ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସବୁ ହେଲା

୧. ଦ୍ରୁତ, ଧାରଣଶୀଳ ଓ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତି ସମ୍ପନ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ।
୨. କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିବେଶ ବୃଦ୍ଧିପୂର୍ବକ ଉଚ୍ଚତର ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ ।
୩. ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦର ୨.୫% ବ୍ୟୟ ବରାଦ ।
୪. ୨୦୧୭ ସୁଦ୍ଧା ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷାର ସାର୍ବଜନୀନକରଣ ।
୫. ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିବାପାଇଁ ଭିଭିଭୂମି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ ।
୬. ଜମି, ଜଳ ଓ ଜଙ୍ଗଲ ସମ୍ପଦର ସୁପରିଚାଳନା ଉପରେ ଅଧିକ ଧ୍ୟାନଦେଇ ଧାରଣଶୀଳ ଅଭିବୃଦ୍ଧି।
୭. ସହରାଞ୍ଚଳ ଭିଭିଭୂମିର ବିକାଶ ।
୮. ଅଧିକ ସଫଳତା ପାଇଁ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସରକାରୀ ତଥା ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟମର ଭାଗିଦାରୀକୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିବା ।
୯. ସାମାଜିକ ତଥା ଆଞ୍ଚଳିକ ସମତା ସ୍ଥାପନ
୧୦. ସ୍ଥାନୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମୂହର ଗୁଣବତ୍ତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା
୧୧. ଗ୍ରାମ୍ୟ ଅର୍ଥନୀତିର ବିକାଶ ତଥା ପୁନର୍ଗଠନ ।
୧୨. ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ପଦର ପ୍ରତିବନ୍ଧକକୁ ଦୂର କରି ନୂତନ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ କରିବାରେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ ।
୧୩. ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ ପାଇଁ ସୂଚନା ଯୋଗ୍ୟୟୋଗ ଓ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟାର ବ୍ୟାପକ ବିକାଶ ।
୧୪. ଉନ୍ନତ ତାଲିମ ଓ ଦକ୍ଷତା ବିକାଶ କରିବାରେ ଯୁବଶକ୍ତିକୁ ଅଧିକ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ ।
୧୫. ଦୁର୍ନୀତିକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରଶାସନକୁ ଅଧିକ ଉତ୍ତରଦାୟୀ କରିବା ।

ଦ୍ବାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ପୁଞ୍ଜି ବଣ୍ଟନ
(Resource allocation in Tweltfh Five Year Plan)

ପ୍ରକାର (କୋଟି) ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଅର୍ଥରାଶି ପ୍ରତିଶତ
୧. କୃଷି ଭିତ୍ତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ୩, ୬୩, ୨୭୩ ୪.୭
୨. ଗ୍ରାମୀଣ ଉନ୍ନୟନ ୫୭, ୪୬୪ ୬.୦
୩. ପଛୁଆବର୍ଗ ଅଞ୍ଚଳ ଉନ୍ନୟନ ଯୋଜନା ୮୦,୩୭୦ ୧.୦
୪. ଜଳସେଚନ ଓ ବନ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ୪,୨୨, ୦୧୨ . ୫.୫
୫. ଶକ୍ତି ୧୩,୩୮, ୪୬୬ ୧୮୮
୬. ଶିଳ୍ପ ଓ ଖଣିଜ ଦ୍ରବ୍ୟ ୩,୭୭, ୩୦୨ ୪.୯
୭. ଯାତାୟତ ୧୨,୦୪,୧୭୨ ୧୫.୭
୮. ଯୋଗାଯୋଗ ୮୦,୮୯୪ ୧.୧
୯. ବିଜ୍ଞାନ, ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା ଓ ପରିବେଶ ୧,୬୭,୩୫୦ ୨.୨
୧୦. ଅର୍ଥନୈତିକ ସେବା ୩, ୦୫, ୬୧୨ ୪.୦
୧୧. ସାମାଜିକ ସେବା ୨୬,୬୪, ୮୯୩ ୩୪.୭
୧୨. ସାଧାରଣ ସେବା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ୧,୦୭,୯୫୯ ୧.୪
ମୋଟ (Total) ୭୬,୬୯,୮୦୭ ୨୦୦

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ଆମେ ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଯୋଜନାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ଜାଣିଲେ । ଭାରତର ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ଭିଭି ଏବଂ ତରୁଣ ତଥା ଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ହେଉଛି ଦୁଇଟି ଉଚ୍ଚମାନର ପରିସମ୍ପତ୍ତି । ଏହାକୁ ଉପଯୋଗ କରି ଆମ ଦେଶ ଉଚ୍ଚତର ତଥା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତି ସମ୍ପନ୍ନ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଣ କରିବା ସମସ୍ତ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଲିଖୁତ । ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାରେ ଉନ୍ନତ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଶିକ୍ଷା ଓ ତାଲିମ ପ୍ରଦାନ କରି ମାନବ ସମ୍ବଳର ବିକାଶ ଘଟାଇବା ସହିତ କୃଷିର ବିକାଶ ଦେଶରୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେରୋଜଗାର ଦୂର କରିବା ଓ ଦେଶର ସମ୍ବଳର ସଠିକ୍ ବିନିଯୋଗ ଦେଶର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଭଳି ବିକାଶମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଅଛି।

ସଫଳତା :
ଦ୍ଵାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ବିକାଶ ମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଯୋଗେ ଦେଶ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଫଳତା ଓ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା –

  • ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ୬.୭% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ଏକାଦଶ ଯୋଜନା ତୁଳନାରେ (୭.୯%) ତାହା କମ୍ ହୋଇଥିଲେ ଓ ବିଶ୍ଵର ମହାମାନ୍ଦ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମୟରେ ଏହା ଭାରତ ପାଇଁ ବିକାଶମୂଳକ ଅଟେ।
  • ୨୦୧୬-୧୭ରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ୬.୩% ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ୬.୮% ଓ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ୭.୫% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ରହିଥିଲା ।
  • ୨୦୧୬-୧୭ରେ ଦେଶର ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦର ୩୦% ସଞ୍ଚୟ ହାର ୩୦.୬% ବିନିଯୋଗ ହାର ରହିଥୁଲା, ଯାହା ଦେଶର ବିକାଶ ଦିଗରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ।
  • ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାରେ ୫୫,୭୪, ୬୬୩ କୋଟି ଅର୍ଥାତ୍ ମୋଟ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦର ୮.୧୮% ଦେଶରେ ଭିଭିସଂରଚନା ଓ ନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିନିଯୋଗ କରାଯାଇଥିଲା । ବିଦ୍ୟୁତୀକରଣ, ଜଳସେଚନ, ଯାତାୟତ, ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉନ୍ନତିମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା ।
  • ଦ୍ଵାଦଶ ଯୋଜନାରେ ବେକାରୀ ଓ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ପାଇଁ NRIM, MGNREGA, NULM ଆଦି ବିକାଶମୂଳକ ଯୋଜନା ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା । ୨୦୧୬-୧୭ ସୁଦ୍ଧା ଏହି ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ୫.୧୨ କୋଟି ଲୋକଙ୍କୁ ରୋଜଗାର ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା ।
  • ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ଭତ୍ତା, ବୀମା ଯୋଜନା, ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବୀମା, ଖାଦ୍ୟ ସୁରକ୍ଷା ଆଦି ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଏହି ଯୋଜନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଦ୍ବାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୨୦୧୨- ୨୦୧୭, ବାର୍ଷିକ ୮% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁ ବାର୍ଷିକ ୬.୭% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିଲା । ଏଥିସହିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ସଫଳତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା। ବିଶ୍ଵର ମହାମାନ୍ଦା ଅବସ୍ଥା ସତ୍ତ୍ଵେ ଏହି ଯୋଜନା ଭାରତରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇପାରିଥିଲା । ଆମ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ରାଜନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ସାମଗ୍ରିକ ବିକାଶ ଉଭୟ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ଳସ୍ତରରେ ଆହୁରି ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଓ ପ୍ରୟାସ ଆବଶ୍ୟକ କରେ । ବିଭିନ୍ନ ବିକାଶମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଓ ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ବଳରେ ଆମ ଦେଶ ବିଶ୍ବରେ ଏକ ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ଦେଶରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇପାରିବ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୫।
ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତନ ସଂସ୍ଥା ବା ନୀତି ଆୟୋଗ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର। (Explain about NITI AYOG)
Answer:
ସମସ୍ତେ ଜାଣନ୍ତି ଯେ ୧୯୫୦ରେ ଭାରତରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏବଂ ତଦାରଖ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସଂସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା । ଯାହାର ନାମ ହେଉଛି ଯୋଜନା ଆୟୋଗ (Planning Commission) ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ଏହି ସଂସ୍ଥା ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରକ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା ବୋଲି ସମାଲୋଚକମାନେ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ବାସ୍ତବରେ ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା (Com- mand economy) ରେ ଉତ୍ତମ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଯେତେବେଳେ କି ଭାରତ ଭଳି ସଂଘୀୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ଆଧାରିକ ତଥା ବିବିଧ୍ଵକୃତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ପାଇଁ ଏହାର କେତେକ ଦୁର୍ବଳତା ପଦାକୁ ଆସିଥିଲା । ଏହା ରାଜ୍ୟ ତଥା କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ‘ପ୍ରଦେଶ ଗୁଡ଼ିକର ମତକୁ ଅନେକ ସମୟରେ ଅଣଦେଖା କରି କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ
କରୁଥିବାର ବରାବର ଅଭିଯୋଗ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

୨୦୧୪ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସ ତଦାନ୍ତୀନ ଯୋଜନା ଆୟୋଗକୁ ଅକାମୀ ଯୋଜନା ସ୍ଥାନରେ ଜାତୀୟ ଉନ୍ନୟନ ତଥା ୧୩ ତାରିଖରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ରମୋଦୀଙ୍କ କ୍ୟାବିନେଟ୍ ବୈଠକରେ କରିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗୃହୀତ ହେଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ଦିବସ ଅବସରରେ ଶ୍ରୀ ମୋଦି ସଂସ୍କାର ଆୟୋଗ ଗଠନ କରିବା ବିଷୟ ଘୋଷଣା କଲେ । ଉକ୍ତ ଘୋଷଣାର ଫଳସ୍ଵରୂପ ୨୦୧୫ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ୧ ତାରିଖରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ କ୍ୟାବିନେଟ୍ ବୈଠକରେ ସଂକଳ୍ପ ଭିଭିରେ ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ସ୍ଥାନରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂସ୍ଥା (National Institution for Transforming India) ନୀତି ଆୟୋଗ ଗଠନ କରିବା ପାଇଁ ପଥ ପରିଷ୍କାର ହେଲା ।

ନୀତି ଆୟୋଗ ୨୦୧୫ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ୧ ତାରିଖଠାରୁ ବିଧୁବଦ୍ଧ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟାରମ୍ଭ କଲା । ଏହାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ ଫେବୃୟାରୀ ମାସ ୮ ତାରିଖରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । କହିବାକୁ ଗଲେ ନୀତି ଆୟୋଗ ହେଉଛି ଏକ କ୍ଷମତାପ୍ରାପ୍ତ ସଂସ୍ଥା ଯାହା ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଯେଉଁମାନେକି ସାମାଜିକ ତଥା ଆର୍ଥିକ କ୍ଷେତ୍ରପାଇଁ ନୀତିନିର୍ଦ୍ଧାରଣର କ୍ଷମତା ସରକାରଙ୍କଠାରୁ ହାସଲ କରିଛନ୍ତି ।

ଦେଶର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ହେଉଛନ୍ତି ନୀତି ଆୟୋଗର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ । ତଦନୁଯାୟୀ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ରମୋଦି ହେଉଛନ୍ତି ନୀତି ଆୟୋଗର ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟକ୍ଷ । ନୀତି ଆୟୋଗର ପ୍ରଥମ ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ଶ୍ରୀ ଅମିତାଭ କାନ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ବାହୀ ଅଧୂକାରୀ (୧୦) ଯେ କି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପାଇଁ ମନୋନୀତ ହୋଇଥାନ୍ତି। ନୀତି ଆୟୋଗର ପରିଚାଳନା ପରିଷଦ (Governing Council) ରେ ସମସ୍ତ ରାଜ୍ୟର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ତଥା କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳର ଉପରାଜ୍ୟପାଳମାନେ ସଦସ୍ୟ ଭାବେ ଧାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଫଳତଃ ନିଜ ନିଜ ଅଞ୍ଚଳର ଆବଶ୍ୟକତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଫୋରମ୍ (ପରିଚାଳନା ପରିଷଦ) ରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ରହିଛି । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନ, ସମାଜ ସେବା, ଅଧାପନା ଓ ଗବେଷଣା ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପାରଦର୍ଶିତା ଲାଭ କରିଥିବା ସୁଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଜଣଙ୍କୁ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମନୋନୀତ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବେ ନୀତି ଆୟୋଗର ସଦସ୍ୟଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ବିଧ୍ଵ ରହିତ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କ୍ୟାବିନେଟ୍ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଚାରିଜଣଙ୍କୁ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନୀତି ଆୟୋଗର ସଦସ୍ୟଭାବେ ମନୋନୀତ କରିବାର ବିଧ୍ଵବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।

ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ’ ଭାରତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂସ୍ଥା ବା ନୀତି ଆୟୋଗର ବିଶେଷତ୍ଵ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଲଦିନ ଦେଇ, ପାରସ୍ପରିକ ସହଯୋଗ ଓ ସହମତି ଭିତ୍ତିରେ ଏକ ମଞ୍ଚ ଗଠନ କରି ସମ୍ବଳର ଆବଣ୍ଟନ କରିବା ସହିତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ବ ଭା ମତାନିକ (conflict) ଆଦିର ସମାଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହାୟତା କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁଛି । କହିବାକୁ ଗଲେ ନୀତି ଆୟୋଗ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ ମଞ୍ଚ ଯେଉଁଠି ରାଜ୍ୟମାନେ ପରାମର୍ଶଦାତା ପରିଷଦରେ ଥାଇ ଆପୋଷ ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କୂର୍ବକ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରନ୍ତି ଯାହାଦ୍ବାରା ଆର୍ଥିକ ବିକାଶର ପଥ ପ୍ରଶସ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖ‌ିଲେ ଏହା ନିଷ୍ପଭି ଗ୍ରହଣ କରିବାର ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ କୌଶଳ ବଦଳର ଉଦ୍ଧାଭିମୁଖୀ କୌଶଳର ସୂଚନା ଦିଏ । ରାଜ୍ୟ ତଥା କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ସବୁର ମୁଖ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନେଇ ନୀତି ଆୟୋଗ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଏକ ସମବାୟ ସଂଘ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ ଯେଉଁଠି ରାଜ୍ୟ ମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯିବ ।

ପରିଶେଷରେ ଏତିକି କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଯୋଜନା ଆୟୋଗର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପାଣ୍ଠି ଆବଣ୍ଟନ କୌଶଳ ତଥା ସରକାରୀ ବିଭାଗୀମାନେ ନାପସନ୍ଦ କରୁଥିବାବେଳେ ଏହା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଛତ୍ରଛାୟା ତଳେ ଏକ ସମାନ୍ତରାଳ କ୍ୟାବିନେଟ୍ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନାର ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଉଥ‌ିବା ଶିଥୁଳତା ଓ କାଳକ୍ଷେପଣ, ନୀତି ହେତୁ ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ଅନେକ ସମୟରେ ସମାଲୋଚନାର ଶିକାର ହୋଇଥାଏ । ଏହିସବୁ ସମସ୍ୟାକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ନୀତି ଆୟୋଗ ଉତ୍ତମ ଆନ୍ତଃମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ସମନ୍ଵୟ ତଥା ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ର ରାଜ୍ୟ ସମନ୍ଵୟ ଜରିଆରେ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଇଥୁବା ଶିଥୁଳତା ଦୂରୀକରଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରହିଛି । ଏପରି ହେଲେ ସମନ୍ଵୟ ମୈତ୍ରୀତନ୍ତ୍ର ଜରିଆରେ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ପଥ ଯେ ସୁଗମ ହେବ ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ୬। ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।

Question ୬।
(Explan the long-run objectives of planning in India.)
କିମ୍ବା, ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ବିଭିନ୍ନ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ଲକ୍ଷ୍ୟରେ, ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଏକ ବ୍ୟସ୍ଥା; ଯାହା ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଯେଉଁଠି ଆର୍ଥନୀତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସରକାର ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରି ଉପସ୍ଥିତ ସମ୍ବଳକୁ ବିଭିନ୍ନ ଉନ୍ନୟନମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସହାୟତାରେ ଏପରି ବିନିଯୋଗ କରିପାରିବେ, ଯେଉଁଠି ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସରକାର ନିଜ ଉଦ୍ୟୋଗ ଗଠନ କରିବା ସହ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ନିଜ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖୁ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ସମ୍ଭବ କରାଇପାରିବେ । ତେଣୁ ପ୍ରଥମେ ଆର୍ଥନୀତିକ ଧାରା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଗତିର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୋଷଣ କରାଯାଏ ଏବଂ ପରେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନା ସହାୟତାରେ ହାସଲ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମେ ଯେଉଁସବୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୋଷଣ କରାଯାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବା ଯୋଜନାର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ହେଲା –

(କ) ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି
(ଖ) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ
(ଗ) ଆର୍ଥନୀତିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା
(ଘ) ବେକାରୀ ଦୂରୀକରଣ ଝିଙ) ଦାରିଦ୍ର୍ୟଦୂରୀକରଣ
(ଚ) ଆଧୁନିକୀକରଣ ଇତ୍ୟାଦି ।

(କ) ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି :
ପ୍ରଗତିର ବିଶେଷ ସମସ୍ୟା ହେଲା ଦାରିଦ୍ର୍ୟତାର ବିସ୍ତୃତ ପରିସର । ଦାରିଦ୍ର୍ୟତାରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇବାକୁ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଗତି ସାଧାରଣତଃ ସମୁଦାୟ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ବା ଜାତୀୟ ଆୟରେ ବୃଦ୍ଧି ଅବସ୍ଥାକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ବା ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସମୁଦାୟ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ବା ଜାତୀୟ ଆୟ ଯେଉଁ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ସେହି ବୃଦ୍ଧି ହାର ବୃଦ୍ଧିକୁ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପୁନଶ୍ଚ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରତି ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଥାଏ ।

ଭାରତରେ ଯୋଜନାର ପ୍ରଥମ ୩୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାତ୍ର ସୀମିତ ସଫଳତା ହାସଲ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୯୮୦-୮୧ ବର୍ଷର ବଜାର ଦାମ୍ ସ୍ଥିତିରେ, ଏହି ୩୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ସମୁଦାୟ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନର ହାରାହାରି ବାର୍ଷିକ ୩.୭୪ ଶତକଡ଼ା ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଥିଲା । ଏହି ହାର ପୂର୍ବ ହାର ଠାରୁ ଅଧିକ ହେଲେହେଁ ଦେଶର ମୁଖ୍ୟ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ଯଥା ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ଅନଗ୍ରସରତା, ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା, ବାସଗୃହ, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ପରିବେଶ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାଧାନ ଲାଗି ସନ୍ତୋଷଜନକ ନଥିଲା । ଅଶି ଦଶନ୍ଧିରେ ଏହି ହାରରେ ଏକ ଆଦୃଶିଆ ଉନ୍ନତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲା । ୧୯୮୦-୮୧ ରୁ ୯୦-୯୧ ମଧ୍ୟରେ ବାର୍ଷିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ୫.୭୬ ଶତକଡ଼ା ସମ୍ଭବ ହେଲା । ଅଷ୍ଟମ ଯୋଜନା କାଳରେ (୧୯୯୨-୯୭) ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ୫.୬ ଭାଗ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲା ।

(ଖ) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ :
ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ, ଆର୍ଥନୀତିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଅଛି, ଭାରତ ସରକାର ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଜନାକୁ ଏକ ଅସ୍ତ୍ର ଭଳି ବ୍ୟବହାର କରି ଆସୁଛନ୍ତି । ଯୋଜନା, ସାମାଜିକ ଓ ଆର୍ଥନୀତିକ ନ୍ୟାୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁସବୁ ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ନିକ୍ଷେପ କରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଢାଞ୍ଚାର ସୁରକ୍ଷା, ଆର୍ଥନୀତିକ ଓ ସାମାଜିକ ସମାନତା ରକ୍ଷା କରିବା ସହିତ ଆଞ୍ଚଳିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସମାନତା ରକ୍ଷା କରିବା, ଆର୍ଥନୀତିକ ଶକ୍ତିର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଏବଂ ଅବହେଳିତ ଅନଗ୍ରସର ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଯତୁ।

(ଗ) ଆର୍ଥନୀତିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା :
ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଏହା ଏକ ସାଧାରଣ ବିଶ୍ଵାସ ଯେ ଯଦି ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ହାସଲ ନ ହୁଏ ତେବେ ରାଜନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ମୂଲ୍ୟହୀନ ଅଟେ । ଏହି ଉକ୍ତିକୁ ସମ୍ମାନ ଦେଇ ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଭଳି ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ପ୍ରଥମ କରି ଯୋଜନାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଗଲା ଓ ପରବର୍ତୀ ଯୋଜନା କାଳରେ ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତାକୁ ଯୋଜନାର ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଏହାର ସଂଜ୍ଞା ଏଭଳି ନିରୂପଣ କରାଯାଇଅଛି ଯେ, ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା କହିଲେ ଆର୍ଥିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦିଏ ଏବଂ ଏହାର ବିଶେଷ ଗୁଣ ହେଲା ଘରୋଇ ସମ୍ବଳ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ଏକ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହାରରେ ଦେଶର ପ୍ରଗତି ଘଟାଇବା ଏବଂ ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ସୀମିତ ରଖୁବା । ଏହାଦ୍ଵାରା ଦେଶକୁ ବିଦେଶୀ ସରକାର, ସଂସ୍ଥା ବା ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରୁ ରକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିବ।

ଏହି ଯୋଜନାରେ, ୧୦ରୁ ୧୨ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ, ଅର୍ଥାତ୍ ୧୯୭୦ ସୁଦ୍ଧା ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଲାଗି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ୧୯୮୦ ସୁଦ୍ଧା ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ହୋଇପାରିନଥିଲା । ତଥାପି ଏହାକୁ ଯୋଜନାର ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରୂପେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପୋଷଣ ନକରି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୧୯୯୧ ରେ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ପ୍ରଚଳିତ ହେବା ପରେ ଆର୍ଥିକ ଉଦାରୀକରଣ ଏବଂ ଉନ୍ମୁକ୍ତ ବଜାର ଏହି ‘ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା’ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରତି ଶକ୍ତି ଧକ୍‌କା ପହଞ୍ଚାଇଅଛି ।

(ଘ) ବେକାରୀ ଦୂରୀକରଣ :
ବେକାରୀ ସମସ୍ୟାର ଯେତେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ଦାରିଦ୍ର୍ୟତା ସେତେ ବିସ୍ତୃତ ହୁଏ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ବେକାରୀ ଦୂରୀକରଣ, ଯୋଜନାର ଏକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭାବେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ଯୋଜନାର ଆରମ୍ଭରୁ ଏଥୁପ୍ରତି ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉନଥିଲା । ମାତ୍ର ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ପ୍ରଥମ କରି ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା ଏକ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ବୋଲି ଗୁରୁତ୍ଵର ସହ ବିଚାର କରାଯାଇ ଏହାର ପ୍ରତିକାର ଲାଗି ବିହିତ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ମାତ୍ର ଏହି ଯୋଜନା ପରେ ପରେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୁନର୍ବାର ଏକ ଗୌଣ ଲକ୍ଷ୍ୟର ସ୍ଥାନ ନେଲା । ତଥାପି ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାଳ କାଳରେ, ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଅର୍ପଣ କରିଅଛନ୍ତି । କାରଣ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇ ଆସୁଛି ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ଓ ଶେଷରେ ତୁଳନାତ୍ମକଭାବେ ଦେଖିଲେ ବେକାରୀ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଘଟୁଅଛି । ଯୋଜନା ଆୟୋଗର ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୯୯୨ ସୁଦ୍ଧା ହିସାବରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ନୂତନ ନିଯୁକ୍ତି ସନ୍ଧାନରେ ଦେଶର ୨୩ ନିୟୁତ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି ।

(ଙ) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ :
ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଯୋଜନା କଳ ଆରମ୍ଭରୁ ପୋଷଣ କରାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯୋଜନାର ଦୁଇଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ, ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଶେଷ ସୁଦ୍ଧା, ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଯୋଜନାର ବିଶେଷ ସୁଫଳ ମିଳିପାରିନଥିଲା । ୭୦ ଦଶକ ଆରମ୍ଭରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵାଧୀନତା ବେଳର ଅବସ୍ଥା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା, ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଜନା ଯାହା ଆର୍ଥନୀତିକ କ୍ଷମତାକୁ ତଥାପି କେତେ ଜଣଙ୍କ ପାଖରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ କରି ରଖୁଥୁଲା ଓ ମୁଦ୍ରାଙ୍ଗୀତିର ଚାପ ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଥମ କରି ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିହିତ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସୀମାରେଖା ତଳେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ଆକାର ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୪୬ ଭାଗରୁ ହ୍ରାସ ଘଟାଇ ୧୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ୨୭ ଭାଗରେ ପହଞ୍ଚାଇବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୋଷଣ କଲା । ମାତ୍ର ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଫଳତା ହାସଲ ଦାବି କରୁଥିବା ବେଳେ ଏକ ପୁନଃ ହିସାବରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ୧୯୮୭-୮୮ ବର୍ଷ ସୁଦ୍ଧା ଭାରତର ୩୯.୩ ଭାଗ ଲୋକ ଦରିଦ୍ର ସୀମାରେଖା ତଳେ ବସବାସ କରନ୍ତି ।

(ଚ) ଆଧୁନିକୀକରଣ :
ଆର୍ଥନୀତିକ ଆଧୁନିକୀକରଣ କହିଲେ ଉତ୍ପାଦନ ପଦ୍ଧତି ଓ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବୈପ୍ଳବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଇ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ଓ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତାର ହାସଲକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଜ୍ଞାନ ଓ ଉନ୍ନତ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରଥମରୁ ପୋଷଣ କରଯାଇଥିଲେ ହେଁ ସ୍ଵାଧୀନତା ପରଠାରୁ ଆର୍ଥିକ ଅପଗ୍ରସରତା ବିଦେଶୀ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ଉପରେ ଏ ଦିଗରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲା । ତେଣୁ ଏପରିକି ଷଷ୍ଠ ଯୋଜନା କାଳରୁ ଏଥୁପ୍ରତି ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଅର୍ପଣ କରାଯାଇ ଆସୁଅଛି ।

ଏ ସବୁ ହେଲା ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଯାହା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଭାରତକୁ ଏକ ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରଦାନ କରିପାରିବ । ଭାରତରେ ପ୍ରଣୀତ ଆର୍ଥନୀତିକ ଯୋଜନା କାଳକୁ ମୋଟାମୋଟି ସମୀକ୍ଷା କରି ସଫଳତାର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗଗୁଡ଼ିକୁ ଉପସ୍ଥାପନା କର। (Give a presentation of the success of development planning in India by mak- ing a over all description of different five year plans since Independence.)
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଭାରତର ମାନ୍ଦା ଓ ଅନଗ୍ରସର ଆର୍ଥନୀତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅସମାନ ବଣ୍ଟନର ବିଷମ – ସ୍ଥିତିରୁ ମୁକ୍ତ କରି ପ୍ରଗତି ତଥା ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଯୋଜନାକୁ ମୁଖ୍ୟ ଅସ୍ତ୍ର ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାର ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଜବାହାରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ଗଠନ ହେଲା । ଯୋଜନା ଆୟୋଗର ମୂଳ ଚିଠା ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ଭାରତ ସରକାର ୧, ଏପ୍ରିଲ, ୧୯୫୧ ଠାରୁ ଦେଶରେ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କରି ଆସୁଅଛନ୍ତି ।

ଭାରତରେ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ଦିନଠାରୁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାଗୁଡ଼ିକର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତାକୁ ମୋଟାମୋଟି ସମୀକ୍ଷା କଲେ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କ ଆଶା ଆକାଂକ୍ଷା ପୂରଣ କରିପାରି ନାହିଁ । ଯଥା, ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନା କାଳରେ ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ୍ଵଚିତ୍ ପୂରଣ ହୋଇଛି । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନର ଅଭାବ ହିଁ କାରଣ ରୂପେ ଅବିହିତ ହୁଏ । ତଥାପି ପ୍ରଣୀତ ଯୋଜନାକୁ ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସଫଳ ପ୍ରୟାସ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର କେତେକ ଧନାତ୍ମକ ପ୍ରଭାବ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଏହାର ସଫଳତା ପ୍ରତିପାଦନ କରି ସମସ୍ତଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରେ ।

ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ସଫଳତା (Achievements of Economic Planning): ନିମ୍ନଲିଖତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ସଫଳତାକୁ ବିଚାର କରାଯାଏ ।
(କ) ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଧାରା (Growth Performance): ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରେ ଭାରତର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ବଳ ଥିଲା ଓ ବଜାର ଭିଭିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ସହାୟତାରେ ଏହାର ପ୍ରଗତି ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ତେଣୁ ଯୋଜନାକୁ ପ୍ରଗତିର ଏକ ଆୟୁଧ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ଓ ଏହାର ସୁଫଳ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମ ଯୋଜନା କାଳରେ ହିଁ ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇ ଆସୁଅଛି । ୧୯୫୦-୫୧ ରୁ ୯୬-୯୭ ମଧ୍ୟ ଭାରତର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସ୍ଥିତିକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କଲେ ୫୦-୫୧ ଠାରୁ ୮୦-୮୧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭାରତର ବାର୍ଷିକ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ହାରାହାରି ୩.୪ ଭାଗ ଥିବାବେଳେ ୮୧ ରୁ ୯୭ ମଧ୍ଯରେ ଏହା ବାର୍ଷିକ ୫.୫ ଭାଗ ହୋଇଅଛି । ଏହା ନିଟ୍ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ସେହିପରି ମୁଣ୍ଡପିଛା ନିଟ୍ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ୫୦-୫୧ ରୁ ୮୦-୮୧ ମଧ୍ୟରେ ବାର୍ଷିକ ୧.୨ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିବାବେଳେ ୮୧ ରୁ ୯୭ ମଧ୍ଯରେ ୩.୩ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

ଜାତୀୟ ଆୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭରୁ ୯୩-୯୪ ବଜାର ଦରରେ ଏହା ୧୩୨,୩୬୭ କୋଟିରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଶେଷସୁଦ୍ଧା (୯୬-୯୭) ୮୫୨, ୦୮୫ କୋଟିରୁ ପହଞ୍ଚିଛି ଓ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ସେହି ଦର ଓ ସେହି କାଳ ମଧ୍ୟରେ ୩୭୮୭ ଟଙ୍କାରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ୯୦୦୭ ଟଙ୍କା ହୋଇଛି । ଏହା ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ ମୁଖ୍ୟ ସଫଳତାର ଦିଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ।

(ଖ) କୃଷି ପ୍ରଗତି (Progress in Agriculture)):
ଭାରତ ଏକ କୃଷି ପ୍ରଧାନ ଦେଶ ହେଲେ ହେଁ ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରେ ଦେଶର ଖାଦ୍ୟାଭାବ ସ୍ଥିତି ଏକ ଗୁରୁତର ସମସ୍ୟା ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥିଲା ଓ ଏଥିପାଇଁ ଅମାଦାନୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଚୁର ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ପଡୁଥିଲା । ମାତ୍ର, ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ ଫଳରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନଗ୍ରସରତାର କାରଣ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇ ବିହିତ ପଦକ୍ଷେପମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଭୂସଂସ୍କାର ନୀତି ପ୍ରଣୟନ । ଏହା କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଶୋଷଣମୁକ୍ତ କରିବା ସହ କୃଷି ଉତ୍ପାଦକତା ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇ ପାରିଛି । ଫଳରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତ ଆଜି ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ହାସଲ କରିଛି । ପୁନଶ୍ଚ, ୧୯୬୨ ରୁ ଭାରତୀୟ କୃଷିରେ ନୂତନ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗ ବା ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଫଳସ୍ଵରୂପ ଉତ୍ପାଦନରେ ଏକ ବେଜ୍‌ବିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇଛି, ଯଥା- ଭାରତରେ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ୧୯୫୦-୫୧ରେ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଥ‌ିବାବେଳେ ୧୯୯୬-୯୭ରେ ତାହା ୧୯୯ ନିୟୁତ ଟନ୍‌ରୁ ୮୨ ନିୟୁତ ଟନ୍ ହୋଇପାରିଛି । ଏହାସବୁ କୃଷି ପ୍ରଗତିରେ ଯୋଜନାର ସୁଫଳ ଅଟେ।

(ଗ) ଶିଳ୍ପ ପ୍ରଗତି (Progress in Industry):
ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରେ ଶିଳ୍ପର ଭିଭିଭୂମି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ବଳ ଥୁଲା ଓ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶକୁ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତିର ଚାବିକାଠି ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଇ ବିଶେଷ କରି ଦ୍ଵିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାର ଫଳସ୍ଵରୂପ ଦେଶରେ ଆଜି ଶିଳ୍ପ ପ୍ରସାର ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି । ଏଣୁ ବହୁଳ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ ଦ୍ବାରା ମୌଳିକ ଓ ପୁଞ୍ଜିଭିଭିକ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ ଅଧୀନରେ ଗଢ଼ି ଉଠିଛି ଓ ଯନ୍ତ୍ରାଂଶ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶର ନିର୍ଭରଶୀଳତା ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହା ଦୁଇ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରମାଣିତ । ତାହାହେଲେ ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ଓ ନିଟ୍ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଉପଲବ୍ଧ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଉପଭୋଗ ଦ୍ରବ୍ଯ।

ଫଳରେ ଦେଶରେ ପୁଞ୍ଜି ସୃଷ୍ଟି ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ୧୯୫୦-୫୧ରେ ସଞ୍ଚୟ ସମୁଦାୟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନର ୧୦. ୪ ଭାଗ ଥ‌ିବାବେଳେ ୯୬-୯୭ରେ ଏହା ୨୬.୧ ଭାଗକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ତେଣୁ, ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବିଶେଷ କରି ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ପରିଚାଳିତ କରି ଓ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଯୋଜନାର ଫଳସ୍ଵରୂପ ଆମ ଦେଶ ଶିଳ୍ପ ସମୃଦ୍ଧ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବୈଦେଶିକ ଚାପରୁ ମୁକ୍ତ ହୋଇପାରିଛି ।

(ଘ) ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ (Development of Infrastructure):
ଆର୍ଥନୀତିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି କ୍ଷେତ୍ର କହିଲେ ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଶକ୍ତି, ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହା ସବୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସହଯୋଗ ଓ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରୁଥିବାରୁ ଭିଭିଭୂମିର ଅନଗ୍ରସରତା ପ୍ରଗତିର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ହୁଏ । ମାତ୍ର ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ କେବେ ବଜାରଭିଭିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମ୍ଭବ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ଭାରତ ପରି ଅନଗ୍ରସର ଦେଶରେ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ବହୁଳ ପୁଞ୍ଜି ଆବଶ୍ୟକ କଲାବେଳେ ଲାଭଦାୟକ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ, ଏହା ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ଦାୟିତ୍ଵ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ ଓ ସରକାର ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଅଧୀନରେ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରି ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ଘଟାଏ । ଫଳସ୍ଵରୂପ, ଶକ୍ତି, ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପ୍ରଗତି ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ।

(ଙ) ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ବିକାଶ (Development of Public Sector):
ଯୋଜନାର ସବୁଠାରୁ ସଫଳ ଦିଗ ହେଲା ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ଅଭ୍ୟୁଦୟ । ଏହି ଉଦ୍ୟୋଗ ସହାୟତାରେ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅଧ‌ିକ ସଙ୍ଗଠିତ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରାଯାଇପାରିଛି । ଜାତୀୟ ସ୍ୱାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାର ଅବଦାନ ଅତୁଳନୀୟ । ଏହା ଜାତୀୟ ଗୋପନୀୟତା ରକ୍ଷା କରି ଉପଭୋକ୍ତା ମାନଙ୍କ ସ୍ଵାର୍ଥରକ୍ଷା ଠାରୁ ବିପୁଳ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଅନାଗ୍ରହ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଯୋଜନା କାଳରେ ଏହି ଉଦ୍ୟୋଗରେ ସମୁଦାୟ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶରେ ଅଂଶ ୪୫ ଭାଗକୁ ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇପାରିଥିଲା । ପୁନଶ୍ଚ, ସରକାରୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ସଂଗ୍ରହ ଓ ଏହାର ଗତିଶୀଳତା ପ୍ରତି ଯତ୍ନବାନ୍ ହେବା ଫଳରେ ଦେଶରେ ଘରୋଇ ସଞ୍ଚୟ ବୃଦ୍ଧି ଓ ପୁଞ୍ଜି ଗଠନର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଅଛି ।

(ଚ) ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର (Educational Progress):
ଏହା ମଧ୍ଯ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ଏକ ସଫଳ ଦିଗ ଯେ ଭାରତରେ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର କାରଣରୁ ଭାରତର ଶିକ୍ଷା, ବ୍ୟବସ୍ଥା ପୃଥ‌ିବୀରେ ଆଜି ତୃତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରୂପେ ପରିଚିତ ହୋଇପାରିଛି । ନାମ ଲେଖା କ୍ଷେତ୍ରରେ ୫୦- ୫୧ରେ ୨୩୯ ଲକ୍ଷ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ନାମ ଲେଖାଇଥିବା ବେଳେ ଏହି ସଂଖ୍ୟା ୯୬-୯୭ରେ ୧୮୨୭ ଲକ୍ଷକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇପାରିଛି । ୬ ରୁ ୧୧ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ନାମଲେଖା ହାର ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୩୧ ଭାଗରୁ ୮୪ ଭାଗକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ୧୧ ରୁ ୧୪ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ନାମ ଲେଖା ହାର ୧୩ ରୁ ୬୮ ଭାଗ ଓ ୧୪ ରୁ ୧୭ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ୫.୩ ଭାଗରୁ ୩୨.୪ ଭାଗକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

କଲେଜ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ନାମଲେଖା ସଂଖ୍ୟା ୩.୬ ଲକ୍ଷରୁ ୪୩ ଲକ୍ଷକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏହାସବୁ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ବିଭିନ୍ନ ସଫଳ ଦିଗ ଅଟେ । ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଏହା ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଛି କି ଯୋଜନାର ଫଳସ୍ଵରୂପ ଭାରତ ପରି ଏକ ଅନଗ୍ରସର ଓ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଦେଶରେ ଆଧୁନିକୀକରଣର ହାର ପହଞ୍ଚି ପାରିଥିବାବେଳେ ଅଧିକ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରିଛି । ପ୍ରଫେସର D.T. Lakdawala ଙ୍କ ମତରେ ଭାରତରେ ଯୋଜନାର ସୁଫଳ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରୁ ବିଚାର କରାଯାଇପାରେ । ତାହାହେଲା ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଓ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ, ସଞ୍ଚୟ ଓ ବିନିଯୋଗ ବୃଦ୍ଧି, ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା, ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ, ମାନବ ସମ୍ବଳର ବିକାଶ, ବ୍ୟାଙ୍କ ସେବାର ପ୍ରସାର, ସମବାୟ ବଜାର ସୃଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦି ।

ମାତ୍ର ଏହି ସଫଳତାଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଜନାର ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ତୁଳନାରେ ସୀମିତ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ। ଯୋଜନାର ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଯଦି ଭାରତରେ ଉପଲବଧୂ ହୋଇ ପାରିଥାନ୍ତା, ତେବେ ଭାରତ ଆଜି ଗରିବ ହୋଇ ରହିନଥାନ୍ତା । ତେଣୁ ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ଭାରତରେ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ହୋଇପାରି ନାହିଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 3 ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂସ୍କାର

Question ୮।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ବିଫଳତାକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କର। (Show the Failures of Planning in India.)
Answer:
ପ୍ରଗତିର ମୁଖ୍ୟ ଅସ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଯୋଜନା ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବରୁ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରି ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ସମ୍ବିଧାନରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ଏହାର କେତେକ ସଫଳତା ପ୍ରତିପାଦନ ହେଲେ ହେଁ, ଭାରତବାସୀଙ୍କ ଆଶା ଆଙ୍କାକ୍ଷା ପୂରଣ ପରିପାରି ନାହିଁ । କାରଣ ସମୟାନୁକ୍ରମିକ ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଠାରୁ ଯୋଜନା ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଇଛି । ଏହା ଆସୁଭାଜନ ହୋଇନ ପାରିବାର କାରଣ ହୁଏ ଓ ଯୋଜନାର ବିଫଳତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ।

ଯୋଜନାର ବିଫଳତା (Failures of Economic Planning): ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନର ବିଭିନ୍ନ ବିଫଳତା ଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଗଲା
(କ) ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ କୌଶଳ
(ଖ) ଯଥାର୍ଥ ବିତ୍ତୀୟ ନୀତିର ଅଭାବ
(ଗ) ବିନିଯୋଗ ପ୍ରତି ଅନାବଶ୍ୟକ ଗୁରୁତ୍ଵ
(ଘ) ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଶିଳ୍ପନୀତି
(ଙ) କୃଷିପ୍ରତି ଅବହେଳା
(ଚ) ଅବହେଳିତ ନିୟୋଜନ କ୍ଷେତ୍ର
(ଛ) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତି ଅବହେଳା
(ଜ) ଅସଫଳ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ।

(କ) ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ କୌଶଳ (Inappropriate Technique):
ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନା ଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଏହା ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଭାରତରେ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନକାରୀ ମାନେ ବିଶେଷ ଆଶାବାଦୀ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୋଜନାର କଳେବର ତା’ର ପୂର୍ବ ଯୋଜନା ଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ଅଟେ । ତେଣୁ, ଯୋଜନା ଗୁଡ଼ିକୁ ଆବଶ୍ୟକତାରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ବେଳେ ସମ୍ବଳ ସଂଗ୍ରହ ଦିଗ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଇ ପାରିନାହିଁ । ଫଳରେ ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅସଫଳତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ସେହିପରି କେତେକ ଅସଫଳ ଦିଗ ହେଲା ଜାତୀୟ ଆୟ, ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ, କୃଷି, ବୈଦେଶିକ ଦେୟ, ସଞ୍ଚୟ ଓ ବିନିଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି । ଏହିସବୁ କ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରକୃତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସର୍ବଦା ଧାର୍ଯ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟର ପଛରେ ପଡ଼ିଥାଏ ।

(ଖ) ଯଥାର୍ଥ ବିତ୍ତୀୟ ନୀତିର ଅଭାବ (Absence of Financial Strategy):
ଯଥାର୍ଥ ବିଭିୟ ନୀତି ପ୍ରୟଣନ ନ ହେବାରୁ ଯୋଜନାର ଧାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବଳ କେବେ ସଙ୍ଗ୍ରହୀତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର କାମଚଳା ଆକଳନ କରନ୍ତି ଯାହା ବିଭିୟ ନିଅଣ୍ଟ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହି ନିଅଣ୍ଟ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୋଜନା କାଳରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି ଓ ଆର୍ଥିକ ଅସ୍ଥିରତାର କାରଣ ହୋଇ ବିଶେଷ କରି ମୁଦ୍ରାଙ୍ଗୀତି ଘଟାଇଛି ।

(ଗ) ବିନିଯୋଗ ପ୍ରତି ଅନାବଶ୍ୟକ ଗୁରୁତ୍ଵ (Misplaced faith in Investment):
ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ଲାଗି ବିନିଯୋଗ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ; ମାତ୍ର ଏହା ପ୍ରଗତିର ସ୍ଵାଧୀନ ଉପାଦାନ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ଯୋଜନା ଅଧୀନରେ ବିନିଯୋଗ ପ୍ରତି ଯେତିକି ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସେତିକି ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଫଳସ୍ଵରୂପ ସମନ୍ଵୟ ଅଭାବରୁ ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେତେ ସୁବିଧା ମିଳିପାରେ ନାହିଁ । ଏହିପରି ଗୁରୁତ୍ଵରେ ଅବହେଳିତ ପ୍ରଗତିର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ଦକ୍ଷତାରେ ବୃଦ୍ଧି, କୌଶଳର ଉନ୍ନତି, ଉନ୍ନତ ପଦ୍ଧତିର ଅବଲମ୍ବନ, ପରିଚାଳନା, କାର୍ଯ୍ୟ ପରିସରର ଉନ୍ନତି, ମାନର ସମ୍ବଳର ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି । ଏହିସବୁ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ଓ ସମନ୍ବୟର ଅଭାବରୁ ମାନବ ସମ୍ବଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ଅମର୍ଭ ସେନ ଓ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନୀ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ପରି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଭାରତ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ବିକାଶ ସାମିଲ୍ ହୋଇନଥାନ୍ତେ ।

(ଘ) ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଶିଳ୍ପନୀତି (Defective Industrial Strategy):
ମହଲାନୋବିସ୍କଙ୍କ ମଡ଼େଲରେ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତୁରନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଆସ୍ଥା ପ୍ରକଟ କରାଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ଯୋଜନା ଅଧୀନରେ ଏହାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ । କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଲାଗୁ ହେଲେ ହେଁ ସେମାନେ ବଜାର ସୁବିଧା ପାଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ପ୍ରଚଳିତ ଏକଚ୍ଛତ୍ର ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ବଜାର ଆଇନ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ଵାର୍ଥରକ୍ଷା କରିପାରିଲା ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ, ଉଦାରୀକରଣ ଓ ଜଗତୀକରଣ ଫଳରେ ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ ନୂତନ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ଆଗରେ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଗଲା । ତେଣୁ, ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯୋଜନା ଦକ୍ଷତାବିହୀନ ପ୍ରତିଯୋଗିମାନ ସୃଷ୍ଟି କରି ଏହାର ଭିତ୍ତିଭୂମିକୁ ଅଧ‌ିକ ଦୁର୍ବଳ କରିଦେଲା ।

(ଙ) କୃଷି ପ୍ରତି ଅବହେଳା (Neglect of Agriculture):
ଭାରତ ଭଳି କୃଷିପ୍ରଧାନ ଦେଶରେ କୃଷି ପ୍ରତି ଆବଶ୍ୟକ ଗୁରୁତ୍ବ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇ-ପାରିଲା ନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ ପ୍ରତି ଯେତିକି ଗୁରୁତ୍ବ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ତା ର ସୁଫଳ ୭୪ ଭାଗ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଅନ୍ୟାୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ । ତେଣୁ, ବିକାଶର ସୁଫଳ ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଲା ନାହିଁ ଓ ଗ୍ରାମୀଣ କ୍ଷେତ୍ର ଆଜି ବି ପୂର୍ବ ପରି ଅବହେଳିତ ହୋଇ ରହିଗଲା । କୃଷି ପ୍ରତି ଗୁରୁତ୍ଵ ହ୍ରାସ ଘଟି କୃଷିର ଜାତୀୟ ଆୟରେ ଅଂଶ କ୍ରମାଗତ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଲା ।

(ଚ) ଅବହେଳିତ ନିୟୋଜନ କ୍ଷେତ୍ର (Neglect of Employment Strategy):
ଯୋଜନା ଅଧୀନରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ କାମ ବା ବେକାରୀ ଦୂରୀକରଣ ଏକ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲେ ହେଁ, ଭାରତରେ ଯୋଜନା ପରେ ଯୋଜନାର ଆକଳନରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ବେକାରୀ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଅଛି । ଅବଶ୍ୟ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହିଁ ଦାୟୀ; ମାତ୍ର, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ରୋକିବାରେ ଯୋଜନା ସମ୍ପୂର୍ଣ ବିଫଳ ହୋଇଛି ଓ ଲୋକନୀତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ପକ୍ଷପାତିତା ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଯୋଜନା କାଳରେ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ନିୟୋଜନ ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରିନାହିଁ । କେତେକ ସ୍ବ-ନିୟୋଜନ ନୀତି ପ୍ରଣୀତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ତାହା ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଅସହାୟତା ପ୍ରକାଶ କରେ । ସମ୍ବଳ ସ୍ଵଳ୍ପତା ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ । ଶେଷରେ, ସରକାର ଶିକ୍ଷାକୁ ଧନ୍ଦାମୂଳକ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ବିଫଳ ହୋଇଛନ୍ତି ।

(ଛ) ସାମାଜିକ, ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତି ଅବହେଳା (Neglect of Social Justice) :
ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ଦିଗ ହେଲା ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଓ ଆର୍ଥନୀତିକ ଅସମାନତା ହ୍ରାସ । ମାତ୍ର ଯୋଜନାର ଫଳସ୍ଵରୂପ ଏହି ଦୁଇ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଉନ୍ନତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଗ୍ରାମୀଣ ଜୀବନରେ ଏହି ସମସ୍ୟାର ତୀବ୍ରତା ଅଧିକ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । ଯଥା, ଅନୁନ୍ନତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଆଜି ବି ମା’ କୋଳରୁ ଛୁଆ ବିକ୍ରି ଓ ଖାଦ୍ୟାଭାବ ଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ବା ଅନାହାର ମୃତ୍ୟୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ତେଣୁ, ଯୋଜନା ଆଜି ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ବିଫଳ ହୋଇଅଛି । ଏକ ଅଣସମର୍ଥିତ ସୂତ୍ରକୁ ଆଧାର କରି ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ କି ଭାରତର ପ୍ରାୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଲୋକ ଦରିଦ୍ର ସୀମାରେଖା ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି ଓ ସେମାନେ ଜୀବନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଆବଶ୍ୟକତା ଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କରିପାରିନଥାନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ, ଦେଶରେ ସମାନ୍ତରାଳ କଳାବଜାର ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ କେତେକ ମୁଷ୍ଟିମେୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଧ‌ିକରୁ ଅଧିକ ଧନୀ ହେବାରେ ଲାଗିଛନ୍ତି।

(ଜ) କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଫଳତା କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା (Implementation Failure):
ଯୋଜନାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଅସଫଳ ଦିଗ ହେଲା ଯୋଜନାର ଆକଳନ ମୋଟାମୋଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଲେ ହେଁ ଏହାର ସୁଫଳ ଲୋକମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ପାଖରେ ପହଞ୍ଚି ପାରୁନାହିଁ । ଏହା ଦୁର୍ନୀତିକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରି ଗରିବ ମାନଙ୍କ ଶୋଷଣର ଏକ ପନ୍ଥା ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଲାଣି । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ହେଲା ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନକାରୀ ଯୋଜନାର ନିମ୍ନ ସ୍ତରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପ୍ରତି ସଚେତନ ନୁହନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ, ଯୋଜନାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ସମୟସାପେକ୍ଷ ଫଳରେ ଏହା ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଶେଷରେ, କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଏଜେଣ୍ଟମାନେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନକାରୀ ସେମାନଙ୍କ ଉପରୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହରାଇ ବସନ୍ତି।

ତେଣୁ, ଭାରତରେ ପ୍ରଣୀତ ଯୋଜନାକୁ ଏକ ଅସଫଳ ପ୍ରୟାସ କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଏହି ଅସଫଳତା କାରଣରୁ ଯୋଜନାକୁ ଆମେ ତ୍ୟାଗ କରିପାରିବା ନାହିଁ । କାରଣ ଏହା ଯେଉଁ ଢାଞ୍ଚାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆବଶ୍ୟକ କରିବ, ଭାରତ ତା’ର ମୁକାବିଲା କରିପାରିବ ନାହିଁ । ବରଂ, ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କ ଅଧିକ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନ ହେବାଭଳି ଅସଫଳ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ବିହିତ ପ୍ରତିକାର ବ୍ୟବସ୍ଥାମାନ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପସ୍ଥାପନା କରେ ।

Question ୯।
୧୯୯୧ ଠାରୁ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ସଂସ୍କାରମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପସ୍ଥାପନା କର ।
(Eplain the main objectives of the Economic Reform Programmes of 1991.) ବା, ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ୧୯୯୧ର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଉପସ୍ଥାପନା କର ।
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରୁ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପ୍ରଗତିର ଢାଞ୍ଚା ପ୍ରାୟ ୧୯୯୦-୯୧ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିଥିଲା । ମାତ୍ର ସପ୍ତମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳର (୮୫ରୁ୯୦) ଶେଷରେ ଭାରତର ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଦେୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଟିଳ ସ୍ଥିତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା । ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ବିଶ୍ବବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ମୁଦ୍ରା ପାଣ୍ଠିରୁ ବଡ଼ ଧରଣର ଋଣ ପାଇଁ ଆବେଦନ କଲେ। ବିଶ୍ଵବ୍ୟାଙ୍କ ତଥା ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ମୁଦ୍ରାପାଣ୍ଠି ଭାରତକୁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହ ସମସ୍ୟାର ସ୍ଥାୟୀ ସମାଧାନ ପାଇଁ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଇବାକୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇଲେ । ତେଣୁ ଭାରତ ସରକାର ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ୧୯୯୧ ଠାରୁ ଦେଶରେ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରମାନ ନୀତିଗତ ଭାବେ ପ୍ରଣୟନ କଲେ । ଏହା ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରୁ ପ୍ରଚଳିତ ପ୍ରଗତିର ଢାଞ୍ଚା ବଦଳାଇ ଦେଲା ଓ ୧୯୯୧ ଠାରୁ ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଥମ ପିଢ଼ିର ସଂସ୍କାର (Economic Reforms of First Generation)ରୂପେ ଆଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।

ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ:
୧୯୯୧ ପରଠାରୁ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଯେଉଁ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରମାନ ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା, ସେ ସବୁର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରହିଲା ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି, ମୁଦ୍ରାଙ୍ଗୀତି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଭଣ୍ଡାର ବୃଦ୍ଧି, ବାଣିଜ୍ୟ ନିଅଣ୍ଟ ହ୍ରାସ ଇତ୍ୟାଦି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ପାଇଁ ନୂତନ ସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନଲିଖ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରନ୍ତି ।
(କ) ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହ୍ରାସ
(ଖ) ଘରୋଇ ବଜାରକୁ ବିଦେଶୀ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକାରୀଙ୍କ ଲାଗି ଉନ୍ମୁକ୍ତ ।
(ଗ) ଆର୍ଥନୀତିକ ଉଦାରୀକରଣ
(ଘ) ଭାରତୀୟ ଓ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ ।

(କ) ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହ୍ରାସ (Abandonment of Priority Development of the Public Sector):
ଯେତେବେଳେ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ନିଅଣ୍ଟିଆ ଅବସ୍ଥା ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ଭଳି ଦେଖାଦେଲା, ସେତେବେଳେ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ ପ୍ରତି ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଲା । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅନାବଶ୍ୟକ ନିଯୁକ୍ତି, ହାରାହାରି ପରିବ୍ୟୟ ବୃଦ୍ଧି, ‘ବଜାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ, କଞ୍ଚାମାଲର ଅପବ୍ୟବହାର, କାର୍ଯ୍ୟ ଦିବସ ନଷ୍ଟ ଆଦି କାରଣରୁ ସମ୍ଭବ ହେଲା।

ଏଥ‌ିପାଇଁ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କୋହଳନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇ ଆବଶ୍ୟକ ଓ ଯଥାର୍ଥସ୍ଥଳେ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋଗମାନଙ୍କୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଗଲା । ତେଣୁ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ଅଧୀନରେ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ ଲାଗି ୧୯୫୬ ଠାରୁ ସଂରକ୍ଷିତ ଥିବା ୧୭ ଟି ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ୯ଟି ଶିଳ୍ପକୁ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋଗ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସରକ୍ଷଣ ମୁକ୍ତ କରାଗଲା ଓ ବିଶେଷ କରି ପ୍ରତିରକ୍ଷା ଓ ରଚନାତ୍ମକ କ୍ଷେତ୍ର ବା ଢାଞ୍ଚାଗତ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗ ଅଧୀନରେ ରଖାଗଲା । ଏହି ଉଦ୍ୟୋଗର ଆଧୁନିକୀକରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରଖାଗଲା । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଲୁହା, ଇସ୍ପାତ୍, ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଓ ପରିବହନ ଭଳି ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ସଂରକ୍ଷଣ ମୁକ୍ତ କରାଗଲା । ଏହି ସଂସ୍କାର, ଘରୋଇକରଣର ଭିତ୍ତିପ୍ରସ୍ତର ସ୍ଥାପନା କରେ।

(ଖ) ଘରୋଇ ବଜାରକୁ ବିଦେଶୀ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକାରୀଙ୍କ ଲାଗି ଉନ୍ମୁକ୍ତ (Open door to foreign private investment):
ପୂର୍ବରୁ ଭାରତ ସରକାର ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ଓ ପୁଞ୍ଜି ସଂଗ୍ରହ ଲାଗି ବୈଦେଶିକ ସରକାର ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିଲେ; ମାତ୍ର, ବିଦେଶୀ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକାରୀମାନଙ୍କ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକାରୀମାନଙ୍କ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନୀତି କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଏହି ବିନିଯୋଗକୁ ଯଥା ସମ୍ଭବ ସଙ୍କୁଚିତ କରୁଥିଲା । କିନ୍ତୁ ନୂତନ ନୀତି ବା ସଂସ୍କାର ଅଧୀନରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରକୁ କୋହଳ କରି ଏପରିକି ବିଦେଶୀ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶକୁ ଆହ୍ବାନ କରାଗଲା । ଏହା ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ଲକ୍ଷ୍ୟର ବିରୋଧାଚରଣ କରୁଥିଲେ ହେଁ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭବିଷ୍ୟତରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତା ଲାଗି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା । ଏହା ଆର୍ଥନୀତିକ ଉଦାରୀକରଣର ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରେ ।

(ଗ) ଆର୍ଥନୀତିକ ଉଦାରୀକରଣ (Liberalisation of the Economy):
ଆର୍ଥନୀତିକ ଉଦାରୀକରଣ କହିଲେ, ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସରକାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଭାବରେ ସମ୍ବଳ ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ସମ୍ବଳ ଯୋଗାଣ ସହିତ ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ, ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମୁକ୍ତ କରି ପ୍ରଗତିର ଧାରାକୁ ମୁକ୍ତ ବଜାର ଭିଭିକ ଅବସ୍ଥା ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ବା ଦାମ୍ ଓ ପ୍ରତିଯୋଗିତାକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେବାକୁ ବୁଝାଏ ।

ପୂର୍ବରୁ, ସରକାର ବିଭିନ୍ନ ସାମାଜିକ ଗୁରୁତ୍ବକୁ ଚିହ୍ନଟ କରି ଯୋଜନାର ସଫଳ ରୂପାୟନ ପାଇଁ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଉପରେ ବିଶ୍ଵାସ ରଖୁଥିଲେ । ଫଳସ୍ଵରୂପ, ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନ୍ଟ, ଦର ଓ ବଣ୍ଟନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ଆମଦାନୀ ଲାଇସେନ୍ସ ନୀତି, ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କ ଅଂଶଧନ ବିକ୍ରୀ, ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବୃହତ୍ତ ଶିଳ୍ପମାନଙ୍କ ବିନିଯୋଗକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା ।

ମାତ୍ର ଆର୍ଥନୀତିକ ସମସ୍ୟା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବାରୁ ସରକାର ଅନୁଭବ କଲେ ଯେ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଫଳରେ ଦୁର୍ନୀତି କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ହ୍ରାସ ପାଇ ପ୍ରଗତିର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ, ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ଅଧୀନରେ ସରକାର ଏହିସବୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଦୂର କରିବା ସହ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବଜାରଭିତ୍ତିକ ରୂପ ପ୍ରଦାନ କରି କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି, ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନରକ୍ଷା ଆଦି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଲେ ।

(ଘ) ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ (Integration of the Indian Economy with World Economy)
ଭାରତୀୟ ବଜାରକୁ ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବଜାରର ଉତ୍ଥାନ ଓ ପତନର ପ୍ରଭାବରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରଥମରୁ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ନୀତିମାନ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ମାତ୍ର, ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର କାଳରେ ବଜାରକୁ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବଜାର ଲାଗି ମୁକ୍ତ କରି ଦିଆଗଲା । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଭାରତର ଉତ୍ପାଦନ ଶୈଳୀକୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ କରିବା ସହ ଭାରତକୁ ମୁକ୍ତ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହାୟତାରେ ବିଶେଷ ପୁଞ୍ଜି ଓ ଆଧୁନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବା । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ମୁଦ୍ରାକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିନିମୟକ୍ଷମ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଗଲା । ଏହା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ପ୍ରଗତିର ଧାରାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପେ ପ୍ରଭାବିତ କରି ଭାରତକୁ ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରଦାନ କରିପାରିବ । ତେଣୁ ଭାରତରେ ପ୍ରଚଳିତ ୧୯୯୧ର ଉଦାରୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପରେ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନିଟି ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । ତାହା ହେଲା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଘରୋଇ କରଣ, ଉଦାରୀକରଣ ଓ ଜଗତିକରଣ । ଏହି ସଂସ୍କାରର ପ୍ରଭାବ ବିଶେଷ କରି ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Unit 2 Question Answer କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

I. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଚୟନ କର ।
[Choose the Correct answer of the following from the Alternatives as given]

Question ୧।
ପାରମ୍ପରିକ ଅର୍ଥରେ କୃଷି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
(i) ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ
(ii) ଉତ୍ପାଦନ
(iii) ଗୋପାଳନ
(iv) କୁକୁଡ଼ା ଚାଷ
Answer:
(i) ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ !

Question ୨।
ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥରେ କୃଷି କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
(i) ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ
(ii) ଗୋ-ପାଳନ
(iii) କୁକୁଡ଼ା ଚାଷ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି !

Question ୩।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଜନକ କିଏ ?
(i) ଡ.ଏମ୍. ସ୍ବାମୀନାଥାନ
(ii) ଡ. ନର୍ମାନ୍ ଇ.ବୋଇଲଗ୍
(iii) ପିଗୁ
(iv) ରବର୍ଟସନ୍ ।
Answer:
(ii) ଡ. ନର୍ମାନ୍ ଇ.ବୋଇଲଗ୍

Question ୪।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଉପାଦାନ:
(i) ଏଚ୍.ୱାଇ.ଭି ବିହନର ପ୍ରୟୋଗ
(ii) ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ର ଉପକରଣର ବ୍ୟବହାର
(iii) ରାସାୟନିକ ସାରର ପ୍ରୟୋଗ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

Question ୫।
କେଉଁ ମସିହାରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୬୫
(ii) ମାର୍ଶାଲ୍
(iii) ୧୯୬୨
(iv) ୧୯୬୦
Answer:
(i) ୧୯୬୫

Question ୬।
ଭାରତରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଲବର ଜନକ କିଏ ?
(i) ଡ.ଏମ୍. ସ୍ଵାମୀନାଥାନ୍
(ii) ପିଗୁ
(iii ମାର୍ଶାଲ
(iv) ମାଇଥପା
Answer:
(i) ଡ.ଏମ୍. ସ୍ଵାମୀନାଥାନ୍

Question ୭।
ଭାରତର ସ୍ବଳ୍ପ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର କାରଣ:
(i) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ
(ii) ଆଧୁନିକ କୃଷି ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବହାର
(iii) ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରୟୋଗ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(i) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୮।
ଭାରତର ପ୍ରଥମ ଶିଳ୍ପନୀତି କେବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୫୬
(ii) ୧୯୬୪
(iii) ୧୯୯୧
(iv) ୧୯୭୭
Answer:
(ii) ୧୯୬୪

Question ୯।
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ କେଉଁ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ?
(i) ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ
(ii) କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ
(iii) କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ
(iv) ସମସ୍ତଟି।
Answer:
(କ) ବୃହତ ଶିଳ୍ପ ।

Question ୧୦ ।
ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନସ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା କେବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୭୦
(ii) ୧୯୭୧
(iii) ୧୯୭୩
(iv) ୧୯୮୦
Answer:
(i) ୧୯୭୦

Question ୧୧।
M.R.T.P କମ୍ପାନୀ ଗୁଡ଼ିକର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ସୀମା କେତେ ?
(i) ୧୦୦ କୋଟ
(ii) ୨୦୦ କୋଟି
(ii) ୧୦୦ କୋଟିରୁ ଅଧିକ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(i) ୧୦୦ କୋଟ

Question ୧୨ ।
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ:
(i) ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସହବସ୍ତାନ
(ii) M.RIP ଆଇନ୍‌ର ଉଚ୍ଛେଦ
(iii) ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(i) ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସହବସ୍ଥାନ ।

Question ୧୩।
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତିରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟାତ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ କେତୋଟି ଶିଳ୍ପ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୮
(ii) ୮
(iii) ୧୨
(iv) ୧ ୦
Answer:
(ii) ୮

Question ୧୪ ।
ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନସ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦ କେଉଁ ଶିଳ୍ପନୀତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
(i) ୧୯୫୬
(ii) ୧୯୯୧
(iii) ୧୯୪୭
(iv) ୧୯୪୮
Answer:
(ii) ୧୯୯୧ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୧୫ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି କୃଷ୍ଣହୀରକ ?
(i) କୋଇଲା
(ii) ସିମେଣ୍ଟ
(iii) କାଠ
(iv) ଇଟା
Answer:
(i) କୋଇଲା ।

Question ୧୬ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳ ?
(i) କୋଇଲା
(ii) ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ
(iii) କାଠ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(ii) ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ

Question ୧୭ ।
ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ:
(i) ୧ ଲକ୍ଷ ଜନସଂଖ୍ୟା
(ii) ୩୦ଟି ଶଯ୍ୟା
(iii) ୩ଟି ବିଭାଗର ବିଶେଷଜ୍ଞ ଡାକ୍ତର
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(ଘ) ସମସ୍ତଟି ।

Question ୧୮।
ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା:
(i) ଶିକ୍ଷା
(ii) ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ
(iii) ବାସଗୃହ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

Question ୧୯ ।
ଭାରତର ପ୍ରଥମ ଶିକ୍ଷା ନୀତି କେବେ ଘୋଷଣା ହୋଇଥିଲା ?–
(i) ୧୯୬୮
(i) ୧୯୬୮ ।
(iii) ୨୦୨୦
(iv) ୧୯୯୧
Answer:
(iii) ୧୯୮୬

Question ୨୦ ।
ଆର୍ଥନୀତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା:
(i) ଶକ୍ତି
(ii) ପରିବହନ
(iii) ଯୋଗାଯୋଗ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୨୧ ।
ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳର ଉଦାହରଣ :
(i) ଜୁଆର
(ii) ସୌରଶକ୍ତି
(iii) ପବନ ଶକ୍ତି
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି

Question ୨୨ ।
ବ୍ୟବସାୟିକ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ:
(i) କୋଇଲା
(ii) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି
(iii) ଅଶୋଧୀତ ତୈଳ
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି ।

Question ୨୩ ।
ଅଣ-ବ୍ୟବସାୟିକ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ :
(i) କୋଇଲା
(ii) ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି
(iii) ଶୁଖୁଲା ଗୋବର
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iii) ଶୁଖୁଲା ଗୋବର

Question ୨୪ ।
ନିଃଶେଷ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ
(i) ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି
(ii) ସୌରଶକ୍ତି
(iii) ପବନ ଶକ୍ତି
(iv) ପବନ ଶକ୍ତି
Answer:
(i) ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି ।

Question ୨୫ ।
ଭାରତର ନୂତନ ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷା ନୀତି କେବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା :
(i) ୧୯୬୮
(ii) ୧୯୮୬
(iii) ୨୦୨୦
(iv) ୨୦୨୧
Answer:
(iii) ୨୦୨୦ ।

Question ୨୬ ।
ଭାରତୀୟ ରେଳ ଚଳାଚଳ କେଉଁ ମସିହାର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୫୩
(ii) ୧୯୫୪
(iii) ୧୯୮୦
(iv) ୧୯୭୦
Answer:
(i) ୧୯୫୩ ।

Question ୨୭।
କେଉଁ ମସିହାରେ ନୂତନ ଦୂର ସଞ୍ଚାର ନୀତି ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୮୦
(ii) ୧୯୯୧
(iii) ୨୦୦୦
(iv) ୨୦୦୧
Answer:
(i) ୧୯୯୧।

Question ୨୮।
କେଉଁ ମସିହା ଠାରୁ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଭୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୯୧
(ii) ୧୯୯୫ ।
(iii) ୧୯୯୦
(iv) ୧୯୮୦
Answer:
(ii) ୧୯୯୫ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୨୯।
କେଉଁ ମସିହାରେ ଜାତୀୟ ପୌଢ଼ଶିକ୍ଷା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୭୮
(ii) ୧୯୭୦
(ii) ୧୯୮୦
(iv) ୨୦ ୦ ୦
Answer:
(i) ୧୯୭୮

Question ୩୦।
କେଉଁ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଅଣ-ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ଷଷ୍ଠ
(ii) ପଞ୍ଚମ
(iii) ତୃତୀୟ
(iv) ପ୍ରଥମା
Answer:
(i) ଷଷ୍ଠ

Question ୩୧।
କେଉଁ ମସିହାରେ ଧନ୍ଦାମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୮୬
(ii) ୨୦୦୧
(iii) ୧୯୯୧
(iv) ୧୯୫୬
Answer:
(i) ୧୯୮୬ ।

Question ୩୨ ।
କେଉଁ ମସିହାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅନୁଦାନ ଆୟୋଗ (UGC)ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୫୬
(ii) ୧୯୭୦
(iii) ୧୯୮୦
(iv) 9090
Answer:
(i) ୧୯୫୬।

Question ୩୩ ।
କେଉଁ ମସିହାରେ ନବୋଦୟ ବିଦ୍ୟାଳୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୯୫-୯୬
(ii) ୧୯୮୦-୮୧
(iii) ୧୯୭୦-୭୧
(iv) ସମସ୍ତଟି ।
Answer:
(i) ୧୯୯୫-୯୬।

Question ୩୪ ।
କେଉଁ ମସିହାରେ ଜାତୀୟ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ମିଶନ (R.R.HM) ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୨୦୦୪
(ii) ୨୦୦୫
(iii) ୨୦୦୦
(iv) ୨୦୦୧
Answer:
(ii) ୨୦୦୫

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୩୫।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଅଂଶଦାର (ଦେଶ) :
(i) ଇଂଲଣ୍ଡ
(ii) ଆମେରିକା
(iii) ପାକିସ୍ତାନ
(iv) ଚୀନ୍
Answer:
(i) ଇଂଲଣ୍ଡ

Question ୩୬ ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଅଂଶୀଦାର ଦେଶ :
(i) ଇଂଲଣ୍ଡ
(ii) ଆମେରିକା
(iii) ଋଷ୍
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(ii) ଆମେରିକା

Question ୩୭।
ବହିଁବାଣିଜ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ଇଂଜିନ୍ । ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
(i) ରବର୍ଟସନ୍
(ii) ପିଗୁ
(iii) ରିକୋଡ଼ା
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ରବର୍ଟସନ୍

II. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସଠିକତା ପ୍ରମାଣ କର । ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ନ ବଦଳାଇ ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର ।
[Prove the correctness of the followings correct them if necessary you without changing words underlined]

Question ୧।
ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅବଦାନ ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨।
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଉଥିଲା ।
Answer:
୧୯୭୭ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତିରେ ।

Question ୩ ।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ୫ଟି ଖାଦ୍ୟ ଶସ୍ୟକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୪।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଅନ୍ୟ ନାମ ଗହମ ବିପ୍ଳବ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୫।
ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସ୍ଵଳ୍ପ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୬ ।
ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ର କୃଷିଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପ ଗୁଡ଼ିକର କଞ୍ଚାମାଲ ଯୋଗାଇଥାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୭।
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତିରେ ବୃହତ ଶିଳ୍ପ ଗୁଡ଼ିକୁ ତିନୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭାଜନ କରାଯାଇଥିଲା । ଉ. ୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତିରେ ବୃହତ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ୩ଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ୮। ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ।
Answer:
ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ।

Question ୯।
ପବନ ଶକ୍ତ ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳ
Answer:
ସଠିକ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୧୦।
କୋଇଲା ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟୀକ ଉତ୍ସ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୧।
୧୯୮୬ ମସିହା ଶିକ୍ଷା ନୀତିରେ ଦେଶରେ +୨ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୨ ।
ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସରକାର ପ୍ରାଥମିକ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୩ ।
୫୦,୦୦୦ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିଶିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
Answer:
୧ ଲକ୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିଶିଷ୍ଟ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।

Question ୧୪।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପ୍ରାଥମିକ ଭାବରେ ସଘନ ଆଞ୍ଚଳିକ ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (IADP) ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା କରାଯାଇଥିଲା !
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୫ ।
ବିଜୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବୀମା ସେବା ଯୋଜନା ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କର ଏକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୧୬ ।
ଆୟୁଷ୍ମାନ ଭାରତ ଯୋଜନା କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଏକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଜନା !
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୭ ।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାରତରେ ରବି ଋତୁରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାରତରେ ଖରିଫ୍ ଋତୁରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

Question ୧୮।
ପରିବହନ ଆର୍ଥନୀତିର ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ଉଦାହରଣ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୧୯।
୧୯୮୮ ମସିହାରେ ଜାତୀୟ ବାସଗୃହ ନୀତି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୦ ।
୧୯୯୧ ଶିଳ୍ପନୀତିରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ୧୭ଟି ଶିଳ୍ପକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ୮ଟି ଶିଳ୍ପକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖାଯାଇଥିଲା ।

Question ୨୨।
୧୯୯୭ ମସିହାରେ ନୂତନ ବିମାନ ଚଳାଚଳ ଆଇନ୍ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୩ ।
୨୦୦୦ ମସିହାରେ ଡାକ ସେବାର କମ୍ପ୍ୟୁଟିକରଣ କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
୨୦୧୧ ମସିହାରେ ଡାକ ସେବାର କମ୍ୟୁଟିକରଣ କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୨୪ ।
ପ୍ରୌଢ଼ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ୧୯୬୮ ମସିହା ଶିକ୍ଷା ନୀତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୫ ।
ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷାର ବିଶେଷୀ କରଣ ୧୯୮୬ ମସିହା ଶିକ୍ଷା ନୀତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍ ।

Question ୨୬।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ଭାରତ ପାରଂପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନି କରୁଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୭ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତର ଅଣ–ପାରଂପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନୀ କରୁଅଛି ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୮।
ସମସ୍ତ ରପ୍ତାନୀ ଓ ଆମଦାନୀ ଦ୍ରବ୍ୟ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ବାଣିଜ୍ୟ ପରିମାଣ ମିଳେ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୯ ।
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସମସ୍ତ ରପ୍ତାନୀ ଓ ଆମଦାନୀର ମୂଲ୍ୟକୁ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ମୂଲ୍ୟ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୩୦।
ଭାରତର OPEC ସଂଗଠନ ଦେଶଗୁଡ଼ିକୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ରପ୍ତାନୀ ଓ ଆମଦାନୀ କରୁଛି ।
Answer:
ଭାରତର OFCD ସଂଗଠନ ଦେଶଗୁଡ଼ିକୁ ସର୍ବାଧିକ ରପ୍ତାନୀ ଓ ଆମଦାନୀ କରୁଛି ।

III. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟିରୁ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ମଧ୍ୟରେ ଲେଖ ।
[Answer the following questions within 2 to 3 Sentences in each case.]

Question ୧।
କୃଷି (Agriculture) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୁଝାଏ । ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥରେ, କୃଷି କହିଲେ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ସହିତ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ, ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ଓ ବଣ୍ଟନକୁ ବୁଝାଏ ।

Question ୨ ।
ଭାରତର କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଭୂମିକା(Role)ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଭୂମିକା ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ହେଲା:-
(୧) କୃଷି ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ଲୋକମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ।
(୨) କୃଷି କ୍ଷେତ୍ର କୃଷିଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ କଞ୍ଚାମାଲ ଯୋଗାଇଥାଏ ।

Question ୩ ।
ଭାରତରେ ସ୍ଵଳ୍ପ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ଦୁଇଟି କାରଣ ଲେଖ ।
(Causes of Low Productivity of Agriculture)
Answer:
ଭାରତରେ ସ୍ଵଳ୍ପ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ଦୁଇଟି କାରଣ ହେଲା:-
(୧) ଭୂମି ଉପରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ବୃଦ୍ଧି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
(୨) ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ସୀମିତ ବ୍ୟବହାର ସ୍ଵଳ୍ପ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ଅନ୍ୟ ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ !

Question ୪।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (Green Revolution Programme) କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତରେ ମୋଟ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ନୂତନ କୃଷି ନୀତିକୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କୁହାଯାଏ । ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ର ଉପକରଣର ବ୍ୟବହାର, ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରୟୋଗ, ରାସାୟନିକ ସାରର ବ୍ୟବହାର, କୀଟନାଶକ ଔଷଧର ପ୍ରୟୋଗ ଓ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଇତ୍ୟାଦି ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରର ଉପାଦାନ ସମୂହ !

Question ୫।
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖ ।
Answer:
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା
(୧) ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଥିଲା ।
(୨) MR.N.P ଆଇନ୍ ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୬।
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖ ।
Answer:
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଜନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା:-
(୧) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀରଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।
(୨) ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ନମନୀୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୭।
ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର (CHC) କ’ଣ ?
Answer:
ସହରାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସରକାର ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଛନ୍ତି । ଏକ ଲକ୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିଶିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।

Question ୮।
ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର (PHC) କ’ଣ ?
Answer:
ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଭାରତ ସରକାର ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଛନ୍ତି | ଏହି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣା ଡାକ୍ତରୀ ସେବା ଏବଂ ଔଷଧ ଯୋଗାଇଦେବ ।

Question ୯।
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖ ।
Answer:
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତିରେ ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା–
(୧) ବୃହତ ଶିଳ୍ପକୁ ୪ଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା
(୨) ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜିର ଆଗମନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୧୦।
ଆଧାରିକ ସଂରଚନା (Infrastructure) କ’ଣ ?
Answer:
ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ସେହିସବୁ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ, ସେବା ବା କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ର ଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଓ ଉନ୍ନୟନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ଉତ୍ପାଦନ କରେ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ବହିରାଗତ ସୁଲଭ ସୃଷ୍ଟି କରି ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।

Question ୧୧।
ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା (Economic infrastructure) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଯେଉଁ ସବୁ ମୌଳିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ସେବା ଓ ସୁବିଧା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ । ଶକ୍ତି, ଗମନାଗମନ, ଯୋଗାଯୋଗ ଓ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ବୀମା ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ।

Question ୧୨ ।
ସାମାଜିକ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂରଚନା (Social infrastructure)କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଯେଉଁ ସବୁ ମୌଳିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ସେବା ଓ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ । ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ବାସଗୃହ ଇତ୍ୟାଦି ସାମାଜିକ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ଉଦାହରଣ !

Question ୧୩ ।
M.R.T.P ଆଇନ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତରେ ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ ଗୁଡ଼ିକର ଏକଚାଟିଆ କାରବାରକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଭାରତ ସରକାର ୧୯୭୧ ମସିହାରେ ଏକାଧୁକାର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ, ବାଣିଜ୍ୟ କାରବାର ଆଇନ୍ (M.R.LP) କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥିଲେ । ଏହି ଆଇନ୍ ଅନୁସାରେ ୧୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କାରୁ ଅଧ‌ିକ ଅଂଶଧନ ଥିବା ବୃହତ ଶିଳ୍ପ ଗୁଡ଼ିକର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ସରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାନ୍ତି । ୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ ଏହି ଆଇନକୁ ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୧୪ ।
ଧନ୍ଦାମୂଳକ ଶିକ୍ଷା (Vocational Education) କ’ଣ ?
Answer:
ବାଳକ ଓ ବାଳିକା ମାନଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଉଚ୍ଚ ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷା ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ କୃଷି, ଶିଳ୍ପ, ଗୋପାଳନ, ମତ୍ସ୍ୟଚାଷ, କୁକୁଡ଼ା ପାଳନ ଏବଂ ସିଲେଇ ଶିକ୍ଷା ଇତ୍ୟାଦି ବୃଦ୍ଧିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୯୮୬ ଶିକ୍ଷା ନୀତିରେ ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷାକୁ ଧନ୍ଦାମୂଳକ କରିବାର ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୧୫ ।
ପ୍ରୌଢ଼ ଶିକ୍ଷା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (Adult Education) କ’ଣ ?
Answer:
ନିରକ୍ଷର ପୌଢ଼ମାନଙ୍କୁ ସାକ୍ଷର କରିବା ପାଇଁ ୧୯୭୮ ମସିହାରେ ଦେଶରେ ଯେଉଁ ଶିକ୍ଷା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥୁଲା, ତାହାକୁ ଜାତୀୟ ପୌଢ଼ ଶିକ୍ଷା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର, ରାଜ୍ୟ ସରକାର ଏବଂ ସ୍ୱେଚ୍ଛା ସେବା ସଙ୍ଗଠନ ମାନଙ୍କ ମିଳିତ ଉଦ୍ୟମରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ତୃଣମୂଳ ସ୍ତରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ।

Question ୧୬ ।
ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତି (Renewable Sources) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକ ନିଃଶେଷ ଯୋଗ୍ୟ ନ ହୋଇ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ହୁଏ; ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ । ସୌରଶକ୍ତି ଓ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୧୭ ।
ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ (Commercial Source)କ’ଣ ?
Answer:
ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକ କିଣାବିକା ଓ ହସ୍ତାନ୍ତର ଯୋଗ୍ୟ, ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ । କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲ ଓ ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୮।
ଶକ୍ତିର ଅଣ-ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ (Non-Commercial Source) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସ ଗୁଡ଼ିକ କିଣାବିକା ଓ ହସ୍ତାନ୍ତର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ଅଣ-ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରକୃତି ଓ ଜଙ୍ଗଲରୁ ଉପଲବ୍ଧ ଜାଳେଣି କାଠ, କୃଷିଜାତ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଓ ଶୁଖୁଲା ଗୋବର ଆଦିକୁ ଶକ୍ତିର ଅଣ- ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୯।
ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷା ନୀତି ୧୯୬୮ର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖି ।
Answer:
ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷା ନୀତି ୧୯୬୮ର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା
(୧) ୧୪ ବର୍ଷ ବୟସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ବାଳକ ଓ ବାଳିକା ମାନଙ୍କୁ ମାଗଣା ଓ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବା ।
(୨) ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ୧୦ +୨ +୩ ଏକକ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରଚଳନ କରିବା ।

Question ୨୦ ।
ନୂତନ ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷାନୀତି ୧୯୮୬ର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖ ।
Answer:
ନୂତନ ଜାତୀୟ ଶିକ୍ଷାନୀତି ୧୯୮୬ର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-
(୧) ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ଏକ ପ୍ରକାରର ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରଚଳନ ଅର୍ଥାତ୍ ୧୦ ବର୍ଷ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷା, ୨ବର୍ଷ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାଥମିକ ଏବଂ ୩ ବର୍ଷର ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଚଳନ କରିବା ।
(୨) ପରୀକ୍ଷା ପଦ୍ଧତି, ବିଜ୍ଞାନ ଶିକ୍ଷା ଓ ଶାରୀରିକ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରର ସଂସ୍କାର ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିବା ।

Question ୨୧।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସପକ୍ଷରେ ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ (Argument Far) କର ।
Answer:
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ସପକ୍ଷରେ ଦୁଇଟି ଯୁକ୍ତି ହେଲା:-
(୧) ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରଭାବରେ ଦେଶର ମୋଟ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।
(୨) ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଶ୍ରମିକ ମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମାନ ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି ।

Question ୨୨।
ଭାରତୀୟ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦୀକା ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିବାର ଦୁଇଟି ପଦକ୍ଷେପ(steps)ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ କୃଷି ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦୀଜା ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧିର ଦୁଇଟି ପଦକ୍ଷେପ ହେଲା:-
(୧) ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ର ଉପକରଣର ବ୍ୟବହାର ଦ୍ବାରା ଭାରତୀୟ କୃଷିର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରିବ ।
(୨) ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଦେଶର କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରିବ ।

Question ୨୩।
ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ସଂରଚନା (Composition of Foreign Trade)କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ରାଷ୍ଟୟର ରପ୍ତାନି ଏବଂ ଆମଦାନି ହୋଇଥିବା ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ ।
ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ମାତ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସହିତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅର୍ଥନୈତିକ ଢାଞ୍ଚା ସୂଚାଇଥାଏ ।

Question ୨୪ ।
ଆମଦାନି ସଂରଚନା (Import Composition) କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଦେଶ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ବା ରାଷ୍ଟ୍ରସଂଘଠାରୁ ଆମଦାନି ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ମାଧ୍ୟମିକ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନେଇ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

Question ୨୫ ।
ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା ( Export Composition) କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଦେଶ ଦ୍ବାରା ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଦେଶ ବା ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବଜାରକୁ ରପ୍ତାନି ହେଉଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ। ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା ଉଭୟ ପାରମ୍ପାରିକ ଓ ଅଣ-ପାରମ୍ପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନେଇ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

Question ୨୬।
ବହିଃବାଣିଜ୍ୟର ଦିଗ (Direction of Irade) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ସହିତ ଥ‌ିବା ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କକୁ ବହିଃବାଣିଜ୍ୟର ଦିଗ କୁହାଯାଏ । କେଉଁ କେଉଁ ରାଷ୍ଟ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ର ରପ୍ତାନି କରୁଛି ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ରାଜ୍ୟରୁ ଆମଦାନି କରୁଛି, ତାହା ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗ ହିଁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୨୭ ।
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗ କ’ଣ ଥିଲା ?
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗରେ ପ୍ରଭୂତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି । ଇଂଲଣ୍ଡ ଭାରତର ପ୍ରମୁଖ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଅଂଶୀଦାର ନହୋଇ ଅର୍ଥନୈତିକ ସହଯୋଗ ଓ ଉନ୍ନୟନ ସଂଗଠନ (OECD), ତୈଳ ଉତ୍ପାଦନ ରପ୍ତାନିକାରୀ ଦେଶ (OPIC), ଉତ୍ତର ଇଉରୋପ ଓ କମନୱେଲଥ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରସମୂହ, ବିକାଶମୁଖ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରସମୂହ ଏହିପରି ପାଞ୍ଚଗୋଟି ଗୋଷ୍ଠୀ ସହିତ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।

Question ୨୮।
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା କ’ଣ ରହିଛି ?
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି । ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ପାରମ୍ପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅଣପାରମ୍ପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି । କୃଷି ଓ ସହଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ, ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟ, ଶିଳ୍ପଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଖଣିଜ ତୈଳ ଓ ଲୁବ୍ରିକାଣ୍ଟସ୍ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟସମୂହକୁ ନେଇ ଭାରତର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା ସଂଗଠିତ ହୋଇଛି ।

Question ୨୯।
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ଆମଦାନି ସଂରଚନା କ’ଣ ରହିଛି ?
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ଆମଦାନି ପେଡି ବିବିଧ ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକ ସମାହାର ମାତ୍ରା। କଞ୍ଚାମାଲ ଓ ଶିକ୍ସୋପଯୋଗ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଦ୍ରବ୍ୟ, ପେଟ୍ରୋଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ, ସାର, ଲୁହା ଓ ଇସ୍ପାତ, ମୁକ୍ତା ଓ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର, ପୁଞ୍ଜିଦ୍ରବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଆମଦାନିରେ ବିଶେଷ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି ।

Question ୩୦।
ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି (Foreign Trade policy) କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ନୀତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଶର ରପ୍ତାନି ଓ ଆମଦାନି ବାଣିଜ୍ୟକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବେଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି କୁହାଯାଏ। ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କହିଲେ, ରପ୍ତାନି ନୀତି ଓ ଆମଦାନି ନୀତିକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ , ତାହାକୁ ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି କୁହାଯାଏ।

Question ୩୧।
ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ପରେ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ନୀତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ କ’ଣ ରହିଛି ?
Answer:
ଆମ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟିକ ନୀତିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା-
(୧) କୋହଳ ଆମଦାନୀ ନୀତି (Liberalised Import Policy) ଏବଂ
(୨) ରପ୍ତାନୀ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ (Export Promotion)

Question ୩୨।
୨୦୧୧-୧୨ ମସିହା ଆମଦାନି-ରପ୍ତାନି ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
୨୦୧୧-୧୨ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା:
(୧) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଞ୍ଚଳ (SIZ) ଏବଂ ରପ୍ତାନି ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ଅଞ୍ଚଳ (EP7) ଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରିହାତି ପ୍ରଦାନ, ଏବଂ

Question ୩୩ ।
୨୦୦୨-୦୭ ଆମଦାନି-ରପ୍ତାନି ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଲେଖ।
Answer:
ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ବୈଦ୍ୟୁତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ହାତବନ୍ଧା ଘଡି, ରାସାୟନିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ଗହଣା ଇତ୍ୟାଦି ୧୦୬ଟି ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ରପ୍ତାନି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ପାଇଁ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ । ହାରାହାରି ୧୧୨୫ କୋଟି ଟଙ୍କାରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ମୂଲ୍ୟରେ ରପ୍ତାନି କରୁଥିବା ସଂସ୍ଥାଗୁଡିକୁ ସୁପରଷ୍ଟାର ବାଣିଜ୍ୟିକ ଗୃହ (Superstar Trading House)
(୨) ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବଜାରରେ ନିଜର କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵ ବିସ୍ତାର କରିବାପାଇଁ ଏହି ନୀତି ଉନ୍ନତମାନର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ରପ୍ତାନି ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦେଇଛି ।

IV. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ [Distinguish Between]

Question ୧।
ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର। (Community Health Centre and Primary Health Centre)
Answer:
ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର :
୧. ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଗରିବ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସରକାର ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ।
୨. ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବା ପାଇଁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସୀମା ଆବଶ୍ୟକ ନଥାଏ ।
୩. ଏହି ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରରେ ମାଗଣା ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଏବଂ ମାଗଣାରେ ଔଷଧ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର :
୧. ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାରେ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସରକାର ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ।
୨। ଏକ ଲକ୍ଷ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଗୋଷ୍ଠୀ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାପନ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
୩ । ଏହି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରରେ ୩ଟି ବିଭାଗର ବିଶେଷଜ୍ଞ ଡାକ୍ତରଙ୍କ ସହିତ ୩୦ଟି ଶଯ୍ୟା ଏବଂ ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ଡାକ୍ତରୀ ଯନ୍ତ୍ର ଉପକରଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।

Question୨।
ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ ଆଧାରିତ ସଂରଚନା ! (Economic Infrastructure and Social Infrastructure)
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ :
୧. ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଶରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସହାୟକ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ ।
୨. ଶକ୍ତି, ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି । ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ଉଦାହରଣ ।

ସାମାଜିକ ଆଧାରିତ ସଂରଚନା :
୧. ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଶରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିରେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ସହାୟକ ହୁଏ ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ ।
୨. ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ବାସଗୃହ ଇତ୍ୟାଦି ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ଉଦାହରଣ ।

Question ୩।
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଵନୀତି ଓ ୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଜନୀତି !
(1956 Industrial Policy and 1991 Industrial Policy)
Answer:
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତି:
୧. ୧୯୫୬ ମସିହା ର୍ଶନୀତିରେ ଦେଶରେ ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନା କରିବା ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ଲାଇସେନ୍ସ ନେବା ଆବଶ୍ୟକ ଥିଲା
୨. ୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିରେ M.RI.P କମ୍ପାନୀ ଗୁଡ଼ିକର ପରିସମ୍ପରି ସୀମା ୧୦୦ କୋଟି ରଖାଯାଇଥିଲା ।

୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି :
୧. ୧୯.୯୧ ମସିହା ଶିଵନୀତିରେ ଦେଶରେ ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଥିଲା ।
୨. ୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଜନୀତିରେ M.R.T.P କମ୍ପାନୀ ଗୁଡ଼ିକର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ସୀମାକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୪ ।
ଶକ୍ତିର ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ସ ଓ ଶକ୍ତିର ଅଣପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍ସ ।
(Commercial sources of Energy and Non-commercial sources of Energy)
Answer:
ଶକ୍ତିର ଅଣବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ
୧. ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସ କିଣାବିକା ଏବଂ ହସ୍ତାନ୍ତର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ଅଣ-ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।
୨. ଜାଳେଣି କାଠ, କୃଷି ଜାତ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଓ ଶୁଖିଲା ଗୋବର ଆଦିକୁ ଶକ୍ତିର ଅଣ-ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।

ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ :
୧. ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକ କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟ ଏବଂ ହସ୍ତାନ୍ତର ଯୋଗ୍ୟ, ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।
୨. କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲ ଓ ବିଜୁଳି ଶକ୍ତିକୁ ଶକ୍ତିର ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।

୫। ଅଣ-ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ବା ନିଃଶେଷଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳ ଓ ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳ ।
(Renewal Resource and Non-Renewable Resources)
Answer:
ଅଣ-ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ :
୧. ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ଶକ୍ତିର ନିଃଶେଷ ଯୋଗ୍ୟ ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।
୨. କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲ ଇତ୍ୟାଦି ଶକ୍ତିର ନିଃଶେଷ ଯୋଗ୍ୟ ଉତ୍ସ !

ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ସମ୍ବଳ :
୧. ଶକ୍ତିର ଯେଉଁ ଉତ୍ସ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ, ତାହାକୁ ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ କୁହାଯାଏ ।
୨. ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି, ସୌରଶକ୍ତି ଓ ପବନ ଶକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ନବୀକରଣ ଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ ।

Question ୬।
ଆମଦାନି କଟକଣା ଓ ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା (Import Restrtiction and Import Substitution)
Answer:
ଆମଦାନି କଟକଣା :
୧. ଦେଶର ବୈଦେଶିକ ଦେଶ-ନେଣ ଅସନ୍ତୁଳନ ଦେଶର ମୋଟ ଆମଦାନି ବ୍ୟୟ ମୋଟ୍ ରପ୍ତାନି ଆୟଠାରୁ ଅଧିକ ହେଲେ ଦେଖାଦିଏ । ତେଣୁ ସରକାର ଆମଦାନି ଉପରେ କଟକଣା ବସାଇଥାନ୍ତି ।
୨. ଦେଶର ଆମଦାନି ପରିମାଣକୁ ହ୍ରାସ କରିବାପାଇଁ ଆମଦାନି ଶୁଳ୍କ ବୃଦ୍ଧି, ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ପରିମାଣାତ୍ମକ କଟକଣା ଲାଗୁ କରାଯାଏ ।
୩. ଏହାଦ୍ଵାରା ଦେଶର ଆମଦାନି ଦ୍ରବ୍ୟର ଯୋଗାଣ ହ୍ରାସପାଇ ଦର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଆମଦାନି କଟକଣାଦ୍ବାରା ଘରୋଇ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ, ନିଯୁକ୍ତ ଓ ଆୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ ।
୪. ଆମଦାନୀ କଟକଣାରେ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରାର ଦେଣା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହୁଏ ।

ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ:
୧. ମାତ୍ର ଆମଦାନି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାକୁ ଆଖରେ ରଖୁ ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା ଦ୍ରବ୍ୟ ଦେଶରେ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବା ଅନ୍ୟ ଏକ ନୀତି ।
୨. ଏହାଦ୍ଵାରା ଦେଶରେ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ଆମଦାନି ଦେଣା ହ୍ରାସ ପାଏ, ନିଯୁକ୍ତ ଓ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
୩. ଏହାଦ୍ବାରା ଦେଶର ଆମଦାନି ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ହେବା ସହିତ ଦେଶର ରପ୍ତାନି (ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା ଦ୍ରବ୍ୟର) ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।
୪. କିନ୍ତୁ ଆମଦାନୀ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନାରେ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ବୃଦ୍ଧି (ରୋଜଗାର) ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୭।
ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା ଓ ରପ୍ତାନି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ(Import Substitution and Export promotion) ଉ. ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା :
୧. ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନା ନୀତି ମାଧ୍ୟମରେ ଦେଶର ଶିଳ୍ପକୁ ବାହ୍ୟ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଯୋଗିତାରୁ ସୁରକ୍ଷା ଦିଆଯାଏ ।
୨. ଏହି ନୀତିରେ ବିଦେଶୀ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ଉପରେ କଟକଣା ରଖାଯାଇଥାଏ ।
୩. ଆମଦାନି ଶୁଳ୍କର ବୃଦ୍ଧି, ଆମଦାନି ପରିମାଣ ଉପରେ କଟକଣା, ବିଦେଶୀ ମୁଦ୍ରା ବିନିମୟରେ କଟକଣା ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ନୀତିର ଅଂଶବିଶେଷ ।
୪. ଏହି ନୀତିକୁ ନୂତନ ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇନାହିଁ
୫. ଏହି ନୀତି ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଵଚ୍ଛଳତାର ମାନଦଣ୍ଡ ନୁହେଁ ।

ରପ୍ତାନୀ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ :
୧. ରପ୍ତାନି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ନୀତି ବିଦେଶରେ ଭାରତୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ଚାହିଦା ବଢ଼ାଏ ।
୨. ଏହି ନୀତିରେ ଘରୋଇ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ରପ୍ତାନିକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରାଯାଏ ।
୩. ରପ୍ତାନି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକ ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିବା, ସେହି ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ କଞ୍ଚାମାଲ ଓ ଅର୍ଥ ସୁବିଧାରେ ଯୋଗାଇବା, ମୁଦ୍ରାର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ଇତ୍ୟାଦି ରପ୍ତାନି ଉନ୍ନତିର କେତେକ ନୀତି ଅଟେ ।
୪. ରପ୍ତାନି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ନୀତିକୁ ଏଥରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।
୫. ଏହି ନୀତି ଦେଶରେ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଵଚ୍ଛଳତାର ମାନଦଣ୍ଡ ।

V. ଦୀର୍ଘଧର୍ମୀ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର [[Long Answer Type Questions.]

Question ୧।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the Importance in Agriculture in the Indian Economy)
Answer:
ଭାରତ ଏକ କୃଷି ପ୍ରଧାନ ଦେଶ । କୃଷି ବିନା ଭାରତର ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନ ଚିନ୍ତା କରାଯାଇନପାରେ ଏହା ଏତେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଯେ ଭାରତୀୟ ଯୋଜନାର ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ କୃଷି ସହିତ ହୋଇଥାଏ । ସମସ୍ତ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ କୃଷି ବିକାଶ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇଛି । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ଗୁରୁତ୍ଵ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(କ) ଜାତୀୟ ଆୟକୁ ଅବଦାନ (Contribution to National Income):
ଭାରତର ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । ୧୯୬୦ ମସିହା ବେଳକୁ ଜାତୀୟ ଆୟରେ କୃଷିର ଅଂଶ ଥୁଲା ୫୦ ପ୍ରତିଶତ । ଏହା ୨୦୦୧-୦୨ ମସିହାରେ ୨୫ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଆମେରିକା ଓ ଇଂଲଣ୍ଡ ଭଳି ଦେଶରେ କୃଷିର ଜାତୀୟ ଆୟକୁ ଅବଦାନ ୨ ପ୍ରତିଶତରୁ ୫ ପ୍ରତିଶତ ମଧ୍ୟରେ କରୁଥିବାବେଳେ ଆମ ଦେଶରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ସର୍ବ (୪୯ ପ୍ରତିଶତ) ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଥୁରୁ ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତିରେ କୃଷିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ, ମୋଟ ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦକୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ହ୍ରାସ ପାଇ ୧୭.୪ ପ୍ରତିଶତ ( ୨୦୧୩)ରେ ପହଞ୍ଚିଛି ।

(ଖ) ରୋଜଗାର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ (Main Source of Earning):
କୃଷି ଅଧିକାଂଶ ଭାରତୀୟ ଲୋକମାନମାନଙ୍କର ରୋଜଗାରର ମୁଖ୍ୟ-ଉତ୍ସ । ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ପ୍ରାୟ ୬୮ ପ୍ରତିଶତ ଶ୍ରମଶକ୍ତି କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଥିଲେ । ଏହା ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ନିୟୋଜନର ଏକମାତ୍ର ଉତ୍ସ । ଏହା ସର୍ବାଧିକ ଅଣକୁଶଳୀ ଶ୍ରମିକଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଯୋଗାଇ ଦେବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛି । କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ‌ିକ ନିଯୁକ୍ତି ଅଣ-କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ନିଯୁକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିଛି ।

(ଗ) ଔଦ୍ୟୋଗିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା (Source of Inspiration for Industrial Devlopment):
କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପ ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଏହା ଦୁଇଟି କ୍ଷେତ୍ର ଗୋଟିଏ, ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ବ ସାଦୃଶ୍ୟ । ଭାରତୀୟ ବିକାଶ ଧାରାକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ କୃଷିର ବିକାଶ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ଏହା କୃଷି- ଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପକୁ କଞ୍ଚାମାଲ୍ ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହା ଶିଳ୍ପଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ; ଯଥା- ଟ୍ରାକ୍ଟର, ପମ୍ପସେଟ୍ ବିଭିନ୍ନ କୃଷି ଉପକରଣ ଇତ୍ୟାଦିର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି କରିଛି । ଏହା ଦେଶର ଶିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିଛି ।

(ଘ) ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ (Foreign Trade):
ଭାରତର ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଆମ ଦେଶର ରପ୍ତାନି ପେଡ଼ିରେ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଂଶ କୃଷିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି କରିଛି । ଭାରତୀୟ ରପ୍ତାନୀ ଆୟ ପ୍ରାୟ ୨୦ରୁ ୨୫ ପ୍ରତିଶତ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଆସିଥାଏ । ଚା, କଫି, ମସଲା, ଚିନି, ଧୂଆଁପତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଭାରତରେ ମୁଖ୍ୟ ରପ୍ତାନି ଦ୍ରବ୍ୟ । ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ରପ୍ତାନି ଆୟ ସମ୍ବଳର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛି ।

(ଙ) ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ (Capital formation):
ରାଷ୍ଟ୍ରର ବିକାଶ ତାହାର ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ ସଞ୍ଚୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଆମ ଦେଶର ଲୋକମାନଙ୍କର ରୋଜଗାରର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ର । ତେଣୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶକୁ ଲୋକମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତି ଉନ୍ନତି ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦେଶରେ ସଞ୍ଚୟ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ସାଧନ କରିଥାଏ ।

(ଚ) ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ଓ ପଶୁ ସମ୍ପଦଙ୍କ ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ (Food for growing population and fodder):
ଭାରତ ପୃଥ‌ିବୀର ଦ୍ଵିତୀୟ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର । ଏଠାରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବାର୍ଷିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ୧.୬୪% । ଏହି ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଦ୍ରୁତ କୃଷି ବିକାଶ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ଭାରତ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ୍ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇ ଏକ ବିରାଟ ସଫଳତା ହାସଲ କରିଛି । କୃଣି ମଧ୍ୟ ଭାରତର ପଶୁସମ୍ପଦକୁ
ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଇଥାଏ ।

(ଛ) ସରକାରୀ ରାଜସ୍ୱକୁ ଅବଦାନ (Contribution to the revenues of the Government)
ସରକାରଙ୍କର ରାଜସ୍ଵକୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଖଜଣା, ଲିଜ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରରେ ସରକାର ରାଜସ୍ୱ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାନ୍ତି । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଆୟ ଉପରେ ଟିକସ ବସାଇ ଏବଂ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଟିକସ ବସାଇ ସରକାର ରାଜସ୍ୱ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାନ୍ତି । ତେଣୁ କୃଷି ଆମ ସରକାରଙ୍କ ରାଜସ୍ଵର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉତ୍ସ ଅଟେ ।

(ଜ) ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବ୍ୟବସାୟ ଓ ପରିବହନ (Internal trade and Transportation):
ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବ୍ୟବସାୟ ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତୀୟ କୃଷିର ଭୂମିକା ଅତୁଳନୀୟ । କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟ ବ୍ୟବସାୟ ବୃଦ୍ଧିରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ଏବଂ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଏ । ଏହା ଅନେକ ଲୋକଙ୍କୁ ରୋଜଗାର ଯୋଗାଇବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବ୍ୟବସାୟ ବୃଦ୍ଧି ଦେଶର ପରିବହନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଘଟାଏ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ସାଧନ କରିଥାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କୃଷିର ଭୂମିକା ଅତୁଳନୀୟ । ଏହା ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶର ମୂଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୨।
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ (reen Revolution) କ’ଣ ? ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ସପକ୍ଷରେ ଏବଂ ବିପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତମାନ ଦର୍ଶାଅ । (What is Green Revolution? Give argumens far and against Green Revolution.)
Answer:
ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ ଭାରତୀୟ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା । ୧୯୬୦ ଦଶନ୍ଧିର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଆମ ଦେଶର କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଉତ୍ପାଦନ ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଭାରତ ସରକାର ଇଂଲଣ୍ଡର ଫୋର୍ଡ଼ ଫାଉଣ୍ଡେସନ୍‌ର ମତାମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରି କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ନୂତନ ପଦ୍ଧତିର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥିଲେ । ଏହି ନୂତନ କୃଷିକୌଶଳ (New Agriculture Strategy) କୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ (Green Revolution) କୁହାଯାଏ ଡଃ. ଏମ୍. ଏସ. ସ୍ଵାମୀନାଥନ୍ ଏହି ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର କର୍ଣ୍ଣଧାର ଥିଲେ ।

ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବା ଜଳ, ବିହନ ଓ ସାର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରେ ସଘନ କୃଷି ଜିଲ୍ଲା ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାବରେ ଦେଶରେ ୭ଟି ରାଜ୍ୟର ୭ଟି ବଛା ବଛା ଜିଲ୍ଲାରେ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଦେଶର ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଆମ ଦେଶରେ ଖରିଫ ଋତୁରେ ଏକ ପ୍ୟାକେଜ୍ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ନୂତନ କୌଶଳକୁ ୫ଟି ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଯଥା – ଧାନ, ଗହମ, ମକା, ବାଦାମ ଓ ଯଅ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ନୂତନ କୃଷି କୌଶଳର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(କ) ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ପ୍ରୟୋଗ;
(ଖ) ଆଧୁନିକ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ବ୍ୟବହାର;
(ଗ) ଜନସେଚନ ସୁବିଧା;
(ଘ) ରାସାୟନିକ ସାରର ପ୍ରୟୋଗ; ଏବଂ
(ଙ) କୀଟନାଶକ ଔଷଧର ପ୍ରୟୋଗ ।

ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପ୍ରଭାବ :
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ପ୍ରଭାବ ସୁଦୂରପ୍ରସାରୀ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଉଭୟ ସୁ-ପ୍ରଭାବ ଓ କୁ- ପ୍ରଭାବ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ଉପରେ ଅନୁଭୁତ ହୋଇଛି ।

(କ) ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଧନାତ୍ମକ ପ୍ରଭାବ ବା ସପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତି :
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଧନାତ୍ମକ ପ୍ରଭାବ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଟେ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନମତେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି।

(୧) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି :
ଆଧୁନିକ କୃଷିକୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନକୁ ବହୁଗୁଣିତ କରିଛି । ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଖାସଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପ୍ରଣୟନର ଫଳରେ ଧାନ, ଗହମ, ମକା ଓ ଆଳୁର ଉତ୍ପାଦନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଥିବା ଅଞ୍ଚଳର କୃଷକମାନଙ୍କର ଆୟସ୍ତର ଓ ବଞ୍ଚିବାର ମାନରେ ଉନ୍ନତି ସାଧନ ହୋଇପାରିଛି ।

(୨) ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି :
ସବୁଳ୍ମ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଉଭୟ କୁଶଳୀ ଓ ଅଣକୁଶଳୀ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କପାଇଁ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଛି । ଭାରତରେ କୃଷି ଏକ ବ୍ୟବସାୟ । କୃଷି କାର୍ଯ୍ୟର ଅଗ୍ରଗତି ସହିତ କୃଷି ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଫଳରେ କୃଷି ଓ ତାହାର ସହଯୋଗୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।

(୩) ଅଗ୍ର ଓ ପଶ୍ଚାଦ୍ ଅନୁବନ୍ଧନ :
ଦ୍ରୁତ ଅଗ୍ର ଓ ପଶ୍ଚାତ୍ ଅନୁବନ୍ଧନ ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ | କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ଅନୁବନ୍ଧନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ ଏହି ଅନୁବନ୍ଧନକୁ ଅଧ‌ିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କରିଛି । କୃଷିଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପକୁ ଅଧିକ କଞ୍ଚାମାଲ୍ ଯୋଗାଇ କୃଷି ଅଗ୍ର ଅନୁବନ୍ଧନ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଥିବାବେଳେ ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦିତ ରାସାୟନିକ ସାର, ପୋକମରା ଔଷଧ, ବିଭିନ୍ନ କୃଷି ଉପକରଣ ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟବହାର କରି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ପଶ୍ଚାତ୍ ଅନୁବନ୍ଧନରେ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଛି ।

(୪) ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ :
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାରତୀୟ ଚାଷୀର ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଛି । ସେମାନଙ୍କର ସଚେତନତାର ବିକାଶ ଘଟାଇ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସପକ୍ଷରେ ସାଧାରଣ ମନୋଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ସାଧାରଣ ଜନମାନସରେ କୃଷି ବଞ୍ଚିବାର ଏକ ପନ୍ଥା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ଏକ ବ୍ୟବସାୟ ।

(୫) କୃଷକମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମାନରେ ଉନ୍ନତିସାଧନ :
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାରତୀୟ କୃଷକମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମାନରେ ଉନ୍ନତିସାଧନ କରିପାରିଛି । ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଛି ସେହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଏହି ନୂତନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବିଶେଷ ଫଳପ୍ରଦ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି ।

(ଖ) ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ବିପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତି (Arguments against Green Revolution):
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ କେବଳ ଯେ ଅନୁକୂଳ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଛି ତାହା ନୁହେଁ, ଏହାର ମଧ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(୧) ବ୍ୟକ୍ତିଭିତ୍ତିକ ବୈଷମ୍ୟତା (Individual inequality):
ନୂତନ କୃଷିକୌଶଳର ଉପଯୋଗ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ । ଏହା ସମସ୍ତ କୃଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ସଫଳତା କେବଳ ଧନୀ ଓ ବୃହତ୍ କୃଷକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ । ଏହି କୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗା କରି କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ଆୟ ସ୍ତରରେ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଧନୀ ଚାଷୀ ଅଧିକ ଲାଭବାନ ହେବା ସହିତ ଗରିବ ଚାଷୀମାନେ କମ୍ ଲାଭବାନ ହୋଇଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବ୍ୟକ୍ତିଭିତ୍ତିକ ବୈଷମ୍ୟତା ବୃଦ୍ଧି କରାଏ ।

(୨) ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷିର ଅଭ୍ୟୁଦୟ :
ନୂତନ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ ଭାରତରେ ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ କୃଷିକୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାଏ । କୃଷିର ଲାଭଦାୟକାରୀ କ୍ଷମତା ଏହାକୁ ଶିଛର ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଅଧୂକ ନିବେଶ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ବଡ଼ ଚାଷୀମାନେ ପ୍ରଚୁର ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।

(୩) ଶ୍ରମ ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତି :
ନୂତନ କୃଷିକୌଶଳର ଅବଲମ୍ବନ ଶ୍ରମ ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରପାତି କୃଷି ଉପକରଣ ଇତ୍ୟାଦିର ବ୍ୟବହାର ଫଳରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦିତାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଶ୍ରମ ନିଯୁକ୍ତି ହ୍ରାସ କରିଥାଏ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର । ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବ କେବଳ ଗହମ ଉତ୍ପାଦନରେ ପଡ଼ିଛି ।

(୪) ଆୟ ବୈଷମ୍ୟ :
ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଆୟ ବୈଷମ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି କରିଛି । ବଡ଼ଚାଷୀ ଅଧିକ ରୋଜଗାର କରୁଥିବାବେଳେ କ୍ଷୁଦ୍ରଚାଷୀର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସମସ୍ତ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି; କିନ୍ତୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାଷୀମାନେ ସମସ୍ତ ସୁଯୋଗରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦିତାରେ ପ୍ରାୟ କୌଶସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥାଏ । ଏହା ଉତ୍କଟ ଆୟ ବୈଷମ୍ୟର ସୂତ୍ରପାତ କରି ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ସାମାଜିକ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

(୫) ଦୁଃଖଦ ସାମାଜିକ ପ୍ରଭାବ :
ଅନେକ ସମୟରେ ନୂତନ କୃଷି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ ସାମାଜିକ ସ୍ତରରେ ଅଭାବନୀୟ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ଅଧିକାଂଶ କୃଷି କୀଟନାଶକ ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ନ ଥିବାରୁ ଦୁଃଖଦ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଧନୀ ଗରିବ ଭେଦଭାଦ ବୃଦ୍ଧି ହେବା ଫଳରେ ସାମାଜିକ ଅସ୍ଥିରତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ଗରିବ ନିର୍ଯାତନାର ଶିକାର ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହ ଯେ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଭାରତକୁ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ କରିପାରିଛି । ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାଶ ଏବଂ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଏହାର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପରିଚୟ ସବୁଜ ବିପ୍ଳବର ଏକ ଅବଦାନ । କିନ୍ତୁ ଅନେକ ସଫଳତା ସତ୍ତ୍ବେ କେତେକ ବିଫଳତା ଏହାର ପ୍ରଭାବ କେତେକାଂଶରେ ହ୍ରାସ କରୁଛି । ଭାରତ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଯୋଜନା ଓ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଫଳତାକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବା ଉଚିତ୍ ।

୩। ଭାରତୀୟ କୃଷି ସ୍ବଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
(Explain the causes of Low Productivity of agriculture in India)
Answer:
କୃଷି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ମେରୁଦଣ୍ଡ ସଦୃଶ । ଭାରତରେ ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ଅଧିକାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ଜୀବିକାନିର୍ବାହ ପାଇଁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଆମ ଦେଶର ଭାରତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ସର୍ବାଧ‌ିକ । ଏହା ସତ୍ତ୍ଵେ ଭାରତୀୟ ଏକ ଅନୁନ୍ନତ କ୍ଷେତ୍ରଭାବରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଛି । ଆମ ଦେଶର କୃଷି ଏବଂ କୃଷକମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଅନ୍ୟତମ ତୁଳନାରେ ପ୍ରାୟତଃ କମ୍ । ଭାରତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ନିରୁତ୍ସାହଜନକ ଅଟେ । ଭାରତୀୟ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦକ କ୍ଷମତାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ୩ଟି ଶ୍ରେଣୀର ବିଭକ୍ତିକରଣ କରାଯାଇଛି । ଯଥା –

(୧) ସାଧାରଣ କାରଣ (General causes): ଭାରତୀୟ କୃଷି ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତାର କେତେକ ସାଧାରଣ କାରଣ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(କ) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ (Pressure of Population): ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତିପରେ ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ ଭାରତ ପାଇଁ ଏକ ମୁଣ୍ଡବ୍ୟଥାର କାରଣ ହୋଇଛି । ଦୃତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ଅତ୍ୟତ୍ଵିକ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଏହା ଚାଷୋପଯୋଗୀ ଜମିର ବିଭାଜନ ଓ ବିଖଣ୍ଡନରେ କାରଣ । ତେଣୁ ଏହି ଛୋଟ ଛୋଟ ଚାଷ ଜମିରେ ଆଧୁନିକ ଉପାୟର କୃଷି କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ କୃଷିର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ସ୍ଵଳ୍ପ ହେବାରେ ଲାଗିଛି ।

(ଖ) ନିରୁତ୍ସାହଜନକ ଗ୍ରାମୀଣ ବାତାବରଣ (Unfavourable rural scenario):
ଭାରତୀୟ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଗରିବ ନିରକ୍ଷର କୃଷକମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପରିଚାଳିତ । ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ଭାଗ୍ୟବାଦୀ ଭାରତୀୟ ,କୃଷକ ପୁରୁଣା ବା କୃଷି ପଦ୍ଧତିରେ ଚାଷ କରିଥାନ୍ତି । ସେମାନେ ଆଧୁନିକ କୃଷି ପଦ୍ଧତିର ସଠିକ୍ ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ଅଜ୍ଞ । ତେଣୁ ଏହାର ପ୍ରଭାବ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ପଡ଼ିଥାଏ ।
କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(ଗ) ପ୍ରକୃତିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Importance of nature) :
ଆମଦେଶରେ ମୋଟ ଚାଷୋପଯୋଗୀ ଜମିର ୩୦ ପ୍ରତିଶତ ଜମିରେ ଜଳସେଚନର ସୁବିଧା ପହଞ୍ଚିପାରିନାହିଁ । ତେଣୁ ଚାଷ କାର୍ଯ୍ୟପାଇଁ କୃଷକମାନଙ୍କୁ ମୌସୁମୀ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡୁଛି । ମୌସୁମୀ ବାୟୁର ଅନିଶ୍ଚିତା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଛି । ତେଣୁ ଆମଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ସ୍ଵଳ୍ପ ରହିଛି ।

(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆର୍ଥିକ ସମ୍ବଳର ଅଭାବ(Lack of adequate financial resources):
ଭାରତୀୟ କୃଷକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣର ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଋଣର ଅଭାବ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ସମସ୍ୟା । ଆଜି ମଧ୍ୟ କୃଷକମାନେ ଗ୍ରାମୀଣ ଋଣ ଉତ୍ସ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣରେ ଆର୍ଥିକ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଋଣ ଅଭାବ ଏବଂ ଠିକ୍ ସମୟରେ ଆର୍ଥିକ ସମ୍ବଳର ଅଭାବ ହେତୁ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଅଛି । ତେଣୁ ଆର୍ଥିକ ସମ୍ବଳର ଅଭାବ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବଦ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ।

(ଙ) ବଜାର ସୁବିଧାର ଅଭାବ (Lack of adequate marketing facilities) :
ଭାରତୀୟ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବଜାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ, ପରିବହନ, ପଣ୍ୟାଗାର, ଶୀତଳଭଣ୍ଡାର ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣର ଉନ୍ନତି ସାଧନା ହୋଇ ନାହିଁ । ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଜାର ସୁବିଧା ନଥୁବାର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର କୃଷକମାନେ ମଧ୍ୟସ୍ତ ବେପାରୀ ମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଶୋଷିତ ହେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେମାନେ କୃଷି ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ପାଇ ପାରୁନାହାନ୍ତି । ଏହି ସମସ୍ୟା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା କୁ ବୃଦ୍ଧିରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ।

(୨) ସାଂସ୍ମାନିକ କାରଣ (Institutional Factor):
ସାଧାରଣ କାରଣ ଭଳି ସାଂସ୍ଥାନିକ କାରଣ ମଧ୍ଯ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ପାଇଁ ଦାୟ। ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ୨ଟି ସାଂସ୍ଥାନିକ କାରଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ –

(କ) ଜୋତର ଆକାର (Size of the Holdiny):
ଆମ ଦେଶର କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୋତ ବା ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଜୋତ କୃଷି ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତାର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାରଣ କୋତର ହାରାହାରି ଆକାର ୫ ଏକରରୁ କମ୍ । ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଜୋତରେ ଆଧୁନିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଚାଷ କରିବା ବ୍ୟୟବହୁଳ । ଏହା ସମୟ, ଶ୍ରମ, ପୁଞ୍ଜି, ପଶୁବଳ, ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଇତ୍ୟାଦିର ଅପଚୟ ଘଟାଇଥାଏ । ତେଣୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଜୋତ ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦିତ ପାଇଁ ଦାୟୀ ।

(ଖ) ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂ-ସ୍ଵତ୍ଵାଧୁକାର ଢାଞ୍ଚା (Pefective land Tenure system):
ଭାରତରେ ଅଧିକାଂଶ ଚାଷୀ ଜମିମାଲିକ ନୁହନ୍ତି | ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆଇନ ଅଭାବ ତଥା ପ୍ରଚଳିତ ଆଇନର ଯଥାଯଥ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ନ ହେବାକୁ ପ୍ରକୃତ ଚାଷି ଜମିର ମାଲିକାନା ସ୍ଵତ୍ଵରୁ ବଞ୍ଚିତ ରହୁଛି । ଭାଗ ଚାଷକରି ଚାଷ ତା’ର ଶ୍ରମର ଯଥାଯଥ ପାଉଣା ପାଇ ପାରୁନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଜମିର ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଉନ୍ନତି କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁନାହିଁ । ତେଣୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦିତା ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସାଜିଛି ।

(୩) ପ୍ରାବଧୂକ କାରଣ (Technical Factor):
ଭାରତୀୟ କୃଷିର ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦିତ ପାଇଁ କେତେକ ପ୍ରାବଧୂକ କାରଣ ମଧ୍ୟ ସମପରିମାଣରେ ଦାୟୀ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(କ) ପୁରାତନ କୃଷି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର (Use of Traditional Methods of Production):
ଆମ ଦେଶର କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରାୟ ଚାଷୀ ପୁରାତନ କୃଷି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରି ଚାଷ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛି । ସେମାନେ ପରମ୍ପରା ବିଶ୍ଵାସୀ ଓ ଗରିବ ହୋଇଥିବାରୁ ଆଧୁନିକ କୃଷି ପଦ୍ଧତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିପାରୁନାହାନ୍ତି। କେତେକ କୃଷକ ଆଧୁନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ ବିଷୟରେ ଅଜ୍ଞ । ତେଣୁ ଦେଶରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦିତ ଶକ୍ତିରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଗ୍ରଗତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉ ନାହିଁ ।

(ଖ) ଅଧ‌ିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ ସୀମିତ ପ୍ରୟୋଗ (Limited use of HYV Seeds):
ଆମ ଦେଶରେ ପ୍ରାୟ ଚାଷ ଜମିରେ ପାରମ୍ପରିକ ବିହନ ବହୁଳ ଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ ରହିଛି । କୃଷକମାନେ ଅଧିକ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନର ସୀମିତ ବ୍ୟବହାର କରୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ପାରମ୍ପରିକ ବିହନର ପ୍ରୟୋଗ ବୃଦ୍ଧି ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତାର କାରଣ।

(ଗ) ଜଳସେଚନ ସୁବିଧାର ଅଭାବ (Lack of Irrigational Facilities):
ଆମ ଦେଶରେ ମୋଟ ଚାଷ ଜମି ୫୦ ପ୍ରତିଶତ ଜମିରେ ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ନାହିଁ । ତେଣୁ କୃଷକମାନେ ଚାଷ ପାଇଁ ମୌସୁମୀ ବାୟୁ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାନ୍ତି । ଅନିଶ୍ଚିତ ଜଳବାୟୁ ଦେଶର କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧିରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସାଜିଛି । ଜଳସେଚନ ସୁବିଧା ଅଭାବରୁ ବହୁ ଫସଲୀ ଚାଷ ପ୍ରଣାଳୀ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଦେଶର କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।

(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ରାସାୟନିକ ସାରର ଅଭାବ (Lack of Adequate Chemical Fertiles):
ଅଧ‌ିକ ଅମଳ କରିବା ପାଇଁ ରାସାୟନିକ ସାରର ଯଥାଯଥ ପରିମାଣର ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଆମ ଦେଶର କୃଷକମାନେ ଗରିବ ହୋଇଥିବାରୁ ରାସାୟନିକ ସାର କ୍ରୟ କରିବା ପାଇଁ ଅକ୍ଷମ ଏବଂ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥିବା ରାସାୟନିକ ସାରର ପରିମାଣ ଚାଷ ଜମି ଅନୁସାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।

(ଙ) କୀଟନାଶକ ଔଷଧର ସ୍ଵଚ୍ଛ ବ୍ୟବହାର (Inadequate Use of Pesticides):
ଆମ ଦେଶର କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆବଶ୍ୟକତା ଠାରୁ କମ୍ ପରିମାଣରେ କୀଟନାଶକ ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ନିରକ୍ଷରତା ହେତୁ ଏହି ଔଷଧର ପ୍ରୟୋଗ ବିଷୟରେ କୃଷକମାନେ ଅଜ୍ଞ। ଶସ୍ୟହାନୀ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ । ତେଣୁ କୀଟନାଶକ ଔଷଧର ସ୍ଵଚ୍ଛ ବ୍ୟବହାର ଏବଂ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାର କୃଷି ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତାର ଅନ୍ୟତମ – କାରଣ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୪।
ଭାରତରେ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ବିକାଶ ଆଲେଚନା କର ।
(Explain the Development of Infrastructure in India)
Answer:
ଉପକ୍ରମ (Introduction): ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ଯେଉଁ ସବୁ ଉପାଦାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ ହେଉଛି ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ବା ଭିତ୍ତିଭୂମି । କୃଷି, ଶିଳ୍ପ ଓ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିକାଶ ମୁଖ୍ୟତଃ ଶକ୍ତି, ଜଳସେଚନ ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ, ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ବୀମା ଇତ୍ୟାଦି ସୁବିଧା–ସୁଯୋଗ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶ୍ଵବ୍ୟାଙ୍କର ରିପୋର୍ଟରେ ମତପ୍ରକାଶ ପାଇଛି ଯେ, ଉତ୍ପାଦନରେ ବିବିଧ୍ଵକରଣ, ବାଣିଜ୍ୟରେ ପ୍ରସାରଣ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାକରଣରେ ମାନରେ ଉନ୍ନତି ଆଦିରେ ନିଜ ଦେଶର ସଫଳତା ଓ ଅନ୍ୟ ଦେଶର ବିଫଳତା ସାଧାରଣତଃ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ସୁଲଭତା ଉପରେ ନିର୍ଭର 69 | (The adequacy of infrastructure helps to determine one country’s success to another country’s failure in diversifying production expending trade coping with population growth, reducing poverty and improving environmental conditions.)

ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ସଂଜ୍ଞା (Meaning of Infrastructure):
ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କେତେକ ମୌଳିକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ, ସେବା ବା କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନ୍ତର୍ଗତ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠା, କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଓ ଉନ୍ନୟନକୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ଉନ୍ନୟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସହଜ ଓ ସୁଷମ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଉନ୍ନୟନ ପାଇଁ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଥାଏ । ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ଏକ ନୈତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା। ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ଉତ୍ପାଦନ କରେ ନାହିଁ, ତେବେ ତାହା ଉତ୍ପାଦନକାରୀ କ୍ଷେତ୍ର ଯଥା- କୃଷି, ଶିଳ୍ପ, ବାଣିଜ୍ୟ ଓ ବ୍ୟବସାୟ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ବିହାରଗତ ସୁବିଧା- ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରି ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଇଥାଏ ।

ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ବର୍ଗୀକରଣ (Classification of Infrastructure):
ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ଯଥା:-
(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ।
(୨) ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ।

(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା (Keonomic Infrastructure):
ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଯେଉଁ ମୌଳିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ସେବା, ସୁବିଧା-ସୁଯୋଗ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲରେ ସହାୟତା କରେ, ତାହାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କୁହାଯାଏ । ସେସବୁ ହେଲା-
(କ) ଶକ୍ତି,
(ଖ) ଗମନାଗମନ,
(ଗ) ଯୋଗାଯୋଗ,
(ଘ) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ବୀମା,
(ଙ) ବିଜ୍ଞାନ ଓ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ବିଦ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି।

(୨) ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା (Social Infrastructure):
ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ, ଯେଉଁ ସେବା, ସୁଯୋଗ ବା ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ତାହାକୁ ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା । ଭିତ୍ତିଭୂମି କୁହାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି
(କ) ଶିକ୍ଷା ଓ ତାଲିମ ବ୍ୟବସ୍ଥା,
(ଖ) ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା,
(ଗ) ବାସଗୃହ ଯୋଗାଣ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏ ସବୁ ସୁବିଧା ମନୁଷ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷତାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ସହିତ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଶର ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏହାକୁ ସାମାଜିକ, ଭିତ୍ତିଭୂମି ବା ସାମାଜିକ ସଂରଚନା (Social Infrastructure) କୁହାଯାଏ ।

ଆଧାରିକ ସଂରଚନାରେ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶର ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ (Peculiarities of Investment in Infra- structure Development):-
ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ ଏକ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ବୋଲି ଧରାଯାଏ, ତଥାପି ଏହି ପ୍ରକାର ପୁଞ୍ଜିନିବେଶର କେତେକ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଏ l ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(କ) ଯେ କୌଣସି ଆଧାରିକ ସଂରଚନା ପ୍ରକଳ୍ପରେ ଅତ୍ୟଧିକ ପରିମାଣର ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ।
(ଖ) ଏଗୁଡ଼ିକର ପକ୍ବାନାବଧୂ ଅଧିକ; ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସବୁର ସୁଫଳ ବିଳମ୍ବରେ ମିଳେ,
(ଗ) ଏ ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ ଲାଭ ପ୍ରଣୋଦିତ ନୁହେଁ ।
(ଘ) ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନକାରୀମାନେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜିନିବେଶ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ, କାରଣ ଏହା ଶୀଘ୍ର ଲାଭ ଦେଇପାରେ ନାହିଁ ।
ଉପରୋକ୍ତ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଉଭୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାରିକ ‘ସଂରଚନା ଓ ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଅଧ୍ୟୟରେ ଭାରତରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ବିକାଶ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

Question ୫।
ଭାରତର ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ସଂଜ୍ଞା ଆଲୋଚନା କର।
(Explain the Economic Planning in India)
Answer:
ଉପକ୍ରମ (Introduction}:ଭାରତ ବିଶେଷ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ହାସଲ କରିପାରି ନାହିଁ ପ୍ରକାରର ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ପଦରେ ଭରପୁର ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦିନର ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଓ ପ୍ରତିକୂଳ ଅର୍ଥନୈତିକ ନୀତି ଦେଶର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରକୁ ଏକରକମ ସ୍ଥାଣୁ ଅବସ୍ଥାରେ ରକ୍ତ । ଦେଶ ୧୯୪୭ ରେ ସ୍ଵାଧୀନତା ହାସଲ କଲାବେଳକୁ ଭାରତୀୟ ମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୟନୀୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଦୁଃଖ ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ ବୁଢ଼ି ରହିଥିଲେ । କୃଷି ଥିଲା ଜୀବର ଏକମାତ୍ର ମାର୍ଗ । ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ପରିମଳ, ପରିବହନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ତଥା ଶିଳ୍ପ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଶ ବହୁ ପଛରେ ପଡ଼ିଥିଲା । ଫଳତଃ ଭାରତୀୟ ମାନଙ୍କର ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିମ୍ନସ୍ତରରେ ରହିଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନ ଭାରତରେ ଏହି ସବୁ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ ଥିଲା। ସଫଳତାର ଚାବିକାଠି ରୂପେ ସରକାର ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାକୁ କରିଥିଲେ ।

‘ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା’ ହେଉଛି ଆଜିକାଲିର ଏକ ଅତି ପରିଚିତ ଶବ୍ଦ, ଯାହାକି ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ପାଇଁ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ଯୋଜନା ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରଥମ ସୂଚନା ପ୍ଲାଟୋଙ୍କ ‘Republic’ ପୁସ୍ତକରେ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳିଥିଲେ ହେଁ ତତ୍‌କାଳୀନ ସୋଭିଏତ୍ ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ହାସଲ କରିଥିବା ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ହିଁ ‘ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା’ର ରଙ୍ଗ ବଦଳାଇ ଦେଇଥିଲା ।

ସଂଜ୍ଞା (Definition):
ଦେଶର ପରିସ୍ଥିତି ଓ ବିକାଶର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭେଦରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନାର ରୂପ ଓ ଲକ୍ଷଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଶ୍ରୀମତୀ ବାର୍କରା ଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ହେଉଛି ସରକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଅଗ୍ରଣୀ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସବୁର ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଓ ସୁଚିନ୍ତିତ ଚୟନ ।” (Planning is the conscious and deliberate choice of Economic prioritics by some public authority), ପ୍ରଫେସର ଡାଲଟନଙ୍କ ଭାଷାରେ, “ଯୋଜନା ହେଉଛି ବହୁଳ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମ୍ବଳର ଦାୟିତ୍ଵରେ ଥିବା କୌଣସି ନିର୍ମିତ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ କେତେକ ମନୋନୀତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ନିମିତ୍ତ ସୁଚିନ୍ତିତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ।” ଏଚ୍.ଡ଼ି.ଡିକିନ୍‌ସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ ସମଗ୍ର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ବ୍ୟାପକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଭିତ୍ତିରେ ନିର୍ମିତ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଅର୍ଥନୈତିକ ନିଷ୍ପର୍ଭି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି – କ’ଣ ଓ କେତେ ଉତ୍ପାଦନ ହେବ, କିପରି କେବେ ଓ କେଉଁଠି ଉତ୍ପାଦନ ହେବ ଏବଂ କାହାକୁ ଏହା ଆବଣ୍ଟନ ହେବ – ସେହି ସମସ୍ତ ସଚେତନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା କୁହାଯାଏ । ” ଫଳତଃ ଦେଶର ଚଳନ୍ତି ସମ୍ପତ୍ତି ସମ୍ପୂର୍ଣ ବିନିଯୋଗ କରି ଦେଶର ସର୍ବାଧ‌ିକ କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କରିବା ହେଉଛି ଯୋଜନାର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଯାହାଦ୍ଵାରା ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ବିକାଶ ସାଧନ ହୋଇଥାଏ । ଦେଶବାସୀଙ୍କର ସାମୂହିକ କଲ୍ୟାଣ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ସୁତରାଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି ହାସଲ କରିବାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଅବଲମ୍ବନ ହେଉଛି ଅର୍ଥନୈତିକ ଯୋଜନା ।

Question ୬।
ଭାରତର ଶିଳ୍ପର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the importance of Industry in India)
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ଓ ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପରସ୍ପର ନିର୍ଭରଶୀଳ । ବିଶ୍ଵର ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ସମୃଦ୍ଧ ରାଷ୍ଟ୍ର ବିକଶିତ । ଶିଳ୍ପ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କଲାବେଳେ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ଶିଳ୍ପାୟନ ଓ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ ଅନେକ ସମୟରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ପରଷ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଐତିହାସିକ ଶିଳ୍ପ ବିପ୍ଳବ ବିଶ୍ବର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିପ୍ଲବ ସୃଷ୍ଟି କରି ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଉଭୟ ଶିଳ୍ପାୟନ ଓ ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ନୂତନ ସମ୍ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।

ଶିଳ୍ପର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ :
ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିଳ୍ପାୟନ ଓ ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଦ୍ରୁତ ଶିଳ୍ପାୟନ ଭାରତକୁ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ତୃତୀୟ ବିଶ୍ଵ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ଶିଳ୍ପର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି ।

(୧) ଆଧୁନିକୀକରଣ :
ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଉଭୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଉପଭୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଧୁନିକତାର ସ୍ପର୍ଶ ଆଣିଛି । ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦିତ ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ସରଞ୍ଜାମ ଇତ୍ୟାଦି କୃଷି ଓ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଧୁନିକୀକରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି । ବିଭିନ୍ନ ଆଧୁନିକ ଉପଭୋଗ ସାମଗ୍ରୀ ଉତ୍ପାଦନ କରି ଶିଳ୍ପ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଆଧୁନିକ ସୁଖ ସ୍ଵଚ୍ଛନ୍ଦ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନ ସହ ପରିଚୟ କରାଇ ପାରିଛି ।

(୨) ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବ :
ଶିଳ୍ପ ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ସର୍ବାଧ‌ିକ । ଏହାର ଦ୍ରୁତ ଅନୁବନ୍ଧନ ଓ ପଶ୍ଚାତ୍ମ ଅନୁବନ୍ଧନ ରହିଛି । ଶିଳ୍ପର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଉଭୟ ଅଗ୍ର ଓ ପଶ୍ଚାତ୍ ଅନୁବନ୍ଧନରେ ସହାୟକ ହୋଇ ଦ୍ରୁତ ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ଆଣିଥାଏ ଏବଂ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାଶ ଘଟାଏ । ନୂତନ ସହର ଓ ଶିଳ୍ପ ଜନ୍ମ ନିଏ ।

(୩) କୃଷିର ବିକାଶ :
ଭାରତୀୟ କୃଷିର ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦିତାର ଏହା ମୁଖ୍ୟ କାରଣ । ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ ଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ । ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରୁ ସହରାଞ୍ଚଳକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ଘଟେ । ଏହା ଭୂମି ଉପରେ ଥିବା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ହ୍ରାସ କରେ । ଜୋତର ବିଭାଗ ଓ ବିଖଣ୍ଡନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ହୁଏ । ଅପେକ୍ଷାକୃତ ବୃହତ୍ତର ଜୋତରେ ଆଧୁନିକ କୃଷି ପ୍ରଣାଳୀ ଉପଯୋଗ କରିବା ଦ୍ଵାରା କୃଷି ଉତ୍ପାଦିତ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଏବଂ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁଭୂତ ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରୀ ହ୍ରାସ ପାଏ । ତେଣୁ କୃଷି ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶିଳ୍ପର ଭୂମିକା ସ୍ପଷ୍ଟ ।

(୪) ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ :
ଶିଳ୍ପାୟନ ଜାତୀୟ ଆୟ ଦ୍ରୁତ ବୃଦ୍ଧି କରିପାରେ। ଫଳରେ ମୁଣ୍ଡ ପିଛା ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ। ଏହା ଅଣ୍ଡା, ମାଛ, କ୍ଷୀର ଇତ୍ୟାଦି ଅଣକୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ। କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁଭୂତ ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରୀ ଓ ଋତୁଭିଭିକ ବେକାରୀ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଯେଉଁ ନିୟୋଜିତ ଶ୍ରମ ଶକ୍ତିଙ୍କୁ ହ୍ରାସ କଲେ ମଧ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ପାଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରୀ କୁହାଯାଏ।

(୫) ନିୟୋଜନ ସୃଷ୍ଟି :
ଶିଳ୍ପ ଅଧୂକ ନିୟୋଜନ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ । ଏହାର ସୁଦୂର ପ୍ରସାରୀ ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ଉଭୟ କୁଶଳୀ ଓ ଅଣକୁଶଳୀ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଁ ବ୍ୟାପକ ପରିସର ତିଆରି କରେ।

(୬) ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି:
ଶିଳ୍ପ ସମଗ୍ର ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରଣାଳୀର ଆଧୁନିକୀକରଣ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ ରାସାୟନିକ ସାର। କୀଟନାଶକ ଔଷଧ । ବିଭିନ୍ନ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଇତ୍ୟାଦି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ । ଶିଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଆଣିଥାଏ।

(୭) ଅନୁକୂଳ ବହିଃ ବାଣିଜ୍ୟ :
କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅନୁକୂଳ ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ପାଇଁ ରପ୍ତାନି ମୂଲ୍ୟ ଆମଦାନି ମୂଲ୍ୟଠାରୁ ଅଧିକ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଶିଳ୍ପାୟନ ଉଭୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ। ରାଷ୍ଟ୍ର ଉନ୍ନତମାନର ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରେ । ଏହା ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ।

(୮) ଆଶାବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରବାହ :
ଅନୁକୂଳ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ଆଶା, ବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରିଥାଏ । ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଓ ଶିଳ୍ପାୟନ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବିକାଶ ଘଟୁଥିବାର ଚିତ୍ର ଅବତାରଣ କରିଥାନ୍ତି । ସମଗ୍ର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଆଶାବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରବାହ ଘଟେ।

(୯) ଜାତୀୟ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି :
ଉତ୍ପାଦନ, ନିବେଶ, ନିୟୋଜନ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ଶିଳ୍ପ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ରାଷ୍ଟ୍ରର ଉତ୍ପାଦନ ଓ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତାର ସୁପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜାତୀୟ ଆୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟେ।

(୧୦) ଅର୍ଥନୈତିକ ସମାନତା :
ଶିଳ୍ପ ଉଭୟ କୁଶଳୀ ଓ ଅଣକୁଶଳୀ ଶ୍ରମିକଙ୍କ ପାଇଁ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗୁଁ ସୃଷ୍ଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଯୁକ୍ତ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଲୋକମାନଙ୍କର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ସେମାନେ ଅଧିକ ରୋଜଗାର କରିପାରନ୍ତି ।

ରାଷ୍ଟ୍ରର ବିକାଶ ପାଇଁ ଉଭୟ ଶିଳ୍ପ ଉନ୍ନୟନ ଓ ଶିଳ୍ପାୟନ ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ଭାରତ ଭଳି ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ବିକାଶ ଶିଳ୍ପ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ । ଜାତୀୟ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି, କର୍ମ ନିୟୋଜନ ସୃଷ୍ଟି ଭିତ୍ତିଭୂମିର ଉପଯୁକ୍ତ ବିକାଶ, ସାମାଜିକ ବୈଷମ୍ୟ ହ୍ରାସ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ଶିଳ୍ପ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଓ ଶିଳ୍ପାୟନ ପ୍ରମୁଖ ଆୟୁଧ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୭।
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ନୀତି
(Explain the Industrial Policy of 1948)
Answer:
ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ଘୋଷିତ ସରକାରୀ ନୀତିକୁ ଶିଳ୍ପନୀତି କୁହାଯାଏ । ଏହା ଶିଳ୍ପର ମାଲିକାନା, କାର୍ଯ୍ୟବିଧ, ଅବସ୍ଥିତି, ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବ୍ୟବସ୍ଥା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ସୂଚୀତ କରୁଥିବା ଏକ ସରକାରୀ ନୀତି ।

୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତି :
ପ୍ରାକ୍ ସ୍ଵାଧୀନତା କାଳରେ ଭାରତର କୌଣସି ଶିଳ୍ପନୀତି ନଥିଲା । ୧୯୪୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦର ଦିନ ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତ ଶିଳ୍ପିକ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଦୃଢ଼ ମତପୋଷଣ କଲା । ଯୋଜନାର ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ୧୯୪୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୬ ତାରିଖରେ ପ୍ରଥମ ଶିଚ୍ଛନୀତି ଘୋଷଣା କରି ଶିଳ୍ପୀକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଏକ ଶକ୍ତ ମୁଳଦୁଆର ଭିତ୍ତିପ୍ରସ୍ତର ସ୍ଥାପନ କଲା । ଏହି ଶିଳ୍ପ ନୀତି ଜରିଆରେ ଭାରତକୁ ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥନୀତିର ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା । ଉଭୟ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଶିଳ୍ପୀକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଏହି ଶିଳ୍ପନୀତି ପ୍ରସ୍ତାବ ରଖୁଲା ୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-

୧. ଶିଳ୍ପର ବର୍ଗୀକରଣ – ୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ଶିଳ୍ପକୁ ଚାରି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କଲା।
(କ) ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ – ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ, ଆଣବିକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ ଏବଂ ରେଳ ପରିବହନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କର ମାଲିକାନାରେ ରହିଲା।
(ଖ) ଦ୍ବିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ – ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଛଅଗୋଟି ମୌଳିକ ଶିଳ୍ପକୁଚ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଗଲା। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା, କୋଇଲା, ଜାହାଜ ନିର୍ମାଣ, ଉଡ଼ାଜାହାଜ ନିର୍ମାଣ, ଲୁହା ଓ ଇସ୍ପାତ୍ ଟେଲିଫୋନ୍ ଓ ଖଣିଜ ତୈଳ।
(ଗ) ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ – ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ କାଗଜ, ସିମେଣ୍ଟ, ବୟନଶିଳ୍ପ, ସାର, ଲୁଣ, କଳ ଲଙ୍ଗଳ, ରାସାୟନିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ୨୦ଟି ଶିଳ୍ପ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
(ଘ) ଚତୁର୍ଥ ଶ୍ରେଣୀ – ଅବଶିଷ୍ଟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ଚତୁର୍ଥ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏଗୁଡ଼ିକ ବେସରକାରୀ ଉଦ୍ୟୋଗର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ସରକାରଙ୍କ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧନ ରହିଲା ।

ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥନୀତି :
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତି ଭାରତରେ ଉଭୟ ସରକାର ଓ ବେସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ସହାବସ୍ଥାନ ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରି ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥନୀତିର ମୁଳଦୁଆ ପକାଇଲା।

କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ :
ଏହି ଶିଳ୍ପନୀତି ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କଲା । କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ ସ୍ଥାନୀୟ ସମ୍ବଳର ଉପଯୋଗ କରି ଅଧୂକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରଗତି ପାଇଁ ଏହି ନୀତି ପ୍ରସ୍ତାବ ରଖିଲା।

ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜି :
ଭାରତୀୟ ଶିଳ୍ପର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜିର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପରେ ୧୯୪୮ ଶିଳ୍ପନୀତି ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କଲା । ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ବିରୋଧ କରୁନଥୁବା ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜିକୁ ହିଁ ଏହି ନୀତି ସ୍ଵାଗତ କଲା।

ଶ୍ରମିକ ପରିଚାଳକ ସମ୍ପର୍କ :
୧୯୪୮ ଶିଵନୀତି ଶ୍ରମିକ ପରିଚାଳକ ସୁସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କଲା । ପରିଚାଳନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା ଏହାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ।
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଵନୀତି ଭାରତରେ ଶିଳ୍ପବିକାଶର ମୁଳଦୁଆ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଲା । ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ କ୍ଷେତ୍ରର ପରିସୀମା ସ୍ପଷ୍ଟ କରି ସେମାନଙ୍କ ସହଯୋଗ ଏହି ନୀତି କାମନା କଲା ।

Question ୮।
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the Industrial Policy of 1956.)
Answer:
୧୯୪୮ ମସିହା ଶିଚ୍ଛନୀତି ପ୍ରବର୍ତ୍ତନର କିଛି ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଐତିହାସିକ ଘଟଣାପ୍ରବାହ ଅନ୍ୟ ଏକ ଶିଳ୍ପନୀତିର ଆବଶ୍ୟକତା ସୃଷ୍ଟି କଲା । ୧୯୫୧ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ଯୋଜନା ଯୁଗର ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ୧୯୫୬ ମସିହାରେ ଶେଷ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଭାରତ ପାଇଁ ଏକ ବିରାଟ ସଫଳତା ଆଣିଥୁଲା । ଖାଦ୍ୟ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇପାରିଲା । ଅଧୂକ ଆଶାବାଦୀ ହୋଇ ଭାରତ ଶିଳ୍ପ ଉପରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରି ଦ୍ବିତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ପ୍ରବର୍ତନ କଲା । ଏହି ଯୋଜନାକୁ ସଫଳ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତିର ଆବଶ୍ୟକ ହେଲା । ସମାଜବାଦୀ ଢାଞ୍ଚାର ସମାଜ ଗଠନ ଏହାର ପ୍ରମୁଖ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ରହିଲା । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(୧) ଶିଳ୍ପର ନୂତନ ବର୍ଗୀକରଣ : New classification of Industry.
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ତିନୋଟି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କଲା । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

(କ) ଅନୁସୂଚୀ-କ – ଏହି ଅନୁସୂଚୀରେ ୧୭ଟି ଶିଳ୍ପ ରଖାଗଲା । ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଓ ଗୋଳାବାରୁଦ, ଆଣବିକ ଶକ୍ତି ଲୌହ ଓ ଇସ୍ପାତ୍, ଗୁରୁ ଯନ୍ତ୍ରପାତି, କୋଇଲା, ଖଣିଜ ତୈଳ, ଉଡ଼ାଜାହାଜ ନିର୍ମାଣ, ରେଳ ପରିବହନ, ବିମାନ ପରିବହନ, ଟେଲିଫୋନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଶିଳ୍ପ ଏହି ଅନୁସୂଚୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
(ଖ) ଅନୁସୂଚୀ~ଖ – ଏହି ଅନୁସୂଚୀ ୧୨ଟି ଶିଳ୍ପକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଆଲୁମିନିୟମ, ସାର, ରବର, ସାମୁଦ୍ରିକ ପରିବହନ, ସଡ଼କ ପରିବହନ ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ଅନୁସୂଚୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
(ଗ) ଅନୁସୂଚୀ-ଗ – ଉପରୋକ୍ତ ଶିକ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ଏହି ଅନୁସୂଚୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

(୨) କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ : (Small scale and Cottage Industry)
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଜନୀତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ ଉପରେ ପୁନର୍ବାର ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କଲା । ସେମାନଙ୍କର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ସମସ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ନେବାପାଇଁ ସରକାରଙ୍କୁ ଏହି ଶିଳ୍ପନୀତି ସୁପାରିଶ କଲା ।

(୩) ସମତୁଲ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ :
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଛନୀତି ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟ ହ୍ରାସ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କଲା । ପଛୁଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ଘରୋଇ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଉଦ୍ୟୋଗ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ଏହି ଶିଳ୍ପନୀତି ପ୍ରସ୍ତାବ ରଖିଲା ।

(୪) ଶ୍ରମିକ ପରିଚାଳକ ସମ୍ପର୍କ :
୧୯୫୬ ମସିହାର ଶିଳ୍ପନୀତି ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶାନ୍ତି ବ୍ୟାଘାତ ହେଲେ ଶିଳ୍ପାୟନରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହେବ ବୋଲି ଏହି ଶିଳ୍ପନୀତି ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ସରକାରଙ୍କ ପାଖରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରସ୍ତାବ ରଖୁଲା ।

(୫) ପରିଚାଳନା ଓ ବୈଷୟିକ ଶିକ୍ଷା :
ଶିଳ୍ପାୟନ ପାଇଁ ପରିଚାଳନା ବୈଷୟିକ ଶିକ୍ଷାପ୍ରାପ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା, ୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ଉପଲବ୍ଧ କଲା । ଏହା ବୈଷୟିକ ଶିକ୍ଷା ଓ ତାଲିମ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରିଥିଲା ।

(୬) ବିଦେଶୀ ପୁଞ୍ଜି (Foreign Capital):
୧୯୫୬ ମସିହା ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତରେ ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜିର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍ଧ କରିଥିଲା । ଏହି ବିଦେଶୀ ପୁଞ୍ଜିକୁ ଘରୋଇ ପୁଞ୍ଜିର ଅନୁପୂରକ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ।

Question ୯।
୧୯୯୧ ମସିହାର ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ଆଲୋଚନା କର।
(Explain the The New Industrial Policy – 1991.)
Answer:
୧୯୯୧ ମସିହା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଇତିହାସର ଏକ ମାଇଲ ଖୁଣ୍ଟ । ଏହି ବର୍ଷ ସମଗ୍ର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବିପ୍ଳବ ସୃଷ୍ଟି କରି ଏକ ନୂଆ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ କଲା । ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ଘୋଷିତ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ନୀତି (New Economic Policy) କୁ ସହଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ତତ୍କାଳୀନ କଂଗ୍ରେସ (ଇ) ସରକାର ଏକ ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ୧୯୯୧ ମସିହା ଜୁଲାଇ ୨୪ ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରଣୟନ କଲେ । ଏହି ଐତିହାସିକ ୧୯୯୧ ମସିହାର ଶିଳ୍ପନୀତି ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ସମସ୍ତ ଅମଲାତାନ୍ତ୍ରିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉଚ୍ଛେଦ କରି ଏକ ଉଦାର ତଥା ମୁକ୍ତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରବର୍ତ୍ତନର କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ ନେଲା ।

ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Objectives):
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତିର କେତେକ ସ୍ପଷ୍ଟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା
(୧) ` ଭାରତୀୟ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଅନାବଶ୍ୟକ ଅମଲାତନ୍ତ୍ର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବୁଢ଼ିଆଣୀ ଜାଲରୁ ମୁକ୍ତ କରିବା ।
(୨) ଉଦାରୀକରଣ ନୀତି ମାଧ୍ୟମରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିଶ୍ଵ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହ ସଂଯୋଗ କରିବା ।
(୩) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିଦେଶୀ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ସମସ୍ତ କଟକଣା ବିଲୋପ କରିବା ।
(୪) Monopolistic and Restrictive Trade Practices ଆଇନ୍‌ର କଟକଣାରୁ ଘରୋଇ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତା ମାନଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ ରଖିବା !
(୫) କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପର ଦ୍ରୁତ ବିକାଶ ଘଟାଇବା ।
(୬) ପଛୁଆ ଅଞ୍ଚଳରେ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ ଆଣିବା ।

୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଜନୀତି ଦୁଇ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା । ପ୍ରଥମଟି ଜୁଲାଇ ୨୪ ତାରିଖ ଦିନ ଘୋଷିତ ହୋଇଥିବା କେବଳ ଦ୍ବିତୀୟଟି ଅଗଷ୍ଟ ୬ ତାରିଖ ଦିନ ଘୋଷଣା କରାଗଲା ।

ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features):
ସମସ୍ତ ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ସାକାର କରିବା ପାଇଁ ନୂତନ ଶିଚ୍ଛନୀତି ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(୧) ଶିଳ୍ପ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦ (Industrial Licensing):
ଶିଳ୍ପ ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଦିଆଯାଉଥିବା ଅନୁମତି ପତ୍ରକୁ ଲାଇସେନ୍ସ କୁହାଯାଏ । (କ) ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ସର୍ବାଧ‌ିକ ଦୁଇକୋଟି ଟଙ୍କାର ପୁଞ୍ଜି, ଦ୍ରବ୍ୟ, ଆମଦାନୀ କରୁଥିବା ଶିଳ୍ପମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଲାଇସେନ୍ସ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଛି ।

(ଖ) ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ପ୍ରଚଳିତ ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ପଞ୍ଜିକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା (Registration Scheme) ଉଚ୍ଛେଦ କଲା।

(୨) ବିଦେଶୀ ନିବେଶକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ (Foreign Investment):
ସତୁରୀ ଦଶକରୁ ଭାରତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିଦେଶୀ ନିବେଶ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରି ଆସିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ସରକାରୀ କଟକଣା ନିବେଶରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା ।
(କ) ବିଦେଶରେ ଭାରତୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ବଜାର ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିଦେଶୀ ବାଣିଜ୍ୟିକ କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କର ସମ୍ପୃକ୍ତିର ଆବଶ୍ୟକତା ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ଅନୁଭବ କଲା ।
(ଖ) ୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ବିଦେଶୀ ନିବେଶକାରୀଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ଗଚ୍ଛିତ ବିଦେଶୀ ବିନିମୟ ପରିମାଣ ବିଚାରକୁ ନେଇ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ ଜରିଆରେ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ପାଇଁ ସ୍ଥିର କଲା ।

(୩) ବିଦେଶୀ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Foreign Techonology):
୧୯୯୧ ମସିହା ଶିଳ୍ପନୀତି ରାଷ୍ଟ୍ର ମଧ୍ୟକୁ ବିଦେଶୀ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଜ୍ଞାନର ପ୍ରବେଶକୁ ସହଜ କରିବା ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନେଲା ।
(କ) ଉଚ୍ଚ ଅଟ୍ରାଧ୍ଧକାର ଭିଭିକ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଦେଶୀ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଜ୍ଞାନ ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ହୋଇଥିବା ରାଜିନାମାରେ ଯଦି ଏକ କୋଟି ଟଙ୍କା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୟାଲ୍‌ଟି ଦିଆଯାଉଥାଏ ତାହାହେଲେ ସରକାର ସ୍ଵତଃ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରିବେ ବୋଲି ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ଘୋଷଣା କଲା।
(ଖ) ବିଦେଶୀ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଜ୍ଞାନ ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ସରକାରୀ ଅନୁମତିର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଲା ନାହିଁ ।

(୪) ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରର ସଂସ୍କାର (Public Sector):
ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖତ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ହାତକୁ ନେଲା।
(କ୍) ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗ ମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ସ୍ଵୟଂଚାଳିତ ଓ ଉତ୍ତରଦାୟୀ କରିବା ପାଇଁ ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ସରକାରଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲା ।
(ଖ) ପାଣ୍ଠି ସଂଗ୍ରହ ତଥା ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ଅଂଶଧନର ୨୦ ଶତାଂଶ ଜନସାଧାରଣ, ଉକ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗର ଶ୍ରମିକ, ଆର୍ଥିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କୁ ବିକ୍ରି କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଲା।

(୫) ଏକଚାଟିଆ ବ୍ୟବସାୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଇନ୍‌ର ଉଚ୍ଛେଦ (Control over monopoly):
୧୯୭୦ ମସିହାରେ ପ୍ରଚଳିତ MRTP (Monopoly and Restrictive, Trade Practices) ଆଇନ୍‌କୁ ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ନିମ୍ନମତେ ସଂଶୋଧନ କଲା।

(କ) ୧୯୭୦ ର MRTP ଆଇନ ଅନୁସାରେ ୧୦୦ କୋଟି ଟଙ୍କାରୁ ଅଧ‌ିକ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ କରିଥିବା ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ସଂସ୍ଥା ସମ୍ପ୍ରସାରଣ, ଅନ୍ୟ ଶିଳ୍ପର ଅଧ୍ବଗ୍ରହଣ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ଅନୁମତି ନେବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ ହେଉଥିଲା । ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତି ଏହି କଟକଣା ସହିତ ପୁଞ୍ଜି ନିବେଶ ସୀମା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଚ୍ଛେଦ କଲା ।

(ଖ) ନୂତନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ ଅସାଧୁ ଓ ଏକଚାଟିଆ ବ୍ୟବସ୍ଥାୟରେ ଲିପ୍ତ ଥିବା ସମସ୍ତ ଶିଳ୍ପ ପାଇଁ କଟକଣା ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବଳବତ୍ତର କରାଗଲା ।

(୬) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପର ବିକାଶକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Small Seale Industries):
କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ୧୯୯୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ଛଅ ତାରିଖ ଦିନ ନୂତନ ଶିଳ୍ପନୀତିର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରାଗଲା । ଏଥିରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପର ସଂଜ୍ଞାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଣାଗଲା।
(କ) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିଵର ବିନିଯୋଗ ସୀମା ୬୦ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା ।
(ଖ) ଆନୁସଙ୍ଗିକ ଶିଜ୍ (Ancilliary Industry): ର ବିନିଯୋଗ ସୀମା ୭୫ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା ।
(ଗ) ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ (liny Industry) ର ବିନିଯୋଗ ସୀମା ୫ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା ।

Question ୧୦।
ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଭାରତର ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ଭୂମିକା ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ଭାରତର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଦେଶିକ ନୀତି ନଥିଲା । ସେତେବେଳେ ପୃଥ‌ିବୀରେ ମୁକ୍ତ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନ ଭାରତରେ ଉନ୍ନୟନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ତେଣୁ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ ନିମନ୍ତେ ତଆବ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେଲା । ଦେଶର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିର ପ୍ରଧାନତଃ ଦୁଇଟି ଦିଗ ରହିଛି; ଯଥା-
(୧) ରପ୍ତାନି ନୀତି (Export policy) ; ଏବଂ
(୨) ଆମଦାନି ନୀତି (Import policy)
ଉଭୟ ନୀତିକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି କୁହାଯାଏ ।

୧୯୫୦-୫୧ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଏହି ଯୋଜନାରେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରର ବୃଦ୍ଧିକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଗଲା । ଏହି ଆର୍ଥିକ ଉନ୍ନୟନ ସହିତ ବହିଃବାଣିଜ୍ୟର ବିକାଶକୁ ସଂଯୋଗ କରାଗଲା । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଆମ ଦେଶଣ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି ଅଧ୍ବକ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଥିଲା । ବିଦେଶୀ ଉତ୍ପାଦନକାରୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତିଯୋଗିତାରୁ ଭାରତୀୟ ଉତ୍ପାଦନକାରୀମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ଦେବା ନିମିତ୍ତ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟଭିଭିକ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସରକାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କଟକଣା ଓ ପ୍ରୋତ୍ସାହନମାନ ଦେବାକୁ ଆଗେଇ ଆସିଥିଲେ । ତେଣୁ ଆମ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟନୀତିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା-

(୧) ଆମଦାନିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା (restrictions on the Import); ଏବଂ
(୨) ରପ୍ତାନିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ କରିବା (Export promation)

୧୯୯୧ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ନୂତନ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା । ଦେଶରେ ଘରୋଇକରଣ, ଉଦାରୀକରଣ ଓ ଜଗତୀକରଣ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନେଇ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇଛି । ବାଣିଜ୍ୟ ମାଧ୍ୟମରେ ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥନୀତି ସହିତ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା । ଦେଶର ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ଯନ୍ତ୍ରପାତି, କଳକବଜା ତଥା ଆଧୁନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ଧ ହେଲା । ଏଣୁ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିରେ କୋହଳ ଆମଦାନି ମାଧ୍ୟମରେ ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧିକୁ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଗଲା । ଦେଶକୁ ସ୍ଵାବଲମ୍ବୀ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଏବଂ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିର ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ରଖୁ ଉପରୋକ୍ତ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ନୀତିର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପରେ ଆମ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତିର ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା-
(୧) ଆମଦାନି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ (Import Substitution); ଏବଂ
(୨) ରପ୍ତାନି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ (Export Promotion)

Question ୧୧।
୨୦୧୧-୧୨ ମସିହା ଆମଦାନି-ରପ୍ତାନି ନୀତିର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the main features of the EXIM-Policy 2011-12.)
Answer:
ଆମ ଦେଶର ଅନୁସୃତ ହେଉଥ‌ିବା ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଗତୀକରଣ ନୀତି ଉପରେ ଆଧାରିତ । ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ନୀତି ୨୦୧୧-୧୨ ର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନମତେ ଆଲୋଚନା

କରାଯାଇଛି:
(୧) ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥନୀତିର ଅନିଶ୍ଚିତତା ହେତୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୀମା ଶୁଳ୍କକକୁ ୧୦ ପ୍ରତିଶତରେ ଅପରିବର୍ତିତ ରଖାଯାଇଛି ।
(୨) ପଶମ ଉପରେ ଥ‌ିବା ସୀମା ଶୁଳ୍‌କକୁ ୩୦ ପ୍ରତିଶତରୁ ୫ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ କରାଯାଇଛି ।
(୩) ରେଫ୍ରିଜେରେଟର ଓ ଏୟାର କଣ୍ଡିସନର ଯନ୍ତ୍ରାଂଶକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଶୁଳ୍କକ ମୁକ୍ତ ତାଲିକାରେ ସାମିଲ କରାଯାଇଛି ।
(୪) ୩୦.୯.୨୦୧୧ଠାରୁ ଡ୍ୟୁଟି ଏନ୍‌ଟାଇଟଲମେଣ୍ଟ ପାସବୁକରେ ଅବଧୂ ସମାପ୍ତି କରାଯାଇ ତା ଅଧୀନରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ଯସବୁକୁ ଡ୍ୟୁଟି ଡ୍ର ବ୍ୟାକ୍ ସିଡ୍ୟୁଲ୍‌ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
(୫) ୪୦ଟି ଯାନ୍ତ୍ରିକ, ଔଷଧୀୟ ଏବଂ ରାସାୟନିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନି ଉପରେ ରପ୍ତାନି ମୂଲ୍ୟର ୧ ପ୍ରତିଶତ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରିହାତି ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି ।
(୬) ୪୧ଟି ଦେଶକୁ ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧି ନେଇ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବଜାର ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଥଳ ଯୋଜନା (Special locus Market Scheme)ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଛି । ଏହି ସବୁ ଦେଶକୁ ହେଉଥ‌ିବା ରପ୍ତାନି ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ୧ ପ୍ରତିଶତ ଅତିରିକ୍ତ ସହାୟତା ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି ।
(୭) ୧୩୦ଟି ରାସାୟନିକ ଔଷଧୀୟ, ବୟନ ସାମଗ୍ରୀ, ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଓ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନି ଉପରେ ରପ୍ତାନି ମୂଲ୍ୟର ୨ ପ୍ରତିଶତ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରିହାତି ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି ।
(୮) ଫିରୋଜାବାଦରୁ କାଚ ସାମଗ୍ରୀ, ଭୁବନେଶ୍ବରରୁ ସାମୁଦ୍ରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଏବଂ ଅଗରତାଲାରୁ ବାଉଁଶଜାତ ସାମଗ୍ରୀ ରପ୍ତାନି ଉତ୍କର୍ଷ ସହରର ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।
(୯) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଞ୍ଚଳ (SEZ) ଏବଂ ରପ୍ତାନି ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ଅଞ୍ଚଳ (EPZ) ଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରିହାତି ପ୍ରଦାନ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି ।
(୧୦) ଚାଉଳ, ଗହମ, ପିଆଜ ଏବଂ ଖାଇବା ତେଲ ଆମଦାନି ଉପରୁ ଆମଦାନି କର ବାଦ୍ କରାଯାଇଛି ।
ଏହି ସମସ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ବ୍ୟତୀତ ଭାରତ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶ ତଥା ଅଞ୍ଚଳ ସହିତ ଦ୍ବିପାକ୍ଷିକ ତଥା ବହୁପାକ୍ଷିକ ବାଣିଜ୍ୟ ରାଜିନାମା ସ୍ଵାକ୍ଷର କରିଛି । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟ ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟକ ହେବ ।”

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question ୧୨।
ଭାରତର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the importance Foreign Trade in the Economic development of India.)
Answer:
ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ କହିଲେ ଦେଶ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ବାଣିଜ୍ୟକୁ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ, ଗୋଟିଏ ଦେଶର ରପ୍ତାନି ଓ ଆମଦାନି ବାଣିଜ୍ୟକୁ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ବିଦେଶ ବଜାରକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରେରଣକୁ ରପ୍ତାନି କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଦେଶରୁ ଦ୍ରବ୍ୟ ଆଣି ନିଜର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କଲେ, ତାହାକୁ ଆମଦାନି କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଆନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ବିନିମୟକୁ ବୈଦେଶିକ ବା ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବାଣିଜ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଭାରତୀୟ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ବହୁ ପୁରାତନ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ପୂର୍ବରୁ ଭାରତ ବିଦେଶୀ ବଜାରରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶୀଦାର (ବିକ୍ରେତା) ଭାବେ ସୁନାମ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲା; କିନ୍ତୁ ଭାରତରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ରୂପରେଖ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବଦଳିଗଲା । ଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ଆଉ ଉତ୍ପାଦିତ ପଦାର୍ଥର ରପ୍ତାନିକାରୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ନହୋଇ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ପଦାର୍ଥ ବା କଞ୍ଚାମାଲ ରପ୍ତାନିକାରୀ ଦେଶରୂପେ ପରିଗଣିତ ହେଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଉପନିବେଶଭାବେ ଭାରତ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଓ ଖଣିଜପଦାର୍ଥ ପ୍ରାୟତଃ ଇଂଲଣ୍ଡକୁ ରପ୍ତାନି କରି ତା’ ବଦଳରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟ ଆମଦାନି କଲା । ଭାରତ ଆନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ . ବଜାରରେ ଏକ ଖାଉଟି ରାଷ୍ଟ୍ର ହିସାବରେ ପରିଗଣିତ ହେଲା ।

ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Importance of Foreign Trade):
ଭାରତ ଭଳି ଏକ ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ନିମ୍ନରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ଭୂମିକା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।
୧) ବିଦେଶରେ ପୁଞ୍ଜି ଓ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଶର ଥିବା ହୋଇଥାଏ । ସୀମିତ ସମ୍ବଳର ସଠିକ୍ ବିନିଯୋଗ
(୨) ରପ୍ତାନି ବାଣିଜ୍ୟଦ୍ଵାରା ଦେଶ ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ ।
(୩) ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଶରେ ଆଧାରିତ ସଂରଚନାର ବିକାଶ ହୋଇଥାଏ ।
(୪) ଦେଶରେ ଉତ୍ପାଦିତ ହେଉଥିବା ବଳକା ଦ୍ରବ୍ୟକୁରପ୍ତାନି କରି ଓ ଆବଶ୍ୟକ ହେ ଉଥିବା ନିଅଣ୍ଟିଆ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡିକୁ ଆମାଦନ କରି ଦରଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରଖାଯାଇଥାଏ ।
(୫) ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟଦ୍ଵାରା ନିଜର ଦେଶର ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟ ବାହାର ଦେଶରେ ବଜାରରେ ବିକ୍ରି କରି ବିଦେଶ ବଜାରରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ସହିତ ନିଜ ଦେଶରେ ଖାଉଟିମାନଙ୍କ କମ୍ ଦରରେ ନୂଆ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପଭୋଗ ନିମନ୍ତେ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଥାଏ ।
(୬) ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟଦ୍ବାରା ଦେଶ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରତିଯୋଗିତାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଏ, ନିଜସ୍ଵ ସମ୍ବଳ ହେତୁ, ତାହା ଅଧିକ ଉତ୍ପାଦନ ତଥା ରପ୍ତାନି ତକରି ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ହାସଲ କରିଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଆମେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିଲୁ ଯେ ଭାରତ ଭଳି ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶର’ ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟର ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ଯଥାର୍ଥରେ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ରବର୍ଟସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମିତ୍ତ ଏକ ଇଞ୍ଜିନ୍ ସଦୃଶ କାମ କରେ ।

Question ୧୩।
ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂରଚନା କ’ଣ ? ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂରଚନା (composition) ରେ ଦେଖା ଦେଇଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର।
(What is composition of Foreign Trade ? Explain the changes in India’s Foreign Trade in the post Independence Period.)
Answer:
ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ରପ୍ତାନି ଓ ଆମଦାନି ହୋଇଥବା ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ସମାହାରକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ସଂରଚନା (composition) କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଧାରା ଘରୋଇ ଉତ୍ପାଦନ ଢାଞ୍ଚାକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବଣ ଆମଦାନି ହ୍ରାସ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଉତ୍ପାଦନ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭିତରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାର କଥା ସୂଚାଏ । ତେଣୁ ବାଣିଜ୍ୟ ସଂରଚନା ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ମାତ୍ରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିବା ସହିତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅର୍ଥନୈତିକ ଢାଞ୍ଚା ସୂଚାଇଥାଏ। ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ସଂରଚନାକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା-

(କ) ଆମଦାନି ସଂରଚନା (Import Composition), ଏବଂ
(ଖ) ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା (Export Composition) ।

(କ) ଆମଦାନି ସଂରଚନା (Import Composition):ଭାରତର ଆମଦାନି ପେଡି (Import Composition) ବିବିଧ ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକ ସମାହାର ମାତ୍ର । ପରାଧୀନ ଓ ସ୍ଵାଧୀନତୋର ଭାରତର ଆମଦାନି ସଂରଚନାରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ଯଥେଷ୍ଟ ଅସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ ।
ଭାରତ ଆମଦାନି କରୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡିକୁ ସାଧାରଣତଃ ଚାରୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା-
(୧) ଖାଦ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟ
(୨) କଞ୍ଚାମାଲ ଓ ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟକ ଅର୍ଥନିର୍ମିତ ଦ୍ରବ୍ୟ,
(୩) ପୁଞ୍ଜି ଦ୍ରବ୍ୟ,
(୪) ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ।

୧୯୬୦-୬୧ ମସିହାରେ ଭାରତର ମୋଟ୍ ଆମଦାନି ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଥିଲା ମାତ୍ର ୧୭୯୫ କୋଟି ଟଙ୍କା ୨୦୧୦-୧୧ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷ ସୁଦ୍ଧା ଏହାର ପରିମାଣ ୧୬,୮୩,୪୬୭ କୋଟି ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ଆମଦାନି ସଂରଚନାରେ ଦେଖାଦେଇଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ନିମ୍ନମତେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି:

(୧) ଦେଶରେ ଆମଦାନି ସଂରଚନାରେ ଖଣିଜତୈଳ ଓ ପିଚ୍ଛିଳ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏ । ବାବଦରେ ଆମଦାନି ୧୯୬୦-୬୧ ମସିହାର ୧୦୯ କୋଟି ଥିବାବେଳେ, ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହା ୪୮୨୨,୮୨ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।
(୨) ଦେଶର ଆମଦାନି ସଂରଚନାରେ ମୁକ୍ତା ଓ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଥର ଆମଦାନିର କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହା ମୋଟ ଆମଦାନି ବାବଦ ଦେଣାର ୯.୪ ପ୍ରତିଶତ ଥିଲା ।
(୩) ଲୁହା ଓ ଇସ୍ପାତ ଆମଦାନି କ୍ରମାଗତଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ୧୯୬୦-୬୧ ରେ ଏ ବାବଦରେ ଦେୟ ୧୯୭ କୋଟି ଟଙ୍କା ଥିଲା ବେଳେ ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହା ୪୭,୨୭୫ କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।
(୪) ରାସାୟନିକ ସାରର ଆମଦାନି ମଧ୍ଯ ବିଶେଷ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ଥୁଲା ୨୩ କୋଟି ଟଙ୍କା । ୨୦୧୧-୧୧ ରେ ଏହା ୩୧,୫୩୩ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।
(୫) ପୁଞ୍ଜି ଦ୍ରବ୍ୟର ଆମଦାନି ଅତ୍ୟଧୂକ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଦେୟ ଥିଲା ୫୬୦ କୋଟି ଟଙ୍କା । ୨୦୧୦-୧୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ୨,୨୧, ୪୩୭ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।
(୬) ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଆମଦାନିରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଆମଦାନି ମୋଟ୍ ଆମଦାନିର ୪୦ ପ୍ରତିଶତ ଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ୦.୩ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।

(ଖ) ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା (Export Composition) – ପାକ୍ ବ୍ରିଟିଶ କାଳରେ ଭାରତ କେତେକ ପାରମ୍ପରିକ କୃଷିଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ରପ୍ତାନି କରୁଥିଲା । ଏହାର ରପ୍ତାନି ପେଡି ମୁଖ୍ୟତଃ କେତେକ ପ୍ରାଥମିକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ହସ୍ତତନ୍ତ୍ର ଦ୍ରବ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଯୋଜନା ଯୁଗର ଆରମ୍ଭରୁ ଭାରତର ରପ୍ତାନି ପେଡିରେ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ଆକାର ଓ ରଙ୍ଗ ବଦଳିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା । ନିଜର ବିକାଶ ସହିତ ତାଳ ଦେଇ ଭାରତ ବିଶ୍ଵ ବଜାରରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶୀଦାରରୂପେ ଉଭା ହୋଇଛି । ଏହାର ରପ୍ତାନି ପେଡି ଅନେକ ଅଣ-ପାରମ୍ପରିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସମାହାର ।

ଭାରତର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟିଥୁବା ପରିବର୍ତ୍ତନ :
ଭାରତର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟିଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ନିମ୍ନମତେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି:

  • ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭରେ ଝୋଟ ଭାରତର ପ୍ରଧାନ ରପ୍ତାନି ଦ୍ରବ୍ୟ ଥିଲା । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ୧୩୫ କୋଟି ଟଙ୍କାର ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ଦେଶକୁ ଆସୁଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ରେ ମୋଟ ରପ୍ତାନି ଆୟରେ ଏହାର ଅଂଶ ୦.୮ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।
  • ଚା ଭାରତର ରପ୍ତାନି ପେଡ଼ିରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ମୁଖ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଥିଲା । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ୧୬୬୦ କୋଟି ଟଙ୍କା ବୈଦେଶିକ ପୁଞ୍ଜି ଦେଶକୁ ଆସୁଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ ବେଳକୁ ଏହି ଅଂଶ ୦. ୨୮ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।
  • ଶିଳ୍ପଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ରପ୍ତାନି ଯୋଜନା କଳା ମଧ୍ଯରେ ବେଶ୍ ଉତ୍ସାହଜନକଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ଭାରତ ୨୯୧ କୋଟି ଟଙ୍କାର ରପ୍ତାନି ଆୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏ ବାବଦରେ ରପ୍ତାନି ଆୟ ୭୭୭୪୨୪ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଶର ରପ୍ତାନି ତାଲିକାରେ ପ୍ରତିଶତ ଆକରରେ ଶୀର୍ଷସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି ।
  • ଭାରତର ରପ୍ତାନି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୋଷାକପତ୍ରରେ ରପ୍ତାନି ଏକ ଆକର୍ଷଣୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ । ୧୯୯୦ — ୯୧ ରେ ଏ ବାବଦରେ ଆୟ ମାତ୍ର ୪୦୧୨ କୋଟି ଟଙ୍କା ଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହି ଆୟ ୫୧୦୧୦ କୋଟି ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି ।
  • ଦେଶର ରପ୍ତାନି ବାଣିଜ୍ୟରେ ନିକଟରେ ବିଶେଷ ସଫଳତା ହାସଲ କରିଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ହେଲା, ମେସିନ୍ ଓ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଦ୍ରବ୍ୟ । ୧୯୬୦-୬୧ ରେ ଏହି ବାବଦ ଆୟ ମୋଟ ଆୟ ୨୨ କୋଟି ଟଙ୍କା ଥିବା ବେଳେ ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହା ୩୧୩.୩୮୨ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।
  • ଦେଶର ରପ୍ତାନି ସଂରଚନାରେ ମୁକ୍ତା ଓ ଅଳଙ୍କାରର ସ୍ଥାନ ଉଚ୍ଚରେ ରହିଛି । ୧୯୬୦-୬୧ରେ ଏ ବାବଦରେ ୧ କୋଟି ଟଙ୍କା ରପ୍ତାନି ଆୟ ଦେଶକୁ ଆସୁଥିଲା । ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ଏହା ୧୬୭୮୪୬ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଆମ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂରଚନାରେ ବିବିଧ, ବ୍ୟାପକ ତଥା ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 2 କ୍ଷେତ୍ରୀୟ ଉନ୍ନୟନ

Question୧୪।
ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the direction of Foreign Trade in India.)
Answer:
ବହିଃବାଣିଜ୍ୟର ଦିଗ କହିଲେ କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ସହିତ ଥୁବା ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କକୁ ବୁଝାଏ । ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ବିଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସୂଚାଏ। ଏଥୁରୁ ରାଷ୍ଟ୍ରର ରାଜନୈତିକ ଏବଂ କୂଟନୈତିକ ସଂପର୍କରେ ହୋଇଥିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଜଣାପଡ଼େ । ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗ ଭାରତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ସହ ଥ‌ିବା ରାଜନୈତିକ ଓ କୂଟନୈତିକ ସଂପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ହେଉଥିବା ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପସ୍ଥାପନ କରେ ।

ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରିଟେନ୍ ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଅଂଶୀଦାର ଥିଲା । ଏହାର ମିତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କ ସହିତ ମଧ୍ୟ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ଥିଲା; କିନ୍ତୁ ସ୍ଵାଧୀନତ, ପରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ସହିତ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସଂପର୍କ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥିଲା । ତେଣୁ ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟର ଦିଗ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥିଲା । ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ଇତିହାସରେ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଭାରତର ବହିଃବାଣିଜ୍ୟ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ପାଞ୍ଚଟି ଗୋଷ୍ଠୀରେ ବର୍ଗିକରଣ କରାଯାଇଅଛି ।
ସେମାନେ ହେଲେ-

(୧) ଅର୍ଥନୈତିକ ସହଯୋଗ ଓ ଉନ୍ନୟନ ସଂଗଠନ (OECD),
(୨) ତୈଳ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ଓ ରପ୍ତାନିକାରୀ ଦେଶ (OPEC).
(୩) ପୂର୍ବ ୟୁରୋପୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରସମୂହ (EC),
(୪) ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରସମୂହ, ଏବଂ
(୫) ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ର ସମୂହ ।

ଆମ ଦେଶର ମୋଟ ରପ୍ତାନିର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଅଂଶ OECE ଦେଶକୁ ଯାଉଛି । ୧୯୬୦-୬୧ ରେ ଏହି ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ୭୮ ପ୍ରତିଶତ ଆମଦାନୀ ହୋଇଥିଲା । ୨୦୦୨-୦୩ ରେ ଏହା ହ୍ରାସ ପାଇ ୩୭.୮ ପ୍ରତିଶତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅଂ ଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ । ସେହିପରି OPEĆଗୋଷ୍ଠୀକ ୧୯୬୦-୬୧ରେ ମୋଟ ଆମଦାନି ଥିଲା ୪.୬ ପ୍ରତିଶତ ଯାହାକି ୨୦୦୩-୦୪ ସୁଦ୍ଧା ୭.୨ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି । ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କଠାରୁ ହେଉଥୁବା ଆମଦାନି କ୍ରମାଗତ ବୃଦ୍ଧିପାଇ ୨୦୦୨-୦୩ରେ ୨୦.୦୧ ପ୍ରତିଶତ ହୋଇଛି । ଦେଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ USA କୁ ହେଉଥୁବା ଭାରତର ଆମଦାନି ସର୍ବଦା ସର୍ବାଧିକ ରହି ଆସୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ମୋଟ୍ ଆମଦାନିରେ ଏହାର ଅଂଶ ହ୍ରାସ ପାଇଛି। ବର୍ତ୍ତମାନ ସାଉଦି ଆରବ ମୋଟ୍ ଆମଦାନିର ଦ୍ଵିତୀୟ ବୃହତ୍ ଅଂଶୀଦାର । ୧୯୬୦-୬୧ ରେ ଏହାର ଆମଦାନି ଥୁଲା ୧.୩ ପ୍ରତିଶତ ଏବଂ ୨୦୦୯-୧୦ ରେ ଏହାର ଅଂଶ ୫,୯ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆମ ଦେଶର ଆମଦାନି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜାପାନ, ଫ୍ରାନ୍ସ, ଜର୍ମାନୀ, ଇରାକ୍ ଇତ୍ୟାଦି ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ପ୍ରାଧାନ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇଛି ।

ରପ୍ତାନିର ଦିଗ (Direction of Export):
ସ୍ଵାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଆମ ଦେଶର ରପ୍ତାନି ବାଣିଜ୍ୟର ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି । OECDକୁ ଭାରତର ମୋଟ୍ ରପ୍ତାନି ସର୍ବାଧ‌ିକ ଅଂଶ । ୧୯୬୦-୬୧ ରେ ଏହା ୬୬ ଶତାଂଶ ୨୦୦୩-୦୪ ବେଳକୁ ଏହା ୪୬,୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । OPEC ଓ ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରକୁ ଆମ ରପ୍ତାନି ବାଣିଜ୍ୟର ୨୦୦୩-୦୩ ୧୫ ପ୍ରତିଶତ ଓ ୩୨,୬ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି । ଦେଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ USA କୁ (୨୦୦୪୦୦୫)ରେ ଭାରତ ସର୍ବାଧ‌ିକ ୧୨.୮ ପ୍ରତିଶତ ରପ୍ତାନି କରିଛି । ସେହିପରି ସଂଯୁକ୍ତ ଆରବ, ଚୀନ, ସିଙ୍ଗାପୁର ଇତ୍ୟାଦି ରାଷ୍ଟ୍ରକୁ ୨୦୦୫-୦୬ ମସିହାରେ ଯଥାକ୍ରମେ ୬.୨,୮.୪ ଓ ୪.୨ ପ୍ରତିଶତ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି | ଇଂଲଣ୍ଡକୁ ଆମ ଦେଶର ମୋଟ୍ ରପ୍ତାନି ସେହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ( ୨୦୦୨୦୦୩ ରୁ ୨୦୦୫୦୦୬) ଯଥାକ୍ରମେ ୪.୬ ପ୍ରତିଶତରୁ ୪.୩ ପ୍ରତିଶତ ଏବଂ ୪.୭ ପ୍ରତିଶତରୁ ୩.୬ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତିରେ ଭାରତର ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ଦିଗରେ ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟର ଅଂଶୀଦାର ଭାବେ ନୂଆ ନୂଆ ଦେଶର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Unit 1 Question Answer ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

I. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଚୟନ କର।
[Choose the Correct answer of the followings from the alternatives as given]

Question ୧।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ମୌଳିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
(i) ସ୍ଵ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ
(ii) ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା
(iii) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସମସ୍ୟା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତଟି

Question ୨।
ପାରଂପରିକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଆଧୁନିକ କ୍ଷେତ୍ରର ସହାବସୁ ନ ଥ‌ିବା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା :
(i) ଦ୍ବୈତ ଅର୍ଥବ୍ଯବସ୍ଥା
(iii) ଶିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(ii) କୃଷି ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା

Question ୩।
ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଆଧୁନିକ କ୍ଷେତ୍ରର ସହାବସ୍ଥାନ ଥିବା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା :
(i) ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥବ୍ଯବସ୍ଥା
(ii) ଶିଳ୍ପ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(iii) କୃଷି ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା

Question ୪।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ଏକ :
(i) ଉନ୍ନତ ଅର୍ଥନୀତି
(ii) ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥନୀତି
(iii) ବିକାଶଙ୍ଗୋମୁଖୀ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iii) ବିକାଶୋନ୍ମୁମୁଖୀ

Question ୫।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପିଛା ଆୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ
(ii) ମୋଟ ଆୟ
(iii) ନିଟ୍ ଆୟ
(iv) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୬।
ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରୀ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଦେଇଥାଏ ?
(i) କୃଷି
(iii) ସେବା
(ii) ଶିଳ୍ପ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) କୃଷି

Question ୭।
ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ଭାରତ ପାଇଁ :
(i) ବୋଝ
(ii) ପରିସଂପତ୍ତି
(iii) ଧନ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ବୋଝ

Question ୮।
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ
(ii) ବେକାରୀ
(iii) ଅର୍ଥ ବେକାରୀ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ

Question ୯।
ବୃତ୍ତି ବା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସାଧାରଣତଃ କେତୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(i) ୪
(ii) ୨
(iii) ୩
(iv) ୫
Answer:
(ii) ୩

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୧୦ ।
ପ୍ରକୃତି ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତି :
(i) ପ୍ରାଥମିକ ବୃତ୍ତି
(ii) ମାଧ୍ୟମିକ ଚୃତ୍ତି
(iii) ସେବା ବୃତ୍ତି
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ପ୍ରାଥମିକ ବୃତ୍ତି

Question ୧୧ ।
ପ୍ରାଥମିକ ବୃଦ୍ଧିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା କ୍ଷେତ୍ର :
(i) କୃଷି
(ii) ଗୋ-ପାଳନ
(iii) କକଡ଼ା ଚାଷ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି

Question ୧୨ ।
ଦ୍ଵିତୀୟତଃ ବା ମାଧ୍ୟମିକ ବୃଦ୍ଧିରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର :
(i) ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ
(ii) ଚିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ର
(iii) କ୍ଷୁଦ୍ରଶିକ
(iv)ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv)ସମସ୍ତଟି

Question ୧୩ ।
ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କ୍ଷେତ୍ର :
(i) ପରିବହନ
(ii) ଯୋଗାଯୋଗ
(iii) ବ୍ୟାଙ୍କ ସେବା
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv) ସମସ୍ତଟି

Question ୧୪ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା :
(i) ୧୨୧.୦୨ କୋଟି
(ii) ୧୨୦ କୋଟି
(iii) ୧୩୪ କୋଟି
(iv) ୧୮୦ କୋଟି
Answer:
(i) ୧୨୧,୦୨ କୋଟି

Question ୧୫ ।
କେଉଁ ମସିହାକୁ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃହତ୍ ବିଭାଜନର ବର୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
(i) ୧୯୨୧
(ii) ୧୯୨୦
(iii) ୧୯୮୧
(iv) ୧୯୨୦
Answer:
(1) ୧୯୨୧

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୧୬ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ସାକ୍ଷରତା ହାର :
(i) ୭୦ ପ୍ରତିଶତ
(ii) ୭୪ ପ୍ରତିଶତ
(iii) ୮୦ ପ୍ରତିଶତ
(iv) ୪୦ ପ୍ରତିଶତ
Answer:
(ii) ୭୪ ପ୍ରତିଶତ

Question ୧୭ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବ ପ୍ରତିବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ପିଛା କେତେ ?
(i) ୩୭୦
(ii) ୩୮୨
(iii) ୯୪୦
(iv) ୯୩୦

Question ୧୮ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାର ଭାରତର ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ ହାର କେତେ (ପ୍ରତି ୧୦୦୦ ପୁରୁଷରେ):
(i) ୯୪୩
(ii) ୯୬୯
(iii) ୯୪୦
(iv) ୯୫୦
Answer:
(iii) ୯୪୦

Question ୧୯ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ହାରାହାରି ବୟସ କେତେ ?
(i) ୬୮
(ii) ୭୦
(iii) ୬୯.୦୯
(iv) ୬୦
Answer:
(iii) ୬୯.୦୯

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୨୦ ।
ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି କେଉଁ ମସିହାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୨୦୦୦
(ii) ୧୯୯୧
(iii) ୧୭୭୭
(iv) ୧୮୯୦
Answer:
(i) ୨୦୦୦

Question ୨୧ ।
ଜନସଂଖ୍ୟା ସ୍ଥିରତା କୋଷ କେବେ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୨୦୦୩
(ii) ୨୦୦୦
(iii) ୨୦୦୨
(iv) ୧୭୭୬
Answer:
(i) ୨୦୦୩

Question ୨୨ ।
ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର କାରଣ :
(i) ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର
(ii) ଉଚ୍ଚ ମୃତ୍ୟୁହାର
(iii) ନିମ୍ନସ୍ତରର ଜନ୍ମହାର
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର

Question ୨୩ ।
ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ପ୍ରଭାବ ?
(i) ଖାଦ୍ୟ ସମସ୍ଯ
(ii) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସମସ୍ୟ
(iii) ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା
(iv)ସମସ୍ତଟି
Answer:
(iv)ସମସ୍ତଟି

Question ୨୪ ।
ଭାରତର ପ୍ରଥମ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି କେବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୭୬
(ii) ୧୮୯୦
(iii) ୨୦୦୦
(iv) ୨୦୦୨
Answer:
(i) ୧୯୭୬

Question ୨୫ ।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି କିପରି ଥୁଲା ?
(i) ଅନୁନ୍ନତ
(ii) ଉନ୍ନତ
(iii) ବିକଶିତ
(iv) ମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ଅନୁନ୍ନତ

Question ୨୬ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାର ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ହାର କେତେ ?
(i) ୧.୬୨ ପ୍ରତିଶତ
(ii) ୧.୯୨ ପ୍ରତିଶତ
(iii) ୧.୪୩ ପ୍ରତିଶତ
(iv) ସମସ୍ତଟି
Answer:
(i) ୧.୬୨ ପ୍ରତିଶତ

II. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସଠିକତା ପ୍ରମାଣ କର ।
ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ନ ବଦଳାଇ ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର ।
[Prove the correctness of the followings, correct them if necessary without changing words underlined]

Question ୧।
ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତି ପାଇଁ ପରିସଂପରି ।
Answer:
ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତି ପାଇଁ ବୋଝ (Liabitics)

Question ୨।
ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣର ଅର୍ଥ ହେଲା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୩ ।
ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ ଉନ୍ନତ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ।
Answer:
ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଉନ୍ନତ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା, ଆୟ ତୁଳନାରେ କମ୍।

Question ୫ ।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତରେ କେରଳର ସାକ୍ଷରତା ହାର ଅଧିକ ।
Answer:
ସଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୬।
୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ କେରଳରେ ପ୍ରତି ହଜାର ପୁରୁଷରେ ମହିଳା ମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ୧୦୮୪ ।
Answer:

Question ୭।
କୃଷିକୁ ପ୍ରାଥମିକ ବୃଦ୍ଧିରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୮।
ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

Question ୯ ।
ବୀମା ସେବାକୁ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୦ ।
ପାରଂପରିକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଆଧୁନିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହାବସ୍ଥାନକୁ ଦୈତ ଅର୍ଥନୀତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୧ ।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିକ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ହ୍ରାସ ପାଉଛି
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୨ ।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିକୁ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି

Question ୧୩ ।
ଭାରତରେ ବିହାରର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ସର୍ବାଧ‌ିକ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୪ ।
ଭାରତରେ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ୧୯୫୧ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ଭାରତରେ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୧୫ ।
ଦୁଇ ସନ୍ତାନ ପରିବାର ଗଠନ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ |
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୬ ।
୨୦୦୦ ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ଜନ୍ମ, ମୃତ୍ୟୁ ଏବଂ ବିବାହର ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ପଞ୍ଜିକରଣ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୭ ।
୧୯୭୬ ମସିହା ଜନନୀତିରେ ମୋଟ ପ୍ରସୂତିର ୮ ପ୍ରତିଶତ ଘରୋଇ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ କରାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
୧୯୭୬ ମସିହା ଜନନୀତିରେ ମୋଟ ପ୍ରସୂତିର ୮ ପ୍ରତିଶତ ସରକାରୀ ଡାକ୍ତରଖାନାରେ କରାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୧୮ ।
ଭାରତରେ ପରିବାର ନିୟୋଜନ ଇଚ୍ଛାଧୀନ ଅଟେ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୧୯ ।
ବିହାର ଭାରତର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷର ରାଜ୍ୟ ଅଟେ ।
Answer:
କେରଳ ଭାରତର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷର ରାଜ୍ୟ ଅଟେ ।

Question ୨୦ ।
ଉଚ୍ଚଜନ୍ମ ହାର ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୧ ।
ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ୟ ନାମ ପରିବାର ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୨ ।
୨୦୦୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ୧୦୨.୦୨ କୋଟି ଥିଲା ।
Answer:
ସଠିକ୍

Question ୨୩ ।
ଜନ୍ମ ଠାରୁ ୧ ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଠିକ୍

III. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟିରୁ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ମଧ୍ଯରେ ଲେଖି ।
[Answer the following questions within 2 to 3 Sentences in each case.

Question ୧ ।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ(Features) ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା
(୧) ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।
(୨) କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଅନ୍ୟ ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।

Question ୨।
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଦୁଇଟି କାରଣ (Causes) ଲେଖ ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଦୁଇଟି କାରଣ ହେଲା
(୧) ତ୍ରୁଟିଯୁକ୍ତ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।
(୨) ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ ।

Question ୩ ।
ପରିବାର ନିୟୋଜନ ( Family Planning) କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଦେଶରୁ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟାଗ୍ରତ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କୁହାଯାଏ । ପରିବାରର ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ପରିବାରର ଆକାର ସୀମିତ ରଖୁବା ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିବା ଯୋଜନାବଦ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କୁହାଯାଏ । ଦୁଇ ସନ୍ତାନ ବିଶିଷ୍ଟ ପରିବାର ଗଠନ କରିବା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ।

Question ୪।
ଦ୍ୱୈତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା (Dualistic Economic) କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଉଭୟ ପାରଂପରିକ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ ଆଧୁନିକ କ୍ଷେତ୍ରର ସହାବସ୍ଥାନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ।

Question ୫।
ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥନୀତି (Mixed Keonomy) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଉଭୟ ସରକାରୀ (କ୍ଷତ୍ର ଓ ଘରୋଇ କ୍ଷେତ୍ରର ସହାବସ୍ଥାନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥନୀତି ବା ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଭାରତର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ମିଶ୍ରିତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା !

Question ୬ ।
ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ (Sex-Ratio) କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ପୁରୁଷରେ ମହିଳାମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ କୁହାଯାଏ । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ ୯୪୦।

Question ୭ ।
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ (Density Population) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ପିଛା ବସବାସ କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ କୁହାଯାଏ । ଦେଶର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ଦେଶର ମୋଟ ଅଂଚଳ ସହିତ ଭାଗ କରି ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ୩୮୨ ।

Question ୮।
ଜନ୍ମହାର (Birth Rate) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ହାରାହାରି ଜନ୍ମଲାଭ କରୁଥିବା ଶିଶୁମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଜନ୍ମହାର କୁହାଯାଏ । ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।

Question ୯।
ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର (IMR) କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ବର୍ଷ ବୟସ ଅତିକ୍ରମ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ଶିଶୁ ମଧ୍ୟରୁ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହଯାଏ । ଭାରତରେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ଉନ୍ନତ ଦେଶମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଅଧ‌ିକ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୧୦ ।
ସାକ୍ଷରତା ହାର (Literacy Rate) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗଟିକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ହେଲା ସାକ୍ଷରତା ହାର । ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ଦଶନ୍ଧିରେ ସାକ୍ଷରତା ହାର କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଅଛି । ୧୯୦୧ ମସିହାରେ ଭାରତର ସାକ୍ଷରତା ହାର ମାତ୍ର ୫.୪ ପ୍ରତିଶତ ରହିଥିଲା । ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ଏହା ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ଚାଲିଛି । ୧୯୦୧ ମସିହାରେ ଏହା ୫.୪ ପ୍ରତିଶତରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ୨୦୧୧ରେ ଏହା ୭୪.୦୪ ପ୍ରତିଶତରେ ପହଞ୍ଚିପାରିଛି ।

Question ୧୧।
ମୃତ୍ୟୁହାର (Death Rate) କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟା ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟ ପ୍ରତି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ । ଅନୁସାରେ ଭାରତର ମୃତ୍ୟୁହାର ପ୍ରତି ୧୦୦୦ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ୭.୧ ୮.

Question ୧୨ ।
ଆୟୁ ପ୍ରତ୍ୟାଶା ବା ପରମାୟୁ (life Expectancy) କ’ଣ ?
Answer:
ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜୀବନ କାଳକୁ ପରମାୟୁ କୁହାଯାଏ । ପରମାୟୁ ଧାରଣାଟି ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ।

Question ୧୩ ।
ବୟସାନୁକ୍ରମିକ ଗଠନ ବା ବୟସ ଢାଞ୍ଚା (Age Structure) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଦେଶର ଜନ ଶକ୍ତି ବୟସାନୁକ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରକରଣକୁ ବୟସାନୁକ୍ରମିକ ଗଠନ ବା ବୟସ ଢାଞ୍ଚା କୁହାଯାଏ । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ୧୫ ରୁ ୫୯ ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ୬୪.୪୩ ପ୍ରତିଶତ ଲୋକ ରହିଛନ୍ତି ।

Question ୧୪ ।
୨୦୦୦ ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ(I’eatures) ଲେଖ ।
Answer:
୨୦୦୦ ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ଜାତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ
(୧) ଜନ୍ମ, ବିବାହ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁର ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ପଞ୍ଜୀକରଣ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
(୨) ସଂକ୍ରମଣ ରୋଗର ପ୍ରତିକାର ଏବଂ ପ୍ରତିଷେଧକ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବା ।

Question ୧୫ ।
୧୯୭୬ ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features) ଲେଖ ।
Answer:
୧୯୭୬ ମସିହା ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-
(୧) ଆଇନ୍‌ଗତ ଭାବରେ ଉଭୟ ପୁରୁଷ ଏବଂ ମହିଳାମାନଙ୍କର ବିବାହ ବୟସକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ୨୧ ଏବଂ ୧୮ ବର୍ଷକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ।
(୨) ମୋଟ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅନୁଦାନ ୮ ପ୍ରତିଶତକୁ କେବଳ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ବିନିଯୋଗ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।

Question ୧୬ ।
ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର (Primary Sector) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରକୃତି ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଉଥିବା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ । ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ, କୃଷି ଓ କୃଷି ସଂପର୍କିତ କ୍ଷେତ୍ର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । କୃଷି, ଗୋ-ଗୋପାଳ, କୁକୁଡ଼ା ଚାଷ, ମାଛ ଚାଷ, କଦଳୀ ଚାଷ ଓ ଛତୁ ଚାଷ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ।

Question ୧୭ ।
ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର (Secondary Scctor) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର କହିଲେ ବିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଶିଳ୍ପ; ଯଥା : ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ, କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରର ମଧ୍ୟ ବିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୮।
ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର (lertiary Sector)କୁ କ’ଣ ?
Answer:
ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ସେବା କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଏଥିରେ ଉଭୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସେବା ଓ ବ୍ୟବସାୟିକ ସେବାକୁ – ଅନ୍ତର୍ଭୁକ କରାଯାଏ। ଡାକ୍ତରଙ୍କର ରୋଗୀ ସେବା, ଶିକ୍ଷକଙ୍କର ଶିକ୍ଷକତା, ପରିବହନ, ଯୋଗାଯୋଗ, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ବୀମା ସେବା ଇତ୍ୟାଦି ଏହିକ୍ଷେତ୍ର ରହିଥାଏ ।

Question ୧୯।
ବୃତିଗତ ବଣ୍ଟନ (Occupational Structure) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦେଶର ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ବିଭିନ୍ନ ବୃତ୍ତି ବା ଧନ୍ଦା ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟନକୁ ବୃତ୍ତିଗତ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ । ବୃତ୍ତିକୁ ସାଧାରଣତଃ, ତିନୋଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକତ କରାଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– ପ୍ରାଥମିକ ବୃଦ୍ଧି, ମାଧ୍ୟମିକ ବୃଦ୍ଧି ଓ ସେବା

Question ୨୦ ।
ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ (Percapita Income) କ’ଣ ?
Answer:
ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ପିଚ୍ଛା ଆୟ କୁହାଯାଏ । ଦେଶର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ଦେଶର ମୋଟ ଭୂଖଣ୍ଡ ସହିତ ରାଗ କରି ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ ।

Question ୨୧ ।
ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ଦୁଇଟି ତ୍ରୁଟି (lefects) ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ଦୁଇଟି ତ୍ରୁଟି ହେଲା-
(୧) ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ ଅଧିକ ।
(୨) ଭାରତର ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର ସ୍ଵଳ୍ପ ବିକଶିତ ।

IV. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ । [Distinguish between]

Question ୧।
ଉନ୍ନତ ଦେଶ ଓ ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶ (leveloped Country and under-developed country)
Answer:
ଉନ୍ନତ ଦେଶ :
୧. ଯେଉଁ ଦେଶର ଲୋକମାନଙ୍କର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଅଧିକ ସେହି ଦେଶକୁ ଉନ୍ନତ ଦେଶ କୁହାଯାଏ ।
୨. ସହିତ ବଞ୍ଚିବାରମାନ ଉନ୍ନତ, ସହରୀକରଣ, ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଅଧିକ ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ପୁଞ୍ଜି ଅଭିବୃଦ୍ଧି । ଏହି ଦେଶଗୁଡ଼ିକର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ !
୩. ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକା, ଇଂଲଣ୍ଡ, କାନାଡ଼ା ଓ ଫ୍ରାନ୍ସ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଶଗୁଡ଼ିକୁ ଉନ୍ନତ ଦେଶ କୁହାଯାଏ !

ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶ :
୧. ଯେଉଁ ଦେଶର ମୁଣ୍ଡ ପିଛା ଆୟ କମ୍ ସେହି ଦେଶକୁ ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶ କୁହାଯାଏ ।
୨. ସ୍ଵଳ୍ପ ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ, ନିମ୍ନ ସ୍ତରର ବଞ୍ଚିବାର ମାନ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି, ବେକାରୀ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥନୀତି ଏବଂ ସ୍ଵଳ୍ପପୁଞ୍ଜି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ସମସ୍ତ ଦେଶର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ।
୩. ଭାରତ, ପାକିସ୍ତାନ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ଓ ବ୍ରାଜିଲ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଶଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ନନତ ଦେଶ କୁହାଯାଏ ।

୨। ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ମାଧ୍ଯମିକ କ୍ଷେତ୍ର । (Primary Sector and Secondary Sector)
ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର :
୧. ପ୍ରକୃତି ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
୨. ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷି ଓ କୃଷି ସଂପର୍କିତ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ।
୩. ମନୁଷ୍ୟ ବଞ୍ଚି ରହିବା ପାଇଁ ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ ।

ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର:୭
୧. ବିନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
୨. ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଶିଳ୍ପକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ।
୩. ମନୁଷ୍ୟର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ଦ୍ବାରା ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଏ !

୩। ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର । (Birth Rate and leath Rate)
ଜନ୍ମହାର :
୧. ପ୍ରତି ଏକ ହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ହାରାହାରି ଜନ୍ମ ଲାଭ କରୁଥିବା ଶିଶୁ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଜନ୍ମହାର କୁହାଯାଏ ।
୨. ଭାରତରେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
୩. ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ।

ମୃତ୍ୟୁହାର :
୧. ଏକ ହଜାର ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରତି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟାକୁ ମୃତ୍ୟୁହାର କୁହାଯାଏ ।
୨. ଭାରତରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଉଛି ।
୩. ନିମ୍ନସ୍ତରର ମୃତ୍ୟୁହାର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଏକ କାରଣ ।

V. ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଉତ୍ତର ୭୫ଟି ଶବ୍ଦର ଦେବାକୁ ହେବ । [Answer in 75 Words.]

Question ୧।
ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର (Prinary Sector):
Answer:
ଦେଶର ସମସ୍ତ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା (୧) ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର, (୨) ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ (୩) ସେବା କ୍ଷେତ୍ର । ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପ୍ରଥମ ଏବଂ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷେତ୍ରଭାବେ ଗଣନା କରା ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର କହିଲେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଏବଂ କୃଷି ସଂପର୍କିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷି, ଗୋପାଳନ, କୁକୁଡ଼ା ଚାଷ, ମାଛ ଚାଷ, କଦଳୀ ଚାଷ, ଛତୁ ଚାଷ, ଗୁଣ୍ଡୁରି ଚଢ଼େଇ ଚାଷ, ମହୁ ଚାଷ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରକୃତି ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ବିନିଯୋଗ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରର ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଲାଭ କରିଥାଏ । ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଜୀବନ ଧାରଣ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ !

Question ୨।
ଦ୍ବିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର (Secondary sector):
Answer:
ଦ୍ଵିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ ଶ୍ରମିକମାନେ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳକୁ ଉପଯୋଗ କରି ବିଭିନ୍ନ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟ ତଥା ଉତ୍ପାଦକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଏ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରକୃତି ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ନଥାଏ । ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଶିଳ୍ପ ; ଯଥା – ବୃହତ୍ ଶିଳ୍ପ, କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ନିର୍ମାଣ, ବିଜୁଳି ଶକ୍ତି, ଜଳଯୋଗାଣ ଇତ୍ୟାଦି ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳ କାର୍ଯ୍ୟକଳପେକୁ ନେଇ ଦ୍ଵିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର ଗଠିତ । ବୃହତ୍ ଓ କ୍ଷୁତ୍ର ନିର୍ମାଣକାରୀ ସଂସ୍ଥା ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରର ଉତ୍ପାଦକୁ କଞ୍ଚାମାଲ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ପୁଞ୍ଜିଭିଭିକ।

Question ୩।
ସେବା କ୍ଷେତ୍ର (Service Sector):
Answer:
ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର ସମସ୍ତ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଭୟ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସେବା (Personal service) ଓ ବ୍ୟବସାୟିକ ସେବା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ପରିବହନ , ଯୋଗାଯୋଗ, ବ୍ୟାଙ୍କ, ବୀମା, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବ୍ୟବସାୟିକ ସେବା କୁହାଯାଏ । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଶିକ୍ଷକତା, ଡାକ୍ତରଙ୍କ ରୋଗୀସେବା, ଓକିଲଙ୍କ ଓକିଲାତି ଇତ୍ୟାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସେବା କୁହାଯାଏ । ମୋଟ ଉପରେ ସମସ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି କ୍ଷେତ୍ର ଉଭୟ ପ୍ରାଥମିକ ଓ ଦ୍ଵିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ପାଇଁ ସହାୟତା କରିଥାଏ । ଏହି ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେବଳ ଅର୍ଥନୈତିକ ସେବାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହିତ ସେବାକ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ହୋଇଥାଏ ।

Question ୪।
ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା (Occupational Structure of India):
Answer:
ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା, ପ୍ରାଥମିକ, ଦ୍ଵିତୀୟକ ଓ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପୂର୍ବରୁ ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢ଼ାଞ୍ଚା ଅସନ୍ତୁଳିତ ଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତାର ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଆମ ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଛି । କିନ୍ତୁ, ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ଢାଞ୍ଚାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆମ ଦେଶରେ ଅନୁଭୂତ ହୋଇନାହିଁ । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା, ମନ୍ଥର ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ, ନିମ୍ନ ବିକଶିତ ସେବାକ୍ଷେତ୍ର, ନିମ୍ନ ଆୟସ୍ତର, ଅସନ୍ତୁଳିତ ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ଆମ ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢ଼ାଞ୍ଚାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାକୁ ହେଲେ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତାର ହ୍ରାସ, ଶିଳ୍ପ ଓ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶସାଧନ, ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ, ଫଳପ୍ରଦ ଆଞ୍ଚଳିକ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଶିଳ୍ପମାନ ସ୍ଥାପନ ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ହେବ ?

Question ୫।
ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା (Occupational Structure):
Answer:
ବୃତ୍ତିଗତ ଢ଼ାଞ୍ଚା ମୋଟ୍ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ନିଯୁକ୍ତି ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା କହିଲେ, ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବୃତ୍ତି ବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଯୁକ୍ତି ଥିବା ଶ୍ରମଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଦେଶର ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିକୁ ତିନିଗୋଟି ବୃତ୍ତିରେ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା ପ୍ରାଥମିକ ବୃତ୍ତି, ଦ୍ଵିତୀୟକ ବୃତ୍ତି ଓ ତୃତୀୟକ ବୃତ୍ତି । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ଓ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା ମଧ୍ୟରେ ନିବିଡ ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ । ଏହି ମୁଖ୍ୟ ତିନିଗୋଟି କ୍ଷେତ୍ର; ଯଥା ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର, ଦ୍ଵିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ନିଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ, ତାହା ବୃତ୍ତିଗତ ଢ଼ାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଫେସର ଏ.ଜି.ବି ଫିସର୍‌ଙ୍କ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ବିକାଶ ସହିତ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ଅନୁପାତ ହ୍ରାସ ପାଏ ଏବଂ ଦ୍ଵିତୀୟକ ଓ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଯୁକ୍ତି ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ । ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତନ ହେଲେ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶସାଧନ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୬।
ସାମନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ତୁ (Feudalistic Economic System):
Answer:
ସାମନ୍ତବାଦ ଏକ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ଇଉରୋପରେ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଖା ଦେଇଥିଲା । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମନ୍ତବାଦୀମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଚାଷ ନିମନ୍ତେ ଜମି ଦେଇ ସମସ୍ତ ସୁରକ୍ଷା ଯୋଗାଇ ଦେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତିବଦଳରେ ସେମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଆବଶ୍ୟକ ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ହେବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଇଂରେଜ ଶାସନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ସାମନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ସମ୍ୟକ୍ ଝଲକ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳିଥିଲଶ । ଇଂରେଜମାନେ ଆମ ଦେଶର ଭୂ-ରାଜସ୍ୱ ସଂଗ୍ରହର ଅଧିକାର ହାତେଇଥିଲେ । ସେମାନେ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ । ଜମିଦାରମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କଠାରୁ ଜମିର ଖଜଣା ମନଇଛା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ । ସେମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଉପାୟରେ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଶୋଷଣ କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ କେତେକାଂଶରେ ସମାନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିଲା

Question ୭।
ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ତୁ (Colonial Economic System):
Answer:
ଯେଉଁ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଗୋଟିଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ଉପରେ ନିଜ ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ସାର୍ବଭୌମତ୍ବ ଅଧ୍ଯକାର ବିସ୍ତାର କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମୟ କ୍ରମେ ଶାସନ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ଶାସିତ ରାଷ୍ଟ୍ର ଅର୍ଥନୀତି ମିଶ୍ରଣ ହୋଇଥାଏ । ଇଂରେଜ ସରକାର ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ ଶାସନ କାଳ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଏକ ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିଣତ କରିଥିଲେ । ସମ୍ବଳର ବିନିଯୋଗ, ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଚୂଡାନ୍ତ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଉଥଳେ । ଏହି ସମସ୍ତ ନିଷ୍ପଭି ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ସ୍ଵାର୍ଥସାଧନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରେରିତ ଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଆଧ‌ିପତ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କର ଏହି ଔପନିବେଶିକ ନୀତି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଦୁର୍ବଳ କରି ଦେଇଥିଲା ।

Question ୮।
ଅନଗ୍ରସର ଅର୍ଥନୀତି (lackward Iconomy);
Answer:
ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଇଂରେଜ ଶାସନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କରିଥିଲା । ନିଜସ୍ଵ ସ୍ଵାର୍ଥ ସାଧନର ଅଭୀପ୍‌ସ! ଭାରତକୁ ଦିନକୁ ଦିନ ଗରିବ କରିଥିଲା । ପ୍ରଚୁର ପୁଞ୍ଜି ଓ ସମ୍ବଳର ବହିର୍ଗମନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ କରିଥିଲା । ନୀତି ଓ ଦିଶାହୀନ ଇଂରେଜ ଶାସନ ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରେ ଅଧଃପତନ ଘଟାଇଥିଲା । ଶିଳ୍ପ ଓ କୃଷି ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅବହେଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯିବାରୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେକାରୀ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଭାରତ ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଓ ଅନଗ୍ରସର ଅର୍ଥନୀତିଭାବେ ପରିଗଣିତ ହେଲା ।

Question ୯।
ସୁଣୁ ଅର୍ଥନୀତି (Stagnant [conomy):
Answer:
ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟରେ ଭାରତର ପ୍ରାକୃତିକ ତଥା ମାନବ ସମ୍ବଳ କ୍ରମାଗତଭାବେ ଶୋଷିତ ହୋଇଥିଲା । ଭାରତର ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ମାନବ ସମ୍ବଳ କୁ ଇଂରେଜ ସରାକର ନିଜ ଦେଶକୁ ପ୍ରେରଣ କରି ସେଠାକାର ଉତ୍ପାଦିକ ପଦାର୍ଥକୁ ଭାରତର ଲୋକମାନଙ୍କୁ କ୍ରୟ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ ନିଜସ୍ଵ ସମ୍ବଳରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଧାର୍ଯ୍ୟ ଦରରେ କ୍ରୟ କରି ଭାରତର ଲୋକମାନେ ଶୋଷିତ ହେଉଥିଲେ । ସମୟ କ୍ରମେ ଭାରତୀୟ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ବନ୍ଦ ହେଲା ଏବଂ ଇଂଲଣ୍ଡର ଶିଳ୍ପଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିକ୍ରି ବୃଦ୍ଧି ହେବା ଫଳରେ ଇଂଲଣ୍ଡର ଶିଳ୍ପିକ ବିକାଶସାଧନ ହେଲା । ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେକାରୀ ବୃଦ୍ଧି ଆମ ଦେଶର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସ୍ଥାଣୁ କରିଦେଲା ।

ବ୍ୟବସାୟିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖୁ ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷ ଧରି ଶାସନ କରିଥିବା ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ମେରୁଦଣ୍ଡକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିଥିଲେ । ଷୋଡଶ ଓ ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଯେଉଁ ଭାରତ ଏକ ଶିଳ୍ପସମୃଦ୍ଧ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାବେ ବିଶ୍ଵ ଦରବାରରେ ପରିଗଣିତ ହେଉଥିଲା । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଓ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀବେଳକୁ ସେହି ଦେଶ ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଦୁର୍ବଳ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲା । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ କରିଥିବା ଭାରତୀୟ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ କ୍ରମଶଃ ନିଜସ୍ଵ ସତ୍ତା ହରାଇଲା । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକ ଆମଦାନୀକାରୀ ଅର୍ଥନୀତିର ରୂପ ନେଲା ।

Question ୧୦ ।
ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥନୀତି (Hualistic Economy):
Answer:
ଦୈତ୍ୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପାରମ୍ପରିକ ପଦ୍ଧତି ଓ ଆଧୁନିକ ପଦ୍ଧତିର ସହାବସ୍ଥାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଆଧୁନିକ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ପାରମ୍ପରିକ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସହାବସ୍ଥାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଭଳି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ମଧ୍ୟ ଏକ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଥମ ଧରଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟ ଧରଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରାମାଞ୍ଜନରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଆଧୁନିକ ଜୀବନଯାପନ, ସଂଗଠିତ ଶ୍ରମିକ, ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷା ଓ ଉନ୍ନତି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଥିବାବେଳେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଅନୁନ୍ନତ ଜୀବନଯାପନ, ଅସଂଗଠିତ ଶ୍ରମିକ, ଅନୁନ୍ନତ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ଗମନାଗମନର ଘୋର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଭାରତ ଭଳି ଏକ ଗ୍ରାମବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ ତୀବ୍ରତର କରି ରାଷ୍ଟ୍ର ବିକାଶ ପଥରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ।

Question ୧୧।
ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ :
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ, ମାଧ୍ୟମିକ ଓ ସେବା ଭଳି ଉତ୍ପାଦନର କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ବୃତ୍ତିର ଉତ୍ସ ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଯେଉଁଠାରୁ ଆୟ ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଆୟରେ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନଗତ ଗୁରୁତ୍ଵକୁ ବିଚାର କରିବାକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଢାଞ୍ଚା କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ସମୟକୁ ସମୟ ଉତ୍ପାଦନ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବା ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଆୟରେ ତୁଳନାତ୍ମକ ଅବଦାନ ସ୍ଥିତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ରଚନାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ ।

Question ୧୨ ।
ଭାରତରେ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ପରିବର୍ତ୍ତନ
(Changes in the occupational structure in India :
Answer:
ବୃତ୍ତି କହିଲେ ଶମଶକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ସଂଗଠିତ ଆର୍ଥନୀତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଓ ନିୟୋଜିତ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାଳରେ ବୃତ୍ତିଗତ ଓ ବିଭାଜନଙ୍କ ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଉପସ୍ଥାପନା କରିବାକୁ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା କୁହାଯାଏ । ସମୟାନୁକ୍ରମିକ ବୃଭିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ଉପସ୍ଥାପନା ବା ନିୟୋଜିତ ଓ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ବୃଭିଗତ ବିଭାଜନ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ବୃଭିଗତ ଢ଼ାଞ୍ଚାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ। ଭାରତରେ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ନିଷ୍ଠୁର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପଲବ୍ଧ ନହେଲେହେଁ ଏହାର ପରିବର୍ଭନୀୟ ଗୁଣ ଯାହା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ତାହାହେଲେ ପ୍ରାଥମିକ ବୃଭିର ଗୁରୁତ୍ଵ କ୍ରମାଗତ ହ୍ରାସ ପାଉଥିବାବେଳେ ସେବା କ୍ଷେତ୍ରର ଗୁରୁତ୍ଵ ମାଧ୍ୟମିକ କ୍ଷେତ୍ରଠାରୁ କ୍ରମାଗତ ଅଧ‌ିକ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ଆସୁଅଛି ।

Question ୧୩।
ମୁଣ୍ଡପିଛା ଉତ୍ପାଦ(Product Per capita) :
Answer:
ମୁଣ୍ଡପିଛା ଉତ୍ପାଦନ ବ୍ୟକ୍ତିପ୍ରତି ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନକୁ ବୁଝାଏ । ମୋଟ ଜାତୀୟ ଉତ୍ପାଦନକୁ ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଭାଗକରି ଏହା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇଥାଏ, ଯାହା ବାସ୍ତବ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଏ । ଏହା ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣକାରୀ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉପାଦାନ ରୂପେ ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।

Question ୧୪।
ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ (Population explosion) :
Answer:
ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ କହିଲେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ବୁଝାଏ । ଯେତେବେଳେ ଦେଶର ଜାତୀୟ ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ତୁଳନାରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଅଧ‌ିକ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସମସ୍ୟା ଦେଖାଦେଇଥାଏ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପରିବର୍ତୀ ସମୟରେ ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଭାରତ ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ସମସ୍ୟା ଦେଇ ଗତି କରୁଛି । ୧୯୫୧ ଜନଗଣନାରେ ଭାରତର ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ଯଥାକ୍ରମେ ୩୯.୯ ଏବଂ ୨୭.୪ ଥିଲା । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିହାର ୧.୨୫ ପ୍ରତିଶତ ଥିଲା । ୨୦୧୧ ଜନଗଣନାରେ, ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ଯଥାକ୍ରମେ ୨୦.୯୭ ଏବଂ ୭.୪୮ରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିହାର ୧.୬୯ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । କିନ୍ତୁ ଜନ୍ମ ହାରର ହ୍ରାସ ମୃତ୍ୟୁହାରର ହ୍ରାସ ତୁଳନାର କମ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ଦେଶରେ ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣର ସମସ୍ୟା ଦେଖାଦେଇଛି । ଏହି ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ସମସ୍ୟା ଦେଶରେ ଅନେକ ସାମାଜିକ ଓ ଆର୍ଥନୀତିକ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି !

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୧୫।
ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ(Family Planning Programme) :
Answer:
ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ସମୟରେ ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ନାମରେ ଏକ ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା । ପରିବାର ନିୟୋଜନ ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଏଥରେ ସନ୍ନିବେଶିତ ହେଲା । ଏହି ନୀତି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ, ପୁଷ୍ଟିସାଧନ, ଶିଶୁ ଓ ମାତୃ ମଙ୍ଗଳ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଲା । ଫଳରେ ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଅଧ୍ବକ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇପାରିଲା । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଲୋକପ୍ରିୟତା ଆଦୌ ଉତ୍ସାହଜନକ ହେଲା ନାହିଁ । ୧୯୭୬-୭୭ରେ ୮୨ଲକ୍ଷ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର କରାଯାଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ୧୯୭୭-୭୮ରେ ମାତ୍ର ୬୪ ଲକ୍ଷ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର କରାଗଲା ।

Question ୧୬।
ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ୨୦୦୦ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
୧୯୭୬ ମସିହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ୨୪ ବର୍ଷର ଏକ ବିରାଟ ବ୍ୟବଧାନ ପରେ ୨୦୦୦ ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ ୧୫ ତାରିଖରେ ତତ୍କାଳୀନ NDA ସରକାର ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ୨୦୦୦ ଘୋଷଣା କଲେ । ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ୨୦୦୪ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ସ୍ଥିର ରଖୁବା ଏହାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ଆଭିମୁଖ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା:-

ହାସ :
୧।୧୪ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ମାଗଣା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ଓ ଅଧାରୁ ପାଠ ପଢ଼ା ଛାଡ଼ୁଥିବା ପିଲାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା
୨ । ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ଏବଂ ପ୍ରସବକାଳୀନ ମାତା ମୃତ୍ୟୁହାରକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ୩୦ ଓ ୧୦କୁ ହ୍ରାସ କରିବା;
୩ । ବାଳିକାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଳମ୍ବିତ ବିବାହକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବା;
୪ ।ସଂକ୍ରାମକ ରୋଗର ପ୍ରତିରୋଧ ଓ ନିରାକରଣ;
୫ । ସାର୍ବଜନୀତ ରୋଗ ପ୍ରତିରୋଧକ ଟୀକା ପ୍ରଦାନ;
୬ । ଜନ୍ମ, ମୃତ୍ୟୁ ଓ ବିବାହର ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ପଞ୍ଜୀକରଣ କରିବା;
୭ । ଗର୍ଭପାତ ଆଇନ୍‌ର ସରଳୀକରଣ କରିବା ।

Question ୧୭ ।
ଜନସଂଖ୍ୟା ସଂକ୍ରମଣ ତତ୍ତ୍ବ (lemographic Iransition Theory):
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟା ସଂକ୍ରମଣ ତତ୍ତ୍ବ ବିକଶିତ ରାଷ୍ଟ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଏକ ଐତିହାସିକ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅଟେ । ଏହା ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସହିତ କିପରି ସମ୍ପର୍କିତ ତାହାର ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟା ସଂକ୍ରମଣ ତତ୍ତ୍ଵରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ତିନୋଟି ଅବସ୍ଥା ଦେଖାଦେଇଥାଏ । ପ୍ରାଥମିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଜନ୍ମହାର ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁହାର କମ୍ ଥାଏ । ଏହା ବିଶେଷ କରି ଅନୁନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇନଥାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟରେ ଅଧିକ ଜନ୍ମହାର ଏବଂ ସ୍ଵଚ୍ଛ ମୃତ୍ୟୁହାର ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବିଶେଷ କରି ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ତୃତୀୟରେ ଉଭୟ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ସ୍ଵଳ୍ପ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବିକଶିତ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ।

Question ୧୮।
ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର (High Birth Rate) :
Answer:
ଭାରତରେ ଜନ୍ମହାର ଅଧିକ ହେବାର ଅନେକ କାରଣ ରହିଛି, ଯାହା ମୁଖ୍ୟତଃ ସାମାଜିକ ଓ ଆର୍ଥନୀତିକ । ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକରୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା, ସାର୍ବଜୀନନ ବିବାହ, ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ବିବାହ, କୃଷି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ନିମନ୍ତେ ଅଗ୍ରାଧ‌ିକାର, ଉଚ୍ଚ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ଏବଂ ନିରକ୍ଷରତା ଓ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ । ଭାରତରେ ବିବାହକୁ ଜୀବନ ମାର୍ଗରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସୋପାନ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ଏକ ପବିତ୍ର ବନ୍ଧନ ଓ ପରିବାର ଏବଂ ସମାଜ ପାଇଁ ମୌଳିକ ଆବଶ୍ୟକତା ବୋଲି ସମସ୍ତେ ଭାବନ୍ତି । ଏଣୁ ଆମ ଦେଶର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତେ ବିବାହ କରନ୍ତି, ଅବିବାହିତ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ନିହାତି ନଗଣ୍ୟ । ଏଣୁ ଏହା ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାର ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

VI. ଦୀର୍ଘଧର୍ମୀ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ।
[Long Answer Type Questions.]

Question ୧।
ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥାପନ କର ।
(Explain the important features of India’s Population.)
Answer:
ରାଷ୍ଟ୍ର, ତା’ର ଭୌଗୋଳିକ ଭୂଖଣ୍ଡ ଓ ଅଧିବାସୀଙ୍କୁ ନେଇ ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ କରେ । ରାଷ୍ଟ୍ରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆର୍ଥନୀତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ତା’ର ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଓ ସେହିମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସଂଗଠିତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ଏହାର ପରିଚାଳନାଗତ ଦିଗ ମନୁଷ୍ୟର ବୁଦ୍ଧିମତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ଏହି ଦିଗକୁ ବିଶେଷଜ୍ଞ ବା ଆର୍ଥନୀତିଜ୍ଞମାନେ ପରିଚାଳନା କରନ୍ତି । ଏଥୁରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅର୍ଥନୀତି ବା ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଗଢ଼ି ଉଠେ । ତେଣୁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରର ଅଧ୍ୟୟନ ସ୍ଥଳେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଧୂବାସୀ ବା ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ମୂଳପିଣ୍ଡ ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିଭିନ୍ନ ଗୁଣ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତର ସହ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଖାଯାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲୋଚନା କଲାବେଳେ ମୁଖ୍ୟତଃ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଆଲୋଚନା କରାଯାଏ । ତାହା ହେଲା– (କ) ପରମାଣାତ୍ମକ ଦିଗ (ଖ) ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗ ।

(କ) ପରିମାଣାତ୍ମକ ଦିଗ (Quantitative Aspect):
ଜନସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଦିଗ କହିଲେ ଏହା ସଂଖ୍ୟା ବା ଆକାର ସଂପର୍କିତ ବିଭିନ୍ନ ଗୁଣ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଆଲୋଚନାକୁ ବୁଝାଏ । ଆକାର ବା ସଂଖ୍ୟାଭିଭିକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିଭିନ୍ନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଗଲା।

(୧) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର(Sure of Population):
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର, ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୋଟ୍ ଅଧିବାସୀ ବା ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକଳନକୁ ବୁଝାଏ । ଏହି ଆକଳନ ଭାରତବର୍ଷରେ ‘ଜନଗଣନା’ ଦ୍ବାରା ପ୍ରତି ଦଶ ବର୍ଷରେ ଥରେ ସଂପାଦିତ ହୁଏ ଓ ପ୍ରତି ଦଶନ୍ଧିର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ହିଁ ୧୮୯୧ ଠାରୁ କ୍ରମଶଃ ସଂଗଠିତ ହୋଇ ଆସୁଛି । ଏହି ଆକାରରେ ୧୮୯୧ ଜନଗଣନାରେ ଭାରତରେ ୨୩.୬ କୋଟି ଥ‌ିବାବେଳେ ୧୯୧୧ ହିସାବରେ ୨୫.୨ କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା । ୨୦୧୧ ଜନଗଣନାରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ଥୁଲା ୧୨୧.୦୨ କୋଟି । ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ପୃଥିବୀରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ଓ ଚୀନ୍‌ର ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରଥମ ଅଟେ । ଆକାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବେ ବିଚାର କଲେ ଭାରତ ଏକ ଜଳବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାବରେ ପରିଚିତ । କାରଣ ପୃଥିବୀର ସ୍ଥଳ ଭାଗର ମାତ୍ର ୨.୪ ଭାଗ ଭାରତ ଅଧୀନରେ ଥିବାବେଳେ ପୃଥ‌ିବୀର ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ ୧୩ ଭାଗ ଭାରତରେ ବସବାସ କରନ୍ତି ।

(୨) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବ (Density of Population):
ଦେଶର ଭୌଗୋଳିକ ଅବସ୍ଥିତି ବିଚାର କରି ପ୍ରତି ବର୍ଗକିଲୋମିଟରରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ହାରାହାରି ଅଧୂବାସୀ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଦେଶର ଭୌଗୋଳିକ ଭୂଖଣ୍ଡ ଯେତେ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର ମାପ କରାଯାଏ, ଭାରତ ବର୍ଷରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବ ଜନଗଣନାରୁ ଜନଗଣନା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହା ୧୯୦୧ କଗଣନାରେ ୩୩ ଥିବା ବେଳେ ୧୯୧୧ରେ ୮୨, ୧୯୩୧ରେ ୯୦ ଏବଂ ୨୯୧୧ରେ ୩୮୩କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ସ୍ଥଳବିଶେରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବର ପାର୍ଥକ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ । ସେ ସବୁ ହେଲେ ଜଳବାୟୁ, ଭୂମିର ଉର୍ବରତା, ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ଉପଲବ୍‌ଧତା ଇତ୍ୟାଦି ।

(୩) ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ (Sex Ratio):
ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ସାଧାରଣତଃ ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳା ଭାବରେ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କଲାବେଳେ ଦେଶର ପ୍ରତି ହଜାର ପୁରୁଷ ସଂଖ୍ୟା ପାଇଁ ହାରାହାରି ମହିଳା ସଂଖ୍ୟାକୁ ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ କୁହାଯାଏ । ଏହା ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପରିମାଶ୍ରାମକ ତୁଳନା ଅଟେ । ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ହିସାବରେ ଭାରତରେ ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ ୯୩୩ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଭାରତରେ ପ୍ରତି ହଜାର ପୁରୁଷ ସଂଖ୍ୟାରେ ମହିଳା ସଂଖ୍ୟା ୯୩୩ ଅଟେ । ୧୯୯୧ରେ ୯୪୦ ଥ‌ିବାବେଳେ, ୨୦୧୧ରେ ଏହା ୯୪୩ ଥିଲା । ଭାରତରେ ଏହି ଲିଙ୍ଗାନୁପାତକୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଭାରତରେ ପୁରୁଷ ଶିଶୁ ପ୍ରତି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଋଷିଆ, ଜାପାନ ଓ ଆମେରିକା ପରି ଉନ୍ନତ ରାଷ୍ଟ୍ରମାନଙ୍କରେ ପୁରୁଷ ସଂଖ୍ୟାଠାରୁ ମହିଳା ସଂଖ୍ୟା ଅଧ୍ବକ ।

(୪) ବୟସାନୁକ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାବ (Age Composition):
ବୟସକୁ ଭିଭିକରି ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୩ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା ଶିଶୁ ଶ୍ରେଣୀ ୦ ରୁ ୧୪ ବର୍ଷ, ନିୟୋଜନ କ୍ଷମ ଶ୍ରେଣୀ – ୧୫ ରୁ ୫୯ ବର୍ଷ ଓ ଶେଷରେ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ୬୦ ରୁ ଅଧିକ ବୟସର ଜନ । ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ଶ୍ରେଣୀର ଜନସଂଖ୍ୟା ଉପାର୍ଜନକ୍ଷମ ହୋଇ ନ ଥିବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଭରଶୀଳ କୁହାଯାଏ ଓ ସେମାନଙ୍କର ମୋଟ ଅଂଶ ଜନସଂଖ୍ୟା ୩୯.୪ ଭାଗ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଭାରତରେ ୬୦.୧ ଭାଗ ଜନସଂଖ୍ୟା ଉପାର୍ଜନକ୍ଷମ ଓ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁମାନେ ନିୟୋଜିତ । ସେମାନଙ୍କ ଉପରେ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ ପାଇଁ ଦେଶର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଟେ । ୧୯୫୧ରେ ବୟସାନୁକ୍ରମିକ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ ଥୁଲ (୦-୧୪) ବର୍ଷରେ ୩୭.୪, (୧୫ ରୁ ୫୯) ବର୍ଷରେ ୫୬.୯ ଓ (୬୦ ରୁ ଊର୍ଷ) ରେ ୫.୭, ୨୦୧୧ରେ ଏହା ଥିଲା (୦-୧୪) ୩, ୧ (୧୫-୫୯) ରେ ୬୦.୬ ଓ (୬୦-ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ) ୮.୩ ।

(ଖ) ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗ (Qualitative Aspect):
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣ ବା ମାନକୁ ବିଚାର କରି ମଧ୍ୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର କେତେକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣାତ୍ମକ ଦିଗ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଗୁଣାତ୍ମକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(୧) ଜୀବନ କାଳ (Life Expectancy):
ଜୀବନ କାଳ, ରାଷ୍ଟ୍ରର ହାରାହାରି ଆୟକୁ ବୁଝାଏ | ଭାରତ ବର୍ଷରେ ୯୩ ରୁ ୯୭ ମଧ୍ଯରେ ଆୟୁକାଳ ହାରାହାରି ୬୧.୧ ବର୍ଷ ବୋଲି ଆକଳନ କରାଯାଇଅଛି ଓ ଏହି ସ୍ଥଳେ ପୁରୁଷମାନଙ୍କର ୬୦.୪ ବର୍ଷ ଓ ମହିଳାମାନଙ୍କର ୬୧.୮ ବର୍ଷ । ଭାରତରେ ଆୟୁକାଳ କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ଘଟୁଛି । ୧୯୫୧ ରୁ ୩୩ ରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ୨୦୧୧ରେ ୬୯.୯ ବର୍ଷରେ ପହଞ୍ଚିଛି ।

(୨) ଶିକ୍ଷାହାର (Rate of literacy):
ଶିକ୍ଷାର ହାର କହିଲେ ସମୁଦାୟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଶତକଡ଼ା ହାରକୁ ବୁଝାଏ । ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଜ୍ଞା ରହିଛି । ତାହା ହେଲା ଭାବବ୍ୟକ୍ତ କରି ବୁଝିପାରୁଥିବେ, ପଢ଼ି ପାରୁଥ‌ିବେ ଓ ଲେଖୁ ପାରୁଥୁବେ, ତେବେ ସେ ଜଣେ ଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଟନ୍ତି । ଏହି ସଂଜ୍ଞା ୧୯୮୧ ଠାରୁ ପ୍ରସ୍ଖଳିତ । ମାତ୍ର ଏହା ପୂର୍ବରୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ବୟସ ୫ ବର୍ଷ ଥିଲା । ଏହି ସଂଜ୍ଞାକୁ ଆଧାର କରି ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ଭାରତ ଶିକ୍ଷାହାର ୬୫.୪% । ଏହା ପୁରୁଷମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ୭୫.୮ ଶତକଡ଼ା ଓ ମହିଳାମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ୫୨.୨% ! ଭାରତରେ ଶିକ୍ଷାହାର, ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଗୁଣ ପ୍ରକାଶ କରେ । ୧୯୫୧ରେ ଶିକ୍ଷାହାର ୧୮.୩ ପ୍ରତିଶତ । ୨୦୧୧ରେ ଏହା ୭୪କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

ଅମର୍ତ୍ତ୍ୟ ସେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଶିକ୍ଷା ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତିର ଏକ ଅଙ୍ଗ ହୋଇ ଥିବାରୁ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ପ୍ରତି ଅବହେଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନରେ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାକୁ (୦-୧୪) ବର୍ଷ ମାଗଣା ଓ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ, ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ୧୯୬୦ ମଧ୍ଯରେ ପୂରଣ କରିବାକୁ ଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଭାରତରେ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଯଥେଷ୍ଟ ଅଗ୍ରଗତି କରିପାରି ନାହିଁ ।

(୩) ସହରୀକରଣ (Urbanisation):
ସହରାଞ୍ଚଳ କହିଲେ ଏହା ସାଧାରତଃ ପୌରାଞ୍ଚଳ, ମହାନଗର ନିଗମ ଓ ବିଜ୍ଞାପିତ ଅଂଚଳଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଇବା ସହିତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଏ । ଯେଉଁ ସବୁ ଅଂଚଳର ଲୋକସଂଖ୍ୟା ସର୍ବନିମ୍ନ ୫୦୦ ହେବା ସହ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ମଧ୍ୟ ୪୦୦ ରୁ କମ୍ ହୋଇ ନ ଥାଏ ଓ ସେହି ଅଂଚଳର ୭୫ ଭାଗ ଲୋକ ଅଣକୃଷି କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରିଥାନ୍ତି । ଏହାଛଡ଼ା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ କୁହାଯାଏ । ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ହିସାବରେ ଭାରତରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ମାତ୍ର ୨୭.୮ ଭାଗ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ବାସ କରନ୍ତି ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ୭୨, ୨ ଭାଗ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ଭାରତକୁ ଏକ ଗ୍ରାମବହୁଳ ଦେଶ କୁହାଯାଏ । ୨୦୧୧ ଜନଗଣନାରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ୬୮.୮ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଏବଂ ୩୧, ୨ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରନ୍ତି ।

(୪) ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା (Occupational Structure):
ବୃତ୍ତି କହିଲେ ସମ୍ବଳ ସଂଗ୍ରହ ମାଧ୍ୟମଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଏ ଓ ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ପ୍ରାଥମିକ ଓ ସେବା କ୍ଷେତ୍ର ଭାବରେ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ଦେଶର ନିୟୋଜନ କ୍ଷମ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଏହି ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ସମ୍ବଳ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି ଓ ଜିବୀକା ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ମୁଖ୍ୟ ବୃଭିଗତ କ୍ଷେତ୍ର ଭାବରେ ଅବିହିତ ଓ ଏହା ମଧ୍ୟ ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଅନୁନ୍ନତ ହୋଇ ଆସୁଅଛି । ଯଥା : ୧୯୦୧ରେ ୭୧.୭ ଭାଗ, ୧୯୫୧ରେ ୭୨.୧ ଭାଗ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ୧୯୯୧ରେ ଏହା ୬୬.୮ ଭାଗ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଆସୁଅଛି ଏବଂ ଏହା କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଉଅଛି ।

(୫) ଜୀବନଧାରଣ ମାନ(Standard of Living):
ଭାରତର ଅଧ୍ବବାସୀ ଯେଉଁପରି ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ ପାଇଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି, ତାକୁ ଜୀବନଧାରଣର ମାନ କୁହାଯାଏ । ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟକୁ ଏହାର ମାପକରୂପେ ମୁଖ୍ୟତଃ ବିଚାର କରାଯାଏ ଓ ଏହା ନିମ୍ନ ସ୍ତରରୁ ଅଟେ । ୧୯୯୬- ୯୭ ବର୍ଷ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ ଚଳିତ ଦରରେ ବାର୍ଷିକ ୧୧,୫୬୪ ଟଙ୍କା ଓ ୧୯୯୯-୨୦୦୦ ବର୍ଷ ଆକଳନରେ ୨୬.୧ ଭାଗ ଲୋକ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସୀମରେଖା ତଳେ ବସବାସ କରନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍‌, ୨୬.୧ ଭାଗ ଲୋକ ସର୍ବନିମ୍ନ ଆବଶ୍ୟତା ପୂରଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହା ସବୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣାତ୍ମକ ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ । ଓ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୨।
୧୯୭୬ ମସିହା ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the main features of the Population Policy of 1976.)
Answer:
ଭାରତ ସରକାର ୧୯୭୬ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ମାସରେ ଦେଶଲ ପ୍ରଥମ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ଏହି ନୀତିର କେତେକ ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଉଛି ।
(୧) ଆଇନ୍ ଦ୍ବାରା ଉଭୟ ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାମାନଙ୍କ ବିବାହ ବୟସକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ୨୧ ଓ ୧୮କୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଉଥିଲା ।
(୨) ଜନସଂଖ୍ୟା ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ସଫଳତାକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅନୁଦାନର ୮ ପ୍ରତିଶତ କେବଳ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ବ୍ୟୟ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥିଲା ।
(୩) ସବୁରାଜ୍ୟରେ ନାରୀ ଶିକ୍ଷାର ସ୍ତର ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଇଥିଲା।
(୪) ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଓ ସାମୂହିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା।
(୫) ଜନସଂଖ୍ୟା ଉପରେ ଗବେଷଣା, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ତଥା ମା ଓ ଶିଶୁଙ୍କ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ଉପରେ ଅଧିକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଥିଲା।
(୬) ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଏକ ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଚିକିତ୍ସକ ଗୋଷ୍ଠୀ, ଜିଲ୍ଲା ପରିଷଦ, ପଞ୍ଚାୟତ ସମିତି, ଶିକ୍ଷକ, ମହିଳା ସମିତି ଓ ସମବାୟ ସମିତି ଆଦିକୁ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରି ଉପଯୁକ୍ତ ଗୋଷ୍ଠୀ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବାକୁ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିଲା ।
(୭) ପରିବାର ଯୋଜନା ବାର୍ତ୍ତା ଘରେ ଘରେ ପହଞ୍ଚାଇବା ନିମନ୍ତେ ଗଣମାଧ୍ୟମର ଅଧିକ ବ୍ୟବହାର କରିବା ନିମନ୍ତେ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଗଲା।

Question ୩ ।
ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ କ’ଣ ? ଏହା କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
(What is Population Explosion ? Explain its causes.)
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଦିଗ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦେଲେ ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅବସ୍ଥା ଏବଂ ଏହାର ଗତି ଦିନକୁ ଦିନ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଉଅଛି । ଭାରତରେ କେବଳ ୧୯୨୧ ଜନଗଣନାକୁ ଛାଡ଼ିଦେଲେ; ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଜନଗଣନା ବର୍ଷରେ ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିପାଇ ଆସୁଅଛି । ଜନ ବିସ୍ଫୋରଣ, ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଏକ ଅବସ୍ଥା; ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ଭବ ହୋଇ ଦେଶ ଲାଗି ବିପଦସଂକୁଳ ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ସେହି ଅବସ୍ଥାକୁ ବୁଝାଏ । ଯେତେବେଳେ ପ୍ରତି ହଜାର ଲୋକସଂଖ୍ୟା ପ୍ରତି ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରୁଥିବା ଶିଶୁ ସଂଖ୍ୟା ବା ଜନ୍ମହାର ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ଅଧିକ ଏବଂ ଏହା ହରାହାରି ୩୫ ରୁ ୪୦ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥିର ରହୁଥ‌ିବା ବେଳେ ପ୍ରତି ହଜାର ଲୋକସଂଖ୍ୟାରେ ହାରାହାରି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରୁଥିବା ଲୋକସଂଖ୍ୟା ବା ମୃତ୍ୟୁହାରର ହ୍ରାସ ଘଟି ୧୫ ରୁ ୨୦ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥିର ରୁହେ ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବାର୍ଷିକ ବୃଦ୍ଧିହାର ୨% ଠାରୁ ଅଧିକ ରୁହେ । ୧୯୫୦ ମସିହା ଠାରୁ ଭାରତରେ ଏହି ଅବସ୍ଥା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଅଛି ।

କାରଣ :
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ମୁଖ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ଜନ୍ମହାର, ମୃତ୍ୟୁହାର ଏବଂ ଅନୁପ୍ରବେଶ । ମାତ୍ର ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାରକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ନିର୍ମିତ ହୋଇଥାଏ । .ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଜନ୍ମହାର ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧୂକ ଓ ପ୍ରାୟ ସ୍ଥିର ରୁହେ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁହାରରେ ଦ୍ରୁତ ହ୍ରାସ ଘଟି ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜନ୍ମବିସ୍ଫୋରଣର ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁହାରର ଗୁରୁତ୍ଵ ଯଥେଷ୍ଟ ବେଶୀ। ୧୯୨୦ରୁ ୩୦ ଏବଂ ୧୯୬୧ ରୁ ୩୦ ମଧ୍ୟରେ ଜନ୍ମହାରରେ ମାତ୍ର ୫:୨ ହ୍ରାସ ଘଟିଥିବା ବେଳେ ମୃତ୍ୟୁହାରରେ ୧୭.୩ ହ୍ରାସ ଘଟିଥିଲା ।

ଅଧୂକ ଏବଂ ପ୍ରାୟ ସ୍ଥିର ଜନ୍ମହାର :
ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା ଅନୁନ୍ନତ ଅବସ୍ଥା । ଏହି ଅନୁନ୍ନତ ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ସାମାଜିକ ଜୀବନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ଏବଂ ବିସ୍ଫୋରଣ ସମୟରେ ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାର, ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଦ୍ଵିତୀୟରେ ଶିକ୍ଷାର ଅନଗ୍ରସରତା ମଧ୍ୟ ଜନମାନସରେ ସଚେତନତାର ପ୍ରଭାବ ଏବଂ ସଂକୁଚିତ ପରିବେଶ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ଜନ୍ମହାରେ ହ୍ରାସ ଘଟାଇବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହି ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ପରିବାରକୁ ସଂକୁଚିତ କରାଇବାର ଚିନ୍ତାଧାରା ଜନ୍ମହାରରେ ହ୍ରାସ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।

ଦ୍ରୁତ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ :
ବିସ୍ଫୋରଣ ଅବସ୍ଥା ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଅବସ୍ଥାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ସମ୍ଭବ ହୁଏ; ମାତ୍ର ତାହା ଯଥେଷ୍ଟ ହୋଇ ନ ଥାଏ I ଯେତିକି ପ୍ରଗତି ସମ୍ଭବ, ତାହା ଲୋକମାନଙ୍କର ଜନସାଧାରଣ ମାନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣି, ଉତ୍ତମ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଉତ୍ତମ ଯତ୍ନର ଆୟୁକାଳ ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇ ମୃତ୍ୟୁହାରରେ ହ୍ରାସ ଘଟାଏ ।

ଦ୍ଵିତୀୟରେ, ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର ଯେତିକି ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଚେତନତା ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ; ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଗତ ଯତ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିଛି ଲୋକ ଉପକାର ତଥା ଅପକାରଗତ ବ୍ୟାବହାରିକ ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରତି ବିଚାରବନ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ତୃତୀୟରେ, ଡାକ୍ତରୀ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବାଗତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରସାର ହେତୁ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ଯତ୍ନ ବୋର ସୁବିଧା ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।

ଚତୁର୍ଥରେ, ଜନମଂଗଳ ରାଷ୍ଟ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ମହାମାରୀ ଦୂରୀକରଣ ଯୋଜନାମାନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ହୋଇ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁ ସବୁକୁ ରୋକାଯାଇପାରୁଅଛି । ଯଥା : ବସନ୍ତ, ମ୍ୟାଲେରିଆ, ହଇଜା ଆଦି ଦୂରୀକରଣ । ଏହିସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉନ୍ନତି ମୃତ୍ୟୁହାରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ କରାଇଥାଏ ।

ତେଣୁ ଜଳକୁଣ୍ଡରେ ଜଳ ପ୍ରବେଶ ଓ ନିଷ୍କାସନ ପ୍ରଣାଳୀ ସହାୟତାରେ ଜଳପତ ମାପିବା ସଦୃଶ ଯଦି ଜନ୍ମହାରର ବିଶେଷ ହ୍ରାସ ନ ଘଟି ମୃତ୍ୟୁ ହାରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ହ୍ରାସ ଘଟେ । ତେବେ ଦେଶରେ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ଭବ ହୋଇ ବିସ୍ଫୋରଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଓ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦ୍ରୁତ ମୃତ୍ୟୁହାରର ହ୍ରାସ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ବହନ କରେ ।

Question ୪।
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ପ୍ରଭାବକୁ ଆଲୋଚନା କର ।
(Discuss the impact of Population Explosion in Indian Economy.)
Answer:
ଭାରତ ଏକ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର । ପୁନଶ୍ଚ ଦୃତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କାରଣରୁ ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ଭଳି ସ୍ଥିତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ସ୍ଥିତିକୁ ଏକ ସମସ୍ୟା ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । କାରଣ ଏହା ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ବହୁବିଧ ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବ ପକାଇ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରତି ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ପ୍ରଭାବକୁ ବିଭିନ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରି ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇପାରେ, ତାହା ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ପ୍ରଭାବ :
(କ) ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ : ଦୃତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ହେଁ ଏହା ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କାରଣ, ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରଠାରୁ ଜନସଂଖା ଅଧିକ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ୧୯୫୦-୫୧ ରୁ ୧୯୯୦-୯୧ ମଧ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଶତକଡ଼ା ୮-୯ ଭାଗ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲେ ହେଁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ମାତ୍ର ୨-୪ ଭାଗ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟକୁ ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରକ ରୂପେ ବିଚାର କରାଯାଉଥିବା ବେଳେ ଏହାର ଆର୍ଥିକ ଅନଗ୍ରସରତା ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ।

(ଖ) ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ଚାପ : ଜନବିସ୍ଫୋରଣ ନିୟୋଜନ କ୍ଷମ ବ୍ୟକ୍ତି ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ବେଳେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବୃତ୍ତିଗତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଉନ୍ନତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇ ନ ପାରିବା କାରଣରୁ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାପ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ ଓ ଛଦ୍ମବେଶୀ ବେକାରୀ ସହ ଅର୍ଥ ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇବା ସହ ପ୍ରଗତିର ପଥରୋଧ କରେ । ନିର୍ଭରଶୀଳତା ୧୯୬୧ରେ ୬୨.୪ ଭାଗ ଓ ୨୦୦୧ରେ ୬୮.୮ ଭାଗକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

(ଗ) ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଣ ଉପରେ ଚାପ : ଅତି ଆବଶ୍ୟକ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରଥମ | କାରଣ ଏହା ବଞ୍ଚିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କାରଣରୁ ଭାରତରେ ଖାଦ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ବିଶେଷ କରି ଉନ୍ନତି ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଲେ ହେଁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଉପଲବ୍ଧ ପରିମାଣ ପ୍ରାୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସ୍ଥିତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ଉଦାହରଣ : ଭାରତରେ ୧୯୫୬ ବର୍ଷ ନିଟ୍ ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ୬୩ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଥାଇ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଖାଦ୍ୟ ପରିମାଣ ଦୈନିକ ୪୩୧ ଗ୍ରାମ୍ ଥ‌ିବାବେଳେ ୧୯୯୦ ବର୍ଷ ୧୪୫ ନିୟୁତ୍ ଟନ୍‌କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ମଧ୍ୟ ୪୭୬ ଗ୍ରାମ୍ ଥୁଲା ଓ ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟ ୧୬୮ ନିୟୁତ ଟନ୍ ଉତ୍ପାଦନ ସହ ୪୫୮ ଗ୍ରାମ ରହିଛି ।

(ଘ) ସାକ୍ଷରତା ଉପରେ ଚାପ : ଭାରତରେ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟୟକୁ ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ବିନିଯୋଗ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଗୁରୁତ୍ବ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହା ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇ ପାରେ ନାହିଁ । କାରଣ ଭାରତ ଭଳି ଗରିବ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କାରଣରୁ ଏହାର ମୁକାବିଲା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ। ୬ ରୁ ୧୪ ବର୍ଷ ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଭାରତରେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ବାର୍ଷିକ ଆୟ ମାତ୍ର ୧୪୪ ଟଙ୍କା । ତେଣୁ ମାନବ ସମ୍ବଳର ଉପଯୁକ୍ତ ଯତ୍ନ ନେଇ ହୁଏ ନାହିଁ; ଶିକ୍ଷା ହାର ମଧ୍ୟ ବିଶେଷ ଅନଗ୍ରସରତା ପ୍ରକାଶ କଲାବେଳେ ବୃଦ୍ଧି ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ଘଟେ ।

(ଙ) ଦରଦାମ୍ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ : ବହୁଳ ଜନସଂଖ୍ୟା କାରଣରୁ ଆବଶ୍ୟକତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଓ ଅସମ ବଣ୍ଟନ ସ୍ଥିତିକୁ କିଛି ଲୋକ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟ ପୂରଣ କରି ନ ପାରି ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସୀମା ତଳେ ବସବାସ କରୁଥିବାବେଳେ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି କାରଣରୁ ବଜାରରେ ମଧ୍ୟ ଦରଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ଘଟି ମୁଦ୍ରାସ୍ପତି ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

(ଚ) ପୁଞ୍ଜି ସୃଷ୍ଟି ପ୍ରତି ପ୍ରଭାବ : ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ଉପଯୋଗ ବ୍ୟୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ସଞ୍ଚୟ ଓ ବିନିଯୋଗ ହ୍ରାସ ପାଏ। ଫଳରେ ପୁଞ୍ଜି ସୃଷ୍ଟି ସ୍ଵଳ୍ପ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ବାସ୍ତବ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟକୁ ଅପରିବର୍ତିତ ରଖୁବା ପାଇଁ ଜାତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା କାରଣରୁ ଆବଶ୍ୟକ ବୃଦ୍ଧିକୁ ଆଟ୍‌ରେ ରଖୁ ଯେତିକି ପ୍ରଗତି ଘଟିବା କଥା, ତାହା ପୁଞ୍ଜି ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ଓ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସମହାରରେ ହେବା ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିପାରେ ନାହିଁ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଜନସଂଖ୍ୟା ସ୍ଵଳ୍ପତାକୁ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।

(ଛ) ପରିବେଶ ପ୍ରତି ପ୍ରଭାବ : ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କାରଣରୁ ପରିବେଶ ପ୍ରଦୂଷଣ ହୋଇ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସମସ୍ୟାକୁ ଜଟିଳ କରି ଗଢ଼ି ତୋଳେ । ଏହା ନିଜର କବର ନିଜେ ଖୋଳିବା ସଂଗେ ସମାନ ହୁଏ ।

(କ) ସାମାଜିକ ଚାପ : ଜନବିସ୍ଫୋରଣ କାରଣରୁ ସାମାଜିକ ଶାନ୍ତି ରଂଗ ହୁଏ । କାରଣ ଏହା ଗୁଣାତ୍ମକ ବିକାଶ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବା ସହ ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରେ। ଏହା ସବୁ ଜନବିସ୍ଫୋରଣର ବହୁବିଧ ଫଳ ଅଟେ । ତେଣୁ ଭାରତ ଭଳି ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦ୍ରୁତବୃଦ୍ଧିକୁ ରୋକିବା ସର୍ବପ୍ରଥମ ଆବଶ୍ୟକତା ଅଟେ ।

Question ୫।
ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତର ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିତି କିପରି ଥୁଲା ? ଆଲୋଚନା କର।
(Explain the condition of Indian Economy on the eve of Independence.)
Answer:
ଇଂରେଜମାନଙ୍କର ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷର ଶାସନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ପାଇଁ ମହଙ୍ଗା ଥିଲା । ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ମୌଳିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲା । ଶୋଷଣ ମନୋଭାବ, ସମ୍ବଳର ସ୍ଥାନାନ୍ତର, ଦେଶର ବିଭକ୍ତିକରଣ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ରୂପ ଦେଇଥିଲା । ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ଭାରତ ଯେତେବେଳେ ସ୍ଵାଧୀନ ହେଲା ଏହାର ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସ୍ଥାଣୁ ଓ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଚିତ୍ର କ’ଣ ଥିଲା ନିମ୍ନରେ ତାହା ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(କ) ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା (Calonial Economy):
ଯେଉଁ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଗୋଟିଏ ରାଷ୍ଟ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ଉପରେ ନିଜର ଅର୍ଥନୈତିକ, ରାଜନୈତିକ ଏବଂ ସାର୍ବଭୌମତ୍ଵ ଅଧିକାର ବିସ୍ତାର କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମୟ କ୍ରମେ ଶାସକ ରାଷ୍ଟ୍ର ସହିତ ଶାସିତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଅର୍ଥନୀତି ମିଶ୍ରଣ ହୋଇଥାଏ ।

ଇଂରେଜ ସରକାର ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଶାସନ କାଳ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଏକ ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିଣତ କରିଥିଲେ । ସମ୍ବଳର ବିନିଯୋଗ, ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିକାଶ ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଉଥିଲେ । ଏହି ସମସ୍ତ ନିଷ୍ପଭି ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ସ୍ଵାର୍ଥ ସାଧନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରେରିତ ଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଆଧୂପତ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ହେଲା । ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କର ଏହି ଔପନିବେଶିକ ନୀତି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଦୁର୍ବଳ କରି ଦେଇଥିଲା ।

(ଖ) ସାମନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା (Feudal Economy):
ସାମନ୍ତବାଦ ଏକ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ଇଉରୋପରେ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଖା ଦେଇଥିଲା । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମନ୍ତବାଦୀମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଚାଷ ନିମନ୍ତେ ଜମି ଦେଇ ସମସ୍ତ ସୁରକ୍ଷା ଯୋଗାଇ ଦେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତିବଦଳରେ ସେମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଆବଶ୍ୟକ ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିୟୋଜିତ ହେବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଇଂରେଜ ଶାସନ କାଳ ମଧ୍ୟରେ ସାମନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସମ୍ୟକ୍ ଝଲକ ଦେଖୁବା ମିଳିଥିଲା । ଇଂରେଜମାନେ ଆମ ଦେଶରେ ଭୂ-ରାଜସ୍ୱ ସଂଗ୍ରହର ଅଧିକାର ହାତେଇ ଥିଲେ । ସେମାନେ ଜମିଦାରୀ ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ କରିଥିଲେ । ଜମିଦାରମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କଠାରୁ ଜମିରେ ଖଜଣା ମନ ଇଚ୍ଛା ଆଦାୟ କରୁଥିଲେ । ସେମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉପାୟରେ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଶୋଷଣ କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର କେତେକାଂଶରେ ସାମନ୍ତବାଦୀ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଥିଲା ।

(ଗ) ଅନଗ୍ରସର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ତା (Backward Economy):
ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଇଂରେଜ ଶାସନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ କରିଥିଲା । ନିଜସ୍ଵ ସ୍ଵାର୍ଥ ସାଧନର ଅଭୀପ୍‌ସା ଭାରତକୁ ଦିନକୁ ଦିନ ଗରିବ କରିଥିଲା । ପ୍ରଚୁର ପୁଞ୍ଜି ଓ ସମ୍ବଳର ବହିର୍ଗମନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ କରିଥିଲା । ନୀତି ଓ ଦିଶାହୀନ ଇଂରେଜ ଶାସନ ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରେ ଅଧଃପତନ ଘଟାଇ ଥିଲା । ଶିଳ୍ପ ଓ କୃଷି ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅବହେଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯିବାରୁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେକାରୀ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମ୍ଭରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଭାରତ ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଓ ଅନଗ୍ରସର ଅର୍ଥନୀତି ଭାବେ ପରିଗଣିତ ହେଲା ।

(ଘ) ସ୍ଥାଣୁ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା (Stagnant Economy):
ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟରେ ଭାରତର ପ୍ରାକୃତିକ ତଥା ମାନବ ସମ୍ବଳ କୁମାଗତ ଭାବେ ଶୋଷିତ ହୋଇଥିଲା। ଭାରତର ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ମାନବ ସମ୍ବଳକୁ ଇଂରେଜ ସରକାର ନିଜ ଦେଶକୁ ପ୍ରେରଣ କରି ସେଠାକାର ଉତ୍ପାଦିତ ପଦାର୍ଥକୁ ଭାରତର ଲୋକମାନଙ୍କୁ କ୍ରୟ କରିବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ନିଜସ୍ଵ ସମ୍ବଳରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କୁ ଦ୍ବାରା ଧାର୍ଯ୍ୟ ଦରରେ କ୍ରୟକରି ଭାରତର ଲୋକମାନେ ଶୋଷିତ ହେଉଥିଲେ। ସମୟ କ୍ରମେ ଭାରତୀୟ ଶିଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ବନ୍ଦ ହେଲା ଏବଂ ଫଳରେ ଇଂଲଣ୍ଡର ଶିଳ୍ପିକ ବିକାଶ ସାଧନ ହେଲା । ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ବେକାରୀ ବୃଦ୍ଧି ଆମ ଦେଶର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସ୍ଥାଣୁ କରିଦେଲା ।

ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖୁ ଦୀର୍ଘ ୨୦୦ ବର୍ଷ ଧରି ଶାସନ କରିଥିବା ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତୀୟ ଆର୍ଥନୀତିକ ମେରୁଦଣ୍ଡକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିଥିଲେ । ଷୋଡ଼ଶ ଓ ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଯେଉଁ ଭାରତ ଏକ ଶିଳ୍ପ ସମୃଦ୍ଧ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାବେ ବିଶ୍ଵ ଦରବାରରେ ପରିଗଣିତ ହେଉଥିଲା; ଅଷ୍ଟାଦଶ ଓ ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ସେହି ଦେଶ ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଦୁର୍ବଳ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲା । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଖ୍ୟାତ ଭାରତୀୟ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପ କ୍ରମଶଃ ନିଜସ୍ଵ ସତ୍ତା ହରାଇଲା । ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକ ଆମଦାନକାରୀ ଅର୍ଥନୀତିର ରୂପ ନେଲା ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ଏକ ଔପନିବେଶିକ ଅର୍ଥ-ସାମନ୍ତବାଦୀ, ଅନଗ୍ରସର, କୃଷିପ୍ରଧାନ, ସ୍ଥାଣୁ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା । ଇଂରେଜ ସରକାରଭକର ଶୋଷଣ ନୀତି ଆମ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଅନଗ୍ରସରତାର ମୁଖ୍ୟ କାରର ଭାବେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଥିଲା।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୬ ।
ସମକାଳୀନ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ମୌଳିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the characteristics of Contemporary Indian Economy.)
Answer:
ଭାରତ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ତୃତୀୟ ବିଶ୍ଵ ରାଷ୍ଟ୍ର । ଦୀର୍ଘଦିନର ବ୍ରିଟିଶ୍ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଏକ ଉପନିବେଶ ହିସାବରେ ଶୋଷିତ ହେବା ପରେ ଭାରତ ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ସ୍ଵାଧୀନ ହୋଇଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଦ୍ରୁତ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରଚେଷ୍ଟାର ଫଳ ସ୍ଵରୂପ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗରେ ଆଖୁ ଦୃଶିଆ ବିକାଶ ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି । ଏଥଯୋଗୁଁ ଆମ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଏବେ ଆଉ ଦୁର୍ବଳ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ବୋଲି ଅଭିହିତ କରା ନ ଯାଇ ବିକାଶୋନୁମୁଖୀ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଉଛି । ନ ଦୀର୍ଘ ୬୦ ବର୍ଷର ଯୋଜନା ଫଳର ଭାରତ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଗ୍ରଗତି କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପଛୁଆ ହୋଇ ରହିଛି । ଏହି ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ମୌଳିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ବିବରଣୀ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମତେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।

(କ) ସ୍ଵଳ୍ପ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ (Lower per Capita Income):
ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ବିକାଶର ଏକ ମାପ କାଠି । ଜାତୀୟ ଆୟକୁ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ଭାଗ କରି ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ । ପୃଥ‌ିବୀର ଅଧିକାଂଶ ବିକଶିତ ରାଷ୍ଟ୍ର ତୁଳନାରେ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ବହୁତ କମ୍ ହୋଇଥିବାରୁ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ୨୦୦୩ ମସିହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ ୫୩୦ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାର ଥିବାବେଳେ ସୁଇଜରଲ୍ୟାଣ୍ଡ ଓ ଆମେରିକାରେ ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ ଯଥାକ୍ରମେ ୩୯,୮୮୦ ଓ ୩୭,୬୧୦ ଡଲାର ଥିଲା । ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ୨୦୧୦-୧୧ ରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ ୨୦୦୩– ୦୫ରୁ ୨୦୦୯-୧୧ ମଧ୍ଯରେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ପ୍ରାୟ ୩୭ ଶତାଂଶ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ୨୦୧୫-୧୬ ଆର୍ଥିକ ସର୍ଭେ ଅନୁସାରେ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଚ୍ଛା ଆୟ ୯୩, ୨୩୧ ଟଙ୍କା ।

(ଖ) ବୃଦ୍ଧିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ତ୍ରୁଟି(lefeet in the Occupational Soructure):
ଆମ ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ପ୍ରାୟ ୬୭ ଶତାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି କେବଳ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । କିନ୍ତୁ ଆମେରିକା, ଇଂଲଣ୍ଡ, କାନାଡ଼ା ଭଳି ଉନ୍ନତ ଦେଶରେ ମାତ୍ର ୨ ଶତାଂଶରୁ ୩ ଶତାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଆମ ଦେଶର ଜାତୀୟ ଆୟକୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଅବଦାନ କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତାର ସମସ୍ୟା ଦେଖାଦେଇଛି । ପ୍ରାବିଧ‌ିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳ, ପୁଞ୍ଜି ଓ ଭିଭିଭୂମି ଇତ୍ୟାଦିର ଅଭାବ ଯୋଗୁଁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ଅନ୍ୟ ଦେଶ ତୁଳନାରେ ବହୁତ କମ୍ ।

(ଗ) ଜନସଂଖ୍ୟାର ଚାପ (Pressure of Population):
ଭାରତ ବିଶ୍ଵର ଦ୍ଵିତୀୟ ଜନବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ର । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ ଆମ ଦେଶର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ୧୨୧,୦୨କୋଟି ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧି ହାର ୧.୬୪ ଶତାଂଶ । ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବଳ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ଏହା ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଓ ସାମାଜିକ ବିକାଶରେ ଅନ୍ତରାୟ ହେଉଛି ।

(ଘ) ସ୍ଵଳ୍ପ ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ (Low Rate of Capital Formation):
ଆମ ଦେଶର ଅର୍ଥନୀତିର ଅନ୍ୟତମ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା ପୁଞ୍ଜିର ସ୍ଵଳ୍ପତା ! ପୁଞ୍ଜିର ଅଭାବ ହେତୁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ଓ ପୁଞ୍ଜି ଗଠନର ହାର କମ୍ ହୋଇଛି । ସ୍ଵଳ୍ପ ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ ଦେଶରେ ଶ୍ରମ ଓ ଭୂମିର ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ହ୍ରାସ କରୁଛି । ସ୍ଵଳ୍ପ ପୁଞ୍ଜି ଗଠନ ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତିରେ ମୁଖ୍ୟ ଅନ୍ତରାୟ ଭାବେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଛି ।

(ଙ) ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ସଠିକ୍ ବିନିଯୋଗର ସମସ୍ୟା (Problems of proper utilisation of Natural Resources):
ଆମ ଦେଶରେ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ସଠିକ୍ ଏବଂ ପୂର୍ଣ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ । ପୁଞ୍ଜିର ଅଭାବ ଏବଂ ପ୍ରାବିଧ‌ିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ଅଭାବ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାର ନ କରିବାର ପ୍ରଧାନ କାରଣ ଅଟେ।

(ଚ) ସ୍ଵଳ୍ପ ଆଧାରିକ ସଂରଚନା (Inadequate Infrastrcture):
ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ବିକାଶରେ ଉଭୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଆଧରିକ ସଂରଚନା ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତିର ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଦେଶର ଆଧାରିକ ସଂରଚନାର ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଗ୍ରଗତି ହୋଇଛି କିନ୍ତୁ ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ।

(ଛ) ଦୁର୍ବଳମାନବ ପୁଞ୍ଜି (Poor Human Capital):
କୌଣସି ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ସେହି ଦେଶର ଦକ୍ଷ ଓ ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ମାନବ ପୁଞ୍ଜି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ମାନବ ପୁଞ୍ଜି ଦେଶର ଶ୍ରମ ଗୁଣବତ୍ତାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହା ଶିକ୍ଷା, ତାଲିମ, ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ବାସଗୃହ ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଵାଧୀନତାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ମାନବ ପୁଞ୍ଜିର ବିକାଶକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭାରତର ସାମାଜିକ ସଂରଚନା ବା ମାନବ ସମ୍ବଳର ଗୁଣବତ୍ତାରେ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନାହିଁ । ଏହା ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଅନଗ୍ରସରତାର ଅନ୍ୟତମ କାରଣ ଅଟେ ।

(କ) ବେକାରୀ ଓ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସମସ୍ୟା (Problems of Unemployment and Roverty):
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଦୁଇଟି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟା ହେଲା ଲେକାରୀ ଓ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସମସ୍ୟା । ଦୃତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଦେଶରେ ଶ୍ରମ ଯୋଗାଣରେ ବୃଦ୍ଧି କରୁଛି । ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶ ମନ୍ଥର ହୋଇଥିବାରୁ ଶ୍ରମ ଚାହିଦା ମନ୍ଥର ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ଫଳରେ ଦେଶରେ ବେକାରୀ ସମସ୍ୟା ତୀବ୍ରତର ରୂପ ନେଇଛି । ରୋଜଗାର ସୁବିଧାର ଅଭାବ ହେତୁ ଲୋମକାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବାର ମାନ ହ୍ରାସ ପାଉଛି । ତେଣୁ ଦେଶରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସମସ୍ୟା.ଉତ୍କଟତର ହୋଇଛି ।

(ଝ) ଆୟବଣ୍ଟନରେ ଅସମାନତା (Inequalities in the Distribution of Income):
ଆୟ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ଅସମାନତା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ନିମ୍ନ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ସହିତ ଉଚ୍ଚ ଆୟ ବୈଷମ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର ତୀବ୍ରତାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରୁଛି । ସ୍ଵଳ୍ପ ସଂଖ୍ୟକ ଭାରତୀୟ ଧନୀ ଥିଲାବେଳେ ଅଧିକାଂଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗରିବ ! ବିଶ୍ବବ୍ୟାଙ୍କ ରିପୋର୍ଟ ୨୦୧୦ ଅନୁସାରେ ଶୀର୍ଷ ୨୦ ଶତାଂଶ ଭାରତୀୟଙ୍କ ଆୟ ମୋଟେ ଆୟର ୪୫.୩ ଶତାଂଶ ହେବାବେଳେ ନିମ୍ନ ୨୦ ଶତାଂଶ ଭାରତୀୟଙ୍କ ଆୟ ମାତ୍ର ୮.୧ ଶତାଂଶ ।

(ଞ) ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥନୀତି (Dualistic Economy):
ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ଅନ୍ୟତମ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା ଉଭୟ ପାରଂପରିକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ଆଧୁନିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହାବସ୍ଥାନ । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ପାରମ୍ପରିକ ପଦ୍ଧତି ଏବଂ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ଆଧୁନିକ ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବହାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଭାରତ ଭଳି ଏକ ଗ୍ରାମ ବହୁଳ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଦ୍ଵୈତ ଅର୍ଥନୀତି ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ ତୀବ୍ରତର କରି ଦେଶର ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରି ଆସୁଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଏକ ନିମ୍ନ ବିକଶିତ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସମସ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭାରତରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥିବାରୁ ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତିକୁ ଏକ ଅନୁନ୍ନତ ଅର୍ଥନୀତିରେ ପରିଗଣିତ କରାଯାଇଛି । କିନ୍ତୁ ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ ସାଂପ୍ରତିକ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଦେଖାଦେଇଥିବା ସଫଳତା ନିକଟ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଭାରତକୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଏକ ବୃହତ୍ ଅର୍ଥନୈତିକ ଶକ୍ତିରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇ ବିଶ୍ବ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ମାର୍ଗଦର୍ଶକ ହେବାର ମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଉଅଛି ।

Question ୨। .
ଭାରତୀୟ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ? ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା ପାଇଁ କି କି ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ?
(What are the chracteristics of India’s occupation – structure? What are the possible steps to change the occupational structure of India.)
Answer:
ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା ବୈଚିତ୍ରମୟ । ଏହି ବୈଚିତ୍ୟମୟ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାର କେତେକ ଲକ୍ଷଣ ରହିଛି । ଭାରତର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥିବା ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି

(କ) କୃଷିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ (Importance of Agriculture):
ଭାରତ ଏକ କୃଷି ପ୍ରଧାନ ଦେଶ । ଦୀର୍ଘ ୬୦ ବର୍ଷର କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ । ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦୃତ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ । କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି କରିଛି । ତେଣୁ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଉତ୍ପାଦିତାର ସମସ୍ୟା

(ଖ) ଔଦ୍ୟୋଗିକ ବିକାଶ (Industrial Development):
ଯୋଜନା ପରେ ମଧ୍ୟ ଭାରତର ପ୍ରାୟ ୬୭ ଭାଗ ଶ୍ରମ ଶକ୍ତି ଦ୍ଵିତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର ଓ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରର ମନ୍ଥର ବିକାଶ ଦେଖାଦେଇଛି ।
ଆମ ଦେଶର ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ପ୍ରାୟ ୧୩ ଶତାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ । ଆମେରିକା ଓ ଇଂଲଣ୍ଡପରି ଉନ୍ନତ ଦେଶରେ ଯଥାକ୍ରମେ ୩୨ ଶତାଂଶ ଓ ୪୨ ଶତାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ । ଏହିପରି ସଂଖ୍ୟାକର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଭାରତ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନଗ୍ରସର ।

(ଗ) ନିମ୍ନ ବିକଶିତ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର (low levelopment in the fertiary Sector):
ଭାରତ ମୋଟ୍ ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ମାତ୍ର ୨୫,୧ ପ୍ରତିଶତ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ। ଆମେରିକା ଓ ଇଂଲଣ୍ଡ ଭଳି ଦେଶରେ ଯତାକ୍ରମେ ୬୬ ପ୍ରତିଶତ ଓ ୫୬ ପ୍ରତିଶତ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ଦ୍ଵିତୀୟକ ଏବଂ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ । ତେଣୁ ଏହି ପରିସଂଖ୍ୟାନରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ଆମ ଦେଶର ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ନୁହେଁ ।

(ଘ) ନିମ୍ନ ଆୟ ସ୍ତର (low level of Income):
ଭାରତର ମୋଟ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ପ୍ରାୟ ୬୭ ଶତାଂଶ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିୟୋଜିତ । ଦ୍ଵିତୀୟକ ଓ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ର ତୁଳନାରେ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆୟ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ କ୍ଷମତା କମ୍ । ତେଣୁ ଅଧିକାଂଶ ଭାରତୀୟଙ୍କର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ସ୍ଵ ଏବଂ ବଞ୍ଚିବାର ମାନ ଅନୁନ୍ନତ।

(ଙ) ଅସୁନ୍ତଳିତ ବିକାଶ (Unbalanced Growth):
ଭାରତର ଶ୍ରମଶକ୍ତି ତିନିଗୋଟି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାନ ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ନ ହୋଇ ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟରତ । ତେଣୁ ଆମ ଦେଶର ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ସମପରିମାଣରେ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ଏହା ଭାରତ ପାଇଁ ଏକ ଅସୁନ୍ତଳିତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ।

(ଚ) ଅନଗ୍ରସର ଗ୍ରାମୀଣ ଅର୍ଥନୀତି (Undervelopmed Village Economy):
ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ମୁଖ୍ୟତଃ ଗ୍ରାମଭିତିକ । ପ୍ରାଥମିକ କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ଅତ୍ୟଧୂକ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଅଧିକାଂଶ ଶ୍ରମଶକ୍ତି ଗ୍ରାମ ଭିତ୍ତିକ । ଭାରତର ଗ୍ରାମୀଣ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପଛୁଆ ଥିବାରୁ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ପଛୁଆ ହୋଇରହିଛି । ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ସ୍ଥାଣୁପ୍ରାୟ ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଦୁଃଖଦ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରୁଛି । ଦେଶର ସମାନୁପାତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଆମ ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଆବଶ୍ୟକତା ଦେଖାଦେଇଛି । ନିମ୍ନଲିଖିତ ପଦକ୍ଷେପ ଦ୍ବାରା ଆମ ଦେଶର ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଣାଯାଇପାରିବ । .

୧. ନବିସ୍ଫୋରଣର ସମସ୍ୟାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ଫଳପ୍ରଦ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହାତକୁ ନେବା ।
୨. ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଶିଳ୍ପ ଓ କୁଟୀର ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ।
୩. . କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରି କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରର ଉତ୍ପାଦନ ଏବଂ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା ।
୪. କୃଷିଭିତ୍ତିକ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ କରିବା ।
୫,.ଦେଶରେ ବୃହତ, ଶିଳ୍ପମାନ ସ୍ଥାପନ କରିବା ।
୬. ଦେଶରେ ତୃତୀୟକ କ୍ଷେତ୍ରର ବିକାଶ ସାଧନ କରିବା ।
୭. ଦେଶରେ ଫଳପ୍ରଦ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ବିକାଶ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା !
୮. ଦେଶରେ ଆତ୍ମନିଯୁକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବା ।
୯. ଦେଶର ବିକାଶ ସାଧନ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଦେଶ ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ବଜାର ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେବା ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୭।.
ଭାରତରେ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆଲୋଚନା କର।
(Discuss the family planning programme in India.)
Answer:
ଭାରତ ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରଥମ ଦେଶ ଯେ କି ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଏକ ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ରୂପରେ ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରି ଆସୁଅଛି । ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ଏକ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ଭିଭିରେ ଜାତୀୟ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଶୁଭାରମ୍ଭ କରାଗଲା । ୧୯୫୦ ୟାକୁ ୧୯୬୧ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟକୁ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ସମୟ ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଲୋକମାନେ ସ୍ଵଇଚ୍ଛାରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ୧୯୬୧ ଜନଗଣନାର ଫଳାଫଳ ସରକାର ତଥା ସଚେତନ ନାଗରିକମାନଙ୍କୁ ବିବ୍ରତ କରିଦେଲା । ୧୯୪୧:୫୧ ଦଶନ୍ଧିରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବୃଦ୍ଧିହାର ୧୩.୩୪ ପ୍ରତିଶତ ଥିବାବେଳେ, ୧୯୫୧- ୬୧ ଦଶନ୍ଧିରେ ଏହା ୨୧.୬୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ତେଣୁ ତୃତୀୟ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ୯୧୯୬୧— ୬୬)ରେ ଦେଶରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଦୃତ ବୃଦ୍ଧି ହାରକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା | ଦମ୍ପତିମାନଙ୍କୁ ପରିବାର ଯୋଜନା ପ୍ରତି ଧ କୃଷ୍ଟ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏକ ବ୍ୟାପକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହାତକୁ ନିଆଗଲା । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଦେଶର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘରେ ଘରେ ପହଞ୍ଚାଇବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା । ୧୯୬୬ ମସିହାରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବିଭାଗ ଓ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କମିଶନର ପଦବୀ ସୃଷ୍ଟି କରାଗଲା ।

ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା କାଳରେ (୧୯୬୯-୭୪) ପରିବାର ଯୋଜନା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ସମୟ ଭିଭିକ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ମୂଳକ କରାଗଲା । ୧୯୭୬ ଏପ୍ରିଲ୍ ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି (National Population Policy) କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଘୋଷଣା କରାଗଲା । ଏହି ନୀତିର କେତେକ ପ୍ରଧାନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ କରାଯାଇଛି ।

ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features):
୧. ଆଇନ ଦ୍ବାରା ଉଭୟ ପୁଅ ଓ ଝିଅମାନଙ୍କର ବିବାହ ବୟସକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ୨୧ ଓ ୧୮କୁ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା । ଏହା ୧୯୭୮ ମସିହାଠାରୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଗଲା ।
୨. ୧୯୭୧ ମସିହା ଜନଗଣନାର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ୨୦୦୦ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାଂସଦ ସଭାର ପ୍ରତିନିଧ‌ି ସଂଖ୍ୟା ନିରୂପଣର ଆଧାର ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଗଲା ।
୩. ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ପରିବାର ନିୟୋଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସଫଳତାକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଅନୁଦାନର ୮% ଅର୍ଥ ଯୋଗାଇ ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା ।
୪. ସବୁ ରାଜ୍ୟରେ ନାରୀ ଶିକ୍ଷାର ସ୍ତର ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଗଲା ।
୫. ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଆର୍ଥିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଓ ସାମୂହିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲା ।
୬. ଜନସଂଖ୍ୟା ଉପରେ ଗବେଷଣା, ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ତଥା ମା ଓ ଶିଶୁଙ୍କ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ରକ୍ଷା ଉପରେ ଅଧିକ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଗଲା ।
୭. ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଏକ ଗଣଆନ୍ଦୋଳନରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଚିକିତ୍ସକ ଗୋଷ୍ଠୀ, ଜିଲ୍ଲା ପରିଷଦ, ପଞ୍ଚାୟତ ସମିତି, ଶିକ୍ଷକ, ସମବାୟ ସମିତି ଓ ଶ୍ରମିକ ସଂଘ ଆଦିକୁ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରି ଉପଯୁକ୍ତ ଗୋଷ୍ଠୀ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବାକୁ ସ୍ଥିର କରାଗଲା ।
୮. ପରିବାର ନିୟୋଜନର ବାର୍ତ୍ତା ଘରେ ଘରେ ପହଞ୍ଚାଇବା ନିମନ୍ତେ ଗଣମାଧ୍ୟମର ଅଧିକ ବ୍ୟବହାର ନିମନ୍ତେ ନିଷ୍ପତି ନିଆଗଲା ।

ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଏହି ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ କ୍ରାସ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (Crash Programme) କୁହାଯାଏ । ୧୯୭୫ ମସିହା ଜୁନ୍ ୨୫ ତାରିଖ ଠାରୁ ଦେଶରେ ଜରୁରୀ ଅବସ୍ଥା ଜାରି କରାଗଲା । ଏହାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ତତ୍‌କାଳୀନ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଘୋଷିତ ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଏହାଫଳରେ ୧୯୬୬-୭୭ରେ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ୪.୨ ନିୟୁତ ଥିବା ସ୍ଥଳେ ସମୁଚିତ ଉଦ୍ୟମ ଯୋଗୁ ୮.୨ ନିୟୁତ ଲୋକଙ୍କ ଠାରେ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମନ୍ତେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଇଥିବାର ଅଭିଯୋଗ ହୁଏ । ଯାହାଫଳରେ, ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କ୍ରମେ ଜନ ସମର୍ଥନ ହରାଇଲା ଏବଂ ୧୯୭୮ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏ ଯୋଜନାର ଗତି ଯଥେଷ୍ଟ ଭାବେ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା । ଏହା ପରେ ଅବଶ୍ୟ ଏହି ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ନୂତନ ରୂପ ନେଇ ଜନାଦୃତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।

୧୯୭୭ ମସିହା ଜୁନ୍ ମାସରେ କେନ୍ଦ୍ରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଜନତା ସରକାର ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଘୋଷଣା କଲେ । ଏହି ନୂତନ ନୀତିରେ ପ୍ରଧାନତଃ ଦୁଇଟି ନୂତନ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ପ୍ରଥମତଃ, ଏହା ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଲା । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସହିତ ପରିବାରର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଉପରେ ଏହି ନୀତି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲା ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସହ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସେବା, ମାତୃମଙ୍ଗଳ, ଶିଶୁ ପାଳନ ଓ ପୁଷ୍ଟିସାର ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଣ ଆଦିକୁ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରିବା ନୂତନ ନୀତିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା । ତେଣୁ ଏହି ନୂତନ ନୀତି ଅନୁସାରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (Family Planning Programme), ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ (Tiamily Welfare Programme) କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଗଲା; ମାତ୍ର ଏହାର ଫଳ ଆଦୌ ଉତ୍ସାହ ଜନକ ନ ଥିଲା । ୧୯୭୬-୭୭ରେ ୮୨ ଲକ୍ଷ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ ୧୯୭୭-୭୮ ରେ ମାତ୍ର ୬୪ ଲକ୍ଷ ବନ୍ଧ୍ୟାକରଣ ଅସ୍ତ୍ରୋପଚାର କରାଗଲା ।

ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୮୦-୮୫) ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ସୀମିତ ରଖୁବାର ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସ୍ଥିର କରି, ଏହାର ହାସଲ ନିମନ୍ତେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଗଲା । ୨୦୫୦ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ଭାରତର ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟା ୧୨୯ କୋଟିରେ ସୀମିତ ରଖୁବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପରିପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ଆଶାପୋଷଣ କରାଗଲା । ଏଥୁ ନିମନ୍ତେ ବର୍ତ୍ତମାନର ୧.୬୭ ପ୍ରତିଶତ ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାରିକୁ ୧୯୯୬ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ସାମଗ୍ରିକ ଦୃଷ୍ଟିରେ ୧.୦କୁ ଏବଂ ୨୦୦୧ ମସିହା ବେଳକୁ ଏହା, ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟରେ ହାସଲ କରିବାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୂତନ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ନୀତିରେ ଧାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲା । ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାର (Nate reproduction rate)ର ଅର୍ଥ ହେଲା ଜଣେ ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ କରିପାରୁଥିବା ମହିଳା ୪୫ ବର୍ଷରେ ପଦାର୍ପଣ କରିସାରିବା ପରେ ହିଁ ମାତ୍ର ଜଣେ ପ୍ରଜନକ୍ଷମ ମହିଳା ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ ପାଇଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ହୋଇପାରୁଥିବ; ମାତ୍ର ଆମ ଦେଶରେ ଜଣେ ପ୍ରଜନନକ୍ଷମ ମହିଳା ୪୫ ବର୍ଷ ପଦାର୍ପଣ ନ କରୁଣୁ, ଏକରୁ ଅଧିକ ୧୫ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅତିକ୍ରମ କରିପାରୁଥିବା ମହିଳା ପ୍ରଜନନକ୍ଷମ ହୋଇଯାଉଛନ୍ତି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜନସଂଖ୍ୟା ବଢ଼ି ଚାଲିଛି । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଯେତେବେଳେ ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାର ୧ ହୁଏ, ଜଣେ ପ୍ରଜନନକ୍ଷମ ମହିଳା ୪୪ ବର୍ଷ ଅତିକ୍ରମ କରି ଆଉ ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ କରିବାର କ୍ଷମତା ହରାଇଲା ପରେ ପରେ; ମାତ୍ର ଜଣେ ମହିଳା ୧୫ ବର୍ଷ ଏହାରୁ ପ୍ରଜନନକ୍ଷମ ହୋଇପାରେ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ ।

ସପ୍ତମ ଯୋଜନା ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ୯୧୯୮୫-୯୦), ୨୦୦୦ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇବା ଏବଂ ୨୦୦୦ ମସିହାରୁ ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାର ୧କୁ ହ୍ରାସ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଯୋଜନାରେ, ମଧ୍ୟ ମାତୃ ଓ ଶିଶୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଦେବା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ (Mankind and Child Icalth Care Programc)କୁ ଅଗ୍ରାଧିକାର ଦିଆଗଲା । ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ଉଭୟ ମାତୃ ଓ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାରକୁ ହ୍ରାସ, କରିବା ସପ୍ତମ ଯୋଜନାର ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା !

୧୯୯୨ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ପହିଲା ତାରିଖରେ ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ୧୯୯୧ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ଯୋଜନା କମିଶନ ଉନ୍ନୟନ ପରିଷଦ (National Development Council)ରେ ‘ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆହ୍ବାନ ଓ କୌଶଳ’ ଶୀର୍ଷକ ନାମକ ଦଲିଲ୍‌ ଦସ୍ତାବିଜ ଉପସ୍ଥାପନପ କଲେ । ଏଥିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥିଲା, “ ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ପୋଣ, ଯାହାକି ଦେଶର ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ନିମନ୍ତେ ସମଗ୍ର ପ୍ରଚେଷ୍ଟାକୁ ପ୍ରତିହତ କରୁଛି, ତାହା ଦେଶ ପକ୍ଷରେ ଏକମାତ୍ର ଅତି ଜରୁରୀ ସମସ୍ୟା” । ତେଣୁ ସରକାର ଏକ କର୍ମ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତାବ (Action Plan) ରଖଳେ । ତା’ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଲା-

୧. ଦେଶବାସୀଙ୍କର ଜୀବନଧାରାର ବିକାଶ ।
୨. ସହରାଞ୍ଚଳ ବସ୍ତିମାନଙ୍କରେ ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ପ୍ରଚାର ।
୩. ହଜାର ପ୍ରତି ଜନ୍ମହାର ୩୯ ରୁ ଅଧିକ ଥିବା, ରାଜ୍ୟର ୯୦ ଜିଲ୍ଲାରେ ଜନ୍ମହାର ହ୍ରାସ ପାଇଁ ଅଧିକ ଦୃଷ୍ଟି ଦେବ !
୪. ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ସ୍ବେଚ୍ଛାସେବୀ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ବେସରକାରୀ ସଂଗଠନଗୁଡ଼ିକର ଅଧ‌ିକ ସହଯୋଗ ନେବା ।
୫. କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଠାରୁ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ଅନୁଦାନ ସହ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ଜନ୍ମହାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସଫଳତା ସହିତ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରିବା ଏବଂ
୬. ଦେଶର ଅନେକ ଅଂଚଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନଟିଏ ପାଇବାର ଅଦମନୀୟ ମନୋବୃତ୍ତିକୁ ହ୍ରାସ କରିବା !

ନବମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୯୬-୨୦୦୨) ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ସପ୍ତମ ଦଶକର ଶେଷ ଭାଗ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ନୀତି ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ କୋହଳ ବା ଉଦାର ପରି ମନେ ହୁଏ । ଏହାର ଫଳ ନିର୍ଣାୟକାଭିମୁଖୀ (Rcsult Oriented Approach) । ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥିବା ସମସ୍ତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାର ଫଳ ଆଶାଜନକ ନୁହେଁ । ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ତଥାପି ଏକ ଦିବାସ୍ୱପ୍ନ ପରି ମନେ ହୁଏ । ବିଗତ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ବେଳକୁ ନିଟ୍ ପ୍ରଜନନ ହାର ୧କୁ ହ୍ରାସ କରିବା ନବମ ଯୋଜନାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା । ମୋଟ ଉପରେ ବର୍ତ୍ତମାନର ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଅଧିକ ଲୋକାଭିମୁଖୀ କରାଯାଇ ଏହାକୁ କେବଳ ପ୍ରଚାରରେ ସୀମିତ ନ କରାଯାଇ ଏହାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ଅଧ୍ଵର୍କ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଛି । ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଇଛି । କାରଣ ଏହି ଜନସଂଖ୍ୟା ବିସ୍ଫୋରଣ ବୋମା ବିସ୍ଫୋରଣ ଠାରୁ ଯେ ଅଧିକ ଭୟଙ୍କର ତାହା ସମସ୍ତେ ଅନୁଭବ କଲେଣି।

Question ୮।
ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି –୨୦୦୦ ଆଲୋଚନା କର ।
(Discuss the National Population Policy-2000.)
Answer:
୧୯୯୪ ମସିହା ମେ ମାସରେ ଏମ୍.ଏସ୍. ସ୍ଵାମୀନାଥନ୍ କମିଟି ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଏହାର ୬ ବର୍ଷ ପରେ ୨୦୦୦ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ମାସ ୧୫ ତାରିଖରେ ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା । ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କର ଯେଉଁ ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଥିଲା ତାହା ହିଁ ଏହି ନୀତିରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିଲା । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ – ପ୍ରଥମତଃ, ନାଗରିକମାନଙ୍କ ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ତାଙ୍କର ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପନ୍ଥା ସ୍ଥିର କରିବେ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାଂଖ୍ୟକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସେବା କରାଯିବ ନାହିଁ ।

ନୀତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ (Objectives of the Policy):
୨୦୦୪ ମସିହାରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ସମୟକୁ ଆଧାର କରି ତିନି ପ୍ରକାର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଗଲା । ପ୍ରଥମତଃ, ଯାହାକୁ ତତ୍‌କାଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ (Immediate Objcctive) କୁହାଗଲା। ତାହା ହେଲା — ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବାର ଭିଜିଭୂମି ଗଠନ, ଶିଶୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଯତ୍ନ ଯୋଗାଣ, ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ଵ ପ୍ରଦାନ ଓ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟକର୍ମୀମାନଙ୍କ ଅଭାବ ପୂରଣ ।

ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀକାଳୀନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ( Mediur Term Objective) ଭାବରେ ଆନ୍ତଃ କ୍ଷେତ୍ରୀୟ (Inten Sectoral) ପରିଚାଳନା କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରି ୨୦୧୦ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ମୋଟ ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତି ଜନ୍ମ କ୍ଷମତା (‘Total Fertility Rate)ହାରରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବା (୩.୩ ରୁ ୨.୧କୁ ହ୍ରାସ), ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ସ୍ତର ( Replacement level) କୁ ହ୍ରାସ କରିବା ଓ ପ୍ରତି ଦମ୍ପତ୍ତିଙ୍କର ଦୁଇଟି ସନ୍ତାନ ନିୟମ କଡ଼ାକଡ଼ି ଭାବେ ଭାବିବା ।

ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ଦୀର୍ଘ ମିଆଦି ଲକ୍ଷ୍ୟ (Long Term Objective) ହେଲା- ୨୦୪୫ ମସିହା ସୁଦ୍ଧ ଏକ ସ୍ଥିର ଜନସଂଖ୍ୟା ଅଣାଯିବ ଯାହାକି ନିରନ୍ତର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି (Sustainable Iconomic Growth) । ସାମାଜିକ ବିକାଶ ଓ ପରିବାର ସୁରକ୍ଷାର ଆବଶ୍ୟକତା ସହ ସମାନତା ଆଣିପାରିବ।

ତେବେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହାସଲ ଦିଗରେ ସହାୟକ ହେବା ଭଳି ୧୬ଟି ଉତ୍ସାହପ୍ରଦ ଓ ପ୍ରରୋଚନା ମୂଳକ ଉପାୟମାନ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେତୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଉପାୟମାନ ନିମ୍ନରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଗଲା । ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ନିମିତ୍ତ କେତେକ ଉପାୟ (Some measures to attain the objectives):

(୧) ଯୋଜନାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକରିତା (Decentralisation of planning and Implemen-tation):
ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନର ୧୯୯୯ ମସିହାର ୭୩ତମ ଓ ୭୪ତମ ସଂଶୋଧନ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟସେବା, ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ଓ ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାକୁ ଗ୍ରାମ ପଞ୍ଚାୟତଗୁଡ଼ିକର ଅଧୁନକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରିଅଛି | ଗ୍ରାମ ପଞ୍ଚାୟତ ଓ ଜିଲ୍ଲା ପରିଷଦ ଭଳି ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷୁଦ୍ର ପରିବାରର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରିବାରେ ପୁରସ୍କାର ପାଇବେ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇଛି ।

(୨) ଗ୍ରାମ୍ୟ ସ୍ତରରେ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ ସୁବିଧା ( Assistance for Delivery at Village level): ତାଲିମ୍ ପ୍ରାପ୍ତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ ନିମିତ୍ତ ଉପଯୁକ୍ତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା, ଔଷଧ ଓ ସେବା ଯୋଗାଇ ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।

(୩) ଉନ୍ନତ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ପୁଷ୍ଟିହୀନତା ଦୂର ପାଇଁ ନାରୀ ସଶକ୍ତିକରଣ (Empowering Wome for Health and Nutitition):
ସୁସ୍ଥ ଓ ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ଵ ଲାଭ ନିମିତ୍ତ ଉନ୍ନତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ଆବଶ୍ୟକ ରହିଛି । ଏଣୁ ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ଵ, ସଂକ୍ରାମକ ବ୍ୟାଧ୍ ନିବାରଣ, ପ୍ରଜନନ ପଥ ସଂକ୍ରମଣ ଚିକିତ୍ସା ତଥା ପୁଷ୍ଟିହୀନତା ଦୂରୀକରଣ ନିମିତ୍ତ ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ସଚେତନ ଓ ଶକ୍ତିଶାଳୀ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି |

(୪) ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ସେବା ପ୍ରଦାନ (Meeting needs for family welfare services):
ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତି ପରିବାର କଲ୍ୟାଣ ନିମିତ୍ତ ଅଧିକ ସେବା ଯୋଗାଇବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଲା । ପଞ୍ଚାୟତ ସ୍ତରରେ ଯେଉଁ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ସେବା ନିମିତ୍ତ ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କ ସେବାର ଆବଶ୍ୟକ ମନେ ହେଉଛି, ସେମାନଙ୍କୁ ଆମ୍ବୁଲାନ୍ସ ଯୋଗାଇ ବଡ଼ ଡାକ୍ତରଖାନାକୁ ପଠାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।

(୫) ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ଵ ଓ ସୁସୁ ଶିଶୁଲାଭର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରେରଣ। (The spread of the message of family control with safe motherhood and healthy child):
ଦେଶରେ ଏପରି କେତେକ ସ୍ଥାନ ଅଛି ଯଥା : ସହରୀତଳ ବସ୍ତି, ଆଦିବାସୀ ବହୁଳ ଅଂଚଳ, ପାର୍ବତ୍ୟ ଅଂଚଳ, ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବା ଅଧିବାସୀ ଓ ପ୍ରବାସୀ ବାସିନ୍ଦା, ଯେଉଁମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାର୍ତ୍ତା ପହଞ୍ଚିପାରି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ବ ଓ ସୁସୁ ଶିଶୁ ଲାଭର ବାର୍ତ୍ତା ପହଞ୍ଚାଇ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିବା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବର ଆରୋପ କରାଯାଇଛି ।

(୬) ବିବିଧ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଉଥ‌ିବା ଚିକିତ୍ସାଳୟ ସ୍ଥାପନ (Diverse Health Care Clinic):
ଘରୋଇ ଚିକିତ୍ସା କରୁଥିବା ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କୁ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀ ଲୋକଙ୍କୁ ବିବିଧ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଇବା ନିମିତ୍ତ ସରକାରୀ ସ୍ବୀକୃତି ଦେବା ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ଏ ଦିଗରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ନୂତନ ନୀତିରେ ରହିଛି । (୭) ଦେଶୀୟ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତି ତଥା ହୋମିଓପ୍ୟାଥ୍ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।

(୮) ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ଯେଉଁ ଗବେଷଣାମାନ କରାଯାଉଛି, ତା ପାଇଁ ସକାରୀ ଅନୁଦାନ ଦେବାର ଉପଯୁକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଛି । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ପ୍ରଜନନ ଓ ଶିଶୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଉପରେ ଅଧିକ ଗବେଷଣା ପାଇଁ ଆର୍ଥିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।

(୯) ଜନ୍ମସଂଖ୍ୟା ନୀତିର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତାକୁ ତଦାରଖ କରିବା ପାଇଁ ଜାତୀୟ ଜନସଂଖ୍ୟା ଆୟୋଗ ସ୍ଥାପନର ପ୍ରସ୍ତାବ ମଧ୍ୟ ରଖାଗଲା।

(୧୦) ସର୍ବଶେଷରେ, ବିଭିନ୍ନ ଗଣମାଧ୍ୟମ ଦ୍ବାରା ଜନସଂଖ୍ୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ତ ବାର୍ତ୍ତା ଓ ଶିକ୍ଷା ଲୋକଙ୍କ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚାଇ ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସୁସୁ ପରିବାର ଗଠନର ଜାତୀୟ ଅଭିଯାନକୁ ସଫଳ କରିବାରେ ଉଦ୍ୟମ କରି ରଖୁବା ମଧ୍ୟ ଏହି ନୂତନ ନୀତିରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଲା !

୨୦୦ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିର ସମୀକ୍ଷା (valuation of NPP 2000):
ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଶର ଜନସାଂଖ୍ୟକ ଅବସ୍ଥା ସହ ଉପରୋକ୍ତ ନୂତନ ନୀତିକୁ ତୁଳନା କରାଗଲେ ନିମ୍ନଲିଖତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ପଡ଼େ ।
(୧) ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ମୋଟ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ କ୍ଷମତା (Lotal Fertility Ratc) ହାକୁ ୨୦୧୦ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ୩.୩ ରୁ ୨.୧ ପ୍ରତିଶତ ହ୍ରାସ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରି ନାହିଁ ।

(୨) ସନ୍ତାନ ପ୍ରସବ ତାଲିମ ପ୍ରାପ୍ତ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ଦ୍ଵାର ପ୍ରସ୍ତାବିତ ପ୍ରସବ କୁଟୀର ପ୍ରକଳ୍ପ ମାଧ୍ୟମରେ ୧୦୦ ପ୍ରତିଶତ ନିରାପଦ ମାତୃତ୍ଵ ସେବା ଯୋଗାଇବା ଏକ ଉଚ୍ଚ ଅଭିଳାଷ ବୋଲି ବହୁ ବିଶ୍ଵେଜ୍ଞ ମତପୋଷଣ କରନ୍ତି ।

(୩) ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ବିଶେଷଭାବରେ ବିହାର, ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ରାଜସ୍ଥାନ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାରେ ଅଧିକ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଂକ୍ଷେପରୁ ବୀମାରୁ (BIMARU) ରାଜ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ୮୭ ପ୍ରତିଶତ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି ଏବଂ ସମୁଦାୟ ଜନ୍ମିତ ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଏହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ୪୫ ପ୍ରତିଶତ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ନୂତନ ଜନସଂଖ୍ୟା ନୀତିରେ ଏହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଜନସଂଖ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ବିଶେଷ ପଦକ୍ଷେପ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇନାହିଁ ।

(୪) ଭାରତରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସ୍ଥିରତା ବା ୨୦୪୫ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ‘ଶୂନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି’ ପରିସ୍ଥିତି ହାସଲ କରିବାର ଯେଉଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୂତନ ନୀତିରେ ରହିଛି, ତାହା ହାସଲ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ମନେହୁଏ । ଏପରିକି କେରଳ ରାଜ୍ୟ ଯାହାକି ଜନସଂଖ୍ୟା କମାଇବାରେ ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ହୋଇପାରିଛି (୯୩ ପ୍ରତିଶତ ବୃଦ୍ଧି- ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ଅନୁସାରେ), ୨୦୩୯ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ଏହି ରାଜ୍ୟ ତା’ର ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ସ୍ଥିରତା ହାସଲ କରିପାରିବ ବୋଲି ଗଣନା କରାଯାଇଛି ।

୨୦୧୧ ଜନଗଣନା ତଥ୍ୟ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ହୋଇଛି । ଏଥିରେ ଦେଶର ବାର୍ଷିକ ହାରାହାରି ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିହାର ୧.୬୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବା ବେଳେ ଜନ୍ମହାର ହଜାର ପ୍ରତି ୨୨ ସ୍ତରକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ପୁରୁଷ- ମହିଳା ଅନୁପାତ ୯୩୩ ରୁ ୯୪୦କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିବା ବେଳେ ସାକ୍ଷରତା ହାର ୭୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏ ସବୁ ୧ ପ୍ରତିଶତ ସ୍ତରର ନିମ୍ନରେ ରହିଥିବା ବେଳେ ଜନ୍ମହାର ହଜାର ପ୍ରତି ପ୍ରାୟ ୧୦-୧୨ ସ୍ତରରେ ରହିଛି । ସେ ସବୁ ଦେଶରେ ସାକ୍ଷରତା ହାର ପ୍ରାୟ ଶତ ପ୍ରତିଶତ ସ୍ତର ପାଖାପାକୁ ରହିଛି। ତେଣୁ ବ୍ୟାପକ ଜନସଚେତନତା ଓ ଗତି, ଧର୍ମ ତଥା ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ମିଳିତ ଉଦ୍ୟମରେ ଆମ୍ଭେ ଯେ ଦ୍ରୁତ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିକୁ ଆଗାମୀ ଦିନରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିପାରିବା ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Unit 1 ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ସ୍ଥିତି

Question ୯।
ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର କାରଣସମୂହ ଆଲୋଚନା କର ।
(Explain the Causes of Population Growth.)
Answer:
ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟୁହାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ତାରତମ୍ୟକୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହାର ବା ଜନସଂଖ୍ୟାର ସ୍ଵାଭାବିକ ବୃଦ୍ଧି ହାର କୁପହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଦେଶର ମୃତ୍ୟୁହାର ତୁଳନାର ଜନ୍ମହାର ଅଧ‌ିକ ହେଲେ, ସେ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ୧୯୨୧ ମସିହା ପୂର୍ବରୁ ଭାରତରେ ଉଭୟ ଜନ୍ମହାର ଓ ମୃତ୍ୟହାର ଅଧିକ ଥିଲା । ଏଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଓ ସ୍ଵାଭାବିକ ବୃଦ୍ଧି ହାର ବହୁତ ନିମ୍ନରେ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୧୯୨୧ ମସିହା ପରଠାରୁ ଜନ୍ମହାର ତୁଳନାରେ ମୃତ୍ୟୁହାର ଅସାଧରଣ ଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ଫଳରେ ଜନସଂଖ୍ୟାର ସ୍ଵାଭାବିକ ବୃଦ୍ଧି ହାର ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଛି ।
ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧିର ଦୁଇଟି କାରଣ ରହିଛି; ଯଥା—

(୧) ଉଚ୍ଚଜନ୍ମହାର(High Birth Rate)- ଭାରତରେ ଜନ୍ମହାର ଉଚ୍ଚ ହେବାର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ରହିଛି । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ । ଉଚ୍ଚ ଜନ୍ମହାରର କାରଣଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି..
(କ) ଭାରତରେ ବିବାହ ସାର୍ବଜନୀନ !
(ଖ) ଭାରତର ଏକ ଗ୍ରୀଷ୍ମପ୍ରଧାନ ଦେଶ ଆମ ଦେଶରେ ବାଳିକାମାନେ ଅଛ ବସୟରେ ଗର୍ଭଧାରଣ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ବିବାହ କରିବା ଫଳରେ ସେମାନେ ଅଧୂକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ଦିଅନ୍ତି ।
(ଗ) ଭାରତ ଏକ କୃଷି ପ୍ରଧାନ ଦେଶ । କୃଷି କାର୍ଯ୍ୟରେ ବିବିଧ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ଅନେକ ଶ୍ରମିକଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ । ପିତାମାତା କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟକୁ ଅଧ‌ିକ ସହଜ ଓ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ କରିବାପାଇଁ ଅଧ୍ବକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମଦେବା ପାଇଁ ଅଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି ।
(ଘ) ଭାରତରେ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ଦରିଦ୍ର । ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତିର ଉନ୍ନତି ଆଣିବା ପାଇଁ ସେମାନେ ଅଧିକ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ଦେବା ପାଇଁ ପ୍ରୟାସ କରିଥାନ୍ତି ।
(ଙ) ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଅଧ‌ିକ । ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ ଗୋଟିଏ ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କର ମସ୍ତ କର୍ମ ସଂପାଦନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପିତାମାତା ଗୋଟିଏ ପୁତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାନ୍ତି। ଏହା ଦେଶରେ ଜନ୍ମହାର ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।
(ଚ) ଭାରତରେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ଅଧ‌ିକ । ତେଣୁ ପିତାମାତା ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ଦେଇ ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ଭୟ କରିଥାନ୍ତି । ସେମାନେ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁର ଆଶଙ୍କା କରି ଅଧୁକ ଶିଶୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାନ୍ତି ।
(ଛ) ନିରକ୍ଷରତା ଓ ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ବାସ୍ତବତାଠାରୁ ଦୂରେ ରଖୁଛି । ସଚେତନତାର ଅଭାବ ସେମାନଙ୍କୁ ଅବାଞ୍ଛିତ ସନ୍ତାନ ଦେବାକୁ ପ୍ରେରିତ କରେ । ସେମାନେ ସନ୍ତାନକୁ ଭଗବାନଙ୍କର ବରଦାନ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି । ଜନ୍ମ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ଧର୍ମ ବିରୋଧୀ ଭାବି ଗ୍ରହଣ କରି ନ ଥାନ୍ତି ।

(୨) ମୃତ୍ୟୁ ହ୍ରାସରକlରଶ (Caues of Decreases in Death Rate) – ଆମ ଦେଶର ମୃତ୍ୟୁହାର କ୍ରମାଗତ ଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି । ୧୯୫୧ ମସିହା ଜନଗଣନାରେ ଭାରତର ମୃତ୍ୟୁହାର ଥିଲା ୨୭.୪ ପ୍ରତିଶତ । ୨୦୧୧ ମସିହା ଜନଗଣନାରେ ଭାରତର ମୃତ୍ୟୁହାର ୭.୪୮ ପ୍ରତିଶତକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଭାରତର ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିକଏ କାଣ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-

(୧) ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଆମ ଦେଶରେ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନ ଓ ଚିକିତ୍ସାର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି । ଦେଶର ଅନୁନ୍ନତ ଅଂଚଳରେ ସରକାର ଡାକ୍ତରଖାନା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେବା ସହିତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣାର ଡାକ୍ତରୀ ସେବା ଓ ଔଷଧ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଛି । ତେଣୁ ଦେଶର ମୃତ୍ୟୁହାରରେ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି ।

(୨) ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଦେଶରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ମହାମାରୀ ଯଥା : ବସନ୍ତ, ହଇଜା, ପ୍ଲେଟ୍ ଓ ମ୍ୟାଲେରିଆ ଇତ୍ୟାଦିର ସଫଳଭାବେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରିଛି । ତେଣୁ ଦେଶର ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଇଛି ।

(୩) ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟର ସଫଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରିଛି । ସରକାରୀ ବାତ୍ୟା ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ ନିର୍ମାଣ, ନଦୀବନ୍ଧର ମରାମତି, ଭୂମିକମ୍ପରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଧରଣର ଗୃହ ନିର୍ମାଣ, ସୁନାମିର ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ନଦୀ କୂଳରେ ରହୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପାଣିପାଗ ସଚେତନା ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ପ୍ରତିକାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ହାତକୁ ଦେଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଦେଶରୁ ମୃତ୍ୟୁହାର ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗିଛି।

(୪) ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଦେଶରେ ପ୍ରସୂତି ଓ ମାତୃମଙ୍ଗଳ କେନ୍ଦ୍ରର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଫଳରେ ପ୍ରସବକାଳୀନ ମୃତ୍ୟୁ ଯଥେଷ୍ଟ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଶତ ପ୍ରତିଶତ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ୟମ କରାଯାଇଛି ।

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning Questions and Answers.

CHSE Odisha 12th Class Education Chapter 6 Question Answer Meaning, Nature, and Factors of Learning

Group – A

Short type Questions with Answers
I. Answer with in Two/Three sentence:

Question 1.
What is learning?
Answer:
Learning is the process through which individuals acquire knowledge, attitudes, and skills necessary to meet the demands of life; It involves a change in behavior or behavior potential brought about by experiences.

Question 2.
Give an example of vicarious learning.
Answer:
Observing someone else and learning from that observation without being directly involved in the experience is vicarious learning. For instance, a child learns how to clap hands by watching someone else do it.

Question 3.
According to John Dewey, how does learning occur?
Answer:
John Dewey described learning as an active and social process where individuals construct meaning through experiences. He emphasized hands-on, experiential learning for genuine understanding.

Question 4.
What did Lev Vygotsky contribute to the understanding of learning?
Answer:
Lev Vygotsky’s sociocultural theory highlights the significance of social interaction in learning. He introduced the Zone of Proximal Development (ZPD), where learning is most effective with guidance from a knowledgeable other.

Question 5.
How did B.F. Skinner define learning?
Answer:
B.F. Skinner, associated with behaviorism, defined learning as a change in behavior due to reinforcement or punishment. He focused on observable behaviors and the role of the environment in shaping behavior.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 6.
According to Carl Rogers, what is essential for meaningful education?
Answer:
Carl Rogers emphasized learner-centered education, stating that creating a supportive and non-judgmental. environment is essential. He believed that self-directed learning, driven by personal experiences and interests, is crucial for meaningful education.

Question 7.
How does the family influence a child’s learning process?
Answer:
The family shapes a child’s behavior patterns, social skills, and value orientation, serving as the primary site for learning cultural norms, interpersonal skills, and the do’s and don’ts of their community.

Question 8.
What role do peer relationships play in classroom learning?
Answer:
Healthy peer relationships create a tension-free environment, facilitating student learning and competition, while poor peer relationships can adversely affect the learning climate, emphasizing the importance of promoting positive interactions.

Question 9.
How does the socio-economic status of a group impact learning opportunities?
Answer:
The socio-economic status directly links to the degree of stimulation or enrichment available in the learning environment, with adequately enriching environments offering more learning opportunities compared to impoverished or needy environments.

Question 10.
What influence do caste, class, and religion have on identity and attitudes?
Answer:
Caste, class, and religion play a predominant role in shaping identity, self-concept, attitudes, and value orientation, contributing to variations in goals and achievement patterns across different groups.

Question 11.
Why is it recommended to organize free discussions during the teaching-learning process?
Answer:
Organizing free discussions helps improve the classroom learning climate by fostering a sound peer relationship, allowing students to meet and interact freely, and addressing any misunderstandings promptly to maintain a healthy and cordial environment.

II. Answer with in Five/Six sentence :

Question 1.
What is the essence of learning, and how does it manifest through experiences?
Answer:
Learning is the process through which individuals acquire knowledge, attitudes, and skills necessary for navigating life. It involves, a change in behavior or behavior potential resulting from experiences. For example, a child learns to avoid touching a burning candle after getting burnt. Learning can occur through both vicarious experiences, where individuals observe and learn from others, and direct experiences, involving personal engagement. This transformative process is crucial for adapting to the demands of life.

Question 2.
How do various educational theorists define learning, and what are their key perspectives?
Answer:
Educational theorists like John Dewey, Jean Piaget, Lev Vygotsky, Maria MontessOri, Jerome Bruner, B.F. Skinner, Howard Gardner, Albert Bandura, Ivan Pavlov, and Carl Rogers offer diverse definitions of learning. Dewey emphasizes experiential learning, while Piaget focuses on cognitive development. Vygotsky highlights social interaction, and Montessori emphasizes self- directed, hands-on learning. Skinner, with behaviorism, emphasizes reinforcement, and Gardner introduces multiple intelligences. Bandura stresses observation, and Pavlov associates learning with conditioned responses. Rogers advocates learner-centered education.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 3.
What are the key characteristics and the nature of learning?
Answer:
Learning is a lifelong, continuous process that involves the acquisition of knowledge, skills, and attitudes through experiences. It is purposive, goal-directed, and typically leads to some degree of permanence in behavior change. Learning is universal, occurring across ages, sexes, races, and cultures. It prepares individuals for adjustment to new situations and is comprehensive, covering cognitive, affective, and psychomotor domains. Learning involves organizing experiences, resulting in changes in responses or behavior, which may be favorable or unfavorable.

Question 4.
How does the concept of learning differ when viewed as a process versus a product?
Answer:
Viewing learning as a process emphasizes its internal and personal nature, contrasting with a product-oriented perspective where knowledge is seen as external and acquired. The process- oriented approach aligns with understanding the real world and using knowledge as a tool for survival. In contrast, the product-oriented view, criticized by Paulo Freire, likens education to a banking concept,, treating students as depositories and the teacher as the depositor.

Question 5.
Why is learning considered purposive, and what role does it play in the overall development of an individual?
Answer:
Learning is considered purposive because it is not an aimless activity; it is goal-directed. True learning is purposeful and contributes to the development of an individual. It involves adapting to new situations, achieving goals, and bringing about changes in behavior. Learning prepares individuals for effective adjustment to the challenges they encounter, ensuring a continuous, never- ending process that spans the entire lifespan.

Question 6.
How does the family contribute to a child’s learning, process?
Answer:
The family serves as the primary socialization agent, shaping a child’s behavior patterns, social skills, attitudes, and cultural norms. The child learns survival skills, interpersonal dynamics, and value orientations within the family context. Positive parent-child relationships, based on mutual respect, create a conducive learning atmosphere, while unhealthy environments can hinder learning, leading to resistance and difficulties in coping.

Question 7.
What role does the neighborhood and community play in a child’s learning?
Answer:
The neighborhood and community influence a child’s attitudes, habits, beliefs, and social roles through interactions with peers, age-mates, and elders. Conditioning, social learning, and modeling contribute to the child’s understanding of various aspects of life. Positive peer relationships enhance the learning environment, creating a tension-free atmosphere, while negative relationships can adversely affect learning outcomes.

Question 8.
What is the distinction between school culture and school climate, and how do they influence learning?
Answer:
School culture represents shared beliefs and attitudes at the district-wide level, guiding the organization’s identity, while school climate characterizes the feel of a school at the building and classroom levels. Culture is deeply ingrained and unconscious, reflected in artifacts, values, and assumptions. In contrast, climate focuses on feelings and attitudes, susceptible to change, and crucial for creating preconditions for effective teaching and learning. Changes in culture can impact climate positively or adversely. Both culture and climate are vital for shaping expected behaviors and improving academic performance.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 9.
What are the key components of school climate, and why is caring often considered a core element?
Answer:
School climate encompasses areas like appearance, faculty relations, student interactions, leadership, learning environment, attitude, and school-community relations. While there’s no consistent agreement on components, caring is often emphasized as a core element. A positive climate contributes to academic success, addresses issues like bullying and conflicts, and ensures a safe, orderly environment conducive to learning.

Question 10.
How do physical, social, affective, and academic environments collectively contribute to school climate?
Answer:
The physical environment, promoting social interaction and a warm, affective atmosphere, collectively contributes to the academic environment. These aspects of school climate are interrelated; for instance, a welcoming physical environment encourages social interaction, fostering a positive affective environment. Collectively, these elements impact and are impacted by the overall academic environment, influencing the learning experience for Students.

Question 11.
What role do school resources and policies play in influencing student learning?
Answer:
School resources, including learning materials, facilities, and infrastructure, are crucial in determining the effectiveness of learning. Proper management of physical resources, such as classrooms, libraries, laboratories, and sports facilities, contributes to a conducive learning environment. Additionally, school policies, administration nature, distribution of responsibilities, leadership, and disciplinary measures among staff and students are decisive factors influencing the learning outcomes for students.

Group – B

Long Type Questions With Answers

Question 1.
What is learning, and how does it take place? Provide examples to illustrate the learning process.
Answer:
• Learning is a multifaceted process through which individuals acquire new knowledge, skills, attitudes, or behaviors. It is a dynamic and continuous journey that occurs throughout life, influenced by various factors and experiences. The mechanisms of learning are diverse, encompassing formal education, observation, trial and error, and interactions with the environment. Understanding the intricacies of learning involves exploring its psychological, cognitive, and behavioral dimensions.

• At its core, learning involves the acquisition of information and the ability to apply that knowledge in different contexts. One prominent model of learning is the behaviorist perspective, which emphasizes observable behaviors and the role of external stimuli in shaping these behaviors. For instance, a child learning to say “please” and “thank you” after receiving positive reinforcement from parents or caregivers exemplifies behaviorist learning.

• Cognitive theories, on the other hand, delve into the mental processes involved in learning. Jean Piaget’s theory of cognitive development highlights how individuals construct knowledge through interaction with their environment. In a classroom setting, a student might learn mathematical concepts by assimilating new information into existing mental schemas.

• Social constructivism, championed by theorists like Lev Vygotsky, emphasizes the social and cultural influences on learning. It posits that learning is not only an individual endeavor but also a social process. For instance, a group of students working collaboratively on a project learns not only from the content but also from each other’s perspectives and contributions.

• Learning takes place through formal education systems, where structured curricula and instructional methods guide students in acquiring specific knowledge and skills. In a science class, students might learn about the principles of photosynthesis through lectures, laboratory experiments, and discussions. This formalized approach provides a systematic framework for learning and assessment.

• Observational learning, as proposed by Albert Bandura’s social learning theory, occurs through watching and imitating others. Children often learn behaviors and social norms by observing role models, such as parents, teachers, or peers. A child imitating a sibling’s mannerisms or a student emulating a successful classmate’s study habits exemplifies observational learning.

• Trial and error is a fundamental aspect of learning, especially in acquiring practical skills. When learning to ride a bicycle, individuals make adjustments based on their experiences – discovering the right balance, pedaling techniques, and steering control through a series of attempts. Trial and error contribute to skill refinement and the development of problem-solving capabilities.

• Interactions with the environment foster experiential learning, where individuals learn through direct engagement with real-world situations. An aspiring chef, for example, learns to cook by experimenting with ingredients, following recipes, and adjusting techniques based on taste end feedback. Experiential learning emphasizes hands-on experiences, encouraging a deeper understanding of concepts.

• The process of learning is not limited to a specific age or setting; it extends to lifelong learning. Adults, for instance, might engage in continuous learning through professional development courses, workshops, or self-directed exploration of new subjects. Lifelong learning reflects the adaptability of individuals to evolving knowledge and skills throughout their lives.

• In conclusion, learning is a dynamic and multifaceted process involving the acquisition of knowledge, skills, attitudes, and behaviors. It occurs through diverse mechanisms, including formal education, observation, trial and error, and interactions with the environment. Understanding the various dimensions of learning provides insights into how individuals navigate the complexities of acquiring and applying information throughout their lives.

Question 2.
What are the general characteristics of learning, and how do these characteristics contribute to the overall process of knowledge acquisition and skill development ? Answer: Learning, as a fundamental aspect of human development, exhibits several key characteristics that shape the overall process of knowledge acquisition and skill development. Understanding these characteristics provides insights into the dynamics of learning and its impact on individual growth and adaptation.

Adaptability: Learning is inherently adaptable, allowing individuals to adjust their behaviors, thoughts, and actions based on new information and experiences. This characteristic enables learners to navigate diverse situations, fostering flexibility and resilience in response to changing environments.

Individuality : Learning is a unique and individualized process. Each person brings their own background, prior knowledge, and cognitive abilities to the learning journey. Recognizing and respecting individual differences is essential for effective teaching and personalized learning experiences.

Active Engagement : Learning is most effective when individuals actively engage with the content or task. Active participation enhances understanding and retention, as learners process information through interactions, discussions, and hands-on experiences. This characteristic emphasizes the importance of learner involvement in the educational process.

Continuous and Lifelong : Learning is a continuous and lifelong endeavor that extends beyond formal education. Individuals engage in learning throughout their lives, adapting to new challenges, acquiring new skills, and staying abreast of evolving knowledge. Lifelong learning promotes personal and professional development.

Meaning-Making : Learning involves the construction of meaning from experiences and information. Learners interpret and relate new knowledge to their existing understanding, creating a personalized understanding of the subject matter. Meaning-making is essential for retention and application.

Social Influence: Learning is not only an individual process but is also influenced by social interactions. Collaborative learning, peer discussions, and mentorship contribute to a richer learning experience. Social interactions provide diverse perspectives, fostering a deeper understanding of concepts.

Multifaceted Modalities : Learning occurs through various modalities, encompassing visual, auditory, kinesthetic, and other sensory channels. Recognizing and accommodating diverse learning styles ensures that educational strategies cater to the varied needs of learners.

Feedback and Reflection : Learning benefits from timely feedback and reflection. Constructive feedback informs learners about their progress, highlights areas for improvement, and reinforces successful strategies. Reflection allows individuals to internalize learning experiences, enhancing metacognitive skills.

These characteristics collectively contribute to the overall process of knowledge acquisition and skill development. Adaptability enables individuals to apply learning in different contexts, while active engagement ensures a deeper understanding of the subject matter. Recognizing the individuality of learners and incorporating various modalities enhances accessibility and inclusivity in education.

Continuous and lifelong learning fosters a culture of curiosity and growth, promoting personal and professional development. Meaning-making and social influence emphasize the importance of meaningful connections and collaborative learning experiences.

In conclusion, the general characteristics of learning create a dynamic’ and versatile framework for acquiring knowledge and developing skills. Understanding and leveraging these characteristics in educational settings enhance the effectiveness of teaching methods and contribute to the holistic growth of individuals.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 3.
Examine various approaches to learning and assess the effectiveness of each. Which method stands out as the most effective, and what factors contribute to its superiority?
Answer:
Learning is a nuanced process, and various approaches cater to diverse preferences and objectives. Evaluating the effectiveness of each method involves considering factors such as engagement, retention, and adaptability. While individual preferences may influence the perceived effectiveness of a particular method, a comprehensive analysis sheds light on the multifaceted nature of learning.

Traditional Classroom Learning : Traditional classroom learning involves face-to-face interactions with instructors and peers. This method proyides structure, guidance, and immediate feedback. However, its effectiveness can be hindered by passive engagement, limited individualization, and challenges in adapting to diverse learning styles.

Online and E-Learning : The digital age has ushered in online and e-leaming platforms, offering flexibility and accessibility. These methods can cater to various learning preferences, allowing self-paced study and multimedia integration. However, concerns about limited interpersonal interactions and potential distractions may impact engagement and social aspects of learning.

Experiential Learning : Experiential learning emphasizes hands-on experiences, fostering active engagement and practical application. Field trips, simulations, and real-world projects enhance understanding and retention. However, logistical challenges, resource requirements, and potential time constraints can limit the widespread implementation of experiential learning.

Collaborative Learning: Collaborative learning encourages group interactions, discussions, and joint problem-solving. This approach enhances social skills, provides diverse perspectives, and promotes a sense of shared responsibility. However, challenges in group dynamics, potential inequalities in contribution, and individual preferences for autonomy may affect its effectiveness.

Self-Directed Learning: Self-directed learning empowers individuals to take control of their learning journey. This approach promotes autonomy, critical thinking, and personalized exploration. However, it requires strong self-discipline, motivation, and the ability to set and achieve goals, making it more suitable for certain learners.

Blended Learning: Blended learning combines traditional and online methods, offering a hybrid approach. It provides flexibility while maintaining some face-to-face interactions. Blended learning, addresses the limitations of both traditional and online methods, catering to a broader range of learning preferences.

Effectiveness Assessment: Determining the most effective learning method is subjective and contingent on various factors. Considerations include the nature of the subject matter, individual learning styles, technological infrastructure, and the availability of resources. Additionally, a combination of methods tailored to specific learning objectives may yield optimal results.

Conclusion : No single learning method universally stands out as the most effective. The suitability of an approach depends on the context and learner preferences. Blending methods to create a diverse and adaptive learning environment might be the key to addressing the varied needs of today’s learners. Ultimately, the effectiveness of a learning method is a dynamic and evolving concept that requires continual evaluation and adjustment.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 4.
Examine different elements impacting the learning process. Is it possible to enhance the learning’ experience?
Answer:
The learning process is intricately woven into a web of various elements that significantly influence its efficacy. Understanding these factors provides insights into potential avenues for improving the overall learning experience.

Socio-Cultural Environment : The socio-cultural context, including family dynamics, community influences, and cultural backgrounds, shapes an individual’s learning journey. Creating a supportive and inclusive environment that respects diverse perspectives and values can positively impact the learning experience.

Educational Environment: The school or educational setting plays a pivotal role in learning. Factors such as classroom climate, teacher-student relationships, and the availability of resources contribute to the overall educational experience. An engaging and well-equipped educational environment fosters a positive atmosphere for learning.

Individual Characteristics : Learner-specific traits, including prior knowledge, cognitive abilities, and motivation levels, significantly impact how information is processed and retained. Recognizing and addressing individual differences through personalized learning approaches can enhance overall comprehension and engagement.

Teaching Methods and Pedagogy : The choice of teaching methods and pedagogical approaches directly influences the effectiveness of knowledge transfer. Incorporating diverse instructional strategies, including experiential learning, collaborative activities, and technology integration, caters to varied learning styles and enhances the overall learning experience.

Technology Integration : In the digital age, technology has become a potent tool for learning. Utilizing educational technology, such as interactive simulations, online resources, and virtual classrooms, can enhance accessibility, engagement, and the overall effectiveness of the learning process.

Feedback Mechanisms : Regular and constructive feedback is crucial for learner growth. Implementing effective feedback mechanisms, including assessments, evaluations, and peer reviews, provides learners with valuable insights into their progress, fostering a culture of continuous improvement.

Lifelong Learning Opportunities : Creating a culture of lifelong learning beyond formal education expands opportunities for skill development and knowledge acquisition. Encouraging individuals to engage in continuous learning through workshops, online courses, and professional development programs contributes to ongoing personal and professional growth.

Inclusive and Diverse Curriculum : A curriculum that reflects diverse perspectives, cultures, and disciplines enriches the learning experience. Inclusivity in educational content ensures that learners encounter a broad range of ideas, fostering critical thinking and a more comprehensive understanding of the subject matter.

Enhancing the Learning Experience : Yes, learning can be improved by strategically addressing these factors. Implementing evidence-based teaching practices, fostering a positive socio-cultural and educational environment, leveraging technology, and adopting inclusive pedagogies contribute to an enriched learning experience.

In conclusion, the learning process is a complex interplay of multiple elements, each contributing to the overall efficacy of education. Recognizing these factors and actively seeking opportunities to enhance the learning experience empowers educators, institutions, and learners to create a more dynamic and impactful educational journey.

Group – C

Objective type Questions with Answers
II. Multiple Choice Questions with Answers :

Question 1.
What is the role of senses in the learning process?
(i) Senses have no significant impact on learning.
(ii) Learning is enhanced when the maximum number of senses is utilized.
(iii) Senses only play a role in theoretical subjects.
(iv) Learning is not influenced by sensory engagement.
Answer:
(ii) Learning is enhanced when the maximum number of senses is utilized.

Question 2.
How does revision and practice contribute to learning outcomes?
(i) They have no impact on learning.
(ii) They hinder the learning process.
(iii) They lead to better retention, reproduction, and utilization of learning.
(iv) Revision and practice only benefif certain subjecfs.
Answer:
(iii) They lead to better retention, reproduction, and utilization of learning.

Question 3.
What is emphasized regarding teaching methods in enhancing learning?
(i) Teacher-dominated methods are always more effective.
(ii) Lecture-based approaches are the most successful.
(iii) Learner-centered methods with teacher-pupil interaction are more helpful.
(iv) Teaching methods have no influence on learning outcomes.
Answer:
(iii) Learner-centered methods with teacher-pupil interaction are more helpful.

Question 4.
What are the two broad categories of media in the context of learning?
(i) Visual and auditory media.
(ii) Print and non-print media.
(iii) Digital and analog media.
(iv) Traditional and modem media.
Answer:
(ii) Print and non-print media.

Question 5.
How can non-print media contribute to learning more efficiently than print media?
(i) They are less engaging for students.
(ii) Non-print media lacks diversity.
(iii) They facilitate faster learning and meet diverse objectives.
(iv) Print media is always superior.
Answer:
(iii) They facilitate faster learning and meet diverse objectives.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 6.
What is school culture based on?
(i) Recent developments
(ii) Future aspirations
(iii) Shared beliefs and attitudes
(iv) Individual preferences
Answer:
(iii) Shared beliefs and attitudes

Question 7.
How does school climate differ from school culture?
(i) School climate is based on past experiences, while school culture is about future actions.
(ii) School climate is more about physical aspects, while school culture focuses on psychological aspects.
(iii) School climate characterizes the district-wide organization, while school culture is at the school building and classroom level.
(iv) There is no difference; the terms are used interchangeably.
Answer:
(ii) School climate is more about physical aspects, while school culture focuses on psychological aspects.

Question 8.
What does school climate mainly emphasize?
(i) Shared beliefs
(ii) Safety
(iii) School policies
(iv) Future aspirations
Answer:
(ii) Safety

Question 9.
What are the four aspects defining school climate in the comprehensive view?
(i) Physical, social, academic, and administrative
(ii) Emotional, cultural, learning, and environmental
(iii) Financial, technological, disciplinary, and leadership
(iv) Welcoming, communicative, affective, and academic
Answer:
(i) Physical, social, academic, and administrative

Question 10.
Which of the following is considered a physical resource influencing learning in school?
(i) School policies
(ii) Leadership
(iii) Library facilities
(iv) Accountability
Answer:
(iii) Library facilities

Question 11.
According to the social constructivist view, how is learning oriented and guided?
(i) Individually focused
(ii) Culturally oriented
(iii) Technologically driven
(iv) Biologically influenced
Answer:
(ii) Culturally oriented

Question 12.
What is the primary influence in the socialization process of an individual, shaping behavior patterns, attitudes, and values?
(i) School
(ii) Neighbourhood
(iii) Family
(iv) Peers
Answer:
(iii) Family

Question 13.
How does a healthy peer relationship impact learning?
(i) It hinders the learning process.
(ii) It creates a competitive and stressful environment.
(iii) It provides a tension-free environment for learning.
(iv) It has no significant influence on learning.
Answer:
(iii) It provides a tension-free environment for learning.

Question 14.
What role do caste, class, and religion play in shaping identity, self-concept, and attitudes?
(i) No significant role
(ii) Minor influence
(iii) Predominant role
(iv) Limited impact
Answer:
(iii) Predominant role

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 15.
How does the socio-economic status of a group influence learning opportunities?
(i) No influence
(ii) Negligible impact
(iii) Directly linked with learning opportunities
(iv) Indirectly related to learning experiences
Answer:
(iii) Directly linked with learning opportunities

Question 16.
What is intelligence, according to Alfred Binet?
(i) The ability to deal with cognitive complexity
(ii) Judgment, practical sense, initiative
(iii) Goal-directed adaptive behavior
(iv) A set of problem-solving skills
Answer:
(ii) Judgment, practical sense, initiative. ,

Question 17.
According to Howard Gardner, how many distinct abilities are there in his theory of multiple intelligences?
(i) 5
(ii) 7
(iii) 8
(iv) 10
Answer:
(iii) 8

Question 18.
Which theory of intelligence describes three fundamental aspects: Analytic intelligence, Creative intelligence, and Practical intelligence?
(i) Cattell-Hom-Carroll theory
(ii) Howard Gardner’s multiple intelligences
(iii) Sternberg’s triarchic theory
(iv) Alfred Binet’s theory
Answer:
(iii) Sternberg’s triarchic theory

Question 19.
What is the aggregate or global capacity of an individual, according to David Wechsler?
(i) Logical-mathematical intelligence
(ii) Emotional intelligence
(iii) Practical intelligence
(iv) The capacity to act purposefully, think rationally, and deal effectively with the environment.
Answer:
(iv) The capacity to act’purposefully, think rationally, and deal effectively with the environment.

Question 20.
Which factor is at the top of the hierarchy in the Cattell-Horn-Carroll theory of intelligence?
(i) Fluid intelligence (Gf)
(ii) Crystallized intelligence (Gc)
(iii) General intelligence factor ‘g’
(iv) Quantitative reasoning (Gq)
Answer:
(iii) General intelligence factor ‘g’

Question 21.
What is the main role of motivation in the learning process?
(i) Hindering learning
(ii) Initiating learning
(iii) Stagnating learning
(iv) Irrelevant to learning
Answer:
(ii) Initiating learning

Question 22.
What is the term for an internal state that arouses, directs, and maintains behavior, according to the definition given in the passage?
(i) Emotion
(ii) Interest
(iii) Maturation
(iv) Motivation
Answer:
(iv) Motivation

Question 23.
According to the passage, what is maturation in the context of readiness to learn?
(i) Biological aging
(ii) Acquiring knowledge and skills
(iii) A natural process of unfolding development stages
(iv) Cognitive ability
Answer:
(iii) A natural process of unfolding development stages

Question 24.
How are intrinsic motivation and extrinsic motivation different?
(i) Intrinsic motivation is driven by external factors, while extrinsic is driven by internal factors.
(ii) Intrinsic motivation is for long-term goals, while extrinsic is for short-term goals.
(iii) Intrinsic motivation is internal to the individual, driven by the task itself, while extrinsic is driven by external rewards or punishment.
(iv) Intrinsic motivation is for learning, while extrinsic is for performance.
Answer:
(iii) Intrinsic motivation is internal to the individual, driven by the task itself, while extrinsic is driven by external rewards or punishment.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 25.
What does the triarchic theory of intelligence propose?
(i) Intelligence is a single, general ability.
(ii) Intelligence is comprised of three aspects: Analytic intelligence, Creative intelligence, and Practical intelligence.
(iii) Intelligence is solely based on cognitive abilities.
(iv) Intelligence is fixed and cannot be developed.
Answer:
(ii) Intelligence is comprised of three aspects: Analytic intelligence, Creative intelligence, and Practical intelligence.

Question 26.
What is intelligence, according to Alfred Binet?
(i) The ability to deal with cognitive complexity
(ii) Judgment, practical sense, initiative
(iii) Goal-directed adaptive behavior
(iv) A set of problem-solving skills
Answer:
(ii) Judgment, practical sense, initiative

Question 27.
According to the Cattell-Hom-Carroll theory, what is at the top of the hierarchy of factors related to intelligence ?
(i) Fluid intelligence (Gf)
(ii) Crystallized intelligence (Gc)
(hi) General intelligence factor ‘g’
(iv) Quantitative reasoning (Gq)
Answer:
(iii) General intelligence factor ‘g’

Question 28.
What are the three fundamental aspects of intelligence in Sternberg’s triarchic theory?
(i) Fluid, crystallized, and quantitative intelligence
(ii) Analytic, creative, and practical intelligence
(iii) Visual, auditory, and processing speed intelligence
(iv) Short-term memory, long-term storage, and retrieval intelligence
Answer:
(ii) Analytic, creative, and practical intelligence

Question 29.
What does the Theory of Successful Intelligence by Sternberg emphasize?
(i) The importance of fluid intelligence
(ii) The need for high IQ scores
(iii) The integration of analytic, creative, and practical intelligence
(iv) The dominance of crystallized intelligence
Answer:
(iii) The integration of analytic, creative, and practical intelligence

Question 30.
According to Howard Gardner, how many distinct abilities are there in his theory of multiple intelligences?
(i) Six
(ii) Seven
(iii) Eight
(iv) Ten
Answer:
(iii) Eight

Question 31.
What is motivation defined as formally?
(i) External stimuli that lead to behavior
(ii) An internal state that arouses, directs, and maintains behavior
(iii) The ability to adapt to a new environment
(iv) The aggregate capacity of the individual to act purposefully
Answer:
(ii) An internal state that arouses, directs, and maintains behavior

Question 32.
Which type of motivation is exhibited when a learner engages in an activity as a means to an end?
(i) Extrinsic motivation
(ii) Intrinsic motivation
(iii) Cognitive motivation
(iv) Emotional motivation
Answer:
(i) Extrinsic motivation

Question 33.
What is situated motivation?
(i) Motivation based on external rewards
(ii) Motivation influenced by the learner’s internal state
(iii) Motivation arising from environmental conditions
(iv) Motivation focused on personal goals
Answer:
(iii) Motivation arising from environmental conditions

Question 34.
How does maturation affect readiness to learn?
(i) Maturation accelerates the learning process
(ii) Maturation is unrelated to readiness
(iii) Maturation determines the appropriate time for learning
(iv) Maturation is a hindrance to learning
Answer:
(iii) Maturation determines the appropriate time for learning

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 35.
What role do emotions play in learning?
(i) Emotions have no impact on learning
(ii) Emotions only affect learning negatively
(iii) Emotions have a bi-directional and complex relationship with learning
(iv) Emotions are unrelated to cognitive processes
Answer:
(iii) Emotions have a bi-directional and complex relationship with learning

Question 36.
How are interests related to learning?
(i) Interests have no impact on learning
(ii) Interests are determined by age only
(iii) Interests influence what one learns and how well
(iv) Interests are external factors in the learning process
Answer:
(iii) Interests influence what one learns and how well

II. Fill in the blanks :

Question 1.
Intelligence is positively related to the learning ability of children. Vandana, Iqbal, Sanjay, Elizabeth, and Vishal showcase different _____ .
Answer:
Talents

Question 2.
Psychometric testing is widely used to measure intelligence, with IQ tests reflecting the Cattell-Hom-Carroll theory’s hierarchy of factors, where ‘g’ stands for general _____.
Answer:
Intelligence

Question 3.
According to Howard Gardner, there are eight distinct areas of multiple _____ .
Answer:
Intelligence

Question 4.
Motivation is an internal state that arouses, directs, and maintains _____ .
Answer:
Behavior

Question 5.
Mr. Dey, the History teacher, struggles with his disinterested class, emphasizing the importance
of fostering _____ for learning.
Answer:
Motivation

Question 6.
Maturation is a relatively permanent change in an individual that occurs as a result of biological _____
Answer:
Aging

Question 7.
Emotions can affect learning both positively and _____.
Answer:
Negatively

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 8.
Interests are determined by the need structure of an individual and influence what one learns best, serving as a key factor in _____.
Answer:
Motivation

Question 9.
Attitudes, whether positive or negative, influence the direction, intensity, and commitment with which one engages in an _____.
Answer:
Activity

Question 10.
Prejudice is a negative attitude towards an object or event, while stereotypes represent a mind set or readiness to react in a certain way to a _____.
Answer:
Stimulus situation

Question 11.
The limbic system, located in the middle of the brain, interprets and directs _____ and behavior.
Answer: Emotions

Question 12.
The triarcbic theory of intelligence proposed by Robert Sternberg includes Analytic, Creative, and Practical _____.
Answer:
Intelligence

Question 13.
In the Cattell-Horn-Carroll theory, ‘g’ represents the general _____ factor at tjie top of the hierarchy.
Answer:
Intelligence

Question 14.
Motivation plays a pivotal role in activating, guiding, and maintaining _____.
Answer:
Learning

Question 15.
Adequate motivation not only sets activities in motion but also sustains and directs these activities, serving as an indispensable factor in promoting _____.
Answer:
Learning

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 16.
Family has a significant impact on a child’s, _____ influencing behavior patterns, social skills, and cultural norms.
Answer:
Learning

Question 17.
A congenial atmosphere based on mutual respect and faith in the child-parent relationship can positively impact the student’s _____.
Answer:
Learning

Question 18.
The _____ and community contribute to shaping a child’s attitudes, habits, beliefs, and social roles through direct and indirect experiences.
Answer:
Neighbourhood

Question 19.
A sound peer relationship in the classroom creates a tension-free environment, facilitating better _____ and competition among students.
Answer:
Learning

Question 20.
Socio-economic status is directly linked to the degree of _____ available in the learning environment, influencing learning opportunities.
Answer:
Stimulation

Question 21.
The term ‘school environment’ includes both ‘school culture’ and ‘school climate,’ which affect the behavior of _____ and _____
Answer:
teachers, students.

Question 22.
_____ reflects the shared beliefs and attitudes that characterize the districtwide organization and establish boundaries for its constituent units.
Answer:
School culture.

Question 23.
School culture is based on past experience and provides a template for future action based on “how we do things in this _____.”
Answer:
organization.

Question 24.
School climate focuses on the feelings and attitudes about a school expressed by ______, _____, _____, and _____.
Answer:
students, teachers, staff, parents.

Question 25.
The physical and psychological aspects of the school that are more susceptible to change and provide the preconditions ‘necessary for teaching and learning to take place are part of the _____.
Answer:
school climate.

Question 26.
Learning, according to John Dewey, is an _____ process where individuals construct meaning through experiences.
Answer:
active and social

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 27.
According to Lev Vygotsky, learning is most effective in the Zone of Proximal Development (ZPD) with guidance from a knowledgeable _____.
Answer:
other

Question 28.
B.F. Skinner, associated with behaviorism, defined learning as a change in behavior due to _____ or punishment.
Answer:
reinforcement

Question 29.
Learning is a process that involves some degree of _____ as temporary changes in behavior are not considered true learning.
Answer:
permanence

Question 30.
Learning is _____ and continuous, applicable to every creature throughout their life.
Answer:
universal

Question 31.
Learning is a comprehensive process that covers all domains of human behavior, including Cognitive, Affective, and _____ domains.
Answer:
Psychomotor

Question 32.
Changes in behavior due to native response tendencies like instincts and reflexes are not considered part of the process of _____.
Answer:
Learning

III. Correct the Sentences:

Question 1.
Learning is the process by which an individual acquires knowledge, attitudes, and skills that are necessary to meet the demands of life.
Answer:
Learning is the process through which individuals acquire knowledge, attitudes, and skills essential to meet the demands of life.

Question 2.
He emphasized hands-on, experientialieaming as essential for genuine understanding. Answer: Dewey emphasized hands-on, experiential learning as essential for genuine understanding.

Question 3.
For example, a child learns how to clap hands by moving someone else do it.
Answer:
For example, a child learns how to clap hands by seeing someone else do it.

Question 4.
Learning occupies a very important place in our life.
Answer:
Learning occupies a crucial place in our life.

Question 5.
Attitudes, fears, gestures, motor skills, language skills, etc. are the products of learning Answer: Attitudes, fears, gestures, motor skills, language skills, etc., are the outcomes of learning.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 6.
Learning is an aimless activity.
Answer:
Learning is not an aimless activity.

Question 7.
Learning helps the individual to adjust herself/himself adequately and adapt to the changes that may be necessary to the new situations.
Answer:
Learning helps the individual to adjust themselves adequately and adapt to the changes that may be necessary in new situations.

Question 8.
Carryinging the content matter by a learner for examination and forgetting it after sometime does not bring any change (to some extent to permanence) in the total behaviour pattern of the learner.
Answer:
Cramming the content matter by a learner for examination and forgetting it after soihe time does not bring any lasting change in the
total behavior pattern of the learner.

Question 9.
Learning is comprehensive.The scope of leaning is spread over each and every dimension of life.
Answer:
Learning is comprehensive: The scope of learning is spread over each and every dimension of life.

Question 10.
Learning leads to changes in behavior but this does not necessarily mean that these changes always bring about improvement or negative development.
Answer:
Learning leads to changes in behavior, but this does not necessarily mean that these changes always bring about improvement or positive development.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 11.
Changes in behaviour on the basis of native response tendencies like instructs and reflexes (e.g. infant’s sucking behaviour, blinking at bright lights) cannot be attributed to learning. Answer: Changes in behavior based on native response tendencies like instincts and reflexes (e.g., infant’s sucking behavior, blinking at bright lights) cannot be attributed to learning.

Question 12.
Varied teaching methods, catering to different leaning styles, enhance understanding and interest.
Answer:
Varied teaching methods, catering to different learning styles, enhance understanding and interest.

Question 13.
Employing a mix of instructional techniques ensures that students with same learning preferences can access and benefit from the material.
Answer:
Employing a mix of instructional techniques ensures that students with diverse learning preferences can access and benefit from the material.

II. Answer the following questions in one word :

Question 1.
What is learning?
Answer:
Learning is the process of acquiring knowledge, attitudes, and skills through experiences, leading to a change in behavior.

Question 2.
How can learning occur?
Answer:
Learning can result from both direct experiences and observing others (vicarious experiences).

Question 3.
According to John Dewey, what is the nature of learning?
Answer:
John Dewey viewed learning as an active and social process where individuals construct meaning through experiences.

Question 4.
What does Piaget’s theory emphasize about learning?
Answer:
Piaget’s theory highlights learning as a process of adaptation and assimilation, with stages in intellectual growth.

Question 5.
According to Vygotsky, what is crucial for effective learning?
Answer:
Vygotsky emphasized the significance of social interaction in learning, introducing the Zone of Proximal Development (ZPD).

Question 6.
How did B.F. Skinner define learning?
Answer:
Skinner defined learning as a change in behavior due to reinforcement or punishment, focusing on observable behaviors.

Question 7.
What is the Zone of Proximal Development (ZPD) in learning?
Answer:
ZPD, proposed by Vygotsky, is the range where learning is most effective with guidance from a knowledgeable other.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 8.
What did Maria Montessori emphasize about learning?
Answer:
Montessori viewed learning as a natural process unfolding in a prepared environment, promoting self-directed, hands-on learning.

Question 9.
How did Ivan Pavlov contribute to the understanding of learning?
Answer:
Pavlov, known for classical conditioning, viewed learning as a process of associating stimuli with responses.

Question 10.
According to Carl Rogers, what is essential for meaningful education?
Answer:
Rogers emphasized learner-centered education, stating that a supportive and.non- judgmental environment is crucial for meaningful learning.

Question 11.
What is intelligence, according to Howard Gardner’s theory?
Answer:
Intelligence, according to Gardner, involves eight distinct abilities, including linguistic, logical-mathematical, spatial, musical, bodily-kinesthetic, interpersonal, intrapersonal, and naturalist intelligence. .

Question 12.
How does motivation impact learning, according to the text?
Answer:
Motivation serves to activate, guide, and maintain behavior; it directs behavior toward goals, increases effort and energy, and affects cognitive processes.

Question 13.
What is extrinsic motivation?
Answer:
Extrinsic motivation is when individuals are driven by external factors, such as grades, money, or recognition, rather than finding inherent pleasure or interest in the task itself.

Question 14.
What does maturation refer to in the context of learning readiness?
Answer:
Maturation is the relatively permanent change in an individual’s cognitive, emotional, or physical aspects due to biological aging, influencing their readiness to learn specific skills or concepts.

Question 15.
Why is it important for teachers to consider maturation in their teaching approach?
Answer:
Maturation determines the readiness for learning, guiding teachers in deciding what, how, and when to teach based on the developmental stages of their students.

CHSE Odisha Class 12 Education Solutions Chapter 6 Meaning, Nature, and Factors of Learning

Question 16.
What is the primary influence of the family in a child’s learning process?
Answer:
The family shapes behavior patterns, social skills, and cultural norms for the child’s learning.

Question 17.
How does a healthy peer relationship impact learning in a classroom?
Answer:
It creates a tension-free environment, promoting better learning and competition among students.

Question 18.
What role do caste, class, and religion play in shaping identity and attitudes in our country?
Answer:
They significantly influence self-concept, attitudes, and value orientation in individuals.

Question 19.
Why is a distorted and unhealthy family environment detrimental to a student’s learning?
Answer:
It adversely affects the student’s ability to cope and resist learning.

Question 20.
According to the social constructivist view, what guides all learning?
Answer:
Learning is culturally oriented and guided according to the social constructivist view.

Introduction

Learning is the process by which an individual acquires knowledge, attitudes and skills that are necessary to meet the demands of life. While touching a burning candle, a child gets burnt and he withdraws the fingers. When he faces a similar situation again he withdraws his fingers faster. Gradually he learns to avoid not only the burning candle but also other burning things. The behaviour of an individual is thus changed through experiences. This change in behaviour brought about by experiences is commonly known as learning.

Thus, Learning means change in behaviour or behaviour potential that occurs as a result of experience. Learning can result from both vicarious and direct experiences. Vicarious means observing someone and learning from that observation and not being directly involved in the experience. For example, a child learns how to clap hands by seeing someone else do it. Learning also takes place through direct experiences. For example, a child learns to write by practicing writing. A child normally learns from his parents, teachers and the environment.

Definitions of Learning :
• John Dewey (1859-1952): Learning, according to Dewey, is an active and social process where individuals construct meaning through experiences. He emphasized hands-on, experiential learning as essential for genuine understanding.

• Jean Piaget (1896-1980) : Piaget’s theory of cognitive development posits that learning is a process of adaptation and assimilation. He highlighted the role of stages in intellectual growth, where individuals actively construct knowledge through interactions with their environment.

• Lev Vygotsky (1896-1934) : Vygotsky’s sociocultural theor/ emphasizes the significance of social interaction in learning. He proposed the concept of the Zone of Proximal Development (ZPD), where learning is most effective with guidance from a knowledgeable other.

• Maria Montessori (1870-1952) : Montessori viewed learning as a natural process that unfolds in a prepared environment. She emphasized the importance of self-directed, hands- on learning and believed that children learn best through exploration and discovery.

• Jerome Bruner (1915-2016) : Bruner stressed the importance of the active organization of knowledge. His constructivist theory posited that learning involves a spiral curriculum, where complex ideas are presented at a basic level and revisited as learners develop a deeper understanding.

• B.F. Skinner (1904-1990) : Skinner, associated with behaviorism, defined learning as a change in behavior due to reinforcement or punishment. He focused on observable behaviors and the role of the environment in shaping and controlling behavior.

• Howard Gardner (b. 1943) : Gardner proposed the theory of multiple intelligences, suggesting that learning is diverse and individuals have varying strengths in different forms of intelligence. He identified several intelligences, including linguistic, logical-mathematical, and interpersonal.

• Albert Bandura (b. 1925) : Bandura’s social cognitive theory posits that learning occurs through observation, imitation, and modeling. He emphasized the role of self-efficacy, where individuals ’ beliefs about their abilities influence their learning and behavior.

• Ivan Pavlov (1849-1936): Pavlov, known for classical conditioning, viewed learning as a process of associating stimuli with responses. He conducted experiments with dogs, demonstrating how behaviors could be elicited through conditioned responses to stimuli.

• Carl Rogers (1902-1987) : Rogers emphasized learner-centered education, where learning is facilitated by creating a supportive and non-judgmental environment. He believed that self-directed learning, driven by personal experiences and interests, is essential for meaningful education.

Nature of learning:
Learning occupies a very important place in our life. It provides a key to the structure of our personality and behaviour. Experience, direct or indirect, plays a very important and dominating role in moulding and shaping the behaviour of the individual from the very beginning. When a child touches a hot pan and gets burnt, s/he immediately withdraws her/his hand and learns to touch such vessels carefully. S/he concludes that if one touches a hot vessel, one gets burnt.

In the same way from other experiences, in her/his day to day life, s/he derives different conclusions and modifies her/his behaviour. These changes in behaviour brought about by experience are commonly known as learning and this process of gaining experiences, drawing conclusions, and changing behaviour goes on from womb to tomb.

• Learning is a process and not a product : Learning is a fundamental and life-long process. Attitudes, fears, gestures, motor skills, language skills, etc. are the products of learning. They are not learning themselves. In a classroom, when learning is viewed as a product then it is viewed as something external. Something like shopping- people go out and buy knowledge and then it becomes their possession.

Paulo Freire in his book ‘Pedagogy of the Oppressed’ criticizes this and says that education thus becomes an act of depositing, in which the students are the depositories and the teacher is the depositor. In this ‘banking’concept of education, the teacher is the subject of the learning process, while the pupils are mere objects. Whereas, when learning is viewed as a process, it is viewed as something internal or personal. It is something that a child does in order to understand the real world and uses it as a tool for survival.

• Learning is purposive or goal directed : Learning is not an aimless activity. All true learning is based on purpose. We do not learn anything and everything that comes in our way in a haphazard manner. However, some experts argue that sometimes learning is unintended.

• Learning generally involves some degree of permanence : Activities bringing temporary change in behaviour and not lasting do not come under learning. For example, cramming the content matter by a learner for examination and forgetting it after sometime does not bring any change (to some extent to permanence) in the total behaviour pattern of the learner and thus this type of learning cannot be said as true learning.

• Learning is universal and continuous : Every creature till it lives, learns. In human beings it is not restricted to any particular age, sex, race or culture. It is a continuous never- ending process which starts from birth and continues till death.

• Learning prepares for adjustment: Learning helps the individual to adjust herself/himself adequately and adapt to the changes that may be necessary to the new situations. We meet with new situations which demand solutions. Repeated efforts are required react to them effectively. These experiences leave behind some effects in the mental structure and modify our behaviour.

• Learning is comprehensive : The scope of learning is spread over each and every dimension of life. It is a very comprehensive process which covers all domains – Cognitive, Affective and Psychomotor- of human behaviour.

• Learning is change in response or behaviour may be favourable or unfavourable : Learning leads to changes in behavior but this does not necessarily mean that these changes always bring about improvement or positive development. There are chances to drift to the negative side too.

• Learning is organizing experience : Learning involves all those experience and training of an individual (right from birth) which help her/him to produce changes in behaviour. It is not mere addition to knowledge or mere acquisition of facts. It is the reorganization of experience which may also include unlearning.

• Instincts and reflexes are not learning : Changes in behaviour on the basis of native response tendencies like instincts and reflexes (e.g. infant’s sucking behaviour, blinking at bright lights)cannot be attributed to learning.

• Learning does not include changes in behaviour on account of maturation, fatigue, illness, or drug etc.

Types of Learning :
Understanding that learning encompasses a broad spectrum of skills, attitudes, and competencies is crucial for enhancing efficiency and effectiveness in our environment. These learnings can be direct or indirect, acquired through experience, conscious effort, critical thinking, reasoning, and even emotions. Let’s explore some of the various types of learning that individuals engage in:

1. Cognitive Learning: Cognitive learning, also known as intellectual learning, involves gaining information, memorization, and understanding relationships between ideas. School and college education primarily focuses on cognitive learning, but it is not limited to formal settings. Everyday activities contribute to cognitive learning as individuals gradually comprehend and improve their skills through insight and understanding.

2. Psychomotor Learning : Psychomotor learning pertains to the development of physical skills and muscular coordination, such as riding a bicycle, stitching, or playing sports. Skills involving eye-hand coordination or gross and fine motor skills fall under psychomotor learning. Mastery of these physical abilities contributes to overall skill development.

3. Affective Learning : Affective learning involves emotions and feelings, including fear, love, passion, and dislikes. Influenced by socio-cultural and emotional surroundings, affective learning encompasses both positive and negative emotions. Children, for instance, absorb values and attitudes from their family, and individuals often unconsciously adopt behaviors and sentiments from their environment.

4. Collateral or Concomitant Learning : Unconscious learning from the environment, acquiring attitudes, values, and preferences. Children observing their parents’ behavior learn values and attitudes. Teachers, while primarily focused on teaching subjects, also influence students’ behavior, leading to collateral or concomitant learning.

5. Discrimination Learning : Discrimination learning involves distinguishing between similar or related concepts, emphasizing differences. Gagne places discrimination learning before concept learning, highlighting the importance of understanding subtle differences between concepts. This process contributes to effective concept learning.

6. Principles Learning: Similar to concept learning, principles learning involves understanding relationships within situations, noting common features and relationships. Principles learning focuses on identifying and generalizing common relationships. Principles have applicability in problem-solving and can be applied deductively to parallel situations.

7. Factors Affecting Learning : Learning is a complex process influenced by a myriad of factors that shape individuals’ abilities, preferences, and outcomes. Understanding these factors is crucial for educators, policymakers, and learners themselves to create effective and inclusive learning environments. In this extensive exploration, we delve into the multifaceted dimensions of the factors affecting learning, categorizing them into learner-related, teacher-related, task-related, and environment-related factors.

Learner-Related Factors :
• Maturation : Maturation plays a pivotal role in determining a learner’s readiness to engage in and benefit from the learning process. Physical, intellectual, and socio-emotional maturation are essential components. For instance, a one-year-old might not be developmentally ready to write, emphasizing the importance of aligning educational expectations with the individuai’s stage of maturation.

• Motivation : Motivation is a driving force behind learning. Intrinsic motivation, derived from internal satisfaction and interest, contrasts with extrinsic motivation, driven by external rewards or consequences. Understanding what motivates an individual is crucial for educators. For example, a student’s intrinsic motivation for a particular subject, like Ashok’s passion for cricket, can significantly impact the depth and sustainability of learning.

• Psychological Needs : Psychological needs, encompassing desires unique to individuals, greatly influence learning preferences and engagement. These needs include love, belongingness, social prestige, esteem, recognition, affiliation, self-expression, creativity, aesthetics, and higher cognitive quests. Recognizing and addressing these needs can enhance the relevance and meaningfulness of the learning experience.

• Self-Concept: Self-concept, the beliefs individuals hold about their talents, potentialities, weaknesses, and strengths, shapes their behavior and learning orientations. Positive self-concept fosters effective learning, while a negative self-image may hinder academic performance. Understanding and nurturing a positive self-concept is crucial for educators.

Levels of Aspiration : The extent to which an individual strives to achieve, known as their levels of aspiration, influences the dedication and effort put into learning. Setting high aspirations can propel learners to engage more intensively with the learning process, fostering a sense of purpose and direction.

• Interests : Interests are activities or pastimes voluntarily engaged in for enjoyment. Individuals are more likely to invest time and energy in areas of personal interest. Recognizing and incorporating students’ interests into the learning curriculum can enhance motivation and facilitate a more enjoyable learning experience.

• Study and Work Habits : Effective study and work habits are instrumental in determining the efficiency of the learning process. Organizing material, managing time judiciously, and employing strategic learning methods contribute to better performance. Educators play a crucial role in guiding students to develop effective study habits. Understanding and addressing these learner-related factors require personalized approaches that acknowledge the diversity of individuals and their unique learning profiles.

Teacher-Related Factors :
Personality: The teacher’s personality traits significantly influence the classroom atmosphere and student engagement. Modelling, enthusiasm, caring, and positive expectations create a conducive learning environment. Teachers who exhibit these traits can inspire and motivate students to actively participate in the learning process.

Communication : Effective communication is paramount in facilitating understanding and engagement. Clear and engaging communication enhances students’ comprehension and involvement. Teachers must convey information in a manner that resonates with diverse learning styles, ensuring that all students have access to the material.

Leadership Style : The teacher’s leadership style shapes the classroom dynamics and student response. Whether adopting an authoritarian, democratic, benevolent, or indifferent approach, the teacher’s leadership style influences the freedom of communication and student motivation. Creating an environment that encourages open dialogue and collaboration fosters a positive learning atmosphere.

Interpersonal Relationships : The relationships teachers cultivate with their students significantly impact the emotional tone and motivation within the classroom. Positive relationships, characterized by respect, empathy, and open communication, create a comfortable and motivated learning environment. Conversely, negative relationships may induce fear and hinder the learning experience.

Teaching Styles : The manner in which teachers present information, known as their teaching styles, can vary widely. Some teachers may adopt a lecture-based approach, while others favor interactive or hands-on methods. Recognizing and incorporating diverse teaching Styles can accommodate different learning preferences, ensuring a more inclusive educational experience.

Expectations : Teacher expectations play a crucial role in shaping student behavior and outcomes. Positive teacher expectations communicate that all students, can learn to their fullest potential. Teachers who set reasonable expectations and create a trusting and supportive learning environment can inspire students to meet and exceed those expectations.

Task Interpretation : How teachers interpret and present tasks to students influences the perceived meaning, purpose, and relevance of the learning material. Aligning tasks with real-world implications and demonstrating the applicability of knowledge enhances students’ understanding and motivation. Task interpretation is central to bridging the gap between academic content and its practical significance. Understanding and leveraging these teacher-related factors require ongoing professional development and a commitment to creating a positive and inclusive learning environment.

Task-Related Factors :
1. Methods Used : Teaching methods and strategies impact the comprehension and engagement of students. Varied teaching methods, catering to different learning styles, enhance understanding and interest. Employing a mix of instructional techniques ensures that students with diverse learning preferences can access and benefit from the material.

2. Nature of Task : The complexity and relevance of tasks significantly influence student motivation and learning outcomes. Tasks aligned with real-world implications and applicability enhance meaning and purpose in learning. Educators must carefully design tasks that challenge students while fostering a sense of value and accomplishment.

3. Teaching Aids Used : Visual aids and resources contribute to the effectiveness of teaching and student understanding. Incorporating multimedia presentations, interactive tools, and other visual aids enhances the visual and experiential aspects of learning. Utilizing a variety of teaching aids caters to diverse learning styles and reinforces key concepts.

4. Structure of the Discipline : The organization and presentation of subject matter impact students’ grasp of concepts. A well-structured curriculum facilitates systematic learning and comprehension. Educators must carefully consider how content is organized and presented to ensure that students can build a coherent understanding of the discipline. Task-related factors require educators to be flexible and adaptive, tailoring instructional approaches to the specific needs and preferences of their students.

Environment-Related Factors :
1. Physical Environment: The physical setting of the classroom, including factors such as seating arrangement, lighting, and overall comfort, can impact the learning experience. A well- organized, comfortable classroom promotes focus and engagement. Educators must consider the physical environment’s influence on student well-being and concentration.

2. Socio-Emotional Climate : The interpersonal feeling tones within the classroom, known as the socio-emotional climate, significantly influence student receptivity and productivity. Positive
classroom climate, characterized by respect, empathy, and open communication, enhances motivation and learning outcomes. Fostering a supportive and inclusive socio-emotional climate is essential for creating a conducive learning environment.

3. Attention to Environmental Factors : Recognition of external factors, such as climate and comfort, is crucial for understanding their impact on learning. Teachers and administrators must consider the influence of physical comfort and socio-emotional dynamics on student engagement and performance. Addressing environmental factors ensures a more holistic approach to supporting learners.

Conclusion : In conclusion, learning is a multifaceted process intricately woven with various factors that influence its dynamics. Learner-related factors emphasize the importance of recognizing individual differences and tailoring educational approaches to diverse needs. Teacher-related factors underscore the critical role educators play in creating a positive and inclusive learning environment through their personalities, communication, and instructional strategies.

Task-related factors highlight the need for well-designed and relevant learning tasks that challenge students while fostering a sense of value and accomplishment. Finally, environment- related factors encompass the physical and socio-emotional aspects of the learning environment, emphasizing the need for comfortable and supportive surroundings.

Understanding and addressing these factors require collaboration among educators,policymakers, and learners themselves. Ongoing research and professional development are essential to stay abreast of evolving educational practices that promote effective and inclusive learning experiences. By acknowledging the intricate interplay of these factors, we pave the way for a more enriching and equitable educational landscape.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Exercise 6(a)

Question 1.
Multiply (2√-3 + 3√-2) by (4√-3 – 5√-2)
Solution:
(2√-3 + 3√-2) by (4√-3 – 5√-2)
= (2√3i + 3√2i) (4√3i – 5√2i)
= i2 (2√3 + 3√2) (4√3 – 5√2)
= – 1(24 – 10√6 + 12√6 – 30)
= – 1(- 6 + 2√6) = 6 – 2√6

Question 2.
Multiply (3√-7 – 5√-2) (3√-2 + 5√-2)
Solution:
(3√-7 – 5√-2) (3√-2 + 5√-2)
= (3√7i – 5√-2i) (3√2i + 5√2i)
= i2 (3√7- 5√2) (3√2 + 5√2)
= (- 1)8√2(3√7 – 5√2 )
= – 24√14 + 80

Question 3.
Multiply (√-1 +√-1) (a – b√-1)
Solution:
(√-1 +√-1) (a – b√-1)
= (i + i) (a – bi) = 2i(a – bi)
= 2ai – 2bi2 = 2ai + 2b

Question 4.
Multiply (x – \(\frac{1+\sqrt{-3}}{2}\)) (x – \(\frac{1-\sqrt{3}}{2}\))
Solution:
(x – \(\frac{1+\sqrt{-3}}{2}\)) (x – \(\frac{1-\sqrt{3}}{2}\))
= (x + \(\frac{-1-i \sqrt{3}}{2}\)) (x + \(\frac{-1+i \sqrt{3}}{2}\))
= (x + ω) (x + ω2) = x2 + ω2x + ωx + ω3
= x2 + x (ω 2 + ω) + 1 = x2 –  x + 1

Question 5.
Express with rational denominator. \(\frac{1}{3-\sqrt{-2}}\)
Solution:
\(\begin{aligned}
& \frac{1}{3-\sqrt{-2}}=\frac{1}{3-\sqrt{2} \mathrm{i}}=\frac{3+\sqrt{2} \mathrm{i}}{(3-\sqrt{2} \mathrm{i})(3+\sqrt{2} \mathrm{i})} \\
& =\frac{3+\sqrt{2} \mathrm{i}}{9-2 \mathrm{i}^2}=\frac{3+\sqrt{2} \mathrm{i}}{9+2}=\frac{3+\mathrm{i} \sqrt{2}}{11}
\end{aligned}\)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Question 6.
\(\frac{3 \sqrt{-2}+2(-5)}{3 \sqrt{-2}-2 \sqrt{-2}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Question 7.
\(\frac{3+2 \sqrt{-1}}{2-5 \sqrt{-1}}+\frac{3-2 \sqrt{-1}}{2+5 \sqrt{-1}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 1

Question 8.
\(\frac{a+x \sqrt{-1}}{a-x \sqrt{-1}}-\frac{a-x \sqrt{-1}}{a+x \sqrt{-1}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 2

Question 9.
\(\frac{(x+\sqrt{-1})^2}{x-\sqrt{-1}}-\frac{\left(x-\sqrt{-1^2}\right)}{x+\sqrt{-1}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 3

Question 10.
\(\frac{(a+\sqrt{-1})^3-(a-\sqrt{-1})^3}{(a+\sqrt{-1})^2-(a-\sqrt{-1})^2}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 4

Question 11.
Find the value of (- i)4n+3; when n is positive.
Solution:
(- i)4n+3
= (-i4n) (-i)3 = 1(- i3) = – (-i) = i

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Question 12.
Find the square root of (a + 40i) + \(\sqrt{9-40 \sqrt{-i}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 5

Question 13.
Express in the form of a + ib:
(i) \(\frac{3+5 i}{2-3 i}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 6

(ii) \(\frac{\sqrt{3}-i \sqrt{2}}{2 \sqrt{3}-i \sqrt{3}}\)
Solution
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 7

(iii) \(\frac{(\mathrm{I}+\mathrm{i})^2}{3-\mathrm{i}}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 8

(iv) \(\frac{(a+i b)^3}{a-i b}-\frac{(a-i b)^3}{a+i b}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 9

(v) \(\frac{1+i}{1-i}\)
Solution:
\(\frac{1+i}{1-i}\) = \(\frac{(1+i)^2}{2}=\frac{1-1+2 i}{2}\)
= i = 0 + i

Question 14.
Express the following points geometrically in the Argand plane.
(i) 1
Solution:
1 = 1 + i0 = (1, 0)

(ii) 3i
Solution:
3i = 0 + 3i = (0, 3)

(iii) – 2
Solution:
– 2 = – 2 + i0 = (- 2, 0)

(iv) 3 + 2i
Solution:
3 + 2i = (3, 2)

(v) – 3 + i
Solution:
– 3 + i = (- 3, 1)

(vi) 1-i
Solution:
1 – i = (1, – 1)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Question 15.
Show that the following numbers are equidistant from the origin:
√2 +i, 1 + i√2, i√3
Solution:
|√2 + i| = \(\sqrt{(\sqrt{2})^2+1^2}\) = √3
|1 + i√2| = \(\sqrt{1^2+(\sqrt{2})^2}\) = √3
and |i√3| = √3
∴ The points are equidistant from the origin.

Question 16.
Express each of the above complex numbers in the polar form.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a) 10

Question 17.
If 1, ω, ω2 are the three cube roots of unity, prove that (1 + ω2)4 = ω
Solution:
L.H.S. = (1 + ω2)4 = (- ω)4 = ω4
= ω3 .ω = 1. ω = ω
= R.H.S. (Proved)

Question 18.
(1 – ω+ ω2 ) (1 + ω – ω2 ) = 4
Solution:
L.H.S. = (1 – ω+ ω2 ) (1 + ω – ω2 )
= (- ω – ω )(- ω2 – ω2 ) (∴ 1 + ω + ω2 = 0)
= (- 2ω2 – 2ω2) = 4ω3 = 4 = R.H.S.

Question 19.
(1 – ω) (1 – ω)2 (1 – ω4) (1 – ω5) = 9
Solution:
L.H.S. =
(1 – ω) (1 – ω)2 (1 – ω4) (1 – ω5)
= (1 – ω) (1 – ω2) (1 – ω) (1 – ω2)
= (1 – ω)2 (1 – ω2)2
= {(1 – ω) (1 – ω2)}2
= (1 – ω2 – ω + ω3)2
= {3 – (ω2 + ω + 1)}2
= (3)2 = 9 = R.H.S.

Question 20.
(2 + 5ω + 2ω2 )6 = (2 + 2ω + 5ω2 )6 =729
Solution:
L.H.S. = (2 + 5ω + 2ω2 )6
(2 + 2ω2 + 5ω)6 = {2(1 + ω2 ) + 5ω}6
(- 2ω + 5ω)6 = (3ω)6 = 729ω6 = 729
Again, (2 + 2ω + 5ω2 )6
= {2(1 + ω) + 5ω2 )6
= (- 2ω2 + 5ω2 )6 = (3ω2)6
= 729ω12 =729
∴ (2 + 5ω + 2ω2 )6 = (2 + 2ω + 5ω2 )6 =729

Question 21.
(1 – ω + ω2 ) (1 – ω2 + ω4) (1 – ω42)  ….to 2n factors = 22n
Solution:
L.H.S. = (1 – ω + ω2 ) (1 – ω2 + ω4) (1 – ω42)  ….to 2n factors = 22n
= (- ω – ω) (1 – ω2 + ω) (1 – ω + ω2 )  ….to 2n factors = 22n
= (- 2ω) (- ω2 – ω2 ) (- ω – ω)  ….to 2n factors = 22n
= [(- 2ω)(- 2ω) … to n factors] × [(- 2ω2)(- 2ω2) …. to n factors]
= (- 2ω)n × (- 2ω2)n = (4ω3)n = 4n = 22n
R.H.S. (Proved)

Question 22.
Prove that x3 + y3 + z3– 3xyz
= (x + y + z) (x + ωy + ω2z) (x + yω2 + zω)
Solution:
R.H.S. = (x + y + z) (x + ωy + ω2z) (x + yω2 + zω)
= (x + y + z) (x + xyω2 + zxω + xyω + y2ω3+ yz ω2 + zxω2 + yzω4 + z2ω3)
= (x + y + z) [x2 + y2 + z2 + xy (ω2 + ω) +yz (ω2 + ω) + zx(ω2 + ω)]
= (x + y + z) (x2 + y2 + z2 – xy – yz – zx)
= x3 + y3 + z3 – 3xyz = L.H.S. (Proved)

Question 23.
If x = a + b, y = aω + b ω2, z = aω2 + bω show that
(1) xyz = a3 + b3
Solution:
L.H.S. = xyz
= (a + b) (a ω + b ω2) (a ω2 + b ω)
= (a + b) (a2 ω3 + ab ω2 + ab ω4 + b2 ω3)
= (a + b) {a2 + b2 + ab(ω2 + ω)}
= (a + b) (a2 – ab + b2) = a3 + b3 = R.H.S. (Proved)

(2) x2 + y2 + z2 = 6ab
Solution:
L.H.S. = x2 + y2 + z2
= (a + b)2 + (a ω + b ω2)2 (a ω2 + b ω)2
= a2 + b2 + 2ab + a2 ω2 + b2 ω4 + 2ab ω3 + a2 ω4 + b2 ω2 + 2ab ω3
= a2 + a2 ω2 + a2 ω + b2 + b2 ω + b2 ω2 + 2ab + 2ab + 2ab
= a2(1 + ω2 + ω) + b2 (1 + ω + ω2) + 6ab
= 0 + 0 + 6ab = 6ab = R.H.S. (Proved)

(3) x3 + y3 + z3 = 3(a3 + b3)
Solution:
L.H.S. = x3 + y3 + z3
= (a + b)3 + (a ω + b ω2)3 + (aω2 + b2)3
= a3 + 3a2b + 3ab2 + b3 + a3 ω3 + 3a2b22 + 3a ωb2 ω4 + b3 ω6 + a3 ω6 + 3a2 ω4bω + 3a ω2b2 ω2 + b3 ω3
= a3 + a3 + a3 + b3 + b3 + b3 + 3a2b(1 + ω4 + ω5) + 3ab2 (1 + ω5 + ω4)
= 3a3 + 3b3 + 0 + 0 = 3 (a3 + b3) = R.H.S. (Proved)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 6 Complex Numbers and Quadratic Equations Ex 6(a)

Question 24.
If ax + by + cz = X, cx + by + az = Y, bx + ay + cz = Z
show that (a2 + b2 + c2 – ab – bc- ca) (x2 +y2 + z2 – xy – yz – zx) = X2 + Y2 + Z2 – YZ – ZX – XY
Solution:
L.H.S.
= (a2 + b2 + c2 – ab – bc – ca) (x2 + y2 + z2 – xy – yz – zx)
= (a + b ω + cω2) (a + bω2 + cω) (x + yω + zω)2 (x + yω2 + z ω) (Refer Q.No.22)
= {(a + bω + cω2) (x + yω + zω2)} {(a + bω2 + cω) (x + yω2 + zω)}
= (ax + ayω + azω2 + bx ω + byω2 + bzω3 + cxω2 + cyω3 + czω4) × (ax + ay ω2 + azω + bxω2 + byω4 + bzω3 + cxω + cyω3 + czω2)
= {(ax + cy + bz) + (cx + by + az) ω + (bx + ay + cz) ω2} x (ax + cy + bz) + (cx + by + az) ω + (bx + ay + cz) ω2}
= (X + Yω2 + Zω) (X + Yω + Zω2)
= X2 + Y2 + Z2 – XY – YZ – ZX (Refer Q. No. 22)
(Where X = ax + cy + bz.
Y = cx + by + az.
Z = bx + ay + cz).

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Ex 4(a)

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 CHSE Odisha Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Ex 4(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Exercise 4(a)

Question 1.
State which of the following is positive.
(i) cos 271°
Solution:
cos 271° is + ve as 271° lies in 4th quadrant.

(ii) sec 73°
Solution:
sec 73° is + ve as sec +ve in the 1st quadrant.

(iii) sin 302°
Solution:
sin 302° is- ve as sin is -ve in the 4th quadrant

(iv) cosec 159°
Solution:
cosec 159° is + ve as 159° lies in 2nd quadrant and cosec is +ve there.

(v) sec 199°
Solution:
sec 199° is – ve as 199° lies in the 3rd quadrant and sec is -ve there.

(vi) cosec 126°
Solution:
cosec 126° is + ve as cosec is +ve in 2nd quadrant.

(vii) cos 315°
Solution:
cos 315° is +ve as 315° lies in 4th quadrant and cos is +ve there.

(viii) cot 375°
Solution:
cot 375° is +ve as 375° lies in 1st quadrant.

Question 2.
Express the following as trigonometric ratios of some acute angles.
(i) sin 1185°
Solution:
sin 1185° = sin\(\left(13 \frac{\pi}{2}+15^{\circ}\right)\)
=(- 1) \(\frac{13-1}{2}\) cos 15° = cos 15°

(ii) tan 235°
Solution:
tan 235° = tan (180° + 45°) = tan 45°

(iii) sin (- 3333°)
Solution:
sin (-3333°) – -sin 3333°
= – sin\(\left(37 \frac{\pi}{2}+3^{\circ}\right)\)
= – (- 1) \(\frac{27-1}{2}\) cos 3° =- cos 3°

(iv) cot (- 3888°)
Solution:
cot (-3888°) = – cot 3888°
= – cot\(\left(43 \frac{\pi}{2}+18^{\circ}\right)\)
= – (- tan 18°) = tan 18°

(v) tan 458°
Solution:
tan 458° = tan\(\left(5 \frac{\pi}{2}+8^{\circ}\right)\) = – cot 8°

(vi) cosec (- 60°)
Solution:
cosec (- 60°) = – cosec 60°

(vii) cos 500°
Solution:
cos 500° = cos\(\left(5 \frac{\pi}{2}+50^{\circ}\right)\)
= – (-1) \(\frac{5+1}{2}\) sin 55° – sin 50°

(viii)sec 380°
Solution:
sec 380° = sec (360° + 20°)
= sec 20°

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Ex 4(a)

Question 3.
Find the domain of tangent and cotangent functions.
Solution:
Domain of tan x is R – \(\left\{\frac{(2 n+1) \pi}{2}, n \in Z\right\}\) as tangent is not defined for
x = \(\frac{(2 n+1) \pi}{2}\)
The domain of cot x is R – {nπ, n ∈ Z} as cotangent is not defined for x = nπ.

Question 4.
Determine the ranges of sine and cosine functions.
Solution:
The maximum and minimum values of sine and cosine are 1 and -1, respectively.
∴ Ranges of sine and cosine are [-1, 1].

Question 5.
Find a value of A when cos 2A = sin 3A
Solution:
cos 2A = sin 3A = cos (90° – 3A)
or, 2A = 90° – 3A
or, 5A = 90° or, A = 18°

Question 6.
Find the value of
cos 1°. cos 2° …..cos 100°
Solution:
cos 1° cos 2° …..cos 100°
= 0 as cos 90° is there which is zero.

Question 7.
Find the value of
cos 24° + cos 5° + cos 175° + cos 204° + cos 300°
Solution:
cos 24° + cos 5° + cos 175° + cos 204° + cos 300°
= cos 24° + cos 5° + cos (180° – 5°) + cos (180° + 24°) + cos (360°- 60°)
= cos 24° + cos 5° – cos 5° – cos 24° + cos 60° = cos 60° = 1/2

Question 8.
Evaluate
tan\(\frac{\pi}{20}\).tan\(\frac{3 \pi}{20}\).tan\(\frac{5 \pi}{20}\).tan\(\frac{7 \pi}{20}\).tan\(\frac{9 \pi}{20}\)
Solution:
tan\(\frac{\pi}{20}\).tan\(\frac{3 \pi}{20}\).tan\(\frac{5 \pi}{20}\).tan\(\frac{7 \pi}{20}\).tan\(\frac{9 \pi}{20}\)
= tan 9° tan 27° tan 45° tan 63° tan 81°
= tan 9°. tan 27°. 1 tan (90° – 27°). tan (90° – 9°)
= tan 9° tan 27° cot 27° cot 9°
= (tan 9°. cot 9°) x (tan 27°. cot 27°)
=1 × 1=1

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Ex 4(a)

Question 9.
Show that
\(\frac{\sin ^3\left(180^{\circ}+\mathbf{A}\right) \cdot \tan \left(360^{\circ}-\mathbf{A}\right) \sec ^2\left(180^{\circ}-\mathbf{A}\right)}{\cos ^2\left(90^{\circ}+\mathbf{A}\right){cosec}^2 A \cdot \sin \left(180^{\circ}-A\right)}\) = tan3 A
Solution:
L.H.S
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 4 Trigonometric Functions Ex 4(a) 1
= tan3A      (R.H.S)

Question 10.
If A = cos2 θ + sin4 θ then prove that for all values of θ, 3/4 ≤ A ≤ 1.
Solution:
A = cos2 θ + sin4 θ =1 – sin2 θ sin4 θ
or, sin4 θ – sin2 θ + (1 – A) = 0 …(1)
Eqn. (I) is quadratic in sin2 θ.
∴ sin2 θ = \(\frac{-b \pm \sqrt{b^2-4 a c}}{2 a}\)
\(=\frac{1 \pm \sqrt{1-4(1-\mathrm{A})}}{2 \times 1}\)
Where a=1, b = – 1, c = 1 – A
∴ sin2 θ = \(\frac{1 \pm \sqrt{4 A-3}}{2}\)
We know that sin20 is not negative and lies in [0, 1]
So, \(\sqrt{4 \mathrm{~A}-3}\) ≤ 1
⇒ 4A – 3 ≤ 1 ⇒ 4A ≤ 4 ⇒ A ≤ 1  …(2)
Again, since sin2 θ is real,
b2 – 4ac must be +ve
i.e., 4A – 3 ≥ 0 ⇒ A ≥ 3/4
∴ From (2) and (3),
We have 3/4 ≤ A ≤ 1          (Proved)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(a)

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Exercise 8(a)

Question 1.
What is the total number of functions that can be defined from the set {1, 2} to the set {1, 2, 3}?
Solution:
The total number of functions that can be defined from the set {1, 2} to the set {1, 2, 3} is 32 = 9.

Question 2.
A die of six faces marked with the integers 1, 2, 3, 4, 5, and 6 one on each face is thrown twice in succession, what is the total number of outcomes thus obtained?
Solution:
A die of six faces marked with the integers 1, 2, 3, 4, 5, and 6 one on each face, is thrown twice in succession.
∴ The total number of outcomes is 62 = 36.

Question 3.
Five cities A, B, C, D, and E are connected to each other by straight roads. What is the total number of such roads?
Solution:
Five cities A, B, C, D, and E are connected to each other by straight roads.
∴ The number of such roads is \(\frac{{ }^5 \mathrm{P}_2}{2 !}\) = 10

Question 4.
What is the total number of different diagonals of a given pentagon?
Solution:
The total number of different diagonals of a given pentagon is
\(\frac{{ }^5 \mathrm{P}_2}{2 !}\) – 5 = 10 – 5 = 5

Question 5.
There are two routes joining city A to city B and three routes joining B to city C. In how many ways can a person perform a journey from A to C?
Solution:
There are two routes joining city A to city B and three routes joining B to city C.
∴ By the fundamental principle of counting, the total number of journeys in which a person can perform from A to C is 2 × 3 = 6.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(a)

Question 6.
How many different four-lettered words can be formed by using the four letters a, b, c, and d, while the letters can be repeated?
Solution:
The number of different words that can be formed by using the four letters a, b, c, and d, while the letters can be repeated is 44 = 256.

Question 7.
What is the sum of all three-digit numbers formed by using the digits 1, 2, and 3?
Solution:
The 3-digit numbers that can be formed by using the digits 1, 2, and 3 are 123, 132, 213, 231, 312, and 321.
∴ Their sum = 1332.

Question 8.
How many different words with two letters can be formed by using the letters of the word JUNGLE, each containing one vowel and one consonant?
Solution:
The word ‘Jungle’ contains 2 vowels and 4 consonants. Each word contains one vowel and one consonant.
The number of different words formed.
2 × 4P1 × 2P1 = 2 × 4 × 2 = 16

Question 9.
There are four doors leading to the inside of a cinema hall. In how many ways can a person enter into it and come out?
Solution:
There are four doors leading to the inside of a cinema hall. A person can enter into it and come out in 42 = 16 different ways. (By the principle of counting.)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Exercise 5

Prove the following by induction.

Question 1.
1 + 2 + 3 + …… + n = \(\frac{n(n+1)}{2}\)
Solution:
Let pn be the given statement
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5

Question 2.
12 + 22 + …… + n2 = \(\frac{n(n+1)(2 n+1)}{6}\)
Solution:
Let pn be the given statement
when n = 1
12 =1 = \(\frac{1(1+1)(2 \times 1+1)}{6}\)
P1 is true
Let Pk be true.
i.e. 12 + 22 + … + k2 = \(\frac{k(k+1)(2 k+1)}{6}\)
we shall prove Pk + 1 is true i.e., 12 + 22 + … + k2 + (k + 1)2
\(=\frac{(k+1)(k+2)(2 k+3)}{6}\)
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 1
∴ Pk+1 is true
∴ Pn is true of all values of n∈N.

Question 3.
1 + r + r2+ …. + rn = \(\frac{r^{n+1}-1}{r-1}\)
Solution:
Let Pn be the given statement
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 2
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 3

Question 4.
5n – 1 is divisible by 4.
Solution:
Let Pn = 5n – 1
When n = 1,
51 – 1 = 4 is divisible by 4.
∴ P1, is true.
Let Pk be true i.e.,
5k – 1 is divisible by 4.
Let 5k+1 – 1 = 4m, me Z
Now 5k + 1 – 1 = 5k. 5 – 5 + 4
= 5 (5k – 1) + 4
= 5 × 4m + 4 = 4 (5m + 1)
which is divisible by 4.
∴ Pk+1 is true.
∴ Pn is true for all values of n ∈ N

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5

Question 5.
72n + 23n-3  3n-1 is divisible by 25 for any natural number n > 1.
Solution:
Let 72n + 23n-3 . 3n-1
when n = 1, 71 + 20 . 30 ⇒ 49 + 1 = 50
which is divisible by 25.
∴ P1 is true. Let Pk be true.
i.e., 72k + 23k-3 3k-1 is divisible by 35
Now \(7^{2 \overline{k+1}}+2^{3 \overline{k+1}-3} 3^{\overline{k+1}-1}\)
=72k+2 + 23k. 3k
= 72k. 72 + 23k-3 23. 3k-1. 31
= 72k. 49 + 23k-3. 3k-1. 24
= 72k (25 + 24) + 24. 23k-3. 3k-1
= 72k. 25 + 24 (72k + 23k-3. 3k-1)
= 72k. 25 + 24 × 25m
Which is divisible by 25 (∵ Pk is true)
∴ Pk+1 is true
∴ Pn is true for all values of n > 1.

Question 6.
7. 52n-1 + 23n+1 is divisible by 17 for every natural number n ≥ 1.
Solution:
Let Pn = 7. 52n – 1 + 23n+1.
When n = 1, 7.5 + 24 = 35 + 16 = 51
Which is divisible by 17.
P1, is true.
Let Pk be true i.e., 7.52k-1 + 23k+1  is divisible by 17.
Let 7.52k-1 + 23k+1 = 17 m, m ∈ Z
Now, \(7.5^{2 \overline{k+1}-1}+2^{3 \overline{k+1}+1}\)
= 7.52k-1 + 23k+4
= 7.52k-1 . 52 + 23k+1 . 23
= 25. 7. 52k-1 + 8. 23k+1
= (17 + 8) 7.52k-1 + 8. 23k+1
= 17. 7. 52k-1 + 8 (7. 52k-1 + 23k+1)
= 17 × 7 × 52k-1 + 8 × 17m
Which is divisible by 17.
Hence Pk+1. is true.
∴ Pn is true for all values of n ≥ 1.

Question 7.
4n+1 + 15n + 14 is divisible by 9 for every natural number n ≥ 0.
Solution:
Let Pn = 4n+1+ 15 n + 14
when n = 1, 42 + 15 + 14 = 45 is divisible by 9.
∴ P1 is true. Let Pk be true.
i.e., 4k+1 + 15k + 14 is divisible by 9.
Now, 4k+1+1 + 15 (k + 1) + 14
= 4k+2 + 15k + 29
= 4k+1. 4 + 60k + 56 – 45k – 27
= 4 (4k+1 + 15k + 14) – 9 (5k + 3)
Which is divisible by 9.
∴ Pk+1, is true.
∴ Pn is true for all values of n ≥ 0.

Question 8.
3(2n-1) + 7 is divisible by 9 for every natural number n ≥ 2.
Solution:
Let Pn = 32(n-1) + 7
When n = 2. 32 + 7 = 16 is divisible by 8.
∴ P2 is true.
Let Pk be true.
i.e., 52(k-1) + 7 is divisible by 8.
Let 32k-2 + 7 = 8m. m ∈ Z.
Now \(3^{2(\overline{k+1}-1)}\) + 7 = 32k + 7
= 32k-2. 32 + 63 – 56
= 9(32k-2 + 7) – 56
= 9 × 8m – 56 = 8 (9m – 7)
Which is divisible by 8.
Pk+1 is true.
Pn is true for all values on n ≥ 2.

Question 9.
5(2n-4)  – 6n + 32 is divisible by 9 for every natural number n ≥ 5.
Solution:
Let P = 52(n-4) – 6n + 32
For n = 5, P5 = 52 – 6. 5 + 32
= 25 – 30 + 32 = 27
Which is divisible by 9.
Hence P5 is true.
Let Pk is true.
Let Pk is divisible by 9.
Let Pk = 52(k-4) – 6k + 32 = 9., m ≥ Z
52k+2 = 576 m + 24k  + 25 … (1)
we shall prove that Pk+1 is true.
Now 52(K+1)+2 – 24(k+1) – 25
= 52 (52k+2) – 24k – 24 – 25
= 52[576m + 24k + 25] – 24k – 24 – 25
= 25 × 576 m + 25 × 24k + 25 × 25 – 24k – 24 – 25
= 25 × 576 m + 576 k + 576
= 576 [25 m + k + 1]
which is divisible by 576
∴ Pk+1 is true.
So by the method of induction Pn is true for all n.
i.e., 52n+2  – 24n – 25 is divisible by 576 for all n ∈ N.
Hence Pk+1 is true.
So by methods of induction Pn is true.
i.e., 52n+2 – 24n – 25 is divisible by 576 for all n.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5

Question 10.
\(\frac{1}{1.2}+\frac{1}{2.3}+\ldots+\frac{1}{n(n+1)}=\frac{n}{n+1}\)
Solution:
when n = 1,
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 4
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 5

Question 11.
1.3 + 2.4 + 3.5 + …….. + n(n + 2) = \(\frac{n(n+1)(2 n+7)}{6}\)
Solution:
when n = 1,
we have 1.3 = 3 = \(\frac{3 \times 6}{6}\)
\(=\frac{1 \times 2 \times 9}{6}=\frac{1(1+1)(2 \times 1+7)}{6}\)
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 6
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 7

Question 12.
xn – yn = (x – y)(xn-1 + xn-2 y + … + xyn-2 + yn-1); x, y ∈ R [Hint : Write xn+1 – yn+1 = x(xn – yn) + yn(x – y)]
Solution:
Let p(n) is
xn – yn = (x – y)(xn-1 + xn-2 y + … + xyn-2 + yn-1); x, y ∈ R
Step – 1:
For n = 2
x2 – y2 = (x – y) (x + y) (True)
∴ P(1) is true.
Step – 2:
Let P(k) is true.
i.e., xk – yk = (x – y)(xk-1 + xk-2y + … +xyk-2 + yk-1)
Step – 3:
Let us prove Pk+1 is true.
i.e., xk+1 – yk+1 = (x – y) (xk + xk-1y + … (xyk-1 + yk)
L.H.S. = xk+1 – yk+1
= xk+1 – xyk + xyk – yk+1
= x(xk – yk) + yk (x – y)
= x(x – y)(xk-1 + xk-2 y + … + xyk-2 + yk-1) + yk(x – y) [by (1)]
= (x – y) [xk + xk-1 y + … + xyk-2 + xyk-1 + yk]
= R.H.S.
∴ P(k+1) is true.
Step – 4:
By Principle Of Mathematical Induction P(n) is true for all n ∈ N.

Question 13.
1 + 3 + 5 + ……. +(2n – 1) = n2
Solution:
Let P(n) is : 1 + 3 + 5 + ……. +(2n – 1) = n2.
Step – 1:
For n = 2
L.H.S. = 1 + 3 = 4 = 22 (R.H.S)
∴ P(1) is true.
Step – 2:
Let P(k) is true.
i.e., 1 + 3 + 5 … + (2k – 1) = k2 …(1)
Step – 3:
We will prove that P(k + 1) is true
i.e., we want to prove.
1+ 3 + 5 + … + (2k – 1) + (2k + 1) = (k + 1)2
L.H.S. = 1 + 3 + 5 + … + (2k – 1) + (2k + 1)
= k2 + 2k + 1          [By – (1)]
= (k + 1)2 = R.H.S.
Step – 4:
By the Principle of Mathematical Induction P(n) is true for all n.
i.e., 1 + 3 + 5 ….+ (2n – 1) = n2

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5

Question 14.
n > n; n is a natural number.
Solution:
Let P(n) is 2n > n
Step – 1:
21 > 1 (True)
∴ P(1) is true.
Step – 2:
Let P(k) is true.
⇒ 2k > k
Step – 3:
We shall prove that P(k + 1) is true
i.e., 2k+1 > k + 1
Now 2k+1 = 2.2k > 2k ≥ k + 1 for k ∈ N.
∴ 2k+1 > k + 1
⇒ P(k + 1) is true.
Step – 4:
By the Principle of Mathematical Induction P(n) is true for all n.
i.e., 2n > n for n ∈ N

Question 15.
(1, 2, 3 … n)3  > 8 (13 + 23 + 33 + … + n3), for n > 3.
Solution:
Let P(n) is
(1, 2, 3 … n)3  > 8 (13 + 23 + 33 + … + n3), for n > 3.
Step – 1:
For n = 4
(1. 2. 3. 4)3 = 243 = 13824
8(13+ 23 + 33 + 43) = 808
∴ (1. 2 . 3 . 4)3 > 8(13 + 23 + 33 + 43)
∴ P(4) is true.
Step- 2:
Let P(k) is true.
(1. 2. 3…….k)3 > 8(13 + 23 + 33 + …… + k3)
Step – 3:
We shall prove that P(k+1) is true.
i.e., (1. 2. 3. …….. k(k+1))3 > 8(13 + 23 + … + k3 + (k + 1)3)
Now (1. 2. 3. …….. k(k + 1)3)
= (1. 2. 3 … k)3 (k + 1)3
> 8 (13 + 23 + … k3) (k + 1)3
> 8 (13 + 23 + … k3) + 8(k + 1)3
= 8 (13 + 23 + … + k3 + (k + 1)3)
P(k+1) is true.
Step – 4:
By the Principle of Mathematical Induction P(n) is true for all n ∈ N and n > 3.

Question 16.
\(\frac{1}{n+1}+\frac{1}{n+2}+\ldots+\frac{1}{3 n+1}>\) for every positive integer n.
Solution:
Let P(n) is
\(\frac{1}{n+1}+\frac{1}{n+2}+\ldots+\frac{1}{3 n+1}>\)
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 8
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 9
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 5 Principles Of Mathematical Induction Ex 5 10
Step-4:
By the Principle of Mathematical Induction P(n) is true for all n ∈ N.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Exercise 11(b)

Question 1.
Fill in the blanks in each of the following, using the answers given against each of them :
(a) The slope and x-intercept of the line 3x – y + k = 0 are equal if k = _________ . (0, -1, 3, -9)
Solution:
-9

(b) The lines 2x – 3y + 1 = 0 and 3x + ky – 1=0 are perpendicular to each other if k = ___________ . (2, 3, -2, -3)
Solution:
2

(c) The lines 3x + ky – 4 = 0 and k – Ay – 3x = 0 are coincident if k = _____________. (1, -4, 4, -1)
Solution:
4

(d) The distance between the lines 3x – 1 = 0 and x + 3 = 0 is _________ units. (4, 2, \(\frac{8}{3}\), \(\frac{10}{3}\))
Solution:
\(\frac{10}{3}\)

(e) The angle between the lines x = 2 and x – √3y + 1 = 0 is _________. (30°, 60°, 120°, 150°)
Solution:
60°

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 2.
State with reasons which of the following are true or false :
(a) The equation x = k represents a line parallel to x – axis for all real values of k.
Solution:
False. As the line x = k is parallel to y- axis for all values of k.

(b) The line, y + x + 1 = 0 makes an angle 45° with y – axis.
Solution:
y + x + 1 = 0
∴ Its slope = -1 = tan 135°
∴ It makes 45° with y – axis, as it makes 135° with x – axis. (True)

(c) The lines represented by 2x – 3y + 1 = 0 and 3x + 2y – k = 0 are perpendicular to each other for positive values of k only.
Solution:
2x – 3y + 1 = 0, 3x + 2y – k = 0
∴ \(m_1 m_2=\frac{2}{3} \times \frac{(-3)}{2}=-1\)
∴ The lines are perpendicular to each other for + ve values of k only. (False)

(d) The lines represented by px + 2y – 1 = 0 and 3x + py + 1 = 0 are not coincident for any value of ‘p’.
Solution:
px + 2y – 1 = 0, 3x + py + 1=0
∴ \(\frac{p}{3}=\frac{2}{p}=\frac{-1}{1} \Rightarrow p^2=6\)
and p = -3 or -2
There is no particular value of p for which \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\) (True)

(e) The equation of the line whose x and y – intercepts are 1 and -1 respectively is x – y + 1 = 0.
Solution:
Equation of the line whose intercepts 1 and -1 is \(\frac{x}{1}+\frac{y}{-1}\) = 1
or, x – y = 1 (False)

(f) The point (-1, 2) lies on the line 2x + 3y – 4 = 0.
Solution:
Putting x = – 1, y = 2
we have 2 (- 1) + 3 × 2 – 4
= -2 + 6 – 4 = 0
∴ The point (-1, 2) lies on the line 2x + 3 – 4 = 0 (True)

(g) The equation of a line through (1, 1) and (-2, -2) is y = – 2x.
Solution:
The equation of the line through (1, 1) and (-2, -2) is y – y1 = \(\frac{y_2-y_1}{x_2-x_1}\) (x – x1)
or, y – 1 = \(\frac{-2-1}{-2-1}\) (x – 1)
or, y – 1 = x – 1
or, x – y = 0 (False)

(h) The line through (1, 2) perpendicular to y = x is y + x – 2 =0.
Solution:
The slope of the line y = x is 1.
∴ The slope of the line perpendicular to the above line is -1.
∴ The equation of the line through (1, 2) having slope – 1 is y – y1 = m(x – x1)
or, y – 2 = -1 (x – 1)
or, y – 2= -x + 1
or, x + y = 3 (False)

(i) The lines \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = 1 and \(\frac{y}{a}-\frac{x}{b}\) = 1 are intersecting but not perpendicular to each other.
Solution:
\(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = 1 and \(\frac{y}{a}-\frac{x}{b}\) = 1
∴ \(m_1 m_2=\frac{\left(-\frac{1}{a}\right)}{\frac{1}{b}} \times \frac{\left(-\frac{1}{b}\right)}{\left(-\frac{1}{a}\right)}=-1\)
∴ The lines intersect and are perpendicular to each other. (False)

(j) The points (1, 2) and (3, – 2) are on the opposite sides of the line 2x + y = 1.
Solution:
2x + y = 1
Putting x = 1, y = 2,
we have 2 × 1 + 2 = 4 > 1
Putting x – 3, y = -2,
we have 2 × 3 – 2 – 4 > 1
∴ Points (1, 2) and (3, – 2) lie on the same side of the line 2x + y = 1 (False)

Question 3.
A point P (x, y) is such that its distance from the fixed point (α, 0) is equal to its distance from the y – axis. Prove that the equation of the locus is given by, y2 = α (2x – α).
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 4.
Find the locus of the point P (x, y) such that the area of the triangle PAB is 5, where A is the point (1, -1) and B is the tie point (5, 2).
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 1
= \(\frac{1}{2}\) (-3x + 4y + 7) = 5
or, – 3x + 4y + 7 = 10
or, 3x – 4y + 3 =0 which is the locus of the point P (x, y).

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 5.
A point is such that its distance from the point (3, 0) is twice its distance from the point (-3, 0). Find the equation of the locus.
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 2

Question 6.
Obtain the equation of straight lines:
(a) Passing through (1, – 1) and making an angle 150°.
Solution:
The slope of the line
= tan 150° = –\(\frac{1}{\sqrt{3}}\)
∴ The equation of the line is y – y1 = m(x – x1)
or, y + 1 = –\(\frac{1}{\sqrt{3}}\) (x – 1)
or, y√3 + √3 = -x + 1
or, x + y√3 + √3 – 1 = 0

(b) Passing through (-1, 2) and making intercept 2 on the y-axis.
Solution:
Let the equation of the line be
y – mx + c or, y = mx + 2
∴ As the line passes through (-1, 2)
we have 2 = – m + 2, or, m = 0
∴ Equation of the line is y = 2.

(c) Passing through the points (2, 3) and (-4, 1).
Solution:
The equation of the line is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 3

(d) Passing through (- 2, 3) and a sum of whose intercepts in 2.
Solution:
Let the equation of the line be \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = 1 where a + b = 2     …….(1)
Again, as the line passes through the point (-2, 3), we have \(\frac{-2}{a}+\frac{3}{b}\) = 1      ………(2)
From (1), we have a= 2 – b
∴ From (2) \(\rightarrow \frac{-2}{2-b}+\frac{3}{b}=1\)
or, – 2b + 6 – 3b = (2 – b)b
or, 6 – 5b = 2b – b2
or, b2 – 7b + 6 = 0
or, (b – 6)(b – 1) = 0
∴ b = 6, 1
∴ a =2 – b = 2 – 6 = -4
or, 2 – 1 = 1
∴ Equation of the lines are \(\frac{x}{-4}+\frac{y}{6}\) = 1 or \(\frac{x}{1}+\frac{y}{1}\) = 1
i, e. -3x + 2y = 12 or, x + y = 1

(e) Whose perpendicular distance from the origin is 2 such that the perpendicular from the origin has indication 150°.
Solution:
Here p = 2, α = 150°
The equation of the line in normal form is x cos α + y sin α = p
or, x cos 150° + y sin 150° = 2
or, \(\frac{-x \sqrt{3}}{2}+y \cdot \frac{1}{2}\) = 2
or, -x √3 + y = 4
or, x√3 – y + 4 = 0

(f) Bisecting the line segment joining (3, – 4) and (1, 2) at right angles.
Solution:
The slope of the line \(\overline{\mathrm{AB}}\) is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 4

(g) Bisecting the line segment joining, (a, 0) and (0, b) at right angles.
Solution:
Refer to (f)

(h) Bisecting the line segments joining (a, b), (a’, b’) and (-a, b), (a’, -b’).
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 5

(i) Passing through the origin and the points of trisection of the portion of the line 3x + y – 12 = 0 intercepted between the coordinate axes.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 6
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 7

(j) Passing through (-4, 2) and parallel to the line 4x – 3y = 10.
Solution:
Slope of the line 4x – 3y = 10 is \(\frac{-4}{-3}=\frac{4}{3}\)
∴ The slope of the line parallel to the above line is \(\frac{4}{3}\).
∴ Equation of the line through (- 4, 2) and having slope \(\frac{4}{3}\) is y – y1 = m(x – x1)
or, y – 2 = \(\frac{4}{3}\) (x + 4)
or, 3y – 6 = 4x + 16
or, 4x – 3y + 22 = 0

(k) Passing through the point (a cos3 θ, a sin3 θ) and perpendicular to the straight line x sec θ + y cosec θ = α.
Solution:
The slope of the line x sec θ + y cosec θ = a is \(\frac{-\sec \theta}{{cosec} \theta}\) = -tanθ
∴ Slope of the required line  = cot θ
∴ Equation of the line through (a cos3 θ, a sin3 θ) is y – y1 = m(x – x1)
or, y – a sin3 θ = cot θ(x – a cos3 θ)
or, y – a sin3 θ = \(\frac{\cos \theta}{\sin \theta}\) (x – a cos3 θ)
or y sin θ – a sin4 θ = x cos  θ – a cos4 θ
or (x cos θ – y sin θ) + a(sin4 θ – cos4 θ) = 0

(l) Which passes through the point (3, -4) and is such that its portion between the axes is divided at this point internally in the ratio 2: 3.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 8
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 9

(m) which passes through the point (α, β) and is such that the given point bisects its portion between the coordinate axis.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 10
x = 2α , y = 2β
∴ Equation of the line \(\overleftrightarrow{\mathrm{AB}}\) is \(\frac{x}{2 \alpha}+\frac{y}{2 \beta}\) = 1(Intercept form)

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 7.
(a) Find the equation of the lines that is parallel to the line 3x + 4y + 7 = 0 and is at a distance 2 from it.
Solution:
3x + 4y + 7 = 0
or, \(\frac{3 x}{5}+\frac{4 y}{5}+\frac{7}{5}\) = 0(Normal form)
∴ Equation of the lines parallel to the above line and 2 units away from it are \(\frac{3 x}{5}+\frac{4 y}{5}+\frac{7}{5}\) ± 2 = 0
or, 3x + 4y + 7 ± 10 = 0
∴ 3x + 4y + 17 = 0 and 3x + 4y – 3 = 0

(b) Find the equations of diagonals of the parallelogram formed by the lines ax + by = 0, ax + by + c = 0, lx + my = 0, and lx + my + n = 0. What is the condition that this will be a rhombus?
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 11
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 12
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 13
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 14
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 15
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 16

(c) Find the equation of the line passing through the intersection of 2x – y – 1 = 0 and 3x – 4y + 6 = 0 and parallel to the line x + y – 2 = 0.
Solution:
Let the equation of the required line be (2x – y – 1) + λ(3x – 4y + 6) = 0
or, x(2 + 3λ) + λ(-1 – Aλ) + 6λ – 1 = 0
As this line is parallel to the line x + y – 2 = 0
we have their slopes are equal.
∴ \(-\left(\frac{2+3 \lambda}{-1-4 \lambda}\right)=\frac{-1}{1}\)
or, 2 + 3λ = -1 – 4λ
or, 7λ = -3 or, λ = \(\frac{-3}{7}\)
∴ Equation of the line is (2x – y – 1) – \(\frac{3}{7}\) (3x – 4y + 6) = 0
or, 14x – 7y – 1 – 9x + 12y – 18 = 0
or, 5x + 5y – 25= 0
or, x + y = 5

(d) Find the equation of the line passing through the point of intersection of lines x + 3y + 2 = 0 and x – 2y – 4 = 0 and perpendicular to the line 2y + 5x – 9 = 0.
Solution:
Let the equation of the line be (x + 3y + 2) + λ(x – 2y – 4) = 0
or, x(1 + λ) + y(3 – 2λ) + 2 – 4λ = 0
As this line is perpendicular to the line 2y + 5x – 9 = 0.
We have the product of their slopes is -1.
∴ \(\frac{1+\lambda}{3-2 \lambda} \times \frac{5}{2}\) = -1
or, 5 + 5λ = – 6 + 4λ
or, λ = -6 – 5 = -11.
∴ Equation of the required line is (x + 3y + 2) – 11(x – 2y – 4) = 0
or, x + 3y + 2- 11x + 22y + 44 = 0
or, – 10x + 25y + 46 = 0
or, 10x – 25y – 46 = 0

(e) Find the equation of the line passing through the intersection of the lines x + 3y – 1 = 0 and 3x – y + 1 = 0 and the centroid of the triangle whose vertices are the points (3, -1) (1, 3) and (2, 4).
Solution:
Let the equation of the required line (x + 3y – 1) + λ(3x – y + 1) = 0   … (1)
Again, the centroid of the triangle with vertices (3, – 1), (1, 3), and (2, 4) is \(\left(\frac{3+1+2}{3}, \frac{-1+3+4}{3}\right)\) = (2, 2)
As line (1) passes through (2, 2), we have (2 + 6 – 1) +1(6 – 2 + 1) = 0
or, 7 + 5λ = 0 or, λ = \(\frac{-7}{5}\)
∴ Equation of the line (x + 3y – 1) – \(\frac{7}{5}\) (3x – y + 1) = 0
or, 5x + 15y – 5 – 21x + 7y – 7 = 0
or, 22y – 16x – 12 = 0
or, 11y – 8x – 6 = 0
or, 8x – 11y + 6 = 0

Question 8.
If lx + my + 3 = 0 and 3x – 2y – 1 = 0 represent the same line, find the values of l and m.
Solution:
lx + my + 3 = 0 and 3x – 2y – 1 = 0 represents the same line
∴ \(\frac{l}{3}=\frac{m}{-2}=\frac{3}{-1}\)
∴ l = -9, m = 6

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 9.
Find the equation of sides of a triangle whose vertices are at (1, 2), (2, 3), and (-3, -5).
Solution:
Equation of \(\overline{\mathrm{AB}}\) is \(y-y_1=\frac{y_2-y_1}{x_2-x_1}\left(x-x_1\right)\)
\(y-2=\frac{3-2}{2-1}(x-1)\)
or, y – 2 = x – 1
or, x – y + 1 = 0
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 17
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 18

Question 10.
Show that origin is within the triangle whose sides are given by equations, 3x – 2y = 1, 5x + 3y + 11 = 0, and x – 7y + 25 = 0.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 19
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 20
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 21
∴ The origin lies within the triangle ABC.

Question 11.
(a) Find the equations of straight lines passing through the point (3, -2) and making an angle 45° with the line 6x + 5y = 1.
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 22
or, 11x – y = 35, x + 11y + 19 = 0

(b) Two straight lines are drawn through the point (3, 4) inclined at an angle 45° to the line x – y – 2 = 0. Find their equations and obtain area included by the above three lines.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 23
Slope of L2 = 0
Then as L2 ⊥ L3
Slope of L3 = ∞
∴ Equation of L2 is
y – y1 =m(x – x1)
or, y – 4 = 0(x – 3) = 0
or, y = 4
∴ Equation of L3 is y – 4 = ∞ (x – 3)
or, x – 3 = 0 or, x = 3
∴ Sloving L1 and L2, we have
x – y – 2 = 0, y = 4
or, x = 6
The coordinates of A are (6, 4).
Again solving L1 and L3, we have
x – y – 2 = 0, x = 3
or, y = x – 2 = 3 – 2 = 1
∴ The coordinates of B are (3, 1).
Area of the triangle PAB is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 24

(c) Show that the area of the triangle formed by the lines given by the equations y = m1x + c1,y = m2x + c2, and x = 0 is \(\frac{1}{2} \frac{\left(c_1-c_2\right)^2}{\left[m_2-m_1\right]}\)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 25
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 26

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 12.
Find the equation of lines passing through the origin and perpendicular to the lines 3x + 2y – 5 = 0 and 4x + 3y = 7. Obtain the coordinates of the points where these perpendiculars meet the given lines. Prove that the equation of a line passing through these two points is 23x + 11y – 35 = 0.
Solution:
The slopes of the line 3x + 2y – 5 = 0 and 4x + 3y = 7 are \(\frac{-3}{2}\) and \(\frac{-4}{3}\)
∴ Slopes of the lines perpendicular to the above lines are \(\frac{2}{3}\) and \(\frac{3}{4}\)
∴ Equation of the lines through the origin and having slopes \(\frac{2}{3}\) and \(\frac{3}{4}\)
y = \(\frac{2x}{3}\) and y = \(\frac{3x}{4}\)
Now solving 3x + 2y – 5 = 0 and y = \(\frac{2x}{3}\)
we have 3x + \(\frac{4x}{3}\) – 5 = 0
or, 9x + 4x – 15 = 0
or, x = \(\frac{15}{13}\)
∴ y = \(\frac{2 x}{3}=\frac{2}{3} \times \frac{15}{13}=\frac{10}{13}\)
∴ The perpendicular y = \(\frac{2 x}{3}\) meets the line 3x + 2y – 5 = 0 at \(\left(\frac{15}{13}, \frac{10}{13}\right)\)
Again, solving 4x + 3y = 7 and y = \(\frac{3 x}{4}\)
we have 4x + 3 × \(\frac{3 x}{4}\) = 7
or, 16x + 9x = 28 or, x = \(\frac{28}{25}\)
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 27
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 28

Question 13.
(a) Find the length of a perpendicular drawn from the point (-3, -4) to the straight line whose equation is 12x – 5y + 65 = 0.
Solution:
The length of the perpendicular drawn from the point (- 3, -4) to the straight line 12x – 5y + 65 = 0 is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 29

(b) Find the perpendicular distances of the point (2, 1) from the parallel lines 3x – 4y + 4 = 0 and 4y – 3x + 5 = 0. Hence find the distance between them.
Solution:
The distance of the point (2, 1) from the line 3x – 4y + 4 = 0 is \(\left|\frac{3 \times 2-4 \times 1+4}{\sqrt{9+16}}\right|=\frac{6}{5}\)
Again distance of the point (2, 1) from the line 4y – 3x + 5 = 0 is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 30

(c) Find the distance of the point (3, 2) from, the line x + 3y – 1 = 0, measured parallel to the line 3x – 4y + 1 = 0
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 31
Let the coordinates of M be (h, k).
As \(\overline{\mathrm{PM}} \| \mathrm{L}_1\), We have their slopes are equal.
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 32

(d) Find the distance of the point (-1, -2) from the line x + 3y – 7 = 0, measured parallel to the line 3x + 2y – 5 = 0
Solution:
Slope of the line 3x + 2y – 5 = 0 is \(\left(-\frac{3}{2}\right)\)
Equation of the line through (-1, -2) and parallel to this line is y + 2 = – \(\frac{3}{2}\) (x + 1)
⇒ 2y + 4 = -3x – 3
⇒ 3x + 2y + 7 = 0 …(1)
Given line is : x + 3y – 7 = 0    ….(2)
from (1) and (2) we get 7y – 28 = 0 Py = 4 and x = \(-\frac{35}{7}\) = -5
Thus the required distance is \(\sqrt{(-1+5)^2+(-2-4)^2} \quad=\sqrt{16+36}\)
= √52 = 2√3 units.

(e) Fine the distance of the line passing through the points (a cos α, a sin α) and (a cos β, a sin β) from the origin.
Solution:
The equation of the line passing through the points (a cos α, a sin α) and (a cos β, a sin β) is y – y1 = \(\frac{y_2-y_1}{x_2-x_1}\) x – x1
or, y – a sin α
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 33
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 34

Question 14.
Find the length of perpendiculars drawn from the origin on the sides of the triangle whose vertices are A( 2, 1), B (3, 2), and C (- 1, -1).
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 35
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 36

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 15.
Show that the product of perpendicular from the points \(\left(\pm \sqrt{a^2-b^2}, 0\right)\) upon the straight line \(\frac{x}{a}\) cos θ + \(\frac{y}{b}\) sin θ = 1 is b2
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 37
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 38

Question 16.
Show that the lengths of perpendiculars drawn from any point of the straight line 2x + 11y – 5 = 0 on the lines 24x + 7y – 20 = 0 and 4x – 3y – 2 = 0 are equal to each other.
Solution:
Let P(h, k) is any point on the line
2k + 11y – 5 = 0
∴ 2h + 11k – 5 = 0
Now the length of the perpendicular from P on the line 24x + 7y – 20 = 0 is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 39
Clearly d1 = d2

Question 17.
If p and p’ are the length of perpendiculars drawn from the origin upon the lines x sec α + y cosec α = 0 and x cos α – y sin α – a cos 2α = 0
Prove that 4p2 + p’2 = a2
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 40

Question 18.
Obtain the equation of the lines passing through the foot of the perpendicular from (h, k) on the line Ax + By + C = 0 and bisect the angle between the perpendicular and the given line.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 41
Slope of the line L is \(\frac{-\mathrm{A}}{\mathrm{B}}\)
∴ Slope of the line \(\overline{\mathrm{PM}} \text { is } \frac{\mathrm{B}}{\mathrm{A}}\)
∴ Equation of the line \(\overline{\mathrm{PM}}\) is y – y1 = m(x – x1)
or, y – k = \(\frac{\mathrm{B}}{\mathrm{A}}\) (x – h)
or, Ay – Ak =Bx – Bh
or, Bx – Ay + Ak – Bh = 0
∴ Equation of the bisectors of the angles between the lines L and \(\overline{\mathrm{PM}}\) is
\(\frac{\mathrm{A} x+\mathrm{B} y+\mathrm{C}}{\sqrt{\mathrm{A}^2+\mathrm{B}^2}}=\pm \frac{\mathrm{B} x-\mathrm{A} y+\mathrm{A} k-\mathrm{B} h}{\sqrt{\mathrm{B}^2+\mathrm{A}^2}}\)
or, Ax + By + C = ± (Bx – Ay +Ak – Bh)

Question 19.
Find the direction in which a straight line must be drawn through the point(1, 2) such that its point of intersection with the line x + y – 4 = 0 is at a distant \(\frac{1}{3} \sqrt{6}\) from this point.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 42
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 43
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 44

Question 20.
A triangle has its three sides formed by the lines x + y = 3, x + 3y = 3, and 3x + 2y = 6. Without solving for the vertices, find the equation of its altitudes and also calculate the angles of the triangle.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 45
or 1 + 3λ = – 3 – 6λ
or 9λ = – 4 or , λ = \(\frac{-4}{9}\)
∴ Equation of \(\overline{\mathrm{AD}}\) is (x + y – 3) – \(\frac{4}{9}\) (3x + 2y – 6) = 0
or, 9x + 9y – 27 – 12x – 8y + 24 = 0
or, -3x + y – 3 = 0
or, 3x – y + 3 = 0
Let the equation of \(\overline{\mathrm{BE}}\) be (x + y – 3) + 1(x + 3y – 3) = 0
or, x(1 + λ) + y( 1 + 3λ) – 3 – 3λ = 0
As \(\overline{\mathrm{BE}} \perp \overline{\mathrm{AC}}\)
we have \(\frac{1+\lambda}{1+3 \lambda} \times \frac{3}{2}\) = -1
or, 3 + 3λ = -2 – 6λ
or, 9λ = – 5 or λ = \(\frac{-5}{9}\)
∴ Equation of \(\overline{\mathrm{BE}}\) is (x + y – 3) – \(\frac{5}{9}\) (x + 3y – 3) = 0
or 9x + 9y – 27 – 5x – 15y + 15 = 0
or, 4x – 6y – 12 = 0
or, 2x – 3y – 6 = 0
Let the equation of \(\overline{\mathrm{CE}}\) be (3x + 2y – 6) + λ (x + 3y – 3) = 0
x(3 + λ) + y (x + 3λ) – 6 – 3λ = 0
As \(\overline{\mathrm{CF}} \perp \overline{\mathrm{AB}} .\)
we have \(\frac{3+\lambda}{2+3 \lambda}\) × 1 = -1
or, 3 + λ = -2 – 3λ
or, 4λ = -2 – 3 = -5
or, λ = \(\frac{-5}{4}\)
∴ Equation of is \(\overline{\mathrm{CF}}\) (3x + 2y – 6) \(\frac{-5}{4}\) (x + 3y – 3) = 0
or, 12x + 8y – 24 – 5x – 15y + 15 =0
or, 7x – 7y – 9 = 0
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 46
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 47

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 21.
A triangle has its vertices at P(1, -1), Q(3, 4) and R(2, 5). Find the equation of altitudes through P and Q and obtain the coordinates of their point of intersection. (This point is called the ortho-center of the triangle.)
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 48
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 49

Question 22.
(a) Show that the line passing through (6, 0) and (-2, -4) is concurrent with the lines
2x – 3y – 11 = 0 and 3x – 4y = 16
Solution:
The equation of the line through (6,0) and (-2, -4) is
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 50

(b) Show that the lines lx + my + n = 0 mx + ny + 1 = 0 and nx + ly + m = 0 are concurrent, l + m + n = 0
Solution:
As the lines
lx + my + n = 0
mx + ny + 1 = 0
and nx + ly + m = 0 are concurrent.
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 51

Question 23.
Obtain the equation of the bisector of the acute angle between the pair of lines.
(a) x + 2y = 1, 2x + y + 3 = 0
Solution:
Equation ofthe bisectors ofthe angles between the lines x + 2y – 1 = 0 and 2x + y + 3 = 0 are \(\frac{x+2 y-1}{\sqrt{1^2+2^2}}=\pm \frac{2 x+y+3}{\sqrt{2^2+1^2}}\)
or, x + 2y – 1 = ± (2x + y + 3)
∴ x + 2y – 1 = 2x + y + 3 and
x + 2y – 1= -2x – y – 3
∴ x – y + 4 = 0 and 3x + 3y + 2 = 0
Let θ be the angle between x + 2y – 1 = 0 and x – y + 4 = 0
∴ tan θ = \(\frac{a_1 b_2-a_2 b_1}{a_1 a_2+b_1 b_2}\)
\(=\frac{1 \cdot(-1)-(+1) \cdot 2}{1 \cdot 1+2(-1)}\)
\(=\frac{-1-2}{1-2}=\frac{-3}{-1}=3\)
sec2 θ = 1 + tan2 θ = 1 + 9 = 10
cos2 θ = 1/10
cos θ = \(\frac{1}{\sqrt{10}}<\frac{1}{\sqrt{2}}\) ⇒ θ > 45°
∴ x – y + 4 = 0 is the obtuse angle bisector.
⇒ 3x + 3y + 2 = 0 is acute angle bisector.

(b) 3x – 4y = 5, 12y – 5x = 2
Solution:
Given equation of lines are
3x – 4y – 5 = 0    …..(1) and  5x – 12y + 2 = 0     ……(2)
Equation of bisectors of angles between these Unes are:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 52

Question 24.
(a) Find the coordinates of the center of the inscribed circle of the triangle formed by the line x cos α + y sin α = p with the coordinate axes.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 53
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 54
\(\left(\frac{p}{\sin \alpha+\cos \alpha+1}, \frac{p}{\sin \alpha+\cos \alpha+1}\right)\)

(b) Find the coordinates of the circumcentre and incentre of the triangle formed by the lines 3x – y = 5, x + 2y = 4, and 5x + 3y + 1 = 0.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 55
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 56
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 57
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 58

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 25.
The vertices B, and C of a triangle ABC lie on the lines 3y = 4x and y = 0 respectively, and the side \(\overline{\mathbf{B C}}\) passes through the point (2/3, 2/3). If ABOC is a rhombus, where O is the origin, find the equation of \(\overline{\mathbf{B C}}\) and also the coordinates of A.
Answer:
Let the coordinates of C be (a, 0) so that the length of the side of the rhombus is ‘a’
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 59
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 60
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 61

Question 26.
Find the equation of the lines represented by the following equations.
(a) 4x2 – y2 = 0
Solution:
4x2 – y2 = 0
or, (2x + y)(2x – y) = 0
∴ 2x + y = 0 and 2x – y = 0 are the two separate lines.

(b) 2x2 – 5xy – 3y2
Solution:
2x2 – 5xy – 3y2
or, 2x2 – 6xy + xy – 3y2 = 0
or, 2x(x – 3y) + y(x – 3y) = 0
or, (x – 3y)(2x + y) = 0
∴ x – 3y = 0 and 2x + y = 0 are the two separate lines.

(c) x2 + 2xy sec θ + y2 = 0
Solution:
x2 + 2xy sec θ + y2 = 0
∴ a = 1, b = 2y sec θ, c = y2
x = \(\frac{-b \pm \sqrt{b^2-4 a c}}{2 a}\)
= \(\frac{2 y \sec \theta \pm \sqrt{4 y^2 \sec ^2 \theta-4 y^2}}{2}\)
= \(\frac{-2 y \sec \theta \pm 2 y \tan \theta}{2}\)
= y (- sec θ ± tan θ)
∴ x = y (- sec θ + tan θ) and x – y (- sec θ – tan θ) are the two separate lines.

(d) 3x2 + 4xy = 0
Solution:
3x2 + 4xy = 0
or x (3x + 4y) = 0
∴ x = 0 and 3x + 4y = 0 are the two separate lines.

Question 27.
From the equations which represent the following pair of lines.
(a) y = mx; y = nx
Solution:
y – mx = 0, y – nx = 0
or (y – mx) (y – nx) = 0
or, y2 – nxy – mxy + mnx2 = 0
or, y2 – xy (m + n) + mnc2 = 0 which is the equation of a pair of lines.

(b) y – 3x = 0 ; y + 3x = 0
Solution:
y – 3x = 0, y + 3x = 0
∴ (y – 3x) (y + 3x) = 0
or, y2 – 9x2 = 0 which is the equation of a pair of lines.

(c) 2x – 3y + 1 = 0 ; 2x + 3y + 1 = 0
Solution:
2x – 3y + 1 = 0; 2x + 3y + 1 =0
or, (2x – 3y + 1)(2x + 3y + 1) = 0
or, (2x + 1)2 – 9y2 = 0
or, 4x2 + 1 + 4x – 9y2 = 0
or, 4x2 – 9y2 + 4x + 1= 0 which represents a pair of lines.

(d) x = y. x + 2y + 5 = 0
Solution:
x = y, x + 2y + 5 = 0
∴ (x – y) (x + 2y + 5) = 0
or, x2 + 2xy + 5x – xy – 2y2 – 5y =0
or, x2 – 2y2 + xy + 5x – 5y = 0 which represents a pair of lines.

Question 28.
Which of the following equations represents a pair of lines?
(a) 2x2 – 6y2 + 3x +  y + 1 = 0
Solution:
a = 2, b = -6, 2g = 3
2f = 1, c = 1
∴ g = \(\frac{3}{2}\), f = \(\frac{1}{2}\), h = 0
∴ abc + 2fgh – ah2 – bg2 – ch2
= 2(-6). 1 + 2 × \(\frac{1}{2}\) × \(\frac{3}{2}\) – 0 – (-6) × \(\frac{9}{4}\) – 1 × 0
= -12 + \(\frac{3}{2}\) + \(\frac{27}{2}\) = \(\frac{6}{2}\) = 3 ≠ 0
∴ The given equation does not represent a pair or lines.

(b) 10x2 – xy – 6y2 – x + 5y – 1 = 0
Solution:
a = 10. 2h = 1
B = -6, 2g = -1
2f = 5. C= -1
∴ h = –\(\frac{1}{2}\), g = –\(\frac{1}{2}\) , f = \(\frac{5}{2}\)
∴ abc + 2fgh – ah2 – bg2 – ch2
= 10(-6)(-1) + 2 × \(\frac{5}{2}\) × (-\(\frac{1}{2}\)) × (-\(\frac{5}{2}\)) – 10 × \(\frac{2.5}{4}\) – (-6)\(\frac{1}{4}\) – (-1)\(\frac{1}{4}\)
= 60 + \(\frac{5}{4}\) – \(\frac{250}{4}\) + \(\frac{6}{4}\) + \(\frac{1}{4}\)
= \(\frac{240+5+6-250+1}{4}=\frac{2}{4}\)
∴ The given equation does not represent a pair of lines.

(c) xy + x + y + 1 = 0
Solution:
xy + x + y + 1= 0
or, x(y + 1) + 1(y + 1 ) = 0
or (y + 1 )(x + 1) =0
∴ x + 1 = 0
and y + 1 = 0 are the two separate lines,
∴ The given equation represents a pair of lines.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 29.
For what value of λ do the following equations represent pair of straight lines?
(a) λx2 + 5xy – 2y2 – 8x + 5y – λ = 0
Solution:
λx2 + 5xy – 2y2 – 8x + 5y – λ = 0
∴ a = λ, 2h = 5, b = -2, 2g = -8
2f = 5, c = -1
∴ h = \(\frac{5}{2}\), g = -4, f = \(\frac{5}{2}\)
As the given equation represent a pair of lines, we have abc + 2fgh – ah2 – bg2 – ch2 = 0
or, λ(-2)(-λ) + 2. \(\frac{5}{2}\) (-4). \(\frac{5}{2}\) -λ × \(\frac{25}{4}\) – (-2) (-4)2 – (-λ) × \(\frac{25}{4}\) = 0
or, 2λ2 – 50 – \(\frac{25 λ }{4}\) + 32 + \(\frac{25 λ }{4}\) = 0
or, 2λ2 = 18 or, λ2 = 9
λ = ±3

(b) x2 – 4xy – y2 +6x + 8y + λ = 0
Solution:
Here a = 1, 2h = -1, b = -1, 2g = 6, 2f = 8, c = τ
As the given equation represent a pair of lines, we have
abc + 2fgh – af2 – bg2 – ch2 = 0
⇒ (-1) τ + 2.4.3 (-2) – 1. 42 – (-1). 32 – τ(-2)2 = 0
⇒ -τ – 48 – 16 + 9 – 4τ = 0
⇒ -5τ – 55 = 0 ⇒ τ = -11

Question 30.
(a) Obtain the value of λ for which the pair of straight lines represented by 3x2 – 8xy + λy2 = 0 are perpendicular to each other.
Solution:
3x2 – 8xy + λy2 = 0
∴ a = 3. 2h = -8, b = λ
As the pair of lines are perpendicular to each other, we have a + b = 0.
or, 3 + λ = 0 – or, λ = -3

(b) Prove that a pair of lines through the origin perpendicular to the pair of lines represented by px2 – 2qxy + ry2 = 0 is given by rx2 – 2qxy + py2 = 0
Solution:
px2 – 2qxy + ry2 = 0
∴ a = p, b = 2qy, c = ry2
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 62

(c) Obtain the condition that a line of the pair of lines ax2 + 2hxy + by2 = 0,
(i) Coincides with
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 63

(ii) is perpendicular to, a line of the pair of lines px2 + 2qxy + ry2 = 0
Solution:

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 64

Question 31.
Find the acute angle between the pair of lines given by :
(a) x2 + 2xy – 4y2 = 0
Solution:
x2 + 2xy – 4y2 = 0
∴ a=1, 2h = 2, b = -4
∴ tan θ = \(\frac{\pm 2 \sqrt{h^2-a b}}{a+b}=\frac{\pm 2 \sqrt{1+4}}{1-4}\)
\(=\pm \frac{2 \sqrt{5}}{-3}=\mp \frac{2 \sqrt{5}}{3}\)
∴ The acute angle between the pair of lines is tan-1 \(\frac{2 \sqrt{5}}{3}\)

(b) 2x2 + xy – 3y2 + 3x + 2y + 1 = 0
Solution:
2x2 + xy – 3y2 + 3x + 2y + 1 = 0
∴ a = 2, 2h = 1, b = -3, 2g = 3 2f= 2, c = 1.
tan θ = \(\frac{\pm 2 \sqrt{h^2-a b}}{a+b}\)
\(=\pm \frac{2 \sqrt{\frac{1}{4}+6}}{2-3}=\pm \frac{2 \times 5}{2(-1)}\) = ± 5
∴ The acute angle is tan-1 5

(c) x2 + xy – 6y2 – x – 8y – 2 = 0
Solution:
Given Equation is x2 + xy – 6y2 – x – 8y – 2 = 0
here a = 1, 2h = 1, b = -6 thus if 0 is the acute angle between two lines then
tan θ = \(=\left|\frac{2 \sqrt{h^2-a b}}{a+b}\right|=\left|\frac{2 \sqrt{\frac{1}{4}+6}}{-5}\right|\)
= \(\left|\frac{2 \times 5}{-10}\right|\) = 1
∴ θ = 45°

Question: 32.
Write down the equation of the pair of bisectors of the following pair of lines :
(a) x2 – y2 = 0 ;
Solution:
x2 – y2 = 0
∴ a = 1, b = -1, h = 0
∴ The equation of the bisectors of the angles between the pair of lines are \(\frac{x^2-y^2}{a-b}=\frac{x y}{h}\)
or, \(\frac{x^2-y^2}{1+1}=\frac{x y}{0}\)
or, xy = 0

(b) 4x2 – xy – 3y2 = 0
Solution:
4x2 – xy – 3y2 = 0
∴ a = 4, 2h = -1, b = -3
∴ Equation of the pair of bisectors are \(\frac{x^2-y^2}{(a-b)}=\frac{x y}{h}\)
or, \(\frac{x^2-y^2}{7}=\frac{x y}{\left(-\frac{1}{2}\right)}\)
or, x2 – y2 = -14xy
or, x2 + 14xy – y2 = 0

(c) x2 cos θ + 2xy – y2 sin θ = 0
Solution:
x2 cos θ + 2xy – y2 sin θ = 0
∴ a = cos θ, 2h = 2, b = – sin θ
∴ Equation of the pair of bisectors are \(\frac{x^2-y^2}{a-b}=\frac{x y}{h}\)
or, \(\frac{x^2-y^2}{\cos \theta+\sin \theta}=\frac{x y}{1}\)
or, x2 – y2 = xy(cos θ + sin θ)

(d) x2 – 2xy tan θ – y2 = 0
Solution:
x2 – 2xy tan θ – y2 = 0
∴ a = 1, 2h = -2 tan θ, b = -1
∴ Equation of the pair of bisectors are \(\frac{x^2-y^2}{2}=\frac{x y}{-\tan \theta}\)
or, x2 – y2 = 2xy cot θ
or, x2 + 2xy cot θ – y2 = 0

Question 33.
If the pair of lines represented by x2 – 2pxy – y2 = 0 and x2 – 2qxy – y2 = 0 be such that each pair bisects the angle between the other pair, then prove that pq = -1.
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b) 65

Question 34.
Transform the equation: x2 + y2 – 2x – 4y + 1 = 0 by shifting the origin to (1, 2) and keeping the axes parallel.
Solution:
x2 + y2 – 2x – 4y + 1 = 0     ……(1)
Let h = 1, k = 2
Taking x’ + h and y = y’ + k we have
(x’ + h)2 + (y’ + k)2 – 2(x’ + j) -4(y’ + k) + 1=0
or, (x + 1)2 + (y’ + 2)2 – 2(x’ + 1) – 4(y’+ 2) + 1=0
or, x‘2 + 1 + 2x’ + y‘2 + 4 – 4y’ – 2x’ – 2 – 4y’- 8 + 1 = 0
or, x‘2 + y’2 – 4 = 0
∴ The transformed equation is x2 + y2 = 4

Question 35.
Transform the equation: 2x2 + 3y2 + 4xy – 12x – 14y + 20 = 0. When referred to parallel axes through(2, 1).
Solution:
2x2 + 3y2 + 4xy – 12x – 14y + 20 = 0
Let h = 2, k = 1
Taking x = x’ + 1 and y = y’ + 1
we have
2(x’ + 2)2 + 3(y’ + 1)2 + 4(x’ + k)(y’ + 1) – 12 (x’ + 2)- 14 (y’ + 1) + 20 = 0
or, 2x‘2 + 8 + 8x’ + 3 + 6y’ + 3y’2 + 4x’y’ + 4x’ + 8y’ + 8 – 12x’ – 14y’ – 18 = 0
or, 2x‘2 + 3y’2 + 4x’y’ + 1=0
The transformed equation is
2x2 + 3y2 + 4xy + 1 = 0

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 11 Straight Lines Ex 11(b)

Question 36.
Find the measure of rotation so that the equation x2 – xy + y2 = 5 when transformed does not contain xy- term.
Solution:
x2 – xy + y2 = 5
Taking x = x’ cos α – y’ sin α
y = x’ sin α – y’ cos α
We get (x’ cos α – y’ sin α)2 – (x’ cos α – y’ cos α) (x’ sin α + y’ cos α) + (x’ sin α + y’ cos α)2 = 5
⇒ x‘2 cos2 α + y‘2 sin2 α – 2x’y sin α.
cos α – x‘2 sin α. cos α – x’y cos2 α + x’y’ sin2 α + y‘2 sin α. cos α + x‘2 sin2 α + y‘2 cos2 α + 2x’y’ sin α cos α = 5
Given that the transformed equation does not xy term.
Hence the co-efficient of x’y’ is zero.
That is sin2 α – cos2 α = 0
⇒ sin2 α = cos2 α
⇒ tan2 α = 1 ⇒ tan α = 1 ⇒ α= 45°

Question 37.
What does the equation x + 2y – 10 =0 become when the origin is changed to (4, 3)?
Solution:
x + 2y – 10 = 0
Let h = 4, k = 3
Taking x = x’ + 4, y = y’ + 3
we have x’ + 4 + 2 (y’ + 3) – 10 = 0
or, x + 2y’ = 0
∴ The transformed equation is x + 2y = 0.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 11 Solutions CHSE Odisha Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Exercise 8(c)

Question 1.
Compute the following :
(i) 12C3
Solution:
12C3 = \(\frac{(12) !}{3 ! 9 !}=\frac{12 \cdot 11 \cdot 10}{3 \cdot 2}\) = 220

(ii) 15C12
Solution:
15C12 = \(\frac{(15) !}{(12) ! 3 !}=\frac{15 \cdot 14 \cdot 13}{3 \cdot 2}\)
= 5.7.13 = 455

(iii) 9C4 + 9C5
Solution:
9C4 + 9C5 = \(\frac{9 !}{4 ! 5 !}+\frac{9 !}{5 ! 4 !}\)
\(=\frac{9 \cdot 8 \cdot 7 \cdot 6}{4 \cdot 3 \cdot 2 \cdot 1}\) × 2 = 252

(iv) 7C3 + 6C4 + 6C3
Solution:
7C3 + 6C4 + 6C3 = 7C3 + 6C4 + 6C4-1
= 7C3 + 6+1C4 = 7C3 + 7C4
(∴ ncr + nCr-1– = n+1cr)
= 7C4 + 7C4-1 = 7+1C4
= 8C4 = \(\frac{8 !}{4 !(8-4) !}=\frac{8 \cdot 7 \cdot 6 \cdot 5}{4 \cdot 3 \cdot 2 \cdot 1}\) = 70

(v) 8C0 + 8C1 + …….. + 8c8
Solution:
8C0 + 8C1 + …….. + 8c8 = 28 = 256

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Question 2.
Solve :
(i) nC4 = nC11 ;
Solution:
nC4 = nC11 ;  (∴ n = 4 + 11 = 15)

(ii) 2nC3 : nC3 = 44: 5
Solution:
2nC3 : nC3 = \(\frac{44}{5}\)
⇒ \(\frac{2 n !}{2 n-3 !} / \frac{n !}{n-3 !}=\frac{44}{5}\)
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Question 3.
Find n and r if nPr = 1680, nCr = 70.
Solution:
nPr = 1680, nCr = 70
∴ \(\frac{{ }^n \mathrm{P}_r}{{ }^n \mathrm{C}_r}=\frac{1680}{70}\)
or, r ! = 24 = 4!
∴ r = 4
Again, nCr = 70 or nC4 = 70
or, \(\frac{n !}{4 !(n-4) !}=70\)
or, n(n – 1) (n – 2) (n – 3)
= 70 × 4! = 7 × 10 × 4 × 3 × 2
= 8 × 7 × 6 × 5
or, n(n – 1) (n – 2) (n – 3)
or, 8(8 – 1) (8 – 2) (8 – 3)
∴ n = 8

Question 4.
How many diagonals can an n-gon(a polygon with n sides) have?
Solution:
A polygon of n – sides has n vertices.
∴ The number of st. lines joining the n-vertices is nC2.
∴ The number of diagonals is nC2 – n
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c) 1

Question 5.
If a set A has n elements and another set B has m elements, what is the number of relations from A to B?
Solution:
If |A| = n, |B| = m
then |A × B| = mn
∴ The number of possible subsets of
A × B = 2mn
∴ The number of relations from A to B is 2mn.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Question 6.
From five consonants and four vowels, how many words consist of three consonants and two vowels?
Solution:
Words of consisting of 3 consonants and 2 vowels are to be formed from five consonants and 4 vowels.
∴ The number of ways = 5C3 × 4C2
Again, 5 letters can be arranged among themselves in 5! ways.
∴ The total number of ways
= 5C3 × 4C2 × 5! = 10 × 6 × 120 = 7200.

Question 7.
In how many ways can a committee of four gentlemen and three ladies be formed out of seven gentlemen and six ladies?
Solution:
A committee of 4 gentlemen and 3 ladies is to be formed out of 7 gentlemen and 6 ladies.
∴ The number of ways in which the committee can be formed.
7C4 × 6C3 = \(\frac{7 \cdot 6 \cdot 5}{3.2} \times \frac{6 \cdot 5 \cdot 4}{3 \cdot 2}\) = 700

Question 8.
A bag contains 4 black and 5 white balls out of which 6 balls are drawn arbitrarily. In how many ways can this be done? Find also the number of ways such that at least 3 black balls can be drawn.
Solution:
A bag contains 4 black and 5 white balls out of which 6 balls are drawn arbitrarily.
∴ The number of ways in which balls are drawn \({ }^9 \mathrm{C}_6=\frac{9 \cdot 8 \cdot 7}{3 \cdot 2 \cdot 1}\) = 84 as the total number of balls is 9. If at least 3 black balls are drawn, then the drawing can be made as follows.

Black(4) White(5)
3 3
4 2

The number of ways in which at least 3 black balls are drawn
= (4C3 × 5C3) + (4C4 × 5C2)
= (4 × 10) + (1 × 10) = 50

Question 9.
How many triangles can be drawn by joining the vertices of a decagon?
Solution:
A decagon has 10 vertices and 3 noncollinear points are required to be a triangle.
∴ The number of triangles formed by the joining of the vertices of a decagon is
10C3 = \(\frac{10 !}{3 ! 7 !}=\frac{10 \cdot 9 \cdot 8}{3 \cdot 2 \cdot 1}\) = 120

Question 9.
How many triangles can be drawn by joining the vertices and the center of a regular hexagon?
Solution:
A regular hexagon has six vertices. Triangles are to be formed by joining the vertices and center of the hexagon. So there is a total of 7 points. So the number of triangles formed.
7C3 = \(\frac{7 !}{3 ! 4 !}=\frac{7 \cdot 6 \cdot 5}{3 \cdot 2 \cdot 1}\) = 35
As the hexagon has 3 main diagonals, which pass through the center hence can not form 3 triangles.
∴ The required number of triangles 35 – 3 = 32

Question 11.
Sixty points lie on a plane, out of which no three points are collinear. How many straight lines can be formed by joining pairs of points?
Solution:
Sixty points lie on a plane, out of which no. 3 points are collinear. A straight line required two points. The number of straight lines formed by joining 60 points is
60C2 = \(\frac{60 !}{2 \times 58 !}=\frac{60 \times 59}{2}\) = 1770

Question 12.
In how many ways can 10 boys and 10 girls sit in a row so that no two boys sit together?
Solution:
10 boys and 10 girls sit in a row so that no two boys sit together. So a boy is to be seated between two girls or at the two ends of the row. So the boys are to be sitted in 11 positions in 11C10 ways. Again 10 boys and 10 girls can be arranged among themselves in 10! and 10! ways respectively.
∴ The total number of ways = 11C10 × 10! × 10! = (11)! × (10)!

Question 13.
In how many ways can six men and seven girls sit in a row so that the girls always sit together?
Solution:
Six men and seven girls sit in a row so that the girls always sit together. Considering the 7 girls as one person, there are a total of 7 persons who can sit in 7! ways. Again the 7 girls can be arranged among themselves in 7! ways.
∴ The total number of arrangements
= 7! × 7!
= (7!)2

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Question 14.
How many factors does 1155 have that are divisible by 3?
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c) 2
∴ In order to be a factor of 1155 divisible by 3, we have to choose one or two of 5, 7, and 11 along with 3 or 3 alone.
∴ The number of ways = 3C1 + 3C2 + 3C0 = 23 – 1 = 7
∴ The number of factors is 7 excluding 1155 itself.

Question 15.
How many factors does 210 have?
Solution:
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c) 3
∴ We can choose at least one 2, 3, 5, or 7  to be a factor of 210.
∴ The number of factors.
= 4C1 + 4C2 + 4C3 + 4C4 = 24 – 1 = 15
∴ The number of factors is 210 is 15. (Including 215 itself and excluding 1).

Question 16.
If n is a product of k distinct primes what is the total number of factors of n?
Solution:
n is a product of k distinct primes.
∴ In order to be a factor, of n, we have chosen at least one of k distinct primes.
∴ The number of ways = kC1 + kC2 + ……… kCk-1 = 2k  – 1 – 1
∴ The number of factors of n is 2k – 2.
(Excluding 1 as 1 is not prime. It is also not include n.)

Question 17.
If m has the prime factor decomposition P1r1, P2r2 ….. Pnrn, what is the total number of factors of m (excluding 1)?
Solution:
m has the prime factor decomposition P1r1, P2r2 ….. Pnrn,
∴ m = P1r1, P2r2 ….. Pnrn,
P1 is a factor of m which occurs r1 times. Each of the factors P1r1 will give rise to (r1 + 1) factors.
Similarly
P2r2 gives (r2 + 1) factors and so on.
∴ The total number of factors (r1 + 1) (r2 + 1) ….. (rn + 1) – 1 (including m).

Question 18.
If 20! were multiplied out, how many consecutive zeros would it have on the right?
Solution:
If 20! were multiplied out, then the number of consecutive zeros on the right is 4. due to the presence of 4 x 5, 10, 14 x 15,20.

Question 19.
How many factors of 10,000 end with a 5 on the right?
Answer:
We have 1000 = 24 × 54 The factors of 10000 ending with 5 are 5, 5 × 5 = 25, 5 × 5 × 5 = 125
5 × 5 × 5 × 5 = 625
∴ There are 4 factors ending With 5.

Question 20.
A man has 6 friends. In how many ways can he invite two or more to a dinner party?
Solution:
A man has 6 friends. He can invite 2 or more of his friends to a dinner party.
∴ He can invite 2, 3, 4, 5, or 6 of his friends in
6C2 + 6C3 + 6C4 + 6C5 + 6C6 = 266C06C1
= 64 – 7 = 57 ways.

Question 21.
In how many ways can a student choose 5 courses out of 9 if 2 courses are compulsory?
Solution:
A student is to choose 5 courses out of 9 in which 2 courses are compulsory. as 2 courses are compulsory, he is to choose 3 courses out of 7 courses in 7C3 = 35 ways.

Question 22.
In how many ways can a student choose five courses out of the courses? C1, C2, …………. C9 if C1, C2 are compulsory and C6, C8 cannot be taken together?
Solution:
A student chooses five courses out of the courses? C1, C2, …………. C9 if C1, C2 are compulsory and C6, C8 cannot be taken together.
∴ He is to choose 3 courses out of C3, C4, ………… ,C8, C9.
Without taking any restrictions 3 courses out of C3, C4, …… C9, i.e. from 7 courses in 7C3 ways. If C6, C8 are taken together then one course only to be choosen from C3, C4, C5, C7, C9 by 5C1 ways. Hence required number of ways.
= 7C35C1
= \(\frac{7 \times 6 \times 5}{3 \times 2 \times 1}\) – 5
= 35 – 5 = 30 ways.

CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c)

Question 23.
A cricket team consisting of 11 players is to be chosen from 8 batsmen and 5 bowlers. In how many ways can the team be chosen so as to include at least 3 bowlers?
Solution:
A cricket team consisting of 1 1 player is to be chosen from 8 batsmen and 5 bowlers, as to include at least 3 bowlers.
The selection can be made as follows :

Batsmen(8) Bowlers(5)
8 3
7 4
6 5

The number of selections is
(8C8 × 5C3) + (8C7 × 5C4) + (8C6 × 5C5)
= (1 × 10) + (8 × 5) + (28 × 1)
= 10 + 40 + 28 = 78

Question 24.
There are n + r points on a plane out of which n points lie on a straight line L and out of the remaining r points that lie outside L, no three points are collinear. What is the number of straight lines that can be formed by joining pairs of their points?
Solution:
There are n + r points on a plane out of which n points are collinear and out of which r points are not collinear.
∴ We can form a straight line by joining any two points.
n-collinear points form one line and r-non-collinear points form rC2 lines.
Again, each of the r non-collinear points when joined to each of the noncollinear points, forms n lines.
∴ The number of such limes is r x n.
∴ The total number of lines
CHSE Odisha Class 11 Math Solutions Chapter 8 Permutations and Combinations Ex 8(c) 4

Question 25.
There are 10 books in a shelf with different titles; five of these have red covers and others have green covers. In how many ways can these be arranged so that the red books are placed together?
Solution:
There are 10 books in a shelf with different titles, 5 of these are red covers and others are green covers considering 5 red-covered books as one book, we have a total of 6 books which can be arranged in 6! ways. The five red cover books are arranged among themselves in 5! ways.
∴ The total number of arrangements
= 5! x 6!

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Poem 2 भाति मे भारतम् Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. _________ भाति मेऽनारतं भारतम् ।
(मानसे, भूतले, मण्ड़ले)
Answer:
भूतले

2. भूतले भाति मेऽनारतं _________ ।
(भारतम्, कोशल:, गुर्जर:)
Answer:
भारतम्

3. पावनं _________ उद्घोषयत् भारतं भाति ।
( चैतन्यम्, भावनम्, विश्वबन्धुत्वम् )
Answer:
विश्वबन्धुत्वम्

4. विश्ववन्द्यैः चरित्रैः _________ पावयत् भारतं भाति ।
(भुबं, दिवं, जगत्)
Answer:
जगत्

5. विश्ववन्द्यैः _________ जगत् पावयत् भारतं भाति ।
(चरित्रैः, पवित्रैः, महद्भिः )
Answer:
चरित्रैः

6. विश्वमेकं _________ समालोकयद् ।
(संसारं, परिवार, कुटुम्ब )
Answer:
कुटुम्ब

7. यद्धि. _________ सदप्यस्त्यभिन्नं सदा ।
(अन्नं, भिन्नं, अन्यं)
Answer:
भिन्नं

8. _________ मार्गं भणन्ति आगमाः ।
( धर्मस्य, अर्थस्य, मोक्षस्य )
Answer:
मोक्षस्य

9. मोक्षस्य मार्गं भणन्ति _________ ।
(निगमा:, आगमाः, सुगमा : )
Answer:
आगमाः

10. ज्ञानमास्ते च भार: _________ वै विना ।
(कर्म, करणं, क्रियां)
Answer:
क्रियां

11. जाह्नवी – चन्द्रभागा-जलैः _________ ।
(लालितम्, भावितम्, पावितम् )
Answer:
पावितम्

12. शुभ्रहमाद्रि – हासप्रभा _________ ।
(पूरितम्, पूजितम्, अन्वितम्)
Answer:
पूजितम्

13. विद्युदुत्पादने त्रैल _________ ।
(अन्वेषणे, संशोधने, निष्पादने)
Answer:
संशोधने

14. _________ चिकित्सालयस्थापनैः ।
(शल्यशोधं, छिद्रजालं, रोगजालं)
Answer:
रोगजालं

15. _________ वियन्मण्डले स्थापयत् भारतं भूतले भाति ।
(वाणभट्टं, सूर्यभट्ट, आर्यभट्टं)
Answer:
आर्यभट्ट

16. _________ भूमिगर्भेऽणुशक्तिं किरत् ।
(पोखरण, आजमेर, चान्दिपुरम् )
Answer:
पोखरण

17. _________ अणुं सन्ततं प्रेरयत् भूतले भारतं भाति ।
(मैत्रिकार्येषु, प्रीतिकार्येषु, शान्तिकार्येषु)
Answer:
शान्तिकार्येषु

18. राष्ट्रभाषायुतं _________ भारतम् ।
(तावकं, मामकं, मे)
Answer:
मामकं

19. कालिदासेन _________ संद्योतितम् ।
(व्यासेन, रत्नाकरेण, भासेन )
Answer:
भासेन

20. हस्तिगुम्फामजन्तामलौरां _________ ।
(दधत्, लसत्, मण्डितम्)
Answer:
दधत्

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

21. निष्क्रियं पार्थमाश्वासयद् _________ ।
( सीतया, गीतया, कृपया )
Answer:
गीतया

22. स्वीयरूपेण तं च व्याघात् _________ ।
(कर्मठम्, पुण्यजम्, पापिष्ठम् )
Answer:
कर्मठम्

23. मृत्युपाशं च _________ सहर्षं धरन् ।
(शिरे, कण्ठे, हृदि )
Answer:
कण्ठे

24. येन _________ सदा शिक्ष्यते प्रेर्यते ।
( समाजं, राष्ट्र, विश्वं)
Answer:
विश्वं

25. गायतिक्रान्तदर्शी _________ चयः ।
( मुनीनां, कवीनां, मतीनां )
Answer:
कवीनां

26. मोदतां मे सदा _________ भारतम् ।
(पावनं, कुशलं, विशुद्धं)
Answer:
पावनं

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत-

1. किम्भूतं विश्ववन्धुत्वम् उद्घोषयत् भारतं भाति ?
Answer:
ପାବନମ୍ ।

2. पावनं किम् उद्घोषयत् भारतं भाति ?
Answer:
ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ ।

3. किम्भूतैः चरित्रैः जगत् पावयत् भारतं भाति ?
Answer:
ବିଶ୍ବବନ୍ଦ୍ୟଃ ।

4. अनारतं भारतं कुत्र भाति ?
Answer:
ଭୂତଳେ ।

5. मोक्षस्य मार्गं भणन्ति ?
Answer:
ଆଗମ ।

6. आगमाः मोक्षस्य किं भणन्ति ?
Answer:
ମାର୍ଗମ୍ ।

7. क्रियां विना किं भारः आस्ते ?
Answer:
ଜ୍ଞାନମ୍।

8. कां विना ज्ञानं भारः आस्ते ?
Answer:
କ୍ରିୟାମ୍ ।

9. जाह्नवी – चन्द्रभागा-जलैः किं पावितम् ?
Answer:
ଭାରତମ୍।

10. भानुजा – नर्मदा – वीचिभिः किं लालितम् ?
Answer:
ଭାରତମ୍।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

11. किम् अर्वुदारावलीश्रेणीसंपूजितम् ?
Answer:
ଭାରତମ୍।

12. चिकित्सालयस्थापनै: किम् उन्मूलयत् भारतं भाति?
Answer:
ରୋଗଜାଲମ୍ ।

13. औषधोत्पादनै: किम् उन्मूलयत् भारतं भाति ?
Answer:
ରୋଗଜାଲମ୍ ।

14. शल्यशोधै: किम् उन्मूलयत् भारतं भाति ?
Answer:
ରୋଗଜାଲମ୍ ।

15. वियन्मण्डले किं स्थापयत् भूतले भारतं भाति ?
Answer:
ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟମ୍ ।

16. पोखरण्-भूमिगर्भे किं किरत् भूतले भारतं भाति ?
Answer:
ଅଣୁଶକ୍ତିମ୍ ।

17. कीदृक्कार्येषु अणुं सन्ततं प्रेज्यत् भूतले भारतं भाति ?
Answer:
ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଷୁ ।

18. सेतुबन्धं कुत्र वर्तते ?
Answer:
ରାମେଶ୍ଵରେ

19. सूर्यमन्दिर कुत्र वर्तते ?
Answer:
କୋଣାର୍ଥେ ।

20. ‘ओनम्’ पर्व कुत्र पालयते ?
Answer:
କେରଳେ ।

21. श्रीहरि: निष्क्रियं पार्थं कया आश्वासयत् भारतं भाति ?
Answer:
ଗୀତୟା ।

22. कुत्र श्रीहरि: निष्क्रियं पार्थम् आश्वासयत् ?
Answer:
କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରମଧେ ।

23. ‘क: मृत्युपाशं कण्ठे सहर्षं धरन् अमरत्वं गतः ?
Answer:
ଭକ୍ତସିଂହଃ ।

24. किम्भूतं भारतं सदा मोदताम् ?
Answer:
ପାବିନମ୍ ।

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/ पज्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. भारतं काभि: नदीभि: भाति ?
Answer:
ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ନଦୀମାତୃକାୟା ଦେଶଃ । ଭାରତେ ବହବ ସୁଜଳା ସରିତଃ ଶୋଭନ୍ତେ । ତାସୁ ସୁବିଖ୍ୟାତା ଜହୁ କନ୍ୟା ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରା ପାପନାଶିନୀ ଚ ଭବତି । ତଥୈବ ଯମୁନା, ନର୍ମଦା, ସିନ୍ଧୁ, ଗୋଦାବରୀ, କାବେରୀ, ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା, ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା, ବିପାଶା ଇତ୍ୟାଦୟ ପବିତ୍ରା ନଦ୍ୟ ବହନ୍ତି । ଏତାଭି ନଦୀଭି ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ସଦା ଭାତି । ପୂଜାବିଧୌ ସଂଳ୍ପକାଳେ ନଦୀନାମ୍ ଆବାହନଂ ଭବତି ।

2. चिकित्साविज्ञाने भारतस्य उन्नतिं वर्णयत ।
Answer:
ପ୍ରାଚୀନକାଳାଦାରଭ୍ୟ ଆଧୁନିକକାଳଂ ଯାବତ୍ ଚିକିତ୍ସାକ୍ଷେତ୍ରେ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ସମୁନ୍ନତମ୍ । ଚରକସୁଶ୍ରୁତୟୋଃ ଚିକିତ୍ସାପଦ୍ଧତିଃ ଅତୀବ ଆଦରଣୀୟଃ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି । ଚିକିତ୍ସାଳୟାନାଂ ସ୍ଥାପନେନ, ଔଷଧାନାମ୍ ଅନୁସନ୍ଧାନେନ ଉତ୍ପାଦନେନ ଚ, ସୁଶ୍ରୁତକାଳାଦାରଭ୍ୟ ଅଦ୍ୟପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶଲ୍ୟପଦ୍ଧତିମାଧମେନ ଚିକିତ୍ସୟା ବା ଉପଚାରେଣ, ନବୀନପଦ୍ଧତ୍ୟା ଚିକିସୟା ରୋଗନିରାକରଣେନ ଚ ପୃଥ‌ିବ୍ୟା ପ୍ରଶଂସନୀୟଂ ଭାରତଂ ସର୍ବଦୈବ ଶୋଭତେ ।

3. भारतं विविधभाषाभिः समृद्धम् – इत्यस्य उदाहरणं प्रदत्त ?
Answer:
ଭାଷାମାଂ ବୈଭବେନ ଭାରତଂ ସୁସମୃଦ୍ଧ ଭବତି । ଭାରତେ ବିବିଧା ଭାଷାଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଯଥା – ସଂସ୍କୃତଂ, ପ୍ରାକୃତଂ, ତାମିଲଂ, ତେଲୁଗୁ, କନ୍ନଙ୍‌, କୈରଳୀ, ବାଙ୍ଗଲାମ୍, ଔତ୍କଳୀ ବାଚମ୍ ଅନ୍ୟା ଚ ତାଂ ତାଂ ବ୍ରୁବଦ୍ ବର୍ଧତେ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାଯୁତଂ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ଭାଷାଭିଭିକସମୃଦ୍ଧି ଭାରତସ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।

4. अस्माकं देशः केन केन रामायणेन शेभते ?
Answer:
ଅସ୍ଵାକଂ ଦେଶ ବିବିଧନ ରାମାୟଣେନ ଶୋଭତେ । ବାଲ୍ମୀକି ବିରଚିତଂ ମୂଳସଂସ୍କୃତରାମାୟଣମ୍, କନ୍ନଡ଼ଭାଷାରଚିତଂ ପମ୍ପରାମାୟଣମ୍, ତାମିଲ୍‌ ଭାଷା ରଚିତଂ କମ୍ବରାମାୟଣମ୍, ଉତ୍କଳଭାଷାରଚିତଂ ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣମ୍, ବଙ୍ଗଭାଷାରଚିତଂ କୃତ୍ତିବାସରାମାୟଣମ୍ ଚ ତେରାଂ ପବିତ୍ରଧାରାଭିଂ ସର୍ବାନ୍‌ ଶ୍ରାବୟନ୍ତି ପବିତ୍ରୟନ୍ତି ଚ । ଏବଂଭୂତଃ ଦେଶଃ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ଶାଶ୍ଵତଂ ଶୋଭିତେ ।

5. भारतस्य नृत्यकलां सूचयत ?
Answer:
ଭାରତେଷୁ ବିଭିନ୍ନ ନୃତ୍ୟପରମ୍ପରା ସୂଚିତା । ପ୍ରମୁଖତୟା ଉତ୍କଳପ୍ରଦେଶେ ଓଡ଼ିଶୀନୃତ୍ୟ, ବନବାସିନାମ୍ ଆଦିବାସିନାଂ ଲୋକନୃତ୍ୟ, ଛଉନୃତ୍ୟ, ମଣିପୁରେ ମଣିପୁରୀନୃତ୍ୟ, ଉତ୍ତରଭାରତେ ପ୍ରଚଳିତଂ କଥକନୃତ୍ୟ, ଗୁର୍ଜରପ୍ରଦେଶେ ଗର୍ବାନୃତ୍ୟ, ଡାଣ୍ଡିଆନୃତ୍ୟ ଚ, ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶେ କୂଚିପୂଡ଼ିନୃତ୍ୟ, ପଞ୍ଜାବପ୍ରଦେଶେ ଗିନୃତ୍ୟ ଭାଙ୍ଗଡ଼ାନୃତ୍ୟ ଚ, କେରଳପ୍ରଦେଶେ କଥକଳୀନୃତ୍ୟ, ତାମିନାଡ଼ୁପ୍ରଦେଶ ଭାରତନାଟ୍ୟମ୍ ଇତି ନୃତ୍ୟାନାଂ ପ୍ରଚଳନଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । ଅନେନ ନୃତ୍ୟେନ ମମ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ଶୋଭତେ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

6. भक्तसिंहः कथम् अमरत्वं गतः ?
Answer:
ଏକଦା ପରିଧୀନସ୍ୟ ଭାରତସ୍ୟ ସ୍ଵତନ୍ତଡାନିମିତ୍ତମ୍ ଆମ୍ବକଳିଂ ପ୍ରଦାୟ ଭଗତସିଂହ ଇତି ଦେଶଭକ୍ତଃ ଯୁବକଃ ଅମରତ୍ଵ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ । ମାତୃଭୂମେ ବିପଦଜାଲିଂ ଉଚ୍ଛେଦୟନ୍ ଭକ୍ତସିଂହଃ ଇତି ଯୁବତଃ ସ୍ଵଜୀବନସ୍ୟ ବିନିମୟେନ ଅପି ଆଙ୍ଗଲଶାସକାନାଂ ବିତାଡ଼ନାର୍ଥେ ଯତ୍ନ କୃତବାନ୍ ! ମୃତ୍ୟୁପାଶଂ କଣ୍ଠେ ସହର୍ଷ ଧରନ୍ ଭକ୍ତସିଂହଃ ଅତ୍ର ଅମରତ୍ୱ ଗତଃ । ଏତାଦୃଶଃ ସୁପୁତ୍ର ଅସ୍ଵାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ଗର୍ବ ଗୌରବଂ ଚ ଭବତି ।

7. विश्वं भारतेन कथं शिक्ष्यते ?
Answer:
ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ଅଭୂତପୂର୍ବ ସ୍ବାଧୀନତାସଂଗ୍ରାମିଂ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ । ରକ୍ତପାତଂ ବିନା କୁତ୍ରାପି କଶ୍ଚିତ୍ ଦେଶଃ ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ସ୍ଵାଧୀନତାଂ ନ ପ୍ରାୟୋତି । ପରନ୍ତୁ ଭାରତମେବ ପୃଥ‌ିବ୍ୟାମ୍ ଏତାଦୃଶଂ ଭୂଖଣ୍ଡ ଯତ୍ର ରକ୍ତପାତଂ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତଂ ବିନା ମନ୍ଦସ୍ମିତା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ନାମ ସ୍ବାଧୀନତା ଆୟାତି । ଯେନ ବିଶ୍ଵ ସଦା ଶିଷ୍ୟତେ ପ୍ରେର୍ଯ୍ୟତେ ଚ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

8. भारते के के प्रसिद्धा: उत्सवा: सन्ति ?
Answer:
ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବାଃ । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶ ବିବିଧା ଉତ୍ସବାଃ ଋତୁ ଅନୁସାରଂ ମାସାନୁସାରଂ ଚ ପରିପାଳିତଂ ଭବତି । ବସନ୍ତେ ହୋଲୀଉତ୍ସବ, ଦୋଳୋତ୍ସବାଃ ବା, ଆଶ୍ୱିନମାସେ ଦଶହରାପର୍ବ, କାର୍ତ୍ତିକମାସେ ଦୀପାବଲ୍ୟୁସନଃ, ଆଶ୍ୱିନମାସେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପୂଜନାର୍ଥୀ କୋଜାଗରୀ ଉତ୍ସବ, ଦକ୍ଷିଣଭାରତେ ପୋଙ୍ଗଲ୍ ଇତି ଉତ୍ସବାଃ, ଶ୍ରାବଣମାସେ ଶ୍ରାବଣ୍ୟତ୍ସବ, ରକ୍ଷାବନ୍ଧନୋତ୍ସଦଃ ଚ, ପଞ୍ଜାବ-ହରିୟାଣାଦି ରାଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଲୋହଡ଼ୀ ଇତି ଉତ୍ସବାଃ, ରମଜାନ୍‌ମାସେ ‘ଇଦ୍’ ଇତି ଉତ୍ସବ, କେରଳରାଜ୍ୟ ‘ଓଣମ୍’ ଇତି ଉତ୍ସରଃ ପରିପାଲ୍ୟନ୍ତେ । ଏତାଦୃଶମ୍ ଉତ୍ସବମୁଖରଂ ମମ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशतापदै: अष्टाभि: वाक्यै: वा उत्तरं लिखत –

1. कथं विश्वम् एकं कुटुम्वं समालोकयत् भारतं भाति ?
Answer:
ଭାରତସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ଵମ୍ ଅଖଣ୍ଡତ୍ଵ ବିଭୂତଂ ଚ ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ରାଜତେ । ସମସ୍ତେ ଧରଣୀତଳେ ଭାରତଂ ହି ଏକମାତ୍ର ଭୂଖଣ୍ଡ ଯତ୍ ସମଗ୍ରସ୍ୟ ବିଶ୍ବସ୍ୟ ହେତୋ ଚିନ୍ତା ପ୍ରକଟିତା । ତସ୍ମାତ୍ କାରଣାତ୍ ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ ଉଦ୍‌ଘୋଷୟତି, ଜନସମୁଦାୟସ୍ୟ କୃତେ ରାମାଦୀନାଂ ସଚ୍ଚରିତ୍ରାଣା ବର୍ଣନଂ କୃତ୍ୱା ଧରିତ୍ରୀ ପବିତ୍ରୀ କରୋତି । ‘ବସୁଧୈବ କୁଟୁମ୍ବକମ୍’’ ଇତ୍ୟେବ ବାର୍ତ୍ତା ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ପ୍ରଚାରିତା ପ୍ରସାରିତା ଚ ଭବତି । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱମ୍ ଏବଂ କୁଟୁମିଂ ସମାଲୋକୟତ୍ବ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

2. भिन्नमपि भारतं केन रूपेण अभिन्नम् ?
Answer:
‘‘ବିବିଧତା ମଧ୍ୟ ଏକତା’’ – ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଭବତି । ବିଭିନ୍ନତ୍ୱ ଅପି ଭାରତସ୍ୟ ଅଭିନ୍ନତଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି । ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଭୂଖଣ୍ଡସ୍ୟ ଜନଃ ପରସ୍ପରଂ ବେଶଃ, ଭୂଷଣି, ଖାଦ୍ୟ, ପାନୀୟୈ, ପୂଜାପଦ୍ଧତିଭଃ, କ୍ରୀଡ଼ାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ବୈବିଧେନ ଉତ୍ସବାନାଂ ଭେଦଃ ଜୀବନୋପାୟୈ ଚ ଭିନ୍ନା ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ତେଷାମ୍ ଅନ୍ତଃକରଣେଷୁ ଭାରତୀୟତା ଏବ ବିରାଜତେ । ଏବଂ ବିବିଧେଷୁ ସହ ଅପି ଅଭିନଂ ସନ୍‌ ତନ୍ନାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

3. भारते के पर्वता: शेभन्ते ?
Answer:
‘ଭୂଭୃତ୍’ ଇତି ପର୍ବତସ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଶବ୍ଦ । ଅନେନ କାୟତେ ଯତ୍ ପର୍ବତଃ ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକୀଶୋଭା ଭବନ୍ତି । ପର୍ବତଃ ଭାରତସ୍ୟ ମହିମମଣ୍ଡିତାଂ ଶୋଭାଂ ପବିତ୍ରତାଂ ଚ ପ୍ରକଟୟନ୍ତି । ବିନ୍ଧ୍ୟ, ସହ୍ୟପର୍ବତଃ, ନୀଳପର୍ବତଃ ଇତ୍ୟାଦିଭିଃ ପର୍ବତଃ ବିଭୂଷିତଂ, ଶୁଭ୍ରହାସଦୀପ୍ରେନ ହିମାଳୟେନ ପୁନଃ ଅର୍ବୁଦାରାବଳୀପର୍ବତମାଳାଭି ଅନାରତଂ ପୂଜିତଂ ମେ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ମହାକବିକାଳିଦାସେନ କୁମାରସମ୍ଭବମ୍ ମହାକାବ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଯତ୍ – ‘ଅସ୍ତୁଭରସ୍ୟା ଦିଶି ଦେବତାତ୍ମା ହିମାଳୟ ନାମ ନଗାଧୁରାଜଃ ପୂର୍ବାପରତୋୟ ନିଧ୍ଵଗାହ୍ୟ ସ୍ଥିତାପୃଥ୍ବ୍ୟାମ୍ ଇବ ମାନଦଣ୍ଡ ।’’ ଇତି ।

4. भारतं कस्मिन् कस्मिन् विषये समर्थम् ?
Answer:
ନ କେବଳଂ ପ୍ରାଚୀନକାଳେ ଅପିତୁ ଆଧୁନିକକାଳେ ଭାରତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ରାଜତେ । ବିଦ୍ୟୁତଃ ଉତ୍ପାଦନେ, ମୃତ୍ତିକାଧଃସ୍ଥିତସ୍ୟ ତୈଳସ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନେ ବିଶୋଧନେ ଚ, ପ୍ରାକୃତିକବାଷ୍ପରୂପେଣ ଅଙ୍ଗାରରୂପେଣ ଚ ଇନ୍ଧନସ୍ୟ ଅନୁସନ୍ଧାନେ, ଲୌହସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନେ ପୁନଃ ଯନ୍ତ୍ରଣା ବିନିର୍ମାଣେ ଚ ଦେଶସ୍ୟାସ୍ୟା ଉନ୍ନତତରାଂ କୌଶଲଂ ସାମର୍ଥ୍ୟ ବା ଅସ୍ତି ଇତି ବିଶ୍ବବାସିନଃ ଜାନନ୍ତି । ଏତସ୍ମିନ୍ କ୍ଷେତ୍ରେ ଭାରତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ସର୍ବେ ଜାନନ୍ତି ଏବ । ଏତାଦୃଶଂ ସମୁଜ୍ଜ୍ବଳଂ ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ରାଜତେ ।

5. अणुशक्तिप्रयोगप्रभृतिषु भारतस्य नैपुण्यं प्रदर्शयत ।
Answer:
ଅତ୍ୟାଧୁନିକେ,ବିଜ୍ଞାନକ୍ଷେତ୍ରେ ଅପି ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଂ ଯାଦୃଶଂ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପ୍ରକଟୟତି ତଦେବ ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ଆଦୃତଃ ଭବତି । ଖଗୋଳ ବିଦ୍ୟାସୁ ନିପୁଣସ୍ୟ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟସ୍ୟ ନାମାନୁସାରଂ ନାମିତଃ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ଇତି ସ୍ଵାନକୌଶଳନିର୍ମିତଃ ଉପଗ୍ରହ ଭାରତୀୟୈ ବୈଜ୍ଞାନିକୈ ମହାକାଶେ ସ୍ଥାପିତଃ । ରାଜସ୍ଥାନମ୍ ଇତି ପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ‘ପୋଖରାନ୍’ ଇତି ମରୁପ୍ରାନ୍ତରେ ଭୂଗର୍ଭମଧେ ଅସ୍ମାକମ୍ ଅଣୁବୈଜ୍ଞାନିକଃ ଅଣୁଶକ୍ତିବିସ୍ଫୋରଣଂ କୃତମ୍ । ସଫଳତୟା ଅଣୁଶକ୍ତିପ୍ରୟୋଗପରୀକ୍ଷା କୃତା । ମାନବସମାଜସ୍ୟ କଲ୍ୟାଣାୟ ଅଣୁଖଣ୍ଡିଂ ସନ୍ତତଂ ନିୟୋଜୟତ୍ ମେ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ମହୀତଳେ ରାଜତେ ।

6. के कवयः भारतस्य गोरवम् अवर्द्धयन् ?
Answer:
ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ଭାରତୀବୈଭବଂ ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ରାଜତେ । କବୟଃ ସ୍ବରଚିତଂ କାବ୍ୟମ୍ ଅତ୍ର ଶ୍ରାବୟନ୍ତି । କବୟଃ କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶନଃ ଭବନ୍ତି । ପୁରାଣମୁନଃ ଆଦିକବି ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣକାବ୍ୟ, ବେଦବ୍ୟାସ୍ୱ ମହାଭାରତଂ ଚ, ରତ୍ନାକରଶ୍ଚ ‘ହରବିଜୟମ୍’ ନାମ ମହାକାବ୍ୟ ବିରଚ୍ୟ ଭାରତବର୍ଷ ବିଭୂଷିତଂ କୃତବର୍ଷେ । ତେଷା ରଚନାବଳୀମ୍ ଉପଜୀବ୍ୟ କାବ୍ୟରୂପେଣ ଗୃହୀତ୍ଵା ଅନ୍ୟ କବୟଃ ସ୍ଵକାବ୍ୟ ବିରଚିତମ୍ । କବିକୁଳଗୁରୁ କାଳିଦାସ, ହାସସ୍ଵରୂପଃ ଭାସ୍ୱ, ସର୍ବତନ୍ତ୍ରସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଳାପଃ କାଦମ୍ବରୀକାବ୍ୟରସପରିବେଷକଃ ବାଣଭଟ୍ଟ ଚ ଚେଷ୍ଟା କାବ୍ୟାଲୋକେନ ଦେଶଂ ସଂଦ୍ୟୋତିତଂ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟାନ୍ବିତଂ ଚ କୃତବନ୍ତଃ । ଏତେଷା କାବ୍ୟସମୃଦ୍ଧା ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ନିରନ୍ତରଂ ଶୋଭତେ ।

7. द्वारकाप्रभृतितीर्थानां नामानि लिखत ।
Answer:
ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ର ଭାରତମ୍ । ଅସ୍ଵାକଂ ଦେଶେ ପବିତ୍ରସ୍ଥାନାନି ତୀର୍ଥରୂପାଣି ବିରାଜନ୍ତେ । ଆକୁମାରୀହିମାଚଳପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମଗ୍ରଦେଶ ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ରାଣି ରାଜନ୍ତେ । ଗୁଜୁରାଟପ୍ରଦେଶସ୍ଥିତା ଦ୍ୱାରକା, ତାମିଲନାଡ଼ୁପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ରାମେଶ୍ଵରସ୍ୟ ସବିଧେ ସାଗରମଧ୍ୟେ ନିର୍ମତଃ ସେତୁବନ୍ଧଃ ଉତ୍କଳପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ପୁରୀସ୍ଥିତ ଭ।ଗଦତଃ ଜଗନ୍ନାଥସ୍ୟ ବଦରିକାକ୍ଷେତ୍ରମ୍ । ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ତିରୁପତୌ ତିରୁମଲାକ୍ଷେତ୍ରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବେଙ୍କଟେଶ ମନ୍ଦିରମ୍, ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ମଥୁରାୟାଂ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଜନ୍ମଭୂମି, ସୁପୀସମ୍ପ୍ରଦାୟସ୍ୟ ଖ୍ରୀଜ୍ୟମଇନୁଦ୍ଦିସ୍ତି ଦର୍ଘଶୋଭିତମ୍ ଆଜମେରକ୍ଷେତ୍ରମ୍ ତତଂ ଚ ସ୍ଥିତଂ ପାବନଂ ପୁଷ୍କରତୀର୍ଥମ୍, ପଞ୍ଜାବପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ଅମୃତସରଃ ଇତି ସ୍ଥାନେ ଶିଖଧର୍ମପୀଠମ୍ । ଏବମ୍ ଅନେକୈ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରେ ତୀର୍ଥେ ଚ ବିରାଜିତଂ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

8. भारतस्य विविधेषु क्षेत्रेषु पालितान् उत्सवान् परिचाययत ।
Answer:
ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବାଃ । ଧର୍ମପ୍ରାଣସ୍ୟ ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ବିଭିନ୍ନେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧା ମନେଜ୍ଞା ଉତ୍ସବାଃ ପରିପାଲ୍ୟନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଦୋଳୋତ୍ସବେନ ସହ ସମଗ୍ର ଭାରତେ ପରିପାଳିତଃ ହୋଲିକୋତ୍ସବାଃ, ମହିଷମର୍ଦ୍ଦିନୀଦୁର୍ଗତିନାଶିନୀ ଦୁର୍ଗା ଆଶ୍ୱିନମାସେ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷେ ସଂପୂଜିତା ଭବତି । ଜନାସ୍ତୁ ଆଶ୍ୱିନମାସସ୍ୟ ଶୁକ୍ଳଦଶମାଂ ତୀର୍ଥେ ଦଶହରା ଇତି ଉତ୍ସବଂ ସାନନ୍ଦ ସଗୌରବଂ ପାଳୟନ୍ତି । କାର୍ତ୍ତିକମାସେ ଚ ଦୀପାଲୋକସଜିତାଂ ଦୀପାବଳୀ ଇତି ଉତ୍ସବଂ ସମଗ୍ର ଦଶହରା ଇତି ଉତ୍ସବଂ ସାନନ୍ଦ ସଗୌରବଂ ପାଳୟନ୍ତି ।

କାର୍ତ୍ତିକମାସେ ଚ ଦୀପାଲୋକସଜିତାଂ ଦୀପାବଳୀ ଇତି ଉତ୍ସବଂ ସମଗ୍ର ତାମିଲନାଡ଼ୁ ପ୍ରଦେଶସ୍ୟ ନବବର୍ଷେତ୍ସବରୂପେଣ, ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶେ ଦକ୍ଷିଣଭାରତେ ଚ ପୋଙ୍ଗଲ୍‌ଇତି ଉତ୍ସବ ପରିପାଲ୍ୟତେ । ଶ୍ରାବଣପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଶ୍ରାବଣ୍ୟସମଃ, ରକ୍ଷାବନ୍ଧାନତ୍ସତଃ ବଳଭଦ୍ରଜନ୍ମୋତ୍ସବ ବା ପରିପାଲ୍ୟତେ । ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବ-ଭାରତୀୟା ଚ ଯଥା ଅଭ୍ୟୁ ସବଂ ପାଳୟନ୍ତ ତଥୈବ ପଞ୍ଜାବ-ହରିୟାଣାଦିରାଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଲୋହଡ଼ୀ ଇତି ଉତ୍ସବଂ, ରମଜାନ୍‌ମାସେ ‘ଇଦ୍‌’ ଇତି ଉତ୍ସବଂ, କେରଳରାଜ୍ୟ ଜନାଃ ‘ଓଲ୍‌ମ୍’ ଇତି ଉତ୍ସବଂ ପାଳୟନ୍ତି । ଅତଃ ଏତାଦୃଶମ୍ ଉତ୍ସବମୁଖରଂ ସମଭରାତମ୍ ଅନାରତଂ ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ବିରାଜତେ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

विश्वबन्धुत्वमुद्घोषयत्पावनं
विश्ववन्द्येश्चरित्रैर्जगत्पावयत् ।
विश्वमेकं कुटुम्बं समालोकयद्
भूतले भाति मेनारतं भारतम् ॥ १ ॥

ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ୱମୁଦ୍ଘେ।ଷୟତ୍ପାବନଂ
ବିଶ୍ୱବନ୍ଦ୍ୟଶ୍ଚ ରିତ୍ରୈର୍ଜଗତ୍ପାବୟତ୍ ।
ବିଶ୍ଵମେକଂ କୁଟୁମ୍ବୀ ସମାଲୋକୟଦ୍
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧ ॥

ଅନ୍ବୟ – ପାବନଂ ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ଵମୁଦ୍‌ଷୟତ୍, ବିଶ୍ୱବନ୍ଦ୍ୟ ଚରିତଃ ଜଗତ୍ ପାବୟତ୍, ବିଶ୍ବମ୍ ଏବଂ କୁଟୁମ୍ବ ସମାଲୋକୟତ୍, ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପାବନମ୍ = ପବିତ୍ର । ଉଦ୍‌ଘୋଷୟତ୍ = ଘୋଷଣା କରୁଥିବା । ଚରିତିଃ = ଚରିତ୍ରଦ୍ଵାରା । ଜଗତ୍ = ସଂସାର । ବିଶ୍ୱମ୍ = ପୃଥ‌ିବୀକୁ । କୁଟୁମ୍ବମ୍ = ପରିବାର । ସମାଲୋକୟତ୍ = ଦେଖୁଥ‌ିବା । ମେ = ମୋର । ଭୂତଳେ = ପୃଥ‌ିବୀରେ । ଅନାରତମ୍ = ଅବିରତ । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ପବିତ୍ର ବିଶ୍ୱବନ୍ଧୁତ୍ଵକୁ ଉଦ୍‌ଘୋଷଣ କରି, ବିଶ୍ଵବନ୍ଦିତ ଚରିତ୍ରଦ୍ଵାରା ସଂସାରକୁ ପବିତ୍ରିତ କରି ବିଶ୍ବକୁ ଏକ ପରିବାରଭାବେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରି ମୋର ଭାରତ ଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀ ପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଥଯଶା ଲବ୍ଧପ୍ରତିଷ୍ଠ କବି ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ କାବ୍ୟଭାଗାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ପଦ୍ୟ ଭାରତସ୍ୟ ଶୋଭା କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ଭାରତଦେଶସ୍ୟ ସ୍ଥାନଂ ତୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମେବ । କବି ଅମ୍ଳୀକଂ ଦେଶସ୍ୟ ପାବିଦ୍ର୍ୟ ବନ୍ଧୁତ୍ୱ ଚ ପ୍ରଦର୍ଶିତମ୍ । ‘ବସୁଧୈବ କୁଟୁମ୍ବକମ୍’ ଇତ୍ୟେବ ଭାବନା ଭାରତୀୟାନାଂ ଭବତି । ଅମ୍ଳୀକଂ ଦେଶଃ ପବିତ୍ର ବିଶ୍ୱବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ ଉଦ୍‌ଘୋଷୟତି, ଦେଶେଽସ୍ମିନ ମହାପୁରୁଷଚରତ୍ୟେ ଇୟଂ ଭୂମି ପବିତ୍ରିତଂ ଭବତି । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ମହତୀ ସଂସ୍କୃତିଃ କୁଟୁମ୍ବୀଭାବନା ଚ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵ ବିରାଜତେ । ଅନେନ ମାଧ୍ୟମେନ ମମ ଭାରତଦେଶଃ ବିଶ୍ଵ ରାଜତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥଯଶା ଲବ୍ଧପ୍ରତିଷ୍ଠ କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ କାବ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଆଲୋଚିତ ପଦ୍ୟରେ ଭାରତର ଶୋଭା କିଭଳି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଭାରତର ସ୍ଥାନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର । ଏହି ଦେଶରେ ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ଵର ଭାବନା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ର । ଏଠାରେ ଥ‌ିବା ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କର ପବିତ୍ର ଚରିତ୍ର ଏ ଭାରତଭୂଇଁକୁ ଅତୀବ ପବିତ୍ରିତ କରିଛି । ‘ବସୁଧୈବ କୁଟୁମ୍ବକମ୍’ – ଏହି ଭାବନାରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ବିଶ୍ବକୁ ଏକ କୁଟୁମ୍ବରୂପେ ଅବଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଭାରତର ଏଭଳି ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଛି । ଏଥ‌ିପାଇଁ ମୋର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭା ପାଉଛି । ସତରେ କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଭାବନା ଏକାନ୍ତ ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧି ବିଚ୍ଛେଦ – ବିଶ୍ୱବନ୍ଧୁତ୍ବ ମୁଦ୍‌ଷୟପ୍ଲାବନମ୍ = ବିଶ୍ଵବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ + ଉଦ୍‌ଘୋଷୟତ୍ + ପାବନମ୍ । ବିଶ୍ବବନ୍ଦୋଶ୍ଚରିତୈର୍ଜଗତ୍ପାବୟତ୍ = ବିଶ୍ଵବନ୍ଦ୍ୟ + ଚରିତିଃ + ଜଗତ୍ + ପାବୟତ୍ । ବିଶ୍ଵମେକମ୍ = ବିଶ୍ୱମ୍ + ଏକମ୍ । ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ବିଶ୍ୱବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ = ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ବିଶ୍ଵବନ୍ଧ୍ୟା = ବିଶ୍ଵ ବନ୍ଦୀ, ତସ୍ମି (ସପ୍ତମୀ ତପୁରୁଷ) । ଭୂତଳେ = ଭୁନଃ ତଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ)

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପାବନମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ବିଶ୍ୱବନ୍ଦ୍ୟ, ଚରିତଃ = କରଣେ ୩ୟା । ବିଶ୍ୱ, ଏବଂ, କୁଟୁମ୍ବମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପାବନମ୍ = ପୂ + ଣିଚ୍ + ଲୁଟ୍ । ବନ୍ଧୁତ୍ଵମ୍ = ବନ୍ଧୁ+ ତ୍ଵ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

ଶ୍ଳୋକ – ୨

वेशभूषाशनोपासनापद्धति –
क्रीडनामोद-संस्कार-वृत्त्यादिषु ।
यद्धि भिन्नं सदप्यस्त्यभिन्नं सदा
भूतले भातिं तन्मामकं भारतम् ॥ २ ॥

ବେଶଭୂଷାଶନେ।ପାସନାପଦ୍ଧତି –
କ୍ରୀଡ଼ନାମୋଦ – ସଂସ୍କାର – ବୃତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ।
ଯଦ୍ଧି ଭିନଂ ସଦଶ୍ୟସ୍ତ୍ୟଭିନଂ ସଦା
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୨ ॥

ବେଶଭୂଷା – ଅଶନ – ଉପାସନାପଦ୍ଧତି-କ୍ରୀଡ଼ନ-ଆମୋଦ-ସଂସ୍କାର-ବୃତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଯଦ୍ ହି ଭିନ୍ନ ସତ୍ ସଦା ଅପି ଅଭିନ୍ନମ୍ ଅସ୍ତି । ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଶନ = ଭୋଜନ । କ୍ରୀଡ଼ନ = ଖେଳକୁଦ । ଆମୋଦ = ଆନନ୍ଦ । ଯଦ୍ = ଯାହା । ହି = ଯେହେତୁ । ଅପି = ମଧ୍ୟ । ମାମକଂ = ମୋର । ଭୂତଳେ = ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ବେଶଭୂଷା-ଭୋଜନ-ଉପାସନ।ପଦ୍ଧତି-କ୍ରୀଡ଼।-ଆମୋଦପ୍ରମୋଦ-ସଂସ୍କାର ବ୍ୟବହାର ମାନଙ୍କରେ ଯାହା ହିଁ ଭିନ୍ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସର୍ବଦା ଅଭିନ୍ନ ଅଟେ, ତାହା ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶସ୍ୟ ଶୋଭା ବର୍ଣିତମସ୍ତି ।

ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶେ ବିଭିନ୍ନପ୍ରାନ୍ତେଷୁ ବେଶଭୂଷା ଭିନ୍ନା ଅସ୍ଥି । ଅସ୍ମାକଂ ଭୋଜନଂ ତୁ ଭିନ୍ନମେବ ଭବତି । ସର୍ବେଷା ଜନାନାମ୍ ଉପାସନାପଦ୍ଧତିଃ ଭିନ୍ନମସ୍ତା । କ୍ରୀଡ଼ା-ଆମୋଦଃ ପ୍ରମୋଦଣ୍ଟ ଭିନ୍ନମସ୍ତା । ସଂସ୍କାରମପି ଭିନ୍ନମସ୍ତା । ଏତେଷୁ ବିଭିନ୍ନେଷୁ ବୃଦ୍ଧିଶୁ ଯଦ୍ୟପି ଭିନ୍ନତା ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ତଥାପି ସର୍ବବ ଅଭିନ୍ନତାମ୍ ଅସ୍ଥି । ଏତତ୍ ତୁ ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ଵମ୍ । ଏତାଦୃଶଂ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ନାମ ବିଭାତି । କବି ଯଥା ଅତ୍ର ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ମହନୀୟତାଂ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ତଦେବ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଃ ଗ୍ରହଣୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉପରୋକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ‘ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା’ ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତର ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଆମ ଦେଶ ଭାରତବର୍ଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ବେଶଭୂଷା ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ସେମାନଙ୍କର ପୋଷାକ ପରିଚ୍ଛଦ ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଖାଦ୍ୟପାନୀୟ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକର ପୂଜା ବା ଉପାସନା ପଦ୍ଧତି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅଟେ । ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକେ ସ୍ଵ ସ୍ବ ଶୈଳୀରେ ଉପାସନା କରିଥା’ନ୍ତି । କ୍ରୀଡ଼ା, ଆମୋଦପ୍ରମୋଦ, ସଂସ୍କାରାଦି କାର୍ଯ୍ୟରେ ଆମ ଦେଶର ଲୋକମାନଙ୍କର ରୁଚିବୋଧ ଏକାନ୍ତ ଗ୍ରହଣୀୟ ଅଟେ । ଏସବୁ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ ଏତେସବୁ ଭିନ୍ନତା ସତ୍ତ୍ବେ ମଧ୍ଯ ଅଭିନ୍ନତା ହିଁ ରହିଛି । ବସ୍ତୁତଃ ଏହିଭଳି ଭାବେ ଆମର ଭାରତଦେଶ ଏତେସବୁ ବିବିଧତା ସତ୍ତ୍ବେ ମଧ୍ଯ ଏକରୂପେ ପ୍ରତୀତ ହେଉଛି । ଏହିଭଳି ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଶୋଭାପାଉଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବେଶଭୂଷାଶନୋପାସନାପଦ୍ଧତି = ବେଶଭୂଷା + ଅଶନ + ଉପାସନାପଦ୍ଧତିଃ । କ୍ରୀଡ଼ନାମୋଦ = କ୍ରୀଡ଼ନ + ଆମୋଦ । ବୃତ୍ୟାଦିଷୁ = ବୃତ୍ତି + ଆଦିଶୁ । ଯଦି ଯଦ୍ + ହି । ସଦସ୍ୟସ୍ତ୍ୟଭିନ୍ନମ୍ = ସତ୍ + ଅପି + ଅସ୍ତି + ଅଭିନ୍ନମ୍ । ତନ୍ମାମକମ୍ = ତତ୍ + ମାମକମ୍ ।

ସମାସ – ଉପାସନାପଦ୍ଧତିଃ = ଉପାସନାୟା ପଦ୍ଧତିଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଅଭିନ୍ନମ୍ = ନ ଭିନ୍ନମ୍ (ନୡ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୃତ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ଭାରତମ୍ = କର୍ଭରି ୧ ମା । ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ ଅଶନମ୍ = ଅଶ୍ + ଲୁଟ୍ । ଆମୋଦଃ = ଆ+ ମୁଦ୍ + ଘଞ୍ଚ । ସଂସ୍କାରଃ = ସମ୍ + କୃ + ଘଞ୍ଚ । ଭିନ୍ନମ୍ = ଭିଦ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

दर्शनज्ञानचारित्र्य सम्मेलनं
यत्र मोक्षस्य मार्गं भणन्त्यागमाः ।
ज्ञानमास्ते च भारः क्रियां वै विना
भूतले भाति तन्मामकं भारतम् ॥ ३ ॥

ଦର୍ଶନଜ୍ଞ।ନଚାରିତ୍ତ୍ର୍ୟସମ୍ମଳନଂ
ଯତ୍ର ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ମାର୍ଗ ଭଣତ୍ୟାଗମା ।
ଜ୍ଞାନମାସ୍ତେ ଚ ଭାରଃ କ୍ରିୟାଂ ବୈ ବିନା
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଯତ୍ର ଆଗମଃ ଦର୍ଶନ-ଜ୍ଞାନ-ଚାରିଦ୍ର୍ୟ-ସମେଳନଂ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ମାର୍ଗ ଭଣନ୍ତି (ଯତ୍ର) ଜ୍ଞାନଂ ବୈ କ୍ରିୟା ବିନା ଭାରଃ ଚ ଆସ୍ତେ । ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯତ୍ର = ଯେଉଁଠାରେ । ଆଗମା = ବେଦାଦିଶାସ୍ତ୍ରମାନ । ସମ୍ମଳନମ୍ = ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ । ମୋକ୍ଷସ୍ୟ = ମୁକ୍ତିର । ମାର୍ଗମ୍ = ପଥକୁ । ଭଣନ୍ତି = କୁହନ୍ତି । ଭୂତଳେ = ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଉଁଠି ବେଦାଦିଶାସ୍ତ୍ର-ଦର୍ଶନ-ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ଚାରିଦ୍ର୍ୟ ମିଳିତଭାବେ ମୁକ୍ତିର ପଥକୁ କହନ୍ତି (ଯେଉଁଠି) କ୍ରିୟା

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର କରଂ ବେଦାଦିଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷମେବ କଥୟନ୍ତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶେ ବେଦୋପନିଷଦାଦିଗ୍ରନ୍ଥା ମୁକ୍ତେ ମାର୍ଗମେବ କଥୟନ୍ତି । ସର୍ବେ ଦର୍ଶନଶାସ୍ତ୍ର ଅପି ମୋକ୍ଷବିଷୟମ୍ ଆଲୋଚୟନ୍ତି । ଜ୍ଞାନଂ ଚାରିଦ୍ର୍ୟ ଚ ମୋକ୍ଷାର୍ଥୀ ଭବତି । ଅତ୍ର କ୍ରିୟାଂ ବିନା ଜ୍ଞାନଂ ଭାରଃ ଭବତି । ଏତାଦୃଶଂ ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ଭୂତଳେ ଶୋଭତେ । ଅତ୍ର ଯଥା କବି ଭାରତଦେଶସ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥଶାସ୍ତ୍ରାମିଂ ଜ୍ଞାନଚରିତ୍ରାଣଂ ଚ ବିଶ୍ଳେଷଣଂ କୃତମ୍ ତଦେବ ଅତୀବ ଶିକ୍ଷଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି । ଯେ ତାବତ୍ ମୁକ୍ତିକାମୀଜନା ସନ୍ତ ତେ ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ର ଜ୍ଞାନଂ ଚରିତ୍ର ଚ ଅବଶ୍ୟ ସ୍ଵୀକରିଷ୍ୟନ୍ତ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ଞାନ ଓ ଚାରିଦ୍ର୍ୟର ମହତ୍ତ୍ବ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପରମ୍ପରା ଅତୀବ ପ୍ରାଚୀନ । ଏଠାରେ ବେଦ ଉପନିଷଦାଦି ଗ୍ରନ୍ଥ ବିଭିନ୍ନ ଦର୍ଶନଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ଞାନ ତଥା ବିବିଧ ଚରିତ୍ର ମିଳିତଭାବେ ମୁକ୍ତିର ମାର୍ଗକୁ କହିଥା’ନ୍ତି । ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ ହିଁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପୁରୁଷାର୍ଥ । ଏଣୁ ଏସବୁ ଶାସ୍ତ୍ରଗ୍ରନ୍ଥମାନ ମୁକ୍ତିର ପଥ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରନ୍ତି । ଏଠାରେ କ୍ରିୟା ବିନା ଜ୍ଞାନ ଭାରସଦୃଶ ହୋଇଥାଏ । ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଜ୍ଞାନ ଅପେକ୍ଷା ଭାରତୀୟମାନେ ବ୍ୟାବହାରିକ କ୍ରିୟା ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ଏହିଭଳି ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଶୋଭିତ ହେଉଛି । ଏଣୁ ଆମେ ଏ ଦେଶର ଅସ୍ଵାସୀ ଭାବେ ଗର୍ବ କରିବା ଉଚିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଭଣନ୍ତ୍ୟାଗମାଃ = ଭଣନ୍ତି + ଆଗମା । ଜ୍ଞାନମାସ୍ତେ = ଜ୍ଞାନମ୍ + ଆସ୍ତେ । ତନ୍ମାମକମ୍ = ତତ୍ + ମାମକମ୍ ।
ସମାସ – ଭୂତଳେ = ଭୁନଃ ତଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆଗମା = କଉଁରି ୧ ମା । ମୋକ୍ଷସ୍ୟ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ମାର୍ଗମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଜ୍ଞାନମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । କ୍ରିୟାମ୍ = ବିନା ଯୋଗେ ୨ୟା । ଭାରଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଜ୍ଞାନମ୍ = ଜ୍ଞା + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଆଗମା = ଆ + ଗମ୍ + ଅଚ୍ + ଜସ୍ । ଭାରଃ = ଭୂ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

जाह्नवी – चन्द्रभागा-जलैः पावितं
भानुजा-नर्मदा-वीचिभिर्लालितम् ।
तुङ्गभद्रा – विपाशादिभिर्भावितं
भूतले भाति मेनारतं भारतम् ॥ ४ ॥

ଜାହ୍ନବୀ-ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା -ଜୟଃ ପାବିତଂ
ଭାନୁଜା-ନର୍ମଦା -ବୀଚିଭିର୍ଲାଳିତମ୍ ।
ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା-ବପାଶ।ଦିଭିର୍ଭ।ବିତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ४ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଜାହ୍ନବୀ – ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା -ଜଳି ପାବିତମ୍ବ, ଭାନୁଜା – ନର୍ମଦା – ବିଚିଭି ଲାଳିତମ୍, ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା – ବିପାଶାଦିଭିଃ ଭାବିତମ୍, ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଜାହ୍ନବୀ = ଗଙ୍ଗା । ଜକୈଃ = ଜଳଦ୍ଵାରା । ପାବିତମ୍ = ପବିତ୍ରିତ । ଭାନୁଜା = ଯମୁନା । ବିଚିଭିଃ = ତରଙ୍ଗଦ୍ଵାରା । ଲାଳିତମ୍ = ଆନ୍ଦୋଳିତ । ଭାବିତମ୍ = ଆଦ୍ରୀଭୂତ । ମେ = ମୋର । ଅନାରତମ୍ = ଅବିରତ । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋୟାଂ ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଭାରତେ ପ୍ରବାହିତାନାଂ ନଦୀନାଂ ବର୍ଧନଂ ଭବତି ।

ପୂତଂ ପବିତଂ ଚ ଅସ୍ଵାକଂ ଭାରତବର୍ଷମ୍ । ଗଙ୍ଗା-ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା ଜଳେ ନିତାଂ ପବିତ୍ରିତମ୍ । ଯମୁନା-ନର୍ମଦା ଜଳତରଙ୍ଗି ତରଙ୍ଗାୟିତମ୍ ଆନ୍ଦୋଳିତଂ ଚ । ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା-ବିପାଶାଦିଭିଂ ଜ ଭାବିତମ୍ । ଏତାଦୃଶଂ ମମ ଦେଶଂ ଭାରତମ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ବିଶ୍ଵେ ଅବିରତଂ ବିଶୋଭିତମ୍ । ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶେ ପ୍ରବାହିତନଦୀନାଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଯଥା କବିନା କ୍ରିୟତେ, ତଦେବ ଅତୀବ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତଭୂମିରେ ପ୍ରବାହିତ ନଦୀମାନଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଚ୍ଛା

ଆମ ଦେଶର ମାଟି ଅତ୍ୟନ୍ତ ପବିତ୍ର କାରଣ ଏଠାରେ ଗଙ୍ଗା ଓ ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାର ଜଳ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଅଛି । ଭାରତୀୟମାନେ ଗଙ୍ଗାକୁ ମାତା ରୂପରେ ପୂଜା କରନ୍ତି । ଏହାର ପବିତ୍ର ଜଳ ସମସ୍ତ ପୁଣ୍ୟକାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଯମୁନା, ନର୍ମଦାର ତରଙ୍ଗରେ ତରଙ୍ଗାୟିତ ଏ ଭାରତଭୂମି । ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା, ବିପାଶାଦି ନଦୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଭାରତର ମାଟି ଆର୍ଦ୍ର ହୋଇଛି । ଏହିଭଳି ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ୍ବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଅଛା

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବୀଚିଭିର୍ଲାଳିତମ୍ = ବୀଚିରଃ + ଲାଳିତମ୍ । ବିପାଶାଦିଭିର୍ଭାବିତମ୍ = ବିପାଶା + ଆଦିଭିଂ + ଭାବିତମ୍ । ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।
ସମାସ – ଭୂତଳେ = ଭୁବ ତଳମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ) ।
ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଜାହ୍ନବୀ, ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା, ଭାନୁଜା, ନର୍ମଦା, ତୁଙ୍ଗଭଦ୍ରା = କଉଁରି ୧ମା । ଜଳେ, ବିଚିଭି, ବିପାଶାଦିଭିଂ = କରଣେ ୩ୟା । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।
ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପାବିତମ୍ = ପୂ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ । ଭାବିତମ୍ = ଭୂ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

विन्ध्य – सह्याद्रि- नीलाद्रिमालान्वितं
शुभ्रहमाद्रि – हासप्रभापूरितम् ।
अर्बुदारावलीश्रेणी – सम्पूजितं
भूतले भाति मेनारतं भारतम् ॥ ५ ॥

ବିନ୍ଧ୍ୟ-ସହହ୍ୟାଦ୍ରି-ନୀଳାଦ୍ରିମାଳାନ୍ୱିତଂ
ଶୁଭ୍ରହୈମାଦ୍ରି -ହାସପ୍ରଭାପୂରିତମ୍ ।
ଅର୍ବୁଦାରାବଳୀଶ୍ରେଣୀ – ସମ୍ପୂଜିତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ || ୫ ||

ଅନ୍ୱୟ – ବିନ୍ଧ୍ୟ – ସହ୍ୟାଦ୍ରି-ନୀଳାଦ୍ରିମାଳାନ୍ନିତମ୍, ଶୁଭ୍ରହିମାଦ୍ରି-ହାସପ୍ରଭାପୂରିତମ୍, ଅର୍ବୁଦାରାବଳୀ ଶ୍ରେଣୀ – ସମ୍ପୂଜିତମ୍, ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅଦ୍ରି = ପର୍ବତ । ଶୁଭ୍ର = ସ୍ଵଚ୍ଛ । ଶ୍ରେଣୀ = ସମୂହ । ମେ = ମୋର । ଅନାରତମ୍ = ନିରନ୍ତର । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ବିନ୍ଧ୍ୟ-ସହ୍ୟାଦ୍ରି-ନୀଳାଦ୍ରି ପର୍ବତମାଳାଦ୍ୱାରା ପରିପୂରିତ, ଧବଳ ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ହାସପ୍ରଭାରେ ପରିପୂର୍ଣ,

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଭାରତଭୂମୌ ଅବସ୍ଥିତାନାଂ ପର୍ବତାନାଂ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମସ୍ତି ।

ପର୍ବତଃ ଭୂମିଭାଗଂ ଧାରୟତ୍ତି । ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତସ୍ୟ ସର୍ବତ୍ରୈବ ପ୍ରାକୃତିକ ସଂପଦ ସ୍ବରୂପ ପର୍ବତଃ ବିରାଜନ୍ତେ । ଅତ୍ର ବିନ୍ଧ୍ୟ – ସହ୍ୟାଦ୍ରି-ନୀଳାଦ୍ରିମାଳାନ୍ଵିତମ, ଶୁଭ୍ରହିମାଦ୍ରି-ହାସପ୍ରଭାପୂରିତମ୍, ଅର୍ବୁଦାରାବଳୀଶ୍ରେଣୀ-ସଂପୂଜିତମ୍ । ଅନେନ ପ୍ରକାରେଣ ବିଭିନ୍ନେ ପର୍ବତଃ ଅସ୍ଵାକଂ ଦେଶ ଭାରତଂ ସୁଶୋଭିତଂ ସୁସମୃଦ୍ଧ ଚ ଭବତି । ଏତାଦୃଶଂ ମମ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ନିରନ୍ତରଂ ଶୋଭତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆସିଅଛି । ଏଠାରେ ଭାରତ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ଅବସ୍ଥିତ ପର୍ବତମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପର୍ବତମାନେ ଭାରତଭୂଖଣ୍ଡର ଧାରକ ତଥା ପ୍ରାକୃତିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଓ ବୈଭବର ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ । ଏହି ଭାରତଦେଶରେ ବିନ୍ଧ୍ୟ ସହ୍ୟାଦ୍ରି ଓ ନୀଳାଦ୍ରି ମାଳାରୂପରେ ଶୋଭାପାଉଛନ୍ତି । ସ୍ବଚ୍ଛ ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ସତେ ଅବା ହାସପ୍ରଭାରେ ପରିପୂରିତ ହୋଇଛି । ଅର୍ବୁଦ ଓ ଆରାବଳୀ ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀ ସମ୍ୟକ୍ ପୂଜିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ଏହିଭଳି ଅନେକ ପର୍ବତମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ବିଶୋଭିତ ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଅଛି । ଭାରତର ପ୍ରାକୃତିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମନୋହାରୀ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସହ୍ୟାଦ୍ରିଃ = ସହ୍ୟ + ଅନ୍ତଃ । ନିଳାଦ୍ରିମାଳାନ୍ଵିତମ୍ = ନୀଳ + ଅଦ୍ରିମାଳା + ଅନ୍ବିତମ୍ । ହୈମ + ଅନ୍ତଃ । ଅର୍ବୁଦାରାବଳୀଶ୍ରେଣୀ ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ସହ୍ୟାଦ୍ରିଃ = ସହ୍ୟ + ନାମ ଅନ୍ତଃ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଶୁଭ୍ରହୈମାଦ୍ରି = ହୈମ ଅର୍ଦ୍ର ଯସ୍ୟ ଡଃ, ହୈମାଦ୍ରି (ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ଶୁଭ୍ର ହୈମାଦ୍ରି (କର୍ମଧାରୟ) । ହାସପ୍ରଭାପୂରିତମ୍ = ହାସ ପ୍ରଭା ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ହାସପ୍ରଭୟା ପୂରିତମ୍ (୩ୟା ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିନ୍ଧ୍ୟ, ସହ୍ୟାଦ୍ରି, ଭାରତମ୍ = କଉଁରି ୧ ମା । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ହାସ୍ୟ = ହସ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ । ପୂରିତମ୍ = ପୂର୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ । ସମ୍‌ପୂଜିତମ୍ = ସମ୍ + ପୂଜ୍ + ଣିବ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

विद्युदुत्पादने तैलसंशोधने
इन्धनान्वेषणे लौहनिष्पादने ।
यन्त्रनिर्माणकार्ये समर्थं च सद्
भूतले भाति मेनारतं भारतम् ॥ ६ ॥

ବିଦ୍ୟୁତୁତ୍ପାଦନେ ତୈଳସଂଶୋଧରେ
ଇନ୍ଧନାନ୍ଵେଷଣେ ଲୌହନିଷ୍ପାଦନେ ।
ଯନ୍ତନିର୍ମାଣକାର୍ଯ୍ୟେ ସମର୍ଥଂ ଚ ସଦ୍‌
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୬ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ବିଦ୍ୟୁତ୍‌ ଉତ୍ପାଦଳନ ତୈଳସଂ ଶୋଧନେ ଇନ୍ଧନ ଅନ୍ୱେଷଣେ ଲୌହନିଷ୍ପ।ଦନେ ସଦ୍ ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବିଦ୍ୟୁତ୍ = ବିଜୁଳି । ଇନ୍ଧନ = ଜାଳେଣି । ଅନ୍ଵେଷଣେ = ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ । ସଦ୍ = ହୋଇ । ମେ = ମୋର । ଅନାରତମ୍ = ନିରନ୍ତର । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଉତ୍ପାଦନରେ, ତୈଳଶୋଧନ କାର୍ଯ୍ୟରେ, ଇନ୍ଧନସାମଗ୍ରୀ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ, ଲୌହ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରିବାରେ ଓ ଯନ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସମର୍ଥ ହୋଇ ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଯନ୍ତ୍ରବିଜ୍ଞାନେ ଭାରତସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ କଥ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ତଦେବ ଅତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶଃ ବିବିଧଯାନ୍ତ୍ରିକ ତଥା ବୈଷୟିକ ବିଦ୍ୟାୟାଂ ପାରଙ୍ଗମଃ ଭବତି । ବିଦ୍ୟୁତ୍-ଉତ୍ପାଦନେ, ତୈଳ ସଂଶୋଧନେ, ଇନ୍ଧନାନ୍ଵେଷଣେ, ଲୌହନିଷ୍ପାଦନେ, ଯନ୍ତ୍ରନିର୍ମାଣକାର୍ଯ୍ୟ ଚ ସଦା ସମର୍ଥ ଭବତି । ଏତେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟଷୁ ଭାରତୀୟ ଯାନ୍ତ୍ରିକବୈଜ୍ଞାନିକାନାଂ ଭୂମିକା ଅତୀବ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣା ଆସୀତ୍ । ଅସ୍ମିନ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ଭାରତସ୍ୟ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ବିଦ୍ୟତେ । ଏତେନ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତବର୍ଷ ଭୂତଳେ ଅବିରତଂ ଭାତି । ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ଭାରତସ୍ୟ ପ୍ରଗତିଃ ସମୃଦ୍ଧି ଚ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତବର୍ଷ କିଭଳି ଭାବେ ବିଭିନ୍ନ ଯାନ୍ତ୍ରିକ ତଥା ବୈଷୟିକ ବିଦ୍ୟାରେ ପାରଙ୍ଗମ ବା ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କର ନିତ୍ୟ ବ୍ୟବହାର୍ଯ୍ୟ ରୂପେ ବିଜୁଳି, ଇନ୍ଧନ, ଲୌହ, ଯନ୍ତ୍ରାଂଶ ଆଦି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ ବ୍ୟତିରେକେ ମାନବଜୀବନ ଗତିଶୀଳ ହେବା କଷ୍ଟକର । ଏଣୁ ଏସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭାରତର ସୁମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି । ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଉତ୍ପାଦନରେ, ତୈଳ ସଂଶୋଧନ କାର୍ଯ୍ୟରେ, ବିବିଧପ୍ରକାର ଇନ୍ଧନ ଯଥା – ଡିଜେଲ୍, ପେଟ୍ରୋଲ୍, କିରାସିନି ଆଦିର ଅନ୍ଵେଷଣରେ ପୁନଶ୍ଚ ଲୌହନିଷ୍ପାଦନ ଓ ବିବିଧ ଯନ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଭାରତୀୟ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସଦା ଚେଷ୍ଟିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଶୋଭିତ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିଦ୍ୟୁଦୂତ୍ପାଦନେ = ବିଦ୍ୟୁତ୍ + ଉତ୍ପାଦନେ । ଇନ୍ଧନାନ୍ଵେଷଣେ = ଇନ୍ଧନ + ଅନ୍ଵେଷଣେ । ମେଽନାରତମ୍ ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ତୈଳସଂଶୋଧନେ = ତୈଳାନାଂ ସଂଶୋଧନମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଲୌହନିଷ୍ପାଦନେ = ଲୌହସ୍ୟ ନିଷ୍ପାଦନମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବିଦ୍ଯୁଦୁତ୍ପାଦନେ, ତୈଳସଂଶୋଧନେ, ଇନ୍ଧନାନ୍ଵେଷଣେ, ଲୌହନିଷ୍ପାଦନେ, ଯନ୍ତ୍ରନିର୍ମାଣକାର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ୟାକରଣେ ୭ମୀ । ଭୂତଳେ = ସ୍ଥାନାଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସଂଶୋଧନମ୍ = ସମ୍ – ଶୁଧ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ନିର୍ମାଣମ୍ = ନିର୍ – ମା! + ଲ୍ୟୁଟ୍ । ଭାତି = ଭା + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

रोगजालं चिकित्सालयस्थापनै-
रोषधोत्पादनैः शल्यशोधैस्तथा ।
नूतनाभिश्चिकित्साभिरून्मूलयद्
भूतले भाति मेऽनारतं भारतम् ॥ ७

ରେ।ଗାଜ।ଳଂ ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନୈ-
ରୋଷଧୋତ୍ପାଦନଃ ଶଲ୍ୟଶୋଧୈସ୍ଥଥା ।
ନୂତନାଭିଶ୍ଚିକିତ୍ସାଭିରୂନୂ ଳୟଦ୍
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାଇତଂ ଭାରତମ୍ || ୭ ||

ଅନ୍ୱୟ – ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନୌଃ ଔଷଧୋପ୍।ଦନୈଃ ଶଲ୍ୟ ଭୂତଳେ ମେ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚିକିତ୍ସାଳୟ ସ୍ଥାପନଦ୍ଵାରା । ଔଷଧୋତ୍ପାଦନଃ = ଔଷଧ ଉତ୍ପାଦନଦ୍ଵାରା । = ଶଲ୍ୟଶୋଧୈ = କଣ୍ଟାପ୍ରଭୃତି ବାହାର କରିବାଦ୍ଵାରା । ରୋଗଜାଳମ୍ = ବିଭିନ୍ନ ରୋଗକୁ । ଉନ୍ମୁଳୟତ୍ = ଦୂରକରି । ମେ = ମୋର । ଅନାରତମ୍ = ଅବିରତ ବା ନିରନ୍ତର । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ଡାକ୍ତରଖାନା ସ୍ଥାପନଦ୍ୱାରା, ଔଷଧ ଉତ୍ପାଦନଦ୍ଵାରା, ଶଲ୍ୟ (କଣ୍ଟା ବା ଶର) ଶୋଧନ ବା ବାହାର କରିବାଦ୍ଵାରା ତଥା ନୂତନ ଚିକିତ୍ସାଦ୍ଵାରା ରୋଗସମୂହକୁ ନିରାକରଣ କରି ପୃଥ‌ିବୀ ପୃଷ୍ଠରେ ମୋର ଭାରତଦେଶ ନିରନ୍ତର ଶେ।ଭାପାଉଛା

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଚିକିତ୍ସାକ୍ଷେତ୍ରେ ଭାରତସ୍ୟ ଅବଦାନମ୍ ଉଲ୍ଲେଖ୍ୟ ଭବତି ।

ଭାରତୀୟ ଚିକିତ୍ସାବିଜ୍ଞାନ ପରମ୍ପରା ଅତୀବ ପ୍ରାଚୀନା ଭବତି । ଚରକସୁଶ୍ରୁତାଦୟ ଚିକିତ୍ସାବିଜ୍ଞାନେ କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ ପରିବର୍ତ୍ତନଂ ପ୍ରଦର୍ଶୟନ୍ତି । ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନଃ, ଔଷଧୋତ୍ପାଦନଃ, ଶଲ୍ୟଶୋଧୈ ତଥା ନୂତନାଭି ଚିକିତ୍ସାଭି ରୋଗଜାଳଂ ଉନ୍ମୁଳୟତ୍ ଭୂତଳେ ମେ ଭାରତମ୍ ଅନାରତଂ ଭାତି । ସୁନମ୍ୟଚିକିତ୍ସାୟା ଜନନୀ ଭାରତଭୂମି ଇତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ଚିକିତ୍ସା ତଥା ରୋଗନିଦାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଆମ ଭାରତବର୍ଷର ଚିକିତ୍ସା ପରମ୍ପରା ଅତୀବ ପ୍ରାଚୀନ । ଚରକ ଓ ସୁଶ୍ରୁତ ପ୍ରଭୃତି ଚିକିତ୍ସାବିଜ୍ଞାନୀ ଚିକିତ୍ସାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ସ୍ୱରଚିତ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିଅଛନ୍ତି । ରୋଗର ନିଦାନ ତଥା ଚିକିତ୍ସାବ୍ୟବସ୍ଥା ନିମନ୍ତେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଚିକିତ୍ସାଳୟ ବା ଡାକ୍ତରଖାନାମାନଙ୍କର ସ୍ଥାପନ, ବିଭିନ୍ନ ଔଷଧଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ପାଦନ, କଣ୍ଟା ବା ଶର ଫୋଡ଼ି ହୋଇଥିଲେ ସେସବୁର ଶୋଧନ ତଥା ନୂତନ ନୂତନ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ରୋଗସମୂହର ଉନ୍ମଳନ କରି ଆମ ଦେଶ ଚିକିତ୍ସାକ୍ଷେତ୍ରରେ କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ ସଫଳତା ଲାଭ କରିଛି । ଏହିଭଳି ମୋର ଭାରତଦେଶ ବିଶ୍ବରେ ଶୋଭାପାଉଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନୈରୋଷଧୋତ୍ପାଦନୈଃ = ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନଃ + ଔଷଧ + ଉତ୍ପାଦନଃ । ଶଲ୍ୟଶୋଧୈ + ତଥା । ନୂତନାଭିଶ୍ଚିକିତ୍ସାଭିରୁନୁ ଳୟଦ୍ = ନୂତନାଭଃ + ଚିକିତ୍ସାଭଃ + ଉନ୍ମ ଳୟଦ୍ । ମେଽନାରତମ୍ : = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ଚିକିତ୍ସାଳୟଃ = ଚିକିତ୍ସାୟୋଃ ଆଳୟ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଶଲ୍ୟଶୋଧୈ = ଶଲ୍ୟାନାଂ ଶୋଧଃ, ତୈଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚିକିତ୍ସାଳୟସ୍ଥାପନଃ, ଔଷଧୋତ୍ପାଦନଃ, ଶଲ୍ୟଶୋଧୈ, ନୂତନାଭିଂ, ଚିକିତ୍ସାଭି = କରଣେ ୩ୟା । ରୋଗଜାଳମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସ୍ଥାପନମ୍ = ସ୍ଥାପ୍ + ଲୁଟ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

आर्यभट्ट वियन्मण्डले स्थापयत्
पोखरण – भूमिगर्भेऽणुशक्तिं किरत् ।
शान्तिकार्येष्वणं प्रेरयत्सन्ततं
भूतले भाति मेऽनारतं भारतम् ॥ ८ ॥

ଅ।ର୍ଯ୍ୟଭଙ୍ଗ ବିୟନ୍କଣ୍ଡଳେ ସ୍ଥ।ପୟତ୍‌
ପୋଖରଣ୍ -ଭୂମିଗର୍ଭେଽଣୁଶଣ୍ଡିଂ କିରତ୍
ଶାନ୍ତିକାର୍ଯ୍ୟୋଷ୍ଠଭ୍ୟୁ ପ୍ରେରୟସ୍ଥନ୍ତତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ।। ୮ ।।

ଅନ୍ବୟ – ବିୟନ୍ମଣ୍ଡଳେ ଆର୍ଯ୍ୟଭଙ୍ଗ ସ୍ଥାପୟତ୍, ପୋଖରଣ୍-ଭୂମିଗର୍ଭେ ଅଣୁଶକ୍ତି କିରତ୍ୱ, ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଷୁ ଅଣଂ ପ୍ରେରୟତ୍ ସନ୍ତତଂ ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବିୟନ୍ମଣ୍ଡଳେ = ଆକାଶ ମଣ୍ଡଳରେ। ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟମ୍ = ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟକୁ । ସ୍ଥାପୟତ୍ ସଂସ୍ଥାପନ କରି । ଭୂଗର୍ଭରେ । କିରତ୍ = ବିକିରଣ କରି । ପ୍ରେରୟତ୍ = ପ୍ରେରଣ କରି । ସନ୍ତତମ୍ = ସର୍ବଦା । ମେ = ଅନାରତମ୍ = ନିରନ୍ତର । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ଆକାଶ ମଣ୍ଡଳରେ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟକୁ ସ୍ଥାପନ କରି, ପୋଖରଣ୍ ଭୂମିଗର୍ଭରେ ଅଣୁଶକ୍ତିକୁ ବିକିରଣ କରି, ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଣୁକୁ ପ୍ରେରିତ କରି ସଦୈବ ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିତ୍ଵ ଶ୍ଳୋକେ ଅଣୁଶକ୍ତିକ୍ଷେତ୍ରେ ଭାରତସ୍ୟ ସଫଳତାଂ ପ୍ରଗତଂ ଚ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ଅଣୁବିଜ୍ଞାନୀରୂପେଣ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ସୁପରିଚିତଃ । ତସ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ତୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଃ । ଆକାଶମଣ୍ଡଳେ ଆର୍ଯ୍ୟଭଙ ଉପଗ୍ରହ ସ୍ଥାପୟତ୍, ପୋଖରଣ୍ୟଭୂମିଗର୍ଭେ ଅଣୁଶଭିଂ ବିକିରତ୍, ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଷୁ ଅଭ୍ୟୁ ପ୍ରେରୟତ୍‌ ସନ୍ତତଂ ମମ ଦେଶଂ ଭାରତଂ ନିରନ୍ତରଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ପ୍ରାଚୀନଭାରତେ ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅତୀବ ବିଖ୍ୟାତମାସୀତ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆସିଅଛି । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ଅଣୁଶକ୍ତିର ସଫଳ ପ୍ରୟୋଗ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ଭୂଗର୍ଭଶାସ୍ତ୍ର ବିଶ୍ୱବିଖ୍ୟାତ । ଭାରତର ଅଣୁବିଜ୍ଞାନୀ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ସ୍ୱକୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଜନବିଦିତ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟଙ୍କର ଭୂବ୍ୟାସ ଓ ପୃଥ‌ିବୀର ଆକୃତିବିଷୟକ ମତବାଦ ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ । ସେହି ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ନାମିତ ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟ ନାମକ ଉପଗ୍ରହକୁ ଆକାଶମଣ୍ଡଳରେ ସ୍ଥାପନ କରି ପୋଖରଣ ଭୂମିଗର୍ଭରେ ଅଣୁଶକ୍ତିକୁ ବିକିରଣ କରି ଶାନ୍ତିକାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଣୁଶକ୍ତିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରି ସଦୈବ ଆମର ଶାନ୍ତିକାମୀ ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଅଛି।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିୟନ୍ମଣ୍ଡଳେ = ବିୟତ୍ + ମଣ୍ଡଳେ । ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଶ୍ୱମ୍ = ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଷୁ + ଅଣୁମ୍ । ପ୍ରେରୟସନ୍ତତମ୍ : ପ୍ରେରୟତ୍ + ସନ୍ତତମ୍ ।

ସମାସ – ଭୂମିଗର୍ଭେ = ଭୂମେ ଗର୍ଭମ୍, ତସ୍ମିନ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଶାନ୍ତିକାର୍ଯ୍ୟଶ୍ରୁ = ଶାନ୍ତ୍ କାର୍ଯ୍ୟମ୍, ତେଷୁ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟମ୍, ଅଣୁଶକ୍ତିମ୍, ଅଣୁମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ବିୟନ୍ମଣ୍ଡଳେ, ଭୂମିଗର୍ଭ, ଶାନ୍ତକାର୍ଯ୍ୟଷୁ, ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶକ୍ତିମ୍ = ଶକ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ଶାନ୍ତି = ଶମ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

संस्कृतं प्राकृर्त तामिलं तेलुगुं
कन्नडं कैरलीं वाड्नलामौत्कलीम् ।
वाचमन्यां च तां तां ब्रुवद्वर्धते
राष्ट्रभाषायुतं मामकं भारतम् ॥

ସଂସ୍କୃତଂ ପ୍ରାକୃତଂ ତାମିଲଂ ତେଲୁଗୁଂ
କନ୍ନଡ଼ କୈରଳୀ ବାଙ୍ଗଲାମୌତ୍କଳୀମ୍ ।
ବାଚମସ୍ୟା ଚ ତାଂ ତାଂ ବ୍ରୁବଦ୍‌ବର୍ଧତେ
ରାଷ୍ଠ୍ରଭାଷାୟୁତଂ ମାମକଂ ଭ।ରତମ୍ ॥ ୯ ॥

ଅନ୍ବୟ – ସଂସ୍କୃତଂ ପ୍ରାକୃତଂ ତାମିଲଂ ତେଲୁଗୁ କନ୍ନଡ଼ କୈରଳୀ ବାଙ୍ଗଲାମ୍ ଔତ୍କଳୀ ଚ ତାଂ ତାମ୍ ଅନ୍ୟା ବା ନଂ ବ୍ରୁବତ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାୟୁତଂ ମାମକଂ ଭାରତଂ ବର୍ଧତେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଔତ୍କଳୀ = ଉତ୍କଳୀୟ ଭାଷା । ବାଚଂ = ଭାଷାକୁ । ବ୍ରୁବତ୍ = କହି କହି । ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାୟୁଙ = ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାସମୂହ ବା ସହିତ । ମାମକଂ = ମୋର । ବର୍ଧତେ = ବଢ଼ିଛି ବା ସମୃଦ୍ଧ ହୋଇଛି ।

ଅନୁବାଦ – ସଂସ୍କୃତ, ପ୍ରାକୃତ, ତାମିଲ୍, ତେଲୁଗୁ, କନ୍ନଡ଼, କେରଳୀ, ବଙ୍ଗଳା ଓ ଓଡ଼ିଆ ସେହି ସେହି ଅନ୍ୟ ଭାଷାକୁ କହି ମଧ୍ୟ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷା ସମ୍ମିଳିତ ମୋର ଭାରତର ସମୃଦ୍ଧି ହୋଇଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍କିନ୍ ପଦ୍ୟ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶେ କଳଂ ବିବିଧା ଭାଷା ପ୍ରଚଳିତଃ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶଃ ବହୁଭାଷାଭାଷୀ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭବତି । ଅଗ୍ନିନ୍ ଦେଶେ ଜନାଃ ଅନେକାନାଂ ପ୍ରାନ୍ତୀୟଭାଷାନାଂ ବ୍ୟବହାରଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଯଥା – ସଂସ୍କୃତଂ – ପ୍ରାକୃତଂ – ତାମିଲଂ – ତେଲୁଗୁ – କନ୍ନଡିଂ – କୈରଳୀ – ବାଙ୍ଗଲାମ୍ – ଔତ୍କଳୀ ଚ । ଅନେକେଷୁ ଭାଷାସୁ କଥୟତଃ ଜନାଃ ଅତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାୟୁତଂ ମାମକଂ ଭାରତଂ ବର୍ଧତେ । ଅତଃ ଭାଷାମାଧ୍ଯମେନ ବିବିଧତା ମଧ୍ୟ ଏକତା ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାଷା କଥନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଆମ ଭାରତ ହେଉଛି ବହୁ ଭାଷାଭାଷୀର ଦେଶ । ଏଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟର ଲୋକମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି । ସଂସ୍କୃତ, ପ୍ରାକୃତ, ତାମିଲ, ତେଲୁଗୁ, କନ୍ନଡ଼, କେରଳୀ, ‘ବଙ୍ଗଳା ଓ ଓଡ଼ିଆ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଭାଷାମାନ କହିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଅନେକ ଭାଷାକଥନ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷା ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଥିବା ମୋର ଭାରତଦେଶ ସଦା ସମୃଦ୍ଧି କରିଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବାଙ୍ଗଲାମୌତ୍କଳୀମ୍ = ବାଙ୍ଗଲାମ୍ + ଔତ୍କଳୀମ୍ । ବାଚମନ୍ୟାମ୍ = ବାଚମ୍ + ଅନ୍ୟାମ୍ । ବୃବଦ୍‌ବର୍ଧତେ ବୃବତ୍ + ବର୍ଧତେ ।

ସମାସ – ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାୟୁତମ୍ = ରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ଭାଷା (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ତାଭି ୟୁତମ୍ (ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବାଚମ୍, ଧନ୍ୟାମ୍, ତାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ବୁବତ୍ = ବ୍ଲୁ + ଶତୃ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

व्यासवाल्मीकिरत्नाकरैरुज्वल
स्वादुकादम्बरीपानलुब्धं सदा ।
कालिदासेन भासेन संद्योतितं
भूतले भाति मेऽनारतं भारतम् ॥ १० ॥

ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରୋଗରୁଜ୍ଜଳଂ
ସ୍ଵାଦୁକାଦମ୍ବରୀପାନଲୁକ୍କ ସଦା ।
କାଳିଦାସେନ ଭାସେନ ସଂଦ୍ୟୋତିତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୦ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ସଦା ସ୍ଵାଦୁକାଦମ୍ବରୀପାନ ଲୁବ୍ଧ ବବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରେ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ, କାଳିଦାସେନ ଭାସେନ ସଂଦ୍ୟୋତିତଂ ମେ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରଃ = ବ୍ୟାସ-ବାଲ୍ମୀକି-ରନାକରଙ୍କଦ୍ଵାରା । ଉଜ୍ଜ୍ବଳମ୍ = ସମୁଜ୍ଜ୍ବଳ । ସଦା = ସର୍ବଦା । କାଦମ୍ବରୀ = କାବ୍ୟରସ ।

ଅନୁବାଦ – ସର୍ବଦା ଆସ୍ବାଦନୀୟ କାଦମ୍ବରୀ କାବ୍ୟରସ ପାନରେ ଲୁବ୍ଧ ବ୍ୟାସ-ବାଲ୍ମୀକି-ରନାକରଙ୍କଦ୍ଵାରା ସମୁଜ୍ଜ୍ଵଳିତ, କାଳିଦାସ-ଭାସଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରକାଶିତ (କାବ୍ୟକାଦମ୍ବରୀ) ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଅବିରତ ବା ନିରନ୍ତର ଶେ।ଭ।ପାଉଛା

ସଂସ୍କୃତ ବରାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତୀୟ କାବ୍ୟ ତଥା କବି ପରମ୍ପରା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ସଦୈବ କାବ୍ୟରସ କାଦମ୍ବରୀ ଆସ୍ବାଦେନ ଲୁଚଂ କବୟଃ କାବ୍ୟ ବିରଚୟନ୍ତି । ବ୍ୟାସ-ବାଲ୍ମୀକି-ରନ୍‌କରଃ ପ୍ରଭୃତି କବିଭିଂ ସ୍ବରଚିତଂ କାବ୍ୟମାଧ୍ଯମେନ କାବ୍ୟରସଂ ସମ୍ମୁଜ୍ଜ୍ବଳଂ କୃତମ୍ । କାବ୍ୟପରମ୍ପରାୟାଂ ରାମାୟଣଂ ମହାଭାରତଂ ହରବିଜୟଂ ଚ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ଭବତି । ସଂସ୍କୃତକାବ୍ୟଧାରାଂ କାଳିଦାସେନ ଭାସେନ ଚ ସଂଦ୍ୟୋତିତମ୍ । ଏତାଦୃଶଂ କାବ୍ୟରସେନ ରସାନ୍ବିତଂ ସନ୍ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶଃ ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ଅବିରତଂ ଶୋଭିତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ କାବ୍ୟ ତଥା କବିପରମ୍ପରା ସଂପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।

‘ଅପାରେ କାବ୍ଯସଂସାରେ କବିରେବପ୍ରଜାପତିଃ’ – ଅର୍ଥାତ୍ କାବ୍ୟସଂସାରରେ କବି ହେଉଛି ସ୍ରଷ୍ଟା ବା ବ୍ରହ୍ମା । ସଂସ୍କୃତ କାବ୍ୟସାହିତ୍ୟରେ ଯେଉଁ କେତେଜଣ କବି ନିଜର କାବ୍ୟକାଦମ୍ବରୀକୁ ଆସ୍ବାଦ କରାଇଅଛନ୍ତି ସେମାନେ ହେଲେ – ଆଦିକାବ୍ୟ ରାମାୟଣର ରଚୟିତା ବାଲ୍ମୀକି, ମହାଭାରତର ରଚୟିତା ବ୍ୟାସ ଏବଂ ହରବିଜୟ ମହାକାବ୍ୟର ପ୍ରଣେତା ରନ୍‌କର ଇତ୍ୟାଦି । ଏହା ବ୍ୟତିରେକ କାବ୍ୟ ତଥା ନାଟ୍ୟ ସାହିତ୍ୟରେ ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଅର୍ଜନ କରିଅଛନ୍ତି ସେମାନେ ହେଲେ ମହାକବି କାଳିଦାସ ଓ ଭାସ । ଏମାନେ କାବ୍ୟ ଜଗତିକୁ ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରକାଶିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହିଭଳି ବିଭିନ୍ନ କବିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟରସ କାଦମ୍ବରୀ ସହୃଦୟର ହୃଦୟକୁ ଆହ୍ଲାଦିତ କରିଛି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରେରୁଜ୍ଜ୍ବଳମ୍ = ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରଃ + ଉଜ୍ଜ୍ୱଳମ୍ । ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ବ୍ୟାସବାଲ୍ମୀକିରନାକରଃ =ବ୍ୟାସ ଚ ବାଲ୍ମୀକି ଚ ରନ୍ଧାକରଃ ଚ, ଡଃ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ସଂଦ୍ୟାତିତମ୍ ସମ୍ୟକ୍ ଦ୍ୟୋତିତମ୍ (ପ୍ରାଦି ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କାଳିଦାସେନ, ଭାସେନ = ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ୩ୟା । ଭୂତଳେ

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଲୁବ୍ଧମ୍ = ଲୁଭ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

मूलरामायणं पम्परामायणं
कम्बरामायणं दाण्डिरामायणम् ।
कृत्तिवासादिरामायणं श्रावयद्
भूतले भाति मेडनारतं भारतम् ॥ ११ ॥

ମୂଳରାମାୟଣଂ ପମ୍ପରାମାୟଣଂ
କମ୍ବରାମାୟଣଂ ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣମ୍ ।
କୃତ୍ତିବାସାଦିରାମାୟଣଂ ଶ୍ରାବୟଦ୍
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ || ୧୧ ||

ଅନ୍ୱୟ – ମୂଳରାମାୟଣଂ ପମ୍ପରାମାୟଣଂ କମ୍ବରାମାୟଣଂ କୃଭିବା ସାଦି ରାମାୟଣଂ ଶ୍ର।ବୟତ୍‌ ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମୂଳରାମାୟଣମ୍ = ବାଲ୍ମୀକିକୃତ ସଂସ୍କୃତ ରାମାୟଣ । ଶ୍ରାବୟତ୍ = ଶୁଣାଇ । ମେ = ମୋର । ଭୂତଳେ = ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ । ଅନାରତମ୍ = ନିରନ୍ତର ।

ଅନୁବାଦ – ମୂଳରାମାୟଣ, ପମ୍ପରାମାୟଣ, କମ୍ବରାମାୟଣ, ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣ, କୃଭିବାସାଦି ରାମାୟଣକୁ ଗାନ କରାଇ ବା ଶୁଣ।ଇ ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥିବୀପୃଷ୍ଠରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର କରଂ ବିବିଧରାମାୟଣଂ ଗ୍ରନ୍ଥ ଶ୍ରାବୟତ୍ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶଃ ଭୂତଳେ ଭାତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିଃ । ଅତ୍ର ମହର୍ଷିବାଲ୍ମୀକିନା ରାମାୟଣଗ୍ରନ୍ଥ ବିରଚିତମ୍ । ଲୌକିକସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟ ଆଦିକାବ୍ୟରୂପେଣ ଖ୍ୟାତଃ ରାମାୟଣମ୍ । ରାମସ୍ୟ ଅୟନଂ ରାମାୟଣମ୍ । ଅସ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥାଧାରେଣ ବିଭିନ୍ନାନି ରାମାୟଣାନି ରଚିତାନି ସନ୍ତି । ମୂଳରାମାୟଣଂ, ପମ୍ପରାମାୟଣଂ, କମ୍ବରାମାୟଣ, ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣଂ, କୃତ୍ତିବାସାଦିରାମାୟଣଂ ଶ୍ରାବୟତ୍ ମେ ଭାରତଂ ଭାତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ରାମାୟଣ ଗ୍ରନ୍ଥର ବିବିଧତା ଏବଂ ତଦ୍ବାରା ଭାରତର ଶୋଭା ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଅତୀବ ପ୍ରାଚୀନା । ଲୌକିକ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ଆଦିକାବ୍ୟ ରୂପେ ଖ୍ୟାତ ରାମାୟଣ ମହାକାବ୍ୟର ରଚୟିତା ହେଉଛନ୍ତି ମୂହର୍ଷି ବାଲ୍ମୀକି । ତାଙ୍କର ଅମରଲେଖନୀ ନିଃସୃତ କାଳଜୟୀ କୃତି ରାମାୟଣରେ ରାମଙ୍କର ଅୟନ ବା ମାର୍ଗ ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଅଛି । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ଆଧାରରେ ଅର୍ଥାତ୍ ମୂଳରାମାୟଣର ଅନୁକରଣରେ ପମ୍ପରାମାୟଣ, କମ୍ବରାମାୟଣ, ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣ, କୃଭିବାସାଦି ରାମାୟଣର ରଚନା କରାଯାଇଅଛି । ଏସବୁ ରାମାୟଣ ଗ୍ରନ୍ଥଦ୍ୱାରା ଆମର ଭ।ରତଦେଶ ବିଶ୍ଵରେ ଚିରପରିଚିତ ହେ।ଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – କୃତ୍ତିବାସାଦିରାମାୟଣମ୍ = କୃତ୍ତିବାସ + ଆଦିରାମାୟଣମ୍ । ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ମୂଳରାମାୟଣମ୍ = ମୂଳ ରାମାୟଣମ୍ (କର୍ମଧାରୟ) । ପମ୍ପରାମାୟଣମ୍ = ପମ୍ପ ନାମ ରାମାୟଣମ୍ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ଦାଣ୍ଡିରାମାୟଣମ୍ = ଦାଣ୍ଡି ନାମ ରାମାୟଣମ୍ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ମେ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭାତି = ଭା + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୨

द्वारकां सेतुबन्धं पुरीं बदरिकां
तिरुपतिं मधुपुरीं चाजमेरं दधत् ।
पुष्करामृतसरस्तीर्थराजैर्युतं
भूतले भाति मेडनारतं भारतम् ॥। १२ ॥

ଦ୍ଵାରକାଂ ସେତୁବନ୍ଧ ପୁରୀ ବଦରିକାଂ
ତିରୁପଣ୍ଟିଂ ମଧୁପୁରୀ ଚାଜମେରଂ ଦଧତ୍ ।
ପୁଷ୍କରାମୃତସରସ୍ତୀର୍ଥ ରାଜୈର୍ୟୁତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୨ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଦ୍ବାରକାଂ ସେତୁବନ୍ଧ ପୁରୀ ବଦରିକାଂ ତିରୁପତଂ ମଧୁପୁରୀମ୍ ଆଜମେରଂ ଚ ଦଧତ୍, ପୁଷ୍କର-ଅମୃତସରଃ-ତୀର୍ଥରାଜ୍ୟୈତଂ ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦଧତ୍ = ଧାରଣ କରି । ତୀର୍ଥରାଜଃ = ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତୀର୍ଥଦ୍ବାରା । ୟୁତମ୍ = ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ।

ଅନୁବାଦ – ଦ୍ଵାରକା, ସେତୁବନ୍ଧ, ପୁରୀ, ବଦରିକା, ତିରୁପତି, ମଧୁପୁରୀ ଓ ଆଜମେର୍ ପ୍ରଭୃତିକୁ ଧାରଣ କରି;

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତେ ବିଦ୍ୟମାନାନାଂ ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ରାଣଂ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବତି ।

ପୁଣ୍ୟଭୂମି ଭାରତଃ । ଅତ୍ର ବିଭିନ୍ନାନି ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ରାଣି ବିରାଜିତାନି ସନ୍ତି । ଦ୍ଵାରକାଂ-ସେତୁବନ୍ଧ -ପୁରୀ-ବଦରିକା-ତିରୁପତି-ମଧୁପୁରୀ – ଆଜମେରଂ ଚ ଧାରୟତ୍,ସନ୍ ଦେଶାତ୍ମାକଂ ବିରାଜତେ । ପୁନରପି ଅମ୍ଳୀକଂ ଦେଶେ ପୁଷ୍କର-ଅମୃତସରଃ-ଇତ୍ୟାଦୟଃ ତୀର୍ଥରାଜଃ ସମ୍ମିଳିତଃ ସନ୍‌ ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶଃ ଭାରତଃ ବିଶ୍ଵଽସ୍ମିନ୍ ନିରନ୍ତରଂ ଶୋଭିତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସମାନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତବର୍ଷରେ ଶୋଭାପାଉଥିବା ତୀର୍ଥରାଜିର ବର୍ଣ୍ଣନ କରାଯାଇଅଛି ।

ପୁଣ୍ୟଭୂମିର ଦେଶ ଭାରତ । ଏହାର ମାଟି-ପାଣି-ପବନ ସବୁକିଛି ପବିତ୍ର । ଗଙ୍ଗାର ପବିତ୍ର ଜଳଧାରା ଏଠି ପ୍ରବାହିତ । ବିଭିନ୍ନ ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ରଦ୍ଵାରା ପରିବେଷ୍ଟିତ ଏ ଦେଶ । ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କଦ୍ବାରା ଧର୍ମପ୍ରଚାର ନିମନ୍ତେ ଚାରିଧାମର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଏ ଦେଶର ପବିତ୍ରତାକୁ ସୂଚିତ କରେ । ଦ୍ଵାରକା, ସେତୁବନ୍ଧ, ପୁରୀ, ବଦରିକା, ତିରୁପତି, ମଧୁପୁରୀ, ଆଜମେର୍ ପ୍ରଭୃତି ପବିତ୍ର ତୀର୍ଥକ୍ଷେତ୍ର ଭାରତର ଐକ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତିକୁ ପରିରକ୍ଷିତ କରୁଛି । ପୁଷ୍କର-ଅମୃତସର ପ୍ରଭୃତି ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ତୀର୍ଥସମୂହଦ୍ଵାରା ସମ୍ମଳିତ ଭାରତଦେଶ ବିଶ୍ବରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭା ପାଉଛି । ଏଭଳି ତୀର୍ଥଭୂମି ବା ପୁଣ୍ୟଭୂମିରେ ଆମେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ଧନ୍ୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଚାଜମେରମ୍ = ଚ + ଆଜମେରମ୍ । ପୁଷ୍କରାମୃତସରସ୍ତୀର୍ଥରାଜୈର୍ୟୁତମ୍ = ପୁଷ୍କର + ଅମୃତସରଃ + ତୀର୍ଥରାଜଃ + ୟୁତମ୍ ।

ସମାସ – ମଧୁପୁରୀମ୍ = ମଧୁ ନାମ ପୁରୀମ୍ (ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ) । ତୀର୍ଥରାଜଃ = ତୀର୍ଥେଷୁ ରାଜଃ, ତୈ (ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଦ୍ବାରକା, ସେତୁବନ୍ଧ, ପୁରାଂ, ବଦରିକା, ତିରୁପଣ୍ଟିଂ, ମଧୁପୁରୀ, ଆଜମେରମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ତୀର୍ଥରାଜୈ = କରଣେ ୩ୟା । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦଧତ୍ = ଧା + ଶତୃ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

ଶ୍ଳୋକ – ୧୩

हस्तिगुम्फामजन्तामलौरां दधत्
खर्जुराहो – गया – सारनाथैर्लसंत् ।
ताज-कोणार्क-विष्णुध्वजैर्मण्डितं
भूतले भाति मेऽनारतं भारतम् ॥ १३ ॥

ହସ୍ତୀଗୁମ୍ଫାମଜନ୍ତାମଲୌରାଂ ଦଧତ୍
ଖର୍ଜୁରାହୋ-ଗୟା-ସାରନାଥୈର୍ଲସତ୍ ।
ତାଜ କୋଣାର୍କ ବିଷ୍ଣୁଧ୍ୱଜୈର୍ମଣ୍ଡିତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୩ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ହସ୍ତିଗୁମ୍ଫାଂ ଅଜନ୍ତ୍ରାଂ ଏଲୋରାଂ ଦଧତ୍ ଖର୍ଜୁରାହଃ ଗୟା ସାରନାଥୈଃ ଲସତ୍ ତାଜ କୋଣାର୍କ ବିଷ୍ଣୁଧ୍ୱଜୈଃ ମଣ୍ଡିତଂ (ସନ୍) ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦଧତ୍ = ଧାରଣ କରି । ଲସତ୍ = ଉଲ୍ଲସିତ ହୋଇ । ମଣ୍ଡିତମ୍ = ଶୋଭିତ ହୋଇ । ଅନାରତମ୍ = ନିରନ୍ତର ।

ଅନୁବାଦ – ହସ୍ତୀଗୁମ୍ଫା, ଅଜନ୍ତା, ଏଲୋରାକୁ ଧାରଣ କରି, ଖର୍ଜୁରାହ, ଗୟା, ସାରନାଥଦ୍ୱାରା ବିଳସିତ; ତାଜମହଲ, କୋଣାର୍କ, ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭଦ୍ଵାରା ବିଶୋଭିତ ମୋର ଭାରତଦେଶ ବିଶ୍ବରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାୟାଂ ଉତ୍କର୍ଷତାଂ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

କଳାୟା ଦେଶଃ ଭାରତଃ । ଅତ୍ର ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାୟା ମହତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବେଷାମ୍ ଆକର୍ଷୟତି । ଅସ୍ୟ ଦେଶସ୍ୟ ସୁମହାନ୍ କୀର୍ତ୍ତିରାଜି ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍ ବିଖ୍ୟାତଃ ଆସୀତ୍ । ଅଜନ୍ତା-ଏଲୋରା, ହସ୍ତୀଗୁମ୍ଫା ଦଧୂତ୍, ଖର୍ଜୁରାହଃ, ଗୟା, ସାରନାର୍ଥେ ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧସ୍ୟ ମହିମା ଉଲ୍ଲସିତା ଅଭବତ୍ । ତାଜ-କୋଣାର୍କ-ଦେହଲୀସ୍ଥ ବିଷ୍ଣୁସ୍ତତଃ ଇତ୍ୟାଦିଭିଂ ବିମଣ୍ଡିତମ୍ ଅସ୍ମାକଂ ଭାରତଦେଶଃ ଅନାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାୟା ଉତ୍କର୍ଷତାମ୍ ଆବହତି ଇତ୍ୟେପି କ୍ଷେତ୍ରମ୍ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାମହିମ କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକରେ ସ୍ଥାନିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାର ଉତ୍କର୍ଷତା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

କଳାର ଦେଶ ଭାରତ । ଏଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାପତ୍ୟକଳାର ନମୁନା ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ । ଅଜନ୍ତା ଓ ଏଲୋରାର ହାତୀଗୁମ୍ଫା, ଖର୍ଜୁରାହ, ଗୟା ଓ ସାରନାଥଠାରେ ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର କୀର୍ତ୍ତିରାଜି, ତାଜମହଲ, କୋଣାର୍କକ୍ଷେତ୍ର, ଦିଲ୍ଲୀର ବିଷ୍ଣୁସ୍ତମ୍ଭ ଆଦିଦ୍ୱାରା ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଶୋଭାପାଉଛି । ଭାରତୀୟ ସ୍ଥପତି ବିଶ୍ଵରେ ଚିରପରିଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସ।ରନାଥୌର୍ଲସତ୍‌ = ସାରନାର୍ଥେ + ଲସତ୍ । ବିଷ୍ଣୁଧ୍ଵଜୈର୍ମଣ୍ଡିତମ୍ = ବିଷ୍ଣୁଧ୍ଵଜଃ + ମଣ୍ଡିତମ୍ । ମେଽନାରତମ୍ = ମେ + ଅନାରତମ୍ ।

ସମାସ – ହସ୍ତୀଗୁମ୍ଫାମ୍ = ହସ୍ତୀନାଂ ଗୁମ୍ଫା, ତାମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ବିଷ୍ଣୁଧ୍ଵ = ବିଷୋ ଧ୍ଵଜଃ, ତୋ (ଷଷ୍ଠୀ ତପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ହସ୍ତୀଗୁମ୍ଫା, ଏଲୋରାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ସାରନାଥେ, ବିଷ୍ଣୁଧ୍ଵ = କରଣେ ୩ୟା । ଭୂତଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦଧତ୍ = ଧା + ଶତୃ । ଲସତ୍ = ଲସ୍ + ଶତୃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୪

होलिका-दशहरा-पर्वकोजागरी-
पोड़ल-श्रावणी-दीपमालामयम् ।
लोहडीदौणमाद्युत्सवै: ‘पूरितं
भूतले भाति मेडनारतं भारतम् ॥ १४ ॥

ହେ।ଲିକା ଦଶହରା ପର୍ବକୋଜ।ଗରୀ
ପୋଙ୍ଗଲ-ଶ୍ରାବଣୀ-ଦୀପମାଳାମୟମ୍ ।
ଲୋହଡୀଦୌଣମାଦ୍ୟୁତ୍ସୟଃ ପୂରିତଂ
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୪ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ହୋଲିକା ଦଶହରା ଉଜାଗରୀପର୍ବକ ପୋଙ୍ଗଲ ଶ୍ରାବଣୀ ଦୀପମାଳାମୟଂ ଲୋହଡ଼ୀ ଦୌଣମ୍ ଆଦି ଉତ୍ସବୈ ପୂରିତଂ ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉଜାଗରୀପର୍ବକ = ଉଜାଗର ପର୍ବ (ଜାଗର ବା ଶିବରାତ୍ରି) । ଦୀପମାଳାମୟମ୍ = ଦୀପାବଳୀ ଉତ୍ସବ। ପୂରିତମ୍ = ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ଅନୁବାଦ – ହୋଲି, ଦଶହରା, ଉଜାଗର ଉତ୍ସବ (ଶିବରାତ୍ରି), ପୋଙ୍ଗଲ, ଶ୍ରାବଣ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା (ରକ୍ଷାବନ୍ଧନ), ଦୀପାବଳୀ ଉତ୍ସବ, ଲୋହଡ଼ୀ, ଦୌଣୋତ୍ସବ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ସବଦ୍ବାରା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ମୋର ଭାରତଦେଶ ବିଶ୍ବରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତୀୟ ଉତ୍ସବାନାଂ ବିଷୟେ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବାଃ । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ବିଭିନ୍ନେଷୁ ପ୍ରାନ୍ତେଷୁ ବିବିଧା ଉତ୍ସବାଃ ପରିପାଳିତଂ ଭବନ୍ତି । ହୋଲିକା – ସନ୍ ମେ ଭାରତଂ ଅନାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶସ୍ୟ ସଂସ୍କୃତିଃ ସୁମହତୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ । ଏଥିରେ ଭାରତୀୟ ଉତ୍ସବଗୁଡ଼ିକର ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ମହାନ୍ । ଏଠାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମନୁଷ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ସବପ୍ରିୟ । ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାଷାଭାଷୀ ଲୋକମାନେ ଅନେକପ୍ରକାର ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେସବୁ ଉତ୍ସବମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହୋଲି, ଦଶହରା, ଜାଗର ଅମାବାସ୍ୟା ବା ଶିବରାତ୍ରି, ପୋଙ୍ଗଲ, ଶ୍ରାବଣ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ବା ରକ୍ଷାବନ୍ଧନ, ଦୀପାବଳୀ, ଲୋହଡ଼ୀ, ଦୌଣାଦି ବହୁବିଧ ଉତ୍ସବ ରହିଛି । ଏହିସବୁ ଉତ୍ସବଗୁଡ଼ିକରେ ବିମଣ୍ଡିତ ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପର୍ବକୋଜାଗରୀ = ପର୍ବକ + ଉଜାଗରୀ । ଦୌଣମାଦ୍ୟୁତ୍ସବୈ = ଦୌଣମ୍ + ଆଦି + ଉତ୍ସବାଃ ।

ସମାସ – ଦୀପମାଳା = ଦୀପାନାଂ ମାଳା (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉତ୍ସବୈ = କରଣେ ୩ୟା । ଭୂତଳେ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପୂରିତମ୍ = ପୂର୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୫

ओडिशीं मणिपुरीं कथक -गर्बादिकं
कूचिपूडिं च गिद्दां छऊं भङ्गडाम् ।
कथकलीं डाण्डियां भरतनाट्यं दधद्
भूतले भाति मे नारतं भारतम् ॥ १५ ॥

ଓଡ଼ିଶୀ ମଣିପୁରୀ କଥକ-ଗର୍ବାଦିକଂ
କୂଚିପୂରିଂ ଚ ଗିଦ୍‌ଦାଂ ଛଉଂ ଭଙ୍ଗଡ଼ାମ୍ ।
କଥକଲୀ ଡାଣ୍ଡିୟାଂ ଭରତନାଟ୍ୟମ୍ ଦଧଦ୍
ଭୂତଳେ ଭାତି ମେଽନାରତଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଓଡ଼ିଶୀ, ମଣିପୁରୀ, କଥକଂ, ଗର୍ବାଦିକ, କୂଚିପୂରିଂ, ଗି, ଛଉଂ, ଭଙ୍ଗଡ଼ା, କଥକଳ୍କୀ, ଡାଣ୍ଡିୟାଂ ଭାରତନାଟ୍ୟ ବ ଦଧତ୍ ମେ ଭାରତମ୍ ଭୂତଳେ ଅନାରତଂ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଦଧଦ୍ = ଧାରଣ କରି । ମେ = ମୋର ।

ଅନୁବାଦ – ଓଡ଼ିଶୀ, ମଣିପୁରୀ, କଥକ, ଗରବା, କୁଚିପୁଡ଼ି, ଗି, ଛଉ, ଭାଙ୍ଗଡ଼ା, କଥକଲୀ, ଡାଣ୍ଡିୟା ଓ ଭାରତନାଟ୍ୟମ୍ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ନୃତ୍ୟକୁ ଧାରଣ କରି ମୋର ଭାରତ ବିଶ୍ବରେ ଅବିରତ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତୀୟନୃତ୍ୟକଳାୟା ମହତ୍ତ୍ୱ ବଣ୍ଡିତଂ ଭବତି ।

ଭାରତସ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତେଷୁ ବିବିଧ୍ୱଂ ନୃତ୍ୟ ପରିଦୃଶ୍ୟତେ । ନୃତ୍ୟ ଜୀବନସ୍ୟ କଷ୍ଟ ଦୂରିକରୋତି । ଭାରତଦେଶେ ବିବିଧାନି ନୃତ୍ୟାନି ପରିବେଶିତାନି ଭବନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶୀ, ମଣିପୁରୀ, କଥକଂ, ଗବାଂ, କୂଚିପୂଡ଼ି, ଗିଦ୍‌, ଛଉଂ, ଭଙ୍ଗଡ଼ା, କଥକଲୀ, ଡାଣ୍ଡିୟା, ଭାରତନାଟ୍ୟ ଚ ଧାରୟନ୍ ମମ ଭାରତଦେଶଃ ବିଶ୍ଵେଽସ୍ମିନ୍ ବିରାଜତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିଗତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ନୃତ୍ୟକଳାର ମହନୀୟତା ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଛି ।

ସଂସ୍କୃତିସଂପନ୍ନ ଦେଶ ଭାରତ । ଏହାର କଳାସଙ୍ଗୀତ ତଥା ନୃତ୍ୟ ବିଶ୍ଵବିଶ୍ରୁତ । ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ନୃତ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଓଡ଼ିଶୀ, ମଣିପୁରୀ, କଥକ, ଗରବା, କୁଚିପୁଡ଼ି, ଗି, ଛଉ, ଭାଙ୍ଗଡ଼ା, କଥକଲୀ, ଡାଣ୍ଡିୟା ଓ ଭାରତନାଟ୍ୟମ୍ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ନୃତ୍ୟ ପରିବେଶିତ ହେଉଛି । ଏସବୁ ନୃତ୍ୟ ପାରମ୍ପରିକ ବେଶପୋଷାକ, ଉପରେ ଆଧାରିତ । ଏହିସବୁ ନୃତ୍ୟଦ୍ଵାରା ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଭାରତଦେଶ ବିଶୋଭିତ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଗର୍ବାଦିକମ୍ = ଗର୍ବା + ଆଦିକମ୍ । ଦଧଦ୍‌ଭୂତଳେ = ଦଧତ୍ + ଭୂତଳେ ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଓଡ଼ିଶୀ, ମଣିପୁରୀ, କୂଚିପୂଡ଼ି, ଗିର୍ଦ୍ଦା, ଛଉଂ, ଭଙ୍ଗଡ଼ାମ୍, କଥକଳ୍କୀ, ଡାଣ୍ଡିୟାଂ, ଭରତନାଟ୍ୟମ୍ କର୍ମଣି ୨ୟା ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଦଧତ୍ = ଧା + ଶତୃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୬

यत्कुरुक्षेत्रमध्ये स्वयं श्रीहरि –
निष्क्रियं पार्थमाश्वासयद् गीतया ।
स्वीयरूपेण तं च व्वधात्कर्मठ
भूतले भाति तन्मामकं भारतम् ॥ १६ ॥

ଯତକୁରୁକ୍ଷେତ୍ରମଧ୍ୟେ ସ୍ୱୟଂ ଶ୍ରୀହରି –
ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ପାର୍ଥମାଶ୍ଵାସୟଦ୍ ଗୀତୟା ।
ସ୍ୱୀୟରୂପେଣ ତଂ ଚ ବ୍ୟଧାତ୍ମକର୍ମଠ
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୬ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଯତ୍‌କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରମଧ୍ୟ ସ୍ବୟଂ ଶ୍ରୀହରିଂ ଗୀତୟା ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ପାର୍ଥମ୍ ଆଶ୍ୱାସୟତ୍ ସ୍ୱୀୟରୂପେଣ ତଂ କର୍ମଠ ବ୍ୟଧାତ୍ ଚ, ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସ୍ୱୟମ୍ = ନିଜେ । ଶ୍ରୀହରି = ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ । ଗୀତୟା = ଗୀତାଦ୍ଵାରା । ପାର୍ଥମ୍ = ଅର୍ଜୁନକୁ । ସ୍ବୀୟରୂପେଣ ନିଜ ସ୍ଵରୂପଦ୍ବାରା । ବ୍ୟଧାତ୍ = ବିଧାନ କରି । ମାମକମ୍ = ମୋର । ଭାତି = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଉଁ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ନିଜେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୀତାଦ୍ୱାରା ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅର୍ଜୁନକୁ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇଛନ୍ତି ଓ ସ୍ୱ ସ୍ୱରୂପଦ୍ୱାରା ତାକୁ କର୍ମଠ ବିଧାନ କରିଛନ୍ତି ମୋର ସେହି ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 2 भाति मे भारतम्

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ କବିରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତଦେଶେ ଗୀତାଗାସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ ବଣ୍ଡିତଂ ଭବତି ।

ବ୍ୟାସବିରଚିତଂ ମହାଭାରତମ୍ । ଅସ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥସ୍ୟ ଭୀଷ୍ମପର୍ବାନ୍ତର୍ଗତଂ ଭବତି ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତା । କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ସମରାଙ୍ଗଣସ୍ୟ ଗାଥା ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଅର୍ଜୁନଂ ପ୍ରତି ଉପଦେଶସାରଂ ଭବତି ଗୀତା ବିଶାଦୀ ନିଷ୍କ୍ରିୟମ୍ ଅର୍ଜୁନଂ ପ୍ରତି ଭଗବତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଆଶ୍ୱାସନାବାଣୀ ଗୀତା । ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵୟଂ ଗୀତୟା ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ପାର୍ଥମ୍ ଆଶ୍ୱାସୟତ୍ । ସ୍ବୀୟରୂପେଣ ତଂ କର୍ମତଂ କୃତମ୍ । ଅନେନ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ମହାମହିମ କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ସମାନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତରେ ଗୀତାଗାନର ମହତ୍ତ୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

‘ରୁଚୁ ନ ରୁଚୁ ଖାଅ ପିତା, ବୁଝ ନ ବୁଝ ପଢ଼ ଗୀତା’ – ଏହି ଲୋକୋକ୍ତି ଆଧାରରେ ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ଗୀତାଗାନର ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି । କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରର ସମରାଙ୍ଗଣରେ ବିଷାଦିତ ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ପ୍ରତି ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଉପଦେଶବାଣୀ ଗୀତା ରୂପେ ଖ୍ୟାତ । ମହାଭାରତର କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ନିଜେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଗୀତାଦ୍ଵାରା ଆଶ୍ଵାସନାବାଣୀ ଶୁଣାଇଛନ୍ତି । ନିଜସ୍ଵରୂପ ପ୍ରଦର୍ଶନଦ୍ଵାରା ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କର୍ମଠ କରିଅଛନ୍ତି । ଏହିଭଳି ସୁମହାନ୍ ଗୀତାଗାନରେ ମୋର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଶେ।ଭିତ ହେଉଅଚ୍ଛା

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶ୍ରୀହରିନିଷ୍କ୍ରିୟମ୍ = ଶ୍ରୀହରଃ + ନିଷ୍କ୍ରିୟମ୍ । ପ୍ରାର୍ଥମାଶ୍ଵାସୟଦ୍ = ପାର୍ଥମ୍ + ଆଶ୍ୱାସୟଦ୍ । ତନ୍ମାମକମ୍ ତତ୍ + ମାମକମ୍ ।
ସମାସ – ସ୍ବୀୟରୂପେଣ = ସ୍ଵୟଂ ରୂପମ୍, ତେନ (କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରମଧେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଶ୍ରୀହରିଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ପାର୍ଥୀ, ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଗୀତୟା, ସ୍ୱୀୟରୂପେଣ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଭାତି = ଭା + ସ୍କ୍ରିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୭

मातृभूमेर्विपज्जालमुच्छेदयन्
मृत्युपाशं च कण्ठे सहर्षं धरन् ।
भक्तसिंहोऽस्ति यत्रामरत्वं गुतो
भूतले भाति तन्मामकं भारतम् ॥ १७ ॥

ମାତୃଭୂମେର୍ବିପଜାଲମୁଚ୍ଛେଦୟନ୍
ମୃତ୍ୟୁପାଶଂ ଚ କଣ୍ଠ ସହର୍ଷ ଧରନ୍ ।
ଭକ୍ତସିଂହୋ ଽସ୍ତୀ ଯତ୍ରାମରତ୍ଵ ଗତୋ
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ।। ୧୭ ।।

ଅନ୍ୱୟ – ମାତୃଭୂମେ ବିପଜାଲମ୍ ଉଚ୍ଛେଦୟନ୍ କଣ୍ଠ ସହର୍ଷୀ ମୃତ୍ୟୁପାଶଂ ଧରନ୍ ଚ ଯତ୍ର ଭକ୍ତସିଂହଃ ଅମରତ୍ୱ ଗତଃ ଅସ୍ତି ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ମାତୃଭୂମେ = ମାତୃଭୂମିର । ବିପଜାଲମ୍ = ବିପଦର ଜାଲକୁ । କଣ୍ଠେ = ଗଳାରେ । ସହର୍ଷମ୍ = ଆନନ୍ଦର ସହିତ । ମୃତ୍ୟୁପାଶମ୍ = ମରଣର ଫାଶକୁ । ଧରନ୍ = ଧାରଣ କରି । ଅସ୍ତି = ଅଛି ।

ଅନୁବାଦ – ମାତୃଭୂମିର ବିପଦଜାଲକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରି ଓ ଗଳାରେ ଆନନ୍ଦର ସହ ମୃତ୍ୟୁଫାଶକୁ ଧାରଣ କରି ଯେଉଁଠି ଭକ୍ତସିଂହ ଅମରତ୍ୱକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ସେହି ମୋର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ କବି ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳା ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭକ୍ତସିଂହସ୍ୟ ବଳିଦାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତଂ ଭବତି ।

ଭାରତୋଽୟଂ ବୀରାମାଂ ଦେଶଃ । ଅସ୍ଟିନ୍ ଦେଶେ ବହବାଃ ସୁରୟଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ବଳିଦାନଂ ପ୍ରଦତ୍ତବନ୍ତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଦେଶେ ଭକ୍ତସିଂହଃ ମାତୃଭୂମେ ବିପଜ୍ଜାଲମ୍ ଉଚ୍ଛେଦୟନ୍ କଣ୍ଠ ସହର୍ଷୀ ମୃତ୍ୟୁପାଶଂ ଧାରୟନ୍ ଚ ଅମରତଂ ଗତଃ । ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭକ୍ତସିଂହର ବଳିଦାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ବୀରମାନେ ଏ ଦେଶରେ ନିଜର ପ୍ରାଣବଳି ଦେଇଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭକ୍ତସିଂହ ଅନ୍ୟତମ । ସେ ମାତୃଭୂମିର ବିପଦ ଜାଲକୁ ଉଚ୍ଛେଦ କରି ଗଳାରେ ଆନନ୍ଦ ସହକାରେ ମୃତ୍ୟୁପାଶକୁ ଧାରଣ କରି ଅମରତ୍ୱକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ଏହିଭଳି ବୀରମାନଙ୍କର ବଳିଦାନଦ୍ଵାରା ମୋର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଶୋଭାପାଉଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ମାତୃଭୂମେର୍ବିପଦଜ୍ଜାଲମୁଚ୍ଛେଦୟନ୍ = ମାତୃଭୂମଃ + ବିପତ୍ + ଜାଲମ୍ + ଉଚ୍ଛେଦୟନ୍ । ଭକ୍ତସିଂହୋଽସ୍ତି = ଭକ୍ତସିଂହଃ + ଅସ୍ତି । ତନ୍ମାମକମ୍ = ତତ୍ + ମାମକମ୍ ।

ସମାସ – ମୃତ୍ୟୁପାଶମ୍ = ମୃତ୍ୟୁ ପାଶମ୍, ତମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ସହର୍ଷମ୍ = ହର୍ଷେଣ ସହ ବର୍ତ୍ତମାନମ୍ ( ସହାର୍ଥ ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ମାତୃଭୂମେଃ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ବିପଜାଲଂ, ମୃତ୍ୟୁପାଶମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । କଣ୍ଠ, ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଭକ୍ତସିଂହଃ = କଉଁରି ୧ମା।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଧରନ୍ = ଧର୍ + ଶତୃ । ଗତଃ = ଗମ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୮

रक्तपातं विना शस्त्रपातं विना
यत्र संक्रान्तिरायाति मन्दस्मिता ।
येन विश्वं सदा शिक्ष्यते प्रेर्यते
भूतले भाति तन्मामकं भारतम् ॥ १८ ॥

ରକ୍ତପାତଂ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତଂ ବିନା
ଯତ୍ର ସଂକ୍ରାନ୍ତିରାୟାତି ମନ୍ଦସ୍ମିତା ।
ଯେନ ବିଶ୍ଵ ସଦା ଶିଷ୍ୟତେ ପ୍ରେର୍ଯ୍ୟତେ
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ।। ୧୮ ।।

ଅନ୍ବୟ – ଯତ୍ର ରକ୍ତପାତଂ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତଂ ବିନା ମନ୍ଦସ୍ମିତା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଆୟାତି, ଯେନ ସଦା ବିଶ୍ଵ ଶିଷ୍ୟତେ ପ୍ରେର୍ଯ୍ୟତେ ଚ ତତ୍‌ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯତ୍ର = ଯେଉଁଠାରେ । ମନ୍ଦସ୍ମିତା = ଈଷତ୍ ମନ୍ଦହାସ୍ୟଯୁକ୍ତା । ସଂକ୍ରାନ୍ତଃ = ପରିବର୍ତ୍ତନ । ଶିକ୍ଷ୍ୟତେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରେ । ପ୍ରେର୍ଯ୍ୟତେ = ପ୍ରେରିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଯେଉଁଠି ବିନା ରକ୍ତପାତରେ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତରେ ଈଷତ୍ ହାସ୍ୟଯୁକ୍ତା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଛି, ବିଶ୍ବ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଛି ଓ ପ୍ରେରିତ ହୋଇଛି, ସେହି ମୋର ଭାରତଦେଶ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ କବି ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳା ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ସଂଗୃହୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତୀୟଶାନ୍ତଃ କଥ୍ୟ ସକଳଂ ବିଶ୍ୱ ଶିକ୍ଷୟତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଭାରତଃ ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ଦେଶଃ । ସର୍ବେ ଜନଃ ଅତ୍ର ଶାନ୍ତିକାମିନଃ ଭବନ୍ତି । ଅସ୍ଥିନ୍ ଦେଶେ ରକ୍ତପାତଂ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତଂ ବିନା ମନ୍ଦସ୍ମିତା ସଂକ୍ରାନ୍ତଃ ଆୟାତି, ଯେନ ବିଶ୍ଵ ସଦା ଶିଷ୍ୟତେ ପ୍ରେର୍ଯ୍ୟତେ ଚ । ମାମକଂ ତତ୍ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଭାରତୀୟ ଶାନ୍ତି କିପରି ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ପାଇଁ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ହୋଇଛି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶାନ୍ତିପ୍ରିୟ ଦେଶ ଅଟେ । ଏହି ଦେଶର ଲୋକମାନେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଶାନ୍ତିର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଚାର କରିଥା’ନ୍ତି । ଏଠାରେ ହିଂସାର ସ୍ଥାନ ନାହିଁ, କେହି କାହା ଉପରେ ଶସ୍ତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ କରେନାହିଁ । ଅହିଂସାର ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଏ ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନତା ଲାଭକରିଛି । ବିନା ରକ୍ତପାତରେ ବିନା ଶସ୍ତ୍ରପାତରେ ଏ ଦେଶରେ ହାସ୍ୟଯୁକ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି, ଯଦ୍ବାରା ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ସର୍ବଦା ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଛି ଓ ପ୍ରେରିତ ହୋଇଛି । ଏହିଭଳି ଶାନ୍ତିକାମୀ ମୋର ଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ନିରନ୍ତର ଶୋଭାପାଉଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସଂକ୍ରାନ୍ତିରାୟାତି = ସଂକ୍ରାନ୍ତଃ + ଆୟାତି ।

ସମାସ – ରକ୍ତପାତମ୍ = ରକ୍ତସ୍ୟ ପାତମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । ଶସ୍ତ୍ରପାତମ୍ = ଶସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ପାତମ୍ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) । = ମନଃ ସ୍ମିତଃ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରକ୍ତପାତଂ, ଶସ୍ତ୍ରପାତମ୍ = ବିନା ଯୋଗେ ୨ୟା । ମନ୍ଦସ୍ମିତା, ସଂକ୍ରାନ୍ତି = କର୍ଭରି ୧ମା । ଯେନ = ଅନୁସ୍ତେ କର୍ଭରି ୩ୟା । ବିଶ୍ବମ୍ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ ମା । ଭୂତଳେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପାତମ୍ = ପତ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୯

यस्य कीर्त्तिं प्रतिष्ठां च शोभां मुदा
गायतिक्रान्तदर्शी कविनां चयः ।
यस्य वाणी- विहारोऽतुलो राजते
भूतले भाति तन्मामकं भारतम् ॥ १९॥

ଯସ୍ଯ କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଚ ଶୋଭାଂ ମୁଦା
ଗାୟତି କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ କବିନାଂ ଚୟଃ ।
ଯସ୍ୟ ବାଣୀ-ବିହାରୋଽତୁଳୋ ରାଜତେ
ଭୂତଳେ ଭାତି ତନ୍ମାମକଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୧୯ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଯସ୍ୟ କୀର୍ଡିଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଶୋଭାଂ ଚ କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ କବିନାଂ ଚୟଃ ମୁଦା ଗାୟତି, ଯସ୍ୟ ବାଣୀବିହାରଃ ଅତୁନଃ ରାଜତେ, ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଯସ୍ୟ = ଯାହାର । କୀର୍ତିମ୍ = ଯଶକୁ । କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ = ସର୍ବଦ୍ରଷ୍ଟା । ଚୟଃ = ସମୂହ । ମୁଦା = ଆନନ୍ଦ । ଅତୁନଃ = ଅତୁଳନୀୟ । ରାଜତେ = ଶୋଭାପାଉଛି ।

ଅନୁବାଦ – ଯାହାର କୀର୍ତ୍ତି, ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ଶୋଭା ସର୍ବଦ୍ରଷ୍ଟା କବିମାନେ ସମୂହ ଆନନ୍ଦରେ ଗାନ କରନ୍ତି, ଯାହାର ବାଣୀ ବିହାର ଅତୁଳନୀୟ ଭାବେ ଶୋଭାପାଉଛି ସେହି ମୋର ଭାରତ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ କବି ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ଭାରତସ୍ୟ କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଚ କଥ୍ୟ କବୟଂ ଗାୟନ୍ତ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବିଶ୍ୱେଽସ୍ମିନ୍‌ ଭାରତସ୍ୟ କୀଭିଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଶୋଭାଂ ଚ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ । କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ କବିନାଂ ସମୂହଃ ସଦୈବ ଅସ୍ୟ ଦେଶସ୍ୟ ଯଶୋଗାନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଯସ୍ୟ ବାଣୀ ବିହାରଃ ଚ ଅତୁଳ ରାଜତେ ତତ୍ ମାମକଂ ଭାରତଂ ଭୂତଳେ ଭାତି । ଅତ୍ର ଯଥା ଭାରତସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ କବିନା ବର୍ଣିତଂ ତଦେବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ କବିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କିପରି ଭାରତର ଯଶ ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଗାନ କରାଯାଇଛି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଭାରତର ମହାନତା ବିଶ୍ବରେ ସଦା ପରିଚିତ । ଏହାର କୀର୍ତ୍ତି, ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ଶୋଭାକୁ କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶୀ କବିମାନେ ଅତି ସୁନ୍ଦରଭାବେ ଗାନ କରିଅଛନ୍ତି । ଏହାର ବାଣୀ ବିହାର ଅତୁଳନୀୟ ଭାବେ ଶୋଭାପାଉଛି । ଏହିଭଳି ଯଶୋଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଶୋଭାୟମାନ ଆମର ଭାରତଦେଶ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ବିରାଜିତ ହୋଇଅଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବିହାରୋଳୋ ରାଜତେ = ବିହାରଃ + ଅତୁଳ + ରାଜତେ । ତନ୍ମାମକମ୍ = ତତ୍ + ମାମକମ୍ ।

ସମାସ – ଅତୁଳ = ନ ତୁନଃ (ନଞ୍ଜ୍ ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଯସ୍ୟ, କବିନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । କୀର୍ତ୍ତି, ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ଶୋଭାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଚୟ = ଚି + ଅଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨୦

शोषितो नात्र कश्चिद् भवेत् केनचित्
व्याधिना पीडितो नो भवेत् कश्चन ।
नात्र कोऽपि, व्रजेद्दीनतां हीनतां
मोदतां मे सदा पावनं भारतम् ॥ २० ॥

ଶୋଷିତୋ ନାତ୍ର କଶ୍ଚିଦ୍ ଭବେତ୍ କେନଚିତ୍
ବ୍ୟାଧୁନା ପୀଡ଼ିତୋ ନୋ ଭବେତ୍ କଷ୍ଟନ ।
ନାତ୍ର କୋଽପି, ବ୍ରଜେଦ୍‌ଦୀନତାଂ ହୀନତାଂ
ମୋଦତାଂ ମେ ସଦା ପାବନଂ ଭାରତମ୍ ॥ ୨୦ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ଅତ୍ର କଣ୍ଠିତ୍ ଶୋଷିତଃ ନ ଭବେତ୍, କେନଚିତ୍ ବ୍ୟାଧନା ପୀଡ଼ିତଃ ନ ଭବେତ୍ । ଅତ୍ର ଅପି କଣ୍ଟନ ଦୀନତାଂ ହୀନତାଂ ନ ବ୍ରଜେତ୍ । ସଦା ମେ ପାବନଂ ଭାରତଂ ମୋଦତାମ୍ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଅତ୍ର = ଏଠାରେ । କଶ୍ଚିତ୍ = କେହିହେଲେ । ଭବେତ୍ = ହେବା ଉଚିତ । ନ = ନୁହେଁ। ବ୍ୟାଧନା = ରୋଗଦ୍ଵାରା । ଅପି = ମଧ୍ୟ । ଦୀନତାମ୍ = ଦୈନ୍ୟକୁ । ହୀନତାମ୍ = ହୀନପଣକୁ । ବ୍ରଜେତ୍ = ଯିବା ଉଚିତ । ସଦା = ମୋଦତାମ୍ = ଆନନ୍ଦିତ । ପାବନମ୍ = ପବିତ୍ର ।

ଅନୁବାଦ – ଏଠାରେ କେହିହେଲେ ଶୋଷିତ ହେବା ଅନୁଚିତ । କେହିହେଲେ ରୋଗଦ୍ଵାରା ପୀଡ଼ିତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । କେବେହେଲେ କେହି ମଧ୍ୟ ଦୈନ୍ୟତା ଓ ହୀନତାକୁ ଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ସର୍ବଦା ମୋର ପବିତ୍ର ଭାରତଦେଶ ଆନନ୍ଦମୟ ହେଉ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ କବି ରମାକାନ୍ତଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତଃ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ପବିତ୍ର ଭାରତସ୍ୟ ବନ୍ଦନଂ ଭବତି ।

ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶଃ ଭାରତଃ ବିଶ୍ଵଽସ୍ମିନ୍ ସଦା ରାଜତେ । ଅତ୍ର କଣ୍ଠିତ୍ ଶୋଷିତଃ ନ ଭବେତ୍, କଣ୍ଟନ କେନଚିତ୍ ବ୍ୟାଧୁନା ପୀଡି଼ତଃ ନ ଭବେତ୍ । ଅତ୍ର କୋଽପି ଦୀନତାଂ ହୀନତାଂ ନ ବ୍ରଜେତ୍ । ସଦୈବ ମମ ପବିତ୍ର ଭାରତଂ ମୋଦତାଂ ଭବତୁ । ଏତାଦୃଶଂ ଭାରତଂ ବୟଂ କାମୟେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାମହିମ କବି ରମାକାନ୍ତ ଶୁକ୍ଳ ବିରଚିତ ‘ଭାତି ମେ ଭାରତମ୍’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ପବିତ୍ର ଭାରତର ଆନନ୍ଦମୟତା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସତରେ ଭାରତ ଏକ ପବିତ୍ର ଆନନ୍ଦମୟ ଦେଶ ଅଟେ । ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଏ ଦେଶ ଆଦର୍ଶଭୂତ ଅଟେ । ଏ ଦେଶରେ କେହି ଶୋଷିତ ନାହିଁ, କେହିହେଲେ କେବେ ରୋଗରେ ପୀଡ଼ିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏ ଦେଶରେ କେହି ଦୀନହୀନ ଦୁଃଖୀରକି ଦରିଦ୍ର ନାହିଁ । ସଦାସର୍ବଦା ଆନନ୍ଦରେ ଏ ଦେଶରେ ସମସ୍ତେ ବସବାସ କରିଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ଏ ଦେଶ ହେଉଛି ପବିତ୍ର ଆନନ୍ଦମୟ ଦେଶ । ଏଭଳି ଦେଶବାସୀ ହୋଇ ଆମେ ଧନ୍ୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନାତ୍ର = ନ + ଅତ୍ର । କଶ୍ଚିଦ୍‌ଭବେତ୍ = କଃ + ଚିତ୍ + ଭବେତ୍ । କଣ୍ଟନ = କଃ + ଚନ । କୋଽପି = କଃ + ଅପି । ବ୍ରଜେଦ୍‌ଦୀନତାମ୍ = ବ୍ରଜେତ୍ + ଦୀନତାମ୍ ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ବ୍ୟାଧୁନା = କରଣେ ୩ୟା । ଦୀନତାଂ, ହୀନତାମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶୋଷିତଃ = ଶୋଷ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ । ପୀଡ଼ିତଃ = ପୀଡ୍ + କ୍ତ । ପାବନମ୍ = ପୂ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ।