CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 4 ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି, ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିଭି ଓ ପ୍ରକଳ୍ପ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଉପରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଆରୋହାନୁମାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏହି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ମତକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ କୁହାଯାଏ ।

୨. ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ (Conjunction of causes) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧିକ ସମକାରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେହି ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟର କାରଣକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଜଣେ ଲୋକ ଜ୍ଵରରେ ପଡ଼ି ପୀଡ଼ିତ ହେଉଛି । ଜ୍ଵର କଷ୍ଟ ସହିତ ଯଦି ସେ ଖଟ ଉପରୁ ପଡ଼ିଯାଇ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବାର କଷ୍ଟ ସହ ତାହାର ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ାଜନିତ କଷ୍ଟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୁଏ ତାହେଲେ ସେ ସମସ୍ତ ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟର ଯନ୍ତ୍ରଣା କୌଣସି ଏକ କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟ ନୁହେଁ ବୋଲି ଜଣାଯିବ ।

ସେହି ସମ୍ମିଶ୍ରିତ କଷ୍ଟ ବା ଯନ୍ତ୍ରଣାର କାରଣ ହେଉଛି ଜ୍ଵର, ନାଳରକ୍ତ ଝାଡ଼ା ଓ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଯିବା ଇତ୍ୟାଦି କାରଣମାନଙ୍କର ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ । ଏହିପରି ଅନେକ କାରଣର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଯେତେବେଳେ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସେପରି କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ୱୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ସମାନ ତାହା ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବେନ୍ (Bain) କାରଣକୁ ଦୁଇଟି ଅଂଶରେ ଭାଗ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ଏବଂ (୨) ଘଟଣାର ସମାବେଶ ।
ଯେଉଁ ଶକ୍ତି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଉପରେ କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ତା ମଧ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣେ ତାହାକୁ କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଘଟଣାର ସମାବେଶ ଯେଉଁଠି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି ପକ୍ଷରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଘଟଣାର ସମାବେଶ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ନିଆଁ ଜଳି ଉଠେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠି ହେଉଛି କ୍ରିୟା-ଉଦ୍ଦୀପକ ଶକ୍ତି (Moving power) ଏବଂ ବାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସମାବେଶ (Collocation) ।

ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା (Agent) ଏବଂ କ୍ରିୟାନ (Patient) ଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟିର କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପନ୍ନ ହୁଏ ତାହାକୁ କର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ବସ୍ତୁଟି ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧୂତ ହୁଏ ତାହାକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଯଦି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କନିଅର ମଞ୍ଜି ରସ ସହ ଗୁଡ଼କୁ ଏକତ୍ର ମିଶାଇ ଖାଇ ବିଷ ପ୍ରଭାବରେ ମରିଯାଏ, ତାହେଲେ କନିଅର ମଞ୍ଜି ଓ ଗୁଡ଼ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବିଷକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଲୋକଟିର ସ୍ନାୟବୀୟ ଶରୀରକୁ କ୍ରିୟାଧୁନ କୁହାଯାଏ ।

ସେହିଭଳି ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟି ଯେତେବେଳେ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପ ଉପରେ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇ ଅଗ୍ନି ସୃଷ୍ଟି କରେ ସେଠାରେ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିକୁ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ଦାହ୍ୟବସ୍ତୁର ସ୍ତୂପକୁ କ୍ରିୟାଧ୍ୟାନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୪. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଏବଂ ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ? ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଚାରିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ; ଯଥା – ଉପାଦାନ କାରଣ, ଆକୃତିକ କାରଣ, ନିମିତ୍ତ କାରଣ ଏବଂ ପରିଣାମ କାରଣ ।

ଉଦାହରଣ – ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ପୁଷ୍ପଗୁଚ୍ଛ ।
ଉପାଦାନ କାରଣ – ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍
ଆକୃତିକ କାରଣ – ପୁଷ୍ପାକାର ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– ତାହାର ନିର୍ମାଣ ନିମନ୍ତେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଥିବା ଶକ୍ତି, ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ ।
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ
ଯଥା- ଘର ସଜାଇବାପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହେବା ।

ଉଦାହରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଏକ ମାର୍ବଲ ମୂର୍ତ୍ତି ।
ଉପାଦାନ କାରଣ– ମାର୍ବଲ ପଥର
ଆକୃତିକ କାରଣ– ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆକୃତି ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ– କାରିଗରର ଶ୍ରମ ଓ କୌଶଳ
ପରିଣାମ କାରଣ– ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ଯଥା – ଗୋଟିଏ ପ୍ରମୋଦ ଉଦ୍ୟାନର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ସ୍ଥାପନ କରିବା ।
ନୈୟାୟିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ତିନିପ୍ରକାର କାରଣ ଥାଏ ।
ଯଥା – ସମବାୟି କାରଣ, ଅସମବାୟି କାରଣ ଏବଂ ନିମିତ୍ତ କାରଣ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣ -(୧) କାଠର ତକ୍ତପୋଷ
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କାଠ ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କାଠଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ବଢ଼େଇ ଓ ତାହାର ଯନ୍ତ୍ରପାତି ।

ଉଦାହରଣ – (୨) ଜାମା
ସମବାୟି କାରଣ – ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତିର କେତେଖଣ୍ଡ କନା ।
ଅସମବାୟି କାରଣ – କନାଖଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକୁ ସିଲାଇ କରିବା ।
ନିମିତ୍ତ କାରଣ – ଦର୍ଜୀ ଏବଂ ତାହାର ସିଲାଇ ଉପକରଣ ।
କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।

୫. କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ତାହା ଲେଖ ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଯକ କାରଣ ଏକାସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକାସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟ- ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାଓ୍ବାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

୬.ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ – ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ବିରାଟ ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ଆଲୋକକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

୭. ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁର ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।

୮. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
(a) କାରଣ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପରାପେକ୍ଷୀ ।
(b) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(c) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(d) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ଭବିରହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ଅଟେ ।
(e) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ।
Answer:
କାର୍ପେଥ ରୀଙ୍କ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’’ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କାରଣରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ, କେବଳ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟରୂପେ ପ୍ରକାଶଲାଭ କରେ । କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣର ଏ ପ୍ରକାର ନୀତିକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । (a) ବସ୍ତୁ ଅବିନାଶିତ୍ୱ ଓ (b) ଶକ୍ତି ଅବିନାଶିତ୍ୱ ତତ୍ତ୍ବ ।

୧୦. ଅବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ଲୋକାୟତିକ କାରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନକରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ଲୋକାୟତିକ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ନବବଧୂ ଗୃହ ପ୍ରବେଶ କଲା ପରେ ପରେ ଶ୍ଵଶୁରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ । ତେଣୁ କେହି କେହି ନବବଧୂର ଆଗମନକୁ ଏକ ଅଶୁଭ ସଙ୍କେତ ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ଏହା ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ ଦୋଷ ନାମରେ ଅଭିହିତ ଅଟେ ।

୧୧. ବହୁକାରଣତାବାଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ବହୁକାରଣତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏହା ସତ୍ୟ ନୁହେଁ ଯେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ହେବ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା କେବଳ ଗୋଟିଏ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେବ; ଯଥା – ମୃତ୍ୟୁ ରୋଗଜନିତ, ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ, ବିଷପାନଜନିତରୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

୧୨. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବା ସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ତନ୍ନିହିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୩. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଷୟରେ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର; ଯଥା –
(୧) କର୍ଭାବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୨) ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୩) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୪) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୫) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୬) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
(୭) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧନ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ– ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଷ୍ଟକ୍ ନାମକ ଜଣେ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସକ୍ରିୟ ଅଟେ ।’’ କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟାଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନାହିଁ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମକୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଏପ୍ରକାରର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

୧୫. ତୁମେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପରୀକ୍ଷା ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ରର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଦେଇ ସୁଦ୍ଧା ପାସ୍ କରିନାହଁ । ଏହାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କର ।
Answer:
(କ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଅଧିକାଂଶ ଉତ୍ତର ଭୁଲ୍ ।
(ଖ) ବୋଧହୁଏ, ପରୀକ୍ଷକ କଠୋର ନୀତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ଖାତା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ବୋଧହୁଏ, ମୋର ଯୋଡ଼ିଥିବା ଅତିରିକ୍ତ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ତରପତ୍ରଠାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି ।
(ଘ) ବୋଧହୁଏ, ମାର୍କ ମିଶାଇବାରେ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଇଛି ।

୧୬. କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ପ୍ରଣାଳୀର ଗୋଟିଏ ମୂର୍ଖ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ତନିହିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସରଣ, ସମର୍ଥନ ଓ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
Answer:
ଘଟଣା – ମୁଁ କଲେଜ ବାହାରିବା ସମୟରେ ଯେଉଁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ମୋର ପଢ଼ା ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଖାଯାଇଥିଲି, କଲେଜରୁ ଫେରି ଦେଖୁଛି ଯେ ତାହା ସେଠାରେ ନାହିଁ ।
ପ୍ରକଳ୍ପ –
(୧) ବୋଧହୁଏ, ଆମ ଘରର କେହି ଜଣେ ତାହା ପଢ଼ିବାକୁ ନେଇଛନ୍ତି । (ପ ୧)
(୨) ବୋଧହୁଏ, ମୋ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କେହି ଜଣେ ବାହାର ଲୋକ ଆସି ପତ୍ରିକାଟିକୁ ନେଇଯାଇଛି । (ପ ୨)
(୩) ବୋଧହୁଏ, ଘରର ଚାକର ପିଲା ଯେ ଛବି ଦେଖିବାକୁ ଭଲପାଏ, ପତ୍ରିକାର ଛବି ଦେଖିବାକୁ ନେଇଛି । (ପ ୩)

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
(୧) ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ଘରର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ପତ୍ରିକାଟି ମିଳିବ (ସ୧)
(୨) ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ମୋ ମା’ ସେକଥା କହିପାରିବ । (ସ ୨)
(୩) ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ତା ପାଖରେ ତାହା ରହିଥ୍ । (ସ ୩)
ସମର୍ଥନ – ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥ‌ିବା ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ପରିଶେଷରେ ମୁଁ ଚାକର ପିଲାଠାରୁ ପତ୍ରିକାଟିକୁ ପାଏ ।

ଯୁକ୍ତିର ଆକାର –
ଯଦି ଘ, ତେବେ ହୁଏତ ପ ୧ ବା ପ ୨ ବା ପ ୩
ଯଦି ପ ୧, ତେବେ ସ ୧
∴ ପ ୧ ନୁହେଁ ।

ଯଦି ପ ୨, ତେବେ ସ ୨ ।
କିନ୍ତୁ ସ ୨ ନୁହେଁ ।
ଯଦି ପ ୩, ତେବେ ସ ୩ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

ଏହି ଶେଷୋକ୍ତ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ ନୁହେଁ, କାରଣ ଅନୁଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରିବା ଦୋଷାବହ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପ ୧, ପ ୨, ପ ୩ ବ୍ୟତୀତ ଏଠାରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ସମ୍ଭବପର ହେଉନଥାଏ, ତେବେ ଯୁକ୍ତିଟିକୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ରୂପେ ବୈଧ କରାଯାଇପାରେ ।
ହୁଏତ ପ ୧, ପ ୨ ବା ପ ୩
ପ ୧ ନୁହେଁ କି ପ ୨ ନୁହେଁ ।
∴ ପ ୩ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୭. ଆରୋହାନୁମାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତି ନ ଥ‌ିବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ ।

୧୮. ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବୁଝାଇବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ବେଳେ ବେଳେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିଚାଳନାପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଚରନା କରାଯାଏ । କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମର ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ତାହା ଅତି ତୁଚ୍ଛ ହୋଇଥିଲେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

୧୯. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବିଷୟକୁ ସୂଚିତ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ।
(ଖ) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
(ଗ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପରୀକ୍ଷଣର ସୁବିଧା ।
Answer:
(କ) (୧) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଭ୍ରାନ୍ତଭାବେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(୩) ଅନବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ନୈତିମୂଳକ ଦୋଷ; କିନ୍ତୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ଅସ୍ତିତ୍ଵମୂଳକ ଦୋଷ ।

(ଖ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ତୁଳନାରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ଅଧ୍ବକ ବ୍ୟାପକ ।
(୨) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ତଥା କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା କେବଳ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ ।
(୩) ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(ଗ) (୧) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ଯଥେଚ୍ଛାକ୍ରମେ ପୁନଃପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୨) ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା କାରଣର କାରଣଗୁଡ଼ିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କୌଣସି ଏକ ଉପକାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଧୀରସ୍ଥିର ଭାବେ କରାଯାଇପାରେ ଏବଂ ସେହି ହେତୁରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ-ଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣଲବ୍ଧ ଜ୍ଞାନ ଅଧ୍ଵ ଯଥାର୍ଥ ବିଶ୍ଵାସ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ହୁଏ ।

୨୦. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରକରଣ କର ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କିଛି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ସୃଷ୍ଟି ଘଟଣାର ନିରୀକ୍ଷଣରେହିଁ ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସୀମିତ । ପୁନଶ୍ଚ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତି ।

୨୧. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷ ଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଇଂରାଜୀରେ ଏହାକୁ Observation କୁହାଯାଏ । ଯାହାର ଅର୍ତ ହେଲା ନିଜର ମନ ଆଗରେ କିଛି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।

୨୨. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ରକରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା।

୨୩. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସର୍ଭାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
(କ) ବୌଦ୍ଧିକ ଅବସ୍ଥା
(ଖ) ଶାରୀରିକ ଅବସ୍ଥା
(ଗ) ନୈତିକ ସର୍ଭ
(ଘ) ଅନୁକୂଳ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତି

୨୪. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ, ‘କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ସେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ।

୨୫. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(୧) ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(୨) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ଅନବେକ୍ଷଣଦୋଷ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୨୬. ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ସମସ୍ତ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ସତର୍କତା ସହିତ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର କେତେକ ସମୟରେ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ କେତେକ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳରେ ଦୋଷ ତ୍ରୁଟି ରହିଯାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍ ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ ।

୨୭. ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅନେକ ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ ଏହାର ବିପରୀତ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଧ୍ୟାନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବିନା ସଂଶୟରେ କେବଳ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଏଡ଼େଇଦେଲେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କୌଣସି ଛାତ୍ରର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବାର ଏକମାତ୍ର କାରଣ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ବୋଲି ମନେକଲେ ଛାତ୍ରର ମନୋଯୋଗିତା, ଅଧ୍ୟବସାୟ, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ସେହି ପ୍ରକାରର ଶିକ୍ଷାଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅନେକ ଛାତ୍ର କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥିବା ବିଷୟ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ନ ଥିବାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

୨୮. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପବୋଲି ଅଥବା ମରୀଚିକାରେ ଜଳ ଥିବା ଭ୍ରମକଲେ ଏପରି ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।

୨୯. ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କେତେ ପ୍ରକାର ଅଟେ ?
Answer:
ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର, ଯଥା –
(୧) ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(୨) ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ।

୩୦. ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କାରଣରୁ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିର ଚକ୍ଷୁଦୋଷ, ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ଦୋଷ ଅଥବା ସେହିପରି ଅନ୍ୟ କେତେକ କାରଣ ଥିଲେ ତାହାର ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ହଳଦିଆ କାମଳ ରୋଗୀକୁ ସମସ୍ତ ଧଳା ଜିନିଷ ହଳଦିଆ ଦିଶେ । ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରିରେ ପାଳ ଦଉଡ଼ିକୁ ସାପ ବୋଲି ଭ୍ରମ ଜାତ ହୁଏ ।

୩୧. ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଏଭଳି କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଛି ଯାହା ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ଭ୍ରମ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ତାହାକୁ ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦୁଇଟି ସମାନ୍ତରାଳ ରେଳପଥ ଯେତେ ଦୂରକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଦୂରତ୍ବ ସେତେ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଲାପରି ପ୍ରତିଭାତ ହୁଏ । ସେହିପରି କାଚ ଗ୍ଲାସ୍‌ରେ ଥିବା ଜଳରେ ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧାକାଠି ପୁରେଇ ଧରିଲେ ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କା ଦେଖାଯାଏ ।

୩୨. ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ସହାୟକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତି ମଧ୍ୟ ସେହି ପ୍ରକାର ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପରିବେଶର ସୁଯୋଗ ନେଇ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜେଭନ୍ସ ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ଖାଲି ଆଖ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କଲେ ପୃଥ‌ିବୀ ଯେ ଗୋଲାକାର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏହା ହେଉଛି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥା ।

୩୩. ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
‘‘ଯଥେଷ୍ଟ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଅଥବା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରମାଣର ଅଭାବ ଥିବାସ୍ଥଳେ କୌଣସି ଧାରଣାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟ ସହିତ ସଂହତ ତନିସୃତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିଲେ, ଉକ୍ତ ଧାରଣାଟି ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ସତ୍ୟ ଅଥବା ଅନ୍ତତଃ ସତ୍ୟ ହେବା ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମନେକରି ଧାରଣା ଗଠନ କରିବା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’

୩୪. କଫେଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସଂଜ୍ଞା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କଫେଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସ ହିଁ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଏହା ବୈଜ୍ଞାନିକ ରୀତିରେ କୌଣସି ଘଟଣା ବା ବ୍ୟାପାରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରଣୀତ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ମାତ୍ର ।’’

୩୫. ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିପାଦନ କର ।
Answer:
(a) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ, ସେଠାରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ ।
(b) ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଅଜ୍ଞାତ, ସେଠାରେ ଘଟଣାଟିର ଯଥାସମ୍ଭବ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗରେ ଅଧ୍ଵତର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତଥା ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଗୋଟିଏ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩୬. କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେକୌଣସି ଘଟଣାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଇବାରେ କର୍ତ୍ତା ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ, କାରଣ କୌଣସି ଏକ ସଂସ୍ଥିତି ଉପରେ କର୍ତ୍ତା ତା’ର କର୍ମ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଚୋରି ଘଟଣାରେ କିଏ ଚୋରି କରିଛି ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା କର୍ତ୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୭. ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଘଟିଥ‌ିବା ଘଟଣାର ପରିସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଦାୟୀ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥିତି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଚୋରି ହୋଇଗଲା ଏହା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ ତାହା ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୮. ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଉପାୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲା ତାହାକୁ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ‘ନିୟମ’ ଶବ୍ଦର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ । ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମକୁ ମଧ୍ୟ ନିୟମ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅପହୃତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲାବେଳେ ଚୋର ତାହାକୁ କିପରି ଭାବରେ ଚୋରିକଲା ଜାଣିବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କଲେ, ତାହା ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ବା ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେବ ।

୩୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଷ୍ଟେବିଙ୍କ ମତରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟର ସଂଘଟନ କାଳରେ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଆଦର୍ଶ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରିଥାନ୍ତା ତେବେ ଯେଉଁ ଘଟଣାବଳୀକୁ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମହାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଦୃଶ୍ୟ ଶକ୍ତି ବିଷୟକ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ।

୪୦. ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁନଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟର ମଡ଼େଲ ଦେଖୁ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

୪୧. ସାଦୃଶ୍ୟମୂଳକ ବା ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ୱେବିଙ୍ଗ୍ କହନ୍ତି, ‘ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କହିଲେ ଆମେ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବୁଝିଥାଉ ଯାହା ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ପ୍ରତି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେଉଥିଲେ ତତ୍‌ସମ ଅଥବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବାଖ୍ୟା କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ଯେହେତୁ ସେହି ଦୁଇ ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ କେତେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଅଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପୃଥ‌ିବୀ ଓ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ଉଭୟେ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରନ୍ତି । ଉଭୟେ ନିଜ କକ୍ଷରେ ଘୂର୍ଶନ କରନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କର ଜଳବାୟୁ ନାତିଶୀତୋଷ୍ଣ, ଉଭୟରେ ଜଳ, ସ୍ଥଳ, ବାୟୁ ରହିଛି, ପୃଥ‌ିବୀରେ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି । ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ରହିଛନ୍ତି ।

୪୨. ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ଅଥବା ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କୀୟ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ରାଜ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ସୁସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟକରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ଯାହାଦ୍ୱାରା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ଏବଂ ଏକ ବ୍ୟାପକ ନିୟମରୁ ନିଃସୃତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ । ଏହି ଅତିବ୍ୟାପକ ନିୟମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମହାକର୍ଷଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଅଣଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ।

୪୩. ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଜଗତରେ ଏପରି ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭୂତି ସାଧାରଣତଃ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହିପ୍ରକାର ବସ୍ତୁମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବାକୁ ହେଲେ କେବଳ କଳ୍ପନାର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି କଳ୍ପନା ବାସ୍ତବରେ ସେହି ନିଗୂଢ଼ ତତ୍ତ୍ଵମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରୁଥିବାରୁ ବେନ୍ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୪୪. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନର ନିରୂପଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାଉଥ‌ିବା ବେଳେ ଗୋଟିଏ ଚଉଛକି ରାସ୍ତାରେ ପଥୁକ ପଥଭ୍ରମ ହେବା ଏକ ସ୍ବାଭାବିକ ଘଟଣା । ଇତସ୍ତତଃ ଅବସ୍ଥାରେ ହଠାତ୍ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ ଯାହାକି ତାଙ୍କର ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନଟିକୁ ଆଙ୍ଗୁଳି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କଲାପରି ନିରୂପଣ କରିଥାଏ । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଫଳକଟି ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଟେ ।

୪୫. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ କହନ୍ତି । କାଚପାତ୍ରରେ ଗନ୍ଧସ୍ରାବୀ ଓ ରଙ୍ଗବିହୀନ ତିନୋଟି ବାଷ୍ପ ଥିଲେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ ଏବଂ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ତାହା ସହଜରେ ବାରିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜଳନ୍ତା ଦିଆସିଲି କାଠିଟିଏ ପ୍ରତି କାଚପାତ୍ର ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହେବ ଯେ କେଉଁଠି ଅମ୍ଳଜାନ, କେଉଁଠି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ କେଉଁଠି ଉଦ୍‌ଜାନ ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ।
Answer:
ଶକ୍ତିର ଅନେକ ଉତ୍ସ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତି ଏକ । ଅବସ୍ଥା ଭେଦରେ ଏହାକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଓ ଗତିଜ ଶକ୍ତି । ଉପଳ ଖଣ୍ଡ ପଡ଼ି ରହିଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ତନିହିତ ଶକ୍ତିକୁ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ସେହି ଉପଳ ଖଣ୍ଡକୁ ସାଗର ଗର୍ଭକୁ ନିକ୍ଷେପ କଲେ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି କ୍ରିୟାଶୀଳ ହୋଇ ଗତିଜ ଶକ୍ତିରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ବସ୍ତୁ ସ୍ଥିତାବସ୍ଥାରେ ଥିବାବେଳେ ତନ୍ନିହିତ ଶକ୍ତିର ନାମ ସ୍ଥିତିଜ ଶକ୍ତି ଏବଂ ବସ୍ତୁର ଗତିଶୀଳ ଅବସ୍ଥାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଶକ୍ତିର ନାମ ଗତିଜ ଶକ୍ତି ଅଟେ ।

୨. ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇ ଦିଏ ନାହିଁ, ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉନଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଲୋକଟିର ଛାତରୁ ପଡ଼ିବା, ମାଟିରୁ ଛାତର ଅତ୍ୟଧ୍ବକ ଉଚ୍ଚତା, ପଡ଼ିବାସ୍ଥାନ କଠିନ ହେବା, ଲୋକଟି ଅଧିକ ଆଘାତପ୍ରାପ୍ତ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଲୋକଟିର ସହ୍ୟ କରିବା ଶକ୍ତିର ଅଭାବ, ଉପଯୁକ୍ତ ଆଶୁ ଚିକିତ୍ସାର ଅଭାବ ଇତ୍ୟାଦି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ।
Answer:
ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ -ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ବଡ଼ କୋଠରିରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଇଲେକ୍ଟ୍ରିକ୍ ବଲ୍‌ବ ଜଳୁଛି ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ସମଗ୍ର ପ୍ରକୋଷ୍ଠଟି ଆଲୋକିତ ହୋଇଅଛି । ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦୁଇଟି ଅଣୁ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଗୋଟିଏ ଅଣୁ ସଂଘାତ ହେଲେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

୪. ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି ଓ ସଂସ୍ଥିତି ।
Answer:
ସଂଚାଳକ ଶକ୍ତି କହିଲେ ସେହି ଶକ୍ତିକୁ ବୁଝାଯାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସଂସ୍ଥିତି କହିଲେ ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଆଁର ସଂଯୋଗରେ ମହମ ତରଳିଯାଏ । କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ବଟିକା ସେବନ କଲେ ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ହୋଇଯାଏ । ଏଠାରେ ନିଆଁ, କ୍ଲୋରୋକୁଇନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସଞ୍ଚାଳକ ଶକ୍ତି ମାତ୍ର ମହମ ତରଳିବା, ମ୍ୟାଲେରିଆ ରୋଗ ଭଲ ହେବା ଇତ୍ୟାଦି ସଂସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଏ ।

୫. ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
Answer:
ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ତଥା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଏହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ହେଲେ ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ଵା ଓ ଚର୍ମ । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆମେ ରଙ୍ଗ, ଶବ୍ଦ, ବାସ୍ନା, ରସ ଓ ସ୍ପର୍ଶର ଅନୁଭୂତି ପାଇଥାଉ । ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

୬. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବାବଧାରଣର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଶ୍ରେଣୀରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲାବେଳେ ବାରଣ୍ଡାରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଯିବାଆସିବା ଏବଂ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ମାତ୍ର ଛାତ୍ରଟିଏ ସେସବୁ ଘଟଣାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଅଧ୍ୟାପକଙ୍କ ଅଧ୍ୟାପନାକୁ ବାଛିକରି ଶୁଣୁଥାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

୭. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଓ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ଭାରତର କେତୋଟି ମାତ୍ର ସମୃଦ୍ଧ ନଗରୀର କେତୋଟି ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ ପରିବାରର ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ଯଦି ମନେକରନ୍ତି ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ଧନବାନ୍, ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ; ତେବେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ମିଲଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ

  • ନକରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣକଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତହୁଏ ।
  • ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଈଷତ୍ ଆଲୋକରେ ଦଉଡ଼ି ସାପର ଭ୍ରମ ଜାତ କରାଏ ।

୮. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଥ‌ିବା ଏକ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଏକ ବିଶେଷକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତେବେ ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ପରିହର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ବ୍ୟତିକ୍ରମ କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟତ୍ର ତାହାର ସଫଳ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଯଦି ସେହି ନିୟମ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେହୁଏ ତେବେ ତାହା ସତ୍ୟ ହୋଇଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ୱେ କିପରି ଏହା ତଥାକଥ୍ତ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ସମ୍ଭବପର ହେଲା, ତାହାର ଏକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବିଶେଷ ବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ ଜ୍ଞାନ ନିତାନ୍ତ ସ୍ବଳ୍ପ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ସୂତ୍ରପାତ ଓ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ କିମ୍ବା ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚିତ ହୁଏ । ମନେକର, ଜଣେ ପୋଲିସ୍ ଅଫିସର ଚୋରର ଅନୁଧାବନ କରି ଏକ ରାସ୍ତାଛକରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି ।

ଛକ ସହିତ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ, ଚୋରଟି କେଉଁ ରାସ୍ତାରେ ପଳାଇ ଯାଇପାରେ ଅନୁମାନ କରିବା ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ କୌଣସି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ କାରଣ ନଥାଇ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଯେକୌଣସି ଏକ ରାସ୍ତା ବାଛିନେଇ ସେହି ଦିଗରେ ଚୋର ଯାଇଥାଇପାରେ ବୋଲି ମନେକରି ଅଗ୍ରସର ହୁଅନ୍ତି । ଏହା ହେଉଛି ଏକ ତାତ୍କାଳିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।

୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସିଧାସଳଖ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ସଂଘଟିତ ଘଟଣାର ସମଗ୍ର ଚିତ୍ର ନିଜର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଚିନ୍ତାରେ ଏପରି ଭାବେ ପରିକଳ୍ପନା କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ଯହିଁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମିତ ହେବ ଯେ ସତେଯେପରି ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନକାରୀ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜେ ଅଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣା ଘଟିବା ସ୍ଥଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ନିଜେ ଥିଲେ ସେ ଯେପରିଭାବେ ଘଟଣାକୁ ଦେଖୁଥାଆନ୍ତେ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନୁହେଁ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏପରି ଏକ ପ୍ରତୀକ ଅଥବା ମଡ଼େଲ, ଅଥବା ଚିତ୍ର ଦେବା ଯାହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇଦେବ । ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଦେଖୁ ନଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହିମାଳୟ ପର୍ବତର ମଡ଼େଲ ଦେଖ୍ ସେ ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହା କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିବ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଆରୋହାନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ?
Answer:
ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା । ତେଣୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନରେ କୌଣସି ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ଯୁକ୍ତି ବା ତର୍କ ଉପସ୍ଥାପନ କଲାବେଳେ ସେହି ଅନୁମାନର ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ଯଥାଯଥଭାବରେ ଅନୁସରଣ କରାଯାଇଥାଏ; କିନ୍ତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କେବଳ ଅବରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ବୈଧତା ଓ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ, ତାହା ଉଭୟ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଓ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଏହି ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ତକ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଗଲାବେଳେ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଉଭୟପ୍ରକାର ସତ୍ୟତା ଲାଭପାଇଁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରାଯାଏ । ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାପାଇଁ ତାହାର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ବିଚାରଣ) ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି (Formal Grounds of Induction) :
ତର୍କବଚନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଏ । ଯେପରି କେତୋଟି ବିଶେଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଣିଷକୁ ମରିବାର ଦେଖୁ ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ବା କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁର ଦାହ୍ୟ ଶକ୍ତିକୁ ଦେଖି ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଆଁରେ ଦାହ କରିବ’, ସେତେବେଳେ ଏହି ସାର୍ବିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ଯେ ସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ଯେ, କେଉଁ ନୀତି ଉପରେ ଭିଭିକରି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଟିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିବ ?

ଉତ୍ତରରେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରିବ ଯେ, ସାର୍ବିକ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ମଣିଷ ଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଂଶ । ମଣିଷର ଏସମସ୍ତ ଜ୍ଞାନ ତାହାର ବିଚାରଶକ୍ତିର ଦୁଇଟି ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତେଣୁ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଯାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ତର୍କବଚନର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରେ । ସେହି ଦୁଇଟି ନିୟମ ଉକ୍ତ ଅନୁମାନର ଭିଭିଭୂମି ଯାହା ଉପରେ ଏ ସମସ୍ତ ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନର ସୌଧ ବା ସକଳ ଯୁକ୍ତିର ବସ୍ତୁଗତ ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମଟି ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ ନିୟମ ବା ନୀତି । ଏହାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରା ନ ଗଲେ କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହି ନୀତିଟିକୁ ନାନାପ୍ରକାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଯେପରି ‘ପ୍ରକୃତିର ଆଚରଣ ସର୍ବଦା ସମାନ’ (Nature is always uniform); ‘ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଅତୀତ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷାକରିବ (The future will resemble the past); ‘ଭବିଷ୍ୟତ ଅତୀତର ସଦୃଶ ହେବ’ (Nature is governed by fixed laws); ‘ ଯାହା ଘଟୁଛି ଅନ୍ୟତ୍ର ମଧ୍ୟ ସେଇଆ ଘଟିବ’ (There are parallel cases in nature); ‘ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ହୁଏ’ (Nature repeats itself); ‘ସମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ’ (Nature behaves in the same way under similar circumstances); ‘ଯେପରି ଜଳ ଯଦି ଆମର ତୃଷ୍ଣା ନିବାରଣ କରେ ତାହା ସର୍ବଦା ତୃଷା ନିବାରଣ କରିବ’, ‘ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରେ’ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦାହ କଲା ସେହି ପରିସ୍ଥିତି ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ନିଆଁ ଆମକୁ ଦାହ କରିବ ।’ ଏହି ନିୟମର ସ୍ବରୂପକୁ ଏକ ନାସ୍ତିସୂଚକ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଏପରି କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟେ ନାହିଁ ଯାହା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବା କୌଣସି ନିୟମ ନ ଥାଇ ହଠାତ୍ କୌଣସି ଘଟଣାର ଅବତାରଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକୃତି କସ୍ମିନ୍‌କାଳେ ଅନିୟମିତଭାବରେ ବା ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରୀଭାବରେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରେନାହିଁ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ କଲେ ପ୍ରଥମତଃ ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ସମ୍ଭବତଃ ଏହି ନିୟମ ସର୍ବଦା ସମାନଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରକୃତିର ଏହି ନିୟମ ସମାନ (uniform) ନୁହେଁ । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘ବର୍ଷା ପରେ ପରେ ସଦାସର୍ବଦା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯେ ସୁନ୍ଦର ସୁଖକର ପାଗ ଆସିବ ତାହା କେହି ବିଶ୍ୱାସ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଆଜି ଜଣେ ଯାହା ସ୍ବପ୍ନ ଦେଖୁଲା କାଲି ହୁଏତ ସେ ଯେ ସେହି ସ୍ବପ୍ନ ପୁନର୍ବାର ଦେଖୁବ ଏପରି କହିବାର କୌଣସି ନିୟମ ନାହିଁ ।’’ ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ସତରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ପ୍ରକୃତିର ଯେ କେବଳମାତ୍ର ଏପରି ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅଛି ତାହା ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହି ନିୟମ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ବହୁଳ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ (Carveth Read) କହନ୍ତି, ‘ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବୋଧହୁଏ ଯେ ପ୍ରକୃତି ସର୍ବତ୍ର ସମାନଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ପ୍ରକାର, ବହୁ ଆକୃତିର, ବହୁ ରଙ୍ଗର ଏବଂ ବହୁ ଗୁଣର ବହୁ ବସ୍ତୁ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।’’ ଯେପରି ବାୟୁର ଗତି ଏବଂ ପରିମାଣ ସର୍ବଦା ଅନିଶ୍ଚିତ, ବାଣିଜ୍ୟର ଗତିବିଧ୍, ରାଜନୀତିର ଗତିବିଧୂ ସର୍ବଦା ଆକସ୍ମିକ।

ସମୟ ସମୟରେ ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁ ଅଘଟଣ ଘଟିଥାଏ । ଭୂମିକମ୍ପ, ବାତ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଯାହାର କୌଣସି ନିୟମ ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ପ୍ରକୃତି ଯେ ସର୍ବଦା ସମାନ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରେ ବା ପ୍ରକୃତିର ଯେ ଗୋଟିଏ ଏକରୂପତା ନିୟମ ରହିଛି ତାହା ଆମେ ବିଶ୍ବାସ କରିବା କିପରି ? ଏ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଅତି ସହଜ ତଥା ସରଳଭାବରେ ଦିଆଯାଇପାରେ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ପ୍ରକୃତିରେ ବିଭିନ୍ନତା ନାହିଁ ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରେ ନାହିଁ, ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଏଥୁରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିରେ ବହୁପ୍ରକାର ଘଟଣା ସଂଘଟିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ରହିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ତାହାର ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମକୁ ସର୍ବଦା ଅପେକ୍ଷା କରେ । ଭୂମିକମ୍ପ କୁହ ବା ବାତ୍ୟା କୁହ ତାହା ବାରମ୍ବାର ଘଟେ, ଯେତେବେଳେ ସେ ସମସ୍ତ ଘଟିବାର ନିୟମ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଏ ।

ପ୍ରକୃତିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ମଣିଷ ଏହି ପ୍ରକୃତିକୁ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ, ଜୀବବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି ନାନାଭାବରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଅଧୟନ କରିଥାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତି କେବଳ ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଜୀବବିଜ୍ଞାନର ନିୟମକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ତାହା ସମଗ୍ର ସୃଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ପ୍ରକୃତିର ନିୟମ ବସ୍ତୁପ୍ରତି ବିଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାକୁ ଆମେ ନାନା- ଏକରୂପତା ନିୟମର ସମଷ୍ଟି ବୋଲି ନ କହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥାଉ; କାରଣ ପ୍ରକୃତି ଏକ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ‘ପ୍ରକୃତିର ବିଭିନ୍ନ ଏକରୂପତା ନିୟମାବଳୀ (Law of uniformities of nature) ରହିଛି ।’’ ତାର୍କିକ ବେନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ଉକ୍ତି ଆଦୌ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୨. ଆରୋହାନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ (Paradox of Induction) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ଆମ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଦୁଇଟି ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ; ଯଥା – କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଏବଂ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଯଥେଷ୍ଟ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ବୋଲି ପୂର୍ବରୁ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ମୂଳଭିତ୍ତି ଯାହାକି ସ୍ୱୟଂସିଦ୍ଧ ବା ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି ତାହାକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି ସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ । ମିଲ୍ (Mill) ଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ହେଉଛି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ମୌଳିକ ନିୟମ କିମ୍ବା ସାଧାରଣ ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧ ନିୟମ, ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିମନ୍ତେ ଅବଧାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କର ଏହି ମତରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମର ସତ୍ୟତା ବିନାପ୍ରଶ୍ନରେ ସର୍ବତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ପୁନର୍ବାର ପ୍ରମାଣର ଆବଶ୍ୟକତା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ବାସ୍ତବ ଜ୍ଞାନାର୍ଜନର ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ଯଦିଓ ମିଲ୍ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମିଭାବରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ବଳିଷ୍ଠ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି ଯଥେଷ୍ଟ ଅସଙ୍ଗତିଭାବରେ ସେ ପୁନଶ୍ଚ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ସେ ଏପରି କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅନ୍ୟ ଏକ ପୂର୍ବ ସାର୍ବିକୀକରଣ ପଦ୍ଧତି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ବା ସରଳ ଗଣନାମୂଳକ ଆରୋହାନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯାହା ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଅ-ବିରୁଦ୍ଧ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ମିଲ୍ ଏପରି କହିବା ଭିତରେ ଆରୋହାନୁମାନର ଏହି ବିରୋଧାଭାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । କାରଣ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ (ଯାହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭିଭୂମି) କିପରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବ ? ତେବେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ମିଲ୍‌ଙ୍କର ସେହି ଅନ୍ୟ ଏକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିତ୍ତିଭୂମି କ’ଣ ? ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଭିଭି ପୁଣି କିଭଳି ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହୋଇପାରିବ ? ଏହାହିଁ ହେଉଛି ମିଲ୍ ସୃଷ୍ଟ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ । ତାଙ୍କର ଏହି ବିରୋଧାଭାସକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ସମାଲୋଚନା କରାଯାଇଛି।

(i) ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏତାଦୃଶ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ବିରୋଧାଭାସ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ୱତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ମୂଲେଇବାର ଦେଖାଯାଏ (Begging the question) । ଏହା ମଧ୍ଯ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚକ୍ରକ ଦୋଷ (Fallacy of circularity in argument) ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କାରଣ ସେ କହନ୍ତି ଯେ, ଆରୋହ ଅନୁମାନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ହିସାବରେ ସମସ୍ତ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସାର୍ବିକୀକରଣ ଯୁକ୍ତିରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ତଥାପି ଏହା ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଏକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବୋଲି ସେ ମଧ୍ୟ କହିଥା’ନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଯୁକ୍ତିରେ କିପରି ଏକ ଚରମ ସାଧ୍ୟାବୟବ ଏକସମୟରେ ସେହି ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେବ ? ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ । ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବ୍ୟତିରେକେ ଆମେ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସାଧାରଣ ବା ସାର୍ବିକୀକରଣରେ ଉପନୀତ ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।

(ii) ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସରଳ ଗଣନାଭିଭିକ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ବହୁ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭାବନାର ପରିସରରୁ ମୁକ୍ତ ଯଦି ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ତାହେଲେ ମାନବ ଜ୍ଞାନର ସକଳ ସୌଧ ସମ୍ଭାବନାମୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ, ଯାହା ମଣିଷପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅନୁଶୋଚନାର ବିଷୟ । ତେଣୁ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମକୁ (ଯାହା ମାନବ ଜ୍ଞାନର ଭିଭିଭୂମି) ସମ୍ଭାବନାସାପେକ୍ଷ ବୋଲି କହି ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ । ତାହା ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ସ୍ଵୟଂସିଦ୍ଧ ନିୟମ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ (Law of causation) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି । ଏହି ନିୟମ କହେ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣାର କିଛି ନା କିଛି କାରଣ ରହିଛି । ଏହି ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି ବୋଲି କହିବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ରହିଛି; କାରଣ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ଏହି ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମରୁ ଅବରୋହ ଅନୁମାନ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତୋଟି ‘ଅପସାରଣ ମୂଳ ନିୟମ’ (Canons of Elimination) ମିଳିଥାଏ । କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ବିଷୟରେ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତେଣୁ ଏହି ‘ଅପସାରଣର ମୂଳ ନିୟମ’ ଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଯଥାର୍ଥତା ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ପୁନଶ୍ଚ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ସେହିହେତୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଆରୋହ ଅନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ହିସାବରେ ଗଣନା କରାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ଏହି ନିୟମଟିକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଯେକୌଣସି ଘଟଣା ଯାହାର ଆରମ୍ଭ ରହିଛି ତାହାର ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଥବ ।’’ ବେନ୍ (Bain) ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ଘଟୁଛି ତାହା ପୂର୍ବର କୌଣସି ଘଟଣା ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ଯେ, ପୂର୍ବରୁ ଘଟଣାଟି ଘଟିଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ଘଟିବ, ତାହା ନ ହେଲେ ଏହି ଘଟଣାଟି ମଧ୍ଯ ଘଟିବ ନାହିଁ’’ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ନିଆଁ ଜାଳିବା ଘଟଣାଟି ସଦାସର୍ବଦା ଦାହ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ସମାବେଶ ଏବଂ ତହିଁରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ ।’’ ନଞର୍ଥକଭାବରେ କୁହାଗଲେ ଏପରି କୁହାଯିବ ଯେ, ସୃଷ୍ଟିର ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ନାହିଁ ଯାହାର କୌଣସି କାରଣ ନାହିଁ (Out of nothing, nothing comes or Exnihilo-nihil fit) । ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଶୂନ୍ୟରୁ କେବଳ ଶୂନ୍ୟହିଁ ଜନ୍ମ ନିଏ ।’’

୪. କାରଣର ସଂଜ୍ଞା (Definition of cause) ଲେଖ ।
Answer:
ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ‘ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାବଳୀର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ପରେ ଯଦି ଅପର ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଭାବରେ ଏବଂ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଭାବରେ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯିବ।’’ ମିଲ୍ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଆହୁରି କହିଛନ୍ତି ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର (conditions) ଏକତ୍ର ସମ୍ମିଶ୍ରଣହିଁ କାର୍ଯ୍ୟଟିର କାରଣ ।’’ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରଥମ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି କାରଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ସଂଜ୍ଞାର ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ଅବ୍ୟବହିତ ସତ୍ତାନ୍ତରହୀନ, ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ, ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଏବଂ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘କାରଣ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ସହିତ ସମାନ ।’’
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ତାର୍କିକମାନେ କାରଣର ଦୁଇପ୍ରକାର ଲକ୍ଷଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଛନ୍ତି; ଯଥା – (୧) ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ।

୫. କାରଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ (Qualitative marks of cause) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
(କ) କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପର-ସାପେକ୍ଷୀ (Cause and effect are relative-terms) – କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସାପେକ୍ଷ ପଦ (Relative term) । କାରଣ ବ୍ୟତୀତ କାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ କାରଣରୁ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ତାହାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅନ୍ୟ ଏକ ଘଟଣାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରେ । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟିର କାରଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ ଏବଂ ଦତ୍ତ ଘଟଣାଟି ଉକ୍ତ କାରଣର କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ସୃଷ୍ଟିରେ କେବଳ ଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟ-ଘଟଣା (effect-events) କିମ୍ବା କାରଣ-ଘଟଣା (cause-events) ରହିଛି ବୋଲି କହିବା ଆଦୌ ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । ଏକ ଦତ୍ତ ଘଟଣା ତତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଏବଂ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟଟି ଅନ୍ୟ ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ଯଦି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇପଡ଼ିଲେ, ତେବେ ଏଠାରେ ଲୋକଟିର ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ହେଉଛି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ।

ପୁନଶ୍ଚ ସେହି ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵରର ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ କାରଣ ରହିଛି । ତାହା ହେଉଛି ଏନୋଫିଲିସ୍ ମଶାର ଦଂଶନ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଉଛି ଯେ, ମେଲେରିଆ ଜ୍ଵର ପ୍ରଥମେ ଦୁର୍ବଳତାର କାରଣ ଏବଂ ପରେ ମଶା ଦଂଶନର କାର୍ଯ୍ୟଭାବରେ ଅଭିହିତ ହେଲା । ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣର ସଂପର୍କକୁ ସାପେକ୍ଷ ସଂପର୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ଏଥିରୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଘଟଣା ହୁଏତ କାହାର କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରେ ଅଥବା କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।

(ଖ) ଦତ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ (effect) ଏକ ଘଟଣା ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଗଲେ ତାହା ସମୟ ପ୍ରବାହରେ ସର୍ବଦା ଏକ ପରିଣାମ ବା ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ (The given event is always an event in time) – ପ୍ରକୃତିରେ ସର୍ବଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଛି । ଯଦି ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୁଅନ୍ତା ତାହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସଂପର୍କର ପ୍ରଶ୍ନ ଆମ ମନରେ ଉତ୍‌ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିଲେ ଆମେ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନର କାରଣ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁ । ଯେପରି ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ବା ବାତ୍ୟା ହେଲେ ଆମେ ତାହାର କାରଣ ଆବିଷ୍କାର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁ ।

(ଗ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an antecedent of the effect) – ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାରଣ’ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ହଇଜା ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ଯଦି କୌଣସି ଲୋକର ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ତାହେଲେ ଏଠାରେ ହଇଜା ରୋଗ ‘କାରଣ’ ହେବ ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ ହେବ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ।

(ଘ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is an invariable antecedent of the effect) – କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଏ ନାହିଁ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ‘ଛେନା’ର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ‘ଗଉଡ଼’, ‘ଗଉଡ଼ର ଦୁଧ ରଖୁବା ପାତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇପାରେ । ମାତ୍ର ସେ ସମସ୍ତ ଛେନାର କାରଣ ନୁହନ୍ତି । ‘ଛେନା’ର କାରଣ ଦୁଗ୍‌ଧ ଅଟେ; କାରଣ ଦୁଧ ହେଉଛି ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା, ଯହିଁରେ ଛେନା ଲୁକ୍‌କାୟିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବଦା ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ମନେକଲେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ବିଚାରଣାରେ ଏକ ତର୍କଦୋଷ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେପରି କୁଆଟିଏ ଉଡ଼ିଆସି ତାଳଗଛ ଉପରେ ବସିଲା ଏବଂ ବସିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଳଟି ପଡ଼ିଗଲା । ଏଠାରେ କାକଟିର ବସିବାକୁ ଯଦି ତାଳଟି ପଡ଼ିବାର କାରଣ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନୁମାନଟି ‘କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ’ ଯୁକ୍ତ ହେବ । ଯେହେତୁ କୁଆ ବସିବା ତାଳ ପଡ଼ିବାର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

(ଙ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ବାନ୍ତରହୀନ ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the invariable unconditional antecedent of the effect) – ହ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ମତରେ, କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା । କିନ୍ତୁ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ମତକୁ ସମାଲୋଚନା କରି ଦେଖାଇଛନ୍ତି ଯେ, ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ହେଲେହେଁ ସବୁ ସମୟରେ ତାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଦିବସକୁ ରାତ୍ରିର କାରଣ ବା ରାତ୍ରିକୁ ଦିବସର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ନାହିଁ, ଯଦିଓ ଏମାନେ ଗୋଟିଏ ଅନ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

ଦିନ ବା ରାତି କେହି କାହାରି କାରଣ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ଉଭୟହିଁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି ହେଉଛି ପୃଥ‌ିବୀର ଆହ୍ନିକ ଗତି । ତେଣୁ ହ୍ୟୁମ୍‌ଙ୍କ ଉକ୍ତିଟିକୁ ସୁଧାରି ନେଇ ମିଲ୍ କହିଲେ ଯେ, ‘କାରଣ’ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିୟତ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯେଉଁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟାଇବା ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସର୍ଭ ବା ବିଧେୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ କାରଣ କୁହାଯାଇପାରେ ।

(ଚ) କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା (Cause is the immediate antecedent of the effect) – ଯେଉଁ ଘଟଣାଟି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ନୁହେଁ, ଅର୍ଥାତ୍ ବହୁ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାହା କାରଣ ହୋଇ ନ ପାରେ । ଯେପରି, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଲୋକ ସାପ କାମୁଡ଼ାରେ ଦୁଇବର୍ଷ ପରେ ଯଦି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ, ତାହେଲେ ସାପ କାମୁଡ଼ାକୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

କାରଣ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁ – ଏହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଦୀର୍ଘ ବ୍ୟବଧାନ ସେ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିପାରେ ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟଟି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ । ମାତ୍ର ଯଦି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ସାପ କାମୁଡ଼ିବାର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁ ଘଟିଛି ଏବଂ ସାପର କାମୁଡ଼ା ଏବଂ ମୃତ୍ୟୁର ବ୍ୟବଧାନ ମଧ୍ୟରେ ଏପରି କିଛି ଘଟିନାହିଁ ଯାହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରେ । ଅବ୍ୟବହିତ ହେବାର ଲକ୍ଷଣଟି ଲକ୍ଷଣରୁ ଲାଭ କରାଯାଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସର୍ତ୍ତାନ୍ତରହୀନ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ସମୀପବର୍ତୀ କାରଣ (Proximate cause) ଏବଂ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ (Remote cause) ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର କାରଣ ଯାହା ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ କିମ୍ବା ଅବିଳମ୍ବିତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା କରିପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ‘ସାପ କାମୁଡ଼ିବା ଏବଂ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ମୃତ୍ୟୁ ହେବା’ ଏହା ହେଉଛି ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ।

ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଉଛି ଏପରି ଏକ କାରଣ ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ କିମ୍ବା ଦୂରନ୍ତଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିମନ୍ତେ ସହାୟତା ଦେଇଥାଏ ବା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଦୋହଲୁଥ‌ିବା ଦୁର୍ବଳ କାନ୍ଥ ପାଖରେ ବ୍ୟକ୍ତିଟି ଠିଆ ହୋଇଥିଲା । ଅନ୍ୟଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ସେହି କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇଲା, ଯାହାଫଳରେ କାନ୍ଥଟି ପଡ଼ିଯିବାରୁ ଲୋକଟି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲା । ଏଠାରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା କାର୍ଯ୍ୟ, ତାହାର ସମୀପବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘କାନ୍ଥ ପଡ଼ିବା’ ଓ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣ ହେଲା ‘ଉକ୍ତ କାନ୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବନ୍ଧୁକ ଫୁଟାଇବା’।

୬. କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ସଂଜ୍ଞା (Quantitative marks of causation) ଲେଖ ।
Answer:
ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ । ଅର୍ଥାତ୍ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ (matter) ଓ ଶକ୍ତି (energy) ନିହିତ ଅଛି, କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ନିହିତ ରହିବା ବିଧେୟ । ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ (Law of Conservation of Matter and Energy) ନାମକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମରୁ କାରଣର ଏହି ଲକ୍ଷଣଟି ଲାଭ କରିହୁଏ ।
ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ଅବିନଶ୍ବରତାର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତିର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ, କେବଳ ମାତ୍ର ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ ।

ଯେପରି ଦୁଇଗୁଣ ଉଦ୍‌ଜାନ (H ) ଓ ଏକଗୁଣ ଅମ୍ଳଜାନ (O) ନେଇ ଜଳ ତିଆରି କରାଗଲା । ଏଠାରେ ଉଦ୍‌ଜାନ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ସ୍ୱରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଛି; କିନ୍ତୁ ଜଳର ପରିମାଣ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣ ସହ ସମାନ ରହିଛି । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଶକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୁଏ; ମାତ୍ର ପରିମାଣର କୌଣସି ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ବିଦ୍ୟୁତ୍, ଉତ୍ତାପ ପ୍ରଭୃତି ଶକ୍ତି ଗୋଟିକରୁ ଅନ୍ୟଟିକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଉଛି; କିନ୍ତୁ ଏହି ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫଳରେ ଏମାନଙ୍କର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହେଉ ନାହିଁ ।

‘କାରଣ’ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ନିହିତ ଥାଏ ଠିକ୍ ସେହି ପରିମାଣରେ ବସ୍ତୁ ଓ ଶକ୍ତି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ଯରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ସୁତରାଂ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମାନ ।

୭. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ (Cause and Condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
‘କାରଣ’ର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମିଲ୍ କହିଛନ୍ତି, ‘‘କାରଣ ହେଉଛି କେତେକ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଓ କେତେକ ନଞର୍ଥକ ଉପକରଣର ସମଷ୍ଟି ।’’ ମିଲ୍‌ଙ୍କ ଏହି ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ, ଉପକାରଣ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଅଙ୍ଗ । ‘ଉପକାରଣ’ କାରଣର ଗୋଟିଏ ବିଷୟ ବା ଘଟଣା ଯାହା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ କାରଣ ନିମନ୍ତେ ଏକାନ୍ତଭାବରେ ପ୍ରୟୋଜନ । କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼ଙ୍କ ମତରେ, ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଦୁଇପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଏବଂ (୨ ) ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ (Positive and Negative conditions) ।

ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହେବାରେ ବ୍ୟାଘାତ ଘଟେ, ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ଉପକାରଣକୁ କାରଣ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, ଗୋଟିଏ ଲୋକ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିମଲା । ଏଠାରେ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିଯିବା ଲୋକଟିର ଶାରୀରିକ ଦୁର୍ବଳତା, ଜଳର ଗଭୀରତା ପ୍ରଭୃତି ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ।

ଏହି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବାରୁ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି; କିନ୍ତୁ ଲୋକଟି ଯଦି ପହଁରି ଜାଣିଥା’ନ୍ତା ବା ଲୋକଟିକୁ ରକ୍ଷାକଲାଭଳି କୌଣସି ଲୋକ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ଥାଆନ୍ତା ତାହେଲେ ଲୋକଟି ବଞ୍ଚିଯାଇଥା’ନ୍ତା । ସୁତରାଂ ଲୋକଟିର ପହଁରି ଜାଣି ନଥ‌ିବା ଗୁଣ, ରକ୍ଷାକାରୀ ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ହେଉଛି ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ । ଯେହେତୁ ଏମାନଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତି ମୃତ୍ୟୁରୂପକ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟତା କରିଛି । ତେଣୁ ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହେଉଛି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

ଲୌକିକ ବା ବ୍ୟାବହାରିକ ଜୀବନରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ ଆମେ କାରଣର କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପକାରଣ ଯାହାକୁ ଅବ୍ୟବହିତଭାବରେ ଆମେ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ବୋଲି ଧରିନେଇଥାଉ । ଯେପରି କୌଣସି ଏକ ଲୋକ ନିଶୁଣି ଚଢ଼ୁ ଚଢ଼ୁ ଅଧାରୁ ଖସି ତଳେ ପଡ଼ି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲେ ଆମେ ହଠାତ୍ କହିଥାଉ ଯେ, ନିଶୁଣିର ଅଧାରୁ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାହିଁ ତା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ । ମାତ୍ର ଏପରି କହିବା ସମୀଚୀନ ନୁହେଁ । କାରଣ, ଏଠାରେ ‘କାରଣ’ କହିଲେ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବାକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । ଏହା ମାତ୍ର ଏକ ଉପକାରଣ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟର (ମୃତ୍ୟୁର) କାରଣ କହିଲେ ଲୋକଟିର ଗୋଡ଼ ଖସିଯିବା, ଲୋକଟି କେତେ ଉଚ୍ଚତାରୁ ପଡ଼ିଲା, ଲୋକଟିର ଓଜନ, ତାଙ୍କୁ ପଡ଼ୁ ପଡ଼ୁ ଧରି ରଖିପାଇଁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲୋକର ଅନୁପସ୍ଥିତି ଇତ୍ୟାଦି ହେବ।

ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମନେରଖୁ ଉଚିତ ଯେ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାରଣର ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଅସଂଖ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ଓ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନ ଦେଖାଯାଇପାରେ ଯାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଶେଷ କରି ହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଏବଂ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କେବଳ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାହିଁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ।

୮. କାରଣ ଓ ଉପକାରଣ : ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Cause as sufficient condition and as necessary and sufficient condition) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଅନେକ ତାର୍କିକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । A ଯଦି B ର କାରଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ A ଓ B ସମ୍ବନ୍ଧ ସୂଚକ ତର୍କବଚନଟି ‘If A then B’ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘If … then….’ ଯୋଜକ ସମ୍ପନ୍ନ ତର୍କବଚନକୁ → (ତୀର) ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ସଂକ୍ଷେପ କରାଯାଇଥାଏ । ତଦନୁସାରେ If A … then B ତର୍କବଚନଟିକୁ ‘A → B’ ରୂପେ ଲେଖାଯାଏ । ତାହେଲେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ସାଧାରଣ ଆକାର ‘p → q’
ହେବ ।

ଉଲ୍ଲିଖତ ଯୁକ୍ତିରେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବଗ (antecedent) ଓ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାରଣର ଅନୁଗ (consequent) ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ତେଣୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ପ୍ରକାଶକ ତର୍କବଚନ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନର ରୂପ ବା ଆକାର ଧାରଣ କରିଥାଏ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ନିୟମାନୁମୋଦିତ ଘଟଣା ପରସ୍ପରର ଉଦାହରଣ ଏହି ନିୟମର କାରଣିକ (causal) ନିୟମ । ଯେଉଁ ଜାତୀୟ ତର୍କବଚନରେ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ, ସେହି ତର୍କବଚନର ଆକାର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ବୋଲି ଅନେକେ ମନେକରନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବଚନଦ୍ୱାରା ସର୍ଭାଧୀନ ସମ୍ବନ୍ଧ ମଧ୍ଯ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ; ମାତ୍ର ସର୍ଭ ବିରହିତ ନିୟମ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କାରୁଣିକ ନିୟମାଧୀନ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ମଧ୍ୟରେ ଉପକାରଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ, କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର କେଉଁଭଳି ଉପକାରଣ ? ସାଧାରଣଭାବେ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣଭାବେ ପରିଚିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଏହି ଦୁଇଭାଗରେ ପରିଚିତ ହେବା ଉଚିତ । ଯଦି ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ‘କ’ ଘଟିପାରେ ମଧ୍ଯ ‘ଖ’ ନ ଘଟିପାରେ, ତେବେ ‘କ’ କୁ ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ । ‘କ’ର ଅଘଟଣ ବା ନ ଘଟିବାକୁ ପ୍ରତୀକଦ୍ବାରା ~ କ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଅନୁରୂପଭାବରେ ଆମେ ~ ଖ ପାଇପାରୁ । ବର୍ତ୍ତମାନ ~ କ ଯଦି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକୃତିକ ତର୍କବଚନର ପୂର୍ବଗ ହୁଏ ଓ ~ ଖ ଟି ତାହାର ଅନୁଗ ହୁଏ, ତାହାଲେ ~ କ → ଖ ତର୍କବଚନଟି କ ଯେ ଖ ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଏହି କଥାଟି ପ୍ରକାଶ କରୁଛି ।

ଯେପରି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ ଘଟିଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଯେପରି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥିଲେ ଦହନ କ୍ରିୟା ଅସମ୍ଭବ ହୁଅନ୍ତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତି ଦହନ କ୍ରିୟାର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ସଂକ୍ଷେପରେ ଆମେ ‘ ∞ p → q’ ତର୍କବଚନ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ବୋଲି ମନେକରୁ । ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦୁଇଟିରୁ ଆମର ମନେରଖୁବା ଉଚିତ ଯେ, ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ପାରେ; ଯଥା – ଗ୍ୟାସ୍ ଚୁଲାରେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି କେହି ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ନ କରେ, ତାହେଲେ ଅମ୍ଳଜାନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଯେ ଦହନ କ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହେବ ତାହା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ ।

ମାତ୍ର ଯଦି ଅମ୍ଳଜାନ ନଥାଏ, ତାହେଲେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ମଧ୍ୟ ଦହନକ୍ରିୟା ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏହା ହେଉଛି ଉପକାରଣର ଆବଶ୍ୟକତାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏକା ଘଟଣାର ଏକାଧିକ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ । ଯେପରି ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଓ ଆର୍ଦ୍ର ଇନ୍ଧନ – ଏହି ଦୁଇ ଘଟଣା ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇପାରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ (Sufficient condition) ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ । ଧରାଯାଉ ‘କ ଓ ଖ’ର ସମ୍ବନ୍ଧ ଏପରି ଯେ ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ୍’ ମଧ୍ୟ ଘଟେ, ଯଦିଓ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ମଧ୍ୟ ‘ଖ’ ଘଟିପାରେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକଭାବରେ ଉପକାରଣଟି ‘କ’ → ‘ଖ’ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ଧରାଯାଉ, ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା । ଏଠାରେ ‘ବିଷପାନ’ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ; କିନ୍ତୁ କେହି ବିଷପାନ ନ କଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ତାହାର ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ବିଷପାନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ମୃତ୍ୟୁ ନିମନ୍ତେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହୋଇପାରେ ।

ଯେପରି କୌଣସି ଦୁରାରୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଧ୍ ବା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ନା ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ନା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ? ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ – ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର (sufficient & necessary condition) ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇପାରେ । କ ଓ ଖ ନାମକ ଦୁଇଟି ଘଟଣା ଏପରିଭାବରେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ଯେ, ‘କ’ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ଏବଂ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଘଟେ ନାହିଁ । ଅନୁରୂପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ କହିବୁ ଯେ ‘କ’ ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଓ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ –
~ କ → ~ ଖ
କ → ଖ

ଏହି ଉଭୟ ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଆକାରଦ୍ୱାରା ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିହେବ । ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ ଅଗ୍ନି ସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ କ’ଣ ବୁଝୁ । ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ କଲେ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ନ କରାଯାଏ ତାହେଲେ ଅନ୍ୟ କୌଣସିଭାବରେ ଧୂମସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ କହିବୁ ଯେ, ଓଦା କାଠରେ ଅଗ୍ନିସଂଯୋଗ ଧୂମ ସୃଷ୍ଟିର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅପ୍ରୟୋଜନୀୟ କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଅପସାରିତ କରିବାକୁ ହେଲେ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁଣି କୌଣସି ଘଟଣାର ସଂଘଟନ କାମ୍ ହେଲେ ସେହି ଘଟଣାର କାରଣଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ବୁଝାଯାଏ । ତେଣୁ କାରଣର ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ହେଲେ ଉଭୟ ପ୍ରକାର ଉପକାରଣର ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ; ମାତ୍ର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ଘଟେ ନାହିଁ । ତେଣୁ କୁହାଯାଏ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ଥାଇପାରେ ।

ଅଥବା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ ହେଉଛି ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ‘- କ → ~ ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ପୁଣି ‘କ’ → ‘ଖ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘କ’, ‘ଖ’ର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ । ଏଠାରେ ‘କ’ ‘ଖ’କୁ ବିପରୀତାବର୍ତ୍ତନ (contrapositive) କଲେ ଆମେ ‘~ ଖ → ~ କ’ ପାଉ । ‘~ ଖ → ~ କ’ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ଯେ ‘~ ଖ → କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ – ‘କ’ ‘ଖ’ ଏବଂ ‘~ ଖ → ~ କ’ର ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘~ କ’ ‘ଖ’ ‘~ ଖ → ~ କ’ ଯୁଗ୍ମଭାବରେ ଯାବତୀୟ ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି ।

କାରଣକୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ କହିଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ ଅନୁଯାୟୀ ‘କ’ ନ ଘଟିଲେ ‘ଖ’ ଅନ୍ୟ କାରଣରୁ ଘଟିପାରେ । ଯଥା – ଯଦି ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ନ ଘଟେ, ତାହା ବିମାନ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଘଟିପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣବାଦୀମାନେ ବିକଳ୍ପ କାରଣବାଦୀ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁମାନେ କାରଣକୁ କାର୍ଯ୍ୟର ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ-ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ସେମାନେ ଏକକାରଣବାଦୀ । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଥାଇ ନ ପାରେ । ମିଲ୍ ପ୍ରଦତ୍ତ କାରଣର ବିଖ୍ୟାତ ସଂଜ୍ଞାଟି ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ । ସେଥ‌ିରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣର ନିୟତ ଅନୁଗ ।

୯. ବହୁକାରଣବାଦ (The Doctrine of Plurality of Causes) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତାର୍କିକ ମିଲ୍ ଏବଂ ବେନ୍ ଏହି ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିଛନ୍ତି । ମିଲ୍ କହନ୍ତି, ‘‘ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ।’’ ବେନ୍ କହନ୍ତି, ‘ଏକା କାରଣ ସବୁ ସମୟରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।’’ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଏହି କଥାଟି ସତ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମଟି ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କୌଣସି ସମୟରେ ବିଷପାନ, କୌଣସି ସମୟରେ ଦୁର୍ଘଟଣା, କୌଣସି ସମୟରେ ହଇଜା ପ୍ରଭୃତି କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ ।

ବହୁକାରଣବାଦର ଅର୍ଥ ଏହା ନୁହେଁ ଯେ, ଗୋଟିଏ କାରଣ ବହୁ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି । ବହୁକାରଣବାଦ ‘ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ’ (conjunction of causes) ଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକାକାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ପୁନଶ୍ଚ ବହୁକାରଣ ସମନ୍ଵୟ ଅନୁସାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ କାରଣ ଏକତ୍ର ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଯେପରି ଘରେ ଚାରୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବିଜୁଳି ଆଲୁଅ ଏକାସହିତ ଜଳିଲେ ଆମେ ୨୪୦ ପାୱାର ଆଲୋକ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ।

ସମାଲୋଚନା (Criticism) – ‘ବହୁକାରଣବାଦ’ ନୀତିଟି ଲୌକିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅନେକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ବୋଲି ମନେହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ନୁହେଁ । ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାରଣରୁ ବହୁକାରଣବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମତଃ, ବହୁକାରଣବାଦ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ପର୍କରେ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ବହୁକାରଣବାଦ ଅନୁସାରେ ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପ ଏକା ନୁହେଁ । ‘କାରଣ’ ଯେପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟି, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ମଧ୍ୟ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣାର ସମଷ୍ଟି । ଧରାଯାଉ, ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଲା ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ । ବହୁକାରଣବାଦୀମାନଙ୍କ ମତରେ, ମୃତ୍ୟୁର ବହୁକାରଣ ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ।

କିନ୍ତୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ଯଦିଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ମୃତ୍ୟୁ’ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ ତଥାପି ବିଷପାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ମୃତ୍ୟୁ ହେଉଛି ତହିଁର ଉପସର୍ଗମାନ ହଇଜାଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ଉପସର୍ଗମାନ ସହ ସମାନ ନୁହେଁ, ମାତ୍ର ଭିନ୍ନ ଅଟେ ଏବଂ ଠିକ୍ କେଉଁ କାରଣରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହୋଇଛି ତାହା ଶବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଣାଯାଏ । ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଯଦି ବିଶେଷଭାବରେ (Specialising the effect) ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ମଧ୍ୟ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବିଷପାନ, ଦୁର୍ଘଟଣା, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି, ସେତେବେଳେ ଦୁର୍ଘଟଣାଜନିତ ମୃତ୍ୟୁ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟିରୁ ସୃଷ୍ଟ ତାହା ବିଷପାନଜନିତ ମୃତ୍ୟୁବେଳେ ଉପସ୍ଥିତ ଥ‌ିବା ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ତେଣୁ ଆମେ ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଏକ ଏବଂ ସମାନ ମୃତ୍ୟୁ ବୋଲି ତର୍କସମ୍ମତଭାବରେ କିଭଳି କହିପାରିବା ?

ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ‘କାର୍ଯ୍ୟ’କୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ନିଆଗଲେ ‘କାରଣ’କୁ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣଭାବରେ (Generalising the cause) ନେବା ଉଚିତ । ଯେତେବେଳେ କହୁ ମୃତ୍ୟୁରୂପୀ ‘କାର୍ଯ୍ୟ’ଟି ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ଵାରା ଘଟିପାରେ; ଯଥା – ବିଷପାନ, ହଇଜା ଇତ୍ୟାଦି ସେତେବେଳେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ସାଧାରଣଭାବରେ ଏବଂ ‘କାରଣ’କୁ ବିଶେଷଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁ । ‘କାରଣ’କୁ ଯଦି ସାଧାରଣଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତେବେ ବିଷପାନରେ ମୃତ୍ୟୁ, ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମୃତ୍ୟୁ, ହଇଜାରେ ମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୃତ୍ୟୁର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବିଶେଷ ସାଧାରଣ ‘କାରଣ’ ମିଳିପାରିବ; ଯଥା – ‘ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା’ ଫଳରେ ବହୁକାରଣବାଦ ଭ୍ରାନ୍ତ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ । ଏକା କାର୍ଯ୍ୟ (ମୃତ୍ୟୁ), ଏକା କାରଣ (ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର କ୍ରିୟା ବନ୍ଦ ହେବା) ଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା ବୋଲି କହିହେବ; ମାତ୍ର ବହୁକାରଣଦ୍ୱାରା ନୁହେଁ ।

୧୦. ବହୁକାରଣର ସମନ୍ବୟ ଓ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Conjunction of causes and Intermixture of Effect) ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେତେବେଳେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ଏକା ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ସେହି ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯିବ । ଯେପରି ଗୋଟିଏ ଘରେ ୬୦ ପାୱାର ବତିର ତିନୋଟି ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ହେଉଛି ସେହି ଆଲୋକ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତିନୋଟି ବତିର ଆଲୋକ ଅଲଗାଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ନହୋଇ ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – (୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Homogeneous intermixture of effect) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ (Heteropathic intermixture of effect) ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୧) ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଯକ ସମକାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ସମଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ତିନୋଟି ୬୦ ପାୱାର ବତିର ଆଲୋକ ଏକା ସହିତ ଘରେ ଜଳୁଛି । ଘରେ ଯେଉଁ ଆଲୋକ ମାତ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ସେହି ଆଲୋକମାତ୍ରାକୁ ସମଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(୨) ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ – ଏକାଧ୍ଵକ କାରଣ ଏକା ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏବଂ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଯେତେବେଳେ କାରଣଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ଅଲଗାଭାବରେ ସୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ଭିନ୍ନଜାତୀୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ଭିନ୍ନଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମିଶି ଯେତେବେଳେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ; ସେତେବେଳେ ଜଳରୂପ ମିଶ୍ରକାର୍ଯ୍ୟଟି ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଵରୂପଠାରୁ ଭିନ୍ନ ।

୧୧. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସହିତ ପରୀକ୍ଷଣର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିରୂପଣ କର ।
କିମ୍ବା, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣର ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିମାଣଗତ, ପ୍ରକାରଗତ ନୁହେଁ ।’- ଏହି ଉକ୍ତିର ଯଥାର୍ଥତା ପ୍ରତିପାଦନ କର।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ କୌଣସି ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା, ଘଟଣା ଇତ୍ୟାଦିର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାଧାରଣ ବା ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗ । ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ପରୀକ୍ଷଣ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣା ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

ବେନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଖୋଜି ବାହାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ।’’ ବିଦ୍ୟୁତକୁ ଆମ୍ଭେ ବିଜୁଳି ରୂପରେ ଆକାଶରେ ଦେଖୁ । ତେଣୁ ଏହା ହେଲା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ମାତ୍ର ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ । ତାହା ହେଲା ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତି ଉପରେ ଆମର କୌଣସି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନ ଥାଏ । ଆମେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁ ।

କେତେକ ତାର୍କିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ଯରେ ଏତେ ମାତ୍ରାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି ଯେ, ଯାହା ଫଳରେ ସେମାନେ ଦୁଇଟିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ମନେକରନ୍ତି; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ଉଭୟଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆସନ୍ତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ କି ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ତାର୍କିକମାନେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଭଳି ମତ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି ଦେଖ୍ ।

କେତେକ ତାର୍କିକଙ୍କ ମତରେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ।’’ ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଅଟେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଯେପରି ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ପରୀକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ବେଳେ ବେଳେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରପାତିର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାପାଇଁ ଆମେ କେତେକ କୃତ୍ରିମ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପଲବ୍‌ କରୁ । କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଆମେ ସମସ୍ତପ୍ରକାର ଆୟୋଜନ କରୁ ।

ଷ୍ଟକ୍ ଇତ୍ୟାଦି ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ‘ନିଷ୍କ୍ରିୟ’ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ‘ସକ୍ରିୟ’ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କେବଳ ନୀରବଦ୍ରଷ୍ଟା ଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ । ପରିସ୍ଥିତିର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁନା; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ଆମଙ୍କୁ ସକ୍ରିୟ ହେବାକୁ ହୋଇଥାଏ; ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ପାର୍ଥକ୍ୟ ଆଦୌ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନୁହେଁ, ଏହା ସକ୍ରିୟ । କାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ମଧ୍ୟ ଆମର ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନେ ସକ୍ରିୟଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟକରନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମ୍ଭେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥାଉ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ, ପ୍ରକୃତରେ ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ’ ଏବଂ ‘ପରୀକ୍ଷଣ’ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପ୍ରକାରଭେଦ ନାହିଁ । ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମ୍ଭେ ଜ୍ଞାନଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଘଟଣା ଅଧ୍ୟୟନ କରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକର କାରଣ ନିରୂପଣ କରୁ ଏବଂ କେଉଁ କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ କ’ଣ କ’ଣ ଘଟେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁ । ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଜାତି କୁହାଯାଏ, ତେବେ ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ତାହାର ଦୁଇଟି ଉପଜାତି । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଆମ୍ଭେ ବେନ୍‌ଙ୍କ ସହିତ ଏକମତ ହୋଇ କହିବା ଯେ, ‘ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାରଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ । କେବଳ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅଛି ।’’ ପରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଏହା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କମ୍ ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ବେଶି ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

୧୨. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପରୀକ୍ଷଣରେ ନିମ୍ନଲିଖୁ ବିଶେଷ ସୁବିଧା ମିଳିଥାଏ ।
(i) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ପୁନଃ ପୁନଃ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ନ ଥାଏ । ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ପରୀକ୍ଷଣ କରିପାରିବା; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତିର ଦୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନ ହେଉ, ତେବେ ପରୀକ୍ଷଣଟିକୁ ପୁନଶ୍ଚ କରାଯାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ଇଚ୍ଛା ସେତେବେଳେ ପରୀକ୍ଷଣ କରିହୁଏ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟି ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ମନେକର, ଆମେ ଧୂମକେତୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଆମକୁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏପରିକି ଜଣକ ଜୀବଦ୍ଦଶା ମଧ୍ଯରେ ଜଣେ ଧୂମକେତୁକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ହୁଏତ ପାଇ ନ ପାରେ; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଚାହିଁବା ସେତେବେଳେ ବିଜ୍ଞାନାଗାରରେ ଅମ୍ଳଜାନ କିମ୍ବା ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବା ।

(ii) ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପୃଥକ୍ କରାଯାଇପାରେ ।
ପରୀକ୍ଷଣ ଆମର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ । ତେଣୁ ଆମେ ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା, ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ରଖୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ହୋଇଯିବ । ଗୋଟିଏ ମହମବତି ମୁକ୍ତ ବାୟୁରେ ଜଳେ, ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଆବଦ୍ଧ ଜାରରେ ଯଦି ତାକୁ ରଖାଯାଏ ତେବେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ । ମନେକର, ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲୁ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଜଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି ଏବଂ କେଉଁ ବାଷ୍ପ ଲିଭିଯିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଅଛି ? ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କାରଣ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ବିଭିନ୍ନ ବାଷ୍ପ ଲୁଚି ରହିଥାଏ ।

ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସଂଗ୍ରହ କରି ଏବଂ ଏହାକୁ ଏକ ବାଷ୍ପ ଜାର୍‌ରେ ରଖ୍ ଜଳନ୍ତା ମହମବତିକୁ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଲିଭିଯାଏ; ମାତ୍ର ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ଜାରରେ ଏହାକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ତାହା ଅଧ୍ବକ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ହୋଇ ଜଳେ । ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ଆମ୍ଭେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲୁ ଯେ, ଅମ୍ଳଜାନ ବାଷ୍ପ ବହନ କ୍ରିୟାରେ ସହାୟକ ଏବଂ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଦହନ କ୍ରିୟାର ସହାୟକ ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(iii) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବେଶ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁବିଧା ଥାଏ ।
ଆମେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଭଲଭାବରେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ହେଲେ ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ବା ପରିସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟରେ ଗବେଷଣା କରିବା ଦରକାର । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଅଧ‌ିକ ତଥ୍ୟ ବା ବିବରଣୀ ପାଇପାରୁ । ଏହାଦ୍ୱାରା ଆମେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଯାଉ ଯେ, କେଉଁ ପରିବେଶ ବା ପରିବେଷ୍ଟନୀ ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପ୍ରକୃତିର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ଘଟଣାଟି ଘଟିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ଏବଂ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନର ସୁଯୋଗ ମିଳେନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପରିବେଷ୍ଟନୀକୁ ଆମର ଇଚ୍ଛାନୁଯାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଆମେ ଘଟଣାଟିକୁ ଯେ, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ରେ ଲୁହା, ତମ୍ବା, ରୁପା ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ସୁନା ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ ନାହିଁ; ମାତ୍ର ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଏହା ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

(iv) ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପରୀକ୍ଷଣରେ କରାଯାଇପାରେ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ନୁହେଁ ।
ଡାକ୍ତରୀ ବିଜ୍ଞାନରେ ଏହା ଜାଣିବା ଆବଶ୍ୟକ ଯେ, କେତେ ମାତ୍ରାରେ ରୋଗୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଉପଶମ ଲାଭ ହେବ, ଏହା କେବଳ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବପର । ଉନ୍ନତ ବିଜ୍ଞାନମାନଙ୍କରେ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପରିମାଣାତ୍ମକ ଭଙ୍ଗୀରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ବିବରଣୀଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଥିବାରୁ ଏହା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ସ୍ପଷ୍ଟତା ଏବଂ ସଠିକତା । ପରୀକ୍ଷଣହିଁ କେବଳ ଏହି ଜ୍ଞାନ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥାଏ ।

(v) ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାକୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଓ ନିର୍ଭୁଲଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ସାଧାରଣତଃ ଅଧ୍ୟୟନ କଲାବେଳେ ଆମ୍ଭେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇପଡୁ । ଏହାର କାରଣ ହେଲା ଅନେକ ଘଟଣା ଖୁବ୍‌କମ୍ ସମୟପାଇଁ ସ୍ଥାୟୀ ହୁଏ ଏବଂ ଏହା ଆମର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭୂମିକମ୍ପ, ବିଜୁଳି ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ ରହେ । ତେଣୁ ଏତେ କମ୍ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତାହାକୁ ଭଲଭାବରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇ ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିସ୍ଥିତିଟି ଆମ୍ଭର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣାଧୀନ ଥାଏ । ତେଣୁ ଧୀରସ୍ଥିର ଚିତ୍ତରେ ଓ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସାବଧାନତା ସହକାରେ ଘଟଣାଟିକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇପାରେ ଯାହା ଫଳରେ ନିର୍ଭୁଲ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।

୧୩. ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କି କି ସୁବିଧା ମିଳେ ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ପରୀକ୍ଷଣ ଅପେକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବା କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ ।
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣା ଅଛି ଯାହା କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ ଆମ୍ଭର ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ବାହାରେ ବା ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକରୁ ଏହାର ଉଦାହରଣ ନିଆଯାଇପାରେ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ରଗ୍ରହଣ, ସୂର୍ଯ୍ୟୋପରାଗ, ଭୂମିକମ୍ପ, ଅଗ୍ନି-ଉତ୍ପାତ ଇତ୍ୟାଦିକୁ କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ସୃଷ୍ଟିକରି ପରୀକ୍ଷଣ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ଯୁଦ୍ଧକୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିତ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ବିପଜ୍ଜନକ ବିଷକୁ ମନୁଷ୍ୟଠାରେ ପରୀକ୍ଷଣ ଭିଭିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇ ନ ପାରେ । କାରଣ ଏହା ନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅସଙ୍ଗତ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଆମକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାହାଯ୍ୟ ନେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକୃତିରେ ସଂଘଟିତ ହେଲେ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଉ ।

(ii) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ଓ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ କେବଳ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ; ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ।
ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପରେ ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ତାହା କେଉଁ କାରଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି, ତାହା ଜାଣିବାପାଇଁ କୌଣସି ପରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

ମାଈ ଏନୋଫିଲିସ ମଶା କାମୁଡ଼ାରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ହୁଏ ବୋଲି ଆମ୍ଭେ ଜାଣୁ ଅର୍ଥାତ୍ ମେଲେରିଆ ରୋଗର କାରଣ ହେଲା ମାଈ ଏନୋଫିଲସ୍ ମଶା; କିନ୍ତୁ ଆମେ ଗୋଟିଏ ମେଲେରିଆ ରୋଗୀକୁ ଦେଖ୍ କହିପାରିବା ନାହିଁ ଯେ, କାରଣ କ’ଣ ? ଏହା ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ କାରଣ ଅନୁମାନ କରୁ ଏବଂ ତାହା କି ପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିକରେ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର କରୁ ।

ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଗତିକରୁ; ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଆମେ କାରଣରୁ କାର୍ଯ୍ୟାଭିମୁଖୀ ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କାରଣାଭିମୁଖୀ ହୋଇପାରୁ । ମେଲେରିଆ ରୋଗ (କାର୍ଯ୍ୟ)ର କ’ଣ କାରଣ ହୋଇପାରେ ? ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଜାଣିଲୁ ଯେ, ମଶା କାମୁଡ଼ିବା ନିୟତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାଭାବରେ ଏହାର କାରଣ । ମଶା କାମୁଡ଼ିବା (କାରଣ କି କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ?) ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଆମେ ଅବଗତ ହେଲୁ ଯେ, ଏହାହିଁ ମନୁଷ୍ୟ ଦେହରେ ମେଲେରିଆ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରେ ।

(iii) ପରୀକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିନା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରୀକ୍ଷଣ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ମନୋଯୋଗପୂର୍ବକ ଦେଖିପାରୁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣର ସହାୟତା ଆଦୌ ପଡ଼େ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ପରୀକ୍ଷଣ ନିମିତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ଆବଶ୍ୟକ । ମନେକର, କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟରେ କୌଣସି ଏକ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ଉପରେ ତା’ର କି ପ୍ରଭାବ ପଡ଼େ ଏ ବିଷୟ ଆମ୍ଭେମାନେ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁ ।

ଏଥ‌ିପାଇଁ ଗବେଷଣାଗାରରେ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାର ଆୟୋଜନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପରୀକ୍ଷାପାଇଁ କେବଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଆମେମାନେ ଗବେଷଣାଗାରକୁ ବିରାଡ଼ି ନ ଆଣି କୁକୁର ଆଣିଥାଉ । ପୁନଶ୍ଚ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ କୁକୁରର ଖାଦ୍ୟ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଷାକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କରୁ । ପ୍ରାକ୍ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଘଟଣାର ଆଚରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜ୍ଞାନ ନ ଥିଲେ ପରୀକ୍ଷଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ତଥା ପ୍ରଣାଳୀ ଯଥୋପଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନପାରେ ।

୧୪. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ତାହାର ସ୍ବରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟନେଇ ପୂର୍ବ ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ନ ହୋଇ ପ୍ରକୃତିର ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପଦାର୍ଥ ଓ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ, ସୁନିର୍ବାଚିତ ଓ ସ୍ବାଭାବିକଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ଉପରେ ଆଧାରିତ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ବାହ୍ୟନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାବଳୀର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ । ଅନ୍ତଃପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦ୍ବାରା ମନର ଅଭ୍ୟନ୍ତରସ୍ଥ ଭାବନା, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଉଲ୍ଲାସ ଇତ୍ୟାଦିର ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ ।

ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଜ୍ଞାନଲାଭ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ଭାବେ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ବସ୍ତୁସମୂହ ଉପରେ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହୋଇ ନ ପାରେ । କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାଧନ ନିମିତ୍ତ ଏହା କରାଯାଇଥାଏ । ଏଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ହୋଇ ନ ପାରେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ବିଷୟବସ୍ତୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପେକ୍ଷିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜାମା କିଣିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଦୋକାନକୁ ଯାଇ ଦୋକାନୀର ଖେଳନାଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ‌ିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିଶ୍ଵାସ ବା ଧାରଣାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଚୋରି ନିଘୋଷ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଅଭାବରୁ କାରଣ ଅନେକତ୍ର ନିରୂପିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅନାସକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରାହିଁ ସତ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଏହି ଗୁଣ ଉପରେ ବେକନ୍ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଅଛନ୍ତି ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଠାରୁ ଅନୁମାନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାକ୍ଷାତ୍ ଜ୍ଞାନଲବ୍‌ଧ; କିନ୍ତୁ ଉପଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁମାନଲବ୍‌ଧ । ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘‘ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମ୍ଭେମାନେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରକୃତରେ ଦୃଷ୍ଟ ବିଷୟର କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁ ବା ତାହାକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରୁ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭ୍ରାନ୍ତର ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ କୌଣସି ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଅଛି ।’’ ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ପୃଥ‌ିବୀପୃଷ୍ଠରୁ ଅଳ୍ପ କେତେ ଇଞ୍ଚ ଲବ୍‌ଧ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଲାକାର ବସ୍ତୁପରି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଏଥରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃତରେ ଏହାଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଭ୍ରାନ୍ତ ।

ଶକ୍ତି-ସାମର୍ଥ୍ୟ ସ୍ୱଳ୍ପ ଏବଂ ସୀମିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୀବାଣୁ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ତାରକା ସାଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତିର ଅଗୋଚର । ଅତି କ୍ଷୀଣ ଶବ୍ଦ ସାଧାରଣ ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶୁଣିହୁଏ ନାହିଁ । ଉତ୍ତାପର ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଭାବିତ ହୋଇଅଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ଉପଯୋଗଦ୍ଵାରା ବୈଜ୍ଞାନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିଘୋଷ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର କୌଣସି କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱ ନ ଥାଏ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶରେ ପ୍ରକୃତି ଯେପରିଭାବରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ଜାଣିପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଲତାର ବୃଦ୍ଧି ବିଷୟକ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରତି ସପ୍ତାହରେ ତାହାର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ମାପି ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ରଖୁ ତେବେ ତାହା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ; କିନ୍ତୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେମାନେ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସାର ପ୍ରୟୋଗ କରି ଲତାଟିର ବୃଦ୍ଧିରେ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ୁଅଛି ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରୁ କିମ୍ବା ଲତାଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣର ପ୍ରଭାବ ପଡୁଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ବୃଦ୍ଧି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁ, ତେବେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର କ୍ରିୟା ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଏ ପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ ।

୧୫. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ନିୟମାବଳୀ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାଧାରଣତଃ ସଠିକ୍ ଏବଂ ନିର୍ଭୁଲ ହେବା ବିଧେୟ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ସମୟରେ ନିମ୍ନଲିଖ ନିୟମ ପ୍ରତି ସଚେତନ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାର୍ଥ ଏବଂ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ନିମନ୍ତେ ଆମେ ଆମର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକର ସହାୟତା ଲୋଡ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାକୁ ଅଧିକ ନିର୍ଭୁଲ ଏବଂ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଲୋଡ଼ିଥାଉ । ଆଜିକାଲି ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରବୀକ୍ଷଣ, ଦୂରଦର୍ଶନ, ଦୂରଚିତ୍ର ଗ୍ରହଣ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି ଯନ୍ତ୍ରର ବ୍ୟବହାର ତଥା କୃତ୍ରିମ ଉପଗ୍ରହର ଉପଯୋଗ ଫଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ଦୂରଦୂରାନ୍ତ ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ମିଳିପାରୁଛି ।

ବିଷୟ ନିର୍ବାଚନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ ଅଙ୍ଗ । ତେଣୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାସମ୍ଭବ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ନ ହେବା ବିଧେୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଥରେ ମାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଏବଂ ନୀରବ ରହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ପୌନଃପୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ଵାରାହିଁ ତଲ୍ଲବ୍‌ଧ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଭ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ତଦନ୍ତ ହେଉଥ‌ିବା ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ପୃଥକ୍ ରଖୁ ଆବଶ୍ୟକ । ବିଷୟବସ୍ତୁ ସ୍ଥିରୀକରଣଦ୍ବାରା ଅଯଥା ସମୟ ନଷ୍ଟରୁ ଆମେ ରକ୍ଷା ପାଉ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରଥମତଃ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଧାରଣା ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଅବସ୍ଥାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭର ଯଥେଷ୍ଟ ଧାରଣା ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସଂପୃକ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅବାନ୍ତର ବିଷୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥାଯଥ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରାଯାଇପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ଯଦି ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆ ନ ଯାଏ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । କେତେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଅନବେକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଯାଏ ବା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସ୍ବରୂପ ଓ ସ୍ବଭାବ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ବା ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

୧୬. ଉଦାହରଣ ସହ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ପ୍ରଦାନ କର ।
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ।
(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ।
Answer:
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ :
ଯାହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଉଚିତ, ତାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାନଗଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ, ତାହାକୁ ଆମେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବାକୁ ଆମ୍ଭେ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଉ । ସମସ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନିର୍ବାଚନମୂଳକ ଏବଂ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କଲାବେଳେ ଆମେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଘଟଣାକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିପାରୁ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ହୁଏ ।

ଅନବେକ୍ଷଣ ଏକ ନଞର୍ଥକ ଦୋଷ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦରକାରୀ ବିଷୟକୁ ଆମେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା — (୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ଏବଂ (୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ ।

(୧) ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – କୁସଂସ୍କାର, ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ପୂର୍ବଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଆମେ ଯେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରୁ, ସେପ୍ରକାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଆମ୍ଭେ ଉପେକ୍ଷା କରିଦେଉ ଏବଂ ସଦର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଉଦାହରଣ ଦେଉ । ଜ୍ୟୋତିଷମାନେ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ଉପରେ ଭବିଷ୍ୟତବାଣୀ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ସାଧାରଣତଃ କେବଳ ତାହାର ପ୍ରମାଣପତ୍ର ଦେଖାଇ ଲୋକଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନୀରବ ରହନ୍ତି । ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ଏପରି ଜଣେ ଜ୍ୟୋତିଷଙ୍କର ଭବିଷ୍ୟତ ବାଣୀ ସତ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ତାହା ଏହି ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । କାରଣ ଏଠାରେ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଗଲା ନାହିଁ ।

(୨) ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନବେକ୍ଷଣ – ଅନେକ ସମୟରେ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ବିଶିଷ୍ଟ ବା ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଆମର ଦୃଷ୍ଟି ଏଡ଼ାଇଯାଏ; ଏପରି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦୋଷ ଜନ୍ମେ । ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ତନ୍ନତନ୍ତ୍ରଭାବେ ନ ଦେଖ୍ ତରବରିଆ ଭାବରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣିଲେ ଏପ୍ରକାର ଦୋଷ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ଛାତ୍ର ପରୀକ୍ଷାରେ ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା । ସେଥ‌ିପାଇଁ କଠିନ ପ୍ରଶ୍ନ ଏକମାତ୍ର କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ଛାତ୍ରର ପରିଶ୍ରମ, ପ୍ରସ୍ତୁତି, ସାମର୍ଥ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ନ କରିବା ହେତୁ ଏହା ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟି ।

(ଖ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ – ଏହା ଏକ ସଦର୍ଥକ ଦୋଷ । କାରଣ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଯାହା ଦେଖ‌ିବା କଥା, ତାହାକୁ ଆମେ ଭୁଲ ଭାବେ ଦେଖୁ । ମାନସିକ ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଦୁର୍ବଳତା କିମ୍ବା ପାରିପାଶ୍ୱିକ ଅବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ଆମକୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଜିନିଷ ବା ଘଟଣା ପରି ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଭୁଲ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରୁ ଯଦି ଆମ୍ଭେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆଣୁ ତାହା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନ୍ଧକାରରେ ଆମେ ଦୌଡ଼ିଟିଏ ଦେଖୁ ସାପ ବୋଲି ଚିତ୍କାର କରୁ । କାମଳ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ହଳଦୀ ବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖେ । ଜହ୍ନର ଆଲୋକରେ ଗୋଟିଏ ଗଛ ଭୂତ ଭଳି ମନେହୁଏ । ଗୋଟିଏ ଅଚିହ୍ନା ବ୍ୟକ୍ତି ଦୂରରୁ ବନ୍ଧୁଭଳି ଦିଶେ ।

ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – ସାର୍ବିକ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିକ । ସମସ୍ତେ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ତାହା ସାର୍ବିକ ଓ ଯେଉଁ ଭ୍ରମ-ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେବଳ ଜଣେ ମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନୁଭୂତି-ପରିସରଭୁକ୍ତ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ । ଖଣ୍ଡିଏ ସିଧା କାଠିକୁ ପାଣିରେ ଅଧା ବୁଡ଼ାଇଲେ, ତାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବଙ୍କାଭଳି ଦେଖାଯାଏ । ଏହା ସାର୍ବିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଦଉଡ଼ିକୁ ଅନ୍ଧାରରେ ସାପ ବୋଲି ଦେଖେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିକ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ।

୧୭. ପରୀକ୍ଷଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଳର ସ୍ଥିତିକୁ ସର୍ବତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ ପରିମାଣରେ ଏକତ୍ର କରି ତହିଁରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ କଲେ ତହିଁରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।

ଲକ୍ଷଣ – (୧) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ–ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ପ୍ରକାରର । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଣୁବୀକ୍ଷଣ କିମ୍ବା ଦୂରବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷିତ ଘଟଣାଟି ପାଇଁ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟିକରି ବିଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେହି ଘଟଣାର ପୁନଃ ସର୍ଜନା କରାଯାଇଥାଏ ।

(୨) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା– ପ୍ରକୃତିରେ ପ୍ରଚୁର ଜଳ ସମ୍ପଦ ରହିଅଛି । ମାତ୍ର ଏକ କୃତ୍ରିମ ପରିବେଶରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ଆନୁପାତିକ ମିଶ୍ରଣରେ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରିହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାମାନଙ୍କର କୃତ୍ରିମ ଉପାୟରେ ପୁନଃ ସର୍ଜନା ।

(୩) ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ କ୍ରିୟା–ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପରୀକ୍ଷଣର ଅନ୍ତରାଳରେ ପରୀକ୍ଷକର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ । ସେ ହୁଏତ ପ୍ରକୃତିରେ ଘଟୁଥିବା ଘଟଣାମାନଙ୍କର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆଗ୍ରହୀ ଥାଏ କିମ୍ବା ପ୍ରକୃତିର କୌଣସି ଏକ ଗୂଢ଼ ରହସ୍ୟକୁ ଉନ୍ମୋଚନ କରିବାକୁ ପ୍ରୟାସୀ ହୋଇଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରକୃତିସାପେକ୍ଷ ନୁହେଁ, ଏହା ଏକ ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ପ୍ରୟାସୀ କ୍ରିୟା ।

(୪) ପରୀକ୍ଷଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଏ–ପରୀକ୍ଷଣ ସର୍ବଦା ସ୍ୱେଚ୍ଛାକୃତ ଏବଂ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ । ଏହି ହେତୁରୁ ଗବେଷକ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଘଟଣାକୁ ବାରମ୍ବାର ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିବର୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପରୀକ୍ଷା କରିଥାଏ । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଘଟଣାର ସୃଜନ ବୋଲି ବେନ୍ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତିକୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବା ଏବଂ ତାହାର ଉତ୍ତର ଆଦାୟ କରିବା ବୋଲି ବେକନ୍ ବର୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କାଳରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ସମକ୍ଷରେ ପ୍ରକୃତି ନିଜକୁ ଯେପରି ଭାବେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରେ, ସେ କେବଳ ସେତିକି ମାତ୍ର ଜାଣିପାରେ । କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷଣରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣା ଘଟାଇ ପାରୁଥିବାରୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁର୍ଲଭ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ମଧ୍ଯ ପାଇପାରେ । ସାଧାରଣ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଯେଉଁସବୁ ପ୍ରାକୃତିକ ତଥ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବା ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ, ସେସବୁ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକର ଜ୍ଞାନଗୋଚର ହୁଏ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରକୃତିଠାରୁ କୂଟ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହଣ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଯଥାର୍ଥ ।

୧୮. ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ମୂଲ୍ୟ (Aim and value of Science) ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗ ସଂପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥ, ନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନକୁ ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ଲୌକିକ ବା ସାଧାରଣ ଜ୍ଞାନଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ବିଜ୍ଞାନ ସବୁ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡ, ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ନିୟମର ଅଧୀନରେ ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାଏ । ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ତତ୍ତ୍ବ ସାହାଯ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥର ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ଗତିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଓ ପରସ୍ପର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ।

ବିଜ୍ଞାନର ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଦ୍ଧତି ରହିଛି ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରେ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଜ୍ଞାନ ନିର୍ଭୁଲ ଓ ନିଶ୍ଚିତ ଅଟେ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଲୌକିକ ଜ୍ଞାନ ଆହରଣର କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବା ଧରାବନ୍ଧା ପଦ୍ଧତି ନ ଥ‌ିବାରୁ ତାହା ବିଜ୍ଞାନ ଭଳି ନିଶ୍ଚିତ ହୋଇ ନ ପାରେ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଜ ନିଜ ବିଭାଗର ଘଟଣାବଳୀକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାହିଁ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଜ୍ଞାନ ଏ ସମସ୍ତ ସାର୍ଷିକ ନିୟମ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକୃତିର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ବିଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଓ ସୁଶୃଙ୍ଖଳ ଜ୍ଞାନଦାନ କରେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆବିଷ୍କାରର କେତେକ ଦିଗ ମଣିଷର ଅମଙ୍ଗଳ ସାଧନ ମଧ୍ଯ କରୁଛି; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ମଣିଷର ପ୍ରଭୂତ ଉପକାର ମଧ୍ୟ କରୁଛି । ବିଜ୍ଞାନର ଉନ୍ନତି ଓ ତାହାର ପ୍ରୟୋଗ ମାନବ ଜାତିର ନାନା କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କରୁଛି– ଏକଥା ମଧ୍ୟ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନଦାନ କରିବା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ଯେଉଁ ସାର୍ବିକ ନିୟମ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି, ମଣିଷର ବ୍ୟାବହାରିକ ପ୍ରୟୋଜନ ଛଡ଼ା ସେସମସ୍ତ ନିୟମର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନିଜସ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ବିଜ୍ଞାନର ନିଜସ୍ବ ମୂଲ୍ୟ ହେଉଛି କୌତୂହଳର ତୃପ୍ତିସାଧନ ବା ମଣିଷ ଆକାଂକ୍ଷାର ପରିତୃପ୍ତିସାଧନ । ବିଜ୍ଞାନର କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାର ଆବିଷ୍କାର । ତେଣୁ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେତେକ ବିଶେଷ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣପୂର୍ବକ ଏକ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ପ୍ରୟାସୀ ହୁଅନ୍ତି । କୌଣସି ବିଶେଷ ଘଟଣା କାହିଁକି ଘଟୁଛି, ତାହାର ସମର୍ଥନରେ ହିଁ ଏସମସ୍ତ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ଉଲ୍ଲେଖ କରାହୁଏ ।

ସୁତରାଂ ଘଟଣାର ବିବରଣୀ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନୁହେଁ । ବୈଜ୍ଞାନିକମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାବଳୀକୁ ହୃଦୟଙ୍ଗମପୂର୍ବକ ସେମାନଙ୍କର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ କରିବା । ବିଶେଷ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାକୃତିକ ନିୟମଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଅନ୍ତି ସେ ସମସ୍ତ ନିୟମ ଏବଂ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ପଶ୍ଚାତ୍‌ଭାଗରେ ଯେଉଁ ମୂଳତତ୍ତ୍ୱ ନିହିତ ଅଛି ତାହାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ।

୧୯. ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ (Importance of Hypothesis in Scientific Enquiry) ବୁଝାଅ !
Answer:
କୋହେନ୍ ଓ ନାଗେଲ୍ (Cohen and Nagel) କହନ୍ତି, ‘ଯଦି ଆମେ ପୂର୍ବରୁ ଦତ୍ତ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଅନୁମିତ ସମାଧାନ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହୋଇ ନ ଥୁବୁ, ତେବେ କୌଣସି ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଆମେ ଏକ ପାଦ ମଧ୍ଯ ଆଗକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ।’’ ଆମର ପୂର୍ବାର୍ଜିତ ଜ୍ଞାନ ଏବଂ ସମସ୍ୟାଟିର କୌଣସି ଉପାଦାନହିଁ ଏଭଳି ସାମୟିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଗୋଟିଏ ଇଙ୍ଗିତ ଦିଏ । ଏହି ଇଙ୍ଗିତ ଯେତେବେଳେ ବଚନ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ପ୍ରକଳ୍ପ’ କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ପ୍ରାକ୍-କଳ୍ପନାର ଗୁରୁତ୍ଵ ଯେ ଅପରିସୀମ ତାହା ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଉକ୍ତିରୁ ବୁଝିହେଉଛି । ତଥାପି କେହି କେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନକୁ ସମର୍ଥନ କରିନାହାନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ପ୍ରକୃତି ସଂପର୍କରେ ଆଗରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବା (Anticipating the nature) । ପ୍ରକୃତି କେଉଁ କେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେବାର ନାମ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ।

ଯେଉଁମାନେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ବିରୋଧୀ, ସେମାନଙ୍କ ମତରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ଅପସାରଣ (elimination) ପ୍ରକ୍ରିୟାହିଁ ଯଥେଷ୍ଟ । ପ୍ରକୃତିରେ ଯାହା ଘଟୁଛି ତାହାର ଯଥାଯଥ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବିଷୟର ଅପସାରଣ ସାହାଯ୍ୟରେହିଁ ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ବାହାର କରିହୁଏ । ଘଟଣାର ‘କାରଣ’ ସମ୍ପର୍କରେ ପୂର୍ବରୁ କିଛି ଅନୁମାନ କରିନେଲେ, ତାହା ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ଆମର ମନଗତ ଅଭୀଷ୍ଟ କଥାକୁ ଲଦି ଦେଲାଭଳି ହେବ; କିନ୍ତୁ ଏହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଭାବରେ ଘଟଣା ବା ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବା । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଘଟଣାର କାରଣ ଖୋଜି ବାହାର କରିବା । ପ୍ରକୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅର୍ଥାତ୍ ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ନ ପାଇଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା କାରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବା ପ୍ରୟୋଜନ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଅପସାରଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଘଟଣା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଅବାନ୍ତର ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଜନପୂର୍ବକ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ମନୋନିବେଶ କରିବା । କେଉଁ ବିଷୟ ଅବାନ୍ତର, କେଉଁ ବିଷୟ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ତାହା ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବରୁ କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ କଳ୍ପିତ ଧାରଣା ନେଇ ଅଗ୍ରସର ହେବାକୁ ହୁଏ । ସୁତରାଂ; କାରଣ ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ଵ ଅସ୍ବୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ ।

ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗୁରୁତ୍ୱ ଉପଲବ୍ଧ କରାଯାଇପାରେ । ଲର୍ଡ଼ ରେଲି ଏବଂ ରାମ୍‌ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରେ ଯେଉଁ ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଳେ ତାହା ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଅପେକ୍ଷା ଓଜନିଆ ଅଟେ । ଏହାର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାକୁ ଯାଇ ସେମାନେ ଅନୁମାନ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲେ ଯେ, ବାୟୁରୁ ମଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ସହିତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଶିଥାଏ ବୋଲି ବାୟୁରୁ ମିଳିଥିବା ଯବକ୍ଷାରଜାନ ଓଜନରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା । ଅର୍ଥାତ୍ ଜଣାଗଲା ଯେ, ଯେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍‌ଟି ମିଶି ରହିଛି ତାହା ହେଉଛି ଆରଗନ୍ (Argon) ଗ୍ୟାସ୍ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଆରଗନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲା । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ନ କରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।

୨୦. ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Explanation) କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେବଳ ତଥ୍ୟ ଓ ଘଟଣା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣନାମୂଳକ ଜ୍ଞାନ ଉପରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇନାହାନ୍ତି । ସେମାନେ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କ’ଣ ? ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବିବୃତିର ସମଷ୍ଟି, ଯେଉଁ ବିବୃତି ସାହାଯ୍ୟରେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟର ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଆଲୋଚନା କରି ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଇବାର ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ଆମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାକୁ ବୁଝିବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ଅପେକ୍ଷାରେ ରହୁ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ କଥାଟିକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ବୁଝାଇ ଦେଇହେବ । ଜଣେ ଅଫିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ପ୍ରତିଦିନ ସକାଳ ୧୦ଟାରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତା ଏବଂ ଏଥରେ କୌଣସି ଅସ୍ଵାଭାବିକତା ନାହିଁ ବୋଲି କେହି ଏ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି କୌତୂହଳ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦିନେ ଯଦି କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ଦୁଇ ଘଣ୍ଟା ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସନ୍ତି, ତାହେଲେ ତାଙ୍କର ଉପରିସ୍ଥ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କୁ କୈଫିୟତ୍ ଦାବି କରନ୍ତି ।

ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେହି କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଜଣକ କର୍ମଚାରୀଙ୍କର ବିଳମ୍ବରେ ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଚାହାଁନ୍ତି । କର୍ମଚାରୀ ଜଣକ ହୁଏତ କହନ୍ତି ଯେ, ସେ ସାଧାରଣତଃ ଯେଉଁ ଗାଡ଼ିରେ ଆସନ୍ତି ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଆସୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଗାଡ଼ିଟି ଏକ ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାରୁ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଯାନବାହନ ନଥିବାରୁ ସେହି ଗାଡ଼ିଟି ମରାମତି ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହି ଗାଡ଼ିରେ ଦୁଇଘଣ୍ଟା ବସିରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ।

ସେଦିନ ଅଫିସ୍‌କୁ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ଏହି ବିବୃତି ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ଏଠାରେ ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖାର ଅର୍ଥ ଲୋକଟିର ଦତ୍ତ ବିବୃତିରେ ନିହିତ ଥ‌ିବା ତଥ୍ୟରୁ ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଳମ୍ବର କାରଣ ସ୍ଵରୂପ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହେଉଅଛି ।

ଏଥିରୁ ମନେକରାଯାଇପାରେ ଯେ, ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଉଭୟେ ନିବିଡ଼ ସଂପର୍କରେ ସଂପୃକ୍ତ । ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏବଂ ଅନୁମାନ ଏକା ପ୍ରକ୍ରିୟା । ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟରୁ କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଯଦି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତଭାବରେ ନିଃସୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରୁଛି ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ପୁଣି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଦତ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, ଘଟଣାଟିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମିଳିପାରିଛି, ଯଦି ଆମେ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଆଶ୍ରୟ ବାକ୍ୟ ଖୋଜିପାଉ, ଘଟଣାଟି ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ଭାବରେ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସନ୍ତୋଷଜନକ ନୁହେଁ । କିଛି କିଛି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହୋଇପାରେ । ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ମାନଦଣ୍ଡ ହେଉଛି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା (Relevance) । ପୂର୍ବରୁ ଯେଉଁ ଅଫିସ କର୍ମଚାରୀ ଜଣଙ୍କର ଉଦାହରଣ ଦିଆଯାଇଛି ସେ ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବ କରି ଅଫିସ୍‌କୁ ଆସିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେଲେ ତହିଁରେ ଯଦି ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ ଯେ, ତାଙ୍କର ବିଳମ୍ବର କାରଣ ହେଉଛି ‘ସରବରାହ’, ତାହେଲେ ସେହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କେବଳ ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ତା ନୁହେଁ, ବରଂ ତାହା କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

ଯେଉଁ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରାହେଉଛି ସେହି ଘଟଣାଟି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଠାରୁ ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଅନୁମାନ କରାହେଉଛି ସେହି ଯୁକ୍ତିର ଅକାଟ୍ୟତା ଉପରେ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ନିର୍ଭର କରୁଛି । ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ସତ୍ୟ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାଟିର ସତ୍ୟତା କୌଣସି କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ । ଯେପରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ କର୍ମଚାରୀଜଣକ ତାଙ୍କ ଅଫିସରେ ବିଳମ୍ବରେ ଆସିବାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାଭାବରେ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା କଥା କହିଛନ୍ତି ।

ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସତ କି ନୁହେଁ ତାହା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଦର୍ଶୀଙ୍କ ବିବୃତିକୁ ନେଇ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ; କିନ୍ତୁ ବିଜ୍ଞାନ ବିଶେଷ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ ନୁହେଁ । ବିଜ୍ଞାନ ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଆଗ୍ରହୀ । ସାର୍ବିକ ସତ୍ୟକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଗତି ସୂତ୍ରର (Laws of Motion) ପ୍ରଥମ ସୂତ୍ରଟି ହେଉଛି, ‘ବାହାରରୁ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ବଳଦ୍ଵାରା ଅବସ୍ଥାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କଲେ ସ୍ଥିର ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସ୍ଥିର ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ ଏବଂ ସଚଳ ବସ୍ତୁ ଚିରକାଳ ସମବେଗରେ ସରଳରେଖାରେ ଗତି କରିଥାଏ ।’’ ଗାଡ଼ିଟି ଦୁର୍ଘଟଣାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ଘଟଣାଟିର ସତ୍ୟତା ଯେପରିଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଏ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ଏହି ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ଵିତୀୟାଂଶର ସତ୍ୟତା ସେହିଭଳିଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ ନାହିଁ ।

ପ୍ରଥମାଂଶର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । କାରଣ ଆମର ଦୈନନ୍ଦନ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଯଦି କୌଣସି ଏକ ଜଡ଼ ବସ୍ତୁକୁ ତହିଁର ଅବସ୍ଥାପିତ ସ୍ଥାନରୁ ଯେତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କେହି ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ନ କରିଛି ସେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବସ୍ତୁଟି ସେହି ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିଥ‌ିବ । ସେ ସ୍ଵୟଂ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ କେଉଁ ଆଡ଼କୁ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଯାଇପାରିବ ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ସୂତ୍ରଟିର ଦ୍ବିତୀୟାଂଶର ଏପରି କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉଦାହରଣ ଦେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

କୌଣସି ଗତିଶୀଳ ବସ୍ତୁ ସବୁବେଳେ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଏକାଭଳିଭାବରେ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ଚାଳିତ ହେଉଛି ବୋଲି ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ କୌଣସି ସାଧାରଣ ଅଭିଜ୍ଞତା ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦର୍ଶାଇବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନାହିଁ । ଆମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଆମେ ଯାହା ଲାଭକରୁ ତାହା ହେଉଛି ସମସ୍ତ ଗତିଶୀଳ ପଦାର୍ଥ ଶେଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଥିର ହୋଇ ରହିପାରେ ନାହିଁ । ବସ୍ତୁତଃ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ନିୟମ ସୂଚିତ ତର୍କବଚନର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ସତ୍ୟତା ପରଖ କରାଯାଏ ।

ଏପରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ପ୍ରାୟ ନାହିଁ ବୋଲି କହିଲେ ଚଳିବ । କାରଣ ଅଧିକାଂଶ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବଚନ ବା ନିୟମ ଏପରି ବିଷୟକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ ଯାହା ସିଧାସଳଖଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ; ଯଥା – (୧) ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Scientific explanation) ଏବଂ (୨) ଅ- ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା (Unscientific explanation) । ଗ୍ରାମରେ ହଇଜାରୋଗ ମହାମାରୀ ରୋଗ ହିସାବରେ ବିବେଚିତ ହେବାର କାରଣର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଦେବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଅସନ୍ତୋଷ ହେତୁ ଏହି ରୋଗ ଦେଖାଦେଇଛି, ତାହେଲେ ତାହା ହେବ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

ସ୍ପଷ୍ଟତଃ, ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମୂଳରେ ରହିଛି ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଓ କୁସଂସ୍କାର । ଅପରପକ୍ଷେ ହଇଜା ରୋଗର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରେ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଦୂଷିତ ପାନୀୟଜଳ ନିମନ୍ତେ ହଇଜା ରୋଗ ହୋଇଛି, ତାହେଲେ ତାହାହେବ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପଛରେ ଯେଉଁ ମନୋଭାବ ଥାଏ ତାହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର । ବିଜ୍ଞାନରେ କୌଣସି ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବୋଲି ମନେକରାଯାଏ ନାହିଁ । ବିଜ୍ଞାନମୂଳକ ସମସ୍ତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାହିଁ ସାମୟିକ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣମୂଳକ ଭାବରେ ଗୃହୀତ । ବିଜ୍ଞାନରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ କମ୍ ବେଶି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଗୋଟିଏ ନିଚ୍ଛକ ପ୍ରକଳ୍ପଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

ଯେଉଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଥମରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ହୁଏ, ତାହା ଯେତେବେଳେ ବାସ୍ତବ ଘଟଣାଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ହୋଇ ଆଂଶିକ ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ମତବାଦ (Theory) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ମତବାଦ ଯେତେବେଳେ ବହୁତ ସାକ୍ଷ୍ୟ-ପ୍ରମାଣ ଭିଭିରେ ସର୍ବଜନ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ କରେ ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ‘ନିୟମ’ (Laws) କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ, ସେହି ନିୟମ ଯେତେବେଳେ ସଦାସର୍ବଦା ସନ୍ତୋଷଜନକଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଚାଲେ, ସେତେବେଳେ ତାହା ସତ୍ୟ ଘଟଣା (Fact) ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

୨୧. ପ୍ରକଳ୍ପର ସଂଜ୍ଞା (Definition of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
ବିନା ପ୍ରମାଣରେ କିମ୍ବା ସ୍ବଳ୍ପ ପ୍ରମାଣରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସଂପର୍କରେ ଅଥବା କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସଂପର୍କରେ ବା ଯେଉଁ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଘଟଣାଟି ଘଟେ ସେହି ନିୟମ ସଂପର୍କରେ ସାମୟିକ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ଏକ ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା; ଯାହା କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ବ୍ୟତୀତ କିମ୍ବା ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପ୍ରମାଣ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ଯହିଁରୁ ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟ ଆଡ଼କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଇପାରେ । ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ଜ୍ଞାତ ସତ୍ୟ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରୁଥାଏ, ତାହେଲେ ସେହି ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣାଟି ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ।’’

ମିଲ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଟିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ; ଯଥା –
(୧) ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିବା ଦରକାର ।
(୨) ‘କାରଣ’ ସହଯୋଗରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରୟୋଜନ ସେମାନଙ୍କର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ ଆନୁମାନିକ ଧାରଣା ଗଠନ କରାଯାଏ ।
(୩) ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସଂପର୍କରେ ଆନୁମାନିକ ଗୋଟିଏ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପଛରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନିହିତ ଥାଏ । ତାହା ହେଉଛି ଆନୁମାନିକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ଧାରଣା ବା ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିହୁଏ ଏବଂ ସେହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସହିତ ଯଦି ବାସ୍ତବର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସତ୍ୟବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ରାତିରେ ଘରକୁ ଫେରି ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ବିଛୁଡ଼ି ପଡ଼ିଛି ।

ଏହି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଅନୁମାନ କରାଗଲା ଯେ କେହି ହୁଏତ ଟେକା ଫିଙ୍ଗି ଝରକାର କାଚ ଭାଙ୍ଗି ଦେଇଛି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସମର୍ଥନ ନିମନ୍ତେ ଆଖପାଖରେ ଯଦି କିଛି ଟେକା ବା ଅନୁରୂପ ବସ୍ତୁ ଦେଖାଯାଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଥାର୍ଥ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଯଦି ଏପ୍ରକାର କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଖୋଜି ନ ମିଳେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଯଥାର୍ଥ ହେଲାବୋଲି କୁହାଯିବ ଏବଂ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାର ପ୍ରୟୋଜନ ହେବ ।

ପରିଶେଷରେ କଫେ(Coffey)ଙ୍କର ଉକ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ଉପସଂହାରରେ ଆମେ କହିପାରୁ ଯେ, “ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା, ଏକ ଅସ୍ଥାୟୀ ପ୍ରସ୍ତାବନା ଯାହା କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତଭାବରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଗଠିତ କରାଯାଇଥାଏ ।’’

୨୨. ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ଭାବଳୀ (Conditions of Hypothesis) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି ଅଗ୍ରସର ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । କୌଣସି ଘଟଣାର ପ୍ରସ୍ତାବିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପ; କିନ୍ତୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବୈଧ ନୁହେଁ । ଉତ୍କୃଷ୍ଟତାର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କମ୍ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ବୈଧତା କେଉଁ କେଉଁ ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ? ଯେଉଁଠାରେ ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ନିମନ୍ତେ ଏକାଧ୍ଵକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ବା ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ, ସେଠାରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ତାହାର ବିଚାରଣା ଲାଗି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସର୍ପ ସ୍ଵୀକାର , କରିବାକୁ ହେବ । ମାତ୍ର ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ସହଜ କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ସୃଜନୀ ପ୍ରତିଭାର ପ୍ରୟୋଜନ ରହିଛି । ଫଳତଃ, କିଭଳି ଭାବରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିବାକୁ ହେବ ସେ ସଂପର୍କରେ କୌଣସି ନିୟମାବଳୀ ପ୍ରଣୟନ କରାନଗଲେ ମଧ୍ୟ ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନିୟମ ରହିଛି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଙ୍ଗତି ଥିବା ବାଞ୍ଛନୀୟ । ଏହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରକଳ୍ପର ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରରେ ମାନଦଣ୍ଡ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ । ନିମ୍ନରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(i) ପ୍ରକଳ୍ପ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ କିମ୍ବା ଅସଙ୍ଗତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ (Hypothesis should not be self-contradictory or absurd) :
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କୌଣସି ବସ୍ତୁର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କରିବା ସମୟରେ ସ୍ୱ-ବିରୋଧୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ବା ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ସର୍ବଦା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କଲାବେଳେ ଏସମସ୍ତ ପ୍ରତି ତୀକ୍ଷ୍ଣଣ ଦୃଷ୍ଟିନିକ୍ଷେପ କରିବା ଉଚିତ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଘରୁ କୌଣସି ଲୋକ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହୋଇଗଲେ ତାକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ଏକ ପରୀ ନେଇଯାଇଛି ବୋଲି ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନା ଯେପରି ଅବାଞ୍ଛନୀୟ, ସେହିପରି ସେ ଘରେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ହିତ ବୋଲି ଧରିନେବା ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ମତ ଅଟେ । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏପରି ସ୍ବ-ବିରୋଧୀ ଏବଂ ଅସଙ୍ଗତ କଳ୍ପନାଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ବିଧେୟ ।

(ii) ପ୍ରକଳ୍ପ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not be vague but should be definite) :
ଆରୋହ ଅନୁମାନରେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯିବ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଲେହିଁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ସମୟରେ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପରୀକ୍ଷାନିରୀକ୍ଷା ସମ୍ଭବ ହେବ ଏବଂ ଯଥାର୍ଥ କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇପାରିବ । ଯେପରି ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାକୁ ଯାଇ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ପୃଥ‌ିବୀର ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ମୁଣ୍ଡ ଦୋହଲାଊଛି, ତେବେ ଏତାଦୃଶ କାରଣ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ବୋଲି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ନାହିଁ ।

ମାତ୍ର ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ, ଭୂମିକମ୍ପର କାରଣ ମୃତ୍ତିକାର ଭାଙ୍ଗ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଅଥବା ଆଗ୍ନେୟଗିରିରୁ ହଠାତ୍ ଅଗ୍ନି ଉଦ୍‌ଗିରଣ ହେବା, ତେବେ ଏହା ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ଏହା ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା ତାହା ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିବ ।

(iii) ସର୍ବଦା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟର ବିରୋଧୀ ନ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should not ordinarily be in conflict with established truth):
କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ପୂର୍ବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ତଥ୍ୟ ସହିତ ବିରୋଧୀ ହୁଏ ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ହେବେ ଏବଂ ତାହା ଫଳରେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହେବ ନାହିଁ ।

‘୨ + ୨ = ୪’ ଏହା ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟ । କିନ୍ତୁ କେହି ହିସାବର ହାରାହାରି ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କହେ ଯେ ଏଠାରେ ‘୨+୨ =୫’ ହେବ, ତାହାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଣିତର ନିୟମର ବିରୋଧୀ । ବିଜ୍ଞାନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ଜ୍ଞାନାର୍ଜନ ପଥରେ ଅନବରତ ଅଗ୍ରସର ହେବା । ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସିଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ତାହା ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ପରିଧିକୁ ବ୍ୟାପକତର କରିବା, ଯଦ୍ବାରା ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସାହାଯ୍ୟରେ ଆହୁରି ଅନେକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିହେବ ।

ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ଲାଭେରିଅର୍ ଯେତେବେଳେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇଲେ ଯେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କକ୍ଷପଥରୁ ଇଉରାନସ୍ ଗ୍ରହ ପଥଚ୍ୟୁତ ହୋଇ ଗତି କରୁଛି – ଏପରି ପଥଚ୍ୟୁତ ହେବାର କାରଣ ଖୋଜିବାକୁ ଯାଇ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅଜ୍ଞାତ ଗ୍ରହର ଅସ୍ତିତ୍ବ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା । ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳାର ସହିତ ଅଗ୍ରଗତି ନିମନ୍ତେ ଯାହା ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ ତାହା ହେଉଛି ନୂତନ ମତବାଦକୁ ପୁରାତନ ମତବାଦ ସହିତ ସମତା ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(iv) ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis should verifiable) :
ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ଅ-ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ । ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ବିଜ୍ଞାନର ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍‌, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ ।

ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରା ନ ଗଲେ ମଧ୍ୟ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିହେବ । ଏ ସମସ୍ତ ବିଷୟକୁ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ତ୍ତମୁଖୀ ହୁଏ ।

ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍, ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ ଦେଖୁବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ବାରୋମିଟର ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବପରି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(v) ପ୍ରକଳ୍ପ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗଠିତ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ (Hypothesis should be based on real cause or vera causa) :
ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ ସମୟରେ ବାସ୍ତବ କାରଣରୁ ଅନୁସନ୍ଧାନକୁ ଆଖିଆଗରେ ରଖୁବା ସର୍ବାଦୌ ବିଧେୟ । ଯଦି ଜଣେ ଅକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରେ ତାହେଲେ ସେହି ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ଭାଗ୍ୟ, ଭଗବାନ୍ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ନେଇ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରିବା ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ, ‘ଭାଗ୍ୟ’ ଓ ‘ଭଗବାନ୍’– ଏହା ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ବୋଲି ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ମୃତ୍ୟୁର ବାସ୍ତବ କାରଣ ନୁହେଁ ।

ସୁତରାଂ ବାସ୍ତବ କାରଣର ଉଦ୍‌ଘାଟନହିଁ ବିଜ୍ଞାନର ଏକମାତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟସାଧନ ନିମନ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ପରୀକ୍ଷଣ ମାଧ୍ଯମରେ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଜ୍ଞାନରେ କପୋଳକଳ୍ପନା ଓ ଠିଆସ୍ଵପ୍ନର କୌଣସି ସ୍ଥାନ ନାହିଁ । କେବଳମାତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନହିଁ ଏକମାତ୍ର ସତ୍ୟ; କାରଣ ଏମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରିବ ।

ମାତ୍ର ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ନିଉଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଏପରି ଅନେକ ବସ୍ତୁ ରହିଛି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇ ନ ପାରିଲେ ମଧ୍ୟ, ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାହ୍ୟ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ଗତି, ପ୍ରକୃତି ଓ ସ୍ଥିତି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରମାଣିତ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ବାସ୍ତବ କାରଣରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୁଅନ୍ତି । ବେନ୍ ଏପ୍ରକାର ବାସ୍ତବ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା (Representative friction) ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be relevant) :
ତାର୍କିକମାନେ କହନ୍ତି ଯେ, କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠିତ ହୋଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ସେହି ଘଟଣାର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଯଦି ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ନ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ଅଛି ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି, ଯେଉଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗଠନ କରାଯାଇଛି ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯେପରି ସେହି ଘଟଣାଟି ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ ହୋଇ ବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇପାରୁଥିବ । ସରଳଭାବରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଗୋଟିଏ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ସବୁ ସମୟରେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ । ଯେପରି କାହାଘରୁ ଯଦି ଛୋଟ ଶିଶୁଟିଏ ଦୈବାତ୍ ନିଖୋଜ ହୋଇଯାଏ, ତେବେ ସେହି ଶିଶୁଟିର ନିଖୋଜ ହେବାର କାରଣ ଉଦ୍ଭାବନରେ ଯଦି ଜଣେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉପସ୍ଥାପନା କରି କହେ ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ସ୍ଵର୍ଗର ପରୀ ଆସି ନେଇଯାଇଛି, ତାହେଲେ ଏପରି ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ସମ୍ଭାବନା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଯଦି କହନ୍ତି ଯେ, ଶିଶୁଟିକୁ ‘ପିଲାଚୋର’ ଧରିନେଇଯାଇଛି, ତେବେ ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୂର୍ବ ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି କୁହାଯିବ । କାରଣ ଦ୍ବିତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସର୍ବଜନ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ସୁତରାଂ କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟାକୁ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହେବାକୁ ହେବ ।

(vi) ପ୍ରକଳ୍ପନା ସରଳ ହେବା ଉଚିତ (Hypothesis must be simple) :
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ସରଳ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସମୟରେ ଏପରି ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଛଅଟି ସର୍ଭେ ଅନୁସାରେ ଯଥାଯଥଭାବରେ ବୈଧ ବିବେଚିତ ହୋଇପାରୁଛି । ଏପରି ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦାହରଣ ହିସାବରେ ଟଲେମୀ ଏବଂ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ । ଏହି ଦୁଇଜଣ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଣୀତ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ।

ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ହେଉଛି ତତ୍‌କାଳୀନ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନର ଜ୍ଞାତ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା । ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ପୃଥ‌ିବୀ ହେଉଛି ବିଶ୍ଵ ଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ସୂର୍ଯ୍ୟସହ ନକ୍ଷତ୍ର, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ଉପଗ୍ରହ ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ୟୋତିଷ୍କ ନିଜ ନିଜ କକ୍ଷପଥରେ ପୃଥ‌ିବୀର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଆବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଟଲେମୀଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନୁସାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟହିଁ ବିଶ୍ବଜଗତର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ୱରୂପ ଏବଂ ପୃଥ‌ିବୀ ସହ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ରହ, ନକ୍ଷତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରୁଛନ୍ତି ।

କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ଭଳି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ, ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ଅଟନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଷୟରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି, ଯଦିଓ ଉଭୟ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରହ ଉପଗ୍ରହର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅବସ୍ଥାନର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଜଟିଳ ଆବର୍ତ୍ତନ ପଦ୍ଧତିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ତଥାପି କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ପୃଥବୀ ସମେତ ଅନ୍ୟଗ୍ରହମାନଙ୍କର ଆବର୍ତ୍ତନକାଳ ସଂପର୍କରେ ସୂଚାଉଥ‌ିବା ତଥ୍ୟ ସହଜ ଓ ସରଳଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରିଛି । ତେଣୁ ଟଲେମୀଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ତୁଳନାରେ କୋପରନିକସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅନେକ ସରଳ ।

୨୩. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି (Proofs of Hypothesis) ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ବୋଲି ପରିଗଣିତ ହେବାକୁ ହେଲେ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ନିୟମମାନଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରି ଗଠିତ ହେବା ଉଚିତ । କାରଣ ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି, ପ୍ରକଳ୍ପଟି ବୈଧ ହେଲା କି ନାହିଁ ତାହା ଆମେ କିପରି ପ୍ରମାଣ କରିବୁ ? ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପଦ୍ଧତିଗୁଡ଼ିକ ଅନୁସୃତ ହୁଏ ।

(i) ପରୀକ୍ଷା (Verification) – ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ବାପେକ୍ଷା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ‘ପରୀକ୍ଷା’ ବା verification । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପର ବା ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ତାହାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଘଟଣାଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ତାହା ଜଣାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷା ହେଉଛି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣର ମାନଦଣ୍ଡ । ଏହି ପରୀକ୍ଷା ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା — ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଏବଂ ପରୋକ୍ଷ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ (Observation & experiment) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ମାତ୍ର ପରୋକ୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ଅବରୋହମୂଳକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏବଂ ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଘଟଣାର ବା ତଥ୍ୟର ନିଃସାରଣ (Deducation and Accumulation of fact) ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ସ୍ପଷ୍ଟତଃ ପରଖ ହୋଇପାରୁଥ‌ି । ଅଧିକାଂଶ ବିଷୟ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରୀକ୍ଷାଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ଯେପରି ଅଣୁ, ପରମାଣୁ, ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍, ପ୍ରୋଟନ୍, ଭିଟାମିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ବହିର୍ଭୂତ । ଅଥଚ ଏଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛନ୍ତି ବିଜ୍ଞାନର ଆଲୋଚ୍ୟ ବିଷୟ । ଏସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଏଥୁରୁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ଏପରି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରାଯାଏ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ସାହାଯ୍ୟରେ ପରଖ କରିହେବ ।

ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟରରେ ପାରଦ କାହିଁକି ଉପରକୁ ଉଠେ ତାହା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରି କହିଲେ ଯେ, ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ନିମନ୍ତେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରର ପାରଦ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଏଠାରେ ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରିବାକୁ ହେବ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ବୈଧ ହୁଏ ତାହାହେଲେ ଏଥୁରୁ ଆମେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଃସୃତ କରିପାରିବୁ ଯେ, ଯେହେତୁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଚାପ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସେଥ୍ପାଇଁ ସେଠାରେ ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ରରେ ପାରଦର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗତି ମଧ୍ଯ କମ୍ ହେବ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ପରଖ କରି ଦେଖ‌ିବାକୁ ହେବ । ଟେରିସେଲି ବାରୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ନେଇ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଉଠିଲେ ଏବଂ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ, ବାସ୍ତବରେ ପାରଦ ଆଉ ପୂର୍ବଭଳି ଏତେ ଉପରକୁ ଉଠୁନାହିଁ । ସୁତରାଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟତା ପରୋକ୍ଷଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ।

(ii) ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କିମ୍ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି (Predictive or Explanatory power) – ପ୍ରକଳ୍ପଟିର ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମତା ଥ‌ିବା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନ । ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର ଶକ୍ତି କହିଲେ ଆମେ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ଘଟଣାସମୂହର ବ୍ୟାପକତାକୁ ବୁଝୁ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଏହି ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡର ସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ମାନଦଣ୍ଡ ସହିତ ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ସେତେବେଳେ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ତହିଁରୁ କିଛିସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିରେ ନିଃସୃତ କରିହେବ । ଦୁଇଟି ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଯଦି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହେଲେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଅଧୂକ ତଥ୍ୟ ନିଃସୃତ ହେଉଛି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାର କ୍ଷମତା ଅଛି ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ହେବ ।

ଯେପରି କେପ୍‌ଲର (Kepler) କିମ୍ବା ଗାଲିଲିଓଙ୍କ ରଚିତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅପେକ୍ଷା ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ରଚିତ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଓ ଗତିସୂତ୍ର ସଂପର୍କୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅଧ୍ଵତର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିଥିବାର ଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ । କାରଣ କେପ୍‌ଲର ଓ ଗାଲିଲିଓ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପ ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ପ୍ରକଳ୍ପ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆହୁରି ଏକାଧ୍ଯକ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ ।

ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ କୌଣସି ଅଭିପ୍ରେତ ଘଟଣା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ଅନ୍ୟ କିଛି ଘଟଣା ନିଃସୃତ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ଘଟଣା ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବିବୃତ ହୁଏ, ତାହେଲେ ଏକଥା କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଉକ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏହି ଘଟଣା ସଂପର୍କରେ ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରୁଛି । ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପର ଭବିଷ୍ୟବାଣୀ କରିବାର କ୍ଷମତା ଯେତେ ଅଧ‌ିକ ହେବ ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପ ସେତେ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିପାରିବ ।

(iii) ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା : ଏହି ମାନଦଣ୍ଡର ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ନଞର୍ଥକ ଦିଗ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । କୌଣସି ପ୍ରକଳ୍ପ ଯଦି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଲବ୍‌ଧ ସ୍ବୀକୃତ ଘଟଣା ସହିତ ଅସଙ୍ଗତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ମିଥ୍ୟା ହେବ ଏବଂ ତାହା ବର୍ଜନୀୟ । ଯଦି ଦୁଇଟି ପ୍ରକଳ୍ପ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ମତବାଦ ସହିତ ସଂହତିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପ୍ରମାଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ଏବଂ ସେହି ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକା ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଭୟେ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବୋଲି ପ୍ରତୀୟମାନ ହେବେ, ତେବେ ସେ ସ୍ଥଳରେ କେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହେବ ସେଥିଲାଗି ମନରେ ସ୍ବତଃ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବ ।

ଦୁଇଟି ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପଟିକୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ (Adequate )ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଏତାଦୃଶ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟି ସମପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ପ୍ରକଳ୍ପରୁ ଗୋଟିକୁ ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ । ଯେଉଁ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ପଦ୍ଧତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କରାଯିବ, ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବ ତାହାକୁ ବେକନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ (Crucial Instance) ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପୁନଶ୍ଚ ଯଦି ସରଳ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ (Simple Observation) କିମ୍ବା ପରୀକ୍ଷଣ (Experiment) ମାଧ୍ୟମରେ ଲାଭକରାଯାଏ, ତାହେଲେ ଏହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ (Experimentum Crucis or Crucial Experiment) ବୋଲି କୁହାଯିବ । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହାକୁ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ଦୁଇଟି ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାର୍ ଯଦି ଆମ ସମ୍ମୁଖରେ ରଖାଯାଏ ଏବଂ କୁହାଯାଏ ଯେ, କେଉଁଟି ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟି ଅମ୍ଳଜାନପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାର୍ ତାହା ଦର୍ଶାଇ ଦିଅ, ତାହେଲେ ଏଠାରେ ଆମେ ଏକ ଜଳନ୍ତା କାଠି ସାହାଯ୍ୟରେ ଦେଖାଇଦେବୁ ଯେ, କେଉଁଟିରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ କେଉଁଟିରେ ଅମ୍ଳଜାନ ରହିଛି । କାରଣ ଜଳନ୍ତା କାଠିର ପ୍ରବେଶ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ବାଷ୍ପପୂର୍ଣ ଜାରଟି ଜଳିଉଠିବ ତାହା ଅମ୍ଳଜାନ ବା ଯେଉଁ ବାଷ୍ପଜାର୍‌ଟିରେ ଜଳନ୍ତା କାଠିଟି ଲିଭିଯିବ, ତାହା ଉଦ୍‌ଜାନ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ।

(iv) ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ (Consilience of Induction) : ହୁଇଉଏଲ୍‌ଙ୍କ (Whewell) ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରମାଣ ହେଉଛି ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଯେଉଁ ଘଟଣାଟିକୁ ବୁଝାଇବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ବୁଝାଇବା ବ୍ୟତୀତ ଯଦି ସେହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଆହୁରି ଅନେକ ଅଲଗା ବିଷୟକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ, ତାହେଲେ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଅଧ୍ଵତର ସନ୍ତୋଷଜନକ ଭାବରେ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଏହାହିଁ ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସମନ୍ବୟନ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ଶକ୍ତି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ନିକ୍ଷେପିତ ହୋଇଥବା ବସ୍ତୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇ ଭୂମିରେ ପଡ଼ିବା ବିଷୟକୁ ବୁଝାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମୁଦ୍ରର ଜୁଆର, ଭଟ୍ଟା, ଗ୍ରହନକ୍ଷତ୍ରଙ୍କର ଗତି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପର ସୁଦୃଢ଼ତା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇପାରିଛି ।

୨୪. ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରକାରଭେଦ (Different kinds of Hypothesis) ବୁଝାଅ ।
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟାପୂର୍ବକ କାରଣ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନର ଆବଶ୍ୟକତା ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପ କାର୍ପେଥ୍ ରୀଙ୍କ ମତରେ ସାଧାରଣତଃ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning an agent), (୨) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the collocation) ଏବଂ (୩) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning the law) ।

(i) କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ଗୋଟିଏ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପଟିଏ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ । ଧରାଯାଉ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଘରେ ଚୋରି ହେଲା । ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ କେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଉକ୍ତ ଚୌର୍ଯ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସଂପୃକ୍ତ ଅଛି ତାହାର ଠାବ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଏ ତାହା କର୍ତ୍ତାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ । ଧରାଯାଉ, ଆମ ଘରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଚୋରି ହୋଇଛି ଏବଂ ଆମେ କେହି ଜାଣୁନା ଯେ, କିଏ ଚୋରି କରିଛି । ଚୋରି ଘଟଣାର ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ଯଦି ଆମେ ଅନୁମାନ କରୁ ଯେ, ଆମ ଘର ଚାକରଟି ଚୋରି କରିଛି, ତାହେଲେ ତାହାକୁ କର୍ପାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(ii) ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ ଆମେ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଣୟନ କରୁ । ‘ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ’ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଅବସ୍ଥା ବା ପରିସ୍ଥିତି । ଅର୍ଥାତ୍ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଅଥବା ଅବସ୍ଥା ଶଂସିତ କାର୍ଯ୍ୟଟି ଘଟିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି ତାହାକୁ ଜାଣିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥା ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚୋରି ହୋଇଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ବା ପରିସ୍ଥିତିରେ ଚୋରି ହେଲା ତାହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।

(iii) ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କର୍ତ୍ତା ଏବଂ ସଂସ୍ଥା ଜଣାଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ଚୋର ଏବଂ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଚୋରି ହେଲା ତାହା ଜଣାଥାଏ; ମାତ୍ର ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀ ଯାହାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଚୋରଟି ଚୋରି କଲା ତାହା ଜଣା ନ ଥାଇପାରେ । ସେହି ଅଜଣା ଯୋଜନା ବା ପ୍ରଣାଳୀର ଆବିଷ୍କାର ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୀତ ହୁଏ ତାହା ନୀତିସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଟେ ।

ଉଏଲଟନ୍ ସର୍ବମୋଟ ଦୁଇପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — (୧) କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning cause) ଏବଂ (୨) ନୀତି-ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ (Hypothesis concerning law) । ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ କର୍ଷାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ଏବଂ ସଂସ୍ଥାସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis) ଏବଂ ନୀତି ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ ବର୍ଣନାମୂଳକ qa (Descriptive hypothesis) ଅଟେ ।

ଷ୍ଟେଟିଂ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏତାଦୃଶ ଶ୍ରେଣୀକରଣରେ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇପାରି ନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ପ୍ରକଳ୍ପ ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା— (୧) ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Explanatory hypothesis), (୨) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Descriptive hypothesis) ଏବଂ (୩) ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Analogical hyothesis) |

କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ; କାରଣ କୌଣସି ଘଟଣା ଘଟିବାର କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା, ସେହି ଘଟଣାଟି କାହିଁକି ଘଟିଲା ବୋଲି କହିବା ସହିତ ସମାନ । ଷ୍ଟେରିଂଙ୍କ ମତରେ, ସମସ୍ତ କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ୟାଖ୍ୟାମୂଳକ; କିନ୍ତୁ ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପଠାରୁ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ବସ୍ତୁର ସ୍ୱଭାବ ବର୍ଣ୍ଣନା । ବସ୍ତୁଟି କି ପ୍ରକାର ଏବଂ ତାହାର ଆଚରଣ କିପରି ତାହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେବା ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ।

ମାତ୍ର ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ହେଉଛି ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପର ଏକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ମାତ୍ର । ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହୋଇ ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ । ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ହେତୁ ଆମେ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁର ଜ୍ଞାନରୁ ଆମେ ନ ଜାଣିଥୁବା ବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବା ହେଉଛି ଉପମାମୂଳକ ପ୍ରକଳ୍ପ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଆଲୋକର ଗତି ଶବ୍ଦର ଗତି ପରି ତରଙ୍ଗାୟିତ; କାରଣ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ବିଷୟରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି ।

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ କେତେକ ତାର୍କିକ ଏବଂ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା — ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) ଏବଂ (୨) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Working hypothesis) ।

(a) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
ସମୟ ସମୟରେ କେତେକ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନିୟମର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପରେ କେତେକ ଅସୁବିଧା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ସେହି ନିୟମଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ସେହି ନିୟମଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ବାଦବିବାଦ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ସେହି ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକର କାରଣମାନ ଖୋଜି ବାହାର କରିବାରେ ଲାଗିପଡ଼ନ୍ତି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରନ୍ତି ତାହାହିଁ ହେଉଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବୁଧ ଗ୍ରହର ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତି ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିହତ କଲା । ଫଳରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲା; ଯାହା ପ୍ରତିପାଦନ କଲା ଯେ, ଏକ ଅଜଣା ଗ୍ରହର ଆକର୍ଷଣହିଁ ଏହି ବାଧା ବା ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟିର ଏକମାତ୍ର କାରଣ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଯେତେବେଳେ ଆଇନ୍‌ଷ୍ଟାଇନ୍‌ଙ୍କର ସାପେକ୍ଷ ତଥ୍ୟ (Theory of Relativity) ଗତିପଥର ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ଏବଂ ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କର ମାଧ୍ୟାକର୍ଷଣ ନିୟମକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲା, ସେତେବେଳେ ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ (Adhoc hypothesis) କୁ ବର୍ଜନ କରାଗଲା ।

(b) ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ :
କୌଣସି ଘଟଣାର କାରଣ ଜଣାନଥିଲେ ତାହାର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଘଟଣା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ସମୟ ବିଷୟକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରି ଆପାତଃଭାବରେ ଗୋଟିଏ ବିଷୟକୁ ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଘଟଣାର କାରଣ ବୋଲି ମନେକରିବାକୁ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ ପ୍ରସ୍ତାବିତ ପ୍ରକଳ୍ପଟି ଦତ୍ତ ଘଟଣାର ସନ୍ତୋଷଜନକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ କ୍ଷମ ହେବା ଉଚିତ । ସମୟ ସମୟରେ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପର ଅବତାରଣା କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ; କାରଣ ଯେଉଁ ତଥ୍ୟ ବା ଘଟଣାକୁ ଆମେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଉଛୁ ତାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅସାଧାରଣ ।

ସୁତରାଂ ଏପରି ପ୍ରକଳ୍ପହିଁ ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ବା ଅନୁପଯୁକ୍ତ; ତେଣୁ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରଣୟନ କରାଗଲାପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାର ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳ ଅଟେ । ଏପ୍ରକାର ପ୍ରକଳ୍ପକୁ ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ଚୋରି ଘଟଣାର ସବିଶେଷ ତଦନ୍ତରେ ଅସଫଳ ହେଲା ପରେ ଜଣେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀ ଯଦି ଘଟଣାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ମତକୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ଚୋର ଧରନ୍ତି ତାହେଲେ ପୋଲିସ୍ କର୍ମଚାରୀଟି ତତ୍କାଳ କାର୍ଯ୍ୟସାଧକ ପ୍ରକଳ୍ପର ସାହାଯ୍ୟ ନେଇଛନ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 5 ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ Short & Long Answer Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ;
Answer:
ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ‘ଯାହା ଦ୍ବାରା ଦେଖାଯାଏ’ । ଏଠାରେ ଦେଖାଏର ଅର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଏଣୁ ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ, ତାକୁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ, ତାହା ହିଁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ, ଯେ ‘ଦର୍ଶନ’ କହିଲେ କେବଳ ଦର୍ଶନ କରିବା ବା ଦେଖୁବା ବୋଲି ନ ବୁଝି ସମ୍ୟକ୍ ରୂପେ ବୁଝିବା, ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା କିମ୍ବା ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବାକୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

୨. ଦୁଃଖ ବା ନୈରାଶ୍ୟବାଦ:
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି ମାନବ ଜୀବନର କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟାକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ଓ ତା’ର ସମାଧାନ କରିବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ମାନବ ଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି ଦୁଃଖ କଷ୍ଟର ସମସ୍ୟା ଏବଂ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ସମସ୍ୟାକୁ ହିଁ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି- ‘ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସଂସାରରେ ସବୁ କିଛି ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ହିଁ ହେଉଛି ଦୁଃଖର ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩. ମୁର୍ତ୍ତିତତ୍ତ୍ବ :
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ ନିର୍ବାଣ ଏବଂ ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ କୌବଲ୍ୟ କୁହାଯାଇଛି । ସେହିପରି ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ‘ଅପବର୍ଗ’ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ଦ୍ଵୈତ ବେଦାନ୍ତରେ ଜୀବନ୍ଧ ଭାବସ୍ଥା ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ପରମ୍ପରାରେ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତକ ନିବୃତ୍ତିକ ବା ମୁକ୍ତି ହିଁ ଜୀବନର ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଟେ । ଅନ୍ୟ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷ । ଏଣୁ ମୋକ୍ଷକୁ ଲଗାଇ ମାନବ ଜୀବନର ଚାରିଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୪. ଋତ
Answer:
ଋତ ହେଉଛି ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଏକ ଶାଶ୍ବତ ତଥା ଅମୋଘ ନିୟମ ଅଟେ । ବୈଦିକ ଦେବତାମାନେ ଋତସ୍ୟଗୋପା ଅର୍ଥାତ୍ ଋତର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ରୂପେ ପରିଚିତ । ‘ଋତସ୍ୟ ପନ୍ଥା ନ ତରନ୍ତି ଦୃଷ୍କୃତଃ’, ଋଗ୍‌ବେଦର ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଭାରତୀୟ ଜୀବନଦର୍ଶନରେ ଏକ ମୌଳିକ ବିଶ୍ଵାସର ପ୍ରତୀକ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଶାଶ୍ବତ ଓ ନୈତିକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

୫. କର୍ମବାଦ
Answer:
କର୍ମବାଦର ସାର କଥା ହେଲା ‘ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହିଭଳି ଫଳ’ । କର୍ମବାଦର ନିୟମ ଅନୁସାରେ କୃତ କର୍ମର ଫଳ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଅକୃତ କର୍ମର ଫଳ ଲାଭ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଏହି କର୍ମବାଦ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ତା’ଛଡ଼ା ଗୋଟିଏ କାରଣରୁ କେବଳ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ ହେବ ସମ୍ଭବ । ଏହି ଅନୁସାରେ କର୍ମ ହିଁ କାରଣ ଏବଂ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତା’ର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ । ଏହି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଏବଂ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଶୁଭ କର୍ମରୁ ଦୁଃଖ ଏବଂ ଦୁଃଷ୍କର୍ମରୁ ସୁଖ ଲାଭ ହେବା କେବେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

୬. ଅନେକାନ୍ତବାଦ
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଧର୍ମ ରହିଛି । ଏଣୁ କୁହାଯାଇଛି- ‘ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ବସ୍ତୁ ନିଜସ୍ବ ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ପଦାର୍ଥ ଭାବରୂପ ତଥା ଅଭାବରୂପ ଅଟେ । ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ବୋଲି ମନେ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ଏହି ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ ।

୭. ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ:
Answer:
ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଅଟେ । ତତ୍ତ୍ଵ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନେକ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି । ଜ୍ଞାନ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଠିକ୍ ସେହି କାରଣରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ପଦାର୍ଥର କେତେକ ଧର୍ମ ମାତ୍ର ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଜୈନ ମତରେ ସମସ୍ତ ପରାମର୍ଶ ସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏହାକୁ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି ।

୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ
Answer:
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ଅଟେ । ଏଥୁରୁ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହୁଏ । ବସ୍ତୁଠାରେ ଅନେକ ଧର୍ମ ବା ଗୁଣ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖୁଛନ୍ତି । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାର ପରାମର୍ଶ ଦ୍ବାରା ହିଁ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମକୁ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଅଛି ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭଙ୍ଗ ଏକ ପ୍ରକାରର ପରାମର୍ଶ ବା ନୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ । (୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି, (୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି, (୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ, (୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବକ୍ତବ୍ୟମ୍, (୫) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୬) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୯. ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ :
Answer:
ଦୁଃଖରୁ କିଭଳି ସବୁଦିନ ପାଇଁ ମୁକ୍ତି ମିଳିବ, ଏହା ଥିଲା ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପରମ ଜିଜ୍ଞାସା । ଗଭୀର ଚିନ୍ତନ ଓ କଠୋର ସାଧନା ଫଳରେ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ତାହାକୁ (ଚତ୍ବାରି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟାନି) ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଥିଲା । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ପ୍ରତିପାଦିତ ଚାରିଗୋଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ଦୁଃଖ, (୨) ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ, (୩) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ, (୪) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପତ୍‌ । ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ବୁଝିଲେ ଜଣାଯାଏ (୧) ଜୀବନ ଦୁଃଖମୟ, (୨) ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି, (୩) ଦୁଃଖର ବିବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ, (୪) ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତର ଉପାୟ ମଧ୍ଯ ଅଛି ।

୧୦. ଦୁଃଖ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ । ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଂଦୁଃଖ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା- ରୋଗ, ଜରା, ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଥିଲେ । ପରେ ସେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖୁ ଏହି ମାର୍ଗ ଉତ୍ତମ ମାର୍ଗ ବୋଲି ବାଛି ଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତରେ ସମସ୍ତ ଦୁଃଖମୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଦଂଦୁଃଖ ଜନ୍ମଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣ ଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ । ଏଣୁ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ ।

୧୧. ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ବ ଯେଉଁଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବିନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁତ୍ଵପାଦ କହନ୍ତି । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ପାଇବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୧୨. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ
Answer:
ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ନାମ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବ ସ୍ବୟଂ ନିର୍ବାଣ ଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ବିଲୋପ ଘଟି ନଥଲା । ଏଣୁ ଜୀବିତାବସ୍ଥାରେ ହିଁ ନିର୍ବାଣ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

୧୩. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖନିରୋଧ ଗାମିନି ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ । କାରଣରୁ ହିଁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହିଁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପଦ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର ଆଠଟି ଅଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି, (୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ, (୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍, (୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ, (୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ, (୬) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ୍, (୭) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ

୧. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଓ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦର୍ଶନ
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଏବଂ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଜଡ଼ବାଦୀ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଏ ପ୍ରକାର ଧାରଣା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ମନରେ ସୃଷ୍ଟି ହେବାର ଯଥେଷ୍ଟ କାରଣ ଥିଲେ ହେଁ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଉଭୟ ଜଡ଼ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଉଭୟ ଦର୍ଶନରେ ମୂଳ ବିଷୟ ବସ୍ତୁ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଏକ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

୨. ଆସ୍ତିକ ଓ ନାସ୍ତିକ
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ‘ଆସ୍ତିକ’ ଓ ‘ନାସ୍ତିକ’ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଆସ୍ତିକ କହିଲେ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ବେଦ ମର୍ମ ଅଟେ । ତଥା ବେଦର ପ୍ରାମାଣିକତାରେ ବିଶ୍ୱାସୀ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଏ । ଯଥା- ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ଏବଂ ଶେଷ ଦର୍ଶନ, ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନ, ଯୋଗ ଦର୍ଶନ, ମୀମାଂସା ଓ ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ । ନାସ୍ତିକ କହିଲେ ବେଦରେ ଆସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ କରି ନଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଦର୍ଶନକୁ ବୁଝାଏ । ଯଥା- ଚାର୍ବାକ୍ ଦର୍ଶନ, ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ, ଜୈନ ଦର୍ଶନ । ବେଦ ପ୍ରମାଣ ହେଲେ ହେଁ ବେଦର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ନିରୂପଣ କରିବା ଲାଗି ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିର ଆଶ୍ରୟ ନେବାକୁ ପଡେ । ମାତ୍ର ବେଦ ବିରୋଧୀ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କରେ ଯୁକ୍ତିତର୍କ ଯେଉଁଭଳି ଆବଶ୍ୟକ ଠିକ୍ ସେହିପରି ବୈଦିକ ଦର୍ଶନ ମାନଙ୍କର ମନନ ବା ବିଚାରର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

୩. ସ୍ୟାଦ୍‌ଦ ଓ ଅନେକାନ୍ତବାଦ
Answer:
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର । ତତ୍ତ୍ଵମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନେକ ଅଟେ । ଜ୍ଞାନ ମୀମାଂସା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ପଦାର୍ଥର କେତେକ ଧର୍ମ ମାତ୍ର ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଜୈନ ମତରେ ସମସ୍ତ ପରମର୍ଥ ସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏହାକୁ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି ।

ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଧର୍ମ ରହିଛି । ଏଣୁ କୁହାଯାଇଛି ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ବୋଲି ମନେ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ଏହି ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହା ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କହନ୍ତି ।

୪. ଦୁଃଖ ଓ ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ । ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଂଦୁଃଖ ସେ ଚାରିଗୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା- ରୋଗ, ଜରା, ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଥିଲେ । ପରେ ସେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଏହି ମାର୍ଗ ଉତ୍ତମ ମାର୍ଗ ବୋଲି ବାଛି ଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତରେ ସମସ୍ତ ଦୁଃଖମୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଦଂଦୁଃଖ ଜନ୍ମଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣ ଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ । ଏଣୁ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଯେଉଁଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥ‌ିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବିନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁତ୍‌ପାଦ କହନ୍ତି । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ପାଇବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୫. ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଓ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ନାମ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବ ସ୍ବୟଂ ନିର୍ବାଣ ଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ବିଲୋପ ଘଟି ନଥିଲା । ଏଣୁ ଜୀବିତାବସ୍ଥାରେ ହିଁ ନିର୍ବାଣ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମି
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖନିରୋଧ ଗାମିନି ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ । କାରଣରୁ ହିଁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହିଁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଗାମିନୀ ପ୍ରତିପଦ୍ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହାର ଆଠଟି ଅଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି (୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି, (୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ, (୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍, (୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ, (୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ, (୬) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ୍, (୭) ସମ୍ୟକ୍ ସୂ ତି ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଆଲୋଚନା କର ?
Answer:
‘ଦର୍ଶନ’ ଶବ୍ଦଟି ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯାହା ଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ । ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଏର ଅର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ତାକୁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍ ଗୀତାରେ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି- ‘ଦିବ୍ୟ ବାଦାମିତେ ଚକ୍ଷୁଃ ପଶ୍ୟମେ ଯୋଗମେଶ୍ଵରମ୍’’- ଅର୍ଥାତ୍ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ମୁଁ ଦିବ୍ୟ ଚକ୍ଷୁ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛି । ତୁମେ ଏହାରି ସାହାଯ୍ୟରେ ଐଶ୍ଵରିକ ସତ୍ତାକୁ ଉପଲବ୍‌ କର ।

ଏଣୁ ଦିବ୍ୟ ନୟନ ଦ୍ବାରା ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଜ୍ଞାନକୁ ଆହରଣ କରି ହୁଏ । ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ କୁହାଯାଏ, ଯାହା ଦ୍ବାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ ତାକୁ ହିଁ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ । ଦର୍ଶନ କହିଲେ ତତ୍ତ୍ବ ଦର୍ଶନ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହୁଏ । ଏହି ଦର୍ଶନରେ ତତ୍ତ୍ଵଭିଭିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଅଛି । ଏହାଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାନର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ ।

ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରରେ କୁହାଯାଇଛି, ଦର୍ଶନ ସମାଜକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ । ଏଣୁ ଦର୍ଶନ କହିଲେ କେବଳ ଦର୍ଶନ କରିବା ବା ଦେଖିବାକୁ ନ ବୁଝି ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା କିମ୍ବା ଜ୍ଞାନ ଲାଭ କରିବା ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଯୋଗ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶନର ପୂର୍ଣ୍ଣତା ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ ।

(୧) ଦୁଃଖ ବା ନୈଶ୍ୟବାଦ : ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ନୈରାଶ୍ୟବାଦ ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ ଯାହା ମାନବର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟାକୁ ସମାଧାନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାସ୍ତବ ଜୀବନର ବହୁ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସମସ୍ୟା ହେଉଛି ଦୁଃଖ କ୍ଳେଶର ସମସ୍ୟା । ଏପରିକି ଜଡ଼ବାଦୀ ଚାର୍ବାକ୍ ମଧ୍ଯ ଏ ଦୁଃଖର ପାଦୃଭାବ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି ।

ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଚାରି ପ୍ରକାର ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟଟି ହେଉଛି ସର୍ବଂଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ସଂସାର ହେଉଛି ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ । ତାଙ୍କ ମତରେ ଜନ୍ମ ଦୁଃଖ, ରୋଗ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ, ମୃତ୍ୟୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ଣ ଇତ୍ୟାଦି । ସେହିପରି ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ତିନି ପ୍ରକାର ଦୁଃଖର କଥା କୁହାଯାଇଛି । (୧) ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ, (୨) ଆଧୁଭୌତିକ, (୩) ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୁଃଖ ଉଭୟ ଶାରୀରିକ ତଥା ମାନସିକ ଦୁଃଖର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଯଥା- ଜ୍ଵର, ଭୟ, କ୍ରୋଧାଦି ।

ଆତ୍ମଭୌତିକ ଦୁଃଖ- ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ ଦଂଶନ ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ କାରଣରୁ ଘଟିଥାଏ ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ- ଅଲୌକିକ ବା ଅପ୍ରାକୃତିକ କାରଣ ଯଥା- ଭୂତ, ପ୍ରେତ, ରାକ୍ଷସ ଆଦି ଜନିତ ଦୁଃଖକୁ ବୁଝାଏ । ଏଣୁ ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଉଭୟ ଆସ୍ତିକ ଓ ନାସ୍ତିକ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଜୀବନର ଦୁଃଖ କ୍ଳେଶ ସମ୍ପର୍କରେ ସଚେତନ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟା ଉପରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଥାନ୍ତି ।

(୨) ମୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ: ଦୁଃଖ କଷ୍ଟର ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସ୍ବୀକାର କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ମୁକ୍ତି ଲାଭର ଭରସା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ । ଏହି ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ ହିଁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଅଛି । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ ନିର୍ବାଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ଏହାକୁ କୈବଲ୍ୟ, ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ଅପବର୍ଗ ବୋଲି କୁହାଯାଇଅଛି । ଏଣୁ ଦୁଃଖରୁ ମୁକ୍ତି ମିଳିଲେ ଭଗବାନଙ୍କ ସାନିଧ୍ୟ ମିଳେ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଓ ପରମ୍ପରାରେ ଜୀବିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଭଲ ମନ୍ଦ, ସୁଖ ଦୁଃଖ, ନୀତି ଅନୀତି ଏ ସବୁ ଦ୍ବନ୍ଦର ଉର୍ଦ୍ଧରେ ଅବସ୍ଥିତ ବୋଲି ଧାରଣା କରିଥିଲେ । ତାହାଛଡ଼ା କର୍ମ ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତ ଏବଂ ପୁର୍ନଜନ୍ମ ଲାଭ ବୋଲି ଉପନିଷଦରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇଛି । ସେହିପରି ଭଗବତ୍ ଗୀତାରେ ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ଅବସ୍ଥାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଯାହାକି ମାନବ ଜୀବନର ପରମ ଆଦର୍ଶ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଅଛି । ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସମସ୍ତ କାମନାରୁ ମୁକ୍ତ ହେବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଜୀବନମୁକ୍ତ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

(୩) ଋତ: ଋତ ହେଉଛି ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଏକ ଶାଶ୍ୱତ ତଥା ଚିରନ୍ତନ ନିୟମ । ବୈଦିକ ଦେବତା ‘ଋତସ୍ୟ ଗୋପା’ ଅର୍ଥାତ୍ ଋତର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା ରୂପେ ପରିଚିତ । ‘ରତସ୍ୟ ପନ୍ଥା ନ ତରନ୍ତି ଦୁଷ୍କୃତଃ’’ ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଷ୍କର୍ମକାରୀ ସତ୍ୟପଥକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିପାରେ ନାହିଁ । ରିଗ୍‌ବେଦର ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଭାରତୀୟ ଜୀବନ ଦର୍ଶନରେ ଏକ ମୌଳିକ ବିଶ୍ଵାସର ପ୍ରତୀକ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ ରୂପ ବା ବିକାଶ ମଧ୍ଯରେ ଯାହା କିଛି ଗୋଟିଏ ନିୟମରେ ସମସ୍ତ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରି ରଖୁଛି ତାହା ହିଁ ଋତ । ଏହି ଋତ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଅଲଂଘନୀୟ ଅଟେ । ଋଗ୍‌ବେଦ ଅନୁଯାୟୀ ଋତର ମୂଳ ସୁଦୃଢ଼ ଅଟେ । ବିଶ୍ୱର ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥରେ ଋତ ରହିଅଛି । ଋତ ଯୋଗୁଁ ଏହି ପୃଥ‌ିବୀ ସମସ୍ତ କିଛି ଠିକ୍ ଭାବରେ ଚାଲୁଅଛି । ଋତ ଶବ୍ଦ ବେଦରେ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

(୪) କର୍ମବାଦ: କର୍ମବାଦ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ତତ୍ତ୍ଵ ଅଟେ । କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ହେଲା – ‘ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହିଭଳି ଫଳ’ ଅର୍ଥାତ୍ କୃତ କର୍ମର ଫଳ ନଷ୍ଟ ହେବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଟିଏ କାରଣରୁ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ହେଉଛି ଶରଣ ଏବଂ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତାର କାର୍ଯ୍ୟ । ଶୁଭକର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଏବଂ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । ଏହି ନିୟମ ମଧ୍ଯ ଅଲଂଘନୀୟ ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଶୁଭକର୍ମରୁ ଦୁଃଖ ବା ଦୁଷ୍କର୍ମରୁ ସୁଖ ଲାଭ ହେବା ବେଳେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ମନୁଷ୍ୟର ପୁର୍ନଜନ୍ମ ସମ୍ଭବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଏଣୁ ଚାବାଁକ୍ ଦର୍ଶନକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ ଅନ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ କର୍ମବାଦ ଦ୍ବାରା ପୁର୍ନଜନ୍ମ ସମ୍ଭବ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି । କର୍ମ ତିନି ପ୍ରକାର – (୧) ସତ ବା ପ୍ରାକ୍ତନ କର୍ମ, (୨) ପ୍ରାରବ୍‌ଧ, (୩) କ୍ରିୟମାଣ ଅଟେ ।

ପୂର୍ବ ଜନ୍ମରୁ ସଞ୍ଚତ ହୋଇଥିବା କର୍ମ ଯାହାର ଫଳ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭୋଗ ହୋଇନାହିଁ ସେ ସମସ୍ତ କର୍ମକୁ ପ୍ରାକ୍ତନ ବା ସଞ୍ଚତ କର୍ମ କହନ୍ତି । ପ୍ରାରବ୍‌ଧ କର୍ମ ହେଉଛି ସେହି କର୍ମ ଯାହାର ଫଳ ଦେବା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଇଛି । କ୍ରିୟମାଣ କର୍ମ ଏହି ପ୍ରାରବ୍‌ଧ କର୍ମର ଫଳ ସ୍ୱରୂପ ଆମ୍ଭେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନର ଶରୀର ଧାରଣ କରିଥାଉଁ । ଆମ୍ଭେମାନେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେଉଁ ସବୁ କର୍ମ କରିଅଛୁ ତାକୁ କ୍ରିୟମାଣ କର୍ମ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି ।

୨. ଜୈନଙ୍କର ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇ ଦିଅ ?
Answer:
ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ହେଉଛନ୍ତି ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର । ଜୈନ ଧର୍ମର ଚବିଶ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଏବଂ ଶେଷ ଦୁଇଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ଏବଂ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର । ବର୍ଷମାନ ମହାବୀର ଜୈନମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷ । ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର କଠିନ ତପସ୍ୟା କରି ରାଗ, କ୍ରୋଧ, ମାୟା, ମୋହ ଓ ବନ୍ଧନ ଇତ୍ୟାଦି ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ଜୟ କରି ଜୀନ ଉପାଧୀରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ । ଜୀନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବିଜେତା ବା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ବାସନା, କାମନା ତଥା ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ବିଜୟ ଲାଭ କରିଛି । ତାକୁ ହିଁ ଜୈନ କହନ୍ତି । ଏଣୁ ଯିଏ ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋଇ ଜୀନେନ୍ଦ୍ର ହେଲା ତାକୁ ହିଁ କହନ୍ତି ଦେବତା । ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର ଏହି ଜୀନେନ୍ଦ୍ର ଥିଲେ ।

ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । (୧) ଅନେକାନ୍ତବାଦ, (୨) ସ୍ୟାଦ୍‌ଦ ।

ଅନ୍ଧ ଓ ହାତୀ ଗଛ
ଏହି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ ଜୈନ ଗୋଟିଏ ହାତୀ ଓ କେତେଜଣ ଅନ୍ଧଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଇଛନ୍ତି । ହାତୀର ସ୍ୱରୂପ ବିବେଚନା କରିବା ପାଇଁ କେତେକ ଜଣ ଅନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ତର୍କ ବିତର୍କରେ ନିମୋଜିତ ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ ଅଟେ । ଯିଏ ହାତୀର ପାଦ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ ସେ ହାତୀକୁ ଖମ୍ବ ଭଳି, ଯେ ହାତୀର ଦେହ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ଘରର ବାହୁ ଭଳି, ଯିଏ ହାତୀର କାନ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ହାତୀକୁ ବିଞ୍ଚଣା ଭଳି, ଯିଏ ହାତୀର ଶୁଣ୍ଢକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି, ସେ ହାତୀକୁ ଗୋଟିଏ ଅଜଗର ସାପ ଭଳି ଏବଂ ଯିଏ ହାତୀର ମୁଣ୍ଡକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି ସେ ହାତୀକୁ ଗୋଟିଏ ପାହାଡ଼ ବୋଲି ଭାବିଥାନ୍ତି । ଏଭଳି ଭାବରେ ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ମତରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ହାତୀ ହେଉଛି ସତ୍ୟ, ପରମାର୍ଥ ହେଉଛି ଅନେକ । ଏ ପ୍ରକାର ସତ୍ୟକୁ ଜୈନଙ୍କ ଭାଷାରେ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କହନ୍ତି ।

ଅନେକାନ୍ତବାଦ
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ମତରେ ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ଅଛି । ‘ଅନନ୍ତ ଧର୍ମକଂ ବସ୍ତୁ’’ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ସତ୍ ତଥା ଅସତ୍ ଉଭୟ ଅଟେ । ବସ୍ତୁ ନିଜସ୍ବ ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ନିଜ ସ୍ବରୂପ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ସ୍ବରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅସତ୍ ଅଟେ । ଏହି ପୃଥ‌ିବୀରେ ବସ୍ତୁ ଏବଂ ଦୀନ ହେଉଛନ୍ତି ପରସ୍ପର ପୃଥକ୍ ଏବଂ ସ୍ଵାଧୀନ । ବସ୍ତୁ ଭିତରେ ଯେପରି ପରମାଣୁ ରହିଛି, ଠିକ୍ ସେହିପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଭିତରେ ଆତ୍ମା ରହିଛି, ଯାହାକି ପୃଥକ୍ ଭାବେ ସଭାକୁ ଉପଲବ୍‌ଧ କରିଛନ୍ତି ।

ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଅନେକ ସଂଖ୍ୟକ, ଅସୀମ ଗୁଣ ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ରହିଛି । ସେହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକ ଭାବ ଏବଂ ଅଭାବ ସୂଚକ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ନିକଟରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସମ୍ୟକ୍ ଗୁଣ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଜଣେ କେବଳୀ ବା ବର୍ଷମାନ ମହାବୀର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ଗୁଣ ରହିଛି ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଥାନ୍ତି । ଏଣୁ ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଯିଏ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣକୁ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବ ବୋଲି ସ୍ଥିର କରେ ସିଏ ସମ୍ୟକ୍ ଗୁଣ ବିଷୟରେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଜାଣିବା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ।

ମାନବ ଜ୍ଞାନ ହେଉଛି ସାପେକ୍ଷ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମାବଦ୍ଧ ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ଅଟେ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ଜାଣିବା, ତା’ ନିକଟରେ ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ତାର୍କିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ କେହି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କେବଳ ସାତଟି ନ୍ୟାୟର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇପାରେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୈନିକ ଶିକ୍ଷାରେ ଉଭୟ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଏବଂ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନଯ ପରସ୍ପର ଓତୋପତୋ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।

ଏହି ଦୁଇଟିକୁ ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ୱ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଅନେକ ଗୁଣ ବା ଅନେକ ଧର୍ମ ସମ୍ଭବ ଅଟେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ଭାବେ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଏ ପ୍ରକାର ଗୁଣ ସମ୍ପନ୍ନ ସଭାକୁ ଜୈନଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଅନେକ ଗୁଣର ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ସ୍ଥାୟୀ ଏବଂ ଆଉ କେତେକ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥର ଉତ୍ପତ୍ତି, ବିଲୟ ଏବଂ ସ୍ଥାୟିତ୍ୱ ରହିଛି ।

ଏଣୁ ଜୈନଙ୍କ ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ । ଜଶ ବିଜୟଙ୍କ ମତରେ, ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ହେଉଛି ସମଧର୍ମୀ ନ୍ୟାୟ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ପରିବାରର ପିତା, ମାତା ତାଙ୍କର ପିଲାମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସମଧର୍ମୀ ଭାବନାପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଏହି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନଟି ଏକ ସମଧର୍ମୀ ଭାବାପନ୍ନ ଦର୍ଶନ ଅଟେ । ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଦର୍ଶନରେ ସୁଖ, ଦୁଃଖ, ଶୁଭ ଅଶୁଭ ସ୍ଥିତି, ଅସ୍ଥିତି ହେଉଛି ଅସମ୍ଭବ ଅଟେ । ଜୈନମାନେ ଏହି ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅନ୍ୟ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

୩. ଜୈନ ଦର୍ଶନରେ ସ୍ୟାତ୍ମବାଦ୍ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନ – ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନଧର୍ମରୁ ଚବିଶ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗୁରୁ ।
ଜୈନ ଧର୍ମର ଚବିଶଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ମଧ୍ୟରୁ ଋଷଭଦେବ ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନଙ୍କର ଚବିଶଜଣ ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଶେଷ ଦୁଇଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଐତିହାସିକ ପୁରୁଷ ଅଟନ୍ତି ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୈନମାନଙ୍କର ଶେଷ ଗୁରୁ ରୂପେ ସୁବିଖ୍ୟାତ ଅଟନ୍ତି ।
ଜୈନ ଶବ୍ଦଟି ଜିନ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ।
ଜୈନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବିଜେତା ।
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର କଠିନ ତପସ୍ୟା ବଳରେ ରାଗ, ଅହଂ, କ୍ରୋଧ, ମାୟା ଓ ବନ୍ଧନକୁ ଜୟ କରି ଜୈନ୍ୟ ଉପାଧ୍ଧରେ
ଭୂଷିତ ହୋଇଥିଲେ ।
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୀତେନ୍ଦ୍ର ଥିଲେ ।
ଜୈନ ଧର୍ମ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ହେଲା (୧) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର, (୨) ଦିଗମ୍ବର ।
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର ମଧ୍ୟରେ ଆଚାର ବିଚାର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଭେଦ ଦେଖାଯାଏ ।
ଶ୍ଵେତାମ୍ବରମାନେ ଶ୍ଵେତ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିଲେ ଓ ଦିଗମ୍ବରମାନେ ଉଲଗ୍ନ ରହିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେ କରୁଥିଲେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । (୧) ଅନେକାନ୍ତବାଦ, (୨) ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ।
ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଅଟେ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ଅଛି । ଅନନ୍ତ ଧର୍ମଙ୍କ ବସ୍ତୁ’’ ।
ବସ୍ତୁଠାରେ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ, ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ କୁହାଯାଏ ।
ଜୈନ୍ୟ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଅଟେ ।
ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ, କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ବା କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବୋଲି ସୂଚା ଯାଇଥାଏ ।
ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଦ୍ବାରା ହିଁ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତ ଧର୍ମାତ୍ମକ ସ୍ୱରୂପ ସୂଚିତ ହୋଇଥାଏ ।
‘ସ୍ୟାଦ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବୋଧହୁଏ ବା ସମ୍ଭବତଃ ବୋଲି ମନେ କରାଯାଏ ।
ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦକୁ ସାପେକ୍ଷବାଦୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
ଜୈନ ଧ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ ଅଟେ ।
ବସ୍ତୁ ଅନନ୍ତ ଧର୍ମ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଜୈନ୍ୟମାନେ ବସ୍ତୁର କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀୟ ନ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ ।

(୧) ସ୍ୟାଦ୍ ଅଣ୍ଡି
(୨) ସ୍ୟାଦ୍ ନାସ୍ତି
(୩) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ
(୪) ସ୍ୟାଦ୍ ଅବକ୍ତବ୍ୟମ୍
(୫) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟଂଚ
(୬) ସ୍ୟାଦ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ
(୭) ସ୍ୟାଦ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ

ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ଅନେକାନ୍ତବାଦଠାରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଏଠାରେ ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅତି ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ଆପେକ୍ଷିକ ଓ ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । କେହି କେହି ଧ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ବୋଧହୁଏ ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତି । ସ୍ୟାତ୍‌ର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ହେଉଛି କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଉଭୟ ଉଭୟ ସତ୍ ଓ ଅସତ୍ ହୋଇପାରେ ।

ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ହିଁ ଏହି ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟକୁ ସାତ ପ୍ରକାର ବାକ୍ୟ ବା ସ୍ୟାତ୍ମବାଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସପ୍ତର ଅର୍ଥ ସାତ । ତେଣୁ ବସ୍ତୁରେ ଅନେକ ସଂଖ୍ୟକ ଗୁଣ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜୈନମାନେ କେବଳ ସାତ ପ୍ରକାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଦେଖୁଛନ୍ତି । ସାତପ୍ରକାର ବଚନ ଭଙ୍ଗ ଥିବାରୁ ଏହାକୁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ ବା ଜୟ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନୟରେ ଖ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

ଏହି ସ୍ୟାତ୍ ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ବାରା ଆପେକ୍ଷିକତା ଗୁଡ଼ିକର ଆଂଶିକ ସତ୍ୟତା ଜ୍ଞାନ ଲବ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସାତ ପ୍ରକାର ନୟ ବା ନିଷ୍ପଭି ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : (୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି, (୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି, (୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ, (୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମ୍, (୫) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟଚ, (୬) ଖ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟ ଚ, (୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟ ଚ ।

(୧) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି: କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବା ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ ବସ୍ତୁଟିଏ ଅଛି ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଗୋଟିଏ ଘଟ ନିଜର ଦ୍ରବ୍ୟ, କାଳ, କ୍ଷେତ୍ର ଭାବ ଆଦି ଅପେକ୍ଷାରେ ସତ୍ୟ ଅଟେ । କୌଣସି ବିଶେଷ ଦେଶ, କାଳ ଅବସ୍ଥାରେ ହିଁ ଘଟ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଟେ ।
(୨) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି; କୌଣସି ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବସ୍ତୁ ଅସତ୍ ଅଟେ । ଘଟ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଦ୍ରବ୍ୟ, କାଳ, କ୍ଷେତ, ଭାବ ଆଦି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନାହିଁ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ଘଟ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ସତ୍ ନୁହେଁ । ଭିନ୍ନ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟ ନାହିଁ ।
(୩) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ନାସ୍ତି ଚ: ତୃତୀୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହା ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ବିତୀୟର ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ଘଟଟି ବିଦ୍ୟମାନ ଓ ଅବିଦ୍ୟାମାନ ମଧ୍ଯ । ଏହା ଉଭୟ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍ ଅଟେ । ସ୍ଵରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ଅଛି । ପର ରୂପ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଘଟ ଉଭୟ ରୂପ ଅଟେ ।
(୪) ସ୍ୟାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମ୍: ଚତୁର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବସ୍ତୁ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ । ଏକ ସମୟରେ ଅସ୍ତିତ୍ବ ଏବଂ ଅନସ୍ତିତ୍ବ ଉଭୟ କଥା କୁହାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଶବ୍ଦ ଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ଅନିର୍ବଚନୀୟ ଅଟେ । ଗୋଟିଏ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଉଭୟ ଅବସ୍ଥା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ଅଛି ଅନ୍ୟ ଏକ ଦେଶ କାଳ ଅବସ୍ଥା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଘଟ ନାହିଁ । ଏଣୁ ଆପେକ୍ଷିକ ରୂପରେ ଘଟ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।
(୫) ଖ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଥି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ପ୍ରଥମ ଅବଧାରଣ ସଙ୍ଗେ ଚତୁର୍ଥ ଅବଧାରଣ ଯୋଗ କଲେ ପଞ୍ଚମ ଅବଧାରଣଟି ମିଳେ । କୌଣସି ଏକ ବିଶେଷ ଦେଶ, କାଳ ଏବଂ ଅବସ୍ଥାରେ ଘଟ ସତ୍ ଅଟେ ଏବଂ ଦେଶ, କାଳ, ଅବସ୍ଥା ନିରପେକ୍ଷ ଭାବରେ ଦେଖୁଲେ ଘଟ ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବା ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।
(୬) ସ୍ୟାତ୍ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ଦ୍ଵିତୀୟ ଅବଧାରଣ ସଙ୍ଗେ ଚତୁର୍ଥ ଅବଧାରଣ ଯୁକ୍ତ କଲେ ଷଷ୍ଠ ଅବଧାରଣଟି ମିଳିଥାଏ । ଏକ ଭାବରେ ଘଟ ନାହିଁ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଭାବରେ ଏହା ଅବକ୍ତବ୍ୟ ମଧ୍ଯ ।
(୭) ସ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଚ: ତୃତୀୟଟି ସହିତ ଚତୁର୍ଥଟି ଯୋଗ କଲେ ସପ୍ତମ ଅବଧାରଣ ମିଳେ । ଘଟଟି ଏକ ଦେଶ, କାଳ ଓ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଦ୍ୟମାନ । ଭିନ୍ନ ଦେଶ, କାଳ ଓ ଅବସ୍ଥାରେ ଅବିଦ୍ୟମାନ ଏବଂ ଦେଶ, କାଳ ଅବସ୍ଥା ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ଏହା ଅବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ଅଟେ । ଏଣୁ ଘଟଟି ଅଛି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଏକ ଭାବରେ ଘଟଟି ନାହିଁ ଏବଂ ଏ ଭାବରେ ଘଟ ଅବକ୍ତବ୍ୟ ଅଟେ ।

ସମାଲୋଚନା:
(୧) ବୌଦ୍ଧ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଧର୍ମ କୀର୍ତ୍ତି ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦର ସମାଲୋଚନା କରି କହନ୍ତି ଯେ ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍ ଉଭୟ କହିବା ପ୍ରଳାପ ମାତ୍ର ଅଟେ ।
(୨) ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଶଙ୍କରଙ୍କ ମତରେ ଜୈନ ଧ୍ୟାତ୍ମବାଦ ଏବଂ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ହେଉଛି ଅନିଶ୍ଚତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ତେଣୁ ଏହା ଅଣସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟଯୁକ୍ତ ।
(୩) ସର୍ବପଲ୍ଲୀ ରାଧାକ୍ରିଷ୍ଣନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଏକ ନିରପେକ୍ଷ ତତ୍ତ୍ଵକୁ ସ୍ବୀକାର ନ କରି ଆପେକ୍ଷିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ତାର୍କିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ମାନି ହେବ ନାହିଁ ।
(୪) ଚନ୍ଦ୍ରଧର ଶର୍ମାଙ୍କ ମତରେ ଯେପରି ଗୋଟିଏ ମାଳା ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ପୁଷ୍ପର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି, ଠିକ୍ ସୂତାର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ ରହିଛି । ଜୈନମାନେ ସେ ସୂତା ଖଣ୍ଡକୁ ପକାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏ ମାଳା ତିଆରି କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

୪. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉପକ୍ରମ:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ଥିଲେ ଏସିଆ ମହାଦେଶର ଆଲୋକ ସଦୃଶ । ତାଙ୍କର ବିଚାରଧାରା ଓ ଦର୍ଶନ ଉଭୟ ପରିପୂରକ ଥିଲା । ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ରାଜ ପୁତ୍ର । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ରାଜକୀୟ ପରମ୍ପରାକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ସତ୍ୟର ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇଥିଲେ । ସେ କଠୋର ତପସ୍ୟା ବଳରେ ସତ୍ୟର ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଦର୍ଶନ ଓ ମୌଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।

ଗୌତମ ଚାରିଟି ଦୃଶ୍ୟ ଯଥା: ବୃଦ୍ଧି, ରୁଗ୍‌ଣ, ଶବ ଓ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ନିଜେ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଜୀବନଟି ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଉଚିତ୍ ମାର୍ଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବ ବୋଲି ଚିନ୍ତା କରି ଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ଓ କଠୋର ତପସ୍ୟା ଫଳରେ ଏକ ସତ୍ୟର ଉପଲବ୍‌ ପାଇଥିଲେ । ଏହାକୁ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ନାମରେ ପରିଚିତ କରିଥିଲା । ଏହାକୁ ଚତ୍ବାରି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟାନି ନାମରେ ଚାରି ଆଡ଼େ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା ।

(୧) ଦୁଃଖ, (୨) ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ, (୩) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ, (୪) ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ସଂଗୀତାରେ । ଏହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲେ ଜଣାଯାଏ (୧) ଜୀବନ ଦୁଃଖମୟ, (୨) ଦୁଃଖର କାରଣ ଅଛି, (୩) ଦୁଃଖର ନିବୃତ୍ତି ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ, (୪) ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତିର ଉପାୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୧) ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ଵ ବା ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ
ବୁଦ୍ଧ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ ‘ସର୍ବ ଦୁଃଖ’ ଅର୍ଥାତ୍ ଚାରିଆଡେ ଦୁଃଖ, ରୋଗ, ଜରା ଓ ମୃତ୍ୟୁର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଅଧୂର ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ । ସେ କହିଥିଲେ ଏ ପୃଥ‌ିବୀରେ ଜନ୍ମ ଦୁଃଖ, ଜରାଦୁଃଖ, ମରଣଦୁଃଖ, ଶୋକ କରିବା ଦୁଃଖ, ବିଳାପ କରିବା ଦୁଃଖ, ପୀଡା ଦୁଃଖ, ପ୍ରିୟଜନ ବିୟୋଗ ଦୁଃଖ, ଅପ୍ରିୟ ସଂଯୋଗ ଦୁଃଖ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ପଞ୍ଚ ଉପାଦାନ ହିଁ ଦୁଃଖ ଅଟେ । ତେଣୁ ଦୁଃଖ ହେଉଛି ସର୍ବତ୍ର । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏ ପ୍ରକାର ଦୁଃଖ ବା ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଏ ପ୍ରକାର ଦୁଃଖ କେଉଁ ଆଦିମ କାଳରୁ ରହି ଆସିଅଛି ।

ତାଙ୍କ ମତରେ ହେ ଭିକ୍ଷୁଗଣ ଏହି ମହାଯାତ୍ରାରେ ଇତଃସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରି କଷ୍ଟ ସହି ଦୁଃଖରେ ତୁମେମାନେ ଯେତେ ଅଶ୍ରୁ ବୁହାଇବୁ ଏଥିପାଇଁ ତୁମକୁ ଯାହା ମିଳିଛି ତାହା କେବଳ ଘୃଣାଭାବ ଏବଂ ଯାହା ତୁମର ପ୍ରିୟ ତାହା ତୁମକୁ ମିଳି ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏଠାରେ ଦୁଃଖ କଲେ କିଛି ଫଳ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏହି ଦୁଃଖ ଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଅଣୁ ଜାତ ହୁଏ ତାହା ମହାସାଗରର ଜଳଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ଅଟେ । ସଂସାରରେ ଯାହାକିଛି ଆପାତଃ ସୁଖର କଥା ଉଠେ ତାହା ହିଁ ଦୁଃଖମୟ ।

ତେଣୁ ସହିବାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେବା । ଏଣୁ ଯଥାର୍ଥରେ କୁହାଯାଇଛି ଯାହା କିଛି ଅନିତ୍ୟ ତାହା ଦୁଃଖମୟ ( ଯଦ୍ ଅନିତ୍ୟ ତଦ୍ ଦୁଃଖ) । ମଣିଷର ଜନ୍ମ ଦୁଃଖର କାରଣ ବୋଲି ବୁଦ୍ଧଦେବ ତାଙ୍କ ……… କହିଛନ୍ତି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବୁଦ୍ଧ ଜୀବନର ସୁଖ ଅନୁଭୂତି ସମ୍ପର୍କରେ ଆଦୌ ସଚେତନ ନଥିଲେ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତରେ ତାହା ନୁହେଁ । ଯଦି ତାହା ହୁଅନ୍ତା, ତେବେ ଗୌତମଙ୍କର ବୁଦ୍ଧତ୍ବ ପ୍ରାପ୍ତି ଅଳିକ ବା କ୍ଷଣିକ ବୋଲି ମାନିବାକୁ ହୁଅନ୍ତା । ଗୌତମ ଯେ ଜୀବନର ସାଧାରଣ ଦୁଃଖ, ଭେଦ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଚେତନ ନଥିଲେ ଏବଂ ବ୍ୟବହାରିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତାକୁ ଯଦି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ତେଣୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ ଯେ ଏ ସଂସାରରେ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ ।

(୨) ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଯେଭଳି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ଥିବା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ସେହିଭଳି ସତ୍ୟ ଅଟେ । ସ୍ଵାଭାବିକ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ହିଁ ଏହି ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କାରଣ ବ୍ୟତିରେକେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଦୁଃଖର ମଧ୍ଯ କାରଣ ଅଛି । ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଉଛି ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ । ‘ପ୍ରତୀତ୍ୟ’ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଏହାକୁ ପାଇ ଏବଂ ସମୁପାଦ ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପତ୍ତି ।

ଏଣୁ ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଅର୍ଥ ଏହାକୁ ପାଇ ଉତ୍ପତ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍‌ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରୁ ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଆଧାର ଉପରେ ହିଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ‘ଅଶ୍ବିନ୍ ସତି ଇଦଂ ଭବତି’ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଏହା ହେଲେ ତାହା ହୁଏ, ପୁଣି ଅସ୍ମିନ୍ ଅସତି ଇଦଂ ନ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ନ ହୋଇ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ ନିୟମ ଏକ ସ୍ୱୟଂ ଚାଳିତ ନିୟମ । ଏହା ସ୍ୱତଃପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବରେ ଅନବରତ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଚାଲିଛି । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ‘ନିତ୍ୟତାବାଦ’ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦର ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ଏହା ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ନାମରେ ପରିଚିତ ।

(୧) ଅବିଦ୍ୟା – ଅତାତ ଜୀବନ
(୨) ସଂସ୍କାର – ଅତାତ ଜୀବନ
(୩) ବିଜ୍ଞାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୪) ନାମ ରୂପ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୫) ଷଡ଼ାୟତନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୬) ସ୍ପର୍ଶ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୭) ବେଦନା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୮) ତୃଷ୍ଣା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୯) ଉପାଦାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୦) ଭବ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୧) ଜାତି – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ
(୧୨) ଜରାମରଣ – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ

ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଜନ୍ମ-ମରଣ ଚକ୍ରରେ ବାରମ୍ବାର ଘୁରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଜରାମରଣ ଆଦି ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଦୁଃଖତା ଲାଗି ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ହୋଇଥାଏ ।

(୩) ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ
ପ୍ରତିତ୍ୟ ସମୁଦ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସେହି କାରଣର ଅନ୍ତ ହେଲେ ତହିଁରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଷ୍ଟ ହୁଏ । ଦୁଃଖର କାରଣ ନାଶ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଅବସ୍ଥା ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଏଣୁ ଦୁଃଖର ସ୍ଥିତି ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଯେତିକି ସତ୍ୟ, ଦୁଃଖ ବିନାଶର ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଓ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ଉପାୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ ମଧ୍ୟ ସେତିକି ସତ୍ୟ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

ନିର୍ବାଣ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ସ୍ଥିତିର ସ୍ଵରୂପ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋଚନା ଅଟେ । ଅବଶ୍ୟ ଏଠାରେ ସଠିକ୍ ଭାବରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତକ ନିବୃତ୍ତିର ଅବସ୍ଥା ହିଁ ନିର୍ବାଣ ଅଟେ । ନିର୍ବାଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଶାନ୍ତ ହୋଇଯିବା ବା ଥଣ୍ଡା ପଡ଼ିଯିବା । ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ନିର୍ବାଣ ଅବସ୍ଥାକୁ ଶାନ୍ତ ଅବସ୍ଥା ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ନିର୍ବାଣ ହେଉଛି ଲୋଭ, ମୋହ, ମାୟା ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତି ହେବାକୁ ବୁଝାଏ ।

(୪) ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ
ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧଗାମୀ ପ୍ରତିପତ୍ ବା ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ । ଯେଭଳି କୌଣସି ନା କୌଣସି କାରଣରୁ ଦୁଃଖର ଉତ୍ପତ୍ତି ଏବଂ ସେହି କାରଣ ମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବାର ଉପାୟ ହେଉଛି ଦୁଃଖ ନିରୋଧଗାମୀ ପ୍ରତିପତ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଆଠଗୋଟି ଅଙ୍ଗଥବାରୁ ଏହା ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ନାମରେ ପରିଚିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ସମସ୍ତ ନୀତି ଏହି ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଜରିଆରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଅଛି । ନୀତିଦର୍ଶନ ଭାବେ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥା ରୂପେ ପରିଚିତ । ମନୁଷ୍ୟର କଲ୍ୟାଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବୁଦ୍ଧଦେବ ଏହି ମଧ୍ୟମ ପନ୍ଥାର ପ୍ରଚାର କରିଛନ୍ତି । ଏହା କେବଳ ସାଧନା ବଳରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କର ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(୧) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି
(୨) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ
(୩) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍
(୪) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମ
(୫) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(୬) ବ୍ୟାୟାମ୍
(୭) ସ୍ମ ତି ସ୍ମୃତି
(୮) ସମାଧ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୫. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପ୍ରତିତ୍ଵ ସମୁତ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିକୁ ବୁଝାଇ ଦିଅ ?
Answer:
ଉପକ୍ରମ:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ମତ ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଃଖର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଯେପରି ସତ୍ୟ, ଏହାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦୁଃଖର କାରଣ ରହିଛି । ତେଣୁ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ଦଟି କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ନିୟମ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟଟି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ନାମରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ପ୍ରତିତ୍ଵର ଅର୍ଥର ‘ଏହାକୁ ପାଇ’ ଏବଂ ସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ଉତ୍ପତ୍ତି । ଏଣୁ ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ଏହାକୁ ପାଇ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ପ୍ରାପ୍ତି ହେବା ପରେ ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କାରଣର ଆଧାର ଉପରେ ହିଁ କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ତେଣୁ କୁହାଯାଇଛି ଅସ୍ଥିନ ସତି ଇଦଂ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ହେଲେ ତାହା ହୁଏ । ପୁଣି କୁହାଯାଇଛି ଅସ୍ଥିନ୍ ଅସତି ଇଦଂ ନ ଭବତି ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ନ ହେଲେ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ୱସମୁପାଦ ହେଉଛି ଏକ ସ୍ବୟଂ ଚାଳିତ ନିୟମ । ଏହା ସ୍ଵଭ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଭାବରେ ଏ ସଂସାରରେ ଅନବରତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଚାଲିଛି ।

ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଈଶ୍ବରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନୁହେଁ । ଏହା ବିଶ୍ଵରେ ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ନିୟମ । ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ବସମୁଦ୍‌ପାଦ ହେଉଛି ନିତ୍ୟତାବାଦ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦର ଏକ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅଟେ । ନିତ୍ୟତାବାଦ ଅନୁସାରେ ଏପରି ଏକ ସତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ଯାହା ନିତ୍ୟ ଓ କାରଣ ରହିଛି । ତାହାଛଡ଼ା କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଦାୟ ମଧ୍ଯ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବିନଷ୍ଟ ହେବା ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ନା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ନିଶ୍ଚିତ । ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଏ ମତବାଦରେ ମଧ୍ଯମପନ୍ଥୀ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ।

ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ଉପରେ ହିଁ ବୁଦ୍ଧ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରିଛନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଏହାକୁ ଧର୍ମ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ସେ କହୁଥିଲେ, ଯେ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ଜାଣେ ସେ ଧର୍ମକୁ ଜାଣେ, ଯେ ଧର୍ମର ଜ୍ଞାତା, ସେ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦର ଜ୍ଞାତା ଅଟେ । ରୂପବେଦନା, ସଂଜ୍ଞା, ସଂସ୍କାର ଓ ବିଜ୍ଞାନ ଏହି ପାଞ୍ଚଗୋଟି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଗୁଡ଼ିକରୁ ଯାହା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ କହନ୍ତି । କେତେକ ଦାର୍ଶନିକ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି ।

ଦାର୍ଶନିକ ନାଗାର୍ଜୁନ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ ଦର୍ଶନର ଆଧାରକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ପ୍ରତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦ ଓ ଶୂନ୍ୟତାକୁ ଏକ ତତ୍ତ୍ବ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଦ୍ଧ ଦେବ ଦୁଃଖର କାରଣ ଏବଂ ଦୁଃଖ ନିବୃତ୍ତିର ଉପାୟ ବୋଲି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି । ଜରାମରଣ ଆଦି ଦୁଃଖର କାରଣ । ଜାତି ଅର୍ଥାତ୍ ଜନ୍ମ । ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ ନ କଲେ ଦୁଃଖଭୋଗ ସମ୍ଭବ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜନ୍ମ ହିଁ ଦୁଃଖର କାରଣ । ପୁଣି ବୁଦ୍ଧ ଦେବଙ୍କ ମତରେ ଏହି ଜନ୍ମର କାରଣ ହେଉଛି ପୁନର୍ବାର ଜନ୍ମ ଲାଭର ବାସନା ।

ଏହି ବାସନାର କାରଣ ହେଉଛି ଉପାଦାନ ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥ‌ିବୀର ଜାଗତିକ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ନିଜର ଆସକ୍ତି ଲାଭ କରିବା । ଏହି ଆସନ୍ତି ହୁଏ ତୃଷ୍ଣା ଅର୍ଥାତ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନୁଭୂତିକୁ । ତୃଷ୍ଣାର କାରଣ ହେଉଛି ବେଦନା । ଅର୍ଥାତ୍ ଅତୀତର ଇନ୍ଦ୍ରୟ ସୁଖ । ସେହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଡ଼ିକ ନଥିଲେ ଯଥା- ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ବା, ଚର୍ମ ଓ ମନ । ଏ ସମସ୍ତ ନଥିଲେ ସ୍ପର୍ଶ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ସ୍ପର୍ଶର କାରଣ ହେତୁ ଏହି ଷଷ୍ଠ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ତେଣୁ ଦେହ ଓ ମନର ସଂଗଠନ ନଥିଲେ ଏହା ଷଡ଼ ଆୟତନର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନା ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ ।

ପୁଣି ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ଏହି ଦେହ ଓ ମନର ସଙ୍ଗଠନକୁ ନାମ ରୂପ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଛି । ଏହି ନାମ ରୂପର କାରଣ ହେଉଛି ବିଜ୍ଞାନ । ଏହି ଦେହ ଓ ମନର ସଙ୍ଗଠନ ଚେତନାହୀନ ହୋଇଥିଲେ ମାତୃଗର୍ଭରେ ବର୍ଷିତ ହୋଇ ନଥାଆନ୍ତା । ଏହି ବିଜ୍ଞାନ ବା ଚେତନାର କାରଣ ପୁଣି ପୂର୍ବ ଜୀବନର ସଂସ୍କାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ପୂର୍ବଜନ୍ମର କୃତ କର୍ମରୁ ଓ ସଂସ୍କାର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି ଏ ସଂସ୍କାରର କାରଣ ଅବିଦ୍ୟା ବା ଅଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ଏଣୁ ଅଜ୍ଞାନ ହିଁ ଜରାମରଣ ଆଦିର ମୂଳକାରଣ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁଦ୍‌ଦ ବା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ଦ୍ବାରା ଆବଧ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କେହି କେହି ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମମରଣ ଚକ୍ର ବା ଭାବଚକ୍ର ବା କାଳଚକ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଗୁଡ଼ିକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହୋଇଅଛି ।
(୧) ଅବିଦ୍ୟା – ଅତୀତ ଜୀବନ
(୨) ସଂସ୍କାର – ଅତୀତ ଜୀବନ
(୩) ବିଜ୍ଞାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୪) ନାମ ରୂପ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୫) ଷଡ଼ାୟତନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୬) ସ୍ପର୍ଶ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୭) ବେଦନା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୮) ତୃଷ୍ଣା – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୯) ଉପାଦାନ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୦) ଭବ – ବର୍ଉମାନ ଜୀବନ
(୧୧) ଜାତି – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ
(୧୨) ଜରାମରଣ – ଭବିଷ୍ୟତ ଜୀବନ

ଏହି ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନ ଯୋଗୁଁ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମମରଣ ଚକ୍ରରେ ବାରମ୍ବାର ଘୂରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଜରାମରଣ ଆଦି ଦୁଃଖ ତା ଲାଗି ଅବସମ୍ଭାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ସମାଲୋଚନା: କେତେକ ଦାର୍ଶନିକ ମତରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପ୍ରଚଳିତ ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁତ୍‌ପାଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଜଡ଼ବାଦୀ ଦର୍ଶନର ଏକ ଅଂଶ ବିଶେଷ । ଏହା କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ ହୋଇଥିବାରୁ ନିୟତବାଦ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରତିତ୍ଵସମୁପାଦ ଏକ ଅଜ୍ଞତା ଯାହାକି ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ମୂଳ କାରଣକୁ ବିଲୋପ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଅଜ୍ଞାନ ପ୍ରକୃତ ଜ୍ଞାନୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଲୋପ ସାଧନ ହୋଇପାରେ । ନାଗାର୍ଜୁନ ଯେ କି ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଜଣେ ମହାନ ଅନୁଗତ ଅଟନ୍ତି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 1 ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରକୃତି, ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଭାଷା Objective Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତରଭିଭିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ମନୁଷ୍ୟ ଏକ ବିଚାର ବୁଦ୍ଧି ସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ’ ବୋଲି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଗ) ଜନ୍ ଷ୍ଟୁଆଟ୍ ମିଲ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୨। ‘ଲଜିକ୍’କୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ କେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ର ରୂପେ ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ।
(କ) ମନୋବିଜ୍ଞାନ
(ଖ) ସମାଜଶାସ୍ତ
(ଗ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର
(ଘ) ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ର
Answer:
(ଗ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର

୩। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ଚିନ୍ତା
(ଖ) ଯୁକ୍ତି
(ଗ) ପଲିଟସ୍
(ଘ) ଲୋଗସ୍
Answer:
(ଘ) ଲୋଗସ୍

୪। ‘ଲୋଗସ୍’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କାହାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
(କ) ଚିନ୍ତା ଏବଂ ଭାଷା
(ଖ) ବ୍ୟବହିତ ଏବଂ ଅବ୍ୟବହିତ
(ଗ) ଜ୍ଞାତ ଏବଂ ଅଜ୍ଞାତ
(ଘ) ଅନୁମାନ ଏବଂ ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ଚିନ୍ତା ଏବଂ ଭାଷା

୫। ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କାହା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ?
(କ) ଚିନ୍ତା
(ଖ) ଭାଷା
(ଗ) ନୈତିକତା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଚିନ୍ତା

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୬। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କାହା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ?
(କ) ଯୁକ୍ତି
(ଖ) ଭାଷା
(ଗ) ବିଜ୍ଞାନ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଯୁକ୍ତି

୭। ଅନୁମାନ ଏକ କି ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନ ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ପରୋକ୍ଷ
(ଗ) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପରୋକ୍ଷ

୮। ହେତୁକୁ ଯେଉଁ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ହେତୁ ବଚନ
(ଖ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
(ଗ) ଅନୁମାନ
(ଘ) ଯୁକ୍ତି
Answer:
(କ) ହେତୁ ବଚନ

୯। ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଯେଉଁ ତର୍କ ବଚନ ନିଷ୍ପନ୍ନ କରାଯାଏ, ତାହୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ହେତୁ ବଚନ
(ଖ) ବୈଧ
(ଗ) ଅବୈଧ
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
Answer:
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୧୦। ଅନୁମାନ ହେଉଛି ଏକ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ?
(କ) ମାନସିକ
(ଖ) ଶାରୀରିକ
(ଗ) ବୌଦ୍ଧିକ
(ଘ) ଏମାନେ ସମସ୍ତେ ଠିକ୍ ଅଟନ୍ତି
Answer:
(କ) ମାନସିକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୧୧। ଅନୁମାନକୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆଇନ
(ଖ) ତତ୍ତ୍ୱ
(ଗ) ଯୁକ୍ତି
(ଘ) କାରଣ
Answer:
(ଗ) ଯୁକ୍ତି

୧୨। ତର୍କ ବଚନର ମୂଲ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଖ) ଭୁଲ୍ ଓ ଠିକ୍
(ଗ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା

୧୩। ଯୁକ୍ତିର ମୂଲ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଖ) ଭୁଲ୍ ଓ ଠିକ୍
(ଗ) ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା
(ଘ) କଳା ଓ ବିଜ୍ଞାନ
Answer:
(କ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ

୧୪। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଯୁକ୍ତି କ’ଣ ହେବ ?
ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
ସମସ୍ତ ରାଜା ମନୁଷ୍ୟ ।
∴ ସମସ୍ତ ରାଜା ମରଣଶୀଳ ।
(କ) ଅବୈଧ
(ଖ) ବୈଧ
(ଗ) ସତ୍ୟ
(ଘ) ମିଥ୍ୟା
Answer:
(ଖ) ବୈଧ

୧୫। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଯୁକ୍ତିଟି କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
ସମସ୍ତ କାଉ କଳା ଅଟନ୍ତି ।
…….. ସମସ୍ତ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ କଳା ଅଟନ୍ତି ।
(କ) ବୈଧ
(ଖ) ଅବୈଧ
(ଗ) ସତ୍ୟ
(ଘ) ମିଥ୍ୟା
Answer:
(ଖ) ଅବୈଧ

୧୬। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶ ନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ପ

୧୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ର ରୂପେ ବିବେଚନା କଲେ ତାକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୧୮। ଘଟିଯାଉଥବା ଘଟଣାବଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ନିଛକ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ କେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ କହନ୍ତି ?
(କ) ଆକାରନିଷ୍ଠ
(ଖ) ଆଦର୍ଶନିଷ୍ଠ
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ
(ଘ) କର୍ରାନିଷ୍ଠ
Answer:
(ଗ) ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ

୧୯। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ବୋଲି କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ଥମ୍‌ ସନ୍
(ଖ) ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍
(ଗ) ହେଲୀ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ହେଲୀ

୨୦। କିଏ ‘‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳା ହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର’’ ବୋଲି କହିଥିଲେ ?
(କ) ଆଲ୍‌ବର୍ଟସ୍ ମେଗ୍‌ନସ୍
(ଖ) ହେଲି
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ଆଲଡ୍ରିକ୍
Answer:
(ଘ) ଆଲଡ୍ରିକ୍

୨୧। କିଏ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ମାନବ ଜ୍ଞାନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବା ନିୟମ ମାନଙ୍କର ବିଜ୍ଞାନ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଡଃ ବେନ୍
(ଗ) ଉବରୱେର
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଗ) ଉବରୱେଗ୍

୨୨. କିଏ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ନିରୂପଣ ପାଇଁ ନିୟମ ଓ ଉପାୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାର ସୁସଂହତ ଆଲୋଚନାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
(କ) ପ୍ଲାଟୋ
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ
(ଗ) ଡଃ ଗଣେଶ୍ଵର ମିଶ୍ର
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଗ) ଡଃ ଗଣେଶ୍ବର ମିଶ୍ର

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୨୩। ‘ବୈଧଯୁକ୍ତି’ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ଯରୁ କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ?
(କ) ସମସ୍ତ ହେତୁ ବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ଅଟେ
(ଖ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଟେ ।
(ଗ) ଉଭୟ ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ଅଟେ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ

୨୪। ଗୋଟିଏ ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
(କ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ
(ଖ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
(ଗ) ହେତୁ ବଚନ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସିଟିରୁ ଗୋଟିଏ ।
Answer:
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସିଟିରୁ ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ।

୨୫। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତି ବୈଧହୁଏ ତେବେ ………….
(କ) ଏହା ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ରୂପେ ଯଥାର୍ଥ
(ଖ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ ନୁହେଁ
(ଗ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ କିନ୍ତୁ ଏହାର ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
(ଗ) ଏହା ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

୨୬। ଯୁକ୍ତିଟି ଯଥାର୍ଥ, ଯଦି ……………………
(କ) ହେତୁବଚନ ଗୁଡ଼ିକ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ
(ଖ) ବୈଧ ହେବା ପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ
(ଗ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ

୨୭। ‘କ’ ସର୍ବଦା ‘କ’ ଅଟେ । ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ବିଚାରର ମୌଳିକ ନିୟମାବଳୀ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୨୮। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ । ଏହା କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୨୯। ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଏହା କେଉଁ ନିୟମ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ?
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍ ।
Answer:
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୩୦। ନିୟମ ତିନୋଟିକୁ କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରର ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତିର ସାଧାରଣ ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ’’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ଡ. ବେନ୍
(ଗ) ମିଲ୍
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ନିୟମ କେହି ନୁହ‍ଁନ୍ତି
Answer:
(ଗ) ମିଲ୍

୩୧। “କ ⊃ କ’’ ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୩୨। ~(କ .~ କ) ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ

୩୩। (କ V~ କ) ଏହା କେଉଁ ନିୟମର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ।
(କ) ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ
(ଖ) ବିରୋଧ ନିୟମ
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୩୪। କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ଅକ୍ଷର ମିଶି ମନର ଭାବକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ପଦ
(ଖ) ଶବ୍ଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ଶବ୍ଦ

୩୫। ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା କେତେଗୁଡ଼ିକ ଶବ୍ଦ ମିଶି ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ପଦ

୩୬। କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଶବ୍ଦ ମିଶି ମନର ଭାବକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପଦ
(ଗ) ବାକ୍ୟ
(ଘ) ତର୍କ ବାକ୍ୟ
Answer:
( ଗ ) ବାକ୍ୟ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୩୮। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୩୯। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କ ବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଠିକ୍
Answer:
(ଖ)ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୪୦। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଅପଦ ଶବ୍ଦ

୪୧। କେଉଁ ଶବ୍ଦକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପଦ ବୋଲି ବିବେଚିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଖ) ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ
(ଗ) ଅପଦ
(ଘ) ସରଳପଦ
Answer:
(କ) ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୪୨। ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବାଚ୍ଯାର୍ଥ
(ଗ) ବିସ୍ତୃତି
(ଘ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
Answer:
(ଖ) ବାଚ୍ୟାର୍ଥ

୪୩। ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ ବିଶେଷତ୍ଵ ବା ଗୁଣ ହେତୁ ପଦକୁ ସେହି ସେହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବାଚ୍ଯାର୍ଥ
(ଗ) ବିସ୍ତୃତି
(ଘ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
Answer:
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୪୪। କୌଣସି ବସ୍ତୁପ୍ରତି ବ୍ୟକ୍ତିର କଳ୍ପନାପ୍ରସୂତ ଗୁଣ ବା ଗୁଣସମୂହର ଆରୋପଣକୁ ଉକ୍ତ ବସ୍ତୁ ସୂଚିତ ପଦର କ’ଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ
(ଗ) ବୈଜ୍ଞାନିକ ବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
Answer:
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୫। କୌଣସି ବସ୍ତୁରେ ନିହିତ ସକଳପ୍ରକାର ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ବସ୍ତୁସୂଚିତ ପଦର କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭାବରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଗ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଘ) ବାତ୍ୟାର୍ଥ
Answer:
(କ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୬। ଗୋଟିଏ ପଦର ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ କେବଳ ମୁଖ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀକୁ ପଦର କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଭାବରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଖ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଗ) ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ତାର୍କିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୪୭। ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧିକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୪୮। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଶବ୍ଦ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଖ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୪୯। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ଏକାତ୍ମକ ଶବ୍ଦ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ବହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୫୦। ଗୋଟିଏ ପଦର ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ପଦ କହନ୍ତି ?
(କ) ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ
(ଖ) ବଶେଷ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ

୫୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ଏକାଧ୍ଵକ ଅର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ବଶେଷ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଖ) ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ

୫୨। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ବା ସମଷ୍ଟିବିଶେଷକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କହନ୍ତି ?
(କ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଗ) ଏକାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବିଶେଷ ପଦ

୫୩। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଗ) ଭାବ ପଦ
(ଘ) ଅଭାବ ପଦ
Answer:
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୫୪। ଗୋଟିଏ ପଦ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥ୍ଲେ, ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଖ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୫୫। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ସମଷ୍ଟିକୁ ନ ବୁଝାଇ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଖ) ବିଶେଷ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୫୬। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ
(ଗ) ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ

୫୭। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ପଦଭାବେ ନାମିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଘ) ବିଶେଷ ପଦ
Answer:
(ଖ) ଗୁଣବାଚକ ପଦ

୫୮। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ଥିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାବ ପଦ
(ଖ) ଅଭାବ ପଦ
(ଗ) ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(କ) ଭାବ ପଦ

୫୯. ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ବ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଭାବ ପଦ
(ଗ) ଅଭାବ ପଦ
(ଘ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଅଭାବ ପଦ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୬୦। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ ?
(କ) ଆହାର
(ଖ) ଅନାହାର
(ଗ) ଅନ୍ଧ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଅନ୍ଧ

୬୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥିଲେ ତାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ପଦ
(ଘ) ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ
Answer:
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ

୬୨। ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥିଲେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ଭାବ ପଦ
(ଘ) ଅଭାବ ପଦ
Answer:
(କ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ

୬୩। ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥିଲେ ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଖ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଗ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
Answer:
(କ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୬୪। ଗୋଟିଏ ପଦରେ ହୁଏତ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ ମାତ୍ର ଉଭୟ ନଥାଏ, ତାହାକୁ କି ପଦ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସାପେକ୍ଷ ପଦ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ ପଦ
(ଗ) ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
(ଘ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ
Answer:
(ଗ) ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୬୫। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଅଟେ ?
(କ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ବେନ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୬୬। କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିତ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ନାମବାଚକ ପଦ ଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍‌ସ୍‌
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହଁନ୍ତି
Answer:
(ଗ) ଜେଭେନ୍ସ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୬୭। କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ନାମ ବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣ ଓ ପରେ ସଲକ୍ଷଣ ହୋଇଥାନ୍ତି ?
(କ) ବେନ୍
(ଖ) ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ରାଏ
(ଗ) ଜେଭନ୍‌ସ୍
(ଘ) ମିଲ୍
Answer:
(ଖ) ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ରାଏ

୬୮. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାରକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(କ) ୩

୬୯। ପ୍ରଚଳିତ, କଥ୍ତ ଓ ଲିଖ ସଙ୍କେତର ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାଷା
(ଖ) ବାକ୍ୟ
(ଗ) ଭାଷା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଭାଷା

୭୦। କାହାକୁ ଭାଷାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ କହନ୍ତି ?
(କ) ବାକ୍ଯ
(ଖ) ଅକ୍ଷର
(ଗ) ଅର୍ଥ
(ଘ) ଶବ୍ଦ
Answer:
(ଘ) ଶବ୍ଦ

୭୧। ବିଜ୍ଞାନର ଭାଷା କେଉଁ ପ୍ରକାରର ହେବା ସମ୍ଭବପର ଅଟେ ?
(କ) ସୂଚନାତ୍ମକ
(ଖ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମକ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସୂଚନାତ୍ମକ

୭୨। ଯେଉଁ ଭାଷା ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କରେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ)
(ଗ) ନିର୍ଦେଶ ବା ଅନୂଜ୍ଞାମୂଳକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

୭୩। ବକ୍ତା ନିଜର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ କିମ୍ବା ଶ୍ରୋତା ମନରେ ଭାବ ଉଦ୍ରେକ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରେ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ? (କ) ବର୍ଣନାତ୍ମକମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂକମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ) ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଭାବାବେଗ ମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

୭୪। ଶ୍ରୋତାକୁ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ କର୍ମରେ ପ୍ରବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବା କୌଣସି ଏକ କର୍ମରୁ ନିବୃତ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଭାବରେ ଭାଷାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଣ୍ଣନାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଖ) ଭାବାବେଗମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଗ) ନିର୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ବା ଅନୁଜ୍ଞାମୂଳକ ବ୍ୟବହାର

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ___________________ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
Answer:
ପ୍ରାମାଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୨। ______________________ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ ।
Answer:
ପ୍ରାମାଣ୍ଯ

୩। ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମର ସୂତ୍ର __________________ ।
Answer:
ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା ସର୍ବଦା ତାହା ସେଇଆ ଅଟେ ।

୪। ‘କ’ ସର୍ବଦା `କ ଅଟେ । ଏହା ______________________ ନିୟମ ଅଟେ ।
Answer:
ତାଦାତ୍ମ୍ୟ

୫। ବିରୋଧ ନିୟମଟିର ସୂତ୍ର ____________________ ।
Answer:
କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସମୟରେ ଦୁଇଟି ବିରୋଧ ଗୁଣର ସମାହାର ହୋଇନପାରେ ।

୬। ‘‘କୌଣସି ବସ୍ତୁ ଏକାସମୟରେ ଦୁଇଟି ବିରୋଧ ଗୁଣର ସମାହାର ହୋଇନପାରେ ।’’ ଏହାକୁ ________________ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୋଧ ନିୟମ

୭। ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମର ସୂତ୍ର _______________________ ଅଟେ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପଦାର୍ଥଠାରେ ଦୁଇ ପରସ୍ପର ଗୁଣଭିତରୁ ଯେକୌଣସିଟିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ।

୯। ଅବରୋହ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ____________________ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
Answer:
ତର୍କବଚନ ଏବଂ ଯୁକ୍ତିର ଆକାର

୧୦। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ _________________ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଆଦର୍ଶଗତ

୧୧। ଗଣିତଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ________________ ବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ ।
Answer:
ଆକାରଗତ

୧୨। ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଅବଧାରଣକୁ _____________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ତର୍କବାକ୍ଯ

୧୩। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଳସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ । କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକ _____________________ ।
Answer:
ଅସ୍ତିତ୍ବ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ବା ଅନୁମାନର ସ୍ବତଃସିଦ୍ଧ ସତ୍ୟ

୧୪। ପଦର ________________ ତା’ର ଅନ୍ତର୍ଗତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରେ ।
Answer:
ବିସ୍ତୃତି

୧୫। ଏକାଧ୍ଵକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ପଦକୁ ________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନେକାର୍ଥକ

୧୬। ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଅନୁମାନକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯୁକ୍ତି

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୧୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତିର ___________________ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଅଟେ ।
Answer:
ବୈଧତା ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟ

୧୮। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ମୌଳିକ ବିଧୁଗୁଡ଼ିକ _____________________ ର ନିୟମ ।
Answer:
ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତି ତଥା ବିଚାର

୧୯। ବର୍ଗର ସମସ୍ତ ସଭ୍ୟଙ୍କଠାରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ __________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୦। ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅର୍ଥ ଥ‌ିବା ପଦ ____________________ ପଦ ଅଟେ ।
Answer:
ନିଦ୍ଦିଷ୍ନାର୍ଥକ

୨୧। ଗୋଟିଏ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ____________________ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଅନ୍ତି ।
Answer:
ବିପରୀତମୁଖୀ

୨୨। ଯଦି ଗୋଟିଏ ପଦର ଉଭୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଥାଏ, ତାକୁ ___________________ ପଦ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ

୨୩। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ବହୁତ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ତାକୁ ______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବହୁଶାବ୍ଦିକ

୨୪। ___________________ ଶବ୍ଦ ଆଦୌ ପଦ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅପଦ

୨୫। ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଓ _____________________ ବିପରୀତମୁଖୀଭାବେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ

୨୬। ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ______________________ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଃସନ୍ଦେହଭାବେ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ହେତୁବାକ୍ୟ

୨୭। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ __________________ ଓ ପରୋକ୍ଷଭାବେ ____________________ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ।
Answer:
ଯୁକ୍ତି, ଅନୁମାନ

୨୮। ଆରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ _____________________ ।
Answer:
ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ

୨୯। ଅବରୋହାନୁମାନର ହେତୁବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ _______________________ ହେବାର ଆବଶ୍ୟକତା ନାହିଁ ।
Answer:
ବସ୍ତୁତଃ ସତ୍ୟ

୩୦। ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା ______________ ଓ ____________________ ।
Answer:
ଅବରୋହାନୁମାନ, ଆରୋହାନୁମାନ

୩୧। ____________________ ଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେତୁବାକ୍ୟ ବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଃସନ୍ଦେହରୂପେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ବୈଧ ବା ପ୍ରାମାଣିକ

୩୨। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦରୁ ଆସିଅଛି ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି ଏବଂ ଭାଷା ବା ___________________ ।
Answer:
ଲୋଗସ୍, ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି

୩୩। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ ଧାରଣାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ନିଗମନ ଧାରଣାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହେତୁବାକ୍ୟ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୩୪। _______________________ କୁ ଭାଷାରେ ବ୍ୟକ୍ତ କଲେ ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମାନ

୩୫। ଯେଉଁ ଧାରଣାମାନଙ୍କରୁ ଅନୁମାନଦ୍ୱାରା ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ____________________ ଓ ହେତୁଧାରଣାରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ଧାରଣାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହେତୁ-ଧାରଣା, ନିଗମନ-ଧାରଣା

୩୬। ବସ୍ତୁ ବିଷୟରେ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନଲାଭ କରିବାର ମାନସିକ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମାନ

୩୭। କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ସିଦ୍ଧ ଓ କେଉଁ ଅନୁମାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅସିଦ୍ଧ ତାହା _______________________ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ ।
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର

୩୮। ଡ. ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ କିନ୍ତୁ ପରେ ___________________ କିନ୍ତୁ ପରେ _____________________ ହୁଏ ।
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ, ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୩୯। _____________________ ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କାରଣ ଏମାନଙ୍କର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ ।
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୦। ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ _______________ କାରଣ ଏହାର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଅଛି, କିନ୍ତୁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ

୪୧। ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାଏ, ତାହାକୁ ____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୪୨। ଯେଉଁ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ _________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାପେକ୍ଷ

୪୩। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଵାଭାବିକଭାବେ ଥ‌ିବା କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥାଏ ତାହାକୁ ______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ

୪୪। ଗୋଟିଏ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅନସ୍ତିତ୍ୱ ବା ଅଭାବକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ ________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅଭାବ

୪୫। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ତିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ _______________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭାବ

୪୬। ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦକୁ _____________ ଓ ଗୁଣବାଚକ ପଦକୁ _______________ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମୂର୍ଖପଦ, ବିବିକ୍ତ

୪୭। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ __________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗୁଣବାଚକ

୪୮। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ ତାହାକୁ _________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୪୯। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ସମଷ୍ଟିକୁ ନ ବୁଝାଇ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଏ, ତାହାକୁ ___________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ନିବାଚୀ

୫୦। ଯେଉଁ ପଦ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଉଥାଏ, ତାହାକୁ ____________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମଷ୍ନିବାଚୀ

୫୧। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସମଷ୍ଟିବିଶେଷକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ତାହାକୁ _______________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଶେଷ

୫୩। ଯେଉଁ ପଦର ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଅର୍ଥ ଥାଏ, ତାହାକୁ _______________________ ପଦ କୁହାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ଵ ଅର୍ଥ ଥାଏ ତାହାକୁ ____________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଏକାର୍ଥକ, ଅନେକାର୍ଥକ

୫୪। ଯେଉଁ ପଦରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ __________________ ପଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଏକାଶାବ୍ଦିକ

୫୫। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ____________________ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ

୫୬। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦକୁ ଅପେକ୍ଷା ନକରି ବା କୌଣସି ଶବ୍ଦ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ନ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ______________________ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ରପଦଯୋଗ୍ୟ ବା ଅନନ୍ୟାଶ୍ରୟୀ

୫୭। ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଶବ୍ଦର ସମଷ୍ଟି ଯେତେବେଳେ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତାହା _____________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପଦ

୫୮। ବ୍ୟାକରଣ ଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁସାରେ କେତେକ ବର୍ଷ ମିଶି ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କଲେ, ତାହାକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଶବ୍ଦ

୫୯। ସମସ୍ତ ________________________ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପଦ ।
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୬୦। ସଂଯୋଜକ ଗୋଟିଏ _____________ ନୁହେଁ ।
Answer:
ପଦ

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। କୌଣସି ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁମାନ

୨। ଅନୁମାନକୁ ଯେତେବେଳେ ଭାଷାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯୁକ୍ତି

୩। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହେତୁ ଧାରଣାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ହେତୁ

୪। ଭାଷାରେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ନିଗମନ ଧାରଣାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

୫। ଚିନ୍ତା ବା ଯୁକ୍ତି କରିବାର ଶାସ୍ତ୍ରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୬। ଯେତେବେଳେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ, ତାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୭। ଯେତେବେଳେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଯଥାର୍ଥରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ ନାହିଁ ତାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅବୈଧ ଯୁକ୍ତି

୮। ଯେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ର କୌଣସି ଆଦର୍ଶକୁ ଭିଭିକରି ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ବିଚାର କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆଦର୍ଶଭିତ୍ତିକ ଶାସ୍ତ୍ର

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୯। କେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଏବଂ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ବୈଧ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି

୧୦। କେଉଁ ଯୁକ୍ତିରେ ଅନୁମାନ ପଦ୍ଧତି ଅବୈଧ ଏବଂ ହେତୁବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ଅଟେ ?
Answer:
ଅଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି

୧୧। ‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’ ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ

୧୨। ‘‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁରେ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀଗୁଣ ଏକତ୍ର ଓ ଏକ ସମୟରେ ରହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ’’ ଏହା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ବିରୋଧ ନିୟମ

୧୩। ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ, ଏପରି ଚିନ୍ତାଧାରା ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ କେଉଁ ନିୟମ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ

୧୪। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରୁଥିବା ଶବ୍ଦକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପଦ

୧୫। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାକୁ କେଉଁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୧୬। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ

୧୭। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ବା ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପଦ

୧୮। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା କର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି ସୂଚିତ ହୁଏ ?
Answer:
ବାତ୍ୟାର୍ଥ ପଦ

୧୯। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତିର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାଧାରଣ ଗୁଣ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୨୦। କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ଜାତିର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବିଚାର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କରିଥାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିନିଷ୍ଠ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୧। କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ଗୁଣକୁ ଅବତାରଣା କରିଥାଏ ?
Answer:
ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବା ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

୨୨। ଯେତେବେଳେ ପଦର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ କେବଳ ମୁଖ୍ୟ ଗୁଣାବଳୀକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୨୩। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦ ତାହାର ଜାତିର ଉପଜାତି ବା ଉପଜାତିସମୂହକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିସ୍ତୃତି

୨୪। କେଉଁ ପଦ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦକୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଏକଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୨୫। କେଉଁ ପଦ ଏକାଧ୍ୱ ଶବ୍ଦ ବା ବହୁ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ବିହୁଶାବ୍ଦିକ ପଦ

୨୬। ଗୋଟିଏ ପଦ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାକୁ କେଉଁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକାର୍ଥକ ପଦ

୨୭। କେଉଁ ପଦର ଏକାଧ୍ୟକ ଅର୍ଥ ଥାଏ ?
Answer:
ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ

୨୮। କେଉଁ ପଦ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଣୀକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ପଦ

୨୯। କେଉଁ ପଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଗୁଣ ବା ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ବିଶେଷ ପଦ

୩୦। ଯେଉଁ ପଦ କେତେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୧। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ନାମ, ତାହାଦ୍ୱାରା ସୂଚିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୨। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ସମଷ୍ଟି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଦ୍ରବଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ

୩୩। ଯେଉଁ ପଦ କୌଣସି ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ନାମକୁ ବୁଝାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପଦ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଗୁଣବାଚକ ପଦ

୩୪। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅସ୍ତିତ୍ଵକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଭାବବାଚକ ପଦ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୩୫। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ଇତ୍ୟାଦିର ଅଭାବକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ଅଭାବ ପଦ

୩୬। କେଉଁ ପଦ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ଶ୍ରେଣୀର ତଥା ସ୍ଵାଭାବିକ ଭାବେ ଥିବା କୌଣସି ଗୁଣର ତାତ୍କାଳିକ ଅଭାବକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ

୩୭। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ତାହାର ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ସେହି ପଦକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାପେକ୍ଷ ପଦ

୩୮। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ଅର୍ଥ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସହିତ ତାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ ପଦ

୩୯। କେଉଁ ପଦର ଉଭୟ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଥାଏ ?
Answer:
ସଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୪୦। ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ପଦର ହୁଏତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ କିମ୍ବା ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ରହିଥାଏ କିନ୍ତୁ ଉଭୟଟି ନଥାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ବା ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ

୪୧। କେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତି, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ରେଣୀ ଅଥବା ଗୁଣକୁ ସୂଚିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟାର୍ଥକ ପଦ

୪୩। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୪। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ?
Answer:
କେଇନ୍ସ

୪୫। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲାକ୍ଷଣିକ ବା ଅଲକ୍ଷଣ ପଦ ?
Answer:
ମିଲ୍

୪୬। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ବା ଲାକ୍ଷଣିକ ?
Answer:
ଜେଭନ୍ସ

୪୭। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ କିନ୍ତୁ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ?
Answer:
ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ କୁମାର ରାୟ

୪। କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଭାବରେ ସଂପୃକ୍ତ ।
Answer:
ବୋସାଙ୍କେ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧। ପ୍ଲାଟୋଙ୍କ ମତରେ, ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବନ୍ତ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି ।’’ (ଠିକ୍)

୨। ‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଡେମୋକ୍ରସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଲଜିକ୍’ ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ ‘ଲୋଗସ୍’ରୁ ଆସିଅଛି । (ଠିକ୍)

୩। ଅନୁମାନ ଏକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅନୁମାନ ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୪। ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ହେତୁ ଅନୁସୃତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ହେତୁକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଅନୁମାନ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୫। ଅନୁମାନକୁ ଯେତେବେଳେ ଚିନ୍ତା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅନୁମାନ ଯେତେବେଳେ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୬। ଯୁକ୍ତିଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯୁକ୍ତିଟି ବୈଧ କିମ୍ବା ଅବୈଧ ହୋଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୭। ତର୍କବାକ୍ୟଟି ବୈଧ କିମ୍ବା ଅବୈଧ ହୋଇପାରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । (ଠିକ୍)

୮। ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ବିଜ୍ଞାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଗୋଟିଏ ଆଦର୍ଶଭିଭିକ ବିଜ୍ଞାନ । (ଠିକ୍)

୯। ଗଣିତ ଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ଆଦର୍ଶଭିଭିକ ବିଜ୍ଞାନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗଣିତ ଭଳି ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ଆକାରଗତ ବିଜ୍ଞାନ । (ଠିକ୍)

୧୦। ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ‘ମାନବୀୟ ଜ୍ଞାନର ନିୟାମକ ବିଧି ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ୟବର ଭଏସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ମାନବୀୟ ଜ୍ଞାନର ନିୟାମକ ବିଧୂର ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’(ଠିକ୍)

୧୧। ହେଲିଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଚାରର ନିୟମାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଟମ୍ସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବିଚାରର ନିୟମାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

୧୨। ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଲ୍‌ବର୍ଟସ ମେଗ୍‌ନସ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

୧୩। ଆରିଷ୍ଟୋଟଲଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଆଲ୍‌ଡ୍ରିକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କଳାହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ।’’ (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୧୪। ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସ୍ଵେଟ୍‌ଲିଙ୍କ ମତରେ, ‘ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ତଥା କଳା ।’’ (ଠିକ୍)

୧୫। ‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’’ ଏହା ବିରୋଧ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ବସ୍ତୁ ଯାହା, ତାହା ସର୍ବଦା ସେଇଆ’’ ଏହା ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୬। ‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ୍ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ’’ ଏହା ନିର୍ମଧ୍ଯମ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଓ ଏକ ସମୟରେ ଉଭୟ ଶ୍ଵେତ ଓ ଅଶ୍ଵେତ ହୋଇନପାରେ’’ ଏହା ବିରୋଧ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୭। ‘ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ’’ ଏହା ତାଦାତ୍ମ୍ୟ ନିୟମ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘‘ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ହୁଏତ ଗୋଟିଏ ଗୁଣଯୁକ୍ତ ନତୁବା ଗୁଣଟିର ବିରୁଦ୍ଧ ଗୁଣଯୁକ୍ତ’’ ଏହା ନିର୍ମାଧ୍ୟମ ନିୟମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୧୮। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ତିନିଗୋଟି ପଦ ରହିଥାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଗୋଟି ପଦ ରହିଥାଏ । (ଠିକ୍)

୧୯। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକକୁ ପଦ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ପଦ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୨୦। ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

୨୧। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଶବ୍ଦର ବିନା ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ! (ଠିକ୍)

୨୨। ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ଅଛି, କିନ୍ତୁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହା ହେଉଛି ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ସ୍ଵାଧୀନଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ବିଧେୟରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦର ସହାୟତାରେ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କିମ୍ବା ବିଧେୟ ରୂପେ ଯେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ, ତାହାହେଉଛି ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୨୩। ବିସ୍ମୟସୂଚକ ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବିସ୍ମୟସୂଚକ ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୨୪। କେବଳ ଅପଦ ଶବ୍ଦ ଓ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପଦ ହୁଅନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କେବଳ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୫। ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମଗୁଡ଼ିକ ଅପଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ସର୍ବନାମଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୬। କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ ଅବ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କ୍ରିୟା, କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ ଓ ଅବ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ପରତନ୍ତ୍ର ପଦଯୋଗ୍ୟ ଶବ୍ଦ ହୋଇଥାନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୭। ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେତେବେଳେ ପଦଟି ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଓ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ବା ଗୁଣଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨୮। ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାହା ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦଟି ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୁଏ, ତାହା ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ । (ଠିକ୍)

୨୯। ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଜ୍ଞାତାର ତତ୍ତ୍ଵ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦର ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ଜ୍ଞାତାର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । (ଠିକ୍)

୩୦। ପଦର ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପଦସୂଚିତ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ତଥା ଗୌଣ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଦର ବସ୍ତୁଧର୍ମୀ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ପଦସୂଚିତ ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ତଥା ଗୌଣ ଗୁଣକୁ ବୁଝାଏ । (ଠିକ୍)

୩୧। ବ୍ୟକ୍ତିସାପେକ୍ଷ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥହିଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ । (ଠିକ୍)

୩୨। ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥର ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ୫ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଓ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବିପରୀତମୁଖୀ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୩୩। ମିଲଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ଗୁଣବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ପଦ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୪। କିନିଜଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ ତାହାହିଁ କେବଳ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଭାରତୀୟ ତର୍କବିତ୍ ଅମ୍ବିକା ଚରଣ ମିତ୍ରଙ୍କ ମତରେ, ‘ଯେଉଁ ଗୁଣବାଚକ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ତାହାହିଁ ସାମାନ୍ୟ ପଦ ।’’ (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 1 Objective Questions in Odia Medium

୩୫। ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୬। ଜେଭନ୍‌ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଜେଭନ୍ସଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୭। ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ପରେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡକ୍ଟର ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ କୁମାର ରାୟଙ୍କ ମତରେ, ‘ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ ପଦ ପ୍ରଥମେ ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ଓ ପରେ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ।’’ (ଠିକ୍)

୩୮। ‘ଅନ୍ଧ’ ହେଉଛି ଅଭାବ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଅନ୍ଧ’ ହେଉଛି ବ୍ୟାହତାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

୩୯। ‘ଆହାର’ ପଦଟି ଦ୍ରବ୍ୟବାଚକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଆହାର’ ପଦଟି ଭାବ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୦। ‘ପତି-ପତ୍ନୀ’ ହେଉଛି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପତି-ପତ୍ନୀ’ ହେଉଛି ସାପେକ୍ଷ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୧। ‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଅଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ମନୁଷ୍ୟ’ ପଦଟି ଲକ୍ଷଣାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୨। ‘ପୁସ୍ତକାକାର’ ପଦଟି ବ୍ୟଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପୁସ୍ତକାଗାର’ ପଦଟି ସମଷ୍ଟିବାଚୀ ପଦ । (ଠିକ୍)

୪୩। ‘ପାଣି’ ପଦଟି ଏକାର୍ଥକ ପଦ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ପାଣି’ ପଦଟି ଅନେକାର୍ଥକ ପଦ । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 5 ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନ ଓ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ Objective Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତର ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ କେଉଁ ଧାତୁରୂପରୁ ଆସିଅଛି ?
(କ) ଦୃଶ୍
(ଖ) ପଠ
(ଗ) କୃ
(ଘ) କେଉଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଦୃଶ୍

୨. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କେଉଁ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ
(ଖ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ପଢ଼ାଯାଏ
(ଗ) ଯାହାଦ୍ଵାରା ମନେ ରଖାଯାଏ
(ଘ) ଯାହା ଦ୍ବାରା କରାଯାଏ ।
Answer:
(କ) ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ

୩. ଦର୍ଶନ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ଦେଖାଯାଏ’ର ଅର୍ଥ କେଉଁ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ
(ଖ) ଜ୍ଞାନ ଆହରଣ କରାଯାଏ
(ଗ) ଜ୍ଞାନ ସିଦ୍ଧି ହୁଏ
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୪, କାହାକୁ ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନର ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବନ୍ଧନ
(ଖ) ଲୋଭ
(ଗ) ମାୟା
(ଘ) ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ
Answer:
(ଘ) ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ

୫. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତି କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ମୁକ୍ତି
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ବାଣ

୬. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ମୁକ୍ତି
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) କୈବଲ୍ୟ

୭. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) କୈବଲ୍ୟ
(ଖ) ନିର୍ବାଣ
(ଗ) ଅପବର୍ଗ
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଗ) ଅପବର୍ଗ

୮. କାହାକୁ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବକ୍ତା ବୋଲି କହନ୍ତି ?
(କ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଖ) ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ
(ଗ) ଋଷଭଦେବ
(ଘ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
Answer:
(ଖ) ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୯. ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ କେତୋଟି ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖ୍ ଦୁଃଖରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇଯାଇଥିଲେ ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

୧୦. ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୨
(ଖ) ୩
(ଗ) ୪
(ଘ) ୫
Answer:
(ଗ) ୪

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୧୧. ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ସର୍ବଂ ସୁଖ
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଗ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ

୧୨. ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ଦୁଃଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସର୍ବଂ ସୁଖ
(ଖ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଗ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖ୍ଂ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ

୧୩. ଯୋଗ ଦର୍ଶନରେ ଦୁଃଖ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କ’ଣ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ
(ଖ) ଯତ୍ ଅନିତ୍ୟଂ ତତ୍ ଦୁଃଖଂ
(ଗ) ସର୍ବମେଦ ଦୁଃଖ୍ଂ ବିବେକନଃ
(ଘ) ଅନିତ୍ୟଂ ଅସୁଙ୍ଖ ଲୋକଂ
Answer:
(ଗ) ସର୍ବମେଦ ଦୁଃଖ୍ଂ ବିବେକନଃ

୧୪. କିଏ ଜୈନ୍ୟ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ ?
(କ) ଋଷଭଦେବ
(ଖ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
(ଗ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଘ) ଗୌତମବୁଦ୍ଧ
Answer:
(କ) ଋଷଭଦେବ

୧୫. କାହାକୁ ଜୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନର ଗୁରୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ
(ଖ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର
(ଗ) ଋଷଭଦେବ
(ଘ) ଗୌତମବୁଦ୍ଧ
Answer:
(ଖ) ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର

୧୬. ତୀର୍ଥଙ୍କରର ଅର୍ଥ କ’ଣ ଅଟେ ?
(କ) ଗୁରୁ
(ଖ) ଶିଷ୍ୟ
(ଗ) ମହାପୁରୁଷ
(ଘ) ଶିକ୍ଷକ
Answer:
(ଗ) ମହାପୁରୁଷ

୧୭. ଜୈନମତ କେଉଁ ଦୁଇଟି ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ଦୀନଜାନ ଓ ମହାଜନ
(ଖ) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର
(ଗ) ଶୈବ ଓ ଶାକ୍ତ
(ଘ) କୌଣସିଟି ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବର

୧୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ ଅଟେ ?
(କ) ପାଞ୍ଚ
(ଖ) ଛଅ
(ଗ) ସାତ
(ଘ) ଆଠ
Answer:
(ଗ) ସାତ

୧୯. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଦ୍ଵାଦଶ ନିଦାନ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୧୦
(ଖ) ୧୧
(ଗ) ୧୨
(ଘ) ୧୩
Answer:
(ଗ) ୧୨

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୨୦. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୭
(ଖ) ୮
(ଗ) ୯
(ଘ) ୧୦
Answer:
(ଖ) ୮

୨୧. ବୃଦ୍ଧଙ୍କ କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗଟି ମିଥ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟି ଦୂର କରିବା ଲାଗି ପ୍ରୟୋଜନୀୟତା ଅଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ ଦୃଷ୍ଟି
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ସଂକଳ୍ପ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ
Answer:
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବାକ୍

୨୩. ବୁଦ୍ଧଙ୍କ କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗରେ ସଦାଳାପ ଓ ସଦାଚାରର କଥା କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ କର୍ମାନ୍ତ
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି
Answer:
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ

୨୪. କେଉଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗକୁ ଶେଷ ମାର୍ଗ ରୂପେ କୁହାଯାଇଛି ?
(କ) ସମ୍ୟକ୍ ଅଜୀବ
(ଖ) ସମ୍ୟକ୍ ବ୍ୟାୟାମ
(ଗ) ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ମୃତି
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ
Answer:
(ଘ) ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ___________ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି ।
Answer:
ଦୃଶ୍

୨. ‘ଦୃଶ୍’ର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଯାହା ଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ ।

୩. ‘ଦେଖାଯାଏ’ର ଅର୍ଥ ___________ କୁ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।

୪. ଦର୍ଶନ କହିଲେ ___________ ଦର୍ଶନକୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ତତ୍ତ୍ବ

୫. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତ୍ରିକ ନିବୃତ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ

୬. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖ ___________, ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
(୧) ଆଧ୍ୟାମିକ, (୨) ଆଭୌତିକ, (୩) ଆଦୈବିକ

୮. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିର୍ବାଣ

୯. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୈବଲ୍ୟ

୧୦. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପବର୍ଗ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୧୧. ଅଦ୍ଵୈତବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜୀବନ୍ମ କ୍ତାବସ୍ଥା

୧୨. ବେଦରେ ଆର୍ଯ୍ୟ ଋଷିମାନଙ୍କର ଅମୋଘ, ଶାଶ୍ବତ ନିୟମକୁ ___________ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଋତ

୧୩. କର୍ମବାଦର ସାର କଥା ହେଲା ଯେଉଁଭଳି କର୍ମ ସେହି ଭଳି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଫଳ

୧୪. କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ଅନୁଯାୟୀ ଶୁଭକର୍ମର ଫଳ ___________ ।
Answer:
ସୁଖ

୧୫. କର୍ମବାଦର ସାରକଥା ଅନୁଯାୟୀ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ___________ ।
Answer:
ଦୁଃଖ

୧୬. କର୍ମ ହେଉଛି ___________, ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
(୧) ସଞ୍ଚ କର୍ମ, (୨) ପ୍ରାରବ୍‌ଧ, (୩) କ୍ରିୟମାଣ

୧୭. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନକୁ ___________, ଓ ___________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଆସ୍ତିକ, ନାସ୍ତିକ

୧୮. ___________ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ।
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୧୯. ___________ ଙ୍କୁ ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର କହନ୍ତି ।
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୦. ତୀର୍ଥଙ୍କର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ମହାପୁରୁଷ

୨୧. ___________ କୁ ସର୍ବଶେଷ ତୀର୍ଥଙ୍କର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୨. ___________ ତୀର୍ଥଙ୍କରକୁ ଜୈନମାନଙ୍କର ଗୁରୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୩. ଜୈନ ମତ ___________ ଓ ___________ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଅଛି ?
Answer:
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର, ଦିଗମ୍ବର

୨୪. ___________ ମାନେ କଠୋରବ୍ରତାବଲମ୍ବୀ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଦିଗମ୍ବର

୨୫. ___________ ମାନେ ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିଲେ ।
Answer:
ଶ୍ଵେତାମ୍ବର

୨୬. ___________ ମାନେ ଉଲ୍ଲଗ୍ନ ରହୁଥ୍ଲେ ।
Answer:
ଦିଗମ୍ବର

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୨୭. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଏବଂ ବ୍ୟାଦ୍‌ଦ

୨୮. ସତ୍ ଏବଂ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ଧର୍ମକୁ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ

୨୯. ___________ ହେଉଛି ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ ।
Answer:
ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ

୩୦. ସ୍ୟାତ୍ରର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ଭବତଃ ବା ବୋଧ ହୁଏ

୩୧. ___________ ଉପରେ ହିଁ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ

୩୨. ସାତ ପ୍ରକାରର ବଚନ ଭଙ୍ଗ କରୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ

୩୩. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବକ୍ତା ହେଉଛନ୍ତି ___________ ।
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୩୪. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ___________ ଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ରହିଛି ।
Answer:
ଚାରିଗୋଟି

୩୫. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସର୍ବଂଦୁଃଖ

୩୬. ଦ୍ଵିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୩୭. ବୌଦ୍ଧ ମତାନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମର ଅପର ନାମ ହେଉଛି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରତୀତ୍ଵ ସମୁତ୍ୱାଦ

୩୮. ପ୍ରତୀତ୍ୟର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଏହାକୁ ପାଇ

୩୯. ସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଉତ୍ପତ୍ତି

୪୦. ପ୍ରତୀତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦର ଅର୍ଥ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଏହାକୁ ପାଇ ଉତ୍ପ

୪୧. ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନର ଅନ୍ୟ ନାମ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଭାବଚକ୍ର ବା ଜରାମରଣ ଚକ୍ର

୪୨. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟର ଅନ୍ୟ ନାମ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

୪୩. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ

୪୪. ପ୍ରଜ୍ଞା ___________ ନାଶ କରେ ।
Answer:
ଅବିଦ୍ୟା

୪୫. ___________ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗର ଶେଷ ମାର୍ଗ ଅଟେ ।
Answer:
ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

C. ଏକ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. କେଉଁ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ଦୃଶ୍ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି ।
Answer:
ଦର୍ଶନ

୨. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କେଉଁଥରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ?
Answer:
ଯାହାଦ୍ୱାରା ଦେଖାଯାଏ

୩. ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣିହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଦର୍ଶନ

୪. କେଉଁ ଦର୍ଶନରେ ତ୍ରିବିଧ ଦୁଃଖର ଆତ୍ୟନ୍ତିକ ନିବୃତ୍ତି ହିଁ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହୋଇଅଛି ।
Answer:
ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନ

୫. ଶାରୀରିକ ତଥା ମାନସିକ ଦୁଃଖକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦୁଃଖ

୬. ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ ଦଂଶନ ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ ଶରଣରୁ ଯେଉଁ ଦୁଃଖ ଘଟିଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଧ୍ଭୌତିକ ଦୁଃଖ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୭. ଅଲୌକିକ ବା ଅପ୍ରାକୃତିକ କାରଣ ମାନଙ୍କରୁ ଘଟିଥୁବା ଦୁଃଖକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଆଦୈବିକ ଦୁଃଖ

୮. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ

୯. ସାଂଖ୍ୟଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୈବଲ୍ୟ

୧୦. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିର୍ବାଣ

୧୧. ନ୍ୟାୟ ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପବର୍ଗ

୧୨. ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବଦ୍ ଗୀତାରେ ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାବସ୍ଥା

୧୩. କେଉଁ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଶୁଭ କର୍ମ

୧୪. କେଉଁ କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଷ୍କର୍ମ

୧୫. କର୍ମ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:

୧୬. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:

୧୭. ଯେଉଁମାନେ ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ କରନ୍ତି, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆସ୍ତିକ

୧୮. ଯେଉଁମାନେ ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ଅବିଶ୍ବାସୀ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନାସ୍ତିକ

୧୯. ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୦. କାହାକୁ ଜୈନ ଦର୍ଶନର ପ୍ରଥମ ତୀର୍ଥଙ୍କର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଋଷଭଦେବ

୨୧. ତୀର୍ଥଙ୍କରର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଗୁରୁ ବା ମହାପୁରୁଷ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୨୩. କାହାକୁ ଜୈନ ଦର୍ଶନର ମହାପୁରୁଷ ବୋଲି କହନ୍ତି ?
Answer:
ବର୍ତମାନ ମହାବୀର

୨୪. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:

୨୫. କେଉଁ ମତବାଦ ଅନୁସାରେ ବସ୍ତୁର ଧର୍ମ ଅନନ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦ

୨୬. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଅନନ୍ତଧର୍ମ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ଧର୍ମ ଜ୍ଞାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନୟ

୨୭. ସତ୍ ଓ ଅସତ୍, ଭାବ ଓ ଅଭାବ ପରସ୍ପର ବିରୋଧୀ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହେଉଥିଲେ ହେଁ ବସ୍ତୁଠାରେ ସମସ୍ତ ବିରୋଧୀ ଧର୍ମ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନେକାନ୍ତବାଦୀ ଦର୍ଶନ

୨୮. କାହାକୁ ଅନେକାନ୍ତବାଦର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ୱାଦ୍‌ଦ

୨୯. ସ୍ୟାତ୍ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସମ୍ଭବତଃ ବା ବୋଧ ହୁଏ

୩୦. ଜୈନ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କାହା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ?
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀନୟ

୩୧. ଜୈନ ସାତ୍ଵାଦ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ସାତ

୩୨. କିଏ ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟନ୍ତି ?
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ

୩୩. ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଚାରି

୩୪. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସର୍ବଂ ଦୁଃଖ

୩୫. ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ

୩୬. ଦ୍ଵାଦଶନିଦାନ କେତୋଟି କାରଣ ଦ୍ବାରା ଆବଦ୍ଧ ଅଟେ ?
Answer:
୧୨

୩୭. ଦ୍ବାଦଶ ନିଦାନର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଜନ୍ମ ମରଣଚକ୍ର ବା ଭବ ଚକ୍ର

୩୮. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୩୯. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବାଣ କହିଲେ କାହାକୁ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଣାନ୍ତାବସ୍ଥା

୪୦. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ମାର୍ଗ

୪୧. ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ କେଉଁ ନାମରେ ପରିଚିତ ଅଟେ ?
Answer:
ବୁଦ୍ଧଦେବଙ୍କ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗ

୪୨. କାହାକୁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗ ମାର୍ଗର ଶେଷ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧୀ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

୧. ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ପଠ୍ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦର୍ଶନ ଶବ୍ଦଟି ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ‘ଦୃଶ୍’ ଧାତୁରୁ ଆସିଅଛି । – ଠିକ୍

୨. ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣିହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ହୁଏ, ତାହା ହିଁ ମନୋବିଜ୍ଞାନ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଯାହାଦ୍ଵାରା ଦେଖାଯାଏ, ଜାଣି ହୁଏ, ବୁଝି ହୁଏ ବା ପ୍ରକୃତ ତତ୍ତ୍ବ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରି ହୁଏ, ତାହା ହିଁ ଦର୍ଶନ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍

୩. ଦର୍ଶନ କହିଲେ ବିଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦର୍ଶନ କହିଲେ ତତ୍ତ୍ଵଦର୍ଶନକୁ ବୁଝାଏ । – ଠିକ୍

୪. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ନୀତିବାଦୀ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୫. ପାଶ୍ଚାଦର୍ଶନ ଆଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପାଶ୍ଚାଦର୍ଶନ ଜଡ଼ବାଦୀ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୬. ମାନବ ଜୀବନର ତିନି ଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି ।
Answer:
ମାନବ ଜୀବନର ଚାରିଗୋଟି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଅଛି । – ଠିକ୍

୭. ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ନିର୍ବାଣ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୮. ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ନିର୍ବାଣ କହନ୍ତି ।- ଭୁଲ୍
Answer:
ନ୍ୟାୟବୈଶେଷିକରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୯. ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞାବସ୍ଥା କହନ୍ତି ।- ଭୁଲ୍
Answer:
ସାଂଖ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ କୈବଲ୍ୟ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୦. ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ଗୀତାରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞା କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୧୧. ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷକୁ ଅପବର୍ଗ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷକୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୨. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କୌଣସି ନା କୌଣସି ଭାବରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଭାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ କୌଣସି ନା କୌଣସି ଭାବରେ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷକୁ ପରମପୁରୁଷାର୍ଥ ଭାବରେ ସ୍ବୀକାର କରିଅଛି ।- ଠିକ୍

୧୩. କମବାଦ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଶୁଭ କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୪. କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ସୁଖ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ ଦୁଷ୍କର୍ମର ଫଳ ଦୁଃଖ ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୫. କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ୪ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
କର୍ମବାଦ ଅନୁସାରେ କର୍ମ ୩ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୬. ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ୩ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଭାରତୀୟ ଦର୍ଶନ ୨ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୧୭. ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ କରିବାକୁ ନାସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱାସ କରିବାକୁ ଆସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୮. ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ବାସ ନକରିବାକୁ ଆସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବେଦ ପ୍ରାମାଣ୍ୟରେ ବିଶ୍ୱାସ ନ କରିବାକୁ ନାସ୍ତିକ କହନ୍ତି । – ଠିକ୍

୧୯. ପାର୍ଶ୍ଵନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଋଷଭଦେବ ହେଉଛନ୍ତି ଜୈନ ମତର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଠିକ୍

୨୦. ଜୈନ ଧର୍ମର ୨୩ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଧର୍ମର ୨୪ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଥିଲେ । – ଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

୨୧. ବର୍ଦ୍ଧମାନ ମହାବୀର ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରଥମ ମହାପୁରୁଷ ଥିଲେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାବୀର ଜୈନ ଧର୍ମର ଶେଷ ମହାପୁରୁଷ ଥିଲେ । – ଠିକ୍

୨୨. ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ତିନିଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଦୁଇଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୩. ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ହୀନଯାନ ଓ ମହାଯାନରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ୱେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୪. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଗୋଟିଏ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ଦୁଇଟି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି । – ଠିକ୍

୨୫. ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ ଓ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ଦର୍ଶନର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଅନେକାନ୍ତବାଦ ଓ ବ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ । – ଠିକ୍

୨୬. ଜୈନ ସ୍ୟାଦ୍‌ବାଦ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଜୈନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଗୁଡ଼ିକ ଶ୍ଵେତାମ୍ବର ଓ ଦିଗମ୍ବରରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । – ଠିକ୍

୨୮. ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ ଆଠ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ସପ୍ତଭଙ୍ଗନୀୟ ସାତ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । – ଠିକ୍

୨୯. ବର୍ତମାନ ମହାବୀର ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଗୌତମ ବୁଦ୍ଧ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । – ଠିକ୍

୩୦. ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ପାଞ୍ଚଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଛି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ଚାରିଟି ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଛି । – ଠିକ୍

୩୧. ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପ୍ରଥମ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ସର୍ବଂଦୁଃଖ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୨. ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ସର୍ବଂଦୁଃଖ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ସମୁଦୟ କୁହାଯାଏ । ଠିକ୍

୩୩. ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ତୃତୀୟ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖ ନିରୋଧ ବା ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୪. ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ନିର୍ବାଣ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ଚତୁର୍ଥ ଆର୍ଯ୍ୟ ସତ୍ୟକୁ ଦୁଃଖନିରୋଧ ମାର୍ଗ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୫. ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ କ୍ଷଣଭଙ୍ଗବାଦ କୁହାଯାଏ । – ଭୁଲ୍
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ଦ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

୩୬. ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ‘ନିତ୍ୟତାବାଦ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦ’ର ଶେଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କହନ୍ତି । – ଭୁଲ୍
Answer:
ପ୍ରତିତ୍ୟସମୁଦ୍‌ପାଦକୁ ନିତ୍ଯତାଦାନ ଏବଂ ଉଚ୍ଛେଦବାଦ’ର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କୁହାଯାଏ । – ଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 4 ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି, ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିଭି ଓ ପ୍ରକଳ୍ପ Objective Questions.

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତର ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଏକରୂପତାଦ୍ୱାରା ପରିମାର୍ଜିତ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ହେଉଛି ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) ପ୍ରଫେସର ଅମ୍ବିକାଚରଣ ମିତ୍ର
(ଘ) ପ୍ଲାଟୋ
Answer:
(ଗ) ପ୍ରଫେସର ଅମ୍ବିକାଚରଣ ମିତ୍ର

୨. କାର୍ଯ୍ୟର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ତାହାର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଯେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ?
(କ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ
(ଖ) ଆସ୍ତଦ୍ବାହୀ ତର୍କଦୋଷ
(ଗ) ମୁଦ୍‌ଗର ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ
(ଘ) ଅସିଦ୍ଧ ହେତୁଦୋଷ
Answer:
(କ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ

୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିର ଉପସ୍ଥିତି କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟନ ନିମିତ୍ତ ସମୁଚିତ ଏବଂ ଯାହାର ଅନୁପସ୍ଥିତିଦ୍ଵାରା କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟନ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ତାହା ହିଁ କାରଣ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୫. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ଉପକାରଣ ହେଉଛି କାରଣର ଯେକୌଣସି ଆବଶ୍ୟକ ଉପାଦାନ’’ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ

୬. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇଦିଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇ ନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ କେଉଁ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ
(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(କ) ସଦର୍ଥକ

୭. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉ ନ ଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ ତାହାକୁ କେଉଁ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଦର୍ଥକ
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ
(ଗ) ଆବଶ୍ୟକ
(ଘ) ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ
Answer:
(ଖ) ନଞ୍ଜର୍ଥକ

୮. କିଏ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସନ୍ନିକଟ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୯. କେଉଁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ ସମତୁଲ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ?
(କ) ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଖ) ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଗ) ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ

୧୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘କାରଣ ହେଉଛି ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସାମଗ୍ରିକ ପରିପ୍ରକାଶ ?”
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) ଡ. ଜନ୍‌ସନ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

୧୧. ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ କେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଗ) ସଜାତୀୟ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୧୨. ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟାଏ ସମୁଦାୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଗ) ସଜାତୀୟ ଓ ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୧୩. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଇଥାଏ ?
(କ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଗ) ପ୍ରକଳ୍ପ
(ଘ) କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମ
Answer:
(ଖ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୧୪. ମିଲ୍ସଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ କେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ
ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଗ) ଆପ୍ତଦ୍ଵାହୀ
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ

୧୫. ମିଲ୍କଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ କ’ଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(ଖ) କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ
(ଗ) ଆସ୍ତଦ୍ବାହୀ ତର୍କ ଦୋଷ
(ଘ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ
Answer:
(ଘ) ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ

୧୬. କୌଣସି ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହା ବିଜ୍ଞାନାଗାର ବା ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ
(ଗ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ ସମସ୍ତ ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଗ) ପରୀକ୍ଷଣ

୧୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘‘ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରୟାସ ମାତ୍ର । ବୈଜ୍ଞାନିକ ରୀତିରେ କୌଣସି ଘଟଣା ଅଥବା ବ୍ୟାପାରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହା ଏକ ଆପାତ ପ୍ରସ୍ତାବ’’ ବୋଲି କହିଥିଲେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଗ) କଫେ
(ଘ) ବେନ୍
Answer:
(ଗ ) କଫେ

୧୮. ‘‘ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେ ନାହିଁ” – ଏହି ଉକ୍ତିଟି କିଏ କହିଥିଲେ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ନିଉଟନ୍
(ଘ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
Answer:
(ଗ) ନିଉଟନ୍

୧୯. ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପଦ୍ବାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରୁ ନାହିଁ, ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ କ’ଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯାଏ ?
(କ) ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଘ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ
Answer:
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ

୨୦. ଯେଉଁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ତାହାକୁ କେଉଁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଇଥାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଖ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଗ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
(ଘ) ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୨୧. କିଏ ଘଟଣା ପ୍ରବାହର ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ?
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ
(ଖ) ପରୀକ୍ଷଣ
(ଗ) ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(କ) ଜେଭନ୍ସ
(ଖ) ମିଲ୍
(ଗ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଘ) ସକ୍ରେଟିସ୍
Answer:
(ଖ) ମିଲ୍

୨୩. କେଉଁ ତର୍କ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ସାଧାରଣତଃ ଲୋକେ ଲକ୍ଷ୍ୟଭେଦ କରିପାରିଲେ ହିଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରନ୍ତି, ଲକ୍ଷ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବା ନିମିତ୍ତ କାହାରି ଆଗ୍ରହ ନ ଥାଏ” ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଜେଭନ୍ସ
(ଗ) ବେକ୍‌ନ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ବେକ୍‌ନ

୨୪. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର କାରଣ ହେଲେ ଅର୍ଥାତ୍‌, ତାହା ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ତାହାକୁ ତଦନୁରୂପ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ ନ କରି ଅନ୍ୟ କିଛି ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(କ) ମିଲ୍

୨୫. କିଏ ପରୀକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ପରୀକ୍ଷଣର ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ

୨୬. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ, ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ଓ ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍
(ଘ) କଫେ
Answer:
(ଗ) କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୨୭. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ କେବଳ ମାତ୍ର କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ଓ ନିୟମ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ୱେଲ୍‌ଟନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) କଫେ
Answer:
(ଖ) ୱେଲ୍‌ଟନ୍

୨୮. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ, ବର୍ଣନାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ ଓ ସାଦୃଶ୍ୟାତ୍ମକ ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେକନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଷ୍ଟେବିଙ୍ଗ୍
Answer:
(ଘ) ଷ୍ଟେବିଙ୍ଗ୍

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୨୯. କେଉଁ ବୈଜ୍ଞାନିକଙ୍କ ଭାଷାରେ କେବଳ ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ (Vera causa) ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ?
(କ) ଗାଲିଲିଓ
(ଖ) ଆର୍କିମେଡ଼ିସ୍‌
(ଗ) ନିଉଟନ୍
(ଘ) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିଉଟନ୍

୩୦. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ପ୍ରାତିନିଧ୍ଵକ କଳ୍ପନା ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି ?
(କ) ମିଲ୍
(ଖ) ବେନ୍
(ଗ) ଜେଭନ୍ସ
(ଘ) ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍
Answer:
(ଖ) ବେନ୍

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର

୧. କାରଣ ___________ ର ସମଷ୍ଟି ।
Answer:
ସମସ୍ତ ଉପକାରଣ

୨. କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା ___________ ଏବଂ ___________ ।
Answer:
ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ, ବିଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ-ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୩. ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା ନିୟମ ଆରୋହାନୁମାନର ଗୋଟିଏ ___________ ଭିଭି ଅଟେ ।
Answer:
ଆକାରଗତ

୪. ___________ ଓ ___________ ନିୟମକୁ ଆରୋହାନୁମାନର ଆକାରଗତ ଭିଭି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ, ପ୍ରକୃତିର ଏକରୂପତା

୫. କାର୍ଯ୍ୟ, କାରଣର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅସର୍ତ୍ତକ ଏବଂ ___________ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ।
Answer:
ଅବ୍ୟବହିତ

୬. ___________ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ବିଶ୍ବର ବସ୍ତୁ ପରିମାଣ ଅବିନଶ୍ବର ।
Answer:
ବସ୍ତୁ ଅବିନାଶିତ୍

୮. ଯଦି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବହୁକାରଣତାବାଦ

୯. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ଼ଙ୍କ ମତରେ କାରଣ ___________ ଓ ___________ ଉପକାରଣମାନଙ୍କର ଏକତ୍ର ସମାହାର ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ, ନଞର୍ଥକ

୧୦. ଯେଉଁ ଉପକାରଣର ଅନୁପସ୍ଥିତି ବିନା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୧୧. ଯେଉଁ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତି ବିନା କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୧୨. କୌଣସି ବିଷୟରେ ପରସ୍ପର ବିବଦମାନ ଦୁଇଟି ମତ ଉପସ୍ଥାପିତ ହେଲେ ତାହାର ପରିଣତିକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିରୋଧାଭାସ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୧୩. ମିଲ୍‌ଙ୍କର ବିରୋଧାଭାସଦ୍ବାରା ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହେଉଅଛି ।
Answer:
ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ସ୍ବୀକାର ଦୋଷ

୧୪. ___________ ଓ ___________ କାର୍ଯ୍ୟକାରଣ ନିୟମକୁ ଏକପ୍ରକାରର ଏକରୂପତା ନିୟମ ବୋଲି ବିବେଚନା କରିଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ମିଲ୍, ବେନ୍

୧୫. ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାମାନ ସାହାଯ୍ୟ ନକଲେ ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହୁଏନାହିଁ ତାହାକୁ ___________ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ

୧୬. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ ଘଟଣା ଘଟିବା ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ତାହାକୁ ___________ ଉପକାରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ

୧୭. କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ___________ ଘଟଣା ଅଟେ ।
Answer:
ପୂର୍ବବର୍ତୀ

୧୮. କାରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ପରସ୍ପର ___________ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ସମତୁଲ୍ୟ

୧୯. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, କାରଣ ___________ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:

୨୦. କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନ କରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରି ନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ___________ କାରଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲୋକାୟତିକ

୨୧. ସମପ୍ରକାରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ସମପ୍ରକାର କାର୍ଯ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ, ତାହାକୁ ___________ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଜାତୀୟ

୨୨. କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଏବଂ ସମ୍ମିଶ୍ରିତ କାର୍ଯ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହେଲେ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଜାତୀୟ

୨୩. ଆରୋହାନୁମାନର ବସ୍ତୁଗତ ଭିତ୍ତିଭୂମି ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ, ପରୀକ୍ଷଣ

୨୪. ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୨୫. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ଯେତେବେଳେ ଉପେକ୍ଷିତ କରାଯାଏ ସେତେବେଳେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ

୨୬. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ କେବଳ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଦୂରବେକ୍ଷଣ ବା ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

୨୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଯଥାସମ୍ଭବ ___________ ଓ ___________ ହେବା ବିଧେୟ ।
Answer:
ସଠିକ୍, ଯଥାର୍ଥ

୨୮. ___________ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ କରାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୨୯. ପରୀକ୍ଷଣରେ ସ୍ଵେଚ୍ଛାମତେ ପରିସ୍ଥିତିର ଅବାଧ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯଥେଷ୍ଟ ବିଧ୍ଵ ଥାଏ । ମାତ୍ର ___________ ରେ ଏହା ସମ୍ଭବପର ନୁହଁ ।
Answer:
ସରକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୩୦. ଷ୍ଟକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ___________ ଏବଂ ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ___________ ।
Answer:
ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି

୩୧.___________ ର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରାଯାଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ___________ ର ସାହାଯ୍ୟ ବିନା ପରୀକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ନ ପାରେ ।
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣ, ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୩୨. ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକ ___________ ପ୍ରାକ୍ ଗ୍ରହ ।
Answer:
ଆପାତ

୩୪. ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ କିମ୍ବା ଅସଙ୍ଗତ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ସ୍ବବିରୋଧୀ

୩୪. ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ ବିରୋଧୀ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
Answer:
ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସତ୍ୟର

୩୫. ଯେଉଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ବିଶେଷ ଘଟଣାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ ତାହାକୁ ___________ ପ୍ରକଳ୍ପ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କର୍ତା ସଂକ୍ରାନ୍ତ

୩୬. ଆରୋହ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ___________ ହେଉଛି ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରମାଣ ପଦ୍ଧତିର ଏକ ଅଂଶ ।
Answer:
ସମନ୍ବୟ

୩୭. ___________ କହିଥିଲେ, ମୁଁ ଅହେତୁକ କଳ୍ପନା କରେନାହିଁ, କାରଣ ଯାହା ___________ ନୁହେଁ, ତାହାହିଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ।
Answer:
ନିଉଟନ୍, ବାସ୍ତବ ଘଟଣାଲବ୍‌ଧ

୩୮. ପ୍ରକଳ୍ପର ସମର୍ଥନ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ, ଯଥା ___________ ଓ ___________ ।
Answer:
ସାକ୍ଷାତ୍, ପରୋକ୍ଷ ସମର୍ଥନ

୩୯. କୌଣସି ଏକ ପ୍ରକଳ୍ପ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହା ___________ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିୟମ

୪୦. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୪୧. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାନୁଭୂତି ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଯଥା ___________ ଓ ___________ ।
Answer:
ବାହ୍ୟପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ଆନ୍ତଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୪୨. ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ପାରିପାର୍ଶ୍ବକ ଅବସ୍ଥାମାନଙ୍କର ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ, ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୪୩. ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ବା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ___________ ଓ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ସାର୍ବଜନୀନ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

୪୪. ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ___________ କ୍ରିୟା ।
Answer:
କୃତ୍ରିମ

୪୫.___________ ଙ୍କ ମତରେ, “ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟି ଅଭିଜ୍ଞତାଦ୍ୱାରା ଉପଲବ୍ଧ ହୁଏ ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣରେ ଘଟଣାଟିକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।’’
Answer:
ବେନ୍

୪୬. ___________ ଙ୍କ ମତରେ, “ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରୟାସ ମାତ୍ର ।’’
Answer:
କଫେ

୪୭. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ___________ ପ୍ରକାରର ପ୍ରକଳ୍ପର ଅବତାରଣା କରିଅଛନ୍ତି ।
Answer:

୪୮. ୱେଲ୍‌ଟନ୍‌ ___________ ପ୍ରକାରର ପ୍ରକଳ୍ପ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
Answer:

୪୯. ___________ ଙ୍କ ଭାଷାରେ କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।
Answer:
ନିଉଟନ୍

୫୦. ପ୍ରକଳ୍ପ ___________ ଧର୍ମୀ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
Answer:
ବାସ୍ତବ

୫୧. ଯଦି ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ପ୍ରତିଦ୍ଵନ୍ଦୀ ପ୍ରକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକଚ୍ଛଦ୍ଵାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରିବ, ମାତ୍ର ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇ ପାରୁନାହିଁ ତେବେ ସେହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତକୁ ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ

୫୨. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା

C. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ ଘଟଣା ଘଟିବାପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଉପକାରଣ

୨. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରାଇ ଦିଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇ ନଥିଲେ ଯାହା ଅନ୍ତର ହୁଏ ନାହିଁ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୩. ଯେଉଁ ଉପକାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ବ୍ୟର୍ଥ କରିଦେବାରେ ସହାୟକ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟର୍ଥ ହେଉ ନଥିଲେ ଯାହାର ଉପସ୍ଥିତି ଅନାବଶ୍ୟକ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନଞ୍ଜର୍ଥକ ଉପକାରଣ

୪. କୌଣସି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ନ କରି ଲୋକ ବ୍ୟବହାରରେ ଯାହାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଲୋକାୟତିକ କାରଣ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୬. ଯେତେବେଳେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣଦ୍ବାରା ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସଂଘଟିତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବହୁକାରଣତାବାଦ

୭. ଯେତେବେଳେ କେତେକ କାରଣ ମିଶି ଗୋଟିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଆନ୍ତି ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କାରଣ ସଂଘାତ

୮. କାରଣ ସଂଘାତ ଫଳରେ ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସମ୍ଭବ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୯. ସମଜାତୀୟ କାରଣମାନଙ୍କର ସଂଘାତଦ୍ୱାରା ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟଟି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଜାତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ

୧୦. ଯେଉଁଠି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର କାରଣରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟିଏ ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ସେହି ସମୁଦାୟ କାର୍ଯ୍ୟକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକାରଣ

୧୧. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, “ପ୍ରକୃତିରେ ଏପରି ସମାନ୍ତରାଳ ଘଟଣାମାନ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ଯେ ଯାହା ଥରେ ଘଟିଥାଏ, ଯଥେଷ୍ଟ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିଲେ ସେହି ଘଟଣାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ଘଟିଥାଏ’’ ।
Answer:
ମିଲ୍

୧୨. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘‘ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ ସମତୁଲ୍ୟ ଅଟନ୍ତି’’ ?
Answer:
କାର୍ପେଥ ରୀଡ୍

୧୩. କେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ଚାରିପ୍ରକାର କାରଣ ଯଥା – ଉପାଦାନ କାରଣ, ଆକୃତିକ କାରଣ, ନିମିତ୍ତ କାରଣ ଓ ପରିଣାମ କାରଣ କଥା କହିଛନ୍ତି ?
Answer:
ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍

୧୪. “ନବବଧୂର ଗୃହ ପ୍ରବେଶ ଶ୍ଵଶୁରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ’’ ଏହା କେଉଁ କାରଣର ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ ଅଟେ ?
Answer:
ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ କାକତାଳୀୟ ଦୋଷ

୧୫. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ

୧୬. ଯାହା ଏକ କୃତ୍ରିମ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ବିଜ୍ଞାନାଗାର ବା ପରୀକ୍ଷାଗାରରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରୀକ୍ଷଣ

୧୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କେତେକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅଥବା ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣକୁ ଉପେକ୍ଷା କଲେ ଯେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୧୮. କୌଣସି ଘଟଣାକୁ ଭୁଲଭାବେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିବାକୁ କେଉଁ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଭ୍ରମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ଦୂରବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ

୧୯. ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରକଳ୍ପ

୨୦. ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ପ୍ରକଳ୍ପରୂପେ ପରିଗଣିତ ହେବା ନିମିତ୍ତ ଯେଉଁସବୁ ବିଧୂର ରକ୍ଷାକରି ପ୍ରକଳ୍ପ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବୈଧ ପ୍ରକଳ୍ପର ସର୍ତ୍ତାବଳୀ

୨୧. କାରଣ’ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅବ୍ୟବହିତ ଏବଂ ନିରପେକ୍ଷ ପୂର୍ବଗ ଘଟଣା ଅଟେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ବାଦ୍ ଦେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିରସନ ନିୟମ

୨୨. ଯେକୌଣସି ଘଟଣାକୁ କ୍ରିୟାଶୀଳ କରାଇବାରେ କର୍ତ୍ତା ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କର୍ତ୍ତା ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୨୩. ଘଟଣାଟି ଘଟିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ପରିସ୍ଥିତି ଦାୟୀ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସଂସ୍ଥିତି ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

୨୪. ଘଟଣାଟି କେଉଁ ଉପାୟରେ ଘଟିଲା ସେହି ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିୟମ ବିଷୟକ ପ୍ରକଳ୍ପ

D. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ

୧. ଆରିଷ୍ଟୋଟଲ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା “କାର୍ଯ୍ୟର ସତ୍ତାନ୍ତର ନିରପେକ୍ଷ ଅବ୍ୟବହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା’’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣର ସଂଜ୍ଞା ‘‘କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ରାନ୍ତର ନିରପେକ୍ଷ ଅବ୍ୟବହିତ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା’’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୨. କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟ’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କାର୍ପେଥ୍ ରୀଡ୍ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ‘କାରଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମତୁଲ୍ୟ’ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । (ଠିକ୍)

୩. କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖ୍ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାବଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷଭାବେ ଅବହିତ ହେବାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୪. ପରୀକ୍ଷଣ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଏକ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୫. ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ଘଟଣା ବା ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉପେକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।’’ (ଠିକ୍)

୬. କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ଉପେକ୍ଷିତ ନ ହୋଇ ଅବେକ୍ଷିତ ହେଲେ ଭ୍ରମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ । (ଠିକ୍)

୭. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପରୀକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣୀୟ ବସ୍ତୁ ବା ଘଟଣା ବିଷୟରେ ସମ୍ୟକ୍ ଜ୍ଞାନଲାଭ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରାକ୍ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ପରିବେଶ ମଧ୍ୟରେ ତାହାର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)

୮. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ଅଟେ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପ୍ରାକୃତିକ ଅଟେ, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ କୃତ୍ରିମ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

୯. ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଏକ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି, ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷଣ ହେଉଛି ସକ୍ରିୟ ଅନୁଭୂତି । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 4 Objective Questions in Odia Medium

୧୦. ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସର୍ହି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
କଫେଙ୍କ ମତରେ, “ବ୍ୟାଖ୍ୟାନର ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରୟାସର୍ହି ପ୍ରକଳ୍ପ ।’’ (ଠିକ୍)

୧୧. ଗାଲିଲିଓଙ୍କ ଭାଷାରେ, “କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପ ହିଁ ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।’’ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, “କେବଳ Vera causa ଅଥବା ବାସ୍ତବଧର୍ମୀ ପ୍ରକଳ୍ପର୍ହି ଘଟଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା ପ୍ରଦାନ ନିମିତ୍ତ ସହାୟକ ହେବ ।’’ (ଠିକ୍)

୧୨. ଯେଉଁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ବାରା ଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଲବ୍ଧ ହୁଏ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୩. ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ପରୀକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲେ ତାହାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ପରୀକ୍ଷା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

୧୪. ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେନାହିଁ (Hypothesis non-fingo) ବୋଲି ବେକନ୍ କହିଥିଲେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ମୁଁ ପ୍ରକଳ୍ପ ରଚନା କରେନାହିଁ (Hypothesis non-fingo) ବୋଲି ନିଉଟନ୍ କହିଥିଲେ । (ଠିକ୍)

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Logic Solutions Unit 2 ତର୍କବାକ୍ୟ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 3 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ

୧। ଅସର୍ଭକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ କୌଣସି ସର୍ଭକୁ ଅପେକ୍ଷା ନରଖ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅସର୍ଭକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବା ସର୍ତ୍ତବିରହିତ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ହିମାଳୟ ପୃଥ‌ିବୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତ ଅଟେ । କାଳିଦାସ ମହାକବି ଅଟନ୍ତି । ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସର୍ଭ ବିରହିତ ଅଟନ୍ତି । କାରଣ ଉକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ‘ହିମାଳୟ କାହିଁକି ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତ ଅଟେ ।’ ସେହିପରି କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇନାହିଁବା କେଉଁ ସର୍ଭରେ ‘କାଳିଦାସ ମହାକବି ଅଟନ୍ତି’ ତାହା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇ ନାହିଁ । ଅସର୍ଭକ ବା ସର୍ଭବିରହିତ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି ।

୨। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ସଂକ୍ଷେପରେ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟ ଥାଇ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମ୍ପର୍କ ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ‘ଇ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ଥାଏ; ଯଥା –

ଇ – କେତେଜଣ ଓଡ଼ିଆ କବି ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତ ।
ଓ – କେତେଜଣ ଓଡ଼ିଆ କବି ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପୁରସ୍କାରପ୍ରାପ୍ତ ନୁହନ୍ତି ।

ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ, ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟିର ମୂଲ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

୩। ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କ’ଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏକ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଯାହାକୁ ଯଦି…. ତେବେ…. ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ; ଯଥା –
(୧) ଯଦି ତୁମେ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବ, ତେବେ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବ,
(୨) ଯଦି ସେ ଆସିବେ, ତେବେ ମୁଁ ଯିବି,
(୩) ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ପ ଫ ହେବ ।

ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଅଂଶ ଥାଏ – ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ । ପୂର୍ବଗ ପ୍ରଥମେ ଆସେ । ଏଥ‌ିରେ ସର୍ଭ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ
(୧) ଯଦି ତୁମେ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବ,
(୨) ଯଦି ସେ ଆସିବେ,
(୩) ଯଦି କ ଖ ହୁଏ

ଏଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବଗ ଏବଂ
(୧) ତେବେ ପରୀକ୍ଷାରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେବ,
(୨) ତେବେ ମୁଁ ଯିବି,
(୩) ତେବେ ପ ଫ ହେବ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅନୁଗ ।
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ନିୟମାନୁସାରେ ପୂର୍ବଗକୁ ପ୍ରଥମେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାକୁ ହୁଏ ଏବଂ ଅନୁଗ ପୂର୍ବଗର ପରେ ଉଲ୍ଲେଖ ହୁଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୪। ଆଂଶିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୋଟିଏ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହିତ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଗୃହୀତ ହୋଇନଥିଲେ ପଦଟିକୁ ଅବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କେତେକ ଛାତ୍ର ବିଜ୍ଞ ଅଟନ୍ତି ।

କେତେକ ବ୍ୟବସାୟୀ ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ‘କେତେକ’ ଶବ୍ଦର ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଅର୍ଥ, ଅନ୍ତତଃ ଏକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । କୌଣସି ବିଦ୍ୟାଳୟର ମୋଟ ୧୦୦ ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୧ ଜଣ ଅଥବା ୯୯ ଜଣ ଛାତ୍ର ବୃଦ୍ଧିମାନ୍ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ବିଦ୍ୟାଳୟର କେତେକ ଛାତ୍ର ବୃଦ୍ଧିମାନ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ ।

୫। ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମବିଧେୟ ଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ତାହାକୁ ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ‘ଆ’ ଏବଂ ସାମାନ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ‘ଏ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ଭବପର ।
ଯଥା –
(୧) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି । – ଆ
ଏବଂ କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ନୁହଁନ୍ତି । – ‘ଏ’

(୨) ‘ଏ’ – କୌଣସି କାକ ବକ ନୁହନ୍ତି ।
ଏବଂ ‘ଆ’ – ସମସ୍ତ କାକ ପିକ ଅଟନ୍ତି ।
ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟିକୁ ସତ୍ୟ କି ମିଥ୍ୟା କହିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।

୬। ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଦୁଇଟି ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ସମବିଧେୟ ଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଭୟ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧଙ୍କୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏପରି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଆ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ‘ଓ’– ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସାମାନ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ‘ଏ’ ଏବଂ ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ଭବପର; ଯଥା –
(୧) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ଅଟନ୍ତି । – ‘ଆ’ ।
ଏବଂ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ନୁହନ୍ତି । – ‘ଓ’

(୨) କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି । – ‘ଏ’
ଏବଂ କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ଅଟନ୍ତି । – ‘ଇ’
ଏପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅପରଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅପରଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ ।

୭। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ ଉଦାହରଣ ସହ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣର ମିଳିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଚାରିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା –
(୧) ସାମାନ୍ୟ ସଦର୍ଥକ – ‘ଆ’ – ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

(୨) ସାମାନ୍ୟ ନଞ୍ଜର୍ଥକ – ‘ଏ’ – ତର୍କବାକ୍ୟ ।
ଉଦାହରଣ – କୌଣସି ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୩) ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ – ‘ଇ’ ତର୍କବାକ୍ୟ
ଉଦାହରଣ – କେତେକ ବ୍ୟବସାୟୀ ବିଚାରବନ୍ତ ଅଟନ୍ତି ।

(୪) ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ – ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟ
ଉଦାହରଣ – କେତେକ ଛାତ୍ର ଦୁଷ୍ଟ ନୁହନ୍ତି ।

୮। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ବ୍ୟାକପତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।
Answer:
ଯେଉଁ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ନିଆଯାଇଥାଏ ସେହି ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ । ଯେଉଁ ପଦର ଆଂଶିକ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ନିଆଯାଇଥାଏ ତାହା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ । ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ବ୍ୟାକ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ । ସୁତରାଂ –

(୧) ‘ଆ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୨) ‘ଏ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୩) ‘ଇ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ।
(୪) ‘ଓ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ; କିନ୍ତୁ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

୯। ତର୍କ”କ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବିଚାର ଏକ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
ହୋଇପାରେ, ତାହାକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରକାଶକଲେ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ । ଯେଉଁଠି ପ୍ରତ୍ୟୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ବିଚାରକୁ ଭାଷାରେ ପରିପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ତର୍କବଚନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ତର୍କବଚନ ବା ତର୍କବାକ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକଦ୍ବାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୧୦। ସଂଯୋଜକର ତର୍କସମ୍ମତ ରୂପ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂଯୋଜକ କୁହାଯାଏ । ଏହା କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ଚିହ୍ନରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ । ସଂଯୋଜକ ‘ଅସ୍’ ଧାତୁ ବା ‘ଭୂ’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବା ଉଚିତବୋଲି ତାର୍କିକମାନେ ମତ ପୋଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ମିଲ୍ଲଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌ର ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ହେବା ଉଚିତ । ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ହସଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସର୍ବଦା ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ହେବା ଉଚିତ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ କିମ୍ବା ନାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚକ ହୋଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତିନିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ।

୧୧। ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ତାହାକୁ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।

୧୨। ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଏକାଧିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ଅଥବା ଏକାଧ୍ଵ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତାହାକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ରାମ ଓ ହରି ଉଭୟ ୧ମ ବର୍ଷ କଳା ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ଅଟନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧ ଓ ଜୈନ ଅହିଂସାର ଉପାସକ ଅଟନ୍ତି । ରାମକୃଷ୍ଣ ଓ ବିବେକାନନ୍ଦ ସନ୍ଥ ଓ ଦାର୍ଶନିକ ଅଟନ୍ତି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୧୩। ଅସ୍ଥିତ୍ଵସୂଚକ ବା ସଦର୍ଥକ ବା ଭାବବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ, କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

୧୪। ନାସ୍ତିତ୍ଵମୂଳକ ବା ନଞ୍ଜର୍ଥକ ବା ଅଭାବବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହଁନ୍ତି, କେତେକ ପକ୍ଷୀ ମାଂସାହାରୀ ନୁହଁନ୍ତି ।

୧୫। ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ବୀକାର କରେ କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତାହାକୁ ସାର୍ବିକ ବା ସାମାନ୍ୟ ବା ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା— ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ଚିନ୍ତାଶୀଳ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଟନ୍ତି, କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ସର୍ବଜ୍ଞ ନୁହଁନ୍ତି ।

୧୬। ଶବ୍ଦପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ । ଏଥରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ଅର୍ଥ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲାମାତ୍ରେ ବିଧେୟ ମିଳେ । ତେଣୁ ଦାର୍ଶନିକ କ୍ୟାଣ୍ଟ୍‌ ଏହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୧୭। ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ, ଲୌହ ଗୋଟିଏ ଟାଣ ପଦାର୍ଥ ଅଟେ । କ୍ୟାଣ୍ଟ୍‌ ଏହାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି ।

୧୮। ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରିଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ଓ ତଦ୍‌ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅସମ୍ଭବ, ତେବେ ଏହାକୁ ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ବା ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ତିନି ମିଶି ଅବଶ୍ୟ ପାଞ୍ଚ ହେବ, ତ୍ରିଭୁଜର ତିନିକୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

୧୯। ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ବିଜଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣା ନଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି, କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍, ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୦। ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଉପସ୍ଥିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୁପ ସମ୍ବନ୍ଧର ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି ତେବେ ତାହାକୁ ସମ୍ଭାବନା ବାଚକ ବା ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆଜି ହୁଏତ ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ, ବାପା ଆସନ୍ତା କାଲି ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଆସିପାରନ୍ତି, ଇତ୍ୟାଦି ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଶବ୍ଦପରକ ଓ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ କିମ୍ବା ତାହାର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ; ତାହାକୁ ଶବ୍ଦପରକ ବା ପ୍ରାତିଶାବ୍ଦିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଶବ୍ଦାର୍ଥ ଜ୍ଞାନ ଯଥେଷ୍ଟଥିବା ଆବଶ୍ୟକ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ବିଚାରବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବହିର୍ଭୂତ ଅନ୍ୟକୌଣସି ବିଷୟ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ ତାହାକୁ ବସ୍ତୁପରକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଗଠନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସୂଚିତ ବସ୍ତୁବିଷୟକ ଜ୍ଞାନର ଆବଶ୍ୟକତା ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ; ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ସୁଖାନ୍ଵେଷୀ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୨। ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଛାତ୍ରଟି ବିଚକ୍ଷଣ, ଏହି ଦେଶ ଅନୁନ୍ନତ ନୁହେଁ ।
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଯଦି ଛାତ୍ରଟି ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିପାରେ, ତେବେ ସେ ବିଚକ୍ଷଣ ଏବଂ ଏହି ଦେଶ ଅନୁନ୍ନତ ନୁହେଁ, ଯଦି ଏହାର ବୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ନୂତନ ତଥ୍ୟ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ନିମିତ୍ତ ସମର୍ଥ, ଇତ୍ୟାଦି ।

୩। ସାମାନ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ଵୀକାର କରେ କିମ୍ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତାହାକୁ ସାମାନ୍ୟ ବା ସାର୍ବିକ ବା ବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – (୧) ସମସ୍ତ ଦାର୍ଶନିକ ମନନଶୀଳ ଅଟନ୍ତି, (୨) ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ଅଟନ୍ତି, (୩) କୌଣସି ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧିସମ୍ପନ୍ନ ଅଟନ୍ତି, (୩) କୌଣସି ଶସ୍ତ୍ରଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ‘ବୈଜ୍ଞାନିକ’ ପଦର ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥ ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାଗଲା ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ପଦଟି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥ ଏକ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ବା ବିଶେଷ ବା ଅବ୍ୟାପକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କେତେକ ଫଳ ସ୍ଵାଦିଷ୍ଟ ଅଟେ’, ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ଶିଷ୍ଟାଚାରୀ ନୁହନ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦି ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ । କାରଣ ଏଠାରେ ସ୍ବାଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କେତେକ ଫଳ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଉଥିବା ବେଳେ ଶିଷ୍ଟାଚାରିତାକୁ କେତେକ ଛାତ୍ରଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଉଅଛି ।

୪। ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ ଅଥବା ଅସ୍ତିବାଚକ ଏବଂ ନାସ୍ତିବାଚକ ଅଥବା ଭାବାତ୍ମକ ଏବଂ ଅଭାବାତ୍ମକ ଅଥବା ଅନ୍ବୟୀ ଏବଂ ନିଷେଧାର୍ଥକ ଭାବେ ଶ୍ରେଣୀକରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ବା ଅସ୍ତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

ଏଥିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ସ୍ବରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଦ୍ବିପଦ ଅଟେ; କ ଖ ଅଟେ ଇତ୍ୟାଦି – ଏଠାରେ ଦ୍ବିପଦତାକୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏବଂ (ଖ) କୁ ‘କ’ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଅଛି; ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିଧେୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ନାସ୍ତିବାଚକ ବା ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏଥୁରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ବିଧେୟର ବିଶେଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ; ଯଥା – ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହେଁ; ‘କ’ ‘ଖ’ ନୁହେଁ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ଚତୁଷ୍ପଦକୁ ମନୁଷ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏବଂ ‘ଖ’କୁ ‘କ’ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଅଛି । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।

୫। ମୌଳିକ ଓ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅବଧାରଣ କ୍ରିୟାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି; କିନ୍ତୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏକ ବା ଏକାଧିକ ଅବଧାରଣା କ୍ରିୟାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି; ଯଥା –

  • ମୌଳିକ ତର୍କବାକ୍ୟ : ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି ।
  • ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ : ରାମବାବୁଙ୍କର ବଡ଼ବୋହୂ ଓଡ଼ିଆ ଓ ସାନବୋହୂ ପଞ୍ଜାବୀ ।

୬। ବାକ୍ୟ ଓ ତର୍କବାକ୍ୟ ।
Answer:
ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ବାକ୍ୟ ବ୍ୟାକରଣର ଆଲୋଚ୍ୟ । ଏହା ବ୍ୟାକରଣଗତ ନିୟମାବଳୀ ଅନୁସାରେ ଗଠିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ପଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ତର୍କବାକ୍ୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚ୍ୟ । ଏହା ତର୍କ ପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗଠିତ ଓ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଶୁଦ୍ଧ ଓ ଅଶୁଦ୍ଧ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ।

ଏହା ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାକ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୋଇନପାରେ, ବାକ୍ୟ ଭୁଲ୍ କିମ୍ବା ଠିକ୍ ବ୍ୟାକରଣର ନିୟମାନୁସାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ । ବାକ୍ୟର ଅବୟବ ଦୁଇଗୋଟି; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ । କିନ୍ତୁ ତର୍କବାକ୍ୟର ଅବୟବ ତିନିଗୋଟି; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ବିଧେୟ ଓ ସଂଯୋଜକ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ତର୍କବଚନ କାହକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ କୌଣସି ସମ୍ବନ୍ଧର ସ୍ଵୀକୃତି ବା ଅସ୍ଵୀକୃତିକୁ ବହନ କରୁଥିବା ବଚନ (Statement)କୁ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’, ସେତେବେଳେ ଉକ୍ତ ବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ଯରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି । ପୁଣି ଯେତେବେଳେ କୁହାଯାଏ ଯେ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହଁନ୍ତି’, ସେତେବେଳେ ଉକ୍ତ ବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ – ଏହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି । ସୁତରାଂ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି’ – ଉଭୟେ ତର୍କବଚନ ।

ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ତାହାର ତିନୋଟି ଅଂଶ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ; ଯଥା – ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ (Subject), ବିଧେୟ (Predicate) ଓ ସଂଯୋଜକ (Copula) । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପୂର୍ବରେ ସଂଯୋଜିତ ‘ସମସ୍ତ’, ‘କେତେକ’, ‘କୌଣସି’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦକୁ ପରିମାଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଚିହ୍ନ (Quantifier) କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

କୌଣସି ତର୍କବଚନରେ ଯେଉଁ ପଦ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୁଏ ତାହାକୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ପୁଣି ଯେଉଁ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ ତାହାକୁ ବିଧେୟ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ – ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ହେଉଛି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ପଦ ହେଉଛି ବିଧେୟ ।

କାରଣ ଏଠାରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦ ସଂପର୍କରେ ସଦର୍ଥକଭାବରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସଦର୍ଥକଭାବରେ ଯଥାବିଧ୍ ବିବୃତ । ମାତ୍ର ଯେଉଁ ବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ଯେଉଁ ବଚନାଂଶ ଯଥାବିଧ ସଂଯୁକ୍ତ କରିଥାଏ ତାହାକୁ ‘ସଂଯୋଜକ’ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସଂଯୋଜକହିଁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ବୀକୃତି ବା ଅସ୍ଵୀକୃତିର ଚିହ୍ନ । ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ଅଟେ’ ଶବ୍ଦଟି ସଂଯୋଜକ । ଏହି ଶବ୍ଦଟି ‘ମଣିଷ’ ଏବଂ ‘ମରଣଶୀଳ’ ଏହି ଦୁଇଟି ପଦକୁ ସଂଯୁକ୍ତ କରୁଅଛି ।

୨। ସଂଯୋଜକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ତର୍କସମ୍ମତ ରୂପ ନିରୂପଣ କର ।
Answer:
ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ଯାହା ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରେ ତାହାକୁ ସଂଯୋଜକ କହନ୍ତି । ତର୍କବଚନରେ ସଂଯୋଜକ ଏକ ପଦ ନୁହେଁ । ଏହା କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ସଙ୍କେତ ମାତ୍ର । ଏହି ସଂଯୋଜକ ତର୍କବଚନର ପରିସରରେ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ନିର୍ଣ୍ଣୀତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ବ୍ୟକ୍ତ ନହୋଇ ବାକ୍ୟର ବିଧେୟ ଭିତରେ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କଲାବେଳେ ସଂଯୋଜକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ ।

ସଂଯୋଜକର ସ୍ବରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କଲାବେଳେ କେତେଗୋଟି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– ସଂଯୋଜକର ଆକାର କ’ଣ ? ସଂଯୋଜକର କାଳ କ’ଣ ? ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ ନା ନଞର୍ଥକ ? ଶେଷରେ ସଂଯୋଜକର ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରଣ କ’ଣ ?

ସଂଯୋଜକର ଆକାର ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲାବେଳେ ପ୍ରଶ୍ନଉଠେ ଯେ ଏହା କେଉଁ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । ସଂଯୋଜକ ହେଉଛି କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପର୍କର ଚିହ୍ନ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା କେବଳ ‘ଅସ୍’ ଧାତୁ ବା ‘ଭୂ’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ ବୋଲି ସମସ୍ତ ତାର୍କିକ ମତପୋଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା କେବଳ ‘ଅଟେ’, ‘ଅଟୁ’, ‘ଅଟନ୍ତି’ ଅଥବା ‘ନୁହେଁ’, ‘ନୋହୁଁ’, ନୁହନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ । ସଂଯୋଜକ ‘ଭୂ’ ଧାତୁର କ୍ରିୟା ସାହାଯ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ଜ୍ଞାପକ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium 1

ସଂଯୋଜକର କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ –
ସଂଯୋଜକର କାଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିଷୟରେ ମିଲ୍ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଅଛି । ମିଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ପରି ଯେକୌଣସି କାଳର ହୋଇପାରେ । ସଂଯୋଜକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧଜ୍ଞାପକ ସଙ୍କେତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାଦ୍ୱାରା ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସଂସ୍ଥାପନର ସମୟ ମଧ୍ୟ ସୂଚିତ ହେବା ଉଚିତ । ମାତ୍ର ହ୍ୟାମିଲଟନ୍, ମାନସେଲ୍, ଫାଉଲର ଇତ୍ୟାଦି ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସର୍ବଦା ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳର ହେବା ଉଚିତ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium 2

ସଂଯୋଜକର ଗୁଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ –
ସଂଯୋଜକର ଗୁଣ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ତାର୍କିକମାନେ ଏକମତ ନୁହଁନ୍ତି । ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ । ଯଥା – ‘ବଗ ଧବଳ ବର୍ଣ୍ଣର ଅଟେ’, ‘ବଗ କୃଷ୍ଣକାୟ ନୁହେଁ’ । ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଅଛି ।

କେତେକ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ସର୍ବଦା ସଦର୍ଥକ ହେବା ଉଚିତ । ହସଙ୍କ ମତରେ ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ ହେବା ଉଚିତ କାରଣ ‘ଅଟେ’, ‘ଅଛି’ ଇତ୍ୟାଦି ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସଂଯୋଜକର ଅସ୍ତିତ୍ବକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଥିବାସ୍ଥଳେ ନଞର୍ଥକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି । ଅନ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମତରେ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ସଂଯୋଜକ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ଗୁଣବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇପାରେ ।

ସଂଯୋଜକର ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ବା ପ୍ରକାରତା –
ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ତାର୍କିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଅଛି । ଏହି ନିଶ୍ଚିତ ମାତ୍ରା ତିନି ପ୍ରକାରର ଅଟେ; ଯଥା – ଆବଶ୍ୟକ, ଘୋଷକ ଓ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ।
ଆବଶ୍ୟକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ଏପରି ଭାବରେ ଜଡ଼ିତ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ତଦ୍ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ; ତେବେ ତାହାକୁ ଆବଶ୍ୟକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ତିନିର ଯୋଗଫଳ ଅବଶ୍ୟ ପାଞ୍ଚ ହେବ । ତ୍ରିଭୁଜର ତିନି କୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

ଘୋଷକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସେମାନଙ୍କ ମୂଳ ସ୍ବଭାବ ସହିତ ବିଜଡ଼ିତ କି ନୁହେଁ ଜଣା ନ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧ ତାହାକୁ ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।

ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୌଣସି ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ସମ୍ଭାବନା ଅଛି ତାକୁ ସାମ୍ଭାବ୍ୟକ ବା ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କାଲି ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ’ । ‘ବାପା ଦିଲ୍ଲୀରୁ କାଲି ଆସି ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

୩। ତର୍କବଚନର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ (Classification of Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
(୧) ଗୁଣ (Quality) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (i) ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (Affirmative Proposition) ଏବଂ (ii) ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (Negative Proposition) |
ଯେଉଁ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ କୌଣସି ବିଷୟ ବା ଘଟଣାକୁ ସ୍ବୀକାର କରେ, ତାହାକୁ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ତର୍କବଚନରେ ମରଣଶୀଳତା ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ତାହାକୁ ନଞର୍ଥକ ତର୍କ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ’ । ଏଠାରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ବ’ ଗୁଣଟି ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି ।

(୨) ପରିମାଣ (Quantity) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ଭାଗ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(i) ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ଏବଂ
(ii) ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ ।

ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ସଂପର୍କରେ ବିଧେୟଦ୍ବାରା ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାଗଲେ ତାହା ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ‘ମଣିଷ’ ପଦର ସବୁ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି ।

ତେଣୁ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟିଯାକ ପଦରେ ନିହିତ ଥ‌ିବା ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଅଂଶବିଶେଷ ସଂପର୍କରେ କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରୁଥିବାରୁ ତାହାକୁ ସାର୍ବିକ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ ପଦଟି ମଣିଷ ପଦ ବିଷୟରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଇଛି ।

‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ତର୍କବଚନରେ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଗୁଣଟି ‘ଛାତ୍ର’ ପଦର କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ନୁହନ୍ତି’ – ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଗୁଣଟି ‘ଛାତ୍ର’ ପଦର କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖ୍ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବଚନ ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ଭାବରେ ପରିଗଣିତ । କାରଣ ଉଲ୍ଲିଖ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଦୁଇଟି ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଂଶକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଉଲ୍ଲିଖ ଗୁଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛନ୍ତି ।

(୩) ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ (Significance) ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ (Analytical or Verbal Proposition) ଏବଂ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ (Synthetic or Real Proposition) ।

ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ : ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷଣାର୍ଥ ବା ତହିଁର ଅଂଶମାତ୍ରକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ତାହାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି’ ବା ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ବିଚାରଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ଅଟନ୍ତି’ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ : ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦରେ ନିହିତ ସଂପୂର୍ଣ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ ନ କରି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ନୂତନ ତଥ୍ୟର ସନ୍ଧାନ ଦିଏ ତାହାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ତର୍କବଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି’, ‘ଲୁହା ସୁପରିବାହୀ ଅଟେ’ ଇତ୍ୟାଦି ।

(୪) ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (କ) ମୌଳିକ ବା ସରଳ ଓ (ଖ) ଯୌଗିକ । ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ମୌଳିକ ବା ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ । କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଅମର ନୁହନ୍ତି ।

ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଏକାଧ୍ଵକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ପଦ ସହିତ ଅଥବା ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏକାଧ୍ଵ ବିଧେୟ ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପନ କରେ ତାହାକୁ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ ଓ ହରି ଉଭୟ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ । ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ କୀଟପତଙ୍ଗ କେହି ଅମର ନୁହନ୍ତି ।

ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଏପରି କେତେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ ବାହାରୁ ସରଳ ଭଳି ଜଣାଗଲେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଏକାଧ୍ଵ ସରଳ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଜଟିଳ ତର୍କବାକ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ‘କେବଳ ସ୍ନାତକ ଡିଗ୍ରୀଧାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମ ଲେଖାଇବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାନ୍ତି।

(୫) ସମ୍ବନ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; (କ) ନିରପେକ୍ଷ ବା ଅସର୍ଭକ ଓ ଖ) ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ।
ନିରପେକ୍ଷ ବା ଅସର୍ଭକ– ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ସମ୍ବଳିତ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ ଜଣେ ବିଚକ୍ଷଣ ବାଳକ ଅଟେ ।

କୌଣସି ମନୁଷ୍ୟ ଚତୁଷ୍ପଦ ନୁହନ୍ତି । ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ– ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ତାହାକୁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ପୁନଶ୍ଚ ସାପେକ୍ଷ ବା ସର୍ଭେକ ତର୍କବାକ୍ୟ ତିନିପ୍ରକାରର ଅଟେ; (କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, (ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ ଓ (ଗ) ବିଯୋଜକ ।

ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯେଉଁ ସାପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ସର୍ଭଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖିତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯଦି….. ତେବେ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ; ଯଥା – ଯଦି ବର୍ଷା ହୁଏ ତେବେ ବନ୍ୟା ହେବ ।

ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯେଉଁ ତର୍କବଚନରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ବିକଳ୍ପ ଏକାସାଙ୍ଗରେ ଘଟିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇ ନ ପାରେ, ସେ ପ୍ରକାର ସର୍ତ୍ତମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମବାବୁ ହୁଏତ ଚା’ କିମ୍ବା କଫି ପାନ କରିପାରନ୍ତି ।

ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ  – ଯେଉଁ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ‘କିମ୍ବା’ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ତାହାକୁ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ କହନ୍ତି; ଯଥା – ଜନ୍ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ନତୁବା ଫକୀରମୋହନ ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପଢ଼ୁଅଛନ୍ତି ।

(୬) ନିଶ୍ଚିତିର ତାରତମ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –
(କ) ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ,
(ଖ) ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ
(ଗ) ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ।
ତର୍କବାକ୍ୟ –

(କ) ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅବଶ୍ୟ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟ ତାହାକୁ ନିଶ୍ଚିତିବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଦୁଇ ଓ ଦୁଇର ଯୋଗଫଳ ଅବଶ୍ୟ ଚାରି ହେବ । ତ୍ରିଭୁଜର ତିନିକୋଣର ସମଷ୍ଟି ଅବଶ୍ୟ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ହେବ ।

(ଖ) ବିବରଣବାଚକ ବା ଘୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତିସିଦ୍ଧି, ତାହାକୁ ବିବରଣବାଚକ ବା ପୋଷକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – କେତେକ ମନୁଷ୍ୟ ମାଆଂଶୀ ଅଟନ୍ତି ।

(ଗ) ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ – ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟର ସମ୍ବନ୍ଧ କୌଣସି ସମ୍ଭାବନା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ତାହାକୁ ସମ୍ଭାବନାବାଚକ ତର୍କବାକ୍ୟ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଆସନ୍ତା କାଲି ବାପା ଦିଲ୍ଲୀରୁ ଫେରିପାରନ୍ତି । ଆଜି ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳକୁ ବର୍ଷା ହୋଇପାରେ, ଇତ୍ୟାଦି ।

୪। ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣଭିଭିରେ ତର୍କବଚନର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ (Classification of Proposition according to Quality and Quantity) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ଗୁଣ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସଦର୍ଥକ ଏବଂ ନଞର୍ଥକ । ସେହିପରିଭାବରେ ପରିମାଣ ଅନୁଯାୟୀ ତର୍କବଚନକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ଭାଗ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ସାର୍ବିକ ଓ ବିଶେଷ । ଦେଖାଯାଏ ଯେ, ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ଆଂଶିକ ଓ ସାର୍ବିକ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସଦର୍ଥକ କିମ୍ବା ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକୁ ନିମ୍ନଲିଖୂମତେ ବିଭାଗୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

ତର୍କବଚନ ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନଟିର ବିଧେୟପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଟି ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ଵୀକାର କରୁଥବ । ଯେପରି, ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’– ଏହି ତର୍କବଚନଟିରେ ‘ମରଣଶୀଳ’ ବିଧେୟ ପଦ ଅଟେ ଏବଂ ଏହା ‘ମଣିଷ’ ରୂପକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଯଥାବିଧ୍ ସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟେ’– ଆ (A) ।

ସେତେବେଳେ ତର୍କବଚନଟି ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କ ବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରୁଥବ । ଯେପରି ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ’– ଏହି ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ‘ଯନ୍ତ୍ର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ‘ମଣିଷର’ ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ଅଟେ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କୌଣସି କ ଖ ନୁହେଁ’ – ଏ (E) ।

ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଯେତେବେଳେ ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦଟି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ସ୍ୱୀକାର କରୁଥ୍ । ଯେପରି, ‘କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦର ଆଂଶିକ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ସ୍ୱୀକାର କରୁଅଛି । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କେତେକ କ ଖ ଅଟନ୍ତି’– ଇ (I) ।

ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଯଦି ଦତ୍ତ ତର୍କବଚନଟିରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବିଧେୟ ପଦର ବାଚ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଥିବ; ଯଥା— ‘କେତେକ ମଣିଷ ସାଧୁ ନୁହନ୍ତି’– ଏହି ତର୍କବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦ ‘ସାଧୁ’, ‘ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ’ ପଦର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କିୟଦଂଶକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରୁଛି । ତେଣୁ ଏହା ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ଅଟେ । ଏହାର ତାର୍କିକ ଆକାର ହେଉଛି ‘କେତେକ କ ଖ ନୁହନ୍ତି’ – ଓ (O) ।

ସଂକ୍ଷେପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ସାଧାରଣତଃ ଆରିଷ୍ଟୋଟଲୀୟ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନକୁ (ଯଥା ଆ, ଏ, ଇ, ଓ) ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯଥାବିଧ୍ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଭାଷାଗତ କୌଣସି ବାକ୍ୟର ବିଚାରଣା କଲାବେଳେ ସେହି ବାକ୍ୟଟିକୁ ଉଲ୍ଲିଖ ଆ, ଏ, ଇ ଏବଂ ଓ ଏହି ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନରୁ କୌଣସି ଗୋଟିକରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବା ବୈଧତା ବିଚାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ –

(୧) ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (ଆ) = ସମସ୍ତ କ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି ।
(୨) ସାବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ (ଏ) = କେତେକ କ ଖ ଅଟନ୍ତି ।
କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି ।
(୩) ଆଂଶିକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ : (ଇ) = କୌଣସି କ ଖ ନୁହନ୍ତି ।
କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି ।
(୪) ଆଂଶିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ : (ଓ) = କେତେକ ଛାତ୍ର ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟନ୍ତି ।
କେତେକ କ ଖ ନୁହନ୍ତି ।

୫। ତର୍କବଚନରେ ପଦମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପକତା (Distribution of Terms in Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ପଦ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ସମସ୍ତ ବାତ୍ୟାର୍ଥର ବିଚାରଣା କଲାବେଳେ ଉକ୍ତ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପଦର ସମାହାର । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ‘ଆ’, ‘ଏ’, ‘ଇ’ ଏବଂ ‘ଓ’ ଏହି ଚାରୋଟି ତର୍କବଚନକୁ ସାଧାରଣତଃ ସ୍ବୀକାର କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଖାଯାଉ ଯେ, ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକର କେଉଁ କେଉଁ ପଦ ଯଥାବିଧ ବ୍ୟାପ୍ୟ ବା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’– ଏହି ‘ଆ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାକ୍ୟ; କାରଣ ଏଠାରେ ‘ମରଣଶୀଳତା’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଗ୍ରହଣ କରାହୋଇଛି; ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ ।

କାରଣ ସେହି ପଦର ବ୍ୟାପ୍ତିକୁ ବୁଝାଇବାଲାଗି ସେପରି କୌଣସି ବିଚାରଣ ଏଠାରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେଉନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ଆମେ କହୁ ଯେ, ‘କେତେକ ମଣିଷ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଯାହାକି ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ, ସେତେବେଳେ ‘ମଣିଷ’ ପଦ, ଅଧ୍ୟାପ୍ୟ ବୋଲି ବୋଧହୁଏ । କାରଣ ଏଠାରେ ‘ବୁଦ୍ଧିମାନ୍’ ଗୁଣଟି କେତେକ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସ୍ୱୀକାର କରାହେଉଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ମଣିଷ ପଦଟିର ଆଂଶିକ ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଏଠାରେ ଗ୍ରହଣ କରାହେଉଛି । ସେହିପରି ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନର ବିଧେୟ ପଦ ମଧ୍ୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ପୁନଶ୍ଚ ‘କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହଁନ୍ତି’ – ଏହି ‘ଏ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ୱ’ ଗୁଣଟି ସମସ୍ତ ମଣିଷ ସଂପର୍କରେ ସମଭାବରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହେଉଛି । ତେଣୁ ବୁଝାଯାଉଛି ଯେ ଏଠାରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟିର ସମଗ୍ର ବାତ୍ୟାର୍ଥକୁ ଗ୍ରହଣ କରାହୋଇଛି; ତେଣୁ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ । ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ତର୍କ ବଚନରେ ବିଧେୟ ପଦଟି ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ; କାରଣ ଏଠାରେ ‘ଯନ୍ତ୍ରତ୍ଵ’ ଗୁଣଟିର ସମଗ୍ର ଅଂଶ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ’ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି ।

ସର୍ବଶେଷରେ ‘କେତେକ ମଣିଷ ଜ୍ଞାନୀ ନୁହନ୍ତି’ – ଏହି ‘ଓ’ ତର୍କବଚନରେ ‘ମଣିଷ’ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇନାହିଁ, ଯେହେତୁ ‘ଜ୍ଞାନ’ – ଏହି ଗୁଣଟିକୁ ‘ମଣିଷ’ର ବାତ୍ୟାର୍ଥର ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ସଂପର୍କରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାହୋଇଛି । ମାତ୍ର ବିଧେୟ ପଦଟି ବ୍ୟାପ୍ୟ; କାରଣ ‘ଜ୍ଞାନ’– ଏହି ଗୁଣଟିର ସମସ୍ତ ଅଂଶହିଁ ‘କେତେକ ମଣିଷ’ ସମ୍ପର୍କରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାହୋଇଛି ।
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାଭିତ୍ତିରେ ଆମେ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିପାରୁ –

  • ‘ଆ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।
  • ‘ଏ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏବଂ ବିଧେୟ ପଦ ଉଭୟେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ।
  • ‘ଇ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ଏବଂ ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ଯାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।
  • ‘ଓ’ ତର୍କବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ନାହିଁ, ମାତ୍ର ବିଧେୟ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ।

୬। ତର୍କବଚନର ବିରୋଧତା (Opposition of Proposition) ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
‘ପରିମାଣଗତ’ କିମ୍ବା ଉଭୟ ‘ଗୁଣଗତ’ ଏବଂ ‘ପରିମାଣଗତ’ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତା’ ହେଲେ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ‘ପରିମାଣଗତ’ କିମ୍ବା ଉଭୟ ‘ଗୁଣଗତ’ ଏବଂ ‘ପରିମାଣଗତ’ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତା’ ହେଲେ ଉକ୍ତ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ତର୍କବଚନର ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ ।

(୧) ବିପରୀତ ବିରୋଧତା (Contrary opposition),
(୨) ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା (Sub-contrary opposition),
(୩) ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା (Sub-altern opposition)
(୪) ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା (Contradictory opposition) |

(୧) ବିପରୀତ ବିରୋଧତା– ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମାନ ବିଧେୟ ବହନ କରି ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ଥୁବା ଦୁଇଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିପରୀତ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଏହି ବିପରୀତ ବିରୋଧତାର ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ । ଯେପରି –

‘ଆ’ : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
‘ଏ’ : କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହନ୍ତି ।

(୨) ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନର ଯଦି ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମାନ ବିଧେୟ ଥାଏ; କିନ୍ତୁ କେବଳ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଯଦି ସେହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୁଅନ୍ତି ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଉପବିରୋଧୀ ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ । ଯେପରି –

‘ଇ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ଅଟେ ।
‘ଓ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ ।

(୩) ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଯଦି ସମାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ସମାନ ବିଧେୟ ଏବଂ ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଉଭୟ ତର୍କବଚନ ସମାନ ହୋଇ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ, ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା କୁହାଯିବ । ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଓ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ଓ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଓ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ତାହା ହେଉଛି ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତା । ଯେପରି –

ଆ (A) : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
ଇ (I) : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
ଏ (E) : କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।
ଓ (O) : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।

(୪) ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା – ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ଯଦି ସମାନ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଗୁଣ ଓ ପରିମାଣଗତ ଉଭୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ତର୍କ ବଚନ ଦୁଇଟି ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେହି ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଏ । ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଓ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ଓ ‘ଏ’ ତର୍କବଚନ ଏବଂ ତାହାର ଅନୁରୂପ ‘ଇ’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ ତାହା ହେଉଛି ବିରୁଦ୍ଧ ବିରୋଧତାର ସମ୍ବନ୍ଧ । ଯେପରି –

‘ଆ’ : ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
‘ଓ’ : କେତେକ ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହଁନ୍ତି ।
‘ଏ’ : କୌଣସି ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ ।
‘ଇ’ : କେତେକ ଫଳ ମିଠା ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଉଛି ଯେ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ କ’ଣ ବିରୋଧତା କୁହାଯାଇପାରେ ? କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ ବିରୋଧତା ରୂପେ ସ୍ଵୀକାର କରିନାହାନ୍ତି । କାରଣ, ପ୍ରଥମତଃ, ସେମାନଙ୍କ ମତରେ, ଏ ସମସ୍ତ ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ କୌଣସି ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଉଭୟ ତର୍କବଚନହିଁ ଏକା ସହିତ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ତୃତୀୟତଃ, ସାର୍ବିକ ତର୍କବଚନଟିର ସତ୍ୟତା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟଭାବରେ ବିଶେଷ ତର୍କବଚନଟିର ସତ୍ୟତାର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନଙ୍କ ମତବାଦର ସମାଲୋଚନାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଏ ସମସ୍ତ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ବିରୋଧ’ ଶବ୍ଦଟିକୁ ଲୌକିକ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଲୌକିକ ଅର୍ଥ କହେ ଯେ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ଯଦି ଏକା ସମୟରେ ସତ୍ୟ ବା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୋଧ ଥାଇ ନ ପାରେ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଯଦି କୌଣସି ଗୁଣଗତ ପ୍ରଭେଦ ନ ଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବିରୋଧ ଥାଇ ନ ପାରେ ।

କିନ୍ତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ବିରୋଧ’ଶବ୍ଦଟିକୁ ଲୌକିକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ନାହିଁ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ବିରୋଧ’ କହିଲେ ଆମେ ବୁଝୁ ଯେ ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଏକା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ଏକା ବିଧେୟ ଥ‌ିବା ସତ୍ତ୍ବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେକୌଣସି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭେଦ ମଧ୍ୟ ଥାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଗୁଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯଦି ପାରିମାଣଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିକୁ ବିରୋଧୀ ତର୍କବଚନ ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାରେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ଗୁଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପରିମାଣଗତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ‘ବିରୋଧ’ ଶବ୍ଦଟିକୁ ବ୍ୟାପକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି, ସେଇହେତୁ ସମଗୁଣ ପ୍ରତିଯୋଗ ବିରୋଧତାକୁ ଏକପ୍ରକାର ତାର୍କିକ ବିରୋଧତା ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଇଛି ।

୭। ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ସପ୍ତବିଧ ସମ୍ପର୍କ କ’ଣ ? ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଯଦି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପଦ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୁଏ, ତା’ହେଲେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ପାରେ; ଯଥା – ‘ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି’ ଏବଂ ‘ସମସ୍ତ କବି ମଣିଷ ଅଟନ୍ତି’ । ଏହି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ନୁହେଁ, ଯେହେତୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ।

କିନ୍ତୁ ଆମେ ଯଦି କହୁ ଯେ ‘ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି’ ଏବଂ ‘କୌଣସି ଶିଶୁ ସରଳ ନୁହନ୍ତି’, ସେତେବେଳେ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହେବେ ବୋଲି କୁହାଯିବ, ଯେହେତୁ ତର୍କବଚନ ଦୁଇଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟ ପରସ୍ପର ସମାନ । ତର୍କବଚନର ଏହି ସମ୍ପର୍କକୁ ସାତ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା –

(୧) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧ (Independent Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ସମ୍ପର୍କକୁ ସେତେବେଳେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟତା ଏବଂ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତା ଏବଂ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଉପରେ କୌଣସି ପ୍ରଭାବ ପକାଇପାରୁ ନଥୁବ । ଏପରିସ୍ଥଳେ ସେହି ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ପରସ୍ପର ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ନୁହେଁ ବୋଲି କୁହାଯିବ; ଯେପରି –
ରାମ ସାଧୁ ଅଟେ ।
କାଉ କଳା ଅଟେ ।

(୨) ସମମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପର୍କ (Equivalent Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନର ସମ୍ପର୍କକୁ ସମମୂଲ୍ୟ (Equivalent) ସମ୍ପର୍କ କୁହାଯିବ, ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟାସତ୍ୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ସୂଚିତ କରିପାରୁଥ‌ିବ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ସତ୍ୟ ହୁଏ, ତତ୍‌ସମ୍ପର୍କିତ ଅନ୍ୟ ତର୍କବଚନଟି ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବ ଏବଂ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ତା’ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ମଧ୍ଯ ମିଥ୍ୟା ହେବ ।

ଯେପରି, ‘ହନୁମାନ ଲଙ୍କା ଧ୍ବଂସ କରିଥିଲେ ’– ଏହି ତର୍କ-ବଚନର ସମମୂଲ୍ୟ ତର୍କବଚନ ହେଉଛି ‘ଲଙ୍କା ହନୁମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଧ୍ଵଂସ ହୋଇଥିଲା’ ।
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ସମ୍ପର୍କକୁ ‘=’ ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(୩) ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କ (Contrary Relation) :
ସମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମ ବିଧେୟଯୁକ୍ତ ଦୁଇଟି ସାର୍କିକ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି ବୋଲି କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ସତ୍ୟ ହେଲାବେଳେ ଅନ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଉଥବ ଏବଂ ଯଦି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ତା’ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହେବ ବୋଲି କହିହେବ ନାହିଁ । ଉଭୟ ତର୍କବଚନ ବସ୍ତୁଟି ପ୍ରତି ଏକ ସମୟରେ ସତ୍ୟ ହୋଇପାରିବେ ନାହିଁ । ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ ସାଧାରଣତଃ ଆ ଏବଂ ଏ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇପାରେ ।

(୪) ଉପବିରୋଧୀ ବା ଉପବିସମ ସମ୍ପର୍କ (Subcontrary Relation) :
ସମଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ସମବିଧେୟଯୁକ୍ତ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ଯରେ ଉପବିରୋଧୀ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି ବୋଲି ସେତେବେଳେ କୁହାଯିବ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଉଥବ, ମାତ୍ର ତାହାର ବିପରୀତକୁ ନୁହେଁ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଯେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ମିଥ୍ୟା, ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟଟିର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ବିଷୟରେ କୌଣସି କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ଉଭୟଟି ସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ମିଛ ହୋଇ ନପାରନ୍ତି । ଏପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ପର୍କ (Contradictory Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ବିରୁଦ୍ଧ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ବନ୍ଧଯୁକ୍ତ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିକର ସତ୍ୟତା, ଅନ୍ୟଟିର ମିଥ୍ୟାତ୍ମକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରୁଥିବ ଏବଂ ଗୋଟିକର ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ୟତାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ କରୁଥବ । ଏପ୍ରକାର ସଂପର୍କ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କବଚନ’ ଏବଂ ଏ (E) ଏବଂ ଇ (I) ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୬) ଅତିନିଧାନ ସମ୍ପର୍କ (Super-altern Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ପ୍ରଥମଟି ସତ୍ୟ ହେଉଥ‌ିବ; କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଦ୍ବିତୀୟଟିର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ବିଷୟରେ ସଠିକ୍‌ଭାବରେ କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏ ପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଇ (I) ତର୍କ ବଚନ’ ଏବଂ ‘ଏ (E) ଏବଂ ଓ (O) ତର୍କ ବଚନ’ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ଆ (A) ଏବଂ ଏ (E) ଯୋଡ଼ିଟି ‘ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O)’ ଯୋଡ଼ିର ଅତିନିଧାନ (Super alterns) କୁହାଯାଏ ।

(୭) ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କ (Sub-altern Relation) :
ଦୁଇଟି ତର୍କବଚନ ସେତେବେଳେ ଉପନିଧାନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆବଦ୍ଧ ହେବେ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ପ୍ରଥମଟି ମିଥ୍ୟା ହେବ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ବିତୀୟଟି ସତ୍ୟ ହେଉଥ‌ିବ ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମଟିର ସତ୍ୟତା ଓ ମିଥ୍ୟାତ୍ଵ ବିଷୟରେ ସଠିକ୍‌ଭାବରେ କିଛି କୁହାଯାଇ ନପାରେ । ଏପ୍ରକାର ସମ୍ପର୍କ ‘ଇ (I) ଏବଂ ଆ (A)’ ତର୍କବଚନ; ଏବଂ ‘ଓ (O) ଏବଂ ଏ (E)’ ତର୍କବଚନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ‘ଇ (I) ଏବଂ ଓ (O)’ ଯୋଡ଼ିଟିକୁ ‘ଆ (A) ଏବଂ ଏ (E)’ ଯୋଡ଼ିର ଉପନିଧାନ (Sub-alterns) କୁହାଯାଏ ।

୮। ଭାଷାଗତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତର୍କବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ (Transformation of sentences into Proposition) :
Answer:
ସାଧାରଣ ମଣିଷ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଭାଷାର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ତର୍କ କରିବସିଲେ ତହିଁର ବୈଧତା ବା ଯଥାର୍ଥତା ଉପଲବ୍‌ଧ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଭାଷାଗତ ବାକ୍ୟରେ ଉପସ୍ଥାପିତ ତଥ୍ୟକୁ ତର୍କସମ୍ମତଭାବରେ ବୁଝିବାକୁ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟିର ତର୍କରୂପ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ସାଧାରଣ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତର୍କରୂପ ଆଣିବାକୁ ହେଲେ କେତୋଟି ନିୟମ ଅବଧାରଣୀୟ ।

କୌଣସି ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କରୂପ ଦେଲାବେଳେ ସେହି ବାକ୍ୟର କେବଳ ତର୍କରୂପ ଆକାରକୁ ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ ତତ୍‌ସହିତ ଯଥାର୍ଥ ଅର୍ଥବୋଧତାକୁ ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଦତ୍ତ ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ କଲାବେଳେ ପ୍ରଥମତଃ ସଂଯୋଜକ ଓ ତତ୍ ନିହିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ବିଧେୟକୁ ଯଥାରୀତି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

ଏପରି ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ସଂଯୋଜକ ବାକ୍ୟଟିର ବିଧେୟ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏଭଳି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଥମ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେଉଛି ବାକ୍ୟଟିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟରୂପେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟଟିକୁ ବାହାର କରିବା ଏବଂ ବାକ୍ୟଟିର ଅର୍ଥ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ସଂଯୋଜକ ସ୍ଥିରକରି ବିଧେୟ ସହିତ ତର୍କ ବଚନର ରୂପ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିବା ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଯଦି କୁହାଯାଏ ଯେ ‘ସଫଳୀକୃତ ଛାତ୍ରମାନେ ପରିଶ୍ରମୀ’– ଏହି ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ ଆଣିବାବେଳେ ତାହାର ଅର୍ଥ ବୁଝି ପ୍ରଥମେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ, ପରେ ସଂଯୋଜକ ଓ ଶେଷରେ ବିଧେୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲିଖ୍ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉକ୍ତ ବାକ୍ୟର ତର୍କରୂପ ‘ସମସ୍ତ ପରିଶ୍ରମୀ ଛାତ୍ର ସଫଳୀକୃତ ଅଟନ୍ତି’ (ଆ) ହେବ ।

ଏପ୍ରକାର ପରିବର୍ତ୍ତନର ନାମ ହେଉଛି ବାକ୍ୟର ତର୍କବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ । ନିମ୍ନରେ କେତେକ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କବଚନରେ ଉଲ୍ଲିଖତ ନାନାବିଧ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କରାଯାଇଛି ।

(୧) ‘ସମସ୍ତ’, ‘ସବୁ’, ‘ପ୍ରତ୍ୟେକ’, ‘ଏପରି’, ‘କେହି କେହି’ – ଏ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦ ଯଦି ସଦର୍ଥକ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବକ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ମାତ୍ର ଏ ସମସ୍ତ ଶବ୍ଦ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ତା’ହେଲେ ତର୍କବଚନଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ‘ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ’ = ସମସ୍ତ ମଣିଷ ମରଣଶୀଳ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।

  • ସମସ୍ତ ଆମ୍ବ ମିଠା ନୁହେଁ = କେତେକ ଆମ୍ବ ମିଠା ନୁହେଁ (ଓ) ।
  • ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଶୁ ସରଳ = ସମସ୍ତ ଶିଶୁ ସରଳ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।
  • ଯେକୌଣସି ଲୋକ ଭୁଲ୍ କରିପାରେ = ସମସ୍ତ ଲୋକ ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ଭୁଲ କରିପାରନ୍ତି (ଆ) ।

(୨) ‘ନୁହେଁ’, ‘କେହି ନୁହେଁ’, ‘କେହି ନା କେହି’, ‘କଦାପି ନୁହେଁ’, ‘କେଉଁଟି ବି ନୁହେଁ’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ଯଦି କୌଣସି ବାକ୍ୟରେ ଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେହି ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବିକ ନଞର୍ଥକ ତର୍କ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ; ଯଥା –

  • କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ = କୌଣସି ମଣିଷ ଯନ୍ତ୍ର ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
  • କେହି ପାସ୍ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ = କୌଣସି ଛାତ୍ର ପାସ୍ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
  • ମିଥ୍ୟାବାଦୀକୁ କେବେହେଲେ ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ନାହିଁ = କୌଣସି ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
  • ପାପୀମାନେ କଦାପି ସୁଖୀ ନୁହଁ = କୌଣସି ପାପୀ ସୁଖୀ ନୁହେଁ (ଏ) ।

(୩) ‘କିଛି’, ‘କିଛି କିଛି’, ‘କତିପୟ’, ‘କେତେଗୁଡ଼ିଏ’, ‘ଅନେକ’, ‘ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ’, ‘ବହୁ’, ‘ପ୍ରାୟସବୁ’, ‘ଅଧିକାଂଶ’, ‘ଗୋଟିଏ ଛଡ଼ା ସବୁ’ – ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ବା ଆଂଶିକ ତର୍କବଚନ ହେବ, ମାତ୍ର ଯଦି ବାକ୍ୟଟିରେ ଚିହ୍ନ ଥାଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

  • କିଛି ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ = କେତେକ ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
  • କତିପୟ ମଣିଷ ସତକଥା କହନ୍ତି = କେତେକ ମଣିଷ ସତ୍ୟବାଦୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
  • ଅନେକ ଛାତ୍ର ପାସ୍ କରିନାହାନ୍ତି = କେତେକ ଛାତ୍ର ପାସ୍ କରିନାହାନ୍ତି (ଓ) ।
  • ପ୍ରାୟ ସବୁ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ସୁଖୀ = କେତେକ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
  • ଅଧିକାଂଶ ଛାତ୍ର ପାଠ ପଢ଼ନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ଛାତ୍ର ପାଠ ପଢ଼ନ୍ତି ନାହିଁ (ଓ) ।

(୪) ‘ସାଧାରଣତଃ’, ‘ସମୟ ସମୟରେ’, ‘କେତେବେଳେ କେତେବେଳେ’, ‘ପ୍ରାୟତଃ’, ‘ସଚରାଚର’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟର ବିଶେଷଣଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ହେବ । ବାକ୍ୟଟିରେ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ନ ଥାଏ ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ ଏବଂ ଯଦି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ଥାଏ ତା’ହେଲେ ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

  • ଶିକ୍ଷିତ ଛାତ୍ରମାନେ ସାଧାରଣତଃ ଭଦ୍ର = କେତେକ ଶିକ୍ଷିତ ଛାତ୍ର ଭଦ୍ର ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
  • ମୁନିମାନଙ୍କର ସମୟ ସମୟରେ ମତିଭ୍ରମ ଘଟେ = କେତେକ ମୁନି ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ମତିଭ୍ରମ ହୁଏ (ଇ) ।
  • ବିଳାସୀ ଛାତ୍ରମାନେ ପ୍ରାୟତଃ ସିନେମା ଦେଖନ୍ତି = କେତେକ ବିଳାସୀ ଛାତ୍ର ହେଉଛନ୍ତି ଏପରି ଛାତ୍ର ଯେଉଁମାନେ ସିନେମା ଦେଖନ୍ତି (ଇ) ।
  • ପରିଶ୍ରମୀ ଲୋକମାନେ ସଚରାଚର କଷ୍ଟ ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ପରିଶ୍ରମୀ ଲୋକ ଏପରି ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ କଷ୍ଟ ପାଆନ୍ତି (ଓ) ।

(୫) ‘କଦାଚିତ୍’, ‘କଦାପି’, ‘କିଛି ନା କିଛି’, ‘କ୍ବଚିତ୍’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦ ଯଦି କୌଣସି ବାକ୍ୟରେ ଥାଏ ଏବଂ ସେହି ବାକ୍ୟରେ ଯଦି କୌଣସି ନଞର୍ଥକ ଚିହ୍ନ ନଥାଏ ତା’ହେଲେ ସେହି ବାକ୍ୟଟି ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ତର୍କବଚନକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ ।

  • କଦାଚିତ୍ ଧାର୍ମିକ ଲୋକମାନେ ଖରାପ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି = କେତେକ ଧାର୍ମିକ ଲୋକ ଏପରି ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ଖରାପ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି (ଓ) ।
  • ଚୋରମାନେ କଦାପି ସତ୍ୟ କହନ୍ତି = କେତେକ ଚୋର ଏପରି ବ୍ୟକ୍ତି ନୁହନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ସତ କହନ୍ତି (ଓ) ।
  • ସାଧୁ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ କ୍ଵଚିତ୍‌ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ = କେତେକ ସାଧୁବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।

(୬) ‘ମାତ୍ର’, ‘ଏକମାତ୍ର’, ‘କେବଳମାତ୍ର’ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟକୁ ଅବଚ୍ଛେଦକ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ବଚନ ‘ଆ’, ‘ଏ’, କିମ୍ବା ‘(ଇ)’ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଅନ୍ତି; ଯଥା –

  • ଏକମାତ୍ର ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତିହିଁ ସୁଖୀ = ସମସ୍ତ ସୁଖୀ ବ୍ୟକ୍ତି ଧାର୍ମିକ ଅଟନ୍ତି (ଆ) ।
  • କୌଣସି ଅ-ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
  • କେତେକ ଧାର୍ମିକ ବ୍ୟକ୍ତି ସୁଖୀ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।

CHSE Odisha Class 11 Logic Unit 2 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

(୭) ‘ବ୍ୟତୀତ’, ‘ଛଡ଼ା’ ପ୍ରଭୃତି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଜ୍ଞାପକ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାରଦ୍ୱାରା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବାତ୍ୟାର୍ଥର କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଅଂଶକୁ ବାଦେଇ ବାକି ଅଂଶ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଧେୟ ଯଦି କିଛି ସ୍ବୀକାର ବା ଅସ୍ବୀକାର କରେ ତେବେ ସେହି ବଚନକୁ ବ୍ୟତିକ୍ରମମୂଳକ ବଚନ କୁହାଯାଏ । ବାଦ୍ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଅଂଶଟି ଯଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ ତା’ହେଲେ ବଚନ ବା ବାକ୍ୟଟି ସାର୍ବିକ ତର୍କ ବଚନକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବ । ମାତ୍ର ଯଦି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ ନଥାଏ, ତେବେ ବାକ୍ୟଟି ବା ବଚନଟି ବିଶେଷ ତର୍କବଚନ ହେବ; ଯଥା –

  • ପାରଦ ଛଡ଼ା ସବୁ ଧାତୁହିଁ କଠିନ = ପାରଦ ଛଡ଼ା ସମସ୍ତ ଧାତୁ କଠିନ ଅଟେ (ଆ) ।
  • ଗୋଟିଏ ଧାତୁ ଛଡ଼ା ସବୁ ଧାତୁହିଁ କଠିନ = କେତେକ ଧାତୁ କଠିନ ଅଟେ (ଇ) ।

(୮) ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ବଚନ (Indesignate statement) :
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ବା ବଚନରେ ପରିମାଣ ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇ ନ ଥାଏ ତାହାକୁ ଅନୁକ୍ତ ପରିମାଣ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ କୁହାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର ବାକ୍ୟକୁ ତର୍କସମ୍ମତ ବଚନରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିବା ସମୟରେ ଉକ୍ତ ବଚନର ଅର୍ଥକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖ୍ ପରିମାଣ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବାକୁ ହେବ; ଯଥା –

  • ମଣିଷ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର ନୁହେଁ = କୌଣସି ମଣିଷ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର ନୁହନ୍ତି (ଏ) ।
  • ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ = କେତେକ ମଣିଷ ଶିକ୍ଷିତ ଅଟନ୍ତି (ଇ) ।
  • ରୋଗଗୁଡ଼ିକ ଭୟଙ୍କର ନୁହନ୍ତି = କେତେକ ରୋଗ ଭୟଙ୍କର ନୁହନ୍ତି (ଓ) ।

(୯) ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ବା ବଚନରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପଦଟି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇ ନଥାଏ ତାହାକୁ ଅବ୍ୟକ୍ତିକ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ କହନ୍ତି । ଏପ୍ରକାର ବଚନକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ ଆକାରରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିବା ସମୟରେ ଅର୍ଥ ଅନୁଯାୟୀ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା –

  • ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟାହ୍ନ = ସମୟଟି ହେଉଛି ମଧ୍ୟାହ୍ନ (ଆ) ।
  • ବର୍ତ୍ତମାନ ଥଣ୍ଡା ନୁହେଁ = ପାଗଟି ଥଣ୍ଡା ନୁହେଁ (ଏ) ।

(୧୦) ପ୍ରଶ୍ନବୋଧକ ବାକ୍ୟ ବା ବଚନ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ ବଚନରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବା ସମୟରେ ବଚନଟିର ଯଥାର୍ଥ ଅର୍ଥ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁବାକୁ ପଡ଼ିବ ଏବଂ ଯେଉଁସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଶ୍ନରୁ ଉତ୍ତର ଖୋଜି ପାଉ, ସେ ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ତରଟି

  • କିଏ ନିଜର ମାତୃଭୂମିକୁ ଭଲ ନ ପାଏ = ସମସ୍ତ ମଣିଷ ହେଉଛନ୍ତି ମଣିଷ ଯେଉଁମାନେ ନିଜର ମାତୃଭୂମିକୁ ଭଲପାଆନ୍ତି (ଆ) ।
  • କିଏ ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ = କୌଣସି ମଣିଷ ମଣିଷ ନୁହେଁ ଯିଏ ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି (ଏ) ।

(୧୧) ଆଦେଶଜ୍ଞାପକ (Imperative), ଇଚ୍ଛାସୂଚକ (Optative) ଓ ବିସ୍ମୟସୂଚକ (Exclamatory) ବାକ୍ୟକୁ ବା ବଚନକୁ ନିମ୍ନଲିଖଭାବରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହେବ ।

  • ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କର = ତୁମେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟି କର, ଏହା ହେଉଛି ମୋର ଆଦେଶ (ଆ) ।
  • ଭଗବାନ୍ ତୁମକୁ ରକ୍ଷା କରନ୍ତୁ = ଭଗବାନ୍ ତୁମକୁ ରକ୍ଷା କି ସୁନ୍ଦର ଦୃଶ୍ୟ। = ଦୃଶ୍ୟଟି ସୁନ୍ଦର ଅଟେ (ଆ) ।
  • କରନ୍ତୁ, ଏହା ହେଉଛି ମୋର ଇଚ୍ଛା (ଆ) ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ଯେଉଁ ସ୍ତମ୍ଭ ଚିତ୍ରରେ ସ୍ତମ୍ଭମାନଙ୍କର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା ସହ ସମାନୁପାତୀ ତାହା
(i) ଲେଖଚିତ୍ର
(ii) ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ
(iii) ବାରମ୍ବାରତା
(iv) ଓଜିଭ୍
Answer:
(ii) ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍

୨। କ୍ଷୁଦ୍ରତର (less than) ଓଜାଇଭ୍
(i) ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(iii) ସମାନ୍ତରାଳ ହୋଇଥାଏ
(iv) ଉଲ୍‌ମ୍ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଥାଏ।

୩ । ସଞ୍ଚୟୀ ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନର ରେଖାଚିତ୍ରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ର
(ii) ଓଜାଇଭ୍
(iii) ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଓଜାଇଭ୍

୪। ଆୟତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ ସମୟରେ
(i) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଭାଗର ବିସ୍ତାରକୁ ଆୟତ ଚିତ୍ରର ଆଧାର ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ
(ii) ଆୟତଚିତ୍ରର ଉଚ୍ଚତା ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ସହ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥାଏ
(iii) ସଂଭାଗ Y ଅକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ।
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ

୫। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନର ରେଖାଚିତ୍ର ଅଟେ ।
(i) ପାଇ ଚିତ୍ର
(ii) ଆୟତ ଚିତ୍ର
(iii) ଚିତ୍ରଲେଖ
(iv) ସ୍ତମ୍ଭ ଚିତ୍ର
Answer:
(ii) ଆୟତ ଚିତ୍ର

୬। କେଉଁଟି ଏକ ମସୃଣ ରେଖା ଅଟେ ?
(i) ହିଷ୍ମେ।ଗ୍ରମ୍
(ii) ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ
(iii) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୭। କେଉଁ ରେଖା ଇଂରାଜୀ ଅକ୍ଷର ‘S’ ଆକୃତି ବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ ?
(i) ବାରମ୍ବାରତା ନିଦ୍ଦେଶକ ରେଖା
(ii) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା
(iii) ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ଓଜିଭ୍
(iv) ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ଓଜିଭ୍
Answer:
(iii) ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ଓଜିଭ୍

୮। କେଉଁଟି ଏକ ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଟେ ?
(i) ସରଳ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
(ii) ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍
(iii) ଓଜିଭ୍
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(ii) ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍

୯। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଯୋଗଫଳକୁ 2ରେ ବିଭକ୍ତ କଲେ କ’ଣ ମିଳିଥାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ
(iv) ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(iii) ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ

୧୦। ବୃତ୍ତ ଲେଖରେ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ କେତେ ଡିଗ୍ରୀକୁ ଭାଗକରି ସମାନୁପାତି ହୋଇଥାଏ ?
(i) 90°
(ii) 180°
(iii) 220°
(iv) 360°
Answer:
(iv) 360°

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ଅଶୋଧୂତ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର __________________ ଧର୍ମ ଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ପ୍ରକାଶ ଲାଭ କରନ୍ତି ନାହିଁ।
Answer:
ମୌଳିକ

୨। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ, ତାହାର __________________ ରୈଶୈଷ୍ମ୍ୟ ମାନଙ୍କର ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥାଏ।
Answer:
ଅନ୍ତର୍ନିହିତ

୩। ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖୁ ଯେଉଁ ସାରଣୀ ___________________ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୪। ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ତାଲିକାରେ ସଂପୃକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଡାହାଣରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗାର (/) ସାମାନ୍ୟ ତିର୍ଯ୍ୟକ୍ ଭାବେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ଏହି ଗାରକୁ ____________________ ରେଖା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମେଳକ

୫। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଅଳ୍ପ ସ୍ଥାନରେ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ଦର୍ଶାଇବା ନିମିତ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ କେତେକ ସଂଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ _______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଂଭାଗୀକରଣ

୬। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର __________________ ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।
Answer:
ଚିତ୍ରଲେଖ

୭। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ର ଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ __________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍

୮। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରର ସେଟ୍, ଯାହାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ।
Answer:
ସମାନୁପାତୀ

୯। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରିବାବେଳେ ଲବ୍ଧଙ୍କକୁ ସର୍ବଦା ______________________ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ।
Answer:
ଆନୁଭୂମିକ,

୧୦। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରିବାବେଳେ ବାରମ୍ବାରତା __________________ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ।
Answer:
ଉଲ୍ଲମ୍ବ

୧୧। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ସମସ୍ତ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକରେ ଆବଣ୍ଟନ ହୋଇଥିବା ସମୁଦାୟ __________________ କୁ ପ୍ରତିନିଧୂତ୍ବ କରିଥାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା

୧୨। ଯଦିଓ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନା ପାଇଁ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତଥାପି ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର _______________ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ।
Answer:
ପ୍ରକାଶ୍ୟଅନ୍ତ

୧୩। ଗୋଟିଏ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଲେଖଚିତ୍ରରେ _____________________ ଉପାଦାନ y- ଅକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଯାଏ ।
Answer:
ନିର୍ଭରଶୀଳ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୧୪। ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ____________________ ହୋଇଥାଏ, ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ପ୍ରସନ୍ଦନୀୟ।
Answer:
ଅନେକ

୧୫। ବାରମ୍ବାରତା ରେଖାଚିତ୍ର _____________________ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ।
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍

୧୬। ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ ନ କରି ଯଦି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ସଂଯୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା

୧୭। ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ପରିମାଣ ___________________ ହୋଇଥାଏ, ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁରୁ ମସୃଣ କରି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ।
Answer:
ବୃହତ

୧୮। ବକ୍ରରେଖାର ମସୃଶୀକରଣ _____________________ ଓ __________________ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
Answer:
ପ୍ରକୃତି ଓ ଲକ୍ଷଣ

୧୯। ଗୋଟିଏ ______________________ ହେଉଛି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟ ଧାଡ଼ି ଏବଂ ସ୍ତମ୍ଭର ପଦ୍ଧତିଗତ ସଜ୍ଜୀକରଣ ।
Answer:
ସାରଣୀ

୨୦। ମୁଖ୍ୟଶ _____________________ ଆକାରରେ ସାରଣୀ ତଳେ ଲେଖା ଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଶୀର୍ଷକ

୨୧। ପଦଟୀକାଟି ସାରଣୀର ______________________ ରଖାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ଷ୍ଟବ/ମୁଖ୍ୟଅଂଶର ତଳେ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୨୨। ପାଇ ରେଖାଚିତ୍ରକୁ _______________ ରେଖାଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କୌଣିକ

୨୩।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 1
Answer:
ବର୍ଗର କୋଣ

୨୪। ଗୋଟିଏ _________________________ ଲେଖଚିତ୍ର ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଦର୍ଶାଇପାରେ ।
Answer:
ରେଖା

୨୫। ଲେଖଚିତ୍ରର ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ଯଦି ______________________ ହୁଏ, ଏହାକୁ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଲେଖଚିତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମୟ

୨୬। ଗୋଟିଏ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଲେଖଚିତ୍ରରେ _____________________ ହେଉଛି ସ୍ବାଧୀନ ଉପାଦାନ ।
Answer:
ସମୟ

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଓଜିଭ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଓ ତା’ର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ିକୁ ନେଇ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ରେଖାଦ୍ଵାରା ଯୋଗ କଲେ ଯେଉଁ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଓଜିଭ କୁହାଯାଏ।

୨। କେଉଁ ହାରାହାରି ଓଜିଭ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଯାଇ ପାରିବ ।
Answer:
ମଧ୍ଯମା

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୩। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖ କ’ଣ ?
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖ ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।

୪। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ।

୫। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଯୋଗଫଳକୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ଇତ୍ୟାଦି, ଏହି ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ।

୬। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କ’ଣ ?
Answer:
ଲଜ୍ଜାଙ୍କକୁ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ଓ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଅନୁଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ନେଇ ଯେଉଁ ବକ୍ରରେଖା ପାଇଥାଉ, ତାହାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।

୭। ଓଜିଭର ମୂଳ ଆଭିମୁଖ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଦତ୍ତ ମୂଲ୍ୟର ତଳ ପାର୍ଶ୍ଵ ବା ଉପର ପାର୍ଶ୍ଵରେ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟାକୁ ସ୍ଥିର କରିବା ଓ ଦର୍ଶାଇବା, ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଗୁଡ଼ିକୁ ତୁଳନା କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ଓଜିଭର ମୂଳ ଆଭିମୁଖ୍ୟ।

୮। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ ନ କରି ଯଦି ହସ୍ତରେ ସଂଯୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ।

୯। କେଉଁ ସଂଭାଗ ଥ‌ିବା ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନର ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନ ଥାଏ ?
Answer:
ଅବାଧ ସଂଭାଗ

୧୦। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ପରିବଣ୍ଟନର ଜ୍ୟାମିତିକ ଚିତ୍ରକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଓଜିଭ୍

୧୧। ଆୟତ କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଦର୍ଶିତ ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୧୨। ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ସେହି ସଂଭାଗର ବିସ୍ତାରରେ ଭାଗ କଲେ କ’ଣ ମିଳିଥାଏ ?
Answer:
ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ଓଜିଭ୍ ଏକ ନିମ୍ନଗାମୀ ବକ୍ର ଅଟେ ।
Answer:
ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ଓଜିଭ୍ ଏକ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ବକ୍ର ଅଟେ ।

୨। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରି ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରି ବା ନ କରି ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।

୩। ଅସମାନ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳ ଥିବା ବିତରଣର ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅସମାନ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳ ଥିବା ବିତରଣର ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ ।

୪। ଓଜିଭ ସାହାଯ୍ୟରେ ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ଓଭିଜ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।

୫। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି ଏକ-ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ।
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି ଦୁଇ -ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ।

୬। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଏକ ମସୃଣ ରେଖା।
Answer:
ଠିକ୍

୭। ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଓଜିଭ ‘S’ ଆକୃତିର।
Answer:
ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଓଜିଭ୍ ଓଲଟା ‘s’ ଆକୃତିର।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୮। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି ପରସ୍ପର ସଂଯୁକ୍ତ କେତୋଟି ଉଲ୍ଲମ୍ବ ରେଖାର ସମାହାର।
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି ପରସ୍ପର ସଂଯୁକ୍ତ କେତୋଟି ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ବଚିତ୍ରର ସମାହାର ।

୯। ମେଳକ ରେଖା ସାହାଯ୍ୟରେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ ହୁଏ।
Answer:
ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ ହୁଏ ।

୧୦। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅନୁପଯୁକ୍ତ।
Answer:
ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ।

E. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା କହିଲେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧଅଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ସୁବ୍ୟସ୍ଥିତ ପଦ୍ଧତିରେ ସାରଣୀ ବା ତାଲିକା ମଧ୍ୟରେ ପଙକ୍ତି ଓ ସ୍ତମ୍ଭ ଆକାରରେ ସଜାଇ ଲେଖୁବାକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଲେ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବା ପାଠକମାନଙ୍କୁ କୌଣସି ଏକ ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଖୋଜି ବାହାର କରିବା ବା ଦୁଇଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା କରିବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।

୨। ସାରଣୀର ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ?
Answer:
ସାରଣୀର, ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ତଳେ ଦିଆଗଲା। (କ) ସାରଣୀ ସଂଖ୍ୟା, (ଖ) ଶୀର୍ଷକ, (ଗ) ଶୀର୍ଷଟୀକା, (ଘ) ପଙକ୍ତିନାମା (ଙ) ଶିରୋନାମା (ଚ) କ୍ଷେତ୍ର (ଛ) ପାଦଟୀକା (ଜ) ଉତ୍ସଟୀକା ଇତ୍ୟାଦି

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୩। ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା ଲକ୍ଷ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନାର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

  • ସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ତାହା ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ତୁଳନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
  • ତଥ୍ୟାଳୀକୁ ସରଳୀକରଣ କରି ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ ଯାହାଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତେ ସହଜରେ ବୁଝିପାରନ୍ତି ।
  • ପ୍ରତ୍ୟେକ ସାରଣୀର ପରିଚୟ ତାହାର ଶୀଷକରୁ ଜଣାପଡ଼ିଥାଏ ।
  • ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ନିର୍ଭୁଲ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।
  • ଏହା ଆକର୍ଷଣୀୟ ଦେଖାଯାଏ ।
  • ଏହାଦ୍ଵାରା କଥ୍ୟାବଳୀରେ ଭୁଲ ବାଛିବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।
  • ତଥ୍ୟାମଳୀକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ଏହା ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
  • ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା କରିବାରେ ସାରଣୀ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

୪। ସାରଣୀର ଶିରୋନାମା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଶିରୋନାମା ସାରଣୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ । ମୁଖ୍ୟ ଶିରୋନାମାକୁ କେତେକ ଉପଶିରୋନାମା ବା ସ୍ତମ୍ଭ ଶୀର୍ଷକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଭିନ୍ନ ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ଆଖ୍ ଆଗରେ ରଖ୍ ଏହା କରାଯାଇଥାଏ । ଫଳରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଶ୍ଳେଷଣ ସହଜ ଓ ଉପାଦେୟ ହୋଇଥାଏ ।

୫। ସ୍ତମ୍ଭ ଚିତ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏହି ଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଆନୁଭୂମିକ ବା ଉଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭ ଆକାରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରସ୍ଥ ସମାନ ରହି ସେମାନଙ୍କର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସହ ସମାନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକୁ ସହଜରେ ଚିହ୍ନଟ କରିବା ପାଇଁ ଦୁଇଟି ସହ୍ନିହିତ ସ୍ତମ୍ଭ ମଧ୍ଯରେ ବ୍ୟବଧାନ ରଖାଯାଇଥାଏ ।

୬। ଅଂଶକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନେକ ସମୟରେ ଆମେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସହ ସେମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇଥାଉ । ଏ ସ୍ଥଳରେ ଅଂଶକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇଥାଉ । ଏ ସ୍ଥଳରେ ଅଂଶକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ବେଶ୍ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରରସ୍ୱରୂପ ଏକ ବର୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା 150 ଅଟନ୍ତି ।

ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି 55 ଜଣ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ତଥ୍ୟରେ ଆମେ ମୋଟ୍ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଏକସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରକାଶ କର ସ୍ତମ୍ଭକୁ ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ଯଥା ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି, ଉପଜାତି, ସାଧାରଣ ବର୍ଗରେ ପ୍ରକାଶ କରିପାରିବ । ଏହାକୁ ଅଂଶକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର କୁହାଯିବ ।

୭। ବୃତ୍ତ ଲେଖ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ?
Answer:
ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ଅନେକ ସମୟରେ ଏକ ବୃତ୍ତାକାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁପାତିକ ଅଂଶ ରୂପେ ପ୍ରକା କରାଯାଇ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ବୃତ୍ତଲେଖ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ତଥ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ବୃତ୍ତର ମଧ୍ୟାହ୍ନ ସମୟ ଚିହ୍ନଠାରୁ ଘଣ୍ଟା କଣ୍ଟା ଘୂରୁଥ‌ିବା ଦିଗରେ ବଡ଼ରୁ ସାନ କ୍ରମରେ ଏପରି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଏ । ଯେପରିକି ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଂଶ ବୃତ୍ତକଳାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କୋଣମାନଙ୍କ ସହ ସମାନୁପାତିକ ହେବ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୮। ଛବି ଚିତ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଛବି ବା ଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ଛବି ଲେଖ କୁହାଯାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିସ୍ତାର ଛବିର ଅକୃତି ସହ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହୋଇଥାଏ । ବରଂ ଛବିଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟାରୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଆକାର ବିଷୟରେ ଧାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ଅନେକ ସମୟରେ ଛବିକୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ବା ରେଖାଦ୍ୱାରା ସୂଚିତ କରାଯାଇ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଭିନ୍ନ ଭାଗର ପରିମାଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥାଏ ।

୯। ପାଦଟୀକା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାରଣୀର କୌଣସି ନିଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଉଲ୍ଲେଖ ବା ଅଂଶ ବିଷୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଦେବାକୁ ଥିଲେ ପାଦଟୀକାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା ଏକ ଖଣ୍ଡବାକ୍ୟ ହିସାବରେ ସାରଣୀର ନିମ୍ନରେ ବାମପାଖକୁ ଲେଖାଯାଇଥାଏ । ଏହା ପାଠକମାନଙ୍କ ମନରୁ ସଂଶୟ ଦୂର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।

୧୦। ଉତ୍ସଟୀକା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀ କେଉଁ ଉତ୍ସ ବା ସୁତ୍ରରୁ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଛି ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସର୍ବଶେଷ ତଥ୍ୟ ସାରଣୀ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଏ । ତଥ୍ୟ କେବେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ବା କେଉଁଠାରୁ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଛି ଜାଣିବା ଦ୍ଵରା ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ବା ପାଠକମାନେ ପରବର୍ତୀ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସମୟରେ ମୂଳ ଉତ୍ସରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।

୧୧। ସମୟାନୁକ୍ରମୀ ଶ୍ରେଣୀଲେଖ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମୟ ବା କାଳକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ବା ଅନ୍ୟପକ୍ଷେ ଚଳ ଓ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଗୁଡ଼ିକୁ ସାପେକ୍ଷଚଳ ହିସାବରେ ଗ୍ରହର କରାଯାଇ ଯେଉଁ ରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସମୟନୁକ୍ରମୀ ଶ୍ରେଣୀ ଲେଖ କୁହାଯାଏ ।

୧୨। ଓଜିଭ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କଲେ ତାହାକୁ ଓଜିଭ୍ କୁହାଯାଏ ।

୧୩। ରେଖା ଲେଖଚିତ୍ର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
ସମୟ ଅନୁସାରେ ପରିବର୍ଭନ ହୋଇଥିବା ତଥ୍ୟ ଓ ସୂଚନାକୁ ଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କଲେ ତାହାକୁ ରେଖା ଲେଖଚିତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

F. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦିଅ ।

୧। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଣାଳୀ ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଚଳିତ ଚିତ୍ରଲେଖା । ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକୁ ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷ (ox-oxen)ରେ ଓ ସେହି ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତାଗୁଡ଼ିକୁ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷ (Y – oxen)ରେ ନେଇ ପାଖକୁ ପାଖ ଲାଗି ଯେଉଁ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ର ଗୁଡ଼ିକ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କହନ୍ତି। ଏହି ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ଗୁଡ଼ିକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ସହ ସମାନୁପାତୀ ଅଟନ୍ତି ।

ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକ ସମାନ ହୋଇଥିଲେ, ସମସ୍ତ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଆଧାର (base) ସମାନ ହୋଇଥାଏ ଓ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଉଚ୍ଚତା ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ବାରମ୍ବାରତା ସହ ମଧ୍ଯ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଅସମାନ ହୁଏ, ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ଓ ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଉଚ୍ଚତା ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୨। ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମିଂରେ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କର ଶୀର୍ଷ ଆନୁଭୂମିକ ରେଖାମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳ ରେଖାଖଣ୍ଡମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ କଲେ ଯେଉଁ ରେଖା ଅଙ୍କିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର କୁହାଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍‌ର ସାହାଯ୍ୟ ନ ନେଇ ମଧ୍ୟ ଏହା ସ୍ଵାଧୀନ ଭାବରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ ।

ଯଦି ଲଜ୍ଜାଙ୍କ ଓ ତାହାର ବାରମ୍ବାରତାର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ିମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ବିନ୍ଦୁମାନ ସ୍ଥାପନ କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ରେଖାଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାହେଲେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ। ଭାଗବିଭକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲବ୍ଧଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ମାନଙ୍କୁ ନିଆଯାଇଥାଏ ।

୩। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର ଏକ ସଦୃଶ ବକ୍ର (smooth caive) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର ଓ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ଅଙ୍କନ ପ୍ରଣାଳୀ ଏକ ପ୍ରକାର । ଲବ୍ଧଙ୍କ (ବା ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ) ଓ ତା’ର ବାରମ୍ବାରତାର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ି ଗୁଡ଼ିକ ନେଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ବିନ୍ଦୁମାନ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ। କିନ୍ତୁ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵଚ୍ଛନ୍ଦରେ ହସ୍ତୀଙ୍କିତ ରେଖାଦ୍ଵାରା ଯୋଗ କରାଯାଇ ଏକ ସଦୃଶ ବକ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ।

୪। ଓଜିଭ୍ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଓଜିଭ୍ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଚିତ୍ରଲେଖର ଏକ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ପ୍ରଣାଳୀ ଅଯେ । ଏଥିରେ ଲଜ୍ଜାଙ୍କମାନଙ୍କ ଓ ସେମାନଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ିଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାପିତ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ରେଖାଦ୍ଵାରା ଯୋଗକଲେ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ରେଖାଚିତ୍ର ବା ଓଜିଭ୍ ଗଠନ ହୁଏ।

ଏହା ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ଗଠନ କରାଯାଏ, ଯଥା – (i) ଲଜ୍ଜାଙ୍କଠାରୁ ସାନ ପଦ୍ଧତି (less than method), (ii) ଲଜ୍ଜାଙ୍କଠାରୁ ବଡ଼ ପଦ୍ଧତି (more than method). ଲଜ୍ଜାଙ୍କଠାରୁ ସାନ ପଦ୍ଧତିରେ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାକୁ ଆଧାର କରାଗଲାବେଳେ, ବଡ଼ ପଦ୍ଧତିରେ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାକୁ ଆଧାର ଆକାରରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ। ଓଜିଭରୁ ମଧ୍ୟମା ଓ ଚତୁର୍ଥାଂଶକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରିବ ।

G. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ସାନ ଓ ପୂର୍ବପେକ୍ଷା ବଡ଼ ଓଜିଭ୍
Answer:
ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ସାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରୁ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ ଓ ବାରମ୍ବାରତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କରାଯାଏ। ଏହି କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ତତ୍ ସଂଲଗ୍ନ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଚିତ୍ରଲେଖରେ ଚିହ୍ନିତ କଲେ ଆମେ ଗୋଟିଏ ବକ୍ରରେଖା ପାଇବା ଯାହାକୁ ଓଜିଭ୍ କିମ୍ବା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ। ଏହି ବକ୍ରରେଖା ବାମ ପାର୍ଶ୍ଵରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଆଡ଼କୁ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ଓ S ଆକୃତିର ହୋଇଥାଏ।

ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଆମେ ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକର ନିମ୍ନସୀମାରୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥାଉ ଓ ସମୁଦାୟ ବା ମୋଟ ବାରମ୍ବାରତାରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଅନ୍ତର କରିଥାଉ । ଯେତେବେଳେ ଏହି ବାରମ୍ବାରତାଗୁଡ଼ିକୁ ରେଖା ଚିତ୍ରରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ, ଆମେ ଏକ ବକ୍ରରେଖା ପାଇଥାଉ ଯାହା ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ରେଖାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କିମ୍ବା ଓଜିଭ୍ କୁହାଯାଏ। ଏହା ଓଲଟା ‘s’ ଆକୃତିର।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୨। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଓ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ହିଷ୍ଟାଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରର ସେଟ୍, ଯାହାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରିବାବେଳେ ଲଜ୍ଜାଙ୍କକୁ ସର୍ବଦା ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷରେ ଓ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଏକ ଦୁଇ ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଯାହାର ଲମ୍ବ ଓ ପ୍ରସ୍ଥ ଦ୍ଵୟର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଏ। ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନତ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ।

ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ ନ କରି ଯଦି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ସଂଯୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରକୁ ମସୃଣ କରି ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥାଏ। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଏଭଳି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ ଯେ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେକାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ସହିତ ପ୍ରାୟ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

୩। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଓ ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରର ସେଟ୍, ଯାହାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ। ହିଷ୍ଟାଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରିବାବେଳେ ଲବ୍ଧଙ୍କକୁ ସର୍ବଦା ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷରେ ଓ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ । ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଏକ ଦୁଇ-ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଯାହାର ଲମ୍ବ ଓ ପ୍ରସ୍ଥ ଦ୍ଵୟର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଏ। ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ।

ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ ହେଉଛି, ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ ଯହିଁରେ ଚିତ୍ରଲେଖ ମାଧ୍ଯମରେ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଉପସ୍ଥାପ କରାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ ଗୋଟିଏ ଅକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଯାଇପାରିବ । ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ଅନେକ ହୋଇଥାଏ, ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ ପସନ୍ଦନୀୟ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୂଜ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ ଥବା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ନଥାଏ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ କ’ଣ ? ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସର ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ପକ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ଯଥାଯଥ ବିନ୍ୟାସ କରିବାକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ। ତେଣୁ ପରସ୍କର ସମ୍ପର୍କିତ ସାଂଖ୍ୟକ ଘଟଣାର ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅନୁଲ୍ଲମ୍ବ ପକ୍ତିରେ ବିଭାଗିକରଣୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ । ଏଥୁରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସାରଣୀର ଉଲ୍ଲମ୍ବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦକୁ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅନୁଲମ୍ବ ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦକୁ ପକ୍ତି କୁହାଯାଏ। ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସ କୁହାଯାଏ।

ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସର ଗୁରୁତ୍ଵ :

  • ଅନୁସନ୍ଧାନର ଅଭିପ୍ରାୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ, ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନା ଅନୁସନ୍ଧାନରତ ସମସ୍ୟାକୁ ସରଳ ଓ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ। ସାରଣୀରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଅନେକ ସମସ୍ୟାର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ।
  • ତଥ୍ୟର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ – ଅନୁସନ୍ଧାନରତ ଘଟଣାବଳୀକୁ ସାରଣୀ ସରଳ, ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ଯଥାଯଥ ଭାବେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ। ଏହା ତଥ୍ୟର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ।
  • ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଘଟଣାବଳୀକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ – ସାରଣୀ ଘଟଣାବଳୀକୁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବା ସହ ବୃତ୍ତାନ୍ତକୁ ମୂଳ ପାଠାନ୍ତର୍ଗତ ଉପକରଣ ଠାରୁ ଅଧିକ ଉନ୍ନତ ଢାଞ୍ଚାରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ।
  • ଏହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସୁଗମ କରେ – ଏହା ତଥ୍ୟକୁ ସରଳ କରେ, ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଶ୍ଳେଷଣକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରେ ଓ ଘଟଣାବଳୀକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ।
  • ଏହା ତୁଳନାକୁ ସୁଗମ କରେ – ତଥ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗିକରଣ କରି ଏହା ତାର ତୁଳନା କରିବା ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶର ସଂପର୍କକୁ ଏହାଦ୍ବାରା ସହଜରେ ଜାଣି ହୁଏ।
  • ଅଶୁଦ୍ଧି ବାହାର କରେ – ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଶୁଦ୍ଧି ଓ ଅବହେଳାକୁ ସହଜରେ ବାହାର କରାଯାଇପାରେ।
  • ଏହା ଉତ୍ତମ ପ୍ରବଣତା ପ୍ରଦାନ କରେ – ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସ ଅଧ୍ୟୟନରତ ସମସ୍ୟାର ଉତ୍ତମ ପ୍ରବଣତା ଓ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
  • ଏହା ବ୍ୟୟ ସଂକୋଚ ଘଟାଇଥାଏ – ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସ ତଥ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନା ନିମିତ୍ତ ଏକ ସମୟ ଓ ସ୍ଥାନ ସଞ୍ଚୟ କରିଥାଏ। ସାରଣୀ ମଧ୍ଯରୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକୁ ସହଜରେ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇପାରେ ।
  • ଏହା ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ – ବୃହତ-ବିକ୍ଷିପ୍ତ ତଥ୍ୟ ଗୁନ୍ଥି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରିବା ନିମିତ୍ତ ସାରଣୀ ବିନ୍ୟାସ ଏକ ଉତ୍ତମ ଅବଲମ୍ବନ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାଦ୍ବାରା ସର୍ବାଧ‌ିକ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ସହ ଏହି ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧୂକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇପାରେ।
  • ଏହା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ – ଯେହେତୁ ତଥ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ସାରଣୀରେ ସଂଜ୍ଞା ଓ ସଂଖ୍ୟାରେ ସଜାଇ ରଖାଯାଇ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସହଜରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ସହ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୨। ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କ’ଣ ? ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର ?
Answer:
ତଥ୍ୟକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ଆକର୍ଷଣୀୟ କରି ତାକୁ ସହଜ ବୋଧଗମ୍ୟ ତଥା ସାଂଖ୍ୟକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସୁବିଧା ପାଇଁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିବାକୁ ତଥ୍ୟର ଉପସ୍ଥାପନା କୁହାଯାଏ। ତଥ୍ୟ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଏ। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ପଡ୍‌କ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ଯଥାଯଥ ବିନ୍ୟାସ କରିବାକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ । ଏକ ଉତ୍ତମ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ ଏକ କଳା। ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ସାରଣୀ ଗଠନର ଅଧ୍ୟୟନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ। ଗୋଟିଏ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀର ଉପାଦାନ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(i) ସାରଣୀ ସଂଖ୍ୟା – ସାରଣୀ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଣେ ସାରଣୀକୁ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଉଦ୍ଧାର କରିପାରନ୍ତି । ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସାରଣୀ ଗୁଡ଼ିକୁ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ବିଭିନ୍ନ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସଂଖ୍ୟାକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ସାରଣୀ ସଂଖ୍ୟା- ୭.୧, ସପ୍ତମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରଥମ ସାରଣୀକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ।

(ii) ଶୀର୍ଷକ – ସାରଣୀରେ ଥ‌ିବା ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ନିମିତ୍ତ ଶୀର୍ଷକର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହୁଏ। ଏହା ସାରଣୀ ସଂଖ୍ୟା ତଳକୁ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଥାଏ। ଶୀର୍ଷକର ନାମକରଣ ଏପରି କରାଯାଏ ଯେ ଏହା ସାରଣୀର ମୁଖପତ୍ର ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ ରେ । ଶୀର୍ଷକର ନାମରୁ ସାରଣୀ ବିଷୟରେ ଧାରଣା ହୋଇଥାଏ। ଶୀର୍ଷକଟି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ଓ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ।

(iii) ଶୀର୍ଷଟୀକା – ଶୀର୍ଷଟୀକା ଶୀର୍ଷକର ନିକଟରେ ଲେଖାଯାଇଥାଏ ଓ ଏହା ଶୀର୍ଷକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅତିରିକ୍ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ଏହା ସୂଚନାକୁ ଅଧିକ ରୁଦ୍ଧିମନ୍ତ କରିଥାଏ। ଏହା ସାଧାରଣତଃ ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରେ ରଖାଯାଏ ଓ ଶୀର୍ଷକର ଠିକ୍ ତଳକୁ ଲେଖାଯାଏ ।

(iv) ପଙ୍କ୍ତିନାମା – ପକ୍ତିନାମା ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ଯଥା – ପଂକ୍ତି ମସ୍ତକ ଓ ପଂକ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ । ପଂଡ୍‌ ମସ୍ତକ ସାରଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଇଥିବା ବିବରଣୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଧାରଣା ଦେଉଥ‌ିବାବେଳେ ପଙ୍‌କ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ ପଙ୍କ୍ତିରେ ଦିଆଯାଉଥବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ତଥ୍ୟକୁ ବୁଝାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଗୋଟିଏ ସାରଣୀରେ ପମ୍ପୃକ୍ତ ମସ୍ତକରେ ବର୍ଷ ଲୋଯାଉଥିବା ବେଳେ ପଙ୍‌କ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଷମାନଙ୍କୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଏ। ପକ୍ତି ଉଲ୍ଲେଖ ପକ୍ତି ମସ୍ତକ ତଳେ ଲେଖାଯାଏ ।

(v) ଶିରୋନାମା – ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଇଥିବା ବିବରଣୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶିରୋନାମା ଧାରଣା ପ୍ରଦାନ କରେ। ଶିରୋନାମାରେ ଏକ ବା ତଦୁର୍ଣ ଉପଶିରୋନାମା ଥାଇପାରେ। ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଭିନ୍ନ ଉପବିଭାଗକୁ ଏଥରେ ଦରରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଉପଶିରୋନାମାର ଉଦାହରଣ। ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଥାଏ। କୌଣସି ସାରଣୀରେ ଥିବା ଜାତୀୟ ଆୟ ଶିରୋନାମା ହୋଇଥିବାବେଳେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦରରେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଉପଶିରୋନାମାର ଉଦାହରଣ।

(vi) କ୍ଷେତ୍ର – କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍ଧଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଏ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ କୋଷରେ ଲେଖାଯାଏ। ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପଡ୍‌କ୍ତି ଓ ସ୍ତମ୍ଭ ସହିତ ସମ୍ପର୍କିତ ।

(vii) ପାଦଟୀକା – ପାଦଟୀକାର ବ୍ୟବହାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦି ସାରଣୀରେ ଉଲ୍ଲେଖୁତ ହୋଇଥିବା ତଥ୍ୟ ବିଷୟରେ ବିଶେଷ ଟୀକା ବା ସ୍ପଷ୍ଟୀକରଣ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ଦେଖାଦିଏ ତେବେ ପାଦଟୀକାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ।

(viii) ଉତ୍ସଟୀକା – ସାରଣୀର ସର୍ବନିମ୍ନରେ ଉତ୍ସଟୀକା ଦିଆଯାଏ। ତଥ୍ୟ କେଉଁ ଉତ୍ସରୁ ଉଦ୍ଧୃତ ହୋଇଅଛି, କେବେ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଅଛି ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟବସ୍ତୁ ଉତ୍ସଟୀକାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଏ।

୩। ସାରଣୀ କ’ଣ ? ସାରଣୀର ପ୍ରକାରଭେଦ ଆଲୋଚନା କର ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ପଂକ୍ତି ଓ ସ୍ତମ୍ଭ ଆକାରରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରିବା ପରିସଂଖ୍ୟାନର ଏକ ଗୁରୁ ଦାୟିତ୍ଵ। ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଶେଷ ଭାବେ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କିତ ସାଂଖ୍ୟକ ଘଟଣାର ଉଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭ ଓ ଅନୁଲ୍ଲମ୍ବ ପଙକ୍ତିରେ ବିଭାଗିକରଣକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ।

ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗିକରଣ କରାଯାଇପାରେ । ସାରଣୀକୁ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – (କ) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭିଭିରେ, (ଖ) ମୌଳିକତା ଭିତ୍ତିରେ ଓ (ଗ) ଗଠନ ଭିଭିରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

(କ) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭିଭିରେ :
ଉଦ୍ଧେଶ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀକୁ ପୁନଶ୍ଚ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି –
(i) ସାଧାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ ଓ
(ii) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ।

(i) ସାଧାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀ ସାଧାରଣ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ, ତାହାକୁ ସାଧାରଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ସାରଣୀରେ ସେପରି କିଛି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନଥାଏ। ଏହି ସାରଣୀ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ପାଇଁ ଅନେକ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇ ଥାଏ।

ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହି ସାରଣୀକୁ ସଂପର୍କିତ ସାରଣୀ ବା ବୃତ୍ତାନ୍ତ ସାରଣୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ଏହା କାଳାନୁକ୍ରମିକ କ୍ରମରେ ରହିଥାଏ। ସରକାରୀ ପ୍ରତିନିଧୂମାନେ ଏହି ପ୍ରକାର ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ବୟସ ଓ ଲିଙ୍ଗାନୁଭିଭିରେ ଜନସଂଖ୍ୟା ବଣ୍ଟନ, ବ୍ୟବସାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନର ଦରମା ତାଲିକା, ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ପାଦର ବିକ୍ରୟ, ବୟସ ଓ ଲିଙ୍ଗାନୁପାତରେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ଛାତ୍ର ବିଭାଜନ ଇତ୍ୟାଦି।

(ii) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀ କୌଣସି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନେଇ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାରଣୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ସାରଣୀକୁ ସାରଂଶ ସାରଣୀ, ବିଶ୍ଳେଷଣ ସାରଣୀ, ବ୍ୟୁପରି ସାରଣୀ, ମୂଳ ଗ୍ରନ୍ଥିଶ ସାରଣୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଘଟଣାବଳୀକୁ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ସହ ସରଳ ରୂପରେ ପ୍ରକା କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ଅନୁପାତ ଓ ଶତକଡ଼ଶ ଦ୍ଵାରା ତୁଳନା କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

(ଖ) ମୌଳିକ ଭିତ୍ତିରେ ସାରଣୀ :
ମୌଳିକତା ଭିତ୍ତିରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି।
(i) ପ୍ରାଥମିକ ସାରଣୀ ଓ
(ii) ବ୍ୟୁତ୍ପରି ସାରଣୀ।

(i) ପ୍ରାଥମିକ ସାରଣୀ – ପ୍ରାଥମିକ ସାରଣୀ ହେଉଛି, ସେହି ସାରଣୀ ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟକୁ ଅବିକଳ ସଂଗୃହୀତ ଆକାର ଓ ଢଙ୍ଗ ଦ୍ବାରା ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଆକାରକୁ ମୌଳିକ ଅବସ୍ଥାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ବାସ୍ତବ ଓ ନିର୍ବିକଳ୍ପ ସଂଖ୍ୟାରେ ରହିଯାଇଥାଏ ।

(ii) ବ୍ୟୁତ୍ପରି ସାରଣୀ – ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ସାରଣୀ ହେଉଛି ସେହି ସାରଣୀ ଯହିଁରେ ସଂଗୃହୀତ ତାକୁ ଅବିକଳ ଆକାର ଓ ଢଙ୍ଗରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇ ନ ଥଶଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ମୌଳିକ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ନ ଥାଏ। ଏହି ସାରଣୀ ପ୍ରାଥମିକ ବା ମୌଳିକ ତଥ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ ମୋଟ, ଶତକଡ଼ା, ଅନୁପାତ, ହାରାହାରି, ବିଚ୍ଛୁରଣ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରିଥାଏ। ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି ସାରଣୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

(ଗ) ଗଠନ ଭିଭିରେ ସାରଣୀ :
ଗଠନ ଭିତ୍ତିରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସାରଣୀକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଅଛି। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ସରଳ ସାରଣୀ ଓ
(ii) ଜଟିଳ ସାରଣୀ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

(i) ସରଳ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟର କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖା ଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ସରଳ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ “ ପ୍ରଥମ କ୍ରମର ସାରଣୀ” ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ସାରଣୀକୁ ବୁଝିବା ଓ ଗଢ଼ିବା ସହଜ ଅଟେ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଷର ଭାରତର ଜନସଂଖ୍ୟା, ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟର କୃଷି ଉତ୍ପାଦ, ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟର ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ଇତ୍ୟାଦି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 2

(ii) ଜଟିଳ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ଏକ ସମୟ ତଥ୍ୟର ଏକାଧିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ‘ଜଟିଳ ସାରଣୀ’ କୁହାଯାଏ। ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ “ ବହୁବିଧ ସାରଣୀ” ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ସାରଣୀ ଅଧିକ ଜନପ୍ରିୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା ସମସ୍ତ ସଂପୃକ୍ତ ଘଟଣାକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇଥାଏ। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଘଟଣାବଳୀ ଏକାଧିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ଦୁଇ-ପଥ ସାରଣୀ, ତିନି-ପଥ ସାରଣୀ ବା ବହୁବିଧ ସାରଣୀ ହୋଇପାରେ।

ଦୁଇ-ପଥ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟର ଦୁଇଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ ଦୁଇ-ପଥ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇ-ପଥ ସାରଣୀରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟାପାରର ପରସ୍ପର ସଂପୃକ୍ତ ଦୁଇ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଶ୍ରେଣୀ (ପ୍ରଥମ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଓ ଲିଙ୍ଗ (ଦ୍ଵିତୀୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ) ଭିଭିରେ ଏକ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟାକୁ ବିଭାଜନ କରାଯାଇପାରେ ଯାହା ଦୁଇ-ପଥ ସାରଣୀ ସୂଚାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 3
ତିନି-ପଥ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟର ତିନୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ ତିନି-ପଥ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ। ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟାପାରର ପରସ୍ପର ସଂପୃକ୍ତ ତିନୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ତେଣୁ ଏହାକୁ ତ୍ରିଗୁଣିତ ସାରଣୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଉଦାହାରଣ ସ୍ଵରୂପ, କୌଣସି ଏକ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଶ୍ରେଣୀ, ଲିଙ୍ଗ ଓ ବସତିକୁ ନେଇ ବିଭାଗିକରଣ କରାଯାଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 4

ବହୁବିଧ ସାରଣୀ – ଯେଉଁ ସାରଣୀରେ ତଥ୍ୟର ତିନିରୁ ଅଧ‌ିକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ ବହୁବିଧ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ସାରଣୀରେ ପରସ୍ପର ସଂପର୍କିତ ଅସଂଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟାବଳୀ ଉପସୁନା କରାଯାଇ ଥାଏ। ଏହାକୁ ଉଚ୍ଚତର କ୍ରମ ସାରଣୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ କୌଣସି ଏକ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ, ଲିଙ୍ଗ, ବସତି ଓ ବୈବାହିକ ସ୍ଥିତି ଭିତ୍ତିରେ ବହୁବିଧ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 5

୪। ସମ୍ଭଚିତ୍ରର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋକପାତ କର ।
Answer:
ସମ୍ଭଚିତ୍ର ଏକ ସହଜ ଓ ବହୁଆଦୃତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାର ମାଧ୍ୟମ । ସମ୍ଭଚିତ୍ର ସାଧାରଣତଃ ଆନୁଭୂମିକ ବା ଉଲୁମ୍ବ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ର ରୂପେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ। ଏମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଏକାଧିକ ଓ ଏହା ଗାଢ଼ ରଙ୍ଗର ଲେଖାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ। ସ୍ତମ୍ଭଚିତକୁ ଏକ ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ ରେଖାଚିତ୍ର ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ କାରଣ ଏହାର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଲଜ୍ଜାଙ୍କମାନଙ୍କ ସହିତ ସମାନୁପାତ ଭାବରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

ଏହି ପ୍ରକାର ରେଖାଚିତ୍ରର ପ୍ରଭୁ ସମାନ ରେଖାଯାଇ ସମାନ ଦୂରତାରେ ସ୍ଥାପିତ କରାଯାଏ। ଫଳରେ ଦୁଇଟି ସନ୍ନିକଟ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା ସହଜ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇ ଏଥରେ ପ୍ରକାଶିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟକୁ ବିଭିନ୍ନ ଉପବିଭାଗରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇଥାଏ।

ସମ୍ଭଚିତ୍ରକୁ ସାଧାରଣତଃ ୫ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇ ଅଛି; ଯଥା –

(କ) ସରଳ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
(ଖ) ଯୌଗିକ ବା ଗଠନକାରୀ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
(ଗ) ଶତାଂଶ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
(ଘ) ବହୁବିଧ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
(ଙ) ବିଚଳନ ବା ପଥଚ୍ୟୁତ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

(କ) ସରଳ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର :
ଏହା ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁ ଆଦୃତ । ଏଥିରେ କେବଳ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଏ। ଯଥା – ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଷମାନଙ୍କର ଲୋକସଂଖ୍ୟା, ବିକ୍ରୟ ବା ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣ ଇତ୍ୟାଦି । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ – ବିଭିନ୍ନ ଜନଗଣନାରେ ଓଡ଼ିଶାର ଲୋକସଂଖ୍ୟା ପ୍ରଦତ୍ତ ଅଛି ଓ ଏହା ଏକ ସରଳ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 6

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 7
(ଖ) ଯୌଗିକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର :
ଯୌଗିକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ କୌଣସି ଉପାଦାନର ଆୟତନ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଗଠନକାରୀ ଅଂଶ ଅନୁସାରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଂଶ ପୁରା ସ୍ତମ୍ଭର ଏକ ସମାନୁପାତିକ ଅଂଶ। ଯୌଗିକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର କୌଣସି ବିଷୟରେ ସାଂଖ୍ୟକ ସୂଚନାକୁ ସମାନୁପାତିକ ଭିଭିରେ ଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିବାର ଏକ ଉତ୍ତମ ମାଧ୍ୟମ।

ଉଦାହରଣ – ସାରଣୀରେ କଟକରେ ଥ‌ିବା ୩ ଗୋଟି ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଅଛି। ତାହାକୁ ଏକ ଯୌଗିକ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି। କଟକରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା –

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 8

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 9
(ଗ) ଶତାଂଶ ସମ୍ଭଚିତ୍ର
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତଥ୍ୟର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ଶତାଂଶ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ଅତି ଉପଯୋଗୀ। ଏଥୁଷର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗଠନକାରୀ ଅଂଶକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରର ଶତକଡ଼ା ହାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ।
ଉଦାହରଣ – କୌଣସି ଏକ ପରିବାରର ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପରେ ମାସିକ ଖର୍ଚ୍ଚର ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ଏହାକୁ ଶତାଂଶ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 10

ସମାଧାନ – ପ୍ରଥମେ ଆମକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁ ଉପରେ ହେଉଥିବା ଖର୍ଚ୍ଚକୁ ମୋଟ ଖର୍ଚ୍ଚର ଶତକଡ଼ା ହାରରେ ପ୍ରକାଶିତ କରିବାକୁ ହେବ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 11

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 12

(ଘ) ବହୁବିଧ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
ବହୁବିଧ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁଇ ବା ତଦୁର୍ଘ ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କ ତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ। ସରଳ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ଗଠନ ପାଇଁ ଉପଯୋଗ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରୟୋଗ କୌଶଳ ବ୍ୟବହାର କରି ବହୁବିଧ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ଗଠନ କରାଯାଏ। କିନ୍ତୁ ଏଥରେ ଗୋଟିଏ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ, ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ସୂଚନା ସନ୍ନିବେଶିତ ହୋଇ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତଥ୍ୟ ପାଇଁ ପୃଥକ୍ ରଙ୍ଗ, ରେଖା ଏବଂ ରେଖା ରହିତ ଅଂଶ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ଉଦାହରଣ – ସାରଣୀରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାନୁସାରେ ଗୋଟିଏ ବହୁବିଧ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 13

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 14

(ଙ) ବିଚଳନ ବା ପଥଚ୍ୟୁତ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର
ନିଟ୍ ପରିମାଣ ଯଥା – ନିଟ୍ ଲାଭ, ନିଟ୍ କ୍ଷତି, ନିଟ୍ ରପ୍ତାନି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ବିଚଳନ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସ୍ତମ୍ଭରେ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ବା ଧନାତ୍ମକ ପରିମାଣ ସୂଚୀତ କରାଯାଇପାରେ। ଧନାତ୍ମକ ପରିମାଣ ଭୂମିରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ ରହିବାବେଳେ ଋଣାତ୍ମକ ଭୂମିରୁ ନିମ୍ନକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ।

୫। ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ହିଷ୍ଟାଗ୍ରାମରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଉପରିସ୍ଥିତ ମଧ୍ୟ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କରି ଯେଉଁ ରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ମାଳା ଯଥା ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ, ଭାଗ ବିଭକ୍ତ ବା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣକୁ ଚିତ୍ର ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କର ।

ସାଧାରଣତଃ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା କମ୍ ଥ‌ିବାବେଳେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ ପସନ୍ଦନୀୟ ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ଅନେକ ହୋଇଥାଏ, ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ପସନ୍ଦନୀୟ ହୋଇଥାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ ଭଳି ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ ଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ; ଯଥା – ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ମାଧ୍ଯମରେ ଏବଂ ବିନା ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ମାଧ୍ଯମରେ – ପ୍ରଥମେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ। ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନ ସହିତ ଉଚ୍ଚତା ଓ ସେମାନଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ ଆନୁପାତିକ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ନେଇ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରମାନ ଗଠନ କରି ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆୟତାକାର କ୍ଷେତ୍ରର ଉପରିଭାଗ ଅନୁଲମ୍ବ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ଏବଂ ସେହି ସବୁ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ସାହାଯ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ କଲେ ଆମେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ପାଇଥାଉ।

ପ୍ରଥମ ଓ ଅନ୍ତିମ ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ଉପରପାର୍ଶ୍ଵ ଅନୁଲମ୍ବର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁକୁ ନିମ୍ନ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ଅନୁଲମ୍ବ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଏ। ଫଳରେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ତତ୍‌ସଂଲଗ୍ନ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

ଉଦାହରଣ – ନିମ୍ନଲିଖତ ତଥ୍ୟାବଳୀରୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 15

ସମାଧାନ – ପ୍ରଥମେ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ନେଇ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଗଠନ କରାଯାଇଚି। ତା’ପରେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମରେ ଥିବା ଆୟତକ୍ଷେତ୍ର ଗୁଡ଼ିକର ଉପରିଭାଗ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁକୁ ସ୍ଥିର କରି ସ୍ଲୋ ମାଧ୍ୟମରେ ଯୋଗ କରାଯାଇ ଅଛି। ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ରେଖାଚିତ୍ରର ଶେଷବିନ୍ଦୁ ମୂଳ ଆଧାର ରେଖାସହ ଯୋଗ ହୋଇଅଛି । ଫଳରେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶିକ ରେଖାଚିତ୍ରର ଆୟତନ ଓ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍‌ର ଆୟତନ ସମାନ ହୋଇଛି ।

ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ବିନା – ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ ନ କରି ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରଣାଳୀ। ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ଓ ସେହି ଅନୁଯାୟୀ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ ଏବଂ ସେହି ସବୁ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାରରେ ଯେଉଁ ରେଖାଚିତ୍ର ମିଳେ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର କୁହାଯାଏ ଓ ଏହି ପ୍ରକାରରେ ଅଙ୍କିତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ପୂର୍ବ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅଙ୍କିତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ସହିତ ଠିକ୍ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 16
ନିମ୍ନଲିଖତ ତଥ୍ୟାବଳୀରୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 17

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 18

୬। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଓ ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୁଜର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ପ୍ରାୟ ସମାନ। ବାରମ୍ବାରତା ବହୁଭୁଜ ଅଙ୍କନରେ ସ୍ଥାପିତ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ସରଳରେଖା ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵଚ୍ଛନ୍ଦରେ ହସ୍ତୀଙ୍କିତ ରେଖାଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଏକ ମସୃଣ ବକ୍ରରେଖଶ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ।

ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକୁ ସରଳରେଖା ଦ୍ଵାରା ସଂଯୋଗ ନ କରି ଯଦି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ସଂଯୋଗ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରକୁ ମସୃଣ କରି ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥାଏ। ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଏଭଳି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ ଯେ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ସହିତ ପ୍ରାୟ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

ତଥ୍ୟାବଳୀର ଥବା ଅନିୟମିତ ଗତିକୁ ବାଦ୍ ଦେବା ହେଉଚି ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଙ୍କନ କରିବାର ମୁଖ୍ୟ ଅଭିପ୍ରାୟ। ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ପରିମାଣ ବୃହତ୍ ହୋଇଥାଏ, ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁରୁ ମସୃଣ କରି ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଘଟଣା ହୋଇଥାଏ, ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ଅଙ୍କିତ ମସୃଣ ବକ୍ରରେଖା ଏକ ପ୍ରତିସମ ବକ୍ରରେଖା କିମ୍ବା ଏକ ଘଣ୍ଟାକୃତି ବକ୍ରରେଖା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ଯଦି ଘଟଣାଟି ସାମାଜିକ କିମ୍ବା ଅର୍ଥନୈତିକ ହୋଇଥାଏ, ବକ୍ରରେଖା ସାଧାରଣତଃ ଅପ୍ରତିସମ ହୋଇଥାଏ। ଯାହାହେଉ, ମସୃଣ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର ଅଙ୍କନ ପାଇଁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରି ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ଓ ପରେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରକୁ ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ମସୃଣ କରାଯାଏ ।

ତେଣୁ ମସୃଣ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର ଅଙ୍କନ ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ତା’ପରେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ ଓ ଶେଷରେ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରେଖାଚିତ୍ରକୁ ମୁକ୍ତ ହସ୍ତରେ ମସୃଣ କରାଯାଇ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ। ଫଳରେ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ସମୁଦାୟ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ପ୍ରତିନିଧୃତ୍ଵ କରିଥାଏ।

ଉଦାହରଣ – ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସାରଣୀ ପ୍ରଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ –
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 19

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 20

୭। କାଳାନୁସାରୀ ଚିତ୍ରଲେଖର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
କାଳାନୁସାରୀ ଚିତ୍ର ଲେଖକୁ ମଧ୍ଯ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟାବଳୀ କାଳାନୁକ୍ରମିକ କ୍ରମରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଏହାର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମୟ କ୍ରମରେ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସିଦ୍ଧ ହେଲେ ତାହାକୁ କାଳାନୁସାରୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସମୟ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ, ତିନିମାସ, ଏକମାସ, ଏକ ସପ୍ତାହ, ଦିନ, ଘଣ୍ଟା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।
ଅର୍ଥନୀତି ଓ ବ୍ୟବସାୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ଅଧିକାଂଶ ତଥ୍ୟ ଏହି କାଳାନୁସାରୀ ଅଟେ । ଏହି କାଳାନୁସାରୀ ମଧ୍ୟରେ ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା, ବ୍ୟାଙ୍କଜମା, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ, ଆମଦାନୀ, ରପ୍ତାନୀ ଇତ୍ୟାଦି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
କାଳାନୁସାରୀ ତଥ୍ୟର ଲେଖଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ। ସ୍ଵାଧୀନ ଉପାଦାନ ‘ସମୟ’କୁ X ଅକ୍ଷରେ ଓ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଉପାଦାନକୁ Y ଅକ୍ଷରେ ନେଇ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ।
ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର। ନିରଙ୍କୁଶ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ଓ ସୂଚକ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍।

(i) ନିରୁଙ୍କୁଶ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍
କାଳାନୁସାରୀ ଲେଖଚିତ୍ରକୁ ଗାଣିତିକ ସ୍କେଲରେ ଗୋଟିଏ ସମୟରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସମୟକୁ ନିରଙ୍କୁଶ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରତିଫଳନ କରିବାକୁ ନିରଙ୍କୁଶ ବା ବିଶୁଦ୍ଧ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ। ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବଣ୍ଟନ ମାଳାର ବାସ୍ତବ ମୂଲ୍ୟକୁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ସ୍କଟ କରାଯାଏ। ଏଠାରେ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ପରିବର୍ଭନୀୟ ମୂଲ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ। ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହାକୁ ମଧ୍ଯ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଚିତ୍ରଲେଖ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

ଉଦାହରଣ – ନିମ୍ନ ସାରଣୀରେ ଗୋଟିଏ କାରଖାନାର ଜାନୁୟାରୀରୁ ଜୁନ୍ ମଧ୍ଯରେ ଉତ୍ପାଦନ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 21

X ଅକ୍ଷରେ ସମୟ ଓ Y ଅକ୍ଷରେ ଉତ୍ପାଦନ ନେଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ ।
ମିଥ୍ୟା ଆଧାର ରେଖାର ବ୍ୟବହାର – କାଳାନୁସାରୀ ତଥ୍ୟରେ ମିଥ୍ୟା ଆଧାର ରେଖାର ବ୍ୟବହାର ଅତି ସାଧାରଣ। ଲବ୍ଧଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ ମୂଲ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ Y ଅକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଇଲା ବେଳେ, ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ ଶୂନ୍ୟଠାରୁ ବେଶୀ ଦୂର ହୋଇଥିଲେ, ଏହି ମିଥା ଆଧାର ରେଖାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 22

ଉଦାହରଣ – ୧୯୯୦-୯୧ ଠାରୁ ୧୯୯୪- ୯୫ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତର ରପ୍ତାନୀକୁ ନିମ୍ନ ସାରଣୀରେ ଦର୍ଶାଯାଇ ଅଛି। ଏହି ତଥ୍ୟକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଚିତ୍ରଲେଖରେ ଉପସ୍ଥାପାନ କରାଯାଇଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 23

ସମାଧାନ – ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ଆଧାର ରେଖାର ଅଙ୍କନ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଅଛି। କାରଣ ସର୍ବନିମ୍ନ ରପ୍ତାନୀ ଏବଂ ୦ (ଶୂନ) ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବଧାନ ଖୁବ୍ ବେଶୀ। ଦ୍ଵିତୀୟତଃ ବିଭିନ୍ନ ନିମ୍ନଲିଖତ ଚିତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ଆଧାର ରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇ ଅଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 24

(ii) ସୂଚକ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମୂଲ୍ୟର ସୂଚକ ସଂଖ୍ୟା ନେଇ କାଳାନୁସାରୀ ଚିତ୍ରଲେଖ ପ୍ରସ୍ତୁତ କଲେ ତାହାକୁ ସୂଚକ ହିଷ୍ଟୋରିଗ୍ରାମ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥିର ମୂଳ ସମୟ ତୁଳନାରେ କୌଣସି ଏକ ବ୍ୟାପାରର ମୂଲ୍ୟରେ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଏହା ସୂଚନା ଯୋଗାଇ ଥାଏ। ସେମାନଙଙ୍କର ବାସ୍ତବ ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ସଂପର୍କିତ ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ଚିତ୍ରଲେଖ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ। ସେହି ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ରଲେଖରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧିକ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟର ତୁଳନା କରାଯାଇପାରେ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ଉଦାହରଣ – ସାରଣୀରେ ଗୋଟିଏ କାରଖାନାର ଉତ୍ପାଦନ ଓ ବିକ୍ରୟ ଜାନୁୟାରୀରୁ ଜୁନ୍ ମଧ୍ଯରେ ଦିଆଯାଇଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 25

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 26

ଉଭୟ ଉତ୍ପାଦନ ଓ ବିକ୍ରୟକୁ Y ଅକ୍ଷରେ ଏବଂ ମାସକୁ X ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଇ ଅଛି । ଏଠାରେ ଦୁଇଟି ଚିତ୍ରଲେଖ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଛି।

୮। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା (ଓଜିଭ୍) କ’ଣ ? ଏହାର ବ୍ୟବହାରିକ ଗୁଣମାନ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖାକୁ ମଧ୍ୟ ‘ଓଜିଭ’ ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ତଥ୍ୟକୁ ନେଇ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ମସୃଣ ଭାବେ ଯେଉଁ ବକ୍ରରେଖା ଗଠନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ସଂଭାଗ ସୀମାକୁ X ଅକ୍ଷରେ ଏବଂ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାକୁ Y ଅକ୍ଷରେ ନେଇ ଯେଉଁ ବକ୍ରରେକା ପାଇଥାଉ, ତାହାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ। ସୁତରାଂ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ଓଜିଭ୍ କିମ୍ବା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ।

ଦୁଇ କିମ୍ବା ତତୋଽଧୂକ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଗୁଡ଼ିକୁ ତୁଳନା କରିବା ଇତ୍ୟାଦି ଓଜିଭର ମୂଳ ଆଭିମୁଖ୍ୟ। ମଧ୍ୟମା, ଓ ଦଶମାଂଶକ ଓ ଶତାଂଶ ଭଳି ଅବସ୍ଥାପିତ ହାରାହାରି ସଂଖ୍ୟାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଅସମାନ ଥିବା ସତ୍ତ୍ବେ ଚିତ୍ରଲେଖ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା କରିବାରେ ଏହା କୌଣସି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ। ପୁନଶ୍ଚ, ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ସହଜ ଓ ସୁବିଧାରେ ଚିତ୍ରଲେଖ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ।

ଦୁଇଟି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଓଜିଭ୍ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା – ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ପ୍ରଣାଳୀ (less than Method) ଓ (More than Method) ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ପ୍ରଣାଳୀ (Less than Method) ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରୁ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ ଓ ବାରମ୍ବାରତାଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କରାଯାଏ। ଏହି ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ତତ୍ ସଂଲଗ୍ନ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଚିତ୍ରଲେଖରେ ଚିହ୍ନିତ କଲେ ଗୋଟିଏ ବକ୍ରରେଖା ମିଳେ, ଯାହାକୁ ଓଜିଭ ବା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଏହି ବକ୍ରରେ ବାମ ପାର୍ଶ୍ଵରୁ ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଆଡ଼କୁ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ଓ S ଆକୃତିର ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 27

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 28

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 29

ଚିତ୍ରରେ ବିନ୍ଦୁ ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ରେଖାକୁ ଓଜିଭ୍ କିମ୍ବା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଏହା ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଛି । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଲବ୍ଧଶଙ୍କ ସଂଲଗ୍ନ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ଚିତ୍ରଲେଖ ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଛି।

ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଣାଳୀ (More than Method) – ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଆମେ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକର ନିମ୍ନସୀମାରୁ ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ। ଏବଂ ମୋଟ ବାରମ୍ବାରତାରୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଅନ୍ତର କରାଯାଏ। ଯେତେବେଳେ ଏହି ବାରମ୍ବାରତା ଗୁଡ଼ିକୁ ରେଖା ଚିତ୍ରରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ, ଆମେ ଏକ ବକ୍ରରେଖା ପାଇଥାଉ ଯାହା ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ରେଖାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କିମ୍ବା ଓଜିଭ୍ କୁହାଯାଏ।

ପୂର୍ବ ଉଦାହରଣରୁ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଣାଳୀ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଦର୍ଶାଯାଇ ପାରିବ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 30

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 31

ଚିତ୍ରରେ ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ ରେଖାକୁ ଓଜିଭ୍ କିମ୍ବା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା କୁହାଯାଏ। ଏହା ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ। ଏହି ବକ୍ରରେଖା ଲବ୍ଧଶଙ୍କ ସଂଲଗ୍ନ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ଭିଭିରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥିବା ହେତୁ ତାହାକୁ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା ଅଭିହିତ କରାଯାଏ। ଏହା ଓଲଟା ‘S’ ଆକୃତିର।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

୯। ବୃତ୍ତଲେଖ ବା ବୃତ୍ତରେଖାଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ମୌଳିକ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତକୁ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭକ୍ତ କରି ଯେଉଁ ରେଖାଚିତ୍ର ଗଠନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବୃତ୍ତଳେଖ କୁହାଯାଏ। ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ଅନେକ ସମୟରେ ଏକ ବୃତ୍ତାକାର କ୍ଷେତ୍ରର ଆନୁପାତିକ ଅଂଶରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହାକୁ ବୃତ୍ତ ଲେଖ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ତଥ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ବୃତ୍ତର ମଧ୍ୟାହ୍ନ ସମୟ ଚିହ୍ନଠାରୁ ଘଣ୍ଟାକଣ୍ଟା ଘୁରୁଥୁବା ଦିଗରେ ବଡ଼ରୁ ସାନ କ୍ରମରେ ଏପରି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଏ ଯେପରିକି ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଂଶ ବୃତ୍ତକଳାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କୋଣମାନଙ୍କ ସହ ସମାନୁପାତୀ ହେବ। ବିମିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ବା ରେଖା ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ – କୌଣସି ଏକ କାରଖାନାରେ କାମ କରୁଥିବା ୧୦୦ ଜଣ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଆୟ ସ୍ତର ଅନୁସାରେ ୫ଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 32

କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ଆୟ ଭିତ୍ତିରେ ୫ଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବୃତ୍ତଲେଖରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ହେଲେ, ବୃତ୍ତର ୫ଟି ଅଂଶକୁ ଏପରି ସୂଚୀତ କରିବାକୁ ହେବ ଯେପରି ବୃତ୍ତର ୫ଟି ଅଂଶର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କୋଣମାନଙ୍କର ଅନୁପାତ ବିଭିନ୍ନ ଭାଗରେ ଥିବା କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ଅନୁପାତ ସହ ସମାନ ହେବ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 33

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 34
୧୦ । ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାପନାକୁ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ କୁହାଯାଏ। ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ହେଉଛି କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରର ସେଟ୍, ଯାହାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ।

ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଏକ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ। ହିଷ୍ଟାଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ କରିବାବେଳେ ଲଚ୍ଛାଙ୍କକୁ ସର୍ବଦା ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ ଏବଂ ଏହା ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବା ବାରମ୍ବାରତା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ନିଆଯାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗକୁ ସ୍କେଲ ଭିଭିରେ ଦୂରତା ଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ କରାଯାଇଥାଏ ଯାହା ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସହିତ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥାଏ।

ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆୟତାକାର କ୍ଷେତ୍ରର ଦୂରତା ସମାନ ରହିବା ଉଚିତ୍, ଯଦି ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସମାଜ ବା ସମଜାତୀୟ ହୋଇଥାଏ। ଯଦି ସଂଭାଗ ପାଇଥାଉ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ଦୂରତାକୁ ପ୍ରସ୍ଥ ଆକାରରେ ନିଆଯାଏ ଓ ବାରମ୍ବାରତାର ଦୂରତାକୁ ଲମ୍ବ ବା ଉଚ୍ଚତା ଆକାରରେ ନିଆଯାଏ।

ସୁତରାଂ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ସମସ୍ତ ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକରେ ଆବଣ୍ଟନ ହୋଇଥିବା ଲମ୍ବ ବା ଉଚ୍ଚତା ଆକାରରେ ନିଆଯାଏ। ସୁତରାଂ ହି ସମୁଦାୟ ବାରମ୍ବାରତାକୁ ପ୍ରତିନିଧୂତ୍ବ କରିଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା

ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ରଠାରୁ ଭିନ୍ନ, କାରଣ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଏକ ଦୁଇ ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଯାହାର ଲମ୍ବ ଓ ପ୍ରସ୍ଥ ଦ୍ଵୟର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଏ; ମାତ୍ର ସ୍ତମ୍ଭଚିତ୍ର ଗୋଟିଏ ଏକ ଆୟତନ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଯାହାର ଲମ୍ବର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥାଏ। ଯଦିଓ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଚିତ୍ରଲେଖକ ଉପସ୍ଥାନା ପାଇଁ ବିସ୍ତୃତଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତଥାପି ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ସଂଭାଗ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ।

ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସମାନ ଥିବାବେଳେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ର ଅଙ୍କନ – ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସମାନ ରହେ, ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସୂ ସମାନ ରହେ ଓ ଲମ୍ବ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ। ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ଲମ୍ବ ବା ଉଚ୍ଚତା ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 35
ସଂଭାଗ ବି ସ୍ତାର ଅସମାନ ଥ‌ିବାବେଳେ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଅଙ୍କନ ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତ।ର ଅସମାନ ହୁଏ, ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ଓ ଆୟତକାର କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ଲମ୍ବ ବା ଉଚ୍ଚତା ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା ସହିତ ସମାନୁପାତୀ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 36

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 37

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 38

ସମାଧାନ – ଯେହେତୁ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଗୁଡ଼ିକ ଅସମାନ, ତେଣୁ ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେବ ନଚେତ୍ ହିଷ୍ଟୋଗ୍ରାମ୍ ଭ୍ରମାତ୍ମକ ଧାରଣା ଦେବ ।
ପରିକଳ୍ପିତ ସମାନ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର = ୧୦
ପ୍ରକୃତ ସଂଭାଗ = ୪୦ – ୬୦
ଏବଂ ପ୍ରକୃତ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ୬୦ – ୪୦ = ୨୦
ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = ୧୬
ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା = \(\frac{16 \times 10}{20}=8\)
ପୁନଶ୍ଚ, ପରିକଳ୍ପିତ ସମାନ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର = ୧୦
ପ୍ରକୃତ ସଂଭାଗ ୬୦ – ୯୦ ଏବଂ ପ୍ରକୃତ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର = ୯୦ – ୬୦ = ୩୦ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = ୧୨

ସମନ୍ବିତ ବାରମ୍ବାରତା = \(\frac{12 \times 10}{30}=4\)

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 18 ତଥ୍ୟାବଳୀର ଉପସ୍ଥାପନା 40

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ତଥ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ କହିଲେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ କିପରି ସଜା ଯାଏ ?
(i) ଆରୋହୀ କ୍ରମରେ
(ii) ଅବରୋହୀ କ୍ରମରେ
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)

୨। ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନରେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କେଉଁ ଦୁଇଟିର ଦୂରତ୍ଵକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।
(i) ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(ii) ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iii) ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iv) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
Answer:
(i) ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା

୩। ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ ଯେତେବେଳେ ଏହାର
(i) ନିମ୍ନସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(iv) ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(iv) ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ

୪। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସମ୍ଭୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ –
(i) ନିମ୍ନସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି
(iv) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି
Answer:
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୫। (୧୦-୧୯) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କେତେ ?
(i) ୧୪
(ii) ୧୪.୫
(iii) ୧୫
(iv) ୧୫,୫
Answer:
(ii) ୧୪.୫

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୬। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବହିର୍ନିବେଶୀ ସଂଭାଗ ଅଟେ ?
(i) ୧୦-୨୦ ଓ ୨୦-୩୦
(ii) ୧୦-୧୯ ଓ ୨୦-୨୯
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ୧୦-୨୦ ଓ ୨୦-୩୦

୭। କେଉଁଟି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ସଂଭାଗ ଅଟେ ?
(i) ୧୦-୨୦
(ii) ୯-୧୦
(iii) ୨୦ରୁ କମ୍
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ୯-୧୦

୮। ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ଧାରଣ କରିପାରୁଥିବା ବିତରଣକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(i) ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ
(ii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ
(iii) ଏକକ ବିତରଣ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ

୯। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତର ଫଳକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା
(ii) ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା
(iii) ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର
(iv) ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ
Answer:
(iii) ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର

୧୦। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ (୧୦-୨୦) ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କେତେ ହେବ ?
(i) ୧୫
(ii) ୧୨
(iii) ୨୦
(iv) ୧୮
Answer:
(i) ୧୫

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ଅଶୋଧୂତ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର _____________________ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ପ୍ରକାଶିଲାଭ କରନ୍ତି ନାହିଁ।
Answer:
ମୌଳିକ

୨। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ, ତାହାର ______________________ ବୈଶୈଷ୍ନମାନଙ୍କର ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥାଏ ।
Answer:
ଅନ୍ତର୍ନିହିତ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୩। ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭରେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖୁ ଯେଉଁ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ________________________ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ

୪। ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ତାଲିକାରେ ସଂପୃକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଡାହାଣରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗାର (/) ସାମାନ୍ୟ ତିର୍ଯ୍ୟକ ଭାବେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ଏହି ଗାରକୁ _________________________ ରେଖା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମେଳକ

୫। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଅଳ୍ପ ସ୍ଥାନରେ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ଦର୍ଶାଇବା ନିମିତ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ କେତେକ ସଂଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ, ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଂଭାଗୀକରଣ

୬। ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ଗୋଟିଏ ହେଲା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ଅନ୍ୟଟି ହେଉଛି ________________________ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ

୭। ______________________ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ

୮। _______________________ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ସହ ସମାନ।
Answer:
ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ

୯। ନିରବଚ୍ଛି ସଂଭାଗର _____________________ ତାହାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତର ଫଳକୁ ସୂଚାଇଥାଏ।
Answer:
ସଂଭାଗବିସ୍ତାର

୧୦। ସଂଭାଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ୍ ସେଥ‌ିପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ୫ରୁ _________________________ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖାଯାଇଥାଏ।
Answer:
୨୫

୧୧। କୌଣସି ସମ୍ଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦୁସୀମା ପ୍ରଦତ୍ତ ନ ଥିଲେ ତାହାକୁ _____________________ ସଂଭାଗ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଅବାଧ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୧୨। ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଉକ୍ତ ନିଦ୍ଦିଷ୍ନ ଲବ୍ଧାଙ୍କର ___________________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଞ୍ଚୟ ବାରମ୍ବାରତା

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟକୁ ସେମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଭିଭିରେ ଅନୁକ୍ରମ ଓ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

୨। ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ବାରମ୍ବାର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶକୁ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ ।

୩ । ଏକ ଉତ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ଉତ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ସମଜାତୀୟତା।

୪। ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଥିବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ସମାହାରକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କୁହାଯାଏ।

୫। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୬। ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଥା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ।

୭। ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ସଂଭାଗ ସୀମା ଦ୍ଵୟର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ମୂଲ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟ-ମୂଲ୍ୟ ବା ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ।

୮। ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କିପରି ସ୍ଥିର କରାଯାଏ ?
Answer:
image

୯। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀର ଯଥାର୍ଥ ଅନୁକ୍ରମିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୦। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କେତେ ପ୍ରକାର ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା ତିନି ପ୍ରକାର ଯଥା – ପୃଥକ୍ ମାଳା, ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ମାଳା ଓ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନମାଳା

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୧୧। ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମାଳା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁମାଳାରେ ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଭାବେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୨। ପୃଥକମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ଯଥାର୍ଥ ମାପ କରାଯାଇ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ପୃଥକମାଳା କୁହାଯାଏ ।

୧୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିତିରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୪। ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ।

୧୫। ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉଭୟ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ।

୧୬। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖୁ ଯେଉଁ

୧୭। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ କେଉଁ ସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ?
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ।

୧୮। ଅବାଧ ସଂଭାଗ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଗ ବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନଥାଏ ତାହାକୁ

୧୯। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଠି ଅଧୁକ ଗ୍ରହଣୀୟ ?
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ

୨୦ । ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ

୨୧। ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କିପରି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇପାରିବ ?
Answer:
image

୨୨। ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣରେ ଶ୍ରେଣୀମାନଙ୍କରେ ଥିବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୨୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଲବ୍ଧଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଓ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆନୁମାନିକ ଅଂଶକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଲବ୍ଧଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୪। ପୃଥକ୍ ଚଳ ବା ପୃଥକ୍ ଲବ୍ଧଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ପୃଥକ୍ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ର ବିଭାଜନକ୍ଷମ ହୋଇ ନ ଥଶଏ ଏବଂ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଦ୍ୟୁତକ ଆନୁମାନିକ ଅଂଶକୁ ସୂଚାଇ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ପୃଥକ୍ ଚଳ ବା ପୃଥକ୍ ଲଢ଼ାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୬ । ପ୍ରକାଶିତ ଉତ୍ସ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସଂସ୍ଥା ତଥ୍ୟକୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିୟମିତ ପଢ଼ିବା (Regular journal) ବା ବିବୃତ୍ତି (Report) ପ୍ରକାଶିତ କରିଥାନ୍ତି । ଏ ପ୍ରକାର ସଂସ୍ଥା, ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକୁ ତଥ୍ୟର ପ୍ରକାଶିତ ଉତ୍ସ (Published sources) କୁହାଯାଏ ।

୨୭ । ଶ୍ରେଣୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ବର୍ଗର ବିସ୍ତାର । ଦୁଇଟି ଶେଷ ସଂଖ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ ଶ୍ରେଣୀର ସୀମା ଯଥା 20 – 25, 25 -30 ଇତ୍ୟାଦି,20 – 24,25 – 29 ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।

୨୮ । ଶ୍ରେଶୀ ସୀମା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ଥାଏ । ନିମ୍ନସୀମା (L1) ଏବଂ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା (L2) କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ (20 ରୁ 30) ଶ୍ରେଣୀରେ L1 = 20, L2 = 30 ।

୨୯। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ମଧ୍ଯର ବ୍ୟବଧାନକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଊର୍ଶସୀମାରୁ ନିମ୍ନସୀମାର ସଂଖ୍ୟାର ଫଳ ସହ ସମାନ । ଏହା ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ ।

୩୦। ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଆସୁଥିବା ବିଷୟର ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟା ଯାହାକି ମୂଲ୍ୟ L1 ଓ L2 ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ । ତାହାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ ।

୩୧। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳର ଦୁଇଟିଯାକ ସୀମା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ନିମ୍ନ, ସେହିଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳରେ ଅନ୍ତଭୁକ୍ତ ହେବ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହାକୁ ବିଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କୁହାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୩୨। ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବା ଶ୍ରେଣୀ ସଂଭାଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ବା ନିମ୍ନସୀମା (ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସୀମା ନଥିଲେ) ତାହାକୁ ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବା ମୁକ୍ତ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନତା ଦର୍ଶାଇଥାଏ
Answer:
ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନତା ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

୨। ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ।
Answer:
ଏକ ପୃଥକ ଚଳ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ।

୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧସୀମା ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୪। ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ।
Answer:
ଠିକ୍

୫। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର ଫଳ ଅଟେ।

୬। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ବିଷମ ଜାତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଏ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ସମଜାତୀୟ ବର୍ଗରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଏ।

୭। ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଉଛି ବିଭିନ୍ନତା ମଧ୍ୟରେ ଏକତା।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଉଛି ଏକତା ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନତା।

୮। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଦର୍ଶା ଯାଇଥାଏ।
Answer:
ଭାଗବିହୀନ ବା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ମାଳାରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଦର୍ଶା ଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୯। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପରିମାପ କରାଯାଇ ପାରିବ।
Answer:
ପୃଥକ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପରିମାପ କରାଯାଇ ପାରିବ।

୧୦। ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୧୧। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ।

୧୨ । ଅବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଉଭୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଉଭୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଦିଅ ।

୧। ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନୁବିନ୍ୟାସ କଲାବେଳେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଲବ୍ଧଙ୍କ ବାରମ୍ବାର କିମ୍ବା ପୁନଃପୁନଃ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ, ଏହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କୁହାଯାଏ । ଯଦି ମାଳାରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍ଧଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ଓ ମାଳାରେ ଲବ୍ଧଙ୍କ କେତେଥର ଦେଖା ଦେଇଛି, ତାହା ଆକଳନ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।

ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କହିଲେ ମାଳାରେ ଥିବା ଲଚ୍ଛାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ ସଜାଡ଼ିବା ଓ କେତେଥର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲଚ୍ଛାଙ୍କ ମାଳାରେ ଦୃଶ୍ୟ ହେଉଚି ତା’ର ଆକଳନକୁ ବୁଝାଏ। ଏହି ବାରମ୍ବାରତା ଓ ଅନୁବିନ୍ୟାସ ମେଳକ ରେଖା ସହାୟତାରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ।

୨। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଏକ ସାଧାରଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ଅନୁକ୍ରମ ଓ ବର୍ଗ ସଂପର୍କିତ ବିନ୍ୟାସକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କୁହାଯାଏ, ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିଭିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ସମଜାତୀୟ ବର୍ଗରେ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ।

ଏହା ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରେ । ଅଶୋଧୂତ ତଥ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ଜରିଆରେ ବୋଧଗମ୍ୟ କରାଯାଏ। ଏହା ଜଟିଳ ତ୍ୟକୁ ସରଳ, ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

୩। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାଏ, କାରଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମୟରେ ତାହା ଅଶୋଧୃତ ଆକାରରେ ଥାଏ। ସେହି ଅଶୋଧୂତ ତଥ୍ୟରୁ ତଥ୍ୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଠିକ୍ କଥା ଜାଣିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କହିଲେ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନର ବିଭିନ୍ନ ମୂଲ୍ୟ ଓ ତାହାର ସମ୍ପୃକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତାର ବିନ୍ୟାସକୁ ବୁଝାଏ।

ଏହା ଏକ ସାରଣୀ ଯେଉଁଥିରେ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ପରିମାଣରେ ପରିପ୍ରକାଶ ହୋଇପାରୁଥିବା କୌଣସି ଉପାଦାନ ଭିତ୍ତିରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବର୍ଗୀକରଣକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୪। ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ବା ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଗ ବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କହନ୍ତି । ଏଥୁରେ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାରେ ‘ରୁ’ କମ୍ ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରେ ‘ରୁ’ ବେଶୀ ହୋଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ –

ସଂଭାଗ ବାରମ୍ୱରତା
୨୦ରୁ କମ୍
୨୦-୪୦
୪୦ରୁ  ବେଶୀ


୫। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କୁହାଯାଏ। ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥାଇ ସଠିକ୍ ପରିମାପ ହୋଇପାରୁ ନଥୁବା ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ସଂଗ୍ରହକୁ ବୁଝାଏ। ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ଯେ କୌଣସି ସାଂଖ୍ୟକ ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

ଏହି ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ବା ବର୍ହିବେଶୀ ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉଭୟ ଉଦ୍ଧସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ମାତ୍ର ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ପାରସ୍ପରିକ ଶ୍ରେଣୀରୁ ବାଦ୍ ଦିଆଯାଇ ଏହାକୁ ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ସହ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀର ବହୁଳ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

୬। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲଜ୍ଜାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅକ୍ତାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ୍ ଇଚ୍ଛାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକ ଉକ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍ଧଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ। ପ୍ରଥମ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ହିଁ ତା’ର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା, କିନ୍ତୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତାର ସମଷ୍ଟି । ସେହି ପ୍ରକାରରେ ଅନ୍ୟ ଲବ୍ଧଙ୍କ ମାନଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥାଏ। ଶେଷ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ତଥ୍ୟାବଳୀର ମୋଟ ଲବ୍ଧଙ୍କ ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

୭। ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ଯେତେଥର ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ସଲଗ୍ନ ରାଶି ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ । ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ରାଶି ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକର ସମଷ୍ଟିକୁ ବିତରଣର ମୋଟ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ । ସରଳରେ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହେଉଥ‌ିବା ରାଶି ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ଏବଂ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନ ସୀମାଦ୍ଵୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁଯାୟୀ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ, ଏହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ, ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରମାଗତ ସଂପର୍କ ନିମନ୍ତେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରକୁ ସଜାଡ଼ିବା ଦରକାର ପଡ଼େ।

ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗର ବିସ୍ତାର ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ କୌଣସି ଏକ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହିଃନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରୁ ବହିଃର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହା ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତଃର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

୨। ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଓ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉପାଦାନ । ମାଳାର ବିଭିନ୍ନ ରାଶିଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନଦ୍ଧ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ଓ ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ତା ପାଖରେ ଲେଖାଯାଏ। ଏହା ଫଳରେ ମାଳାଟିକୁ ଆମେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତକରିଥାଉ ଓ ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ୍ ସେଥ୍ପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ୫ରୁ ୨୫ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖାଯାଇଥାଏ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା ଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ଥାଏ, ଯଥା – ଗୋଟିଏ ନିମ୍ନ ସୀମା ଓ ଅନ୍ୟଟି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସୀମା । କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସୀମା ସହିତ ସେ ଦ୍ଵୟ ସୀମା ଭିତରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବହୁ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା ଦୁଇଥର ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ; ଯାହା ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସୀମାରେ ଓ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀ ନିମ୍ନ ସୀମାରେ, ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସୀମାରେ ଆବିର୍ଭୂତ ମୂଲ୍ୟଟି ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନ ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନ ସୀମାରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥିବା ମୂଲ୍ୟଟି ସେହି ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ହିଁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୩। ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଓ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାରକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ। ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାର ୧୦ କିମ୍ବା ୨୦ କିମ୍ବା ୫୦ ଇତ୍ୟାଦି ହେବା ଉଚିତ୍। ଉପଯୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଆକଳନ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ, ତାହା ହେଲା –

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ 1

ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ସଂଭାଗ ସୀମା ଦ୍ଵୟର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ମୂଲ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟ-ମୂଲ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀ ବା ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ। ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟ-ବିନ୍ଦୁ ସଂଭାଗର ପ୍ରତିନିଧ୍ବ ରୂପେ ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ 2

ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଅନୁଯାୟୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଭାଗୀକରଣ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ପ୍ରଣାଳୀ ରହିଥାଏ; ଯଥା – (କ) ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ଓ (ଖ) ବହିର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ (Frequency Distribution) କହିଲେ କ’ ଣ ବୁଝାଯାଏ ? ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ କେଉଁ ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିଭିରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଇ ପରିମାଣାତ୍ମକଭାବେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କୁହାଯାଏ । ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ତଥ୍ୟ ବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ସାଂଖ୍ୟକ ସ୍ଥିତିର ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କୌଣସି ଉପାଦାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ କେତେ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଛି ବା ସେହି ଉପାଦାନର ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ପରିମାଣାତ୍ମକ ସ୍ଥିତି କ’ଣ ତାହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଇ ସେହି ତଥ୍ୟସମୂହରେ ରହିଥ‌ିବା ଉପାଦାନ କେତେଥର ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଛି ତାହାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥାଏ । ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।

ବାରମ୍ବାରତା (Frequency) କହିଲେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ କେତେ ଥର ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି ତାହା ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ; ଯଥା – କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ 60 ରୁ ୫୦ ନମ୍ବର ରଖୁଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 20 । ଏଥିରେ ବାରମ୍ବାରତା 20 କାରଣ 60- 80 ନମ୍ବର ଭିତରେ 20 ଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ରହିଛନ୍ତି । 60-80 ନମ୍ବର ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ ଅଟେ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ । ଏହି ଉପାଦାନ ବା ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପୃଥକ୍ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଏହା ଅଶୋଧ ହୋଇପାରେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ତିନି ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ; ଯଥା – ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶ୍ରେଣୀ, ପୃଥକ୍ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ । ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରାଶି ବା ଉପାଦାନ ବା ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ଏକକ ବା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରଭାବେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପରେ ତାହା ଏକାକୀ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ପୃଥକ୍ ରାଶି ବା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନ ରହିଛି ଯାହା ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ଛାତ୍ର ଅର୍ଥନୀତିରେ 60 ନମ୍ବର ଓ ଅନ୍ୟଟି 70 ନମ୍ବର ରଖୁଛନ୍ତି । ଏହି ଦୁଇଟି ରାଶି ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।

ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ମନେକର ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ 60 ନମ୍ବର ରଖୁଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 20 ଓ 70 ରଖୁବା ଛାତ୍ରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 25 । ଏହି ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ମାତ୍ର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ଏହି ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାପାଇଁ ସେପରି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦିଗପ୍ରତି ସାଧାରଣଭାବେ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(1) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଏକ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣ କେତେ ହେବ ସେପରି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ନଥାଏ । ମାତ୍ର ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଅତ୍ୟଧ୍ୱ କିମ୍ବା ଅତି ସ୍ଵଳ୍ପ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଏହାର ସଂଖ୍ୟା ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ 5 ରୁ 20 ମଧ୍ୟରେ ରହିବା ଉଚିତ । ଏପରି ହେଲେ ଗଣନା,ବା ଆକଳନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁବିଧା ହୋଇଥାଏ ।

(2) ବିସ୍ତାର – ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ରାଶି ବା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବିସ୍ତାର ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ । ଯଦି ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ଏହି ବିସ୍ତାର କମ୍ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀସଂଖ୍ୟା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଏହି ଦିଗପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

(3) ମୂଳବିନ୍ଦୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନ ସୀମାକୁ ମୂଳବିନ୍ଦୁ ବା ଆରମ୍ଭବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଶୂନ କିମ୍ବା 5 କିମ୍ବା 5 ର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ ସମୟ ଏଥପ୍ରତି ଯତ୍ନବାନ ହେବା ଉଚିତ ।

(4) ସଂଭାବ ବିସ୍ତାର – କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ 5 କିମ୍ବା ଏହାର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର 5 କିମ୍ବା ଏହାର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଗଣନା କାର୍ଯ୍ୟ ସରଳ ଓ ସହଜସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ସଂଖ୍ୟା ଓ ଏହାର ଗୁଣିତକ ସହ ଅଧିକ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ଥାଆନ୍ତି ।

(5) ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଅନୁକ୍ରମିକ ହେବା ଉଚିତ – ଯଦି କୌଣସି ବଣ୍ଟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରିବା ସମୟରେ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁକ୍ରମରେ ଅସୁବିଧା ବା ଅନିୟମିତତା ଦେଖାଯାଏ ତେବେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେତେକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଏକାଠି କରାଯାଇ ସାମଗ୍ରିକଭାବେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ଯଦ୍ବାରା ବାରମ୍ବାରତାର ଅନୁକ୍ରମ ଠିକ୍ ରୁହେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ଶ୍ରେଣୀ ରହିଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ ଯାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ହ୍ରାସ କରାଯାଇ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ନିୟମିତତା ରଖାଯାଇଥାଏ ।

(6) ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟବହାର – ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରକୁ ସଠିକ୍ ଓ ଅନୁକ୍ରମିକ କରିବାକୁ ହେଲେ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ (Exclusive) ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିବା ଉଚିତ । ଯଦି ସଂଭାଗ ବା ଶ୍ରେଣୀଟି ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ରହିଥାଏ ତେବେ ତାହାକୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ପରିଣତ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ସଂଭାବ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଭୁଲ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହାର ଅନୁକ୍ରମ ଠିକ୍ ରହିଥାଏ ।

(7) ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସମାନ ରହିବା ଉଚିତ – କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ନେଇ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବା ସମୟରେ ସମ୍ଭାବ ବିସ୍ତାର ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ । ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକ ସମାନ ରହିବା ଉଚିତ ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ, ସମୟରେ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବଧାନ ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀମଧ୍ଯରେ ବାରମ୍ବାରତାର ତୁଳନା ସହଜସାଧ୍ୟ ହୁଏ ଓ ଗଣନା ସରଳ ହୋଇଥାଏ ।

(8) ପ୍ରାକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ପରିହାର – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଶେଷ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା କିମ୍ବା ଉଭୟ ଅପ୍ରକାଶିତ ରହିଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ମୂଲ୍ୟ ବା ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ମିଳିବାରେ ଅସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ତେଣୁ ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ଏ ପ୍ରକାରର ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ଉଚିତ ।

(9) ସଂଭାଗୀକରଣରେ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁପସ୍ଥିତ – ଅନେକ ସମୟରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସହ ସଂଭାଗୀକରଣ କରାଯିବା ସମୟରେ କେତେକ ସଂଭାଗ ବା ଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ବାରମ୍ବାରତା ରହି ନଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଆକାରକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ । ବ୍ୟବଧାନ ସମାନ ରହିନଥିବାରୁ ବାରମ୍ବାରତାଗୁଡ଼ିକରେ ତୁଳନା ସମ୍ଭବପର ହୁଏନାହିଁ । ତେଣୁ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ ।

ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦିଗପ୍ରତି ଯତ୍ନଶୀଳ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ଯଥାର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ବଣ୍ଟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।

୨। ସଂଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ? ଏହା କିପରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଅଳ୍ପସ୍ଥାନରେ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ଦର୍ଶାଇବାପାଇଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ କେତେକ ସଂଭାଗ (class ବା group) ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂଭାଗୀକରଣ (classification) କୁହଯାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ତଳଲିଖତ ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ସଂଭାଗୀକରଣ କରାଯାଏ ।

(କ) 0 – 10 10 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60 60 – 70
କିମ୍ୱ।(ଖ) 0 – 9 10 – 19 20 – 29 30 – 39 40 – 49 50 – 59 60 – 69

ସଂଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବା କଥା :
(1) ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇପ୍ରକାରର; ଯଥା – ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (exclusive class) ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (inclusive class) । ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ । ‘ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ସଂଭାଗୀକରଣ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ଯଥା 10-20, 20-30 ଯଦି ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ହୁଏ, ତେବେ 20, (10-20) ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନହୋଇ 20-30 ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

କିନ୍ତୁ ‘ଖ’ ପ୍ରକାରର ସଂଭାଗୀକରଣ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (inclusive class) ପ୍ରକାରର ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ସଂଭାଗର ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ଯଥା – 0–19, 20-29 ଯଦି ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ହୁଏ, ତେବେ 20 ଓ 29 ଉଭୟ 20-29 ସଂଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ପରିଣତ କରାଯାଇପାରେ । ଏଠାରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗର ଯେକୌଣସି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାର ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ 2 ରେ ଭାଗକରି, ଭାଗଫଳକୁ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରେ ଯୋଗକରାଯାଏ ଓ ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାକୁ ବିୟୋଗ କରାଯାଏ ।

ବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ
10 – 19
20 – 29
30 – 39
9.5 – 19.5
19.5 – 29.5
29.5 – 39.5

[ ଏଠାରେ \(\frac{20-19}{2}=0 \cdot 5\) ରୁ
(10-19) ସଂଭାଗର 19 ରେ ମିଶାଯାଇ
(20-29) ସଂଭାଗର 20 ରୁ ଫେଡ଼ାଯାଇଛି ।
ସେହିପରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗକୁ ପରିଣତ କରାଯାଇଥାଏ ।]

(2) ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ କେତେକ ସଂଭାଗରେ ପରିଣତ କଲାବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ପ୍ରଥମ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା (lower limit) ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା (upper limit) କୁହାଯାଏ; ଯଥା – 10-20 ସଂଭାଗରେ 10 ନିମ୍ନସୀମା ଓ 20 ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଟେ ।

(3) ସଂଭାଗୀକରଣ ସମୟରେ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କମ୍ ବା ସମାନ ରହେ । ସେହିପରି ଶେଷ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସର୍ବାଧ‌ିକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ବଡ଼ ବା ସମାନ ରହେ ।

(4) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗର ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର (class interval) ତାହାର ଉର୍ଜସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ସୂଚାଇଥାଏ; ଯଥା h = l2 – l1 ଏଠାରେ h = ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର, ଘୃ = ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ l1=ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା । 10-20 ସଂଭାଗରେ h = 20-10=10 । କିନ୍ତୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ h = (l2 – l1) + 1 ତେଣୁ (10-19) ସଂଭାଗରେ h = (19-10)+1 = 10 266।

(5) ସଂଭାଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ ସେଥ‌ିପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନାହିଁ । ତଥାପି ଏହା 5 ରୁ 25 ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିବା ଉଚିତ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ 3

(6) ଗଣନା ଓ ହିସାବର ସୁବିଧା ଲାଗି ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକୁ 5 ବା 10ର ଗୁଣିତକ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ ।

(7) ସଂଭାଗର \(\frac{l_1+l_2}{2}\)
କୁ ସେହି ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ (mid-point) କୁହାଯାଏ;
ଯଥା – (10-20) ସଂଭାଗରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ \(\frac{10+20}{2}\) = 15
କିନ୍ତୁ (10-19) ସଂଭାଗରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ = \(\frac{10+19}{2}\) = 14.5

ଭାଗବିଭକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ (Preparation for grouped frequency distribution)

(1) ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖାଯାଏ ।
(2) ତାହାପରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ତାହା ଯେଉଁ ସଂଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତାହା ଡାହାଣରେ ଏକ ମେଳକ ଚିହ୍ନ (tally mark) ଦିଆଯାଏ ।
(3) ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ମେଳକ ଚିହ୍ନ ଦେଇସାରିବା ପରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଗଣି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
ଉପରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ତଥ୍ୟାବଳୀ ଓ ସଂଭାଗୀକରଣକୁ ନେଇ ଆମେ ଏଠାରେ ଭାଗ-ବିଭକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରିବା; ଯଥା –

ସଂଭାଗ(class) ମେଳକ ଚିହ୍ନ(tally mark) ବାରମ୍ୱ‍।ରତା(frequency)
0 – 10
10 – 20
20 – 30
30 – 40
40 – 50
50 – 60
60 – 70
|
||| |||
|||
||| |||
||
|
1
8
3
11
2
6
1
ମୋଟ 32

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ସ୍ଥାନ ବିଶିଷ୍ଟ ମଧ୍ଯକ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ୟମାନ
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ମଧ୍ୟମା
Answer:
(iv) ମଧ୍ୟମା

୨। କେଉଁ ମଧ୍ଯକର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ବିଚ୍ୟୁତିର ବୀଜଗାଣିତକ ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମଧ୍ୟମା
(iv) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ
Answer:
(i) ମାଧ୍ଯମାନ

୩। କେଉଁ ମଧ୍ଯକରେ ଏକ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗୁଣାବଳୀ ରହିଛି ?
(i) ମଧ୍ୟମା
(ii) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

୪। ୭୦, ୧୦, ୬୦, ୪୫, ୧୮, ୨୫, ୬୫ର ମଧ୍ୟମା କେତେ ହେବ ?
(i) ୧୦
(ii) ୪୫
(iii) ୬୦
(iv) ୨୫
Answer:
(ii) ୪୫

୫। ଏକ ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ
(i) ମାଧ୍ୟମାନ > ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
(ii) ମାଧ୍ଯମାନ – ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମାଧ୍ୟମାନ < ଗରିଷ୍ଠକ = ମଧ୍ୟମା
(iv) ମାଧ୍ଯମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
(iv) ମାଧ୍ୟମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୬। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମଧ୍ୟମା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ମାଧ୍ଯମାନ

୭। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
(i) ମଧ୍ୟମା
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

୮। ୩, ୫, ୪, ୩, ୫, ୩ ର ଗରିଷ୍ଠକ କେତେ ?
(i) ୨
(ii) ୩
(iii) ୪
(iv) ୫
Answer:
(ii) ୩

୯। କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ରାଶିମାଳାକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗ କରିଥାଏ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ
Answer:
(ii) ମଧ୍ୟମା

୧୦। କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ସମସ୍ତ ଲଜ୍ଜାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଅଟେ ?
(i) ଗରିଷ୍ଠକ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୧୧। କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟର ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ମଧ୍ୟମା

୧୨। ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ କାହା ସହ ସମାନ ?
(i) 3Md – 2M
(ii) 3M – 2Md
(iii) 3M+2Md
(iv) 2M+3Md
Answer:
(i) 3Md – 2M

୧୩। ଯଦି ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ମଧ୍ୟମା ଯଥାକ୍ରମେ ୨୦ ଓ ୨୪ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତା’ହେଲେ ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ହେବ ?
(i) ୨୨
(ii) ୨୩
(iii) ୨୪
(iv) ୨୬
Answer:
(iv) ୨୬

୧୪। ଯଦି ରାଶିମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା (n) ୫ ଓ ମାଧମାନ (x̄) ୧୦ ହୁଏ ତେବେ ∑X କେତେ ହେବ ?
(i) ୨୦
(ii) ୨
(iii) ୫୦
(iv) ୨୫
Answer:
(iii) ୫୦

୧୫। ଯଦି X ଚଳର ମାଧ୍ୟମାନ ୩ ହୁଏ, ତେବେ (X+2) ଚଳର ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ହେବ ?
(i) ୩
(ii) ୪
(iii) ୫
(iv) ୬
Answer:
(iii) ୫

୧୬। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ବାଳକମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ଓଜନ ୨୫ କେଜି ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ଓଜନ ୨୦ କେଜି ଅଟେ । ଯଦି ଶ୍ରେଣୀରେ ୨୦ ଜଣ ବାଳକ ଓ ୫ ଜଣ ବାଳିକା ଥାଆନ୍ତି ତା’ ହେଲେ ଶ୍ରେଣୀର ସମସ୍ତ
(i) ୨୫
(ii) ୨୪
(iii) ୨୨.୫
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ।
Answer:
(ii) ୨୪

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୧୭ । ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ୨, ୪, ୮ ହେଲେ ଏହାର ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ?
(i) ୨
(ii) ୪
(iii) ୬
(iv) ୮
Answer:
(ii) ୪

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ______________________ ନିଶ୍ଚିୟ କଲାବେଳେ ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୨। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କଠାରୁ ତାହାର _____________________ ର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କ ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୩। ______________________ ମଧ୍ୟକ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥ ନ ଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୪। ୧୦ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମଧ୍ୟମା ୧୫ ଅଟେ । ଯଦି ପ୍ରତି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କରେ ୫ ମିଶାଯାଏ ତେବେ ନୂତନ ମଧ୍ୟମା ____________________ ହେବ।
Answer:
୨୦

୫। _______________________ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ଉପଯୁକ୍ତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
Answer:
ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ

୬। ମଧ୍ଯମାକୁ __________________ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦ୍ଵିତୀୟ,

୭। ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପାଇଁ ____________________ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୮। ଏକ ପରିବଣ୍ଟନରେ ଦୁଇଟି ଗରିଷ୍ଠକ ଥିଲେ ତାହାକୁ _____________________ ପରିବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦ୍ବିଗରିଷ୍ଠକ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୯। ଏକ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର _________________ ସ୍ଥିରତା ରହିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଚୟନ

୧୦। କୌଣସି ସହରରେ ସୋମବାର ଠାରୁ ଶନିବାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହାରାହାରି ୦.୪ ଇଞ୍ଚ ବର୍ଷା ହୋଇଥିଲା। ରବିବାର ଦିନ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ବର୍ଷା ହେବା ଫଳରେ ଉକ୍ତ ହାରାହାରି ୦.୫କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ରବିବାର ଦିନ ହୋଇଥବା ବର୍ଷା ପରିମାଣ__________________।
Answer:
୧.୧ ଇଞ୍ଚ (୦.୫ × ୭ – ୦.୪ × ୬ = ୩.୫ – ୨.୪)

୧୧। ସରଳ ଗାଣିତିକ ମାଧମାନରେ ସମସ୍ତ ରାଶିକୁ ସମାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ଆପେକ୍ଷିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ସମାନ ନ ଥାଏ, ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଆମେ _______________________ ମାଧ୍ଯମାନର ସହାୟତା ନେଉ।
Answer:
ଭାରି ଗାଣିତିକ

୧୨। ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ବିଧ୍ଵବଦ୍ଧ ଭାବରେ ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଯେ କେହି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଚାହିଁବ ସେ ______________________ ଉତ୍ତର ପାଇପାରିବ ।
Answer:
ସମାନ

୧୩। ଯେତେବେଳେ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ଅସମାନ ହୁଅନ୍ତି _____________________ ମଧ୍ୟକ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପସନ୍ଦନୀୟ ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୧୪। ଯେଉଁ ପରିମାପକ ଦ୍ଵାରା ବିତରଣମାଳାକୁ ସମାନ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚତୁର୍ଥାଂଶକ

୧୫। ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ = ସମସ୍ତ ଲଚ୍ଛାଙ୍କର ସମଷ୍ଟି _______________ ।
Answer:
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ମଧ୍ୟମା କାହିଁକି ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇଥିବାରୁ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୨। ଚୟନ ସ୍ଥିରତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ଚୟନ ସ୍ଥିରତା କହିଲେ, କୌଣସି ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ଅହେତୁକ ଭାବେ ନମୁନା ଚୟନ କଲେ । ଉକ୍ତ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ୟକ ଉଣାଅଧ୍ଵ ସମାନ ହେବା ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୩। ଅବାଧ ସଂଭାଗ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନ ଥାଏ ତାହାକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।

୪। ବଣ୍ଟନକୁ ସମଚତୁର୍ଥାଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବଣ୍ଟନକୁ ସମଚତୁର୍ଥାଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ କୁହାଯାଏ।

୫। କେଉଁ ମଧ୍ଯକକୁ ବଣ୍ଟନର ଭାରକେନ୍ଦ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟମାନକୁ ବଣ୍ଟନର ଭାରକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।

୬। ଏକ ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ମଧ୍ଯକଟିର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ମଧକଟିର ନାମ ଗରିଷ୍ଠକ ।

୭। ଯେଉଁ ମଧ୍ୟକ ବଣ୍ଟନକୁ ସମଦ୍ବିଭାଗ କରେ ତାହାର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମଧ୍ୟକ ବଣ୍ଟନକୁ ସମଦ୍ବିଭାଗ କରେ ତାହାର ନାମ ମଧ୍ୟମା ।

୮। କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଅଟେ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୯। ଯେଉଁ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ସମାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।

୧୦। ହାରାହାରି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ହାରାହାରି ଏକ ସଂଖ୍ୟା ଯାହା ସମୁଦାୟ ସମଷ୍ଟିକୁ ବର୍ଣନା କରିଥାଏ।

୧୧। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସବୁଠାରୁ ସରଳ ପରିମାପକଟି କ’ଣ ?
Answer:
ମାଧମାନ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୧୨। ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯିବାର ସୂତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ 1

୧୩। କୌଣସି ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି କେତେ ?
Answer:
ଶୂନ

୧୪। କେଉଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟହାର ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୧୫। ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ମାପକର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୧୬। ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ କେଉଁ ପରିମାପକ ଅଧ୍ବକ ଉପଯୋଗୀ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ

୧୭ । କେଉଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ଅସମାନ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନର ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା

୧୮। କେଉଁ ହାରାହାରି ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୧୯। କେଉଁ ହାରାହାରି ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଦ୍ବାରା ଜଣାଯାଏ ?
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ

୨୦ । କେଉଁ ହାରାହାରି ନମୁନା ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୨୧। କେଉଁ ହାରାହାରି ପୋଷକ ପରିଛେଦ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।
Answer:
ରରିଷକ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୨୨ । ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷକ ମଧ୍ୟରେ ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ୟମା – ୨ ମାଧ୍ଯମାନ

୨୩। ଗାଣିତିକ ହାରାହାରି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟମାନକୁ ଗାଣିତିକ ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ ।

୨୪। କେଉଁ ହାରାହାରି ସଞ୍ଚୟୀ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଯାଇ ପାରିବ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମା

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ ମଧ୍ଯମାଠାରୁ ବଡ଼ ।
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ ମଧ୍ଯମା ସହିତ ସମାନ।

୨। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

୩। ୫ଟି ସଂଖ୍ୟାରେ ମାଧ୍ଯମାନ ୮ ଓ ୧୦ଟି ସଂଖ୍ୟାର ମାଧ୍ୟମାନ ୫ ହେଲେ, ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟାର ମାଧ୍ଯମାନ ୬ ହେବ ।
Answer:
ଠିକ୍

୪। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାର ଆବିର୍ଭୂତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତାହାର ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଠିକ୍

୫। ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ ସାନ ।
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ମାଧ୍ଯମାନଠ ସାନ ସମାନ।

୬। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ୮୦ ଓ ମଧ୍ୟମା ୧୨୦ ହୁଏ, ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ୧୨୦ରୁ ବେଶୀ ହେବ।
Answer:
ଠିକ୍ (ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ୟମା – ୨ ମାଧ୍ଯମାନ)

୭। ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇପାରେ ।

୮। ଗୋଟିଏ ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଟେ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଟେ।

୯। ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ ହାରାହାରି ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ ହାରାହାରି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୧୦। ଯଦି ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିବଦଳ ହୁଏ, ତେବେ ଅବସ୍ଥାପିତ ମୂଲ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ହୁଏ।
Answer:
ଯଦି ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମାନ ଦ୍ଵାରା ପତ୍ରିବଦଳ ହୁଏ, ତେବେ ଅବସ୍ଥାପିତ ମୂଲ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ହୁଏ।

୧୧। ମଧ୍ଯମାର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ନାହିଁ ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ନାହିଁ ।

୧୨। ଯଦି ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ କମ୍ ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିତରଣରେ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମୂଲ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ଯଦି ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ କମ୍ ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିତରଣରେ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମୂଲ୍ୟ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।

୧୩। ଯୋତା ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ମାଧ୍ଯମାନ ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ଯୋତା ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ଗରିଷ୍ଠକ ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥା’ନ୍ତି।

୧୪। ଗରିଷ୍ଠକ ଏକ କାଳ୍ପନିକ ମୂଲ୍ୟ ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ ଏକ ବାସ୍ତବ ମୂଲ୍ୟ।

୧୫। କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ବିହୀନ୍ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୬। ଯେଉଁ ସଂଭାଗରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥିବ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୬। ଯେଉଁ ସଂଭାଗରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥୁବ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ।

୧୮। ଦ୍ଵିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ (O2) ମାଧ୍ଯମାନ ସହ ସମାନ।
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ମଧ୍ୟମା ସହ ସମାନ।

୧୯। ଓଜିଭ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ମାଧ୍ଯମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ଓଜିଭ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।

୨୦ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବିସ୍ତୃତ କରି ପ୍ରକାଶ କରେ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରି ପ୍ରକାଶ କରେ।

୨୧। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୨୨। ମାଧମା ସାଧାରଣ ଲୋକ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଏକ ହାରାହାରି ।
Answer:
ମାଧମାନ ସାଧାରଣ ଲୋକ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଏକ ହାରାହାରି ।

୨୩। ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ।

୨୪। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଭିଭିକ ହେବା ଉଚିତ୍ ।
Answer:
ଠିକ୍

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦିଅ।

୧। ମାଧ୍ଯମାନ କ’ଣ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ। ଏହା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଏକ ସରଳ ପରିମାପକ। ଗୋଟିଏ ମାଳାରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍ଧଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସେମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ମିଳେ, ତାହାକୁ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ।

୨। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି କିପରି ଚୟନ କରିବ ?
Answer:

  • ପରିସଂଖ୍ୟାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ରଖୁ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରାଯିବା ଉଚିତ୍।
  • ଏହା ବିତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିପାରୁଥିବ।
  • ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିପାରୁଥିବା ଦରକାର।
  • ଏହାର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ।
  • ଏହାର ଦୋଷତ୍ରୁଟିର ମାତ୍ରା କମ୍ ରହିଥିବା ଦରକାର।

୩। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପର ଗୁରୁତ୍ଵ କ’ଣ ?
Answer:

  • ଏହା ପ୍ରତିନିଧୃତ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ।
  • ବ୍ୟବହାର ଯୋଗ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଛୋଟ ସଂଖ୍ୟାରେ ପରିଣତ କରିବାରେ ଏହା ହିଁ ଏକମାତ୍ର ଅବଲମ୍ବନ।
  • ଏହା ତୁଳନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
  • ଏହା ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରେ।
  • ଏହା ଅଧ୍ବକ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ଦିଏ।

୪। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପର ଦୋଷତ୍ରୁଟି ବର୍ଣ୍ଣନା କର ?
Answer:

  • କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି କେବଳ ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହାର ବ୍ୟବହାର କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
  • ଏହି ପରିମାପ ସମଗ୍ର ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ କରୁଥିଲେ ହେଁ କେତେକ ସମୟରେ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟଟି ତଥ୍ୟାବଳୀ ମଧ୍ୟରେ ନ ଥାଏ।
  • କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଭ୍ରମାତ୍ମକଫଳ ପ୍ରଦାନ କରେ।
  • ଏହା ବିତରଣର ସଠିକ୍ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିନଥାଏ ।
  • ଏହା କେବଳ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ଏହା କରି ନ ଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୫। ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ତଥ୍ୟ ଭିତ୍ତିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଛି ?
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ସମାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ମାଧମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ । ମାତ୍ର ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ମଧ୍ୟମଠାରୁ ବଡ଼ କିମ୍ବା ସାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତଥ୍ୟଭିତ୍ତିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ହେଲା – ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ଯମା

୬। ମଧ୍ୟମା କ’ଣ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ହେଉଛି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ଅନ୍ୟ ଏକ ମାର୍ଗ । ମଧ୍ଯମାଠାରୁ ଏହାର ପ୍ରକୃତି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର । ସମଗ୍ର ବିତରଣରେ ମଧମା ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିନ୍ଦୁ ରୂପେ କାମକରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିତରଣର ଠିକ୍ ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ଥାଏ । ଏଥୁରେମଧ୍ୟମାଠାରୁ ଉଚ୍ଚକ୍ରମର ଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ତାହାର ନିମ୍ନକ୍ରମରେ ଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ସହିତ ସମାନ ଥାଏ । ଅନ୍ୟଭାବରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ବିତରଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସମୁଦାୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର50% ଏହି ବିନ୍ଦୁର ଉର୍ଦ୍ଧରେ ଓ 50% ଏହି ବିନ୍ଦୁର ନିମ୍ନରେ ଥାଏ । ଅବର୍ଗିକ
ତଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା \(M=\frac{N+1 \text { th }}{2}\) item
ଶ୍ରେଣୀ ବଦ୍ଧ ତଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}=\frac{\mathrm{L}+\mathrm{N} / 2-\mathrm{C} \cdot \mathrm{F}}{\mathrm{F}} \times \mathrm{i}\)

୭। ଗରିଷ୍ଠକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ଅବର୍ଗିତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ବତରଣରେ ଯେଉଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସର୍ବାଧିକର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ସେହି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସେହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ 10, 12, 12, 10, 11, 13,10,11,10 ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ହୋଇଛି 10, କାରଣ , ଏହା ସର୍ବାଧ୍ଵର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି, ପୁନଶ୍ଚ ବର୍ଗିତ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଯେଉଁ ସଂମ୍ଭାଗର ପୌନପୁନ୍ଯ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ, ତାହାର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ସ୍ଥଳ ଗରିଷ୍ଠକ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଏ ।

୮। ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

  • ଲଘୁଗଣକ ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା କଠିନ ଅଟେ ।
  • ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
  • ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

୯। ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

  • ସାଂଖ୍ୟକ ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
  • ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ ।
  • ଗାଡ଼ିର ବେଗର ହାରାହାରି ଓ ସମୟର ହାରାହାରି ପାଇଁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଉତ୍ପାଦନ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

F. ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ମଧ୍ୟମା ଓ ମାଧ୍ୟମାନ
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକ ଅଟେ । କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମ ବା ଅଧଃକ୍ରମରେ ସଜାଡ଼ି ଦେଲେ ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ମଧ୍ୟମା କୁହାଯାଏ । ମଧ୍ୟମା ଏକ ବିଭାଜନ ମୂଲ୍ୟ ଅଟେ । ଏହା ବଣ୍ଟନକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ। ଏହା ବଣ୍ଟନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

ତେଣୁ ବଣ୍ଟନର କେତେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟମା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇ ନ ପାରେ। ମାଧ୍ଯମାନ କୁହାଯାଏ। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାଧମାନଠାରେ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗୁଣାବଳୀ ରହିଅଛି। ତେଣୁ ମାଧ୍ୟମାନ ବହୁଳ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।

୨। ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଏକ ସରଳ ପରିମାପକ ହେଉଛି ମାଧ୍ଯମାନ। ଗୋଟିଏ ମାଳାରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସେମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ମିଳେ ତାହାକୁ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ।

ମାଧ୍ଯମାନରେ ସମସ୍ତ ରାଶିକୁ ସମାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ। ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନର ଆମେ ସହାୟତା ନେଉ। ଭାରି ଗାରିତିକ ମାଧ୍ୟମାନରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁରୁତ୍ଵ ଥାଏ। ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ ସୂତ୍ର ହେଲା –

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ 2

୩। ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥାନୀୟ ମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଏପରି ଦୁଇଟି ସମାନଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ ଯେପରିକି ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଠାରୁ ବେଶି ହେବାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଏହାଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସାନରୁ ବଡ଼ ବା ବଡ଼ରୁ ସାନ କ୍ରମରେ ସଜାଇଦେଲେ ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା କୁହାଯାଏ।

କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ। କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥିଲେ, ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଦୁଇଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଓ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୁଏ ତାହେଲେ ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ଵିଗରିଷ୍ଠକ ବଣ୍ଟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କର । ଏକ ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପ କହିଲେ କୌଣସି ବିତରିତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ପ୍ରତିନିଧୂ କରୁଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ଯାହାକି ତଥ୍ୟାବଳୀର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଅବସ୍ଥିତ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ମନେରଖୁବା ସହଜସାଧ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ତେଣୁ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଗୋଟିଏ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପରିଣତ କରାଯାଏ । ଯେଉଁ ଗୋଟିଏ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପ୍ରତିନିଧୃତ୍ଵ କରୁଥାଏ ତାହାକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବା ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ନ ହୋଇ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଶାସ୍ତ୍ରର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ । ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ବହୁତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(a) ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଛୋଟ ଓ ସରଳ କରିବା– ପ୍ରଥମତଃ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ

(b) ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଚାର– କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବିଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ତୁଳନା କରିବାର ପଥ ସୁଗମ କରିଥାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକର ବିସ୍ତୀଣ୍ଣତା ହେତୁ ସହଜରେ ତୁଳନା ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତିନିଧୁଗୁଡ଼ିକୁ ତୁଳନା କରିବାରେ କିଛି ଅନ୍ତରାୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

(c) ଅଧ୍ଵନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ– କେତେକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ବ୍ୟବହାର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଚ୍ୟୁତି, ବୈଷମ୍ୟ, କକୁଦତା, ସହସମ୍ବନ୍ଧ, ସମାଶ୍ରୟଣ ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନ କରିବାରେ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(d) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ କୌଣସି ଏକ ବିଷୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାରେ ବହୁତ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସାଧାରଣତଃ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ସରକାରଙ୍କର ଆୟବ୍ୟୟ ବଣ୍ଟନ, ଯୋଜନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବହୁଳ ପରିମାଣ ହୋଇଥାଏ ।

ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପର ବୈଚିତ୍ର –
ଏକ ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକଠାରେ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

  • କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇନଥ‌ିବ ।
  • ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝି ହେଉଥବ ଓ ଗଣନା କରାଯାଇପାରୁଥୁବ ।
  • ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥବ ।
  • ଏହାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
  • ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେଉନଥବ ।
  • ଏହାକୁ ଲେଖକ (graph) ରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ପାରୁଥ‌ିବ ।
  • ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିର ପ୍ରଭାବରେ ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଉ ନଥ‌ିବ ।

୨। ହାରାହାରିର ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Objectives) ଓ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (Functions) ବର୍ଣନା କର । ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ସମଷ୍ଟିର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଓ ସରଳ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରୂପେ ହାରାହାରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ମୋଟ ସମଷ୍ଟିକୁ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ । ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତିରେ ଏହା ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛି । ତେଣୁ ବାଉଲି ଏହାକୁ ଯଥାର୍ଥରେ ‘ହାରାହାରିର ଏକ ବିଜ୍ଞାନ’ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ହାରାହାରିର ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଯଥା ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ :

(1) ଜଟିଳ ତଥ୍ୟକୁ ଏହା ସରଳ ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ – ବହୁ ପରିମାଣର ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା କଷ୍ଟକର କାମ ଅଟେ । ମାତ୍ର ସହଜ ଉପାୟରେ ଜଟିଳ ତଥ୍ୟକୁ ହାରାହାରି ମାଧମରେ ସରଳ ଓ ବ୍ୟବସ୍ଥାସିଦ୍ଧ ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ସମଷ୍ଟିଗତ ତଥ୍ୟକୁ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାରେ ଅଧ୍ୟୟନରତ ବ୍ୟାପାରର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ବହନ କରି ସାଧାରଣ ଉପସଂହାର ପ୍ରତିପାଦିତ କରେ ।

(2) ତୁଳନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ତଥ୍ୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଏକ ତଥ୍ୟକୁ ତୁଳନା କରିବା ନିମିତ୍ତ ହାରାହାରି ଏକ ସାଧାରଣ ଆଖ୍ୟାଦାତା ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଭିଭିକରି ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଦଳର ତଥ୍ୟର ଉପସଂହାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭାରତ ଓ ଆମେରିକାର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ତୁଳନା କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଆମେରିକା ତୁଳନାରେ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । ତେଣୁ ଆମେରିକା ତୁଳନାରେ ଭାରତ ଏକ ଗରିବ ଦେଶ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

(3) ଏକ ନମୁନାରୁ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଜାଣିବା– କେବଳ ମାତ୍ର ଏକ ନମୁନାରୁ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ଜାଣିବାରେ ହାରାହାରି ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଏକ ନମୁନାରୁ ମାଧ୍ଯମାନ ଗୋଷ୍ଠୀର ମାଧମ ବିଷୟରେ ସୁଚିନ୍ତିତ ଧାରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

(4) ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବସ୍ତୁର ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଜାଣିବାରେ ହାରାହାରିର ଗୁରୁତ୍ଵ ବେଶୀ । ଗୋଟିଏ ଦେଶର ସ୍ୱଳ୍ପ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଜାଣିବା ପରେ ତାର ଉନ୍ନତି ଘଟାଇବା ପାଇଁ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାରେ ଏହା ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

(5) ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ କିମ୍ବା ବିଭାଗ ମଧ୍ୟରେ ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ଏହା ଉପଯୁକ୍ତ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ । ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସାର ଅପେକ୍ଷା ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ବାସ୍ତବ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ ।

(6) ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଏହା ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଏଥରେ ଏହା ମୂଳଭିଭି ଅଟେ । ଯଦି ଜଣେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିଭିନ୍ନ ଛାତ୍ରଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଷୟର ହାରାହାରି ନମ୍ବର ଜାଣନ୍ତି, ତାହେଲେ କେଉଁ ବିଷୟରେ ଛାତ୍ରମାନେ ଦୁର୍ବଳ, ତାହା ସହଜରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିପାରନ୍ତି ।

ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
ହାରାହାରି ଏକ ମୂଲ୍ୟ ଯାହା ଏକ ସମଷ୍ଟିଗତ ମୂଲ୍ୟର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାର କିଛି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଧର୍ମ ରହିବା ଦରକାର । ପ୍ରଫେସର ୟୁଲେ ଓ କେଣ୍ଡାଳଙ୍କ ମତରେ ହାରାହାରିର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(1) ଏହା ସଠିକ ରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯିବା ଉଚିତ– ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତମ ଓ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହାରାହାରି ସଠିକ ରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯିବ ଉଚିତ ଯଦ୍ବାରା ଏହାର କେବଳ ଏକମାତ୍ର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ପାରିବ । ଏହାର ଅର୍ଥ କିମ୍ବା ସଂଜ୍ଞା ନେଇ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ରହିବ ନାହିଁ ।

(2) ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଭିଭିକ ହେବା ବିଧେୟ– ଗୋଟିଏ ମାଳାର ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ହାରାହାରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଯାହା ଫଳରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏହା ପ୍ରତିନିଧିତ୍ଵ କରିପାରେ ।

(3) ଏହା ସହଜ ବୋଧଗମ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ– ଏକ ଉତ୍ତମ ଓ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହାରାହାରି ସରଳ, ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ସଂଜ୍ଞାଗତ ସ୍ଥିର ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏହା ସହଜରେ ଓ ସହସା ସମସ୍ତଙ୍କଦ୍ବାରା ବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।

(4) ଏହା ସହଜରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯିବା ଉଚିତ– ହାରାହାରିକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ସହଜ ଓ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇ ପାରୁଥିବା ଉଚିତ । ଫଳରେ ଏହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ହିସାବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରିବ ।

(5) ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ – ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟତା ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ । ଫଳରେ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

(6) ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ୱାରା ଏହା ସ୍ଵଚ୍ଛ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ– ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ୱାରା ଏହା ଖୁବ୍ କମ ପରିମାଣରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକା ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ଦୁଇଟି କ୍ରମହୀନ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କଲେ ସେମାନଙ୍କର ହାରାହାରି ପ୍ରାୟ ପାଖାପାଖୁ ଥାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ନମୁନା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ବାରା କମ୍ ପ୍ରଭାବିତ ହାରାହାରି ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

(7) ଏହାର ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ– ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ପୁନଃ ଗାଣିତିକ ତଥା ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ରହିଥାଏ । ଯେଉଁ ହାରାହାରିର ପୁନଃ ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କ୍ଷମତା ରହିଥାଏ, ତାହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା ହାରାହାରି ବହୁମୁଖୀ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ । ଅର୍ଥନୀତିରେ ସକ୍ରିୟଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଙ୍କ ସ୍ଥିତି, ଭୂମିକା ଓ ସେମାନଙ୍କର ଅବଦାନ ସଂପର୍କରେ ହାରାହାରି ଏକ ଧାରଣ ସୃଷ୍ଟିକରେ । ତେଣୁ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଖୁବ୍ ଅଧିକ । ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ଅର୍ଥନୀତି ସଂପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

ତେଣୁ ଅର୍ଥନୀତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ହାରାହାରିର ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ରହିଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ନଚେତ୍ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନରେ ଭ୍ରାନ୍ତଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଲକ୍ଷଣ । ହାରାହାରି ଚୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯିବା ଏକାନ୍ତ ଜରୁରୀ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୩। ମାଧ୍ୟମାନ କ’ଣ ? ମାଧମାନର ବିଶେଷ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର । ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମାଧ୍ଯମାନ ସବୁଠାରୁ ଲୋକପ୍ରିୟ ମାପକ ଅଟେ । ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ ଏବଂ ସାଧାରଣତଃ ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ହାରାହାରି ମାପକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ କୁହାଯାଏ । ଯଦି କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ

X1, X2………………………… Xn ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ \(\overline{\mathrm{x}}=\frac{\mathrm{x}_1+\mathrm{x}_2+\ldots \ldots+\mathrm{x}_{\mathrm{n}}}{\mathrm{n}} \text { Or, } \overline{\mathrm{x}}=\frac{\Sigma \mathrm{x}}{\mathrm{n}}\)

ଏଠାରେ x̄ = ମାଧ୍ୟମାନ,Σx = ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସମଷ୍ଟି ଓ n = ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ।
ମାଧ୍ଯମାନର ବିଶେଷ ଧର୍ମ – ମାଧ୍ଯମାନର ବହୁତଗୁଡ଼ିଏ ଧର୍ମ ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(a) କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ Σ (x − x̄) = 0 1

(b) ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ଲଘିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ Σ (x – x̄ )² ଲଘିଷ୍ଠ ଅଟେ ବା Σ (x-x̄)²≤ (x-A)² |

(c) ଯଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନରେ ବଢ଼େ ବା କମେ, ତେବେ ମାଧମାନର ମାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନରେ ବଢ଼ିବ ବା କମିବ, ଅର୍ଥାତ୍ y = x ± b 1

(d) ଯଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନଦ୍ୱାରା ଗୁଣାଯାଏ ବା ଭାଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମ ମାଧମାନକୁ ଗୁଣାଯାଇ ବା ଭାଗକରାଯାଇ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରିବ, ଅର୍ଥାତ୍‌ y = kx̄ Or, y = \(\frac{\bar{x}}{\mathbf{k}}\)

(e) ଯଦି N1 ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧମାନ x̄1 ଓ N2 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ x̄2 ଏବଂ Nk ଟି ଲବଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ x̄k ହୁଏ, ତେବେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ
\(\overline{\mathrm{x}}=\frac{\mathrm{N}_1 \overline{\mathrm{x}}_1+\mathrm{N}_2 \mathrm{x}_2+\ldots \ldots \ldots+\mathrm{N}_{\mathrm{k}} \overline{\mathrm{x}}_{\mathrm{k}}}{\mathrm{N}_1+\mathrm{N}_2+\ldots \ldots \ldots+\mathrm{N}_{\mathrm{k}}}\)

(f) ପ୍ରଥମ N ଟି ସ୍ଵାଭାବିକ ସଂଖ୍ୟାର ମାଧମାନ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ।
\(\bar{x}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\)

ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Arithmetic mean) – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାଧ୍ଯମାନ ସବୁଠାରୁ ଜନପ୍ରିୟ ମାପକ ଅଟେ । କାରଣ ମାଧମାନଠାରେ ବହୁତ ସୁଗୁଣ ଦେଖାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

  • ମାଧ୍ଯମାନ ସହଜରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ ।
  • ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପଦ୍ଧତି ସରଳ ଓ ସାବଲୀଳ ଅଟେ ।
  • ମାଧ୍ଯମାନ ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।
  • ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ।
  • ମାଧ୍ଯମାନ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯଥା, ବିଦ୍ୟୁତି, ବୈଷମ୍ୟ, କକୁଦତା, ସହଜସମ୍ବନ୍ଧ, ସମାଶ୍ରୟତା ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ।
  • ମାଧ୍ୟମାନ ଉପରେ ଚୟନତ୍ରୁଟିର ପ୍ରଭାବ ସ୍ଵଳ୍ପ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିର ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Arithmetic mean)

  • ମାଧ୍ଯମାନ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (Extreme value) ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର (Open end series) କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇଥିବାରୁ ମାଧମାନ
  • ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ, ଯଥା – ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ମେଧା, ସ୍ନେହ ଇତ୍ୟାଦି ଗାଣିତିକ ରାଶିରେ ପ୍ରକାଶଯୋଗ୍ୟ ହୋଇ ନଥ‌ିବାରୁ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ ହିସାବ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ।
  • ମାଧ୍ଯମାନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇ ନପାରେ । 1, 3, 5, 7 ର ମାଧ୍ଯମାନ 4 ଅଟେ । ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 4 ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନୁହେଁ ।
  • ମାଧ୍ଯମାନ ବେଳେବେଳେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇନଥାଏ, ଯଥା – ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବାରର ପିଲାସଂଖ୍ୟା 4 ଓ 3 ହୁଏ, ତେବେ ଏହାର ମାଧ୍ୟମାନ 3.5 ଜଣ ଯାହାକି ଅସମ୍ଭବ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୪। ମଧ୍ୟମା କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଯଦିଓ ମାଧ୍ୟମାନ ସହଜ ଓ ସରଳ ମାପକ, ତଥାପି ଏହା ସବୁସ୍ଥାନରେ ଓ ସବୁସମୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ମାପକ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇନଥାଏ । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବା ହତୁ ସଠିକ୍ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ମଧମାକୁ ମାଧ୍ୟମାନର ଏକ ବିକଳ୍ପ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ (ସାନରୁ ବଡ଼ ବା ବଡ଼ରୁ ସାନ) ସଜାଇ ତା’ର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ‘ମଧ୍ୟମା’ ବୋଲି ନିଆଯାଏ ।

ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ ଯେପରିକି ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଠାରୁ ବେଶୀ ହେଲାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଏହାଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ବା ଅଧଃକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ କରାଯାଏ ଏବଂ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ n ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଯଦି n ଅଯୁଗ୍ମ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ମଧ୍ୟମା latex ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ– 6, 8, 2, 3, 4, 5, 7 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅଛି ।

ଏହାକୁ ପ୍ରଥମେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜାଇଲେ, ଏହା 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ହେବ ଏବଂ n = 7 ଏକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟା । ତେଣୁ ମଧ୍ୟମା latex ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\) ଚତୁର୍ଥ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ, ଅର୍ଥାତ୍ 5 ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ñ ଯୁଗ୍ମ ହୁଏ, ତେବେ ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ + \(\frac{7+1}{2}=\frac{8}{2}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ । ଯଦି ଉପରୋକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଆମେ ଆଉ ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ୨ ନେବା ତେବେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ଓ ୨ ହେବ । ଏଠାରେ n = 8 ଏକ ଯୁଗ୍ମସଂଖ୍ୟା । ତେଣୁ
ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{1}{2}\left\{\frac{\mathrm{n}}{2}\left(\frac{\mathrm{n}}{2}+1\right)\right\}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
= \(\frac{1}{2}\left\{\frac{8}{2}+\frac{8}{2}+1\right\}=\frac{1}{2}\{4+5\}=\frac{9}{2}=4.5\)
ତେଣୁ 4.5 ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
ତେଣୁ 4.5 ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = \(\frac{5+6}{2}=\frac{11}{2}\) = 5.5

ମଧ୍ଯମାର ସୁଗୁଣ (Merits of median)

  • ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏକ ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇଥିବାରୁ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
  • ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ଉପଯୁକ୍ତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
  • ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝିହୁଏ ଓ ଗଣନା କରିହୁଏ । ଅନେକ ସମୟରେ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର
  • ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟମା ଏକ ଉପାଦେୟ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
  • ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ମାଧ୍ୟମାନ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ଉପାଦେୟ ଅଟେ ।
  • ମଧ୍ୟମାକୁ ମଧ୍ୟ ଲେଖକ ଆକାରରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରିହୁଏ ।

ମଧ୍ୟମାର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of median)

  • ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।
  • ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ମଧ୍ୟମାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।
  • ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ତଥା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ସମୁଚିତ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।
  • ତଥ୍ୟାବଳୀ ବିସ୍ତୃତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର କରିବା ସମୟସାପେକ୍ଷ ଓ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
  • ମଧ୍ୟମାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ନାହିଁ ।

୫। ଗରିଷ୍ଠକ କ’ଣ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ହିସାବରେ ମାଧମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବେଳେବେଳେ ଆମେ ତଥ୍ୟାବଳୀର କୌଣସି ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇଉଠୁ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଟି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇ ଆମକୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ । ଏ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବସାୟୀ ଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କଠାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ 4 ନଂ, 5 ନଂ, 6 ନଂ, 7 ନଂ ଜୋତାରୁ ଯଦି 6 ନଂ ଜୋତା ଅଧ୍ଵକ ସଂଖ୍ୟାରେ ବିକ୍ରି ହୁଏ, ତେବେ ବ୍ୟବସାୟୀ 6 ନଂ ଜୋତା ଅଧ‌ିକ ଗଚ୍ଛିତ ରଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରେ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନଂର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥିବାରୁ ନଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକୁ ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ ।

ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ସର୍ବାଧ୍ଵକବାର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯଦି କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥାଏ, ତେବେ ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ : 2, 3, 4, 3, 5, 3, 6, 3 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କରେ 3 ସର୍ବାଧିକବାର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିବାରୁ 3 ଏଠାରେ ଗରିଷ୍ଠକ । କିନ୍ତୁ 2, 2, 3, 3, 4, 4, 5, 5 ରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସମାନ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏହାର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

କିନ୍ତୁ ଯଦି କୌଣସି ଦୁଇଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଓ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ତାହାହେଲେ ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ୱି-ଗରିଷ୍ଠକ (bi-modal) ବଣ୍ଟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ଯଥା – 6, 3, 4, 6, 4, 5, 3, 6, 4 । ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 6 ଓ 4 ସମାନ ଥର ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଏକ ଦ୍ବିଗରିଷ୍ଠକ ବଣ୍ଟନ ଅଟେ । ଗରିଷ୍ଠକ, ମଧ୍ୟମା ଭଳି ମଧ୍ଯ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ । ଏଥିପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

  • ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି (Inspection method)
  • ଶ୍ରେଣୀ ସମାବେଶ ପଦ୍ଧତି (Grouping method)
  • ଲେଖକ ପଦ୍ଧତି (Graphical method)

ଗରିଷ୍ଠକର ସୁଗୁଣ (Merits of mode)

  • ଗରିଷ୍ଠକ ସବୁଠାରୁ ସହଜ ଓ ସରଳ ଉପାୟରେ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ । କାରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ଏହା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ।
  • ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
  • ଏହା ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ କିଛି ଅସୁବିଧା ହୁଏ ନାହିଁ ।
  • ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଲେଖକ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିହୁଏ ।

ଗରିଷ୍ଠକର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of mode)

  • ଏହା ଏକ ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ଓ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ପରିମାପକ ଅଟେ ।
  • ଏହା ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।
  • ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଗରିଷ୍ଠକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର ହୋଇନଥାଏ ।
  • ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ହେଲେ, ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

୬। ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏହାର ଧର୍ମ, ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ଲେଖ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳକୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାର ମୂଳ ନେଲେ ଯେଉଁ ଫଳ ମିଳିବ, ତାହାକୁ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ୟମା G.M. କୁହାଯାଏ ।
ମନେକର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ X1, X2………………………… Xn ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା N ହୁଏ, ତେବେ
\(\text { G.M. }=\sqrt[N]{\left(X_1\right) \times\left(X_2\right) \times\left(X_3\right) \times \cdots\left(X_n\right)}\)
\(=\left(X_1 \cdot X_2 \cdot X_3 \cdots X_n\right)^{\frac{1}{N}}\)

ଯେତେବେଳେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା 3 ଓ ତାହାଠାରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ, ଲଘୁଗଣକ (log) ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ ।
\(\log \text { G.M. }=\frac{\log X_1+\log X_2+\cdots \log X_n}{N}=\frac{\Sigma \log X}{N}\)
\(\text { G.M. }=\text { Anti } \log \left(\frac{\Sigma \log X}{N}\right)\)

ପୃଥକ୍ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ (Discrete series data)
G.M = Anti log \(\left(\frac{\Sigma \mathrm{f} \log \mathrm{X}}{\mathrm{N}}\right)\)

ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ (Continuous series data)
G.M = Anti log \(\left(\frac{\Sigma \mathrm{f} \log \mathrm{M}}{\mathrm{N}}\right)\)
ଯେଉଁଠି M ହେଉଛି ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଓ F ହେଉଛି ବାରମ୍ବାରତା ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଧର୍ମ (Properties of Geometric Mean) :
1. ଯଦି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ବାରା ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ପ୍ରତିବଦଳ କରାଯାଏ, ତେବେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଗୁଣଫଳ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିବ ।
2. ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଲଘୁଗଣକର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ନିମ୍ନରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଲଘୁଗଣକର ସମଷ୍ଟି ସମାନ ଅଟେ ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Geometric Mean) :

  • ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ଵାରା ଅନୁପାତ ଓ ଶତକଡ଼ାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ହାରାହାରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
  • ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ବୃହତ୍ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ସ୍ଵଳ୍ପଭାର ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଅଧ୍ ଭାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
  • ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ବିଭିନ୍ନ ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାରରେ ଆଦୃତ ଅଟେ ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Geometric Mean) :

  • ଲଘୁଗଣକ ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା କଠିନ ଅଟେ ।
  • ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
  • ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

୭। ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ଯମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ବ୍ୟବହାର, ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ରେସିପ୍ରୋକାଲର ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ରେସିପ୍ରୋକାଲଖୁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ ।
ମନେକର ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ X1, X2………………………… Xଓ N = ଲବ୍‌ଧୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା

∴ H.M = \(\frac{N}{\left(\frac{1}{X_1}+\frac{1}{X_2}+\cdots+\frac{1}{X_N}\right)}\)
ଭାଗବିହୀନ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(\frac{1}{\mathrm{X}}\right)}\)

ପୃଥକମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(f \times \frac{1}{X}\right)}\)

ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(\mathrm{f} \times \frac{1}{M}\right)}\)
M = ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଓ f = ବାରମ୍ବାରତା

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର (Uses of Harmonic Mean):
ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଅଟେ । ଏହା ଗାଡ଼ିର ହାରାହାରି ବେଗ କିମ୍ବା ବ୍ୟବସାୟରେ ହାରାହାରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ତେଣୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Harmonic Mean):

  • ସାଂଖ୍ୟକ ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହରାତ୍ମକ ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
  • ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ ।
  • ଗାଡ଼ିର ବେଗର ହାରାହାରି ଓ ସମୟର ହାରାହାରି ପାଇଁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଉତ୍ପାଦନ ଅଟେ ।

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Harmonic Mean):

  • ହରାତ୍ମକ ମଧ୍ଯକର ଗଣନା ଓ ନିଶ୍ଚୟ କଠିନ ଅଟେ ।
  • ହରାତ୍ମକ ମଧ୍ଯକ ବିତରଣର କ୍ଷୁଦ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଅଧ୍ଵ ଭାର (weight) ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
  • କୌଣସି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୮। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି କିପରି ଚୟନ କରିବ ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Or ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରି ଚୟନ ସମୟରେ କେଉଁ ସବୁ ବିଷୟ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯିବା ଦରକାର ।
Answer:
ହାରାହାରିର ଚୟନ (Choice of Averages)
ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ହାରାହାରିର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହାରାହାରି ସବୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହାରାହାରି ସୁବିଧାଜନକ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହିଁ ହାରାହାରି ଚୟନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ବିତରଣ ମାଳାର ପ୍ରକୃତିକୁ ନେଇ କି ପ୍ରକାର ହାରାହାରି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେବ ବିଚାର କରାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ (ହାରାହାରି) ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କଲାବେଳେ ସାଧାରଣତଃ ନିମ୍ନଲିଖ ବିଷୟ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(1) ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Objectives) : ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଦାରଖର ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ । ବଣ୍ଟନ ମାଳାରେ ଲବଧାଙ୍କର ସବୁ ମୂଲ୍ୟକୁ ସମାନ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥିଲେ ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ଚୟନ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ବାରମ୍ବାର ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ଏକ ଆଦର୍ଶ ହାରାହାରି ଭାବେ ବଛା ଯାଇଥାଏ । ସେହିପରି ଭାବରେ ଯେତେବେଳେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ଅବସ୍ଥିତି କିମ୍ବା ଶ୍ରେଣୀ ବା ପଦବୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ ମଧ୍ୟମାକୁ ହିଁ ସ୍ଥିର କରାଯାଏ ।

(2) ପ୍ରତିନିଧୂ (Representation) : ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ହାରାହାରି ଏପରି ସ୍ଥିର ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ଯେପରି ତାହା ବିତରଣ ମାଳାର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥୁବ ।

(3) ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତି (Nature of Data) : ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତି ତଥା ଆକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକୁ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ । ଯଦି ବିତରଣର ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରତିସମ କିମ୍ବା ପାଖାପାଖ୍ ପ୍ରତିସମ ହୋଇଥାଏ, ତାହେଲେ ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ବିନିମୟ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧମାନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପେ ହିସାବ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ଅସମାନ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନର ନିବିଡ଼ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ସଠିକ୍ ରୂପେ ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହେବ ନାହିଁ ।

(4) ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features of Averages) : ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରିବା ପୂର୍ବରୁ ତାର ସମସ୍ତ ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣକୁ ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ହାରାହାରି ତାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସହିତ ମେଳ ଖାଉଥାଏ, ଅନ୍ୟ ତୁଳନାରେ ତାହାକୁ ହିଁ ବିଶେଷ ପସନ୍ଦ କରାଯାଏ । ଏହି ସବୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ, ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ, ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟରେ ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଅନୁପାତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜ୍ୟାମିତିକ ମାଧ୍ୟମାନର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପ (ହାରାହାରି) ଅଯୌକ୍ତିକ ବା ଅସଙ୍ଗତ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ହାରାହାରି ଚୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଏହାର ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ପ୍ରୟୋଗ ଆଦି ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ । କୌଣସି ଗଣନା ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ହେଲେ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଚୟନ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ନଚେତ୍ ଏକ ଦୃହାତ୍ମକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗର ବିଶ୍ଳେଷଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ (Geometric mean) ଏକ ଉତ୍ତମ ଓ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବହନ କରିଛି । ତେଣୁ ଏହା ସବୁଠାରୁ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ଯେଉଁ ବିଜୁରଣ ପରିମାପ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଓ ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍ଧଙ୍କକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇଥାଏ, ତାହା
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ବିସ୍ତାର

୨। ୫୮, ୩୭, ୫୭, ୭୩ ଓ ୭୭ର ବିସ୍ତାର
(i) ୨୦
(ii) ୪୦
(iii) ୩୧
(iv) ୩୫
Answer:
(ii) ୪୦

୩। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପ ରାଶିମାନଙ୍କର ୫୦% ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ବିଚାରକୁ ନିଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାଳକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି

୪। କେଉଁ ବିଜୁରଣ ପରିମାପ ବିଜଗାଣିତିକ ନିୟମ ଲଙ୍ଘନ କରେ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି

୫। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପ ମାଧ୍ଯମାନ କିମ୍ବା ମଧ୍ୟମାର ପରମବିଚ୍ୟୁତି ବବିଚାରକୁ ନେଇଥାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି

୬। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କେବଳ ମଧ୍ଯମାନଠାରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବିସ୍ତାର
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୭। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ହେଉଛି –
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବିସ୍ତାର
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ପ୍ରସାରଣ
Answer:
(iv) ପ୍ରସାରଣ

୮। କେଉଁଟି ବିଚ୍ଛୁରଣର ଜ୍ୟାମିତିକ ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ ?
(i) ମାଧ୍ୟ-ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ରରେଖା
Answer:
(iv) ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ରରେଖା

୯। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କେଉଁ ହାରାହାରିଠାରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଉଭୟ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer: (iii) ଉଭୟ ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା

୧୦। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି କେଉଁ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ମଧ୍ୟକ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ମଧ୍ଯକ

୧୧। କେଉଁ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ ସର୍ବନିମ୍ନ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟମାନ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୧୨। ଭାଗବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିସ୍ତାର କେଉଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳ ଦ୍ବାରା ଆକଳନ ହୋଇଥାଏ ?
(i) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(ii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(iii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iv) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
Answer:
(ii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ବିଚ୍ଛୁରଣ ତାହାର _____________________ ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହେବାର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟମାନ

୨। ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ______________________ ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ।
Answer:
\(\frac{\theta_3-\theta_1}{2}\)

୩। ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବିଚ୍ୟୁତିର ଯୋଗଫଳ ____________________ ।
Answer:
ଶୂନ୍ୟ

୪। ____________________ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ବିଚ୍ୟୁତିର ପରମମାନର ଯୋଗଫଳ ସର୍ବନିମ୍ନ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୫। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ବିସ୍ତାର ତାହାର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିଠାରୁ ___________________ ।
Answer:
ବୃହତ୍ତର

୬। ___________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପଙ୍କରେ ବାରମ୍ବାରତା ବ୍ୟବହାର ହୋଇ ନ ଥାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୭। ___________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପଙ୍କ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ବହୁଳ ପ୍ରଭାବିତ ଅଟେ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୮। ବିତରଣର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରକୁ ________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୯। ____________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପରେ ବିଦ୍ୟୁତିର ପରମମାନକୁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୧୦। ________________________ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ମଧ୍ୟମା ସହିତ ସମାନ।
Answer:
ମଧ୍ୟଚତୁର୍ଥାଂଶ

୧୧। ______________________ ବିଚ୍ୟୁତିର ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

୧୨। ______________________ ବିଚ୍ୟୁତି ହାରାହାରିରୁ ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଛାଡ଼ି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍ଧଶଙ୍କର ବିଚ୍ୟୁତି ବାହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ରାଶିମାଳାର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୨। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନ ବା ମଧ୍ୟମାର ପରମ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଡ଼ିକର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୩। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ମାଧମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

୪। ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ମାଳକ ବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାଧ୍ଯମାନର ଶତକଡ଼ା ଅନୁପାତକୁ ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୫। ପ୍ରସରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବର୍ଗକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ।

୬। ଚତୁର୍ଥାଂଶକର ବିଚ୍ୟୁତି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ଅଧଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକର ଅନ୍ତରଫଳର ହାରାହାରିକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ ।

୭। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୮। ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ବିୟୋଗ ଓ ଯୋଗର ଅନୁପାତକୁ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।’

୯। ବିଚ୍ଛୁରଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକରେ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରି ଭାବରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ।

୧୦। ବିଜୁରଣର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ କୌଣସି ରାଶିମାଳାର ହାରାହାରି ବିଭିନ୍ନତା ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୧୧। ବିଜୁରଣ ମାର୍ଗର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ ଯାହାକୁ ବିତରଣ ମାଳାର ମୌଳିକ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ କୁହାଯାଏ ।

୧୨। ବିଜୁରଣ ମାପର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ଶତକଡ଼ଶ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କୁହାଯାଏ ।

୧୩। ବିସ୍ତାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଉପକାରିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ?
Answer:
ପାଣିପାଗର ଭବିଷ୍ୟତ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ।

୧୪। ବିଜୁରଣର କେଉଁ ପରିମାପକୁ ହାରାହାରି ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟ-ବିଚ୍ୟୁତି

୧୫। ମାଧବିଚ୍ୟୁତିର କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବହାର ଲେଖ।
Answer:
ଏହା ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍‌ଥାନ ପତନର ଗଣନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

୧୬। ଏକ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରରେ କେଉଁ ପରିମାପକ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଅଟେ ?
Answer:
ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୧୭। ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:
\(C . V=\frac{6}{\bar{X}} \times 100\)

୧୮। ଯଦି ବିଚରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ, ତାହାହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ସ୍ୱଳ୍ପ ।

୧୯। ଆଦର୍ଶ ବିଜୁରଣର ପରିମାପଟି କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

୨୦ । ଚତୁର୍ବିଂଶକ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବଣ୍ଟନମାଳାକୁ ସମାନ ଚାରି ଭାଗରେ ଭାଗ କରେ ତାହାକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ କୁହାଯାଏ ।

୨୧। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି କାହିଁକି ଖୁବ୍ କମ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
Answer:
କାରଣ ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ ‘+’ ଓ ‘−’ ଚିହ୍ନକୁ ଉପେକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୨୨। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକଟି ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୨୩। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ୟୟ ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 2
= \(\frac{6}{\bar{X}}\)

୨୪। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିତ ପରିମାପ ହେଉଛି ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ।

୨୫। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଦ୍ଵାର ଭାଗକୁ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୬। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 3

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 4

୨୭ । ମାଧ୍ଯମାନ ୨୦ ଏବଂ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ୪ ହେଲେ ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ହେବ କେତେ ?
Answer:
୨୦ ( ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (C.V) = \(\left.\frac{6}{\bar{X}} \times 100=\frac{4}{20} \times 100=20\right)\)

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ମୂଳକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୨। ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହୁଏ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ ବେଶି ହୁଏ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହୁଏ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ କମ୍ ହୁଏ ।

୩। ବିଚ୍ଛୁରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବିଜୁରଣର ଏକ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଏକ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ଅଟେ ।

୪। ପ୍ରସାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗମୂଳ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।
Answer:
ପ୍ରସାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

୫। ବିଜୁରଣର ପରିମାପକୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀର ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ।

୬। ବିଜୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ମୌଳିକ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ।

୭। ଦୁଇଟି ବିତରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ବିତରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।

୮। ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବ ବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବ କନିଷ୍ଠ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୯। ଗୋଟିଏ ବଣ୍ଟନରେ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ୫୦% ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ବଣ୍ଟନରେ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ୧୦୦% ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୧୦। ବିସ୍ତାର ନିଶ୍ଚିୟ ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ।
Answer:
ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟ ବସିତ।

୧୧। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।

୧୨। ଚତୁର୍ଥ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ହେଉଛି ମଧ୍ଯମା।
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ହେଉଛି ମଧ୍ଯମା ।

୧୩। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କେବଳ ମାଧ୍ଯମାନକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।

୧୪। ବିସ୍ତାର ଯେ କୌଣସି ହାରାହାରିରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ।
Answer:
ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିସ୍ତାର ଯେ କୌଣସି ହାରାହାରିରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ।

୧୫। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ସର୍ବୋକୃଷ୍ଟ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ।

୧୬। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ଯମାକୁ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।

୧୭। ଯଦି ବିଜୁରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ ତା’ ହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ହୁଏ ।
Answer:
ଯଦି ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ ତା’ ହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ ସ୍ଵଳ୍ପ ହୁଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୧୮। ଯଦି ବଣ୍ଟନ ‘କ’ର ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଯଥାକ୍ରମେ ବଣ୍ଟନ ‘ଖ’ର ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅପେକ୍ଷା କ୍ଷୁଦ୍ରତର ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ତା’ହେଲେ ବଣ୍ଟନ ‘କ’ ବଣ୍ଟନ ‘ଖ’ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସୁସଂଗତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦିଅ ।

୧। ବିଚ୍ଛୁରଣ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟମାନ ବା ମଧ୍ଯକର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରି ଭାବେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ, ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଙ୍ଗତି ସେତେ କମ୍ ଓ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ କମ୍ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଙ୍ଗତି ସେତେ ବେଶି ହେବ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ। ବିଜୁରଣର ମାପକ ଦ୍ଵିତୀୟ କ୍ରମର ମଧ୍ୟକ। ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାପକ ଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ଯଥା – (୧) ବିଚ୍ଛୁରଣର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ, (୨) ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ।

୨। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ସହଜ। ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ ସାରଣୀରେ ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ବିସ୍ତାରମାନ ଅଧିକ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ଓ ବିସ୍ତାରର ମାନ କମ୍ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ କମ୍ ହୁଏ। ବିସ୍ତାର କେବଳ ସର୍ବାଧକ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଉତ୍ତମ ମାପକ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ ।

ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକ =\(\frac{L-S}{L+S}\) । C ହେଉଛି ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଏବଂ S ହେଉଛି କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ । ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପାଣିପାଗର ସୂଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।

୩। ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
କିଛି ଆପେକ୍ଷିକ ମୂଲ୍ୟ ବା ଶତକଡ଼ା ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ପ୍ରକାଶକୁ ବିଜୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ଅନୁପାତ ବା ଶତକଡ଼ାରେ ସ୍ଥିର କରାଯାଏ। ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହି ପରିମାପକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଏକକର ବାସ୍ତବ ସଂଖ୍ୟା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହା ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ଅନୁପାତ ଓ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣକୁ ବୁଝାଏ। ଦୁଇଟି ରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ମାପର ହିସାବ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୪। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଜୁରଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିମାପକ। ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ୧୮୨୩ ମସିହାରେ କାର୍ଲ-ପିଅରସନ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଲଜ୍ଜାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ବର୍ଗ ମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

\(6=\sqrt{\frac{\sum d^2}{N}}\)

ଯହିଁରେ ୬ = ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି, N = ବାରମ୍ବାରତାର ସମଷ୍ଟି ∑d² = ବିଭିନ୍ନ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 5
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ବା ତହିଁରୁ ଅଧ‌ିକ ମାଳା ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଏହି ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ବିଚରଣର ଗୁଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଯେଉଁ ମାଳାର ଆପେକ୍ଷିକ ମୂଲ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ମାଳାର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ।

୫। ବିଜୁରଣ ପରିମାପକ କିପରି ମନୋନୟନ କରିବ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିମାପକର କିଛି ନା କିଛି ସୁ-ଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ରହିଛି । ସବୁ ପରିମାପକ ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ବଣ୍ଟନର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ମନୋନୟନ କରିବା ଉଚିତ୍। ଯେପରି ପାଣିପାଗ ସୂଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବା ଗୁଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ଏକ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ‘–’ ଓ ‘+’ ଚିହ୍ନକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତେଣୁ ଏହି ବିଚ୍ଛୁରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବହୁତ କମ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ।

ଏହା ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ। ତଥ୍ୟାବଳୀର ବୈଷମ୍ୟ, ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନ କରିବାରେ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। ଯଦି ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିଭିନ୍ନ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ସେମାନଙ୍କର ତୁଳନାତ୍ମର୍କ ଅନୁଶୀଳନ ଦରକାର ହୁଏ, ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହୃତ କରାଯାଇଥାଏ। ବଣ୍ଟନର ଅସମତାକୁ ଜ୍ୟାମିତିକ ଚିତ୍ର ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ହେଲେ ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ର ଉପଯୁକ୍ତ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ଅଟେ।

୬। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ ଲେଖ ?
Answer:
ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିତରଣ ସାରଣର ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

  • ଏହା ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ।
  • ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝିହୁଏ।
  • ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ।
  • ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

୭। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତିର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

  • ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଅଟେ ।
  • ଏହ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
  • ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଏହା ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ।
  • ଏହା ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।

୮। ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ଲେଖ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତର ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ବୋଲି ଗଣନା କରାଯାଏ, କାରଣ ଏହା ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ଭଲ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

  • ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ନୁହେଁ ।
  • ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ଆଧାରିତ ।
  • ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ବୈଷମ୍ୟ, ସହ ସମ୍ବନ୍ଦ, ସମାଶ୍ରିୟତା ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।
  • ଏହା ପ୍ରତିଚୟନର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ।
  • ବିତରଣର ମାଧମାନର ବିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟତା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥାଏ।

ମାନକ ବିଚ୍ଯୁତିର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।

  • ଏହା ଗଣନା କରିବା ଓ ବୁଝିବା ସହଜ ନୁହେଁ।
  • ଏହା ବିତରଣର ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।
  • ଏହା ବିଭିନ୍ନ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶିତ ବଣ୍ଟନର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।

୧। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାନକ ବିଚୁ୍ୟତି
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ।

M.D ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ (MDX ) = \(\frac{\sum d x}{N}\)
M.D ମଧ୍ୟମା ଠାରୁ (MDm) = \(\frac{\sum d x}{m}\)
M.D ଗରିଷ୍ଠକ ଠାରୁ (MDz) = \(\frac{\sum d x}{z}\)

ଏଠାରେ ∑dX = ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ
∑dm = ମଧ୍ୟମା ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ
∑dz = ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ + ଓ – ଚିହ୍ନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପେକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିଶ୍ଚୟ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ୬ (ସିଗ୍‌ମା) ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ କରାଯାଏ।

\(6=\sqrt{\frac{\sum d X^2}{n}}\)

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧ‌ିକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ, ଅସ୍କଟ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା ଏତେ ସହଜ ନୁହେଁ ।

୨। ବିସ୍ତାର ଓ ବିସ୍ତାର ଗୁଣାଙ୍କ
ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସହଜ, ସରଳ ଓ ସ୍କୁଳ ପରିମାପ ଅଟେ।
ବିସ୍ତାର = L – S
L= ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ
S = ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ

ବିସ୍ତାର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକ ନିମନ୍ତେ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ।
ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ = \(\frac{L-S}{L+S}\)
L = ସର୍ବାଧକ ମୂଲ୍ୟ, S = ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ।

୩। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ
Answer:
ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ, ଯଥା ମାଧମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ। ଯଦି ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଡ଼ିକ ମାଧ୍ଯମାନରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥବ, ତା’ହେଲେ ମାଧବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସେହି ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେହିପରି ମଧ୍ଯମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥିଲେ ଏହା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ।
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 4
ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ ୧୦୦ ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ।
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସ୍ଥିର କରିବା ପାଇଁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 7
ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ 100 ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ବିଚ୍ଛୁରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ? ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକର ବୈଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଅଭିଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବିଷୟରେ ଅଧ୍ଯକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଜାଣିବା ପାଇଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ । ମନେକର ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବାଳକମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ସମାନ ଅଟେ; ଯଥା – 37 ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

କିନ୍ତୁ ବାଳକ ତାଲିକାରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ମାର୍କ 10 ଏବଂ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମାର୍କ 97 ଥ‌ିବା ସମୟରେ ବାଳିକା ତାଲିକାରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ମାର୍କ 30 ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମାର୍କ 95 ଅଛି । ଯଦିଓ ଉଭୟଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ସମାନ ତଥାପି ମାଧମାନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିପାରୁ ନାହିଁ । ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାର୍କ ମାଧ୍ୟମାନ ମାର୍କର ପାଖାପାଖ୍ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ବାଳକମାନଙ୍କର ମାର୍କ ଅଧ୍ବକ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇରହିଛି । ଏଣୁ ବିଚ୍ଛୁରିତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅଧିକ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରିଭାବେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । Prof. Spieges ଙ୍କ ମତରେ, “‘The degree to which numerical data tends to spread about an average value is called the variation or dispersion.” ସେହିପରି A.L. Bowleyଙ୍କ ମତରେ, “Dispersion is the measure of the variations of the item.”

ଏହିସବୁ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାପଡ଼ୁଛି ଯେ, ବିଚ୍ଛୁରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି (Consistency) ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କରେ । ବଣ୍ଟନର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହେବ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ କମ୍ ହେବ ଓ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ କମ୍ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ ବେଶୀ ହେବ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ ।’

ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (1) ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ (Absolute measures of dispersion) ଓ (2) ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ (Relative measures of dispersion) । ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ( 1 ) ବିସ୍ତାର (Range), (2) ଆନ୍ତଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ (Inter-quartile range or Quartile deviation), (3) Flag (Mean deviation) ଓ (4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) ।,ସେହିପରି ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – (1) ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of variation) ଏବଂ (2) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର (Lorenz curve) । ଆପେକ୍ଷିକ ବିଚ୍ଛୁରଣଦ୍ବାରା ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ବଣ୍ଟନର ସଂଗତିକୁ ତୁଳନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିପାରେ, ବିଚ୍ଛୁରଣର କେଉଁ ମାପକଟି ଉତ୍ତମ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ମାପକର କିଛି ନା କିଛି ଭଲ ବା ଖରାପ ଗୁଣ ଅଛି । ତଥାପି ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପକର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ରିହବା ବିଧେୟ ।

  • ଏହାକୁ ସହଜରେ କଷାଯାଇପାରୁଥ୍ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହେଉଥ‌ିବ ।
  • ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ନ ଥ‌ିବ ।
  • ସାଧାରଣ ଲୋକ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରିପାରୁଥ‌ିବେ ।
  • ଏହା ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥବ ।
  • ଏହାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
  • ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେଉ ନ ଥ‌ିବ ।
  • (ଏହା ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଗଣନା କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।

୨। ସଂକ୍ଷେପରେ ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଲବଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଯେପରିଭାବରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଚ୍ଛୁରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ପରିମାପକ ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଗୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ (Absolute measures of dispersion) ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ (Relative measures of dispersion) ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ –

(1) ବିସ୍ତାର (Range)
(2) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି (Quartile deviation)
(3) ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) ଓ
(4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) ଅନ୍ୟତମ ।

ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ –

(1) ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of variation) ଓ
(2) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର (Lorenz curve) ବିଶେଷଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।
(1) ବିସ୍ତାର (Range) – ଏହା ବିତରଣ ସାରଣୀର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିସ୍ତାର (Range) = ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ – କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
Or, R = L – S
ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of Range) = \(\frac{L-S}{L+S}\)
ବିସ୍ତାରର ମାନ ଅଧ୍ଵ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ଓ ବିସ୍ତାରର ମାନ କମ୍ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ କମ୍ ହୁଏ । ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ସହଜ ପରିମାପକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଉତ୍ତମ ମାପକରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

(2) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ବା ଆନ୍ତଃଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିସ୍ତାର (Quartile Deviation or Semi-Inter quartile Range) – ବିତରଣର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ଅଧଃ ଅନ୍ତରର ଅର୍ଦ୍ଧେକକୁ ଅନ୍ତଃଚତୁର୍ଥାଂଶ ବିସ୍ତାର ବା ଚତୁର୍ବିଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ, IQR = Q3 = Q1 |

ଏବଂ \(\mathrm{QD}=\frac{\mathrm{Q}_3-\mathrm{Q}_1}{2}\)
ଏଠାରେ QD = ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି, Q3 = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ, Q1 = ଅଧଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ । ଚତୁର୍ଥାଂଶ କର
ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of QD) = \(\frac{\mathrm{Q}_3-\mathrm{Q}_1}{\mathrm{Q}_3+\mathrm{Q}_1}\)

ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାପକ ହିସାବରେ ଏହା ସହଜ ଓ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବହୁତ ସଙ୍କୁଚିତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏହା ସାରଣୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।

(3) ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) – କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) କୁହାଯାଏ । ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ;

MD ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ (MD)=\(\frac{\Sigma \mathrm{dx}}{\mathrm{N}}\)
MD ମଧ୍ୟମାନଠାରୁ (MDm) = \(\frac{\Sigma \mathrm{dm}}{\mathrm{N}}\)
MD ଗରିଷ୍ଠକଠାରୁ (MDz) = \(\frac{\Sigma \mathrm{dz}}{\mathrm{N}}\)

ଏଠାରେ Σdx = ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।
Σdm = ମଧ୍ୟମା ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।
Σdz = ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ + ଓ – ଚିହ୍ନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପେକ୍ଷା (Ignore) କରାଯାଇଥାଏ ।
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

(4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) – କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଏହା ଓ (ସିଗ୍‌ମା) ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ କରାଯାଏ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ । ସୁତରାଂ;
SD Or \(\sigma=\sqrt{\frac{\Sigma d x^2}{n}}\)
ଏବଂ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of SD) = \(\frac{\delta}{x}\)
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧୂକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ, ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା ଏତେ ସହଜ ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

(5) ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Variation) – ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାଧ୍ଯମାନର ଶତକଡ଼ା ଅନୁପାତ କୁ ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ,
ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (c.v.) = \(\frac{\delta}{x} \times 100\)
ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବଣ୍ଟନଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ କରିଥାଏ ।

(6) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବକ୍ର (Lorenz curve) – ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ର ଏକ ଜ୍ୟାମିତିକ ବକ୍ର । ଏହା ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । 1905 ରେ ମ୍ୟାକ୍ସ ଓ ଲରେଞ୍ଜ୍ ଏହି ବକ୍ରକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଲୋକମାନଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତି ବଣ୍ଟନରେ ଥ‌ିବା ଅସମତାକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ Lorenz curve ବା ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର କୁହାଯାଏ । ରାଶିକୃତ ଚଳର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଶତାଂଶ ଓ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାର ଶତାଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ବିନ୍ଦୁମାନ ସ୍ଥାପନ କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କଲେ ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର ମିଳିଥାଏ । ଏହି ବକ୍ର ସମବଣ୍ଟନ (Line of equal distribution) ଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ଦୂରରେ ରହିଲେ ବଣ୍ଟନରେ ଅସମତା ଅଧିକ ବୋଲି ଜାଣିବାକୁ ହେବ ।

୩। ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ସହ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ତାର (Range) କୁହାଯାଏ । ବିଚ୍ଛୁରଣ ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସହଜ, ସରଳ ଓ ସ୍ଥୂଳ ପରିମାପ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଦୁଇ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟରୁ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଅନ୍ତରଫଳରୁ ବିସ୍ତାର ଜଣାପଡ଼େ ।

ବିସ୍ତାର (Range) = ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ (L) – ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ (S)
→R = L – S
ଏହା ବିସ୍ତାରର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ନିମନ୍ତେ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Range) ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ବିୟୋଗ ଓ ଯୋଗର ଅନୁପାତକୁ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ;
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 8
→ C.R= \(\frac{L-S}{L+S}\)

ସୁଗୁଣ (Merits) – ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ବିସ୍ତାରର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସୁଗୁଣ ରହିଛି ଯାହା ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

  • ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସରଳ, ସହଜ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ । ଏହାର ଗଣନା ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ସହଜ ଓ ସରଳ ।
  • ବିଚ୍ଛୁରଣର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଆକାରରେ ଏହା ସ୍ଥୂଳ ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ହେଁ ଏହା ତ୍ୱରିତ୍‌ ଫଳ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଖୁବ୍ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ଉତ୍ତର ନିରୂପଣ କରିଥାଏ ।
  • ଉତ୍ପାଦନର ଗୁଣାତ୍ମକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳାରେ ଏହାର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ଏହା ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ଅତି ସହଜ ହୋଇଥବାରୁ ଜଣେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହାକୁ ସହଜରେ ବ୍ୟବହାର କରିପାରିଥାନ୍ତି । ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏହା ଏକ ବ୍ୟାପକ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହାର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ ।
  • ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏହା ଏକ ବ୍ୟାପକ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହାର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits) –
ବିସ୍ତାରର ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ସହଜ ଓ ସରଳ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦୁର୍ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।

  • ଏହା ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇ ନଥାଏ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ଏକ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
  • ବିସ୍ତାର କେବଳ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
  • ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ବିସ୍ତାର ବିଶେଷଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ବିସ୍ତାରର ଉପଯୋଗିତା – ବିସ୍ତାର ଦୁର୍ଗୁଣ ରହିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଯୋଗୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

  • ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ – ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିସ୍ତାରର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କଳକାରଖାନାରେ ଉତ୍ପାଦିତ ପୂର୍ବ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ବିସ୍ତାରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ବିସ୍ତାର ମାଧ୍ୟମରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଚାର୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
  • ପାଣିପାଗର ପ୍ରାକ୍ କଥନ – ଭବିଷ୍ୟତର ପାଣିପାଗ ସଂପର୍କରେ ଗଣନା ପାଇଁ ଏହା ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ପାଣିପାଗର ସୀମା ତଥା ଉତ୍ତାପର ସ୍ତର ଜାଣିବାପାଇଁ ସାଧାରଣ ଲୋକ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି ।
  • ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପ – ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଧ୍ୟୟନ ନିମିତ୍ତ ବିସ୍ତାରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ରୋଗୀର ଶରୀରର ଉତ୍ତାପର ତାରତମ୍ୟ ବା ପରିବର୍ଭନ ସଂପର୍କରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ବଜାରରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଅଂଶ ବଜାରରେ ପୁଞ୍ଜିର ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦି ବିସ୍ତାରଦ୍ୱାରା ମାପ କରାଯାଇଥାଏ ।

୪। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (Mean Deviation) କ’ଣ ? ଏହି ପଦ୍ଧତି ରହିଥ‌ିବା ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ସହ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତରର ପରମ ମାନର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (Mean Deviation) କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ହାରାହାରି ବିଚ୍ୟୁତି (Average deviation) କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଯେକୌଣସି ପରିମାପ; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା, ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥ‌ିବା କୌଣସି ମାଳାର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହା M.D. ଭାବରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ । ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କଲାବେଳେ କେବଳ ଧନାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ମଧ୍ୟ ଧନାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମ ମାନର ମାଧ୍ଯମାନ ଅଟେ । ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବା ନିରଙ୍କୁଶ ବା ବିଶୁଦ୍ଧ ବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ନିଶ୍ଚୟ ପଦ୍ଧତି :
ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (M.D) = \(\frac{\Sigma|D|}{N}=\frac{\Sigma|(X-\bar{X})|}{N}\)

ଏଠାରେ X ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ହୋଇପାରେ । N ଏଠାରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ସୂଚାଇଥାଏ । ଏହା ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ପରିମାପ ହୋଇଥିବାରୁ ବିଭିନ୍ନ ମାଳାର ଭିନ୍ନତା ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିର ଅବତାରଣା

ମାଧବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Mean Deviation) – ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ (Average value); ଯଥା ମାଧ୍ଯମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ୱାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦି ବିଚ୍ୟୁତିଗୁଡ଼ିକ ମାଧମାନରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥବ, ତା’ହେଲେ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସେହି ମାଧ୍ଯମାନଦ୍ୱାରା ଭାଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେହିପରି ମଧ୍ଯମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥିଲେ ଏହା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 9

ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ 100 ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ଯୁତିର ସୁଗୁଣ (Merits) :

  • ଏହି ପଦ୍ଧତି ସହଜ, ସରଳ ଓ ବୋଧଗମ୍ୟ ।
  • ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଗଣନାତ୍ମକ ମୂଲ୍ୟ ଅଟେ । ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତିରେ ଗଣନା କରାଯାଇ ତାହାର ମୂଲ୍ୟ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ଏହା ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରିଥାଏ । ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନଥାଏ ।
  • ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଯେକୌଣସି ହାରାହାରି; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ଯମା, ଗରିଷ୍ଠକରୁ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits):

  • ଗାଣିତିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଏହା ଅନୁପଯୁକ୍ତ କାରଣ ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ନ ଥାଏ, ଯାହାଫଳରେ ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହୋଇଥାଏ ।
  • ମାଧ୍ୟବି ବ୍ୟତିର ବିଚ୍ଛୁରଣର ସଠିକ ପରିମାପକ ନୁହେଁ । ବିଶେଷକରି ଗରିଷ୍ଠକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିଶେଷ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଅବିଶ୍ୱସନୀୟ ।
  • ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଯେକୌଣସି ହାରାହାରି ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଇ ନ ଥାଏ ।
  • ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତିର ବ୍ୟବହାର ବ୍ୟାପକ ନୁହେଁ ।

ଉପଯୋଗିତା – ଗାଣିତିକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିଲେହେଁ ଏହା ଏକ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଯୋଗୁଁ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । କ୍ଷୁଦ୍ର ନମୁନା ସଂଗ୍ରହରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଅଧ୍ଵ । ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ବ୍ୟବସାୟିକ ବ୍ୟାପାରରେ ଏହା ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ବଜାର ସମସ୍ୟାରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ଥାନ ପତନର ଗଣନାରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ।

୫। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) କୁହାଯାଏ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ବର୍ଗମୂଳ ମାଧମାନ ବର୍ଗ ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ‘ଓ” ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଏହି ପରିମାପ ବିଚ୍ଛୁରଣର ସମସ୍ତ ପରିମାପକ ଠାରୁ ଅଧିକ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିଦ୍ୱାରା ମାଧ୍ଯମାନ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପ୍ତି ବା ବିସ୍ତୃତିର ପରିସର କଳ୍ପନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପଦ୍ଧତି – ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି \((\sigma)=\sqrt{\frac{\Sigma(\mathrm{X}-\overline{\mathrm{X}})^2}{\mathrm{~N}}}\)
କିମ୍ବା ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ଦଶମିକ ସଂଖ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି \((\sigma)=\sqrt{\frac{\Sigma x}{N}-\frac{\Sigma x^2}{N}}\)

ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ –

  • ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନରୁ ଏହାର ନିମ୍ନମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ ।
  • ମାଧ୍ୟମାନରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ବିଚ୍ୟୁତିର ମୂଲ୍ୟରୁ ଧନାତ୍ମକ (+) ଓ ଋଣାତ୍ମକ (–) ଚିହ୍ନକୁ ବିଚାର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
  • ବିଚ୍ୟୁତି ବର୍ଗର ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ଯମାନର ବର୍ଗମୂଳ ଗଣନା କରିବାକୁ ହୁଏ । ଯାହା ଫଳ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅଟେ ।

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of standard deviation) :
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସ୍ଥିର କରିବାପାଇଁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ 10

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ (Merits) :

  • ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ରୂପେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ । ବିଚ୍ଛୁରଣର ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାପକ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ପରିମାପ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
  • ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ତେଣୁ ଏହା ଅଧ୍ବକ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ ।
  • ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରେ । ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଭିନ୍ନତା ତୁଳନା କରିବାପାଇଁ ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ; ଯଥା – ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ, ପାରସ୍ପରିକ ସବନ୍ଧ, ନମୁନା ଓ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତିପାଇଁ ଭିତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରେ ।
  • ନମୁନା । ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନଥାଏ । କାରଣ ନମୁନାର ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟଦ୍ୱାରା ଏହା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
  • ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ସଠିକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହିତ ଅଧ‌ିକ ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ ପାଇଁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ବାଦ୍ ଦେଇ ନ ଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits):

  • ଅନେକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହ ଜଡ଼ିତ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାର ଗଣନା ଅପେକ୍ଷାକୃତ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଏହା ବୋଧଗମ୍ୟ ନୁହେଁ ।
  • ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥାଏ । କାରଣ ଏହାର ମୂଲ୍ୟର ବର୍ଗ ବାହାର କରାଯାଏ ।
  • ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ପରିସର ସୀମିତ ।
  • ବିଭିନ୍ନତା ପରିମାପର ଏହା ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ବିତରଣ ମାଳାର ତୁଳନା ପାଇଁ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଦୁର୍ଗୁଣ ସତ୍ତ୍ବେ, ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଆଦୃତ ହୋଇଛି । ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହା ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପରିମାପକ ଠାରୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ଯଦି ଦୁଇଟି ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହେଉଥାଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କର ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ
(i) ଧନାତ୍ମକ
(ii) ରଣାତ୍ମକ
(iii) ଶୂନ୍ଯ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ଧନାତ୍ମକ

୨। ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳର ବିଚ୍ୟୁତି ବିପରୀତ ଦିଗରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥାଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ
(i) ଅନୁଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ
(ii) ପ୍ରତିଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ
(iii) ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ପ୍ରତିଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ

୩। ତିନି ବା ତଦୁର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସରଳ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(ii) ଏକାଧିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(iii) ଆଂଶିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(iv) ସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ii) ଏକାଧିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ

୪। ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚଳର ଧ୍ରୁବକ (ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଥୁଲେ
(i) ସରଳ ରେଖକ
(ii) ବକ୍ର ରିଖକ
(iii) ଏକ୍ସପୋନେସିଆଲ
(iv) ଲଗାରିଦମିକ
Answer:
(i) ସରଳରେଖକ

୫। ଦୁଇଟି ଚଳର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରାୟ ସମାନ ଅନୁପାତରେ ଘଟୁଥିଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(i) ଉଚ୍ଚ
(ii) ନିମ୍ନ
(iii) ଶୂନ୍ଯ
(iv) ପୂର୍ଣ୍ଣ
Answer:
(i) ଉଚ୍ଚ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୬। କାର୍ଲପିଅରସନ୍‌ଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର (r) ସଂଜ୍ଞା
(i) Cov (X,Y)/σx
(ii) Cov(x,y)/σy
(iii) Cov (x,y)/σx.σy (iv)
(iv) \(\frac{V .(x) V(y)}{\sigma x . \sigma y}\)
Answer:
(iii) Cov (x,y)/σx.σy

୭। n ଯଦି ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ହୁଏ, ତେବେ
(i) n>1
(ii) n<-1
(iii) -1≤1≤1
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) -1≤1≤1

୮। ଯଦି n = 1 ହୁଏ ତେବେ
(i) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ ହୋଇଥାଏ
(ii) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
(iii) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
(iv) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(iv) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ

୯। ଯଦି  Σ(x – x̄)2=4, Σ(y – ȳ)2 =9 ଏବଂ Σ(x – x̄)2 (y – ȳ)=5 ହୁଏ, ତେବେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ (r)
(i) \(\frac{5}{6}\)
(ii) \(\frac{6}{5}\)
(iii) \(\frac{5}{36}\)
(iv) \(\frac{6}{35}\)
Answer:
\(\frac{5}{6}\left[r=\frac{\sum(X-\bar{X})(Y-\bar{Y})}{\sqrt{(X-\bar{X})^2(Y-\bar{Y})^2}}=\frac{5}{\sqrt{4 \times 9}}=\frac{5}{2 \times 3}=\frac{5}{6}\right]\)

୧୦। ଯଦି r = 0.6 6x=2 ଏବଂ 6y=5 ହୁଏ ତେବେ Cov(x.y)
(i) 4
(ii) 5
(iii) 6
(iv) 7
Answer:
(iii) 6
CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ 1

୧୧। ସମାଶ୍ରୟଣ କେଉଁ ଉକ୍ତିକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ ?
(i) କାରଣ ଓ ପ୍ରଭାବ ସମ୍ପର୍କ
(ii) ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା
(iii) ସମ୍ପର୍କର ଦିଗ ଓ ପ୍ରବଣତା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୧୨। ନିମ୍ନଲିଖ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟିକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ ?
(i) ଭବିଷ୍ୟତ କଥନ
(ii) ସମ୍ପର୍କର ଆକଳନ
(iii) ସହ ସମ୍ପର୍କ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

୧୩ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣ y = a + bx ହେଉଛି-
(i) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ
(iii) ଅନିୟମିତ ଚଳ
(iv) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ
Answer:
(iv) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ

୧୪ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣ y = a + bx ହେଉଛି –
(i) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ
(iii) ଅନିୟମିତ ଚଳ
(iv) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ
Answer:
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ଏକ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ _____________________ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଧନାତ୍ମକ

୨। ଦୁଇଟି ଚଳର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ __________________ ଦିଗରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

୩। ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ, ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଚଳର ଏକ ________________ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଧ୍ରୁବକ

୪। X ଓ Y ଚଳ ଦ୍ଵୟର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବକ୍ରରେଖକ ହୋଇଥିଲେ _____________________ ଏକ ଧ୍ରୁବକ ରାଶି ହୋଇ ନ ଥାଏ ।
Answer:
\(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\)

୫। ଅନେକ ଚଳରାଶି ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିଲେ, କୌଣସି ଦୁଇ ଚଳରାଶି ଉପରୁ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିମାନଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ଅପସାରଣ କଲାପରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ _____________________ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଆଂଶିକ

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୬। ଦୁଇଟି ଚଳ ସମାନ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ________________________ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ।
Answer:
ପୂର୍ଣଓ

୭। ସହସମ୍ୱନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ________________ ଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ।
Answer:
+୧

୮। ସହସମ୍ୱନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ________________ ଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ।
Answer:
-୧

୯। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ଅରିଜିନ ଓ ସ୍କେଲର ପରିବର୍ତ୍ତନର _____________________ ଅଗେ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୧୦। n = 0 ହେଲେ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ________________________ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ

୧୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ

୧୨। ସମାଶ୍ରୟଣକୁ ବୁଝାଉଥବା ରେଖାଚିତ୍ରକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ ରେଖା

୧୩। ଯେଉଁ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଥନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ

୧୪। ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣଟି _____________________ ରୂପେ ଲେଖାଯାଏ ।
Answer:
y = a + bx |

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ଗତି କଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ଗତିକଲେ ସେମାନ ମଧ୍ୟରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ –୧ରୁ +୧ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇପାରେ।

୩। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ କେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ +୧ ହୋଇପାରେ।

୪। ଦୁଇଟି ଚଳ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଗତି କଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଗତିକଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ।

୫। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।

୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୭। ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହୁଅନ୍ତି, ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିକର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟଟିର ବୃଦ୍ଧି ହ୍ରାସ ସମକାଳୀନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୮। ଶୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ଵୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟେ ତାହାକୁ ବୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୯। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ରାଶିଦ୍ଵୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ,

୧୦ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିଟିର ବୃଦ୍ଧି ଓ ହ୍ରାସ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

୧୧। ପୂର୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କେତେ ପ୍ରକାର ?
Answer:
ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ।

୧୨। ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟରାଶିର ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ

୧୩। ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶି ଦ୍ବୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହୁଏ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ଯଥାକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟକେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
+୧

୧୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ‘୦’ ହେଲେ କି ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ‘୦’ ହେଲେ, ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ନଥବାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ।

୧୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୯୮ ହେଲେ କି ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ?
Answer:
ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଅଧିକ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୧୭। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ –୧ ହେଲେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ କି ପ୍ରକାର ସଂପର୍କ ରହିଛି ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ – ୧ ହେଲେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ପୂର୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି।

୧୮। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିବା ସୂତ୍ରର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଣେତାଙ୍କ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
କାଇଁ ପିଅରସନ।

୧୯ । ସମାଶ୍ରୟଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ହାରାହାରୀ ସମ୍ପର୍କକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କୁହାଯାଏ ।

୨୦ । ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ କିପରି ମିଳିଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ସମାଶ୍ରୟତା ଗୁଣାଙ୍କର ଗୁଣଫଳର ବର୍ଗମୂଳ ନେଇ ସହସମ୍ପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ମିଳିଥାଏ ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ଚାହିଦା ଓ ଦର ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।
Answer:
ଚାହିଦା ଓ ଦର ମଧ୍ଯରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।

୨। ଉଚ୍ଚ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ +୧ ସଂଖ୍ୟାର ନିକଟରେ ଥାଏ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ + ୧ ସଂଖ୍ୟାର ନିକଟରେ ଥାଏ।

୩। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୧ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୦ ହୋଇଥାଏ

୪। ଦର ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦର ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।

୫। ଦୁଇଟି ଚଳ ଥବା ବଣ୍ଟନକୁ ବିଚଳ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ଥବା ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ଵିବିଚଳ (bivariate distribution) ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୬। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଏକାଧିକାର ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସରଳ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୭। ବିପରୀତ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥୁବା ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଧନାକତ୍ମ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
Answer:
ବିପରୀତ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥୁବା ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୮। ଯେଉଁ ଚିତ୍ରଲେଖ ସାହାଯ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଧାରଣା କରିହୁଏ ତାହାକୁ ବକ୍ରରେଖକ ଚିତ୍ର କହନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁ ଚିତ୍ରଲେଖ ସାହାଯ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଧାରଣା କରିହୁଏ ତାହାକୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରେଖାଚିତ୍ର କହନ୍ତି ।

୯ । ଅନେକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅନେକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଏକାଧିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ।

୧୦। \(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\) ଯଦି ଧବଙ୍କ ( ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ) ହୋଇଥାଏ ତା’ ହେଲେ X ଓ Y ମଧ୍ୟରେ ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥିବା ଗୁଣାତ୍ମକ ସଂପର୍କ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ଵୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୨। ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦୁର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ବୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୩। ଅଣରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାର ଅସମାନୁପାତିକ।
Answer:
ଠିକ୍

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୧୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ସୀମା –୧ରୁ ୦ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ସୀମା –୧ରୁ +୧ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ।

୧୫। ଏକାଧ‌ିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ।
Answer:
ସରଳ ରେଖକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ।

୧୬ । ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଫଳନକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଚଳର ମୂଲ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟ କଥନ କରିହୁଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଫଳନକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ମୂଲ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟ କଥନ କରିହୁଏ ।

E. ପାଞ୍ଚଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟର ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। କ୍ରକ୍ୱଟନ୍ ଓ କଉଡେନ୍‌ଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ ଯେତେବେଳେ ସମ୍ବନ୍ଧ ପରିମାଣତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ, ସମ୍ବନ୍ଧର ପରିମାପ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଉପକରଣକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ସୁତରାଂ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ହେଉଛି ଏକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପଦ୍ଧତି ଯହିଁରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହମାନ ପରିବର୍ତ୍ତନର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଇଥାଏ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଉପଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:

  • ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂର୍ପକର ମାତ୍ରାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥଲେ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଆକଳନ କରାଯାଇଥାଏ ।
  • ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍‌ଥାନ ପତନ, ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

୩। ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିବା ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ କିମ୍ବା ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ ଘଟେ, ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହେ। ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଯୋଗାଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଏକ ଉଦାହରଣ।

୪। ରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ସର୍ବଦା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଯଦି କୌଣସି ସମୟରେ ଦାମ୍‌ର ଶତକଡ଼ା ୧୦ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ଏହାର ଯୋଗାଣର ୨୦% ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ ଓ ଏହି ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ ତେବେ ଏହା ରିଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଉଦାହରଣ ଦର୍ଶାଇଥାଏ। ଏହି ରାଶିଦ୍ଵୟର ମୂଲ୍ୟକୁ କ୍ରମାନ୍ଵୟରେ ଏକ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ସ୍ଥାପିତ କଲେ ତାହା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସରଳ ରେଖାର ଚିତ୍ର ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ବିତରଣ ମାଳାର ଦତ୍ତ ଥବା ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥିର ନୁହେଁ। ଅଥବା ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ମୂଲ୍ୟ ଦତ୍ତ ଥିଲେ ଅନ୍ୟଟିର ମୂଲ୍ୟ ଗଣନା କରିବା ସର୍ବଦା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ‘r’ ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥଶଏ। ଏହାର ମୂଲ୍ୟ +୧ ରୁ –୧ ହୋଇଥାଏ। ଯେତେବେଳେ r = 0 ହୁଏ ସେ ସମୟରେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥାଏ।

୬। କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ପରିମାପ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ୍ ପରିସଂଖ୍ୟାନବିତ୍ କାର୍ଲ ପିଅରସନ ଏକ ଗାଣିତିକ ସୂତ୍ରର ଅବତାରଣା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କରି ନାମାନୁସାରେ ଏହି ସୂତ୍ରକୁ କାର୍ଲ ପିଅସରନଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । X ଓ Y ଦୁଇଟି ଚଳର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ସାଧାରଣତଃ rxy ବା କେବଳ ‘r’ ଅକ୍ଷର ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଇଥାଏ।

ଏହା ଦୁଇଟି ଚଳରାଶିର ସରଳ ରୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରାକୁ ସୂଚିତ କରେ । ପିଅରସନଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ଚଳରାଶିଦ୍ଵୟର ସହପ୍ରସରଣ ଓ ସେମାନଙ୍କର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳର ଅନୁପାତକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ 2

r = ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ Cov (X.Y) –X ଓ Y ର ସହପ୍ରସରଣ, 61 = X ର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି, 62 = Y ର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୭। ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଆକଳନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ କଥନରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ ।

E. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଚଳଗୁଡ଼ିକର ପରିର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ଭିତ୍ତିରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଧନାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ। ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିବା ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ; ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହେ। ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଓ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ହ୍ରାସ ଘଟେ କିମ୍ବା ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ଘଟେ ଓ ଅନ୍ୟଚଳଟିର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଏକ ଉଦାହରଣ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୨। ସରଳରେଖକ ଓ ବକ୍ରରୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ସର୍ବଦା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିବା ଦୁଇଟି ଚଳରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ରେଖାଚିତ୍ରଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହା ଏକ ସରଳରେଖା ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖା ନ ଦେଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବକ୍ରରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

ସେମାନଙ୍କର ମୂଲ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଚିତ୍ରରେଖା ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହା ଏକ ବକ୍ରରେଖାର ଆକୃତି ଧାରଣ କରିଥାଏ । X ଓ Y ଦୁଇଟି ଚଳରାଶି ହେଲେ ଏକଘାତୀ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କକୁ ଏକଘାତୀ ସମୀକରଣ Y = a + bx ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶିତ କରାଯାଇଥାଏ । X ଓ Y ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ବକ୍ରରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ \(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ ନ ହୋଇ ଏକ ଚଳରାଶି ହୋଇଥାଏ ।

୩। ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଚଳ ଦୁଇଟିର ମୂଲ୍ୟ ଦର୍ଶାଉଥବା ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ବିଦ୍ୟମାନ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହା ଧିନାତ୍ମକ ଅଥବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ। ସେହି ସରଳରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ। ମାତ୍ର ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁକୁ ଧାରଣ ଡାହାଣକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ।

ମାତ୍ର ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁକୁ ଧାରଣ ରେଖାଚିତ୍ର ପଦ୍ଧତିରେ ଚଳ ଦୁଇଟିର କ୍ରମିକ ମୂଲ୍ୟସବୁକୁ ଲେଖବିନ୍ଦୁ ଆକାରରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଏପରିଭାବେ ଅଙ୍କିତ ବନ୍ଧୁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରର ଅଡ଼ି ନିକଟତର ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରଠାରୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

୪। ଉଚ୍ଚ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ନିମ୍ନ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ଵକ ଚଳରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଓ ତାହାର ମାତ୍ରାକୁ ମାପ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ସାଂଖ୍ୟକ ପଦ୍ଧତିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଏ, ତାହାକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ବହୁ ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ତାହାହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ। ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିର ସ୍ଵଳ୍ପ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା ନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ଧନାତ୍ମକ ଅଥବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ।

୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ଓ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଅଭାବ
Answer:
ଏଠାରେ କେବଳ ଚଳମାନଙ୍କର ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ସୁତରାଂ ଚଳମାନଙ୍କର ଏକ ବିକୀର୍ଣନ ଆରେଖ ଅଙ୍କନ କଲେ ଯଦି ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକ ଏକ ସରଳରେଖାର ଖୁବ୍ ନିକଟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତି ତାହାହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା ସେତେ ଅଧ୍ଵକ ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଯଦି ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକ ସରଳରେଖାର ଦୂରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା କମ୍ ହୋଇଥାଏ। ସୁତରାଂ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ଓ ମାତ୍ରା ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଉଦାସୀନ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଅଭାବ ଥାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସହକାରଣ
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସହକାରଣ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ସାଧାରଣଭାବେ ବ୍ୟବହାର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାରିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କିତ କିନ୍ତୁ କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ ଭିଭିକ ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସହକାରଣରେ ଗୋଟିଏ ଚଳ ଅନ୍ୟ ଚଳ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ବ୍ୟକ୍ତିର ଖାଦ୍ୟ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ଖାଦ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସହକାରଣ ନଥାଇପାରେ ।

ସହକାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଚଳକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ ଓ ଅନ୍ୟ ଚଳକୁ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ସହକାରଣ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ନିଶ୍ଚୟ ରହିବ ଯଦି ସହସମ୍ପଦ ଓ ସହକାରଣ ଏକା ସମୟରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ, ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ କଥା ହେଲା – ସହକାରଣ ଥିଲେ ଭବିଷ୍ୟ ଗଣନା କରିବା ସମ୍ଭବ କିନ୍ତୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ଭବିଷ୍ୟ କଳନା କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

୭। ସହସମ୍ପର୍କ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଉଭୟ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଯୋଗୀ ପଦ୍ଧତି । କିନ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସର୍ଭ ସମୂହରେ ଉଭୟ ପଦ୍ଧତି ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସହସମ୍ପର୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କର ମାତ୍ରା ମାପିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହା କେବଳ ଉଭୟ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରଭାବ ବିଷୟ ଜଣାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଚଳର ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ସହସମ୍ପର୍କ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରିହୁଏ ନାହିଁ । ପରନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଦ୍ବାରା ଫଳନ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ।

ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ (x, ଏବଂ 1 ) ପ୍ରତିସାମ୍ୟ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଗୁଣାଙ୍କ (b ଏବଂ b) ପ୍ରତିସାମ୍ୟ ନୁହେଁ । ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଅପ୍ରସିଦ୍ଧଙ୍କ ସମସମ୍ପର୍କ ଥାଇପାରେ କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୁହେଁ । ମୁଖ୍ୟ କଥା ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ମୂଳବିନ୍ଦୁ ଓ ମାପକ୍ରମ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣରେ ଗୁଣାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ (Correlation) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଦୁଇ ବା ତତୋଧକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ବା ତତୋଽକ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ବା ସହ ସଂଯୋଗର ଏକ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଯଦି ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏପରି ଘଟେ ଯେ ଯଦ୍ୱାରା ଏହି ଉପାଦାନ ଦ୍ବୟର ସମକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।

ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାତ୍ରାର ସଂଖ୍ୟକ ଅବତରଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଏହାର ଯୋଗାଣ ପରିମାଣରେ ସମକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗମୁଖ୍ୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରାକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦ୍ଵାରା ପରିମାପ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ୱ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ସାଂଖ୍ୟକ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏହି ପରିମାପକ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସେମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାତ୍ରା ମଧ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନରେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ନିବିଡ଼ତାର ଏକ ସାଂଖ୍ୟକ ପ୍ରଦର୍ଶନ ହୋଇଥାଏ ।

  • ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ‌ିକ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂଯୋଗ ବା ସମନ୍ବୟ ବା ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।
  • ସହସମ୍ବନ୍ଧ (ସହସଂପର୍କ) ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂଯୋଗ ବା ସହ ସଂପର୍କର ଏକ ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ।
  • ଉପରୋକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ କୋରିଲେସନ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ୱକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଆନ୍ତଃସଂପର୍କକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

ଉପଯୋଗିତା :
ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୋରିଲେସନ ଅଧ୍ୟୟନର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି । ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନିର୍ବାହ କରିଥାଏ । ଏହାର ବିଶେଷ ଉପଯୋଗିତା ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।
(i) ସଂପର୍କର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ – ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ ଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସହ ସଂପର୍କର ପରିପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ (r) ର ନିରୂପିତ ମୂଲ୍ୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂପର୍କର ଦିଗ ଓ ମାତ୍ରା ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ ।

ଯଦି r ର ମୂଲ୍ୟ + l ହୁଏ ତେବେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗରେ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି r = 1 ହେଲେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଋଣାତ୍ମକ ସହ ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିପରୀତ ଦିଗ ମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ । r = 0 ହେଲେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ନ ଥାଏ ।

(ii) ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ – କୌଣସି ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଅନିଶ୍ଚିତତା ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦ୍ଵାରା ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବିଶେଷ ଭାବେ ଉପଲବ୍‌ ହୋଇଥାଏ । ବିଶେଷକରି ବ୍ୟବସାୟିକ ପ୍ରାକ୍‌ସୂଚନା କୋରିଲେସନ ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ମିଳିପାରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରାକ୍ ଆକଳନ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

(iii) ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଚରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ – ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅଧ୍ୟୟନ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଚରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ଥ‌ିବା ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଆକଳନ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ଏହି ବିଶ୍ଳେଷଣରୁ ମିଳିଥାଏ ।

ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତାପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବାରେ ଏହି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ମୁଦ୍ରାସ୍ପିତି ଘଟାଉଥିବା କିମ୍ବା ସ୍ବଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନର କାରଣ ସାଜିଥ‌ିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏହା ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗାତ୍ମକ ଭୂମିକା ରହିଛି ।

ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପ – କୌଣସି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନିର୍ବାହ କରୁଥି ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ନିବିଡ଼ତା ସଂପର୍କରେ ଏକ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏହା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ସଂପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦାମ୍‌ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଭୂମିକା ରହିଛି । ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ସହଜରେ ଅନୁମେୟ ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଭେଦ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ‌ିକ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରାର ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ସଂପର୍କର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଏ ସଂପର୍କରେ ବିଷଦ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

  • ଯୋଗାତ୍ମକ ବା ଋଣାତ୍ମକ
  • ସରଳ, ବହୁସ୍ତରୀୟ ଓ ଆଂଶିକ
  • ରୈଖିକ ଓ ଅଣରୈଖିକ ।

(i) ଯୋଗାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ (Positive or Negative Correlation) –
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଯୋଗାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ, ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗରେ । ହୁଏ ତାହାକୁ ଯୋଗାତ୍ମକ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ବୃଦ୍ଧି କିମ୍ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟଟିର ମଧ୍ୟ ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଯୋଗାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ଉଭୟଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଦିଗରେ ଘଟିଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ବିପରୀତମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି ସହ ଅନ୍ୟଟିରେ ପରିମାଣାତ୍ମକ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ଏହା ଋଣାତ୍ମକ କୋରିଲେସନ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

(ii) ସରଳ, ବହୁସ୍ତରୀୟ ଓ ଆଂଶିକ କୋରିଲେସନ – ଯେଉଁ କୋରିଲେସନ ପଦ୍ଧତିରେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ରହିଥାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଯେଉଁ କୋରିଲେସନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଦୁଇରୁ ଅଧୂକ ଉପାଦାନମାନଙ୍କରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂପର୍କର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ବହୁସ୍ତରୀୟ (ବହୁମୁଖୀ) କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଅନେକ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହ ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ । ଏହା ବହୁସ୍ତରୀୟ (ବହୁମୁଖୀ) କୋରିଲେସନର ଉଦାହରଣ ।

ଆଂଶିକ କୋରିଲେସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ଉପାଦାନ ରହିଥାଏ ମାତ୍ର ବିଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବା ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ଭାବେ ଧରି ନିଆଯାଇଥାଏ ।

(iii) ରୈଖିକ ଏବଂ ଅଣରୈଖିକ କୋରିଲେସନ – ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବା ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ଶୈଖିକ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ବିଭିନ୍ନ ମାତ୍ରାକୁ ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ରେଖାଚିତ୍ରଟି ଏକ ସରଳରେଖା ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅଣରୈଖିକ ସହସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ରୈଖିକ ସହସମ୍ପର୍କଟି କ୍ବଚିତ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

୩। ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ? କାର୍ଲ ପିଅରସନ୍‌ଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଣୀତ ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରା (Degree of correlation) କୁ ସହସଂପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ (correlation co-efficient) ମାଧ୍ୟମରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କକୁ ଫଳନଯୁକ୍ତ (functional) ବା ସ୍ଥିର ବୋଲି ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ସୂଚାଇ ନଥାଏ । ଯଦି କୌଣସି ଗୋଟିଏ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥାଏ, ତେବେ ଅନ୍ୟ ରାଶିଟିର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସର୍ବଦା ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ । ଏହା କେବଳ ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ରୈଖିକ ସହ ସଂପର୍କ ସମୟରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଏହି ଶୈଖିକ ସଂପର୍କ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଉଥ୍ଲେହେଁ କେତେକ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଦେଖାଯାଇ ନଥାଏ । ଯଥା ଗଣନସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ବର୍ଗମାଳା କ୍ଷେତ୍ରରେ ରୈଖିକ ସଂପର୍କ ରହିଥିଲା ବେଳେ ଚାହିଦା ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ସଂପର୍କ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । କାରଣ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ତଦ୍ଵଜନିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟି ନ ଥାଏ ।

ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ – (Perfect correlation) – ଯଦି ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ ତାହାକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତ ବଜାୟ ରହିଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ରହିଥାଏ ।

ଏହି ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ ଯୋଗାତ୍ମକ (Positive) ବା ଋଣାତ୍ମକ (Negative) ହୋଇପାରେ । ଯଦି ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ମାଳା ଏକ ଆନୁପାତିକ ହାରରେ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଅନ୍ତି ତେବେ ତାହାକୁ ଯୋଗାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ ଓ ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯଦି ଏହି ଦୁଇଟି ରାଶିର ମାଳା ଆନୁପାତିକ ହାରରେ ପରସ୍ପର ବିପରୀତ ମୁଖୀ ହୁଅନ୍ତି ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ ।

ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରକାର ସଂପର୍କ କ୍ଵଚିତ୍ ଦେଖାଯାଏ କାରଣ ଦୁଇଟି ମାଳାର ରାଶିଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପର ପୂର୍ଣ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାନ୍ତି ।

ତେଣୁ ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ମାଳାର ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଥାଏ ।

ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହସଂପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ସହ ସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ଦୁଇଟି ମାଳାରେ ରହିଥ‌ିବା ରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିମାଣାତ୍ମକ ମାତ୍ରାରୁ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କ ବିଷୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ ।

ଏହି ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ +1 ରୁ –1 ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିଥାଏ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଗାତ୍ମକ ସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ +1 ହୋଇଥିବାବେଳେ ପୂର୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ – ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ଚରମ ମୂଲ୍ୟର ମଧ୍ୟ ବିନ୍ଦୁର ମୂଲ୍ୟ ‘0’ ହୋଇଥାଏ ଯାହା ସହସଂପର୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତି ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଏହି ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ କୁ ଇଂରାଜୀ ଅକ୍ଷର ‘r’ ମାଧ୍ୟମରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

କାର୍ଲ ପିଅରସନ ଏକ ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିଥିଲେ ଯାହା କାଇଁ ପିଅରସନଙ୍କ ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ନାମରେ ପରିଚିତ । କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଣୀତ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ସହାଯ୍ୟରେ ସହସଂପର୍କର ପରିମାଣାତ୍ମକ ମାତ୍ରା ସହଜରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
କରାଯାଇପାରିଥାଏ । ‘r’ ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ପରିପ୍ରକାଶର ଏକ ସରଳ ତଥା ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ।
\(\mathrm{r}=\frac{\Sigma(\mathrm{x}-\overline{\mathrm{x}})(\mathrm{y}-\overline{\mathrm{y}})}{\text { N. } \sigma_{\mathrm{x}} \sigma_{\mathrm{y}}}\)

ଏଠାରେ = x ଓ y ଦୁଇଟି ମାଳାରେ ଥ‌ିବା ରାଶିଦ୍ଧୟର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
x̄ → x ରାଶିମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ।
ȳ → y ରାଶିମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ
N → x ଓ y ରାଶି ଦ୍ବୟର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ି ସଂଖ୍ୟା ।
σx → x ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।
σy → y ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନରେ 1 ର ମୂଲ୍ୟ +1 ହେଲେ, ଏହା ପୂର୍ବ ଯୋଗାତ୍ମକ ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଇଥାଏ, r ର ମୂଲ୍ୟ – ହେଲେ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହ ସଂପର୍କ ସୂଚାଇଥାଏ ଏବଂ r ର ମୂଲ୍ୟ ( ହେଲେ ଏହା କୌଣସି ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଇ ନଥାଏ । କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ପରିପ୍ରକାଶ ନିମନ୍ତେ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ତଥା ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ? ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବ୍ୟବହାର କ’ଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଓ ଆଚରଣକୁ ବୁଝିବାରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସହାୟତା କରେ । ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ପାଇଁ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞମାନଙ୍କୁ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । କାରଣଗୁଡ଼ିକ ନିରୂପଣ କରିବାରେ ସହାୟତା କରେ, ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟବସାୟ, ବାଣିଜ୍ୟ, ଶିଳ୍ପ, ପରିବେଶ ଆଦି ଅନେକ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁଳଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ତେବେ ଏହି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତିର ଅର୍ଥନୀତିରେ ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(a) ସମ୍ପର୍କର ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଗୁରୁତ୍ଵ ପରୀକ୍ଷା – ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପାଇଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଯେପରି ଦାମ୍ ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପାଇଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସାହାଯ୍ୟ ସମ୍ପର୍କର ପରିମାଣ ଭାବରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ (r)କୁ ‘t’ test ଦ୍ଵାରା ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ ।

(b) ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ – ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କଦ୍ବାରା ଦୁଇଟି ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଋଣାତ୍ମକ ଏବଂ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ମାପିବା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧର ଗଭୀରତା ମଧ୍ୟ ପରିମାପ କରିହୁଏ । ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ବ୍ୟବସାୟ, ବାଣିଜ୍ୟ ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ମାପିବାରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ ।

(c) ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ ଓ ପ୍ରଣୟନ – ନୀତି ପ୍ରସ୍ତୁତ ଓ ପ୍ରଣୟନ ନିମନ୍ତେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଯଦି ସରକାର ଟିକସହାର ବୃଦ୍ଧି କରନ୍ତି, ତେବେ ତାହାର ନୀତି ପ୍ରଣୟନ ପୂର୍ବରୁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଟିକସ ସେବାର କ୍ଷମତା ସହିତ ତାହାର ସମ୍ପର୍କ ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ ।

(d) ଗବେଷଣା – ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନ ଯୁଗରେ ଅର୍ଥନୀତି ବ୍ୟତୀତ ଯେତେସବୁ କ୍ଷେତ୍ର; ଯଥା – ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ପରିବେଶ, ସମାଜ ଆଦି ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରର ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ।

୫। ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଅର୍ଥନୀତିରେ ବ୍ୟବହାର ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ଯରେ ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭବିଷ୍ୟ ଆକଳନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । 1877 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ସାର୍ ପ୍ରାନ୍ସିସ୍ ଗାଲ୍ଟନ୍ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପରିମାପ ଓ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥାଏ, ତେବେ ଅନ୍ୟ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା କଳନା କରିହୁଏ ।

ଯେପରି ବଜାରରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଜଣାଥିଲେ ଏହାର ଯୋଗାଣର ପରିମାଣ ଜାଣିହୁଏ । ଯଉଁ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରାଯାଏ ତାକୁ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ (y) ଏବଂ ଯେଉଁ ଚଳଦ୍ଵାରା ଭବିଷ୍ୟ କଳନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ଚଳ (x) କୁହାଯାଏ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣକୁ y = a + bx ଦ୍ବାରା ଲେଖାଯାଏ ।

ତେବେ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ସମାଶ୍ରୟଣର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ ଏବଂ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା, ଯାହାଦ୍ଵାରା ପୂର୍ବତନ ଚଳର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଭବିଷ୍ୟତର ଅବସ୍ଥାକୁ ଆକଳନ କରିବ । ଯେହେତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ଵାରା ଚଳମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରୀକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଜଣାଯାଏ, ତେଣୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଭଳି ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉପଭୋଗ ଫଳନ ରେଖା ଅଙ୍କନ କଲାବେଳେ ଆମେ ସମାଶ୍ରୟଣ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରୁ ।

CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

ଆୟ ଯାହା ହେଲା ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ ଏବଂ ଉପଭୋଗ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ । ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ତାଙ୍କ ଆୟର ସାଧାରଣ ତତ୍ତ୍ବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଧ୍ୟମରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚି ପାରି ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରର ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଆକଳନ ହୋଇଥାଏ । ତେବେ ନିମ୍ନରେ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(i) ସମ୍ପର୍କର ଆକଳନ ବା ହିସାବ – କୌଣସି ଅର୍ଥନୈତିକ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭାବ ଓ ସମ୍ପର୍କ ଆକଳନ କରିବା ପାଇଁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଏକ ପ୍ରାଥମିକ ପଦ୍ଧତି, ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପାଇଲେ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଏହାର ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ପଡ଼ୁଥ‌ିବା ପ୍ରଭାବର ପରିମାପ କରିହୁଏ ଏବଂ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମଧ୍ୟ କରିହୁଏ ।

(ii) ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରିବା – ସମାଶ୍ରୟଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ବାଧୀନ ଚଳର ମୂଲ୍ୟଦ୍ଵାରା ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରାଯାଏ । ପେଟ୍ରୋଲର ଦାମ୍ ବଢ଼ିଲେ ସ୍କୁଟରର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ବଢ଼ିବ ବା କମିବ ତାହା ସମାଶ୍ରୟଣର ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ୱାରା

(iii) ସହସମ୍ପର୍କ – ଦୁଇଟି ସମାଶ୍ରୟଣର ଗୁଣାଙ୍କ ଜଣାଥିଲେ ତ’ର ଗୁଣଫଳର ବର୍ଗମୂଳ ବାହର କଲେ ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ।
ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ସମାଶ୍ରୟଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀର ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।