Bhagya

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions  Poem 5 मेरा नया बचपन Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 5 मेरा नया बचपन

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ହୋ – ତାନ୍ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) कवयित्री ने बचपन को ‘अतुलित आनंद देनेवाले’ क्यों कहा है?
(କରାଯିତ୍ରା ନେ ବବ୍ ପନ୍ ବ୍ କୋ ଅତୁଳିତ୍ ଆନନ୍ଦ ଦେନେବାଲେ’ କ୍ୟା କହା ହୈ ?)
(କବୟିତ୍ରୀ ପିଲାଦିନକୁ ‘ଅପାର ଆନନ୍ଦ ଦେଉଥ‌ିବା’ ବୋଲି କାହିଁକି କହିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
कवयित्री ने बचपन को अतुलित आनन्द देनेवाले इसलिए कहा है कि बचपन की सरल, मधुर स्मृतियाँ आनन्द का अतुलित भंड़ार होता है। बाल्यावस्था में अचिन्ता भोजन और खेलकूद के स्वाधीन विचरण अविस्मरणीय है।

(ख) बचपन के बारे में कवयित्री ने क्या वर्णन किया है?
उत्तर:
(ବଚ୍‌ପନ୍ କେ ବାରେ ମେଁ କବୟିତ୍ରୀ ନେ କ୍ୟା ୱର୍ଣ୍ଣନ କିୟା ହୈ ?)
(ପିଲାଦିନ ସମ୍ପର୍କରେ କବୟିତ୍ରୀ କ’ଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ?

बचपन का अतुलनीय आनन्द कभी भूला नहीं जा सकता है। इस समय में सरल चिन्ताशून्य निष्पाप जीवन होता है। मातृस्नेह ममता के साथ धूलि खेल कभी नहीं मिला। कवयित्री इसमें उनका मातृहृदय सजग हो उठा है।

(ग) बच्ची के रोने पर माँ ने उसे कैसे चुप कराया?
(ବଢୀ କେ ରୋନେ ପର୍ ମାଁ ନେ ଉସେ କୈସେ ଚୁପ୍ କରାୟା ?)
(ଶିଶୁ (ପିଲା) କ୍ରନ୍ଦନରେ ମା’ ତାକୁ କିପରି ବୋଧ କଲେ ?)
उत्तर:
बच्ची रोते समय माँ जो काम कर रही थी उसको छोड़कर बच्ची को उठा लिया । झाड़ पोंछकर चुमा देकर लोरी गाकर गिले गालो को सुखा दिया ।

(घ) कवयित्री बचपन को क्यों बार-बार बुलाती हैं ?
(କବୟିତା। ଚଚ୍ ର୍ପନ୍ କ୍ଯୋ ବାର୍ – ବାର୍ ବୁଲାତୀ ହୈ ?)
(କବୟିତ୍ରୀ ପିଲାଦିନକୁ କାହିଁକି ବାରମ୍ବାର ମନେ ପକାଉଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
कवयित्री निर्मल शान्ति पाने के लिए वचपन को बार-बार बुलाती है। इसमें उनके मन का बिषाद को मिटाने के साथ चिर सुख मिलेंगा। वस्तुत: नारी हृदय मातृत्व पाकर ही गौरवान्वित होता है।

(ङ) बचपन को बुलाते समय क्या हुआ?
(ବଚ୍‌ପନ୍‌ କୋ ବୁଲାତେ ସମୟ କ୍ୟା ହୁଆ ? )(
ପିଲାଦିନକୁ ଡାକିବାବେଳେ କ’ଣ ହେଲା ?)
उत्तर:
बचपन को बुलाते समय कवि खुद बच्ची बन जाती है। बचपन की अठखेलियाँ और शरारत की झलक देखी। उसके साथ खेलती, खाती और तुतलाती है।

2. निम्नलिखित प्रश्नों का उत्तर एक या दो वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲି ଖ୍ ତା ପ୍ରଶ୍ନୋ କା ଉତ୍ତର୍ ଏକସ୍ନ ଦୋ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) ‘मेरा नया बचपन’ कविता किसने लिखी है?
(‘ମେରା ନୟ ବଚପନ୍’ କବିତା କିସ୍‌ ଲିଖ୍ ହୈ ?)
(ମେରା ନୟା ବଚପନ୍) କବିତା କିଏ ଲେଖୁଛି ?)
उत्तर:
‘मेरा नया बचपन’ कविता सुभद्रा कुमारी चौहान ने लिखी है।

(ख) कवयित्री को बार-बार किसकी याद आती है?
(କବୟିତ୍ରୀ କୋ ବାର୍-ବାର୍ କିସ୍‌ ୟାଦ୍ ଆତିହୈ ?)
(କବୟିତ୍ରୀଙ୍କୁ ବାରମ୍ବାର କ’ଣ ମନେ ପଡୁଛି ?)
उत्तर:
कवयित्री को बार-बार बचपन की याद आती हैं।

(ग) किस समय का अतुलित आनन्द भूला नहीं जा सकता है?
(କିସ୍ ସମୟ କା ଅତୁଲିତ ଆନନ୍ଦ ଭୂଲା ନେହୀ ଜା ସକତା ହୈ ?)
(କେଉଁ ସମୟର ଅପାର ଆନନ୍ଦକୁ ଭୁଲି ପାରିବା ନାହିଁ ?)
उत्तर:
बचपन का अतुलित आनन्द भूला नहीं जा सकता है।

(घ) कबयित्री को बचपन में किस प्रकार की जयमाला पहनाते थे?
(କବ ୟତ୍ରା କେ। ବଚ୍ପନ୍ ମେଁ କିସ୍‌କାର କୀ ଜୟମାଲା ପହନାତେ ଥେ ?)
(କବୟିତ୍ରୀ ପିଲାଦିନରେ କେଉଁ ପ୍ରକାରର ବିଜୟରମାଳା ପିନ୍ଧିଥିଲେ ?)
उत्तर:
कवयित्री को बचपन में मोती से आँसू की जयमाला पहनाते थे ।

(ङ) माँ ने गीले गालों को कैसे सुखा दिया?
(ମାଁ ନେ ଗୀଲେ ଗାର୍ଲୋ କୋ କୈସେ ସୁଖା ଦିୟା ?)
(ମା’ ଓଦା ଗାଲା (ମୁହଁ) କୁ କିପରି ସୁଖାଇ ଦେଲା ?)
उत्तर:
माँ ने बच्चों को धूल से उठाकर, झाड़पोंछकर प्यार से चूमकर गीले गालों को सुखा दिया।

(च) कवयित्री किसलिए बचपन को फिर एक बार बुलाती है?
(କବୟିତ୍ରୀ କିସ୍‌ଲିଏ ବତ୍‌ପନ୍ କୋ ଫିର୍ ଏକବାର୍ ବୁଲାତି ହୈ ?)
(ଲେଖ୍କା କେଉଁଥ‌ିପାଇଁ ପିଲାଦିନକୁ ପୁନର୍ବାର ଡାକୁଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
कवयित्री निर्मल शान्ति और मन के बिषाद को मिटाने के लिए बचपन को फिर एक बार बुलाती है।

(छ) कवयित्री किसलिए शंका प्रकट करती है?
(କବୟିତ୍ରୀ କିସ୍‌ଏ ଶଂକା ପ୍ରକଟ କରତି ହୈ ?)
(ଲେଖ୍କା କେଉଁଥିପାଇଁ ଆଶଙ୍କା ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
कवयित्री इसलिए शंका प्रकट करती है कि सरल, मधुर, निष्पाप बचपन फिर से आकर मेरे मन का संताप को दूर करने में सक्षम होंगे।

(ज) कवयित्री की छोटी-सी कुटिया कैसे नन्दन वन-सी फूल उठी?
1162161- ସୀ କୁଟିୟା କୈସେ ନନ୍ଦନ୍ ୱନ-ସୀ ଫୁଲ୍ ଉଠୀ ? (ଲେଖ୍କାଙ୍କ ଛୋଟ କୁଡ଼ିଆଘର କିପରି ନନ୍ଦନ ବନର ଫୁଲ ହୋଇ ଉଠିଛି ?)
उत्तर:
कवयित्री की छोटी-सी कुटिया अपनी वाल्यावस्था की नटखट से नन्दन वन-सी फूल उठी।

(झ) कवयित्री की बिटिया क्यों माँ के पास आई थी?
(କବୟିତ୍ରୀ କୀ ଛୋଟୀ- ଆଇ ଥୀ ?)
(ଲେଖ୍କାର ଝିଅ କାହିଁକି ମା ପାଖକୁ ଆସିଥିଲା ?)
उत्तर: कवयित्री की बिटिया बचपन की अठखेलियों और शरारतों की झलक देखी और उसकी सुन्दर मूर्त्ति देखकर नया जीवन आया।

(ञ) कवयित्री ने अपना खोया बचपन किस प्रकार पाया?
(କବୟିତ୍ରୀ ନେ ଅପନା ଖୋୟା ବଚପନ କିସ୍ ପ୍ରକାର ପାୟା ?)
(ଲେଖ୍କାଙ୍କ ନିଜର ହଜି ଯାଇଥ‌ିବା ପିଲାବେଳ କିପରି ପାଇଲେ ?)
उत्तर:
कययित्री ने अपना खोया बचपन बेटी के रूप में पाया है। इसमें सुन्दर लुभानेवाले रूप देखकर नया जीवन फिर पाया।

(ट) कवयित्री किसे बरसों से खोजती थी?
(କବୟିତ୍ରୀ କିସ୍ ବରସୌ ସେ ଖୋଜତୀ ଥୀ ?)
(ଲେଖୁ କାହାକୁ ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ଖୋଜୁଥିଲେ ?)
उत्तर:
अपने बचपन को कवयित्री बरसों से खोजती थी।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के सही विकल्प चुनकर उत्तर दीजिए:
(क) कवयित्री को बार-बार किसकी याद आती है?
(i) बुढ़ापा
(ii) बचपन
(iii) शैशव
(iv) यौवन
उत्तर:
(ii) बचपन,

(ख) बचपन का कौन-सा आनंद भूला नहीं जा सकता?
(i) सुख
(ii) अप्रतिम
(iii) अतुलित
(iv) असीम
उत्तर:
(iii) अतुलित,

(ग) जब बच्ची रोती थी तब कौन काम छोड़कर आ जाती थी?
(i) माँ
(ii) बहन
(iii) नानी
(iv) आया
उत्तर:
(i) माँ,

(घ) बिटिया क्या खाकर आई थी?
(i) रोटी
(ii) पान
(iii) मिट्टी
(iv) मिठाई
उत्तर:
(iii) मिट्टी,

(ङ) बचपन क्या बनकर कवयित्री को फिर से प्राप्त हुआ?
(i) बिल्ली
(ii) कुत्ता
(iii) बेटा
(iv) बेटी
उत्तर:
(iv) बेटी

1. इन विशेषण तथा संज्ञा शब्दों को जोड़िए।
(ଏହି ବିଶେଷଣ ତଥା ସଂଜ୍ଞା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ ।)

विशेषण	संज्ञा
मधुर	विश्रान्ति
व्याकुल	आँसू
मोती-से	हृदय
प्राकृत	स्मृति
मस्त	कुटिया
मंजुल	खुशी
छोटी-सी	आनन्द
अतुलित	मूर्ति

उत्तर:

विशेषण	संज्ञा
मधुर	स्मृति
व्याकुल	हृदय
मोती-से	आँसू
प्राकृत	विश्रान्ति
मस्त	खुशी
मंजुल	मूर्त्ति
छोटी-सी	कुटिया
अतुलित	आनन्द

2. निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
खुशी, हँसना, मधुर, जीवन, निश्चित, निर्भय, बड़े, सूखा, भयभीत, कुटिया, नव, प्यारा, पाप, निष्पाप, सरलता, बचपन, निर्मल, अपना, पाया, हर्ष।
उत्तर:
खुशी – दु:खी

हँसना – रोना

मधुर – कटु

जीवन – मरण

निश्चित – अनिश्चित

निर्भय – भय

बड़े – छोटे

सूखा – गीला

भयभीत – निर्भीक

कुटिया – महल

नव – पुराना

प्यारा – घृणा

पाप – पुण्य

निष्पाप – कलंक

सरलता – जटिलता

बचपन – बुढ़ापा

निर्मल – मैल

अपना – पराया

पाया – खोया

हर्ष – विषाद/शोक

3. निम्नलिखित शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ଲେଖା)
निर्भय, स्वच्छन्द, जय, माँ, व्यथा, फूल, कुटिया, वन
उत्तर:
निर्भय – निर्भिक/निडर

जय – विजय/सफला

व्यथा – दु:ख

कुटिया – कुटीर

स्वच्छन्द – स्वाधीन

माँ – माता

फूल – पुष्प, सुमन, कुसुम

वन – जंगल/कानन

4. निर्देशानुसार निम्नलिखित वाक्यों को बदलिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ନିର୍ଘେଶାନୁ ସାରେ ବଦଳ। ଆ)

(क) तू गया, तू ले गया । ( भविष्यत काल में) उत्तर: तू जाएगा, तू ले जाएगा ।
उत्तर:
तू जाएगा, तू ले जाएगा।

(ख) मेरे मन का दुःख वह आकर मिटाएगा (भूतकाल में)
उत्तर:
मेरे मन का दुःख उसने आकर मिटाया।

(ग) माँ काम छोड़कर आई और मुझे गोद में उठा लिया। ( वर्त्तमान काल में)
उत्तर:
माँ काम छोड़कर आती है और मुझे गोद में उठा लेती है।

(घ) मैं बचपन को बुला रही थी। ( वर्तमान काल में)
उत्तर:
मैं बचपन को बुला रही हूँ।

(ङ) मुझे खिलाने आई थी। (भविष्यत काल में)
उत्तर:
मुझे खिलाने आएगी।

गृहकार्य: (ଗୃହ କାର୍ଯ୍ୟ)

अपने बचपन की किसी एक रोचक घटना अपने साथियों को सुनाइए।
उत्तर:
हाँ, मुझे एसी ही एक घटना याद आयी है। वह ईस प्रकार है। जब में छोटा था। स्कूल में पढ़ता था। हम तीनों भाई एक साथ स्कुल जाया करते थे। खाने की छुट्टी में दोनों भाई जल्दी-जल्दी खाकर आ जाया करते। लेकिन में इतने कम समय में जल्दी-जल्दी जाकर नहीं आ पाता था। इसलिए मुझे खाने की छुट्टी में जेशे की भूख लगा करती थी। चार बजे स्कुल की छुट्टी होते ही में जल्दी-जल्दी घर पहुँचता। वहाँ देखता माँ घर की दयोढ़ी पर खडी मेरे आने के इंतजार में रस्ता ताक रही होती थी।

माँ को देखकर और उसके आँचल से अपने पक्षीने पौछते ही मुझे एसा लगता मानो मेरे भूख कहीं उड गयी। उसे सारी दुनिया मिल गयी हो। पर आज जब में बड़ा हो गया हूँ तब न मेरे पास माँ है और नहीं इसकी ममता का आँचल। माँ आज भगवान के पास है। मैं इतना बडा होने के बाद भी आज में अपने पैरों पर खड़ा हूँ। अपने फैसले खुद लेता हूँ। पर मुझे पता नहीं क्यों आज भी माँ की कमी खलती है। शायद भगवान को अच्छे मनुष्यों की जरुरत है इसलिए वे मेरी माँ को अपने पास बुला ले गये।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘मेरा नया बचपन’ कविता के कवि कौन हैं?
उत्तर:
सुभद्रा कुमारी चौहान ‘मेरा नया बचपन’ कविता के कवि हैं।

प्रश्न 2.
कवयित्री सुभद्रा कुमारी चौहान का जन्म कब और कहाँ हुआ था?
उत्तर:
कवयित्री सुभद्रा कुमारी चौहान का जन्म सन १९०३ ई. में प्रयाग निहलपुर महल में हुआ था।

प्रश्न 3.
ठाकुर रामनाथ सिंह कौन थे?
उत्तर:
ठाकुर रामनाथ सिंह सुभद्रा कुमारी चौहान के पिता थे।

प्रश्न 4.
‘मेरा नया बचपन’ कविता में कवयित्री ने अपने कौन से समय की याद की है?
उत्तर:
‘मेरा नया बचपन’ कविता में कवयित्री ने अपने बचपन के समय की याद की है।

प्रश्न 5.
नारी हृदय कब गौरवान्वित होता है?
उत्तर:
नारी हृदय मातृत्व पाकर गौरवान्वित होता है

प्रश्न 6.
बिटिया क्या खाकर आई थी?
उत्तर:
बिटिया मिट्टी खाकर आई थी।

प्रश्न 7.
कवयित्री को बार-बार किसकी याद आती है?
उत्तर:
कवयित्री को बार-बार बचपन की याद आती है।

प्रश्न 8.
बचपन का कौन सा आनंद भुलाया नहीं जा सकता?
उत्तर:
बचपन का अतुलित आनंद भुलाया नहीं जा सकता।

प्रश्न 9.
बचपन क्या बनकर कवयित्री को फिर से प्राप्त हुआ ?
उत्तर:
बचपन बेटी बनकर कवयित्री को फिर से प्राप्त हुआ।

प्रश्न 10.
किस समय का अतुलित आनंद भुलाया नहीं जा सकता ?
उत्तर:
बचपन का अतुलित आंनद भुलाया नहीं जा सकता।

प्रश्न 11.
कवयित्री की छोटी-सी कुटिया कैसे नंदन वन-सी फूल उठी?
उत्तर:
अपनी बिटिया की किलकारी की गूँज से कवयित्री की छोटी से कुटिया नंदन वन सी फूल उठी थी।

प्रश्न 12.
बचपन में किस प्रकार की जयमाला कवयित्री को पहनाते थे?
उत्तर:
बचपन में बड़े-बड़े मोती से आँसू की जयमाला कवयित्री को पहनाते थे।

प्रश्न 13.
माँ ने गीले गालों को किस प्रकार सुखा दिया?
उत्तर:
माँ ने झाड़-पोंछकर और चूम-चूमकर गीले गालों को सुखा दिया।

प्रश्न 14.
कवयित्री किसे बरसों से खोजती थी?
उत्तर:
कवयित्री बचपन को बरसों से खोजती थी।

प्रश्न 15.
किसकी मंजुल मूर्ति दिखकर कवयित्री में नव-जीवन आया?
उत्तर:
अपनी बेटी की मंजुल मूर्ति देखकर कवयित्री में नव-जीवन आया।

प्रश्न 16.
कवयित्री ने अपने बचपन की झलक किसमें देखी?
उत्तर:
कवयित्री ने अपने बचपन की झलक अपनी बेटी में देखी।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
माँ ने गीले गालों को कैसे सुखा दिया?
उत्तर:
चूम-चूमकर

प्रश्न 2.
बार-बार कवयित्री को किसकी याद आती है?
उत्तर:
बचपन

प्रश्न 3.
बचपन क्या बनकर कवयित्री को फिर से प्राप्त हुआ?
उत्तर:
बेटी

प्रश्न 4.
अतुलित आनंद किस समय का भूला नहीं जा सकता है?
उत्तर:
बचपन

प्रश्न 5.
कवयित्री को बचपन में किस प्रकार की जयमाला पहनाते थे?
उत्तर:
आसूँओं से बने मोतियों

प्रश्न 6.
किसे बरसों से कवयित्री खोजती थी?
उत्तर:
बचपन

प्रश्न 7.
कौन मिट्टी खाकर आई थी?
उत्तर:
बिटिया

प्रश्न 8.
बचपन को कौन-सा आनंद कहा गया है?
उत्तर:
अतुलित आनंद

प्रश्न 9.
‘मेरा नया बचपन’ कविता के कवि कौन है?
उत्तर:
सुभद्रा कुमारी चौहान

प्रश्न 10.
बिटिया क्या खाकर आई थी?
उत्तर:
मिट्टी

प्रश्न 11.
कवयित्री ने अपना खोया बचपन किस प्रकार पाया?
उत्तर:
बेटी के रूप में

प्रश्न 12.
जब बच्ची रोती थी तब कौन काम छोड़कर आ जाती थी?
उत्तर:
माँ

प्रश्न 13.
बचपन का कौन-सा आनन्द भूला नहीं जा सकता?
उत्तर:
अतुलित

प्रश्न 14.
नारी हृदय कब गौरवान्वित होता है?
उत्तर:
मातृत्व

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
……………. पूर्ण माता है।
उत्तर:
सुभद्राजी

प्रश्न 2.
……………… को बुलाते समय कवयित्री खुद बच्ची बन जाती है।
उत्तर:
बचपन

प्रश्न 3.
“मेरा नया बचपन” कविता ……………. ने लिखी है।
उत्तर:
सुभद्रा कुमरी चौहान

प्रश्न 4.
बालकपन का ……………… सा आनंद भूला नहीं जा सकता।
उत्तर:
अतुलित

प्रश्न 5.
जब बच्ची रोती थी तब ……………… काम छोड़कर आ जाती थी।
उत्तर:
माँ

प्रश्न 6.
……………………… खाकर बिटिया आई थी।
उत्तर:
मिट्टी

प्रश्न 7.
गीलें गालों को माँ ने …………….. सुखा दिया।
उत्तर:
चुम-चुमकर

प्रश्न 8.
कवयित्री की बिटिया ……………….. माँ के पास आई थी।
उत्तर:
मिट्टी खिलाने

प्रश्न 9.
कवयित्री को ……………….. के रोने की आवाज सुनाई देती है।
उत्तर:
बिटिया

प्रश्न 10.
बच्ची की रोने की आवाज सुनते ही …………………. दौड़ी आती थी।
उत्तर:
माँ

प्रश्न 11.
कवयित्री को बार-बार ……………… की याद आती है।
उत्तर:
बचपन

प्रश्न 12.
बचपन में रोना और मचल जाना भी …………….. दिखाते थे।
उत्तर:
आनन्द

प्रश्न 13.
बचपन का जीवन …………….. होता है।
उत्तर:
निष्पाप

प्रश्न 14.
कवयित्री बचपन से …………….. माँगती हैं।
उत्तर:
निर्मल शान्ति

प्रश्न 15.
बेटी की मंजुल मूर्त्ति देखकर कवयित्री को ……………….. मिला।
उत्तर:
नव जीवन

D. सही उत्तर चुनिए।

1. ‘मेरा नया बचपन’ कविता किसने लिखी है?
(A) कबीरदास ने
(B) गिरिधर कविराय ने
(C) सूरदास ने
(D) सुभद्रा कुमारी चौहान ने
उत्तर:
(D) सुभद्रा कुमारी चौहान ने

2. माँ ने गीले गालों को कैसे सुखा दिया?
(A) चुम-चुमकर
(B) चाट कर
(C) कपड़े से पोछकर
(D) हाथ से झाड़कर
उत्तर:
(A) चुम-चुमकर

3. ‘झाँसी की रानी’ किसने लिखा था?
(A) कबीर दास
(B) सूरदास
(C) गिरिधर कविराय
(D) सुभद्रा कुमारी चौहान
उत्तर:
(D) सुभद्रा कुमारी चौहान

4. कवयित्री का विवाह कब हुआ?
(A) 1919
(B) 1918
(C) 1917
(D) 1920
उत्तर:
(A) 1919

5. किस समय का अतुलित आनंद भूला नहीं जा सकता?
(A) बचपन का
(B) शैशव का
(C) बुढ़ापे का
(D) यौवन का
उत्तर:
(A) बचपन का

6. कवयित्री की विटिया माँ के पास क्यों आयी थी?
(A) मिट्टी खिलाने
(B) पान खिलाने
(C) रोटी खिलाने
(D) मिठाई खिलाने
उत्तर:
(A) मिट्टी खिलाने

7. कवयित्री की छोटी-सी कुटिया किसके आने से फूल उठी?
(A) बेटी
(B) बहन
(C) माँ
(D) पोता
उत्तर:
(A) बेटी

8. कवयित्री किसे बरसों से खोजती थी?
(A) बेटी को
(B) कुत्ता को
(C) बचपन को
(D) बिल्ली को
उत्तर:
(C) बचपन को

9. बचपन क्या बनकर कवयित्री को फिर से प्राप्त हुआ?
(A) बिल्ली
(B) कुत्ता
(C) बेटा
(D) बेटी
उत्तर:
(D) बेटी

10. सुभद्रा कुमारी चौहान को किस कविता पुस्तक पर पुरस्कार मिला है?
(A) राम का खेल
(B) त्रिधाराएँ
(C) मुकुल
(D) मेरा नया बचपन
उत्तर:
(C) मुकुल

दोहे (ତେ।ହେ)

बार-बार आती है मुझको
मधुर याद बचपन तेरी,
गया, ले गया तु, जीवन की,
सबसे मस्त खुसी मेरी॥
ଚାର୍ – ବାର୍ ଆତ। ହୈ ମୁଝକୋ
ମଧୁର ୟାଦ୍ ବର୍‌ପନ୍ ତେରୀ,
ଗୟା, ଲେ ଗୟା ତୁ, ଜୀୱନ୍ କୀ,
ସବ୍‌ ମସ୍ତ ଖୁସୀ ମେରୀ ।
ଅନୁବାଦ:
ରେ ପିଲାଦିନ, ତୋ’ର ମଧୁର ସ୍ମୃତି ମୋର ମନେପଡ଼ୁଛି । ତୁ ତ ଗଲୁ, ତା’ ସହିତ ମୋ ଜୀବନର ସମସ୍ତ ଖୁସିକୁ ମଧ୍ୟ ସାଥ୍‌ରେ ନେଇଗଲୁ।

चिंता रहित खेलना खाना,
वह फिरना निर्भय स्वच्छन्द,
कैसे भूला जा सकता है,
बचपंन का अतुलित आनन्द।
ଚିନ୍ତା ରହିତ୍ ଖେନା ଖାନା,
ୱହ ଫିନା ନିର୍ଭୟ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦ,
କୈସେ ଭୂଲା ଜା ସକ୍ତା ହୈ,
ବଚ୍‌ପନ୍ କା ଅତୁଳିତ୍ ଆନନ୍ଦ୍ ।
ଅନୁବାଦ:
ଅଚିନ୍ତା ଭୋଜନ, ଖେଳ, ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦ ଭ୍ରମଣ, ନିର୍ଭୟମନ, କେମିତି ଭୂଲିହେବ ପିଲାବେଳର ସେହି ଅତୁଳନୀୟ

रोना और मचल जाना भी,
क्या आनन्द दिखलाते थे,
बड़े-बड़े मोती-से आँसू,
जयमाला पहनाते थे।
ରୋନା ଔର୍ ମଚଲ୍ ଜାନା ଭୀ,
କ୍ୟା ଆନନ୍ଦ ଦିଖ୍ତେ ଥେ,
ବଡ଼େ-ବଡ଼େ ମୋତୀ-ସେ ଆସୁ,
ଜୟମାଲା ପହନାତେ ଥେ।
ଅନୁବାଦ:
କାନ୍ଦିବା ଓ ଜିଦ୍ ଧରିବାରେ କି କି ଆନନ୍ଦ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହେଉଥିଲା । ବଡ଼ ବଡ଼ ମୋତିଭଳି ଲୋତକ ବିନ୍ଦୁରେ ବିଜୟର ମାଳା ପିନ୍ଧିବାଭଳି ଲାଗୁଥିଲା ।

मैं रोई, माँ काम छोड़कर आई,
मुझको उठा लिया,
झाड़-पोंछकर चूम-चूमकर,
गीले गालों को सुखा दिया।
ମୈ ରୋଈ, ନାଁ କାମ୍ ଛାଡ଼କର୍ ଆଈ,
ମୁଖ୍ୟ ଉଠା ଲିୟା,
ଝାଡ଼-ପୌବ୍ଲକର ଚୂମ୍-ଚୂମ୍ର,
ଗୀଲେ ଗାର୍ଲୋ କୋ ସୁଖା ଦିୟା।
ଅନୁବାଦ:
କବି କାନ୍ଦିଲାବେଳେ ମାଆ କାମ ଛାଡ଼ି ତାଙ୍କୁ ଉଠାଇ ନିଅନ୍ତି । ଧୂଳି ଝାଡ଼ି, ଗେଲ କରି ଅଶ୍ରୁସିକ୍ତ ଗ। ଲକୁ ସୁଖାଇ ଦିଅନ୍ତି ।

आ जा बचपन ! एक बार फिर
दे दे अपनी निर्मल शान्ति,
ब्याकुल व्यथा मिटाने वाली
वह अपनी प्राकृत विश्रांति।
ଆ ଜା ବଚ୍‌ପିନ୍ ! ଏକ୍ ବାର୍ ଫିର୍
ଦେ ଦେ ଅପ୍‌ନୀ ନିର୍ମଲ୍ ଶାନ୍ତି,
ବ୍ୟାକୁଲ୍ ବ୍ୟଥା ମିଟାନେ ୱାଲୀ
ପ୍ରାକୃତ୍ ବିଶ୍ରାନ୍ତି । ୱହ ଅପ୍‌ନୀ
ଅନୁବାଦ:
କବି କହୁଛନ୍ତି, ଯେ ଥରେ ତାଙ୍କର ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥା ଫେରିଆସିଲେ, ସେ ନିର୍ମଳ ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରିବେ । ଏହା ହିଁ ତାଙ୍କ ଅସ୍ଥିର ବ୍ୟଆଯୁକ୍ତ ମନର ବିଷାଦକୁ ସ୍ବାଭାବିକ ଓ ଚିରସୁଖ ପ୍ରଦାନ କରିବ।

वह भोली-सी मधुर सरलता
वह प्यारा जीवन निष्पाप
क्या फिर आकर मिटा सकेगा
तृ मेरे मन का सन्ताप ?
ୱହ ଭୋଲା ସାମଧୁର୍ ସଗଲ୍ ତା
ୱହ ପ୍ୟାରା ଜୀୱନ୍ ନିଷ୍ପାପ୍,
କ୍ୟା ଫିର୍ ଆକର୍ ମିଟା ସକେଗା
ତୂ ମେରେ ମନ କା ସନ୍ତାପ ?
ଅନୁବାଦ:
କବି ମନର ସନ୍ଦେହକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବା ଛଳରେ କହୁଛନ୍ତି ଯେ ସେହି ସରଳ ମଧୁର ନିଷ୍କଳଙ୍କ ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥା ମନକୁ ପୁନର୍ବାର ସନ୍ତାପମୁକ୍ତ କରିପାରିବ ।

मै बचपन को बुला रही थी,
बोल उठी बिटिया मेरी,
नन्दन – वन-सी फूल उठी
यह छोटी-सी कुटिया मेरी।
ମେଁ ବର୍‌ପନ୍‌ କୋ ବୁଲା ରହୀ ଥୀ,
ବୋଲ୍ ଉଠୀ ବିଟିୟା ମେରୀ,
ନନ୍ଦନ- ୱନ-ସୀ ଫୁଲ ଉଠୀ,
ୟହ ଛୋଟୀ-ସ୍ତ୍ରୀ କୁଟିୟା ମେରୀ ।
ଅନୁବାଦ:
ନିଜ ଶିଶୁକନ୍ୟାର ଚପଳାମିରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ କବୟିତ୍ରୀ ନିଜର ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାକୁ ଆହ୍ଵାନ କରୁଛନ୍ତି । ସେ ଏଠାରେ ନିଜର ଛୋଟ କୁଡ଼ିଆକୁ ନନ୍ଦନବନ ସହିତ ତୁଳନା କରିଛନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜ କନ୍ୟାର ଚପଳାମି ଛୋଟିଆ କୁଡ଼ିଆଟିକୁ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଛି ।

माँ ओ ! कहकर बुला रही थी,
मिट्टी खाकर आई थी,
कुछ मुँह में, कुछ लिए हाथ में,
मुझे खिलाने आई थी।
ମାଁ ଓ ! କହୁକର୍ ବୁଲା ରହୀ ଥୀ,
ମିଟୀ ଖାକର୍ ଆଈ ଥୀ,
କୁଛ୍ ମୁଁହ ମେଁ, କୁଛ୍ ଲିଏ ହାଥ ମେଁ,
ମୁଝେ ଖୁନେ ଆଈ ଥୀ।
ଅନୁବାଦ;
କବୟିତ୍ରୀ ତୁ କ’ଣ ଆଣିଛୁ ବୋଲି ପଚାରିବା ସମୟରେ ଶିଶୁ ପିଲାଟି ଉତ୍ତର ଦେଉଛି, ମାଆ ତୁମେ ଖାଅ । ତାହାର ଏହି ଦରୋଟି କଥାରେ କବି ପ୍ରସନ୍ନ ହୃଦୟରେ, ଖୁସି ମନରେ ସବୁକିଛି ଭୁଲି କହୁଛନ୍ତି ତୁ ଖାଇଦେ।

पाया मैंने बचपन फिर से
बचपन बेटी बन आया,
उसकी मञ्जुल मूर्त्ति देखकर
मुझमें नव-जीवन आया।
ପାୟା ମୈନେ ବଚ୍‌ପନ୍ ଫିର୍ ସେ
ବତ୍‌ପନ୍‌ ବେଟୀ ବନ୍‌ ଆୟା,
ଉସ୍‌କୀ ମଞ୍ଜୁଳ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖକର୍,
ମୁଖ୍ୟର୍ମେ ନ-ଜୀୱନ୍ ଆୟା ।
ଅନୁବାଦ:
କବି ନିଜ ଶିଶୁକନ୍ୟାଠାରେ ନିଜର ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାକୁ ଫେରି ପାଇଛନ୍ତି । ତାହାର ସୁନ୍ଦର ଗୁଲୁଗୁଲିଆ ଚେହେରା ଦେଖୁ ସତେ ଯେପରି ନୂଆ ଜୀବନ ଫେରି ପାଇଛନ୍ତି ।

मैं भी उसके साथ खेलती,
खाती हूँ, तुतलाती हूँ,
मिलकर उसके साथ स्वयं,
मैं भी बच्ची बन जाती हूँ।
ମେଁ ଭୀ ଉସ୍କେ ସାଥ୍ ଖେଲ୍ବତୀ, ଖାତୀ ହୂ, ତୁତ୍‌ତୀ ହୂ,
ମିଲ୍‌କର୍ ଉସ୍କେ ସାଥ୍ ସ୍ଵୟଂ,
ମେଁ ଭୀ ବଢୀ ବନ୍ ଜାତୀ ହୁଁ ।
ଅନୁବାଦ:
କବି ଶିଶୁକନ୍ୟାଟି ସହିତ ଖେଳୁଛନ୍ତି, ଖାଉଛନ୍ତି, ଦରୋଟି କଣ୍ଠରେ କଥା ହେଉଛନ୍ତି । ତାହା ସହିତ ମିଶି କବି ମଧ୍ୟ ନିଜେ ଶିଶୁ ହୋଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ଚ୍ଛାଡିଯାଇଥ୍ ବା ପାଲ୍ୟାଣସ୍ଥା ପୁନର୍ବାର ଫେରି ଆସିଚ୍ଛା

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

याद – स्मरण (ସ୍ମରଣ/ସ୍ମୃତି/ମନେରଖ୍)।

मस्त – प्रसन्न, आनंदित (ଖୁସି ଆନନ୍ଦିତ) ।

निर्भय – बिना डर के (ଭୟଶୂନ୍ୟ) ।

चिन्ता रहित – चिन्ता शून्य (ଚିନ୍ତାମୁକ୍ତ)।

स्वच्छंद – आजाद, स्वाधीन, (स्वतंत्र) (ସ୍ଵାଧୀନ) ।

अतुलित – अतुलनीय, बेजोड़ ( ଅତୁଳନୀୟ ) ।

मचल जाना – आग्रह, हठ करना(ଆଗ୍ରହ)।

आँसू – अश्रु ଅଶୁ/ଲୋତକ/ଲୁହ) ।

गीला – भीगा हुआ (ଓଦା)।

व्याकुल – बेचैन (ଅସ୍ଥିର ) ।

प्राकृत विश्रांति – स्वाभाविक सुख चैन (ସ୍ଵାଭାବିକ ସୁଖ ଶାନ୍ତି) ।

निष्पाप – पापरहित, निष्कलंक (ପାପମୁକ୍ତ/କଳଙ୍କମୁକ୍ତ) ।

संताप – गहरी पीड़ा, दुःख (ଦୁଃଖ ) ।

नंदनवन – देवताओं का वन (ଦେବତାମାନଙ୍କ ଉପବନ) ।

कुटिया – कुटीर, झोपड़ी (ଘର, କୁଡ଼ିଆ) ।

मिट्टी – धूलि, भस्म (ଧୂଳି) ।

प्रफुल्लित – बहुत खुश, प्रसन्न (ବହୁତ ଖୁସି/ପ୍ରସନ୍ନ)

मंजुल – सुन्दर, मन को लुभानेवाली (ସୁନ୍ଦର|ମନକୁ ଆକର୍ଷିତ କରିବା) ।

नव जीवन – नया जीवन (ନୂଆ ଜୀବନ) ।

तुतलाना – तुतलाकर बोलना (ଖନେନ ଖନେଇ କହିବା/ଦରୋଟି ଭାଷାରେ କହିବା) ।

स्वंय – खुद (ନିଜେ)।

बरसों – सालों ( ବର୍ଷ ବର୍ଷ) ।

कवि परिचय

सुभद्रा कुमारी चौहान का जन्म सन् 1903 ई. में नागपंचमी के दिन प्रयाग निहलपुर मुहल में हुआ। उनके पिता थे ठाकुर रामनाथ सिंह। उनकी देखरेख में सुभद्राकुमारी की प्रारंभिक शिक्षा प्रयाग में हुई। सन् 1919 ई. में खंडवा निवासी ठाकुर लक्ष्मण सिंह चौहान से उनका विवाह हुआ था। राष्ट्रीय आन्दोलन में उद्बोधित होकर सुभद्राकुमारी अपने पति के साथ सत्याग्रह में हिस्सा लेने लगीं। इसलिए कई बार उन्हें जेल जाना पड़ा। देश स्वतंत्र होने के बाद वे मध्यप्रदेश विधानसभा की सदस्या चुनी गईं।

साहित्यिक और राजनीतिक क्षेत्रों में उन्हें राष्ट्रकवि माखनलाल चतुर्वेदी से विशेष प्रोत्साहन मिला था। 12 फरवरी 1948 ई. को मोटर दुर्घटना से उनका देहांत हो गया। सुभद्राकुमारी कवयित्री और कहानीकार दोनों ही थीं। अपनी कविता में राष्ट्रप्रेम की ओजस्विता और मानवीय भावनाओं का सहज रूप बड़ी ही सुन्दरता के साथ व्यक्त होता है। ‘झँसी की रानी’ कविता किसी समय हिन्दी पाठकों की जवानों पर गुँजती रहती थी। इनकी रचनाएँ मुकुल, बिखरे, मोती, उन्मादिनी, त्रिधाराएँ, सभा का खेल और सीधे-साधे चित्र’ हैं। इनमें ‘मुकुल’ उनकी 39 कविताओं का संग्रह है। इसी कविता- पुस्तक पर उन्हें पुरस्कार मिला है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 6 ଆଲୋକ- ପ୍ରତିଫଳନ ଓ ପ୍ରତିସରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 6 ଆଲୋକ- ପ୍ରତିଫଳନ ଓ ପ୍ରତିସରଣ

Question 1.
ନିମ୍ନଲିଖତ ପଦାର୍ଥ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଗୋଟିକ ଲେନ୍ସ ତିଆରିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ?
(a) ଜଳ
(b) କାର
(c) ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ
(d) ମାଟି
Answer:
(d) ମାଟି (କାରଣ ମାଟି ଅସ୍ବଚ୍ଛ ଅଟେ)

Question 2.
ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ସୃଷ୍ଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁଠାରୁ ଆକାରରେ ବଡ଼ । ତାହା ହେଲେ
(a) ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ଓ ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ
(b) ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ର ଉପରେ
(c) ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ରଠାରୁ ଦୂରରେ
(d) ଦର୍ପଣର ପୋଲ୍ ଓ ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟରେ
Answer:
(d) ଦର୍ପଣର ପୋଲ୍ ଓ ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟରେ

Question 3.
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସ ସମ୍ମୁଖରେ ବସ୍ତୁ କେଉଁଠି ରହିଲେ ସମାନ ଆକାରର ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ମିଳିପାରିବ ?
(a) ଲେନ୍ସର ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ଠାରେ
(b) ଫୋକସ୍ ଦୂରତାର ଦୁଇଗୁଣ ଦୂରତ୍ଵରେ
(c) ଅନନ୍ତ୍ର ତ୍ରରତାରେ
(d) ଲେନ୍ସର ଆଲୋକ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟରେ
Answer:
(b) ଫୋକସ୍ ଦୂରତାର ଦୁଇଗୁଣ ଦୂରତ୍ୱରେ

Question 4.
ଗୋଟିଏ ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ଦର୍ପଣ ଓ ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ଲେନ୍‌ସ ପ୍ରତ୍ୟେକର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା 15 ସେ.ମି. ଅଟେ । ଦର୍ପଣ ଓ ଲେନ୍ସ ଦ୍ବୟ ସମ୍ଭବତଃ କ’ଣ ହୋଇପାରିବେ ?
(a) ଉଭୟ ଅବତଳ
(b) ଉଭୟ ଉତ୍ତଳ
(c) ଦର୍ପଣ ଅବତଳ ଓ ଲେନ୍ସ ଉତ୍ତଳ
(d) ଦର୍ପଣ ଉତ୍ତଳ ଓ ଲେନ୍ସ ଅବତଳ
Answer:
(a) ଉଭୟ ଅବତଳ

Question 5.
ତୁମେ ଗୋଟିଏ ଦର୍ପଣ ସମ୍ମୁଖରେ ଯେଉଁଠି ଠିଆ ହେଲେ ବି ତୁମର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସଳଖ ହୁଏ । ତେବେ ଦର୍ପଣ କି ପ୍ରକାର ଦର୍ପଣ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଅଛି ?
(a) ସମତଳ
(b) ଅବ୍ତଳ
(c) ଉତ୍ତଳ
(d) ସମତଳ କିମ୍ବା ଉତ୍ତଳ
Answer:
(d) ସମତଳ କିମ୍ବା ଉତ୍ତଳ
[ କାରଣ ସମତଳ ଦର୍ପଣରେ ସର୍ବଦା ସଳଖ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଯାଏ । ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସର୍ବଦା ଆଭାସୀ ଓ ସଳଖ ହୋଇଥାଏ ।]

Question 6.
ଡିକ୍ସନାରିର ଛୋଟ ଛୋଟ ଅକ୍ଷର ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ତୁମେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଲେନ୍ସଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଲେନ୍ସକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବା ପାଇଁ ବାଛିବ ?
(a) 50 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସସ।
(b) 50 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅବତଳ ଲେନ୍ସସ ।
(c) 5 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସସ।
(d) 5 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅବତଳ ଲେନ୍ସସ ।
Answer:
(c) 5 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସସ।

Question 7.
15 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରି ଆମେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସଳଖ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛୁ । ଦର୍ପଣ ସମ୍ମୁଖରେ ବସ୍ତୁ କେଉଁ ଦୂରତା ପରିସର (Range) ମଧ୍ୟରେ ରହିବ ? ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି କ’ଣ ? ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ବସ୍ତୁଠାରୁ ବଡ଼ ନା ସାନ ? ରଶ୍ମି ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠନ ଦେଖାଅ ।
Answer:
(i) ଅବତଳ ଦର୍ପଣର ପୋଲ୍ ଓ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟରେ ବସ୍ତୁ ରହିଲେ ଏହାର ଏକ ସଳଖ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
(ii) ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସଳଖ ଓ ଆଭାସୀ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ଦର୍ପଣ ପଛପଟେ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ବସ୍ତୁର ଅକାରଠାରୁ ବଡ଼ ହୋଇଥାଏ ।

Question 8.
ନିମ୍ନଲିଖତ କ୍ଷେତ୍ରରେ କି ପ୍ରକାରର ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
(a) କାରର ହେଡ୍‌ଲାଇଟ :
ଉ :
କାର୍ ହେଡ୍‌ଲାଇଟ୍‌ର ପ୍ରତିଫଳକ ରୂପେ ଅବତଳ ଦର୍ପଣକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ଆଲୋକିତ ବଲ୍‌ବଟ୍
ଅବତଳ ପ୍ରତିଫଳକର ଫୋକସ୍ଠାରେ ରହେ, ଅବତଳ ପ୍ରତିଫଳକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ରଶ୍ମିର ଗୁଚ୍ଛ ସୃଷ୍ଟି
କରେ, ଯାହା ଅଧ‌ିକ ଦୂର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଡ଼ିଥାଏ । ଆଲୋକ ରଶ୍ମିର ଗୁଚ୍ଛଗୁଡ଼ିକ ଅଧ‌ିକ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ହୋଇଥାଏ ।

(b) ଯାନର ପଛ ଦେଖିର| ଦର୍ପଣ
ଉ :
ଯାନର ପଛ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । କାରଣ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ସର୍ବଦା ସଳଖ, ଆଭାସୀ ଓ ଛୋଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଯାନର ପଛପଟେ ଥିବା ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଅଞ୍ଚଳର ଦୃଶ୍ୟ ଦର୍ପଣରେ ପରିଷ୍କାର ଭାବେ ଦେଖ୍ହୁଏ ।

(c) ସୌର ଚୁଲ୍ଲା :
ଉ :
ସୌର ଚୁଲାରେ ବଡ଼ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । କାରଣ ଯେତେବେଳେ ସୌରଚୁଲାକୁ ଏକ ବଡ଼ ଅଚ୍ତଳ ପ୍ରତିଫଳକର ଫୋକସ୍ଠାରେ ରଖାଯାଏ, ପ୍ରତିଫଳନଦ୍ୱାରା ସୌର ତାପଯୁକ୍ତ ରଶ୍ମି ଅଭିସରିତ ହୋଇ ଚୁଲା ଉପରେ ଫୋକସ୍ ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ସୌର ବୁର୍ଲାରେ ତାପ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

Question 9.
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସର ଅଧା ଅଂଶ କାଗଜ ଦ୍ବାରା ଆବୃତ କରି ଦିଆଯାଇଛି । ଏହି ଲେନ୍ସ ବସ୍ତୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବ କି ? ପରୀକ୍ଷା ଦ୍ବାରା ତୁମ ଉତ୍ତରର ସଠିକତାକ୍ତ ଜାଣିଚ୍|କ୍ତ ଚେଷ୍ଟାକର । ତୁମର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଲେନ୍‌ସ୍‌ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଂଶ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠନ କରେ, ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସର ଅଧା ଅଂଶ କାଗଜଦ୍ବାରା ଆବୃତ କଲେ ମଧ୍ୟ ଲେନ୍ସ ବସ୍ତୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍ ନିଆଯାଉ । ଏହାର ଅଧା ଅଂଶ କଳାକାଗଜରେ ଆବୃତ୍ତ କରାଯାଉ । ଏକ ବସ୍ତୁ AB ଲେନସ୍ ଆଗରେ ରଖାଯାଉ । ଲେନସ୍ ଏବଂ ବସ୍ତୁଟିକୁ ଏପରି ରଖ ଯେପରିକି ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଏକ ପରଦା ଉପରେ ପଡ଼ିବ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ପରଦାରେ ବସ୍ତୁର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।

Question 10.
ଗୋଟିଏ 10 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅଭିସାରୀ ଲେନ୍ସଠାରୁ 25 ସେମି ଦୂରରେ ଏକ 5 ସେମି ଦୈର୍ଘ୍ୟର ବସ୍ତୁ ରହିଛି । ରଶ୍ମି ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ପ୍ରତିବିମ୍ବର ସ୍ଥିତି, ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
h = 5 ସ୍.ମି., u = – 25 ସ୍.ମି, ƒ = 10 6ସ୍.ମି. |

ଯେହେତୁ ବସ୍ତୁଟି ଅପିସାରୀ ଲେନ୍ସଠାରୁ 25 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ରହିଛି ଏବଂ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ହେଉଛି 10 ସେ.ମି. ତେଣୁ ବସ୍ତୁଟି 2Fର ବାହାରେ ରହିବ । 10 ସେ.ମି. ତେଣୁ ବସ୍ତୁଟି 2Fର ବାହାରେ ରହିବ ।
ଲେନ୍ସ ସୂତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ, \(\frac { 1 }{ v }\) – \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ f }\) ⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) – \(\frac { 1 }{ -25 }\) = \(\frac { 1 }{ 10 }\)
\(\frac { 1 }{ v }\) = \(\frac { 1 }{ 10 }\) – \(\frac { 1 }{ 25 }\) = \(\frac { 5-2 }{ 50 }\) = \(\frac { 3 }{ 50 }\) ⇒ v = \(\frac { 50 }{ 3 }\) = 16.66 6ସ୍.ମି.
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା 16.66 ସେ.ମି. ।
ବର୍ଦ୍ଧନ (m) = \(\frac { h’ }{ h }\) = \(\frac { v }{ u }\) ⇒ v = \(\frac { h’ }{ 5 }\) = \(\frac{\frac{50}{3}}{-25}\)
⇒ \(\frac { h’ }{ 5 }\) = \(\frac{50}{-3 \times 25}\)
⇒ h’ = \(\frac{50 \times 5}{-3 \times 25}\) = – 3. 33 6ସ୍.ମି.
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଲେନ୍ସର ଅପରପାର୍ଶ୍ବରେ F ଓ 2F ମଧ୍ୟରେ ଗଠିତ ହେବ । ଏହା ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଏବଂ ବସ୍ତୁଠାରୁ ସାନ ହେବ ।

Question 11.
15 ସେ.ମି. ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଲେନ୍ସ ନିଜଠାରୁ 10 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ଲେନ୍ସ ଠାରୁ କେତେ ଦୂରରେ ବସ୍ତୁ ଅଛି ? ରଶ୍ମି ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଦେଖାଅ ।
Answer:
ଅବତଳ ଲେନସ୍‌ର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା (f) = – 15 6ସ୍.ମି.
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା v = – 10 6ସ୍.ମି. |
ଲେନ୍ସ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ : \(\frac { 1 }{ v }\) – \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ v }\) – \(\frac { 1 }{ f }\) = \(\frac { 1 }{ (-10) }\) – \(\frac { 1 }{ (-15) }\)
= – \(\frac { 1 }{ 10 }\) + \(\frac { 1 }{ 15 }\) = \(\frac { -3+2 }{ 30 }\) = – \(\frac { 1 }{ 30 }\)
u = -30 6ସ୍.ମି.
∴ ବସ୍ତୁଟି ଲେନ୍ସଠାରୁ 30 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ବା 2Fଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ !

Question 12.
15 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣଠାରୁ 10 ସେମି ଦୂରରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଅଛି । ଏହାର ପ୍ରତିବିମ୍ବର ସ୍ଥିତି ଓ ପ୍ରକୃତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
ବସ୍ତୁର ଦୂରତା (u) = – 10 6ସ୍.ମି.,
ଫୋକସ୍ ଦୂରତା (f) = + 15 6ସ୍.ମି.,
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା = v
∴ ଦର୍ପଣ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ :\(\frac { 1 }{ v }\) + \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) = \(\frac { 1 }{ f }\) – \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ 15 }\) + \(\frac { 1 }{ -10 }\) = \(\frac { 1 }{ 15 }\) + \(\frac { 1 }{ 10 }\) = \(\frac { 2+3 }{ 30 }\) = \(\frac { 5 }{ 30 }\) = \(\frac { 1 }{ 6 }\)
∴ v = + 6ସ୍.ମି.,
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ଦର୍ପଣର ପଛରେ 6 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ଗଠିତ ହେବ । ଏହା ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁଠାରୁ ସାନ ହେବ ।

Question 13.
ଏକ ସମତଳ ଦର୍ପଣ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟ ପରିବର୍ଦ୍ଧନ +1 ଅଟେ । ଏହାର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ସମତଳ ଦର୍ପଣର ପରିବର୍ତନ (m) : = \(\frac { h’ }{ h }\) = – \(\frac { v }{ u }\)
ଦତ୍ତ ଅଛି ସମତଳ ଦର୍ପଣର m = +1 ହେଲେ h’ = h ଏବଂ v = – u
(a) ପରିବର୍ଦ୍ଧନ + l ର ଅର୍ଥ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ବସ୍ତୁର ଆକାର ସହ ସମାନ ।
(b) ପରିବର୍ଦ୍ଧନ + 1 ର ଅର୍ଥ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଆଭାସୀ ଓ ସଳଖ ହେବ ।

Question 14.
30 ସେମି ବଜ୍ରତା ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ ବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣଠାରୁ 20 ସେମି ଦୂରରେ 5.0 ସେମି ଦୈର୍ଘ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଅଛି । ପ୍ରତିବିମ୍ବର ସ୍ଥାନ, ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକୃତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
ଏଠାରେ ବସ୍ତୁର ଉଚ୍ଚତା (h) = +5 6ସ୍.ମି.,
ବସ୍ତୁର ଦୂରତା (u) = – 20 6ସ୍.ମି.,
ବକ୍ରତା ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ (R) = + 30 ସେ.ମି.
ଫୋକସ୍ ଦୂରତା (f) = \(\frac { R }{ 2 }\) = \(\frac { 30 }{ 2 }\) = 15 6ସ୍.ମି.,
ଦର୍ପଣ ପୂତ୍ର ଅନ୍ସାରେ \(\frac { 1 }{ v }\) + \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) + \(\frac { 1 }{ -20 }\) = \(\frac { 1 }{ +15 }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) = \(\frac { 1 }{ 15 }\) + \(\frac { 1 }{ 20 }\) = \(\frac { 4+3 }{ 60 }\) = \(\frac { 7 }{ 60 }\)
⇒ v = \(\frac { 60 }{ 7 }\) = 8.57 6ସ୍.ମି.,
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ଦର୍ପଣର ପଛରେ 8.57 ବା 8.6 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ପରିବର୍ତ୍ତନ (m) : \(\frac { h’ }{ h }\) = – \(\frac { v }{ u }\)
⇒ \(\frac { h’ }{ 5 }\) = – \(\frac { 8.57 }{ -20 }\)
⇒ h’ = \(\frac { 8.57×5 }{ -20 }\) = \(\frac { 8.57×5 }{ 20 }\) = 2.1425 ର| 2.14 6ସ୍.ମି.,
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଉଚ୍ଚତା 2.14 ସେ.ମି. ।
∴ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁଠାରୁ ସାନ ।

Question 15.
18 ସେମି ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଏକ ଅବତଳ ଦର୍ପଣର 27 ସେମି ସମ୍ମୁଖରେ 7 ସେମି ଆକାରର ବସ୍ତୁ ରଖାଯାଇଛି । ଦର୍ପଣଠାରୁ କେତେ ଦୂରରେ ଏକ ପରଦା ରଖିଲେ ତା’ ଉପରେ ଫୋକସ୍ ହୋଇଥ‌ିବା ଏକ ତୀକ୍ଷ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଓ ପ୍ରକୃତି କ’ଣ ହେବ ?
Answer:
ବସ୍ତୁର ଉଚ୍ଚତା (ଆକାର ) h = + 7 ସେ.ମି.,
ଫୋକସ୍ ଦୂରତା f = – 18 ସେ.ମି.
ପ୍ରତିବିମ୍ବର (ଉଚ୍ଚତା) = h’,
ବସ୍ତୁର ଦୂରତା u = – 27 ସେ.ମି.
ବର୍ପଣ ପୃତ୍ର ଅନ୍ତପାପ୍ପା \(\frac { 1 }{ v }\) + \(\frac { 1 }{ u }\) = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) + \(\frac { 1 }{ -27 }\) = \(\frac { 1 }{ -18 }\)
⇒ \(\frac { 1 }{ v }\) = \(\frac { 1 }{ -18 }\) + \(\frac { 1 }{ 27 }\) = \(\frac { -1 }{ 18 }\) + \(\frac { 1 }{ 27 }\) = \(\frac { -3+2 }{ 54 }\) = \(\frac { -1 }{ 54 }\)
⇒ v = – 54 ସେ.ମି.,
ଦର୍ପଣଠାରୁ 54 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ( ଦର୍ପଣ ଆଗରେ ବସ୍ତୁ ଯେଉଁ ପାର୍ଶ୍ବରେ) ଏକ ପରଦା ରଖିଲେ ତା’ ଉପରେ ଫୋକସ୍ ହୋଇଥିବା ଏକ ତୀକ୍ଷ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।
ପରିବର୍ଦ୍ଧନ m = \(\frac { h’ }{ h }\) = \(\frac { – v }{ u }\)
⇒ \(\frac { h’ }{ 7 }\) = – \(\frac { (- 54) }{ (-27) }\)
⇒ h’ = – \(\frac { 54×7 }{ 27 }\) = -14 ସେ.ମି.,
∴ ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଓ ବର୍ଦ୍ଧିତ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହେବ ।

Question 16.
ଗୋଟିଏ ଲେନ୍ସର ପାୱାର – 2.0 D । ଏହାର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା କେତେ ? ଏହା କି ପ୍ରକାରର ଲେନ୍ସ ?
Answer:
P = – 2.0 D
P = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ f = \(\frac { 1 }{ P }\) = \(\frac { 1 }{ -2.0 }\) ମି. = – \(\frac { 1 }{ 2 }\) × 100 ସେ.ମି. = – 50 ସେ.ମି.
∴ ଯେହେତୁ ଲେନ୍ସର ପାୱାର ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ, ଏହା ଏକ ଅବତଳ ଲେନ୍ସ ।

Question 17.
ଜଣେ ଡାକ୍ତର + 1.5 D ପାୱାରର ସଂଶୋଧନକାରୀ ଲେନ୍ସ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଲେନ୍‌ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା କେତେ ? ଏହି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଲେନ୍ସ ଅପସାରୀ ନା ଅଭିସାରୀ ?
Answer:
P= \(\frac { 1 }{ f }\) ⇒ 1.5 = \(\frac { 1 }{ f }\)
⇒ f = \(\frac { 1 }{ 1.5 }\) ମି. = \(\frac { 10 }{ 15 }\) ମି. = \(\frac { 2 }{ 3 }\) ମି. = + 0.67 ମି.
ଲେନ୍ସର ପାୱାର ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ହେତୁ ଏହା ଏକ ଅଭିସାରୀ ଲେନ୍ସ ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଓ ଉତ୍ତର:

Question 1.
ଅବତଳ ଦର୍ପଣର ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍‌ର ସଂଜ୍ଞା କ’ଣ ?
Answer:
ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷ ସହିତ ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଦର୍ପଣର ଆଗରେ ଯେଉଁ ବିନ୍ଦୁରେ ମିଳିତ ହୁଅନ୍ତି ତାହାକୁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣର ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ (Principal Focus) କୁହାଯାଏ ।

Question 2.
ଗୋଟିଏ ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ଦର୍ପଣର ବକ୍ରତା ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ 20 ସେ.ମି ହେଲେ ତାହାର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା କେତେ ?
Answer:
R = 2f ⇒ f = \(\frac { R }{ 2 }\)

Question 3.
ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ସଳଖ ଓ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଇ ପାରୁଥ‌ିବା ଦର୍ପଣର ନାମ କୁହ ।
Answer:
ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ।

Question 4.
ଯାନଗୁଡ଼ିକରେ ପଛପାଖ ଦେଖିବା ପାଇଁ କାହିଁକି ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
Answer:
ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ସର୍ବଦା ଦୂରରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁର ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁ ତୁଳନାରେ ଛୋଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖହୁଏ । ତେଣୁ ଯାନଗୁଡ଼ିକରେ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

Question 5.
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର, ତାହାର ବକ୍ରତା ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ 32 ସେ.ମି. ଅଟେ |
Answer:
ଯେହେତୁ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ଓ ବକ୍ରତା ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ (+) ଧନାତ୍ମକ, ତେଣୁ R = 32 ସେ.ମି.
R = 2f ⇒ f = \(\frac { R }{ 2 }\) = f = \(\frac { 32 }{ 2 }\) = 16 ସେ.ମି.,
∴ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା 16 ସେ.ମି. ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ସାମନାରେ 10 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ରଖୁ, ସେହି ଦର୍ପଣ 3 ଗୁଣ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥିତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
ଯେହେତୁ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ବାସ୍ତବ ତେଣୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ (–) l m = – 3 ଏବଂ u = – 10 ସେ.ମି. ।
⇒ m = \(\frac { h’ }{ h }\) = – \(\frac { v }{ u }\) ⇒ – 3 = – \(\frac { v }{ u }\)
⇒ v = 3 x u = 3 x (-10) = – 30 ସେ.ମି.
∴ ଦର୍ପଣଠାରୁ 30 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ବସ୍ତୁଥ‌ିବା ପାର୍ଶ୍ଵରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହେବ ।

Question 7.
ବାୟୁରେ ଗତି କରୁଥିବା ଏକ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ତୀର୍ଯ୍ୟକ୍ ଭାବରେ ଜଳରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ସେହି ରଶ୍ମି ମାଧ୍ୟମ ଦ୍ବୟର ବ୍ୟବଧାନ ପୃଷ୍ଠରେ ଅଭିଲମ୍ବ ଆଡ଼କୁ ବାଙ୍କିଯିବ ନା ଅଭିଲୟଠାରୁ ଦୂରକୁ ବାଙ୍କିଯିବ ? ଏପରି କାହିଁକି ହେବ ?
Answer:
ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଅଭିଲମ୍ବ ଆଡ଼କୁ ବାଙ୍କିଯିବ । କାରଣ ଆଲୋକର ବେଗ ବାୟୁ ତୁଳନାରେ ଜଳରେ କମ୍ ! ବେଗ ହ୍ରାସ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଅଭିଲମ୍ବ ଆଡ଼କୁ ବଙ୍କେଇ ଯାଏ ।

Question 8.
ଆଲୋକ 1.50 ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ କାଚ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କଲା । କାଚ ଭିତରେ ଆଲୋକର ବେଗ କେତେ ହେବ ? (ଶୂନ୍ୟରେ ଆଲୋକର ବେଗ 3 x 10 ମି.ସେ – ଅଟେ ।
Answer:
କାଚର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ n_g = 1.50
ଆଲୋକର ବାୟୁରେ ବେଗ (C) = 3 x 10⁸ ମି. ସେ
ଆଲୋକର କାଚ ମାଧ୍ୟମରେ ବେଗ = V_g

Question 9.
6.3 ସାରଣୀ ଦେଖୁ କୁହ କେଉଁ ମାଧ୍ୟମର ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବାଧ‌ିକ ଓ କେଉଁ ମାଧ୍ୟମରେ ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବନିମ୍ନ ?
Answer:
ହୀରାର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ସର୍ବାଧ୍ଵ (2.42) ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବାଧ‌ିକ । ବାୟୁର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ସର୍ବନିମ୍ନ (1.0003) ହୋଇଥିବାରୁ ବାୟୁର ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବନିମ୍ନ ।

Question 10.
ତୁମକୁ କିରୋସିନି, ଟରପେନଟାଇନ୍ ତେଲ ଓ ଜଳ ଦିଆଗଲା । ଏହା ମଧ୍ୟରୁ କାହା ଭିତରେ ଆଲୋକ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବେଗରେ ଗତି କରିବ ? (6.3 ସାରଣୀର ତଥ୍ୟକୁ ଏଥିପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କର )
Answer:
କିରୋସିନ୍‌ର n = 1.44,
ଟରପେନ୍‌ଟାଇନ୍‌ର n = 1.47 ଏବଂ ଜଳର n = 1.33
ଯେଉଁ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ସର୍ବନିମ୍ନ, ସେହି ମାଧ୍ୟମରେ ଆଲୋକର ବେଗ ସର୍ବାଧ‌ିକ ।
ଏଠାରେ ଜଳର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଜଳର ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବନିମ୍ନ । ତେଣୁ ଜଳ ଭିତରେ ଆଲୋକ ସବୁଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ବେଗରେ ଗତି କରିବ ।

Question 11.
ହୀରାର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ (2.42) ଅଟେ । ଏହାର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?
Answer:
ହୀରାର ଆଲୋକୀୟ ଘନତା ସର୍ବାଧ‌ିକ । ହୀରା ଭିତରେ ଆଲୋକ ସବୁଠାରୁ କମ୍ ବେଗରେ ଗତି କରେ । ଏହା ଆଲୋକର ବାୟୁରେ ବେଗ ଓ ହୀରାରେ ବେଗର ଅନୁପାତକୁ ବୁଝାଏ ।

Question 12.
1 ଡାୟପ୍‌ଟରର ସଂଜ୍ଞା କ’ଣ ?
Answer:
1 ମିଟର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଲେନସ୍‌ର ପାୱାରକୁ 1 ଡାୟପ୍‌ଟର କହନ୍ତି ।

Question 13.
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସ ଏକ ଛୁଞ୍ଚିର ବାସ୍ତବ ଓ ଓଲଟା ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଲେନ୍ସଠାରୁ 50 ସେ.ମି. ଦୂରରେ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସ ସମ୍ମୁଖରେ କେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଛୁଞ୍ଚିକୁ ରଖେ, ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ବସ୍ତୁର ଆକାର ସହିତ ସମାନ ହେବ । ଲେନ୍ସର ପାୱାର କେତେ ତାହା ମଧ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
ଏଠାରେ ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା v = + 50 ସେ.ମି.
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର = ବସ୍ତୁର ଆକାର ⇒ h’ = h
m = \(\frac { h’ }{ h }\) = – 1
∴ \(\frac { v }{ u }\) = – 1 ⇒ u = – v = – 50 ସେ.ମି.
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା = 50 ସେ.ମି.
\(\frac { 1 }{ f }\) = \(\frac { 1 }{ v }\) – \(\frac { 1 }{ v }\) = + \(\frac { 1 }{ 50 }\) + \(\frac { 1 }{ 50 }\) = + \(\frac { 2 }{ 50 }\) = + \(\frac { 1 }{ 25 }\) ସେ.ମି.
⇒ f = 25 ସେ.ମି. = 0.25 ମିଟର
P = \(\frac { 1 }{ f }\) = \(\frac { 1 }{ 0.25 }\) ମିଟର = 4 ଡାୟପ୍‌ଟର
∴ ଲେନ୍ସର ପାୱାର 4 ଡାୟପ୍‌ଟର ।

Question 14.
ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଲେନ୍ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା 2.0 ମି ହେଲେ ତାହାର ପାୱାର କେତେ ?
Answer:
ଅବତଳ ଲେନସ୍‌ର ଫୋକସ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ f = – 2 ମିଟର
p = \(\frac { 1 }{ f }\) = – \(\frac { 1 }{ 2 }\) ମିଟର = – 0.5 ଡାୟପୁର ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (Activity):

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -1 (Activity-1)
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ : ଚକ୍ ଚକ୍ କରୁଥିବା ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ଚାମଚ ।
ପରୀକ୍ଷଣ :

• ବକ୍ରପୃଷ୍ଠରେ ତୁମର ମୁହଁକୁ ଦେଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକର ।
• ଚାମଚକୁ ତୁମ ମୁହଁ ପାଖରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦୂରେଇ ନିଆଯାଉ ।
• ଚାମଚକୁ ଓଲଟାଇ ଦେଇ ସେଥ‌ିରେ ମୁହଁ ଦେଖାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ଚାମଚକୁ ଓଲଟାଇ ଦେଇ ସେଥ‌ିରେ ମୁହଁ ଦେଖାଯାଉ । ଚାମଚର ବଜ୍ରପୃଷ୍ଠରେ ଏକ ଓଲଟା ଓ ବର୍ଦ୍ଧିତ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଗଲା ।
• ଚାମଚକୁ ମୁହଁ ପାଖରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦୂରେଇ ନେବାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଧୀରେ ଧୀରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଗଲା ।
• ଚାମଚକୁ ଓଲଟାଇ ଦେଇ ସେଥ‌ିରେ ମୁହଁ ଦେଖ‌ିଲେ ମୁହଁର ଏକ ସଳଖ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଗଲା ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଚାମଚଠାରୁ ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -2 (Activity-2)
ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଦର୍ପଣକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆଡ଼କୁ ଦେଖାଅ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ରଶ୍ମିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ବାହାରୁଛି । ଖଣ୍ଡେ କାଗଜଆଣି ଏହି ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମିଗୁଡ଼ିକୁ ତା’ ଉପରେ ପକାଅ ଏବଂ କାଗଜକୁ ଆଗପଛ କର । ଗୋଟିଏ ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ଆଲୋକ ବିନ୍ଦୁ କାଗଜର ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ପଡ଼ୁଛି । କିଛି ସମୟ ଏହିପରି ରଖୁ ଦେଖୁର କାଗଜଟି ଜଳି ଉଠିବ । ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ଆଲୋକ ବିନ୍ଦୁ ହେଉଛି ଅବତଳ ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ (F) । F ବିନ୍ଦୁରେ ସୂର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି (ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଓ ଛୋଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବ) । କାଗଜ ଉପରେ ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥ‌ିବା ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଓ ଦର୍ପଣ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ଦୂରତା ହିଁ ଦର୍ପଣର ସନ୍ନିକଟ (Approximate) ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -3 (Activity-3)
ବସ୍ତୁର ବିଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠନ ।

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଅବତଳ ଦର୍ପଣ, ମିଟରସ୍କେଲ, ଚକ୍‌ଖଣ୍ଡ, ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ, କାଗଜ ପରଦା ।

ପରୀକ୍ଷଣ :
ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ନିଅ, ଏହାର ଫୋକସ ଦୂରତାର ସନ୍ନିକଟ ମାନ (approximate value) ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ଟିପି ରଖ ।
ତୁମେ କୌଣସି ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଏକ ସାଧା କାଗଜ ପରଦା ଉପରେ ଦେଖ୍ ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ ଦୂରତାର ସନ୍ନିକଟମାନ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିପାରିବ ।
ଟେବୁଲ ଉପରେ ଚଦ୍ଵାରା ଏକ ରେଖା ଟଣାଯାଉ ।

ଏକ ଅବତଳ ଦର୍ପଣକୁ ଷ୍ଟାଣ୍ଡରେ ଲଗାଇ ଟାଣିଥ୍‌ ରେଖା ଉପରେ ଏପରି ରଖ ଯେପରିକି ଦର୍ପଣର ପୋଲ୍ ଠିକ୍ ରେଖା ଉପରେ ରହିବ।
ପୂର୍ବରେଖା ସହିତ ସମାନ୍ତର ଭାବରେ ଆଉ ଦୁଇଟି ରେଖା ଟାଣ ଯେମିତି ପାଖାପାଖୁ ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ରେଖା ମଧ୍ଯରେ ଦୂରତା ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ସହିତ ସମାନ ହେବ ।

ଏହି ରେଖାତ୍ରୟର ସ୍ଥିତି ବର୍ତ୍ତମାନ ଦର୍ପଣର ପୋଲ୍ (P), ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁ (F) ଓ ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ର (C) ଭେଦ କରିବ ।
କାରଣ କ୍ଷୁଦ୍ରଦ୍ଵାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁ (F), ତା’ର ପୋଲ୍ (P) ଓ ବକ୍ରତାକେନ୍ଦ୍ର (C)ର ମଝିରେ ଥାଏ ।
ଜଳୁଥିବା ମହମବତୀ ନିଆଯାଉ । ମହମବତୀକୁ ୯ ବିନ୍ଦୁର ପଛକୁ ଦୂରରେ ରଖ । ଦର୍ପଣ ସାମନାରେ ଏକ କାଗଜ ପରଦା ରଖ । ପରଦା(Screen)କୁ ଆଗପଛ କରି ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ, ତୀକ୍ଷ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ତା’ର ପ୍ରକୃତି ଓ ସ୍ଥିତିକୁ ଟିପି ରଖ ।
ମହମବତୀର ଆକାର ସହିତ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ତୁଳନା କର । ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀକୁ
(a) C ଠାରୁ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ, (b) ଠିକ୍ C ଉପରେ (c) F ଓ C ମଧ୍ୟରେ (d) ଠିକ୍ F ଉପରେ,
(e) P ଓ F ମଧ୍ୟରେ ରଖ୍ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥାନ ଓ ପ୍ରକୃତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଅବତଳ ଦର୍ପଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କୌଣସି ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି, ଅବସ୍ଥାନ ଓ ଆକାର ଦର୍ପଣ ସେହି ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନକୁ P, F ଓ C ବିଦୁ୍ୟତ୍ରୟକୁ ଭିତ୍ତିକରି ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି ।
ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ବାସ୍ତବ ବା ଆଭାସୀ, ସଳଖ ବା ଓଲଟା କିମ୍ବା ବସ୍ତୁ ସହିତ ସମାନ, ଛୋଟ ବା ବଡ଼ ହୋଇପାରେ ।

ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ବସ୍ତୁର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ଥିତିପାଇଁ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠନ :
ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -4 (Activity-4)
ବସ୍ତୁର ନିମ୍ନଲିଖତ ଅବସ୍ଥିତି ପାଇଁ ସ୍କେଲ୍ ଓ ପେନ୍‌ସିଲ୍ ବ୍ୟବହାର କରି ରଶ୍ମିଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।
(a) ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ
(b) C ଠାରୁ ଦୂରରେ (ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ରଠାରୁ ଦୂରରେ)
(c) C ଠାରେ (ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ରଠାରେ)
(d) C ଓ F ମଧ୍ୟରେ (ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ର ଓ ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟରେ)
(e) F ଠାରେ (ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସଠାରେ)
(f) P ଓ F (ପୋଲ୍ ଓ ଫୋକସ ମଧ୍ଯରେ)

(a) ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ :
(i) ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁରୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଦର୍ପଣ ପୃଷ୍ଠରେ ଆପତିତ ହୋଇ ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଗଚିକରିଚ୍ଚି |

(ii) C ମଧ୍ୟଦେଇ ବସ୍ତୁରୁ ଆସୁଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ପୁନର୍ବାର C ମଧ୍ୟଦେଇ ଫେରିଯାଏ ।
(iii) ଏହି ରଶ୍ମିଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରକୁ F ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ।
(iv) ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥାନ – ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦର୍ପଣର ଫୋକସ୍ (F) ଠାରେ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।
(v) ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତ ଆକାର– ବାସ୍ତବ ଓ ଓଲଟା ଓ ବସ୍ତୁଠାରୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିନ୍ଦୁ ସମ ।

(b) C ଠାରୁ ଦୂରରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ :
(i) AB ବସ୍ତୁଟି C ଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିଛି ।
(ii) ଏଠାରେ A ବିନ୍ଦୁରୁ AM ରଶ୍ମିଟି ଦର୍ପଣର ଅକ୍ଷ ସହ ସମାନ୍ତର ଓ ଏହାର ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି F ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟଦେଇ ଗତି କରିଛି ।
(iii) A ଠାରୁ C ମଧ୍ୟଦେଇ ଯାଇଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ସେହିବାଟେ ଫେରିଅଛି ।
(iv) ଏହି ଦୁଇଟି ରଶ୍ମି A’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବାଦ୍ୱାରା ସେଠାରେ A ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି AB ବସ୍ତୁର ସମସ୍ତ ବିନ୍ଦୁପାଇଁ A’B’ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥାନ – F ଓ C ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର – ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଓ ସବୁଠାରୁ ଛୋଟ ।

(c) ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ C ଠାରେ :
(i) AB ବସ୍ତୁଟି ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ରଠାରେ ଅଛି ।
(ii) A ଠାରୁ ଏକ ରଶ୍ମି AD ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷସହ ସମାନ୍ତର ଓ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ F ମଧ୍ୟଦେଇ ଗତିକରିଛି ।
(iii) ଅନ୍ୟ ଏକ ରଶ୍ମି AE ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଦର୍ପଣରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷ ସହ ସମାନ୍ତର ହୋଇ ଗତିକରିଛି ।
(iv) ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ପରସ୍ପରକୁ A’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । ତେଣୁ A’ ହେଉଛି A ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ । A’ ଠାରେ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି । A’B’ ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷପ୍ରତି ଅଭିଲମ୍ବ I A’B’ ଓ AB ଏକ ସରଳରେଖାରେ ଅବସ୍ଥାନ କରନ୍ତି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥାନ – ପ୍ରତିବିମ୍ବ C ଠାରେ ଗଠିତ ହେବ ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର – ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଏବଂ ବସ୍ତୁସହ ସମାନ ଆକାର ହେବ ।

(d) ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ C ଓ F ମଧ୍ୟରେ :
(i) AB ବସ୍ତୁଟି ଫୋକସ୍ F ଓ ବକ୍ରତା କେନ୍ଦ୍ର C ମଧ୍ୟରେ ରଖାଯାଏ ।
(ii) AB ବସ୍ତୁର A ବିନ୍ଦୁରୁ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି AD ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ I ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟଦେଇ ଯାଏ ।
(iii) ବସ୍ତୁର A ବିନ୍ଦୁରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି AE, Eଠାରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ସେହି ଦିଗରେ ଫେରିଆସିଲା ।
(iv) ରଶ୍ମିଦ୍ବୟ ପରସ୍ପରକୁ A’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ଓ A’B’ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥାନ – C ପରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର – ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ବାସ୍ତବ, ଓଲଟା ଏବଂ ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ବସ୍ତୁଠାରୁ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ।

(e) ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ F ଠାରେ ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ :
(i) AB ବସ୍ତୁଟି ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ F ଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
(ii) AD ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷ ସହସମାନ୍ତର ଓ ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଗତିକରେ ।
(iii) ଅନ୍ୟ ଏକ ରଶ୍ମି AE ଅବତଳ ଦର୍ପଣର E ଠାରେ ଆପତିତ ହୋଇ ସେହି ଦିଗରେ ଫେରିଆସେ ଓ C ମଧ୍ୟଦେଇ ଯାଏ ।
(iv) ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ପରସ୍ପର ସମାନ୍ତର ଏବଂ ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ ପରସ୍ପର ସହ ମିଳିତ ହୁଅନ୍ତି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥା – ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ଅନନ୍ତ ଦୂରରେ ଗଠିତ ହୁଏ ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର – ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ସବୁଠାବୁ ରହ୍ତତ ପରିବର୍ଷିତ, ବାସ୍ତବ ଓ ଓଲଟା ।

(f) ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ P ଓ I ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ :
(i) AB ବସ୍ତୁର A ବିନ୍ଦୁରୁ ଆସୁଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷସହ ସମାନ୍ତର ହୋଇ ଫୋକସ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଗତିକରେ ।
(ii) CA ସରଳରେଖା ଦିଗରେ A ବିନ୍ଦୁରୁ ବାହାରୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି E ଠାରେ ଆପତିତ ହୋଇ EC ବାଟେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ଫେରୁଛି ।
(iii) ଏହି ଦୁଇ ରଶ୍ମି ଦର୍ପଣର ସମ୍ମୁଖରେ ପରସ୍ପରକୁ
(iv) ଏହି ରଶ୍ମି ଦ୍ଵୟକୁ ବଢ଼ାଇଲେ ଦର୍ପଣର ପଛପଟେ K ଠାରେ ଛେଦ କଲାପରି ଜଣାପଡୁଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥା – ଦର୍ପଣର ପଛପଟେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆକାର – ଆଭାସୀ ଏବଂ ସଳଖ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହେବ । ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ହେବ।

(i) ଟର୍ଚ୍ଚ, ସନ୍ଧାନୀ ଆଲୋକ (Search light) ଓ ଯାନଗୁଡ଼ିକର ଶୀର୍ଷ ଆଲୋକରେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ଗୁଚ୍ଛ ପାଇବା,ପାଇଁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(ii) ଦାଢ଼ିକାଟିଲା ବେଳେ ମୁହଁର ବଡ଼ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖୁବାପାଇଁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(iii) ଦନ୍ତ ଚିକିତ୍ସକମାନେ ରୋଗୀର ଦାନ୍ତର ବଡ଼ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖୁବାପାଇଁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି ।
(iv) ସୌର ଚୁଲ୍ଲା (Furnace) ରେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ କରାଇ ତାପ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ବଡ଼ ବଡ଼ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
(v) ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଜ୍ଞାନୀ ଦୂରବୀକ୍ଷଣ ଯନ୍ତ୍ରରେ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
(vi) ଚକ୍ଷୁ ପରୀକ୍ଷା ଯନ୍ତ୍ରରେ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ ଓ ତା’ର ପ୍ରତିବିମ୍ବର ସାରାଂଶ :

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ – 5 (Activity – 5)
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ : ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ, ପେନ୍‌ସିଲ୍

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ନିଅ, ଏହାକୁ ଗୋଟିଏ ହାତରେ ଧର ।
• ଦର୍ପଣ ସାମନାରେ ଗୋଟିଏ ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ସଳଖ ଭାବରେ (Up right) ଅନ୍ୟ ହାତରେ ଧର ।
• ଦର୍ପଣରେ ପେନ୍‌ସିଲ୍‌ର ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଦେଖ ।
• ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦର୍ପଣଠାରୁ ଦୂରକୁ ନିଅ । ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦର୍ପଣ ପାଖକୁ ଆଣ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ସଳଖ ଭାବରେ ହାତରେ ଧରି ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ପେନସିଲ୍ ଠାରୁ ସାନ ଓ ସଳଖ ହେବ ।
• ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦର୍ପଣଠାରୁ ଦୂରକୁ ନେଲେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଧୀରେ ଧୀରେ ଛୋଟ ହେବ ।
• ପେନ୍‌ସିଲ୍‌କୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦର୍ପଣ ଆଡ଼କୁ ଆଣିଲେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଧୀରେ ଧୀରେ ବଢ଼ିବ ଏବଂ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ପୋଲ୍ ଆଡ଼କୁ ଗତିକରିବ ଓ ଶେଷରେ ବସ୍ତୁର ଆକାର ଏବଂ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ସମାନ ହେବ ।
• ବସ୍ତୁକୁ ଦର୍ପଣଠାରୁ ଦୂରେଇ ନେଲେ ତା’ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଫୋକସ୍‌ଡ଼କୁ ଗତିକରିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :

• ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ସର୍ବଦା ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୁଏ ।
• ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସର୍ବଦା P ଓ F ମଧ୍ଯରେ ଗଠିତ ହେବ ।

ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠନ ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ବସ୍ତୁର ଦୁଇଟି ସ୍ଥିତି ବିଚାର କରାଯାଇଛି ।
(a) ବସ୍ତୁ ଦର୍ପଣଠାରୁ ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ ରହିଲେ
(i) ଅନନ୍ତ ଦୂରତାରେ ଥ‌ି AB ବସ୍ତୁର A ବିନ୍ଦୁରୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷ ସହ ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷ ଠାରୁ ଦୂରେଇଯିବ ।
(ii) ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ଦର୍ପଣର ଅପର ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁରୁ ଆସିଲା ପରି ଜଣାପଡ଼ୁଛି ।
(iii) ସେହିପରି B ବିନ୍ଦୁରୁ ଆସୁଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷସହ ସମାନ୍ତର ହୋଇ ଆପତିତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷଠାରୁ ଦୂରେଇଯାଏ ।
(iv) ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମି ଦର୍ପଣର ଅପରପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁରୁ ଆସିଲା ପରି ଜଣାପଡୁଛି ।
(v) ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷଦେଇ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଦର୍ପଣରେ ଆପତିତ ହେଲେ ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷଦେଇ ଫେରିଆସେ ।
(vi) ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମିଗୁଡ଼ିକୁ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ବର୍ଷିତ କଲେ ତାହା ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣର ଅପର ପାର୍ଶ୍ଵ F ଠାରେ ମିଳିତ ହେବ ଅର୍ଥାତ୍ F ଠାରୁ ବାହାରିବା ଭଳି ଜଣାପଡ଼ିବ ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥିତି : ଦର୍ପଣର ପଛପଟେ ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁ (F) ଠାରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହେବ ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଓ ପ୍ରକୃତି : ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିନ୍ଦୁ ସମ ହେବ । ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଆଭାସୀ ଓ ସଳଖ ହେବ ।

(b) ବସ୍ତୁ ଦର୍ପଣ ନିକଟରେ ଏକ ପରିମିତ ଦୂରତାରେ ରହିଲେ (ଅନନ୍ତ ବିନ୍ଦୁ ଓ ପୋଲ୍ ମଧ୍ଯରେ ବସ୍ତୁ ଥିଲେ)
(i) ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ସମ୍ମୁଖରେ ଥ‌ିବା AB ବସ୍ତୁର A ବିନ୍ଦୁରୁ ମୁଖ୍ୟ ଅକ୍ଷସହ ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ରଶ୍ମି D ବିନ୍ଦୁରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ମୁଖ୍ୟଅକ୍ଷଠାରୁ ଦୂରେଇ ଯାଇଛି।
(ii) DE ଫୋକସ୍‌ ଆସିଲା ଭଳି ଜଣାଯାଉଛି ।

(iii) A ରୁ C ମଧ୍ୟଦେଇ ଯିବାଭଳି ଦେଖାଯାଇଥିବା AG ଆପତିତ ରଶ୍ମି GA ଦିଗରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି ।
(iv) DE ଓ GA ପ୍ରତିଫଳିତ ରଶ୍ମିଦ୍ବୟ ଦର୍ପଣ ଆଗରେ ପରସ୍ପରକୁ ଛେଦ କରୁ ନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ବଢ଼ାଇଲେ ଏଗୁଡ଼ିକ A’ ବିନ୍ଦୁରେ ମିଳିତ ହେଲାପରି ଜଣାପଡୁଛି ।
(v) A ବିନ୍ଦୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ A’ ଠାରେ ସୃଷ୍ଟିହୋଇଛି । ସେହିପରି ABର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିନ୍ଦୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ A’B’ ଠାରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଅବସ୍ଥିତି : ଦର୍ପଣର ପଛପଟେ P ଓ F ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।
ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ଓ ପ୍ରକୃତି : ପ୍ରତିବିମ୍ବଟି ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ ବସ୍ତୁ ତୁଳନାରେ ସାନ ହୋଇଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 6 (Activity-6)
ସମତଳ ଦର୍ପଣ, ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ଓ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ଗଠିତ ହୋଇଥ‌ିବା ପ୍ରତିବିମ୍ବର ତୁଳନା କଲେ ଏଥ୍ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଦର୍ପଣରେ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ବସ୍ତୁର ପୂର୍ବ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖହେବ !

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ଓ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ, ବିଭିନ୍ନ ଦୈର୍ଘ୍ୟର ସମତଳ ଦର୍ପଣ ନିଅ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

• କୌଣସି ଏକ ଦୂରବସ୍ତୁ ଯଥା : ଦୂରରେ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ଗଛର ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ସମତଳ ଦର୍ପଣରେ ଦେଖ !
• ତୁମେ କ’ଣ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ୍ ପାରିଲ କି ?
• ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକାରର ସମତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କର । ସମ୍ପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁକୁ ପ୍ରତିବିମ୍ବରେ ଦେଖ୍ ପାରିଲ କି ?
• ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ବ୍ୟବହାର କରି ପୂର୍ବପରି ଦେଖ୍ ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ବସ୍ତୁର ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ୍ ପାରିଲ କି ?
• ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରି ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଉଥରେ କର ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :

• ନାଁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖୁପାରିଲୁ ନାହିଁ ।
• ସମତଳ ଦର୍ପଣରେ ଗଛର କିଛି ଅଂଶର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଗଲା ।
• ଦୂରବସ୍ତୁର (ଗଛ) ର ଉଚ୍ଚତାର ଅଧା ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ସମତଳ ଦର୍ପଣ ନେବାରୁ ବସ୍ତୁର (ଗଛ)ର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖୁରିଲୁ । ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖିବାକୁ ହେଲେ ଦର୍ପଣକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଚ୍ଚତାରେ ରଖିବା ଉଚିତ୍ ।
• ହଁ, ଅବତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର କରି ବସ୍ତୁର ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ୍ ପାରିଲୁ । କାରଣ ସର୍ବଦା ଅବତଳ ଦର୍ପଣରେ ଦୂରବସ୍ତୁର ଓଲଟା ଓ ସାନ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖାଯାଏ, ତେଣୁ ଦୂର ଗଛର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ୍ ପାରିଲୁ ।
• ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ଦ୍ବାରା ଦୂର ଗଛର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖପାରିଲୁ କାରଣ ସର୍ବଦା ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ଦୂର ବସ୍ତୁର ସଳଖ, କ୍ଷୁଦ୍ର ଆଭାସୀ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଗଠିତ ହୁଏ।

ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣର ବ୍ୟବହାର:
(a) ଯାନବାହାନରେ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ସାଧାରଣତଃ ପଛପାଖ (Rear-View) ଦେଖିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଚାଳକ ପଛରୁ ଆସୁଥୁବା ଗାଡ଼ିଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖାରେ ଓ ନିରାପଦ ଭାବରେ ଗାଡ଼ି ଚଳାଏ କାରଣ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସର୍ବଦା ସଳଖ, ସାନ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖହୁଏ ଏବଂ ସମତଳ ଦର୍ପଣ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣରେ ଦେଖ୍ହୁଏ ।
(b) ରାସ୍ତାକଡ଼ରେ ଜଳୁଥିବା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଖୁଣ୍ଟରେ ଆଲୋକ ପ୍ରତିଫଳକ ରୂପେ ଉତ୍ତଳ ଦର୍ପଣ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 7 (Activity – 7)
ଗୋଟିଏ ଜଳଭର୍ତ୍ତିଥ‌ିବା ବାଲ୍ଟିରେ ମୁଦ୍ରା (ଟଙ୍କା) ର ଅବସ୍ଥାନ ।
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ : ଜଳଭରିଥିବା ବାଲଟି, ଗୋଟିଏ ଟଙ୍କା ।

ପରୀକ୍ଷଣ :
ମୁଦ୍ରା (ଟଙ୍କା)କୁ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ବାଲ୍ଟିଟିରେ ପକାଅ । ଜଳସ୍ତର ଉପରେ ଗୋଟିଏ କଡ଼କୁ ଆଖୁରଖ୍ ଜଳରେ ହାତବୁଡ଼ାଇ ସେହି ଟଙ୍କାକୁ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଉପରକୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟାକର ।
ଏହି କାମଟିକୁ ବାରମ୍ବାର କର ।
ତୁମ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ଏହି କାମ କରିବାକୁ ଦିଅ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଜଳ ପୃଷ୍ଠରୁ ଦେଖ‌ିଲେ ମୁଦ୍ରାଟି ଯେଉଁଠି ଅଛି ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହାତ ବୁଡ଼େଇ ଟଙ୍କା ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ମଧ୍ୟ ମୁଦ୍ରାଟିକୁ ଆଣି ହେଉନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଜଳରୁ ବାୟୁକୁ ଆଲୋକର ପ୍ରତିସରଣ ଯୋଗୁଁ ଟଙ୍କାଟି ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାନରେ ଅଛି ତା’ଠାରୁ କିଛି ଉପରକୁ ଥିଲା ଭଳି ଜଣାଯାଉଛି । ତେଣୁ ଜଣେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସ୍ଥାନରୁ ଟଙ୍କା ଆଣିପାରିଲା ନାହିଁ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 8 (Activity – 8)
ଜଳରେ ଆଲୋକର ପ୍ରତିସରଣ ଯୋଗୁଁ ମୁଦ୍ରାର ଆଭାସୀ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି କିମ୍ବା ମୁଦ୍ରାର ଅବସ୍ଥାନ ।

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଏକ ଅଳ୍ପ ଗଭୀର ପାତ୍ର ବା କୁଣ୍ଡ, ଏକ ମୁଦ୍ରା, ଗୋଟିଏ ଟେବୁଲ, ଏକ ପାତ୍ରରେ କିଛି ପାଣି ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଗୋଟିଏ ଅଗଭୀର ପାତ୍ର ବା କୁଣ୍ଡକୁ ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଖ୍ ତା’ ମଧ୍ୟରେ ମୁଦ୍ରାଟିଏ ରଖ ।
• ସେହି କୁଣ୍ଡ ପାଖରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦୂରେଇଯାଅ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ତୁମେ ଟଙ୍କାଟିଏ ଆଉ ଦେଖାରିବ ନାହିଁ ସେଠାରେ ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଅ ।
• ତୁମ ସାଙ୍ଗକୁ କୁହ ସେହି ଟଙ୍କାଟିକୁ କୁଆଡ଼େ ନ ଘୁଞ୍ଚାଇ ସେ କୁଣ୍ଡରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଜଳ ଭର୍ତ୍ତିକରିବ ।
• ଜଳ ଭର୍ତି ହେଉଥିଲାବେଳେ ଟଙ୍କାଟିଏ ଦେଖିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁଥାଅ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ପାତ୍ରରେ ପାଣିଢାଳିବାରୁ ପାଣିରେ ବୁଡ଼ିଥିବା ମୁଦ୍ରାଟି ପୁନର୍ବାର ଦେଖାଗଲା ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ପାଣି ପୂର୍ଣ୍ଣହେବା ପୂର୍ବରୁ ମୁଦ୍ରାରୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ପାତ୍ରର ଧାରଦ୍ଵାରା ବାଧା ପାଉଥ‌ିବାରୁ ମୁଦ୍ରାଟି ତୁମକୁ ଦେଖାଯାଉନଥିଲା । ପାଣି ପୂର୍ଣ୍ଣହେବାପରେ ମୁଦ୍ରାରୁ ଆସୁଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ପାଣି ମଧ୍ୟଦେଇ ଗତିକରି ବାୟୁକୁ ଆସିବାବେଳେ ଅଭିଲମ୍ବଠାରୁ ଦୂରେଇଯିବାରୁ ମୁଦ୍ରାଟି ଦେଖାଗଲା । ଆଲୋକର ପ୍ରତିସରଣ ଯୋଗୁଁ ମୁଦ୍ରାଟି ତା’ର ପ୍ରକୃତ ସ୍ଥାନ ଠାରୁ ଉପରକୁ ଉଠିଥିଲା ପରି ଜଣାପଡୁଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 9 (Activity – 9)
ପ୍ରତିସରଣ ଯୋଗୁଁ କାଚଦ୍ବାରା ସରଳରେଖାର ବଙ୍କା ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଗୋଟିଏ ଧଳା କାଗଜ, ଏକ କାଚସ୍ଲାବ୍, କାଳି କଲମ, ଟେବୁଲ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଟେବୁଲ ଉପରେ ଧଳା କାଗଜ ରଖ୍ ତା’ ଉପରେ କାଳିରେ ଏକ ମୋଟା ସଳଖ ରେଖା ଟାଣ ।
• କାଚର ସ୍ଲାବ୍‌କୁ ଏହି ରେଖା ଉପରେ ଏପରି ରଖ ଯେମିତି ସ୍ଲାବ୍‌ର ଗୋଟିଏ ଧାର ସେହି ରେଖା ସହିତ ଏକ କୋଣ କରିବ ।
• ଗୋଟିଏ କଡ଼ରୁ ସ୍କାଚ୍ ତଳେ ରହିଥ‌ିବା ରେଖାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର । ସ୍ଲାବ୍‌ର ଧାର ନିକଟରେ ରେଖାଟି ବଙ୍କା
• ଏହାପରେ ସ୍ଲାବ୍‌କୁ ବୁଲେଇ ରେଖା ଉପରେ ଏମିତି ରଖ ଯେମିତି ସ୍ଲାବର ଧାର ରେଖା ପ୍ରତି ଅଭିଲମ୍ବ ହେବ । ସ୍ଲାବ୍ରତଳେ ରହିଥ‌ିବା ରେଖାଶ କ’ଣ ବାଙ୍କିଗଲା ପରି ଜଣାପଡୁଛି ?
• ସ୍ଲାବ୍‌ ଉପରୁ ସ୍କାଚ୍ ତଳେ ଥିବା ରେଖାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର । ସ୍ଲାବ୍ ତଳେ ରହିଥିବା ରେଖାଶ ଟିକେ ଉପରକୁ ଉଠିଲା ଭଳି ଲାଗୁଛି କି ?

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ହଁ, କାଚ ପ୍ଳାବତଳେ ରହିଥ‌ିବା ରେଖା ବଙ୍କା ଭଳି ଦେଖାଯାଉଛି କାରଣ ଆଲେକର ପ୍ରତିସରଣ ଯୋଗୁଁ ଏଭଳି ହୋଇଛି ।
• ନାଁ, ରେଖାର ଏକ ଅଂଶ ବଙ୍କା ଦେଖାଯାଉ ନାହିଁ କାରଣ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କାଚ ସ୍ଲାବ୍‌ ଓ ବାୟୁର ବ୍ୟବଧାନ ପୃଷ୍ଠରେ ସାଧାରଣତଃ ଆପତିତ ହୋଇଛି କିନ୍ତୁ ପ୍ରତିସୃତ ହୋଇନାହିଁ ।
• ହଁ, କାଚ ସ୍କାବ୍‌ର ତଳେ ଥ‌ିବା ରେଖାର କିଛିଅଂଶ ଉପରକୁ ଉଠିଲାଭଳି ଲାଗୁଛି । କାରଣ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କାଚ ସ୍କାଚ୍‌ରୁ ବାୟୁକୁ ପ୍ରତିସୃତ ହେବା ଯୋଗୁଁ ଏଭଳି ହୁଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 10 (Activity – 10)
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଏକ ଧଳାକାଗଜ ଫର୍ଦ, ଡ୍ରଇଁପଟା, ଡ୍ରଇଁପିନ୍, ଚାରୋଟି ଆଲପିନ୍, ମୁନିଆ ପେନସିଲ୍, ସ୍କେଲ୍ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :
(i) ଡ୍ରଇଁ ପିନଦ୍ୱାରା ଧଳାକାଗଜ ଫର୍ଦ୍ଦକୁ ଡ୍ରଇଁ ପଟା ଉପରେ ଲଗାଯାଉ ।

(ii) ଗୋଟିଏ ଆୟତଘନାକାର କାଚ ସ୍କାକୁ କାଗଜ ମଝିରେ ରଖାଯାଉ ।

(iii) ସ୍ଲାବ୍‌ର ବାହ୍ୟ ସୀମାରେଖା (Outline)କୁ ପେନ୍‌ସିଲ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅଙ୍କନ କରି ତାହାର ନାମ ABCD ଦିଆଯାଉ ।

(iv) ଅଗ୍ରଭାଗ ମୁନିଆ ଥ‌ିବା 4ଟି ସମାନ ଡେଙ୍ଗା ପିନ୍ ନିଆଯାଉ ।

(v) କାଗଜ ଉପରେ E ଓ F ନାମକ ଦୁଇଟି ପିନ୍ ଭୂଲମ୍ବ ଭାବରେ ପୋତ ଯେମିତି E ଓ F ର ମୁନକୁ ଯୋଗ କଟୁଥିବା ରେଖା ସ୍ଲାବ୍‌ର AB ଧାର ପ୍ରତି ତୀର୍ଯ୍ୟକ ହେବ ।

(vi) E ଓ F ପିଦ୍ଵୟ ସ୍ଲାବ୍‌ର ଯେଉଁ ପାର୍ଶ୍ବରେ ପୋତାଯାଇଛି, ତା’ର ଅପର ପାର୍ଶ୍ଵରେ G ଓ H ନାମକ ଆଉ ଦୁଇଟି ପିନ୍ କାଗଜ ଉପରେ ଭୂଲମ୍ବ ଭାବରେ ଏପରି ପୋତ ଯେପରିକି E ଓ F ପିୟର ମୂଳର ପ୍ରତିବିମ୍ବ
G ଓ H ପିନର ମୂଳଦ୍ଵୟ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ରହିବେ ।

(vii) କାଗଜ ଉପରୁ ସବୁ ପିନ୍ ଓ ପ୍ଲାକୁ କାଢ଼ି ଦିଆଯାଉ ।

(viii) E ଓ F ପିନ୍‌ ର ସ୍ଥିତି ସୂଚିତ କରୁଥ‌ିବା ବିନ୍ଦୁକୁ କାଗଜ ଉପରେ ଯୋଗ କରି ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କଲେ ତାହା AB ଧାରକୁ ( ବିନ୍ଦୁରେ ସ୍ପର୍ଶକରିବ । ସେହିପରି G ଓ H ପିନ୍‌ର ସ୍ଥିତି ସୂଚିତ କରୁଥ‌ିବା ବିନ୍ଦୁ ଦୁଇଟିକୁ ଯୋଗ କରି ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କଲେ ତାହା CD ଧାରକୁ ଠା’ ବିନ୍ଦୁରେ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ ।

(ix) O ଓ ଠ’ କୁ କାଗଜ ଉପରେ ଯୋଗ କର । EF କୁ F ଦିଗରେ P ବିନ୍ଦୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିନ୍ଦୁ କି ତ (dotted) ରେଖାଦ୍ଵାରା ବଦ୍ଧିତ କରାଯାଇଛି । ଠ ଓ ୦’କୁ ଦୁଇଟି ବ୍ୟବଧାନ ପୃଷ୍ଠ ଉପରେ ଅଛି ।

(x) O ବିନ୍ଦୁରେ ସ୍କାଚ୍ AB ପୃଷ୍ଠ ପ୍ରତି ଏବଂ O’ ବିନ୍ଦୁରେ CD ପୃଷ୍ଠ ପ୍ରତି ଯଥାକ୍ରମେ NN’ ଓ MM’ ଅଭିଲମ୍ବ

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
(i) O ଓ O’ ବିନ୍ଦୁରେ ଆଲୋକ ତା’ର ଗତିପଥରେ ଦିଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଛି । କାରଣ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଠ ବିନ୍ଦୁଠାରେ ବାୟୁରୁ କାଚ ମାଧ୍ୟମକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଏକ ଲଘୁ ମାଧ୍ୟମରୁ ଘନ ମାଧ୍ୟମକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । O ବିନ୍ଦୁରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଅଭିଲମ୍ବ ଆଡ଼କୁ ବଙ୍କେଇ ଯାଇଛି ।

(iii) ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ ଆପତନ କୋଣଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ∠r₂ < ∠r₁

(iv) ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ୦’ ବିନ୍ଦୁଠାରେ କାଚ ମାଧ୍ୟମରୁ ବାୟୁ ମାଧ୍ୟମକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଘନ ମାଧ୍ୟମରୁ ଲଘୁ ମାଧ୍ୟମକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । (‘ ବିନ୍ଦୁଠାରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଅଭିଲମ୍ବଠାରୁ ଦୂରକୁ ବାଙ୍କିଯାଇଛି ।

(v) ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ, ଆପତନ କୋଣଠାରୁ ଅଧିକ ଅର୍ଥାତ୍‌ ∠r₂ > ∠r₁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
EO ହେଉଛି ଆପତିତ ରଶ୍ମି, ୦୦’ ହେଉଛି ପ୍ରତିସୃତ ରଶ୍ମି ଓ O’H ହେଉଛି ନିର୍ଗତ (Emergent) ରଶ୍ମି । ନିର୍ଗତ ରଶ୍ମି O’H, ଆପତିତ ରଶ୍ମିର ଦିଗ ସହିତ ସମାନ୍ତର । ଆୟତାକାର କାଚ କ୍ଲବ୍‌ର ଦୁଇଟି ବିପରୀତ ସମାନ୍ତର ପୃଷ୍ଠ AB ଓ CDରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ବାଙ୍କିଯିବାର ପରିମାଣ ସମାନ ଓ ବିପରୀତ । ଏହି କାରଣରୁ ନିର୍ଗତ ବିନ୍ଦୁଠାରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଆପତିତ ରଶ୍ମି ସହିତ ସମାନ୍ତର ହୋଇ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ କଡ଼କୁ ବିସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ପାର୍ଶ୍ଵ ବିସ୍ଥାପନ (Lateral Displacement) କହନ୍ତି ।

ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଦୁଇଟି ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାଧ୍ୟମର ବ୍ୟବଧାନ ପୃଷ୍ଠରେ ଅଭିଲମ୍ବ ଭାବରେ ପଡ଼ିଲେ i = 0) ହେବ, ତେବେ ନିର୍ଗତ ରଶ୍ମି ନିର୍ଗମନ ପୃଷ୍ଠ ପ୍ରତି ଲମ୍ବ ହେବ ଓ 1 = 0 ହେବ । ଫଳରେ EO, ୦୦’ ଓ O’H ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ରହିବେ ଏବଂ ପାର୍ଶ୍ଵ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାଣ ଶୂନ ହେବ ।

ପ୍ରତିସରଣ ଜନିତ ପାର୍ଶ୍ଵବିସ୍ଥାପନର ପରିମାଣ (i) କାଚଖଣ୍ଡର ମୋଟେଇ, (ii) ଆପତନ କୋଣ ଓ (iii) ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

ପ୍ରତିସରଣର ନିୟମ (Laws of Refraction):
(i) ଆପତିତ ରଶ୍ମି, ପ୍ରତିସୃତ ରଶ୍ମି ଓ ଆପତନ ବିନ୍ଦୁଠାରେ ଦୁଇଟି ସ୍ଵଚ୍ଛ ମାଧ୍ୟମର ବ୍ୟବଧାନ ପୃଷ୍ଠ ପ୍ରତି ଅଙ୍କିତ ଅଭିଲମ୍ବ ଗୋଟିଏ ସମତଳରେ ରହେ ।

(ii) ଦୁଇଟି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାଧ୍ୟମ ଓ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବଣ୍ଟର ଆଲୋକ ପାଇଁ ଆପତନ କୋଣର ସାଇନ୍ (Sine) ଓ ପ୍ରତିସରଣ କୋଣର ସାଇନ (Sine)ର ଅନୁପାତ ଏକ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ।
ଏହି ସ୍ଥିରାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ମାଧ୍ୟମ ଦ୍ଵୟର ପ୍ରକୃତି ଓ ଆଲୋକର ବର୍ଣ୍ଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଏହି ନିୟମକୁ ସ୍କେଲଙ୍କ ପ୍ରତିସରଣ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।
ଯଦି ଆପତନ କୋଣ ‘i’ ହୁଏ ଓ ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ ‘r’ ହୁଏ ତେବେ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = ସ୍ଥିରାଙ୍କ
ଏହି ସ୍ଥିରାଙ୍କକୁ ପ୍ରଥମ ମାଧ୍ୟମ ତୁଳନାରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ମାଧ୍ୟମର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ (Refractive Index) କୁହାଯାଏ ।

ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ (Refractive Index) :
ଶୂନ୍ୟ (ବାୟୁ) ମାଧ୍ୟମରେ ଆଲୋକର ବେଗ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଯେକୌଣସି ମାଧ୍ୟମରେ ଆଲୋକର ବେଗର ଅନୁପାତକୁ ମାଧ୍ୟମର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।
ଅର୍ଥାତ୍ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = ସ୍ଥିରାଙ୍କ ।
ଅର୍ଥାତ୍ ଆପତନ କୋଣ i ଓ ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ r ହେଲେ ସ୍କେଲ୍‌ଙ୍କ ନିୟମ ଅନୁସାରେ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = ଏକ
ସ୍ଥିରାଙ୍କ । ଏହି ସ୍ଥିରାଙ୍କକୁ ପ୍ରଥମ ମଧ୍ୟମ ତୁଳନାରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ମାଧ୍ୟମର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
(i) ଯଦି ଆଲୋକରଶ୍ମି କାଚ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ତେବେ \(\frac { sin i }{ sin r }\) କୁ ବାୟୁ ତୁଳନାରେ କାଚର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।
∴ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = μ କାଚ |

(ii) ଯଦି ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଶୂନ୍ୟରୁ କାଚ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରେ, ତେବେ \(\frac { sin i }{ sin r }\) କୁ ଶୂନ୍ୟ ତୁଳନାରେ କାଚର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।
∴ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = ବାୟୁ μ କାଚ ।

(iii) ଯଦି ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କାଚରୁ ବାୟୁ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ, ତେବେ \(\frac { sin i }{ sin r }\) କୁ କାଚ ତୁଳନାରେ ବାୟୁର ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।
∴ \(\frac { sin i }{ sin r }\) = କାଚ μ ବାୟୁ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 11 (Activity – 11)
ଉତ୍ତଳ ଲେନସର ଆସନ୍ନ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ :

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍‌, ଫର୍ଭେ କାଗଜ, ମିଟରସ୍କେଲ୍ ।

ସତର୍କତା :
ଏହି କାମ କଲାବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ସିଧା ବା ଲେନସ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଆଦୌ ଅନାଇବ ନାହିଁ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଏକ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସକୁ ହାତରେ ଧରି ସୂର୍ଯ୍ୟଆଡ଼କୁ ରଖ ।
• ସୂର୍ଯ୍ୟରୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକକୁ ଏକ କାଗଜ ଉପରେ ଫୋକସ୍ (କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ) କରାଅ । ଏହାଦ୍ୱାରା ସୂର୍ଯ୍ୟର ଏକ ଉତ୍ତଳ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ତୁମ କାଗଜ ଉପରେ ପକାଅ ।
• ଲେନ୍ସ ଓ କାଗଜକୁ ହଲ୍‌ଚଲ୍ ନ କରି ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ରଖ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
(i) କିଛି ମୁହୂର୍ତ୍ତ ମଧ୍ୟରେ କାଗଜଟିରୁ ଧୂଆଁ ବାହାରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିବ ।

(ii) ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ଗୁଚ୍ଛ ଅଟେ । ଏହି ରଶ୍ମିଗୁଚ୍ଛ ଲେନ୍ସ ଓ କାଗଜକୁ ହଲ୍‌ଚଲ୍ ନ କରି ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ରଖ । ପଡ଼ିଲା । ଏହାଯୋଗୁଁ କାଗଜ ଉପରେ ଏକ ତୀକ୍ଷ୍ଣ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ
ଏହି ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୂର୍ଯ୍ୟର ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିବିମ୍ବ । ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ କାଗଜ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ହେବା ଫଳରେ ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ କାଗଜ ଜଳିଗଲା ।

ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍‌ର ଫୋକସ୍ :
(i) ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍‌ର ପ୍ରମୁଖ ଅକ୍ଷସହ ସମାନ୍ତର ଥ‌ିବା ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଆପତିତ ହୋଇଥିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ପ୍ରତିସରଣ ପରେ ଲେନସ୍‌ର ଅପର ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅଭିସାରିତ ହୋଇ ପ୍ରମୁଖ ଅକ୍ଷ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରେ ମିଳିତ ହୋଇଛି । ପ୍ରମୁଖ ଅକ୍ଷ ଉପରେ ଥ‌ିବା ଏହି ବିନ୍ଦୁକୁ ଲେନସ୍‌ର ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ କୁହାଯାଏ ।

(ii) ଯଦି ସମାନ୍ତର ଆଲୋକ ରଶ୍ମିଗୁଡ଼ିକ ଲେନସ୍‌ର ବିପରୀତ ପାର୍ଶ୍ବରୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇବ ତେବେ ବିପରୀତ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ପାଇବ । ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍‌ ୮ ଅକ୍ଷରଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ ! ଲେନସ୍‌ର ଦୁଇଟି ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ ଅଛି । ସେମାନଙ୍କୁ F₁ ଓ F₂ ଅକ୍ଷର ଦ୍ବାରା ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ ।

ଅବତଳ ଲେନସ୍‌ର ଫୋକସ୍ :
ପ୍ରମୁଖ ଅକ୍ଷ ଉପରିସ୍ଥ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରୁ ଅପସାରିତ ହୋଇ ଆସିଲାପରି ଜଣା ପଡ଼େ । ପ୍ରମୁଖ ଅକ୍ଷ ଉପରେ ଏହି ବିନ୍ଦୁକୁ ଅବତଳ ଲେନସ୍‌ର ପ୍ରମୁଖ ଫୋକସ୍ କୁହାଯାଏ ।

ଫୋକସ୍ ଦୂରତା :
ଲେନସ୍‌ର ଆଲୋକ କେନ୍ଦ୍ରଠାରୁ ଫୋକସ୍ ବିନ୍ଦୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୂରତାକୁ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା କୁହାଯାଏ । ଫୋକସ୍ ଦୂରତାକୁ ‘f’ ଅକ୍ଷ ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 12 (Activity – 12)
ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍‌ସଦ୍ବାରା ଗଠିତ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଥିତି ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାର ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବା ।

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍ , ଏକ ମିଟର ସ୍କେଲ, ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ, ଏକ ଷ୍ଟାଣ୍ଡ, ଏକ ଟେବୁଲ୍ ଓ ଗୋଟିଏ ପରଦା ।

ପରୀକ୍ଷଣ :
(i) ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସ ନିଅ । ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଥ‌ିବା ‘ତୁମ ପାଇଁ କାମ’ରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଥିବା ଅନୁସାରେ ଲେନ୍ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବାହାର କର ।

(ii) ଟେବୁଲ ଉପରେ 5ଟି ସମାନ୍ତର ରେଖା ଅଙ୍କନ କର । ପାଖାପାଖୁ ରହିଥ‌ିବା ଯେ କୌଣସି ଦୁଇଟି ରେଖା ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତା, ଲେନ୍‌ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ସହିତ ସମାନ ହେବ ।

(iii) ଲେନ୍ସକୁ ଏକ ଷ୍ଟାଣ୍ଡ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କର । ଏହାକୁ ଟେବୁଲ ଉପରେ ଅଙ୍କିତ ରେଖାମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ରେଖା ଉପରେ ରଖ ଯେମିତି ଲେନ୍ସର ଆଲୋକ କେନ୍ଦ୍ର ଠିକ୍ ସେହି ରେଖା ଉପରେ ରହିବ ।

(iv) ଲେନ୍ସର ଦୁଇ ପଟରେ ଥ‌ିବା ପାଖାପାଖ୍ ଦୁଇଟି ରେଖାର ସ୍ଥିତି ଲେନ୍ସର F ଓ 2F ଅନୁରୂପୀ ହେବ । ସେମାନଙ୍କୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବରେ 2F₁, F₁ , 2F₂ ଏବଂ F₂ ଅକ୍ଷର ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ କର |

(v) ବାମପାର୍ଶ୍ବରେ 2F₁ ଠାରୁ ବହୁତ ଦୂରରେ ଏକ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ ରଖ। ଲେନ୍ସର ବିପରୀତ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଗୋଟିଏ ପରଦା ଉପରେ ଏହାର ଏକ ସ୍ପଷ୍ଟ, ତୀକ୍ଷ୍ଣ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ପାଇବା ।

(vi) ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଥିତି ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାରକୁ ଲେଖୁ ରଖ ।

(vii) ଏହାପରେ ବସ୍ତୁ (ମହମବତୀ)କୁ 2F₁ ଠାରୁ ସାମାନ୍ୟ ଦୂରରେ, F₁ ଓ 2F₁ ମଝିରେ F₁ ଉପରେ ଏବଂ F₁ ଓ O ମଝିରେ ରଖୁ ଉପରୋକ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପୁନର୍ବାର କର । ବସ୍ତୁର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ ଓ ତୁମର ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ଲେଖୁ ରଖ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ବସ୍ତୁର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସରେ ସୃଷ୍ଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଥିତି ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାର

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ବସ୍ତୁର ସ୍ଥିତି ଅନୁସାରେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ସ୍ଥିତି, ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାର ଓ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ବଦଳେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 13 (Activity – 13)
ଅବତଳ ଲେନସ୍‌ଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି ସ୍ଥିତି ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାର ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବା ।
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ : ଅବତଳ ଲେନ୍‌ସ୍, ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଗୋଟିଏ ଅବତଳ ଲେନ୍ସ ନିଅ । ଏହାକୁ ଏକ ଷ୍ଟାଣ୍ଡ ଉପରେ ଲଗାଅ ।
• ଗୋଟିଏ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀକୁ ଲେନ୍ସର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ରଖ ।
• ଅପର ପାର୍ଶ୍ଵରୁ ଲେନ୍ସ ଭିତରକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦେଖ ।
• ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଗୋଟିଏ ପରଦା ଉପରେ ପକାଇବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କର । ନ ପଡ଼ିଲେ ଲେନ୍ସ ଭିତର ଦେଇ ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ସିଧା ଦେଖ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ବସ୍ତୁର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଅବତଳ ଲେନ୍ସ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଥିତି ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଆକାର

ମହମବତୀକୁ ଲେନସ୍‌ରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଦୂରକୁ ଘୁଞ୍ଚାଇଲେ ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଆକାର ହ୍ରାସପାଏ । ଯେତେବେଳେ ମହମବତୀ ଲେନସ୍ଠାରୁ ବହୁତ ଦୂରରେ ରହେ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ର ହୁଏ, ଏପରିକି ବିନ୍ଦୁଭଳି ହୋଇଯାଏ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ବସ୍ତୁର ଯେକୌଣସି ଅବସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଅବତଳ ଲେନସ୍ ସର୍ବଦା ଆଭାସୀ, ସଳଖ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ସୃଷ୍ଟିକରେ ।

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 11 Differential Equations Additional Exercise Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 11 Differential Equations Additional Exercise

(A) Multiple Choice Questions (Mcqs) With Answers

Question 1.
If f is an odd function, then write the value of \(\int_{-a}^a \frac{f(\sin x)}{f(\cos x)+f\left(\sin ^2 x\right)}\) dx
(a) 1
(b) 0
(c) -1
(d) 2
Solution:
(b) 0

Question 2.
If p and q are respectively degree and order of the differential equation y = e^dy/dx then write the relation between p and q.
(a) p ≠ q
(c) p ≡ q
(b) p = q
(d) None of these
Solution:
(b) p = q

Question 3.
Write the value of \(\int_0^1\){x} dx where {x} stands for fractional part of x.
(a) \(\frac{1}{2}\)
(b) \(\frac{3}{2}\)
(c) \(\frac{1}{4}\)
(d) \(\frac{2}{3}\)
Solution:
(a) \(\frac{1}{2}\)

Question 4.
Write the value of:
\(\int_0^{\pi / 2} \frac{\sin x}{\sin x+\cos x}\) dx – \(\int_0^{\pi / 2} \frac{\cos x}{\sin x+\cos x}\) dx
(a) 1
(b) 2
(c) 0
(d) π
Solution:
(c) 0

Question 5.
Write the value of \(\int_{\frac{\pi}{4}}^{\frac{\pi}{4}}\)sin⁵ x cos x dx
(a) 0
(b) 1
(c) cos x
(d) sin x
Solution:
(a) 0

Question 6.
Write the particular solution of the equation \(\frac{d y}{d x}\) = sin x given that y(π) = 2
(a) y = cos x + 1
(b) y = -cos x + 1
(c) y = -cos x – 1
(d) y = -sin x + 1
Solution:
(b) y = -cos x + 1

Question 7.
Write the degree of the following differential equation:
\(\frac{\mathrm{d}^2 \mathrm{y}}{\mathrm{dx}^2}\) = \(\frac{2 y^3+\left(\frac{d y}{d x}\right)^4}{\sqrt{\frac{d^2 y}{d x^2}}}\)
(a) 0
(b) 1
(c) 2
(d) 3
Solution:
(d) 3

Question 8.
Write the order ofthe following differential equation:
\(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = \(\frac{2 y^3+\left(\frac{d y}{d x}\right)^4}{\sqrt{\frac{d^2 y}{d x^2}}}\)
(a) 0
(b) 1
(c) 2
(d) 3
Solution:
(c) 2

Question 9.
What is F(x) if F(x) = \(\int_0^x\)e^2t sin 3t dt?
(a) e^2x sin 3x
(b) e^2x cos 3x
(c) e^x sin 3x
(d) e^2x sin x
Solution:
(a) e^2x sin 3x

Question 10.
\(\int \frac{d x}{\cos ^2 x \sin ^2 x}\) = ?
(a) -2 cos 2x + C
(b) -2 cot 2x + C
(c) -2 sin 2x + C
(d) 2 cot 2x + C
Solution:
(b) -2 cot 2x + C

Question 11.
If \(\int_1^2\)f(x) dx= λ, then what is the value of \(\)f(3 – x) dx?
(a) λ
(b) λ²
(c) 1λ
(d) 2λ
Solution:
(a) λ

Question 12.
What is the value of \(\int_{-1}^1 \frac{d x}{1+x^2}\)?
(a) \(\frac{2 \pi}{2}\)
(b) 2π
(c) π
(d) \(\frac{\pi}{2}\)
Solution:
(d) \(\frac{\pi}{2}\)

Question 13.
Write the order of the following differential equation:
\(\frac{d^3 y}{d x^3}\) = \(\left(\frac{d^2 y}{d x^2}\right)^2\) + \(\left(\frac{\mathrm{dy}}{\mathrm{dx}}\right)^4\) + y
(a) 1
(b) 3
(c) 2
(d) 0
Solution:
(b) 3

Question 14.
Write the degree of the following differential equation:
\(\frac{d^3 y}{d x^3}\) = \(\left(\frac{d^2 y}{d x^2}\right)^2\) + \(\left(\frac{\mathrm{dy}}{\mathrm{dx}}\right)^4\) + y
(a) 1
(b) 2
(c) 3
(d) 0
Solution:
(a) 1

Question 15.
Write the particular solution of \(\frac{\mathrm{dy}}{\mathrm{dx}}\) = (1 + x)⁴, y = 0 when x = -1.
(a) y = \(\frac{(1+x)^2}{5}\)
(b) y = \(\frac{(2+x)^5}{5}\)
(c) y = \(\frac{(1-x)^5}{5}\)
(d) y = \(\frac{(1+x)^5}{5}\)
Solution:
(d) y = \(\frac{(1+x)^5}{5}\)

Question 16.
Evaluate the integral ∫2x cosec² x² dx?
(a) cot x² + C
(b) -cot x² + C
(c) -cot 2x² + C
(d) cot 2x² + C
Solution:
(b) -cot x² + C

Question 17.
What is the value of \(\frac{d}{d x} \int_{250}^{300}\left(x^4+5 x^3\right)^2\) dx
(a) 0
(b) 1
(c) -1
(d) 2
Solution:
(a) 0

Question 18.
Write down the integral of ∫\(e^{x^2}\) 2x dx.
(a) \(e^{2 x^2}\)
(b) 2\(e^{2 x^2}\)
(c) \(e^{x^2}\)
(d) None of the above
Solution:
(c) \(e^{x^2}\)

Question 19.
What is the integral of ∫log e^x dx?
(a) \(\frac{2 x^2}{2}\) + C
(b) \(\frac{2 x^2}{3}\) + C
(c) \(\frac{x^2}{2}\) + C
(d) None of the above
Solution:
(c) \(\frac{x^2}{2}\) + C

Question 20.
What is the value of \(\int_{-2}^2\)|x| dx?
(a) 0
(b) 1
(c) 2
(d) 3
Solution:
(a) 0

Question 21.
\(\int_{-1}^1\)|1 – x| dx = ______.
(a) 0
(b) 1
(c) 2
(d) -1
Solution:
(c) 2

Question 22.
If ∫x³\(e^{c x^4}\)dx = \(\frac{1}{20} \mathrm{e}^{\mathrm{cx}}\) then C = ______.
(a) 0
(b) 2
(c) 4
(d) 5
Solution:
(d) 5

Question 23.
\(\int_a^b\)f(x) dx = 1 ⇒ \(\int_a^b\)k f(t)dt ______.
(a) k
(b) -k
(c) 2k
(d) None of the above
Solution:
(b) -k

Question 24.
\(\int_{-1}^1\)f(x) dx = k and f is an even function then \(\int_{-1}^1\)f(x) = ______.
(a) k
(b) -k
(c) 2k
(d) None of the above
Solution:
(c) 2k

Question 25.
If ∫\(\int_0^1\)f(x) dx = 4, \(\int_0^2\)f(t) dt and \(\int_4^2\)f(u) du = 1 then \(\int_1^4\)f(x) dx = ______.
(a) 0
(b) 1
(c) 3
(d) -3
Solution:
(d) -3

Question 26.
I(f) = \(\int_a^x\)f(t) dt and Df = f'(x) then (ID – DI) f = ______.
(a) -f(a)
(b) 2f(a)
(c) f(a)
(d) None of the above
Solution:
(a) -f(a)

Question 27.
\(\int_0^\pi\)cos¹⁰¹ x dx = ______.
(a) 0
(b) 1
(c) -1
(d) 101
Solution:
(a) 0

Question 28.
Let f satisfies all the conditions of Rolle’s theorem in [1, 6] then \(\int_1^6\)f'(x) dx = ______.
(a) 0
(b) 1
(c) -1
(d) 6
Solution:
(a) 0

Question 29.
\(\int_{-2}^2\)|x| dx = ______.
(a) 1
(b) 2
(c) 3
(d) 4
Solution:
(d) 4

Question 30.
Integrate ∫log x dx
(a) x. log x + x + C
(b) x. log x – x + C
(c) log x – x + C
(d) None of these
Solution:
(b) x. log x – x + C

Question 31.
Evaluate \(\int_0^2\)[x – 1] dx
(a) 0
(b) 1
(c) -1
(d) 2
Solution:
(b) 1

Question 32.
What is the value of: ∫\(\frac{f^{\prime}(x)-f(x)}{e^x}\) dx?
(a) e^x f(x) + C.
(b) e^2x f(x) + C.
(c) e^-x f(x) + C.
(d) None of the above
Solution:
(c) e^-x f(x) + C.

Question 33.
What is the value of \(\int_0^1\)x(1 – x)⁹⁹ dx?
(a) \(\frac{1}{100}\)
(b) \(\frac{1}{10}\)
(c) \(\frac{1}{1010}\)
(d) \(\frac{1}{10100}\)
Solution:
(d) \(\frac{1}{10100}\)

Question 34.
Solution of \(\frac{\mathrm{dy}}{\mathrm{dx}}\) = xy + x + y + 1 is ______.
(a) 2x + \(\frac{x^2}{2}\) + C
(b) x + \(\frac{x}{2}\) + C
(c) x + \(\frac{2 x^2}{2}\) + C
(d) x + \(\frac{x^2}{2}\) + C
Solution:
(d) x + \(\frac{x^2}{2}\) + C

Question 35.
f(x) = \(\int_0^x\)t sin t dt then f ‘(x) = ______.
(a) x cos x
(b) x sin t
(c) x sin x
(d) x tan x
Solution:
(c) x sin x

Question 36.
What is the value of the integral \(\int_a^b \frac{|x|}{x}\)dx?
(a) |b| – |a|
(b) |a| – |b|
(c) |b| + |a|
(d) |a| + |b|
Solution:
(a) |b| – |a|

Question 37.
What is the value of ∫x^x (1 + ln x) dx?
(a) x^2x + C
(b) x^x + C
(c) 2x^x + C
(d) x² + C
Solution:
(b) x^x + C

Question 38.
Evaluate: \(\int_0^{\mathrm{p} / 2}\)ln(cot x) dx.
(a) 0
(b) 1
(c) cot x
(d) sin x
Solution:
(a) 0

Question 39.
Evaluate: \(\int_{-3}^4\)|x| dx
(a) \(\frac{2}{25}\)
(b) \(\frac{25}{2}\)
(c) \(\frac{25}{4}\)
(d) \(\frac{25}{-3}\)
Solution:
(b) \(\frac{25}{2}\)

Question 40.
Evaluate: \(\int_0^{\frac{\pi}{2}}\)(cos x – sin x) dx
(a) 0
(b) 1
(c) -1
(d) π
Solution:
(a) 0

Question 41.
Evaluate: \(\int_0^{\frac{\pi}{2}}\)log tan x dx.
(a) 1
(b) -1
(c) 0
(d) π
Solution:
(c) 0

Question 42.
Integrate: \(\frac{d x}{3 e^x-1}\)
(a) \(\ln \left(\frac{e^{3 x}-1}{e^x}\right)\) + C
(b) \(\ln \left(\frac{3 e^x+1}{e^x}\right)\) + C
(c) \(\ln \left(\frac{3 e^x-1}{e^x}\right)\) + C
(d) \(\ln \left(\frac{3 e^x+1}{e^{3 x}}\right)\) + C
Solution:
(c) \(\ln \left(\frac{3 e^x-1}{e^x}\right)\) + C

Question 43.
Evaluate: \(\int_0^1 \ln \left(\frac{1}{x}-1\right)\)dx
(a) 1
(b) 2
(c) 0
(d) -1
Solution:
(c) 0

Question 44.
Evaluate: ∫e^x\(\left(\frac{1-\sin x}{1-\cos x}\right)\)dx
(a) -e^x cot\(\frac{x}{2}\) + C
(b) e^x tan\(\frac{x}{2}\) + C
(c) e^x cot\(\frac{x}{2}\) + C
(d) -e^x sin\(\frac{x}{2}\) + C
Solution:
(a) -e^x cot\(\frac{x}{2}\) + C

Question 45.
Evaluate: \(\int_0^1\)x log(1 + x) dx
(a) \(\frac{1}{2}\)
(b) \(\frac{1}{4}\)
(c) \(\frac{1}{3}\)
(d) \(\frac{2}{3}\)
Solution:
(b) \(\frac{1}{4}\)

Question 46.
What is the integrating factor of the equation y’ + y cot x = cosec x?
(a) cot x
(b) sin x
(c) cos x
(d) cosec x
Solution:
(b) sin x

(B) Very Short Type Questions With Answers

Question 1.
Write the order of the differential equation whose solution is given by
y = (c₁ + c₂) cos (x + c₃) + c₄\(e^{x+c_5}\) where c₁, c₂, c₄ and c₅ are arbitrary constants.
Solution:
y = (c₁ + c₂) cos (x + c₃) + c₄\(e^{x+c_5}\)
y = (c₁ + c₂) cos (x + c₃) + c₄\(e^{c_5}\).e^x
= A cos(x + c₃) + Be^x
Where c₁ + c₂ = A, c₄\(e^{c_5}\) = B
As there are 3 independent constants the order of the differential equation is 3.

Question 2.
If p and q are respectively degree and order of the differential equation y = e^dy/dx, then write the relation between p and q.
Solution:
Given differential equation is
y = \(e^{\frac{d y}{d x}}\) ⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = ln y
Whose order = 1 = p
Degree = 1 = q
∴ p = q

Question 3.
Write the value of \(\int_0^1\){x} dx where {x} stands for fractional part of x.
Solution:

Question 4.
Write the order of the differential equation of the family of circles
ar² + ay² + 2gx + 2fy + c = 0
ax² + ay² + 2gx + 2fy + c = 0
Solution:
As there are 3 independent constants, the order of the differential equation is 3.

Question 5.
If p and q are the order and degree of the differential equation
y\(\left(\frac{d y}{d x}\right)^2\) + x² \(\frac{d^2 y}{d x^2}\) + xy = sin x, then choose the correct statement out of (i) p > q, (ii) p = q, (iii) p < q.
Solution:
Order of the given differential = p = 2
Degree of the given differential equation = q = 1
∴ p > q

Question 6.
Write the order of the differential equation of the system of ellipses:
\(\frac{x^2}{a^2}\) + \(\frac{y^2}{b^2}\) = 1
Solution:
As there are two unknown constants in the system of ellipses \(\frac{x^2}{a^2}\) + \(\frac{y^2}{b^2}\) = 1 the order of the differential equation is 2.

Question 7.
What do you mean by integration? Write your answer in one sentence.
Solution:
Integration is the antiderivative of a function.

Question 8.
Write the differential equation of the family of straight lines parallel to the y-axis.
Solution:
\(\frac{d x}{d y}\) = 0 is the differential equation of family of lines parallel to y-axis.

Question 9.
Write the value of ∫\(\int_{-\pi / 4}^{\pi / 4}\)sin⁵ x cos x dx.
Solution:
Let f(x) = sin⁵ x cos x
f(-x) = sin⁵ (-x) cos (-x)
= -sin⁵ x cos x = -f(x)
i.e. f is an odd function.
Thus \(\int_{-\pi / 4}^{\pi / 4}\)sin⁵ x cos x dx = 0

Question 10.
Write the degree of the differential equation ln\(\left(\frac{\mathrm{d}^2 \mathrm{y}}{\mathrm{dx}^2}\right)\) = y
Solution:
The degree of the differential equation ln\(\left(\frac{\mathrm{d}^2 \mathrm{y}}{\mathrm{dx}^2}\right)\) = y is 1.

Question 11.
What is F'(t) if F(t) = \(\int_a^t\)e^3x .cos 2x dx ?
Solution:
F(t) = \(\int_a^t\)e^3x .cos 2x dx
⇒ F'(t) = e^3x cos 2t

Question 12.
Write the order and degree of the following differential equation:
\(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = \(\frac{2 y^3+\left(\frac{d y}{d x}\right)^4}{\sqrt{\frac{d^2 y}{d x^2}}}\)
Solution:
Order = 2, Degree = 3

Question 13.
∫\(\frac{\cot x d x}{\ln \sin x}\) = ?
Solution:
∫\(\frac{\cot x d x}{\ln \sin x}\) = ln(ln sin x) + C

Question 14.
What is F'(x) if F(x) = \(\int_0^{\mathbf{x}}\)e^2t sin 3t dt?
Solution:
If F(x) = \(\int_0^{\mathbf{x}}\)e^2t sin 3t dt then F'(x) = e^2x sin 3x

Question 15.
∫\(\frac{d x}{\cos ^2 x \sin ^2 x}\) = ?
Solution:
∫\(\frac{d x}{\cos ^2 x \sin ^2 x}\) = 4∫\(\frac{d x}{\sin ^2 2 x}\)
= 4∫cosec² 2x dx = -2 cot 2x + C

Question 16.
What is the value of ∫\(\frac{d}{d x}\)f(x) dx – \(\frac{d}{d x}\)(∫f(x) dx)?
Solution:
∫\(\frac{d}{d x}\)f(x) dx – \(\frac{d}{d x}\)(∫f(x) dx)
= f(x) + C – f(x) = C (constant)

Question 17.
If \(\int_1^2\)f(x) dx = λ, then what is the value \(\int_1^2\)f(3 – x) dx?
Solution:
If \(\int_1^2\)f(x) dx = λ, then \(\int_1^2\)f(3 – x) dx = λ

Question 18.
What is the value of \(\int_{-1}^1 \frac{d x}{1+x^2}\)?
Solution:
\(\int_{-1}^1 \frac{d x}{1+x^2}\) = \(\left[\tan ^{-1} x\right]_{-1}^1\)
= tan^-1 1 – tan^-1 (-1)
= tan^-1 1 + tan^-1 1
= 2tan^-1 (1) = 2 . \(\frac{\pi}{4}\) = \(\frac{\pi}{2}\)

Question 19.
Write the order and the degree of the following differential equation:
\(\frac{d^3 y}{d x^3}\) = \(\left(\frac{d^2 y}{d x^2}\right)^2\) + \(\left(\frac{d y}{d x}\right)^4\) + y
Solution:
Order = 3
Degree = 1

Question 20.
Write the particular solution of \(\frac{d y}{d x}\) = (1 + x)⁴, y = 0 when x = -1.
Solution:
\(\frac{d y}{d x}\) = (1 + x)⁴ ⇒ \(\frac{(1+x)^5}{5}\) + C
Given y = 0 for x = -1
⇒ o = o + c ⇒ c = o
∴ The particular solution is y = \(\frac{(1+x)^5}{5}\)

(C) Short Type Questions With Answers

Question 1.
Evaluate: ∫\(\frac{2 x+1}{\sqrt{x^2+10 x+29}}\)dx
Solution:

Question 2.
Evaluate: \(\int_0^{\pi / 2} \frac{\cos x d x}{(2-\sin x)(3+\sin x)}\)
Solution:

Question 3.
Evaluate: ∫\(\frac{d x}{(1+x) \sqrt{1-x^2}}\)
Solution:

Question 4.
Solve: cosec x \(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = x.
Solution:
cosec x \(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = x => \(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = x sin x
⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = ∫x sin x dx + A
= x (-cos x) – ∫(-cos x) dx + A
= -x cos x + sin x + A
⇒ y = -∫x cos x dx + ∫sin x dx + A∫dx + B
= [x sin x – ∫sin x dx] – cos x + Ax = B
⇒ y = -x sin x – 2 cos x + Ax + B is the solution.

Question 5.
Find the particular solution of the following differential equation:
\(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{1+y^2}{1+x^2}\) given that y = √3 when x = 1
Solution:

Question 6.
Evaluate: \(\int_0^a x^2\left(a^2-x^2\right)^{5 / 2}\) dx
Solution:

Question 7.
Evaluate: \(\int_0^a \frac{d x}{e^{4 x}-5}\)
Solution:

Question 8.
Evaluate: ∫x² tan^-1 x dx.
Solution:

Question 9.
If f(x) = e^x + \(\frac{1}{1+x^2}\) and f(0) = 1, then find f(x).
Solution:
f(x) = e^x + \(\frac{1}{1+x^2}\)
⇒ f(x) = ∫\(\left(e^x+\frac{1}{1+x^2}\right)\)dx + C
= e^x + tan^-1 x + C
f(0) = 1
⇒ 1 = 1 + 0 + C => C = 0
Thus f(x) = e^x + tan^-1 x

Question 10.
Evaluate: ∫(log x)² dx
Solution:
I = ∫(log x)² dx
= (log x)². x – 2∫(log x) . \(\frac{1}{x}\) . x . dx
= x (log x)² – 2 ∫log x. dx
= x (log x)² – 2 {(log x) x – ∫dx}
= x (log x)² – 2x log x + 2x + C

Question 11.
Evaluate: ∫\(\frac{2 x+9}{(x+3)^2}\)dx
Solution:

Question 12.
Solve: ydy + e^-y x sin x dx = 0
Solution:
ydy = e^-y x sin x dx = 0
⇒ y e^y dy + x sin x dx = 0
⇒ ∫y e^y dy + ∫x sin x dx =C
⇒ y e^y – e^y + (-x cos x) + sin x = C
⇒ e^y (y – 1) – x cos x + sin x = C is the general solution.

Question 13.
Evaluate: ∫\(\frac{d x}{x \ln x \sqrt{(\ln x)^2-4}}\)
Solution:

Question 14.
Find the particular solution of the differential equation \(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = 6x given that y = 1 and \(\frac{d y}{d x}\) = 2 when x = 0.
Solution:
\(\frac{d^2 y}{d x^2}\) = 6x ⇒ \(\frac{d y}{d x}\) = 6 . \(\frac{x^2}{2}\) + A
\(\frac{d y}{d x}\) = 3x² + A ⇒ y = x³ + Ax + B
Using the givne conditions x = 0, \(\frac{d y}{d x}\) = 2, y = 1, we get
2 = 0 + A ⇒ A = 2
and 1 = 0 + 0 + B ⇒ B = 1
The particular solution is y = x³ + 2x + 1

Question 15.
Evaluate: \(\int_0^{\frac{3}{2}}\)[x²] dx
Solution:

Question 16.
Find the differential equation whose general solution is ax² + by = 1, where a and b are arbitrary constants.
Solution:

Question 17.
Integrate: ∫\(\frac{\sin 6 x+\sin 4 x}{\cos 6 x+\cos 4 x}\) dx.
Solution:

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 7 ମାନବ ଚକ୍ଷୁ ଓ ବର୍ଷଜଗତ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 7 ମାନବ ଚକ୍ଷୁ ଓ ବର୍ଷଜଗତ

Question 1.
ଚକ୍ଷୁ ଲେନ୍ସ ଫୋକସ୍ ଦୂରତାକୁ ବଦଳାଇ ବିଭିନ୍ନ ଦୂରତାରେ ଥ‌ିବା ବସ୍ତୁକୁ ଫୋକସ୍ କରିବା ହେଉଛି –
(a) ସମାପ ଦୃଷ୍ଟି
(b) ସମାପ୍ଟେ|ଜନ
(c) ଦୂର ଦୃଷ୍ଟି
(d) ଚାଳିଶା
Answer:
(b) ସମାୟୋଜନ

Question 2.
ଚକ୍ଷୁ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବକୁ ଏହାର କେଉଁଠାରେ ସୃଷ୍ଟିକରେ ?
(a) ସୃଷ୍ଟିପଟ୍ଟଳ
(b) କନୀନିକା
(c) ନେତ୍ରପିତ୍ରଳା
(d) ମୁକୁରିକା
Answer:
(d) ମୁକୁରିକା

Question 3.
ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ଓ ସ୍ଵାଭାବିକ ଦୃଷ୍ଟିସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ପଷ୍ଟ ଦର୍ଶନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୂରତା କେତେ ?
(a) 25 ମି.
(b) 2.5 ସେ.ମି.
(c) 25 ସେ.ମି.
(d) 2.5 ମି.
Answer:
(c) 25 ସେ.ମି.

Question 4.
ଚକ୍ଷୁ ଲେନ୍ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଦାୟୀ ?
(a) ନେତ୍ରପିତୁଳା
(b) ମୁକୁରିକା
(c) ସିଲିଆରୀ ମାଂସପେଶୀ
(d) କନୀନିକା
Answer:
(c) ସିଲିଆରୀ ମାଂସପେଶୀ

Question 5.
ଜଣେ ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟିସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ – 5.5 D ର ଲେନ୍ସ ପାୱାର ବିଶିଷ୍ଟ ଲେନ୍ସ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଦୂର ଦୃଷ୍ଟି ପାଇଁ (+ 1.5 D) ପାୱାର ବିଶିଷ୍ଟ ଲେନ୍ସ ଦରକାର ହୁଏ । ତାଙ୍କର (i) ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟି ଓ (ii) ଦୂର ଦୃଷ୍ଟି ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଲେନ୍ସ ଦ୍ବୟର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Answer:
(i) ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟି ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଲେନସ୍‌ର ପାୱାର P₁ = – 5.5 D
ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟି ଦୋଷ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଲେନ୍‌ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା
f₁ = \(\frac{1}{\mathrm{P}_1}\) = \(\frac { 1 }{ -5.5D }\) = – \(\frac { 10 }{ 55 }\) ମି. = \(\frac { -2 }{ 11 }\) ମି.
= \(\frac { -2 }{ 11 }\) x 100 ସେ.ମି. = – 18.8 ସେ.ମି. = – 18.2 ସେ.ମି.
ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟିର ସଂଶୋଧନ ପାଇଁ ଲେନ୍‌ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା 18.2 ସେ.ମି. ହେବ । ଫୋକସ୍ ଦୂରତାର ବିଯୁକ୍ତ ଚିହ୍ନରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହା ଏକ ଅବତଳ ଲେନ୍‌ସ୍‌ ।

(ii) ଦୂରଦୃଷ୍ଟି ସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଇଁ ଲେନସ୍‌ର ପାୱାର P₂ = + 1.5D
ଦୂରଦୃଷ୍ଟି ଦୋଷ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଲେନ୍ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା
f₂ = \(\frac{1}{\mathrm{P}_2}\) = \(\frac { 1 }{ +1.5D }\) = + \(\frac { 10 }{ 15 }\) ମି. = + \(\frac { 10 }{ 15 }\) ସେ.ମି. = + 66.67 ସେ.ମି.
ଦୂରଦୃଷ୍ଟି ଦୋଷ ସଂଶୋଧନ ପାଇଁ ଲେନ୍ସର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା 66.7 ସେ.ମି. ହେବ । ଫୋକସ୍ ଦୂରତାର . ଯୁକ୍ତ ଚିହ୍ନରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍‌ସ୍‌।

Question 6.
ସ୍ଵାଭାବିକ ଚକ୍ଷୁର 25 ସେ.ମି.ରୁ କମ୍ ଦୂରତାରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁକୁ ରଖିଲେ ଚକ୍ଷୁ ବସ୍ତୁଟିକୁ କାହିଁକି ଦେଖିପାରେ ନାହିଁ ।
(i) ସ୍ପଷ୍ଟ ଦର୍ଶନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୂରତା 25 ସେ.ମି. । ଚକ୍ଷୁଠାରୁ ବସ୍ତୁର ଅବସ୍ଥାନ 25 ସେ.ମି.ରୁ କମ୍‌ହେଲେ ସିଲିଆରୀ ମାଂସପେଶୀ ସଙ୍କୁଚିତ ହୁଏ ଓ ଚକ୍ଷୁ ଲେନସ୍‌ର ବକ୍ରପୃଷ୍ଠକୁ ଆଉ ଅଧ‌ିକ ବକ୍ର କରିପାରେ ନାହିଁ ।

(ii) ଫଳରେ ଚକ୍ଷୁ ଲେନସ୍‌ର ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ହ୍ରାସ ପାଏ ନାହିଁ (ସମାୟୋଜନ କ୍ଷମତା ହରାଏ) । ତେଣୁ ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ମୁକୁରିକାରେ ଗଠିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ଫଳରେ ବସ୍ତୁଟିର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦେଖାଯାଏ ।

Question 7.
ଚକ୍ଷୁ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଦୂରତାକୁ ବଢ଼ାଇଲେ ତାହାର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଦୂରତା କ’ଣ ହେବ ?
Answer:
(i) ଚକ୍ଷୁ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁର ଦୂରତାକୁ ବଢ଼ାଇଲେ ତାହାର ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ ।

(ii) ପ୍ରତିବିମ୍ବର ଦୂରତା ମୁକୁରିକା ଓ ଚକ୍ଷୁଲେନ୍ସ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଦୂରତା ସହିତ ସମାନ । କାରଣ ବସ୍ତୁର ଦୂରତା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଲେନ୍ସକୁ ଧରି ରଖିଥ‌ିବା ସାଂସପେଶୀଗୁଡ଼ିକ ହୁଗୁଳା ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ଲେନ୍ସଟି ସରୁ ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବଢ଼ିଯାଏ । ବସ୍ତୁର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ମୁକୁରିକାରେ ପଡ଼େ, ଫଳରେ ବସ୍ତୁଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖାଯାଏ ।

Question 8.
ସାଧାରଣ ଚକ୍ଷୁର ଦୂର-ବିନ୍ଦୁ ଓ ନିକଟ-ବିନ୍ଦୁ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:

• ଦୂରବିନ୍ଦୁ – ଯେଉଁ ଦୂରତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚକ୍ଷୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ବସ୍ତୁକୁ ଦେଖୂପାରେ ତାହାକୁ ଦୂର ବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣ ‘ଚକ୍ଷୁ ପାଇଁ ଏହା ଅନନ୍ତ ଦୂରତା ଅଟେ ।
• ନିକଟ ବିନ୍ଦୁ : ସ୍ପଷ୍ଟ ଦର୍ଶନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୂରତାକୁ ଚକ୍ଷୁର ନିକଟ ବିନ୍ଦୁ କହନ୍ତି । ସାଧାରଣ ଚକ୍ଷୁ ପାଇଁ ଏହା 25 ସେ.ମି.

Question 9.
ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ କିପରି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏକ ସ୍ପଷ୍ଟ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଝାଅ
Answer:
ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ଆଲୋକ ପ୍ରକୀର୍ଶନର ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । ବର୍ଷାଦିନେ ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଯେଉଁ ଦିଗରେ ଥାଏ ସମୟ ସମୟରେ ତାହାର ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ଦେଖାଯାଏ ।

• ମେଘରେ ଅସଂଖ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ଜଳକଣା ଥାଏ ।
• ଏହି ଜଳକଣାଗୁଡ଼ିକ ଛୋଟ ଛୋଟ ପ୍ରିଜ୍‌ମ ପରି କାମ କରନ୍ତି । କଳକଣାଗୁଡ଼ିକରେ ଆପତିତ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତିସୃତ ଓ ପ୍ରକୀର୍ଣ୍ଣନ ହୁଏ ।
• ଜଳକଣା ମଧ୍ୟରେ ଏହାର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ପ୍ରତିଫଳନ ହୁଏ ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଏହା ପ୍ରତିସ୍ମୃତ ହୋଇ ଜଳକଣାରୁ ବାହାରି ଆସେ ।
• ଆଲୋକର ପକୀର୍ଣ୍ଣ ନ ଓ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁଁ ଦର୍ଶକର ଚକ୍ଷୁକୁ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖାଯାଏ । ଏହାକୁ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ କହନ୍ତି ।

Question 10.
ଟିଣ୍ଡଲ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ବୁଝାଅ !
Answer:

• କୌଣସି ଆଲୋକ ଗୁଚ୍ଛ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ପଡ଼ିଲେ ଆଲୋକର ଗତିପଥ ଦୃଶ୍ୟ ହୁଏ । କ୍ଷୁଦ୍ର କଣିକା ଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ଆଲୋକ ବିଭିନ୍ନ ଆଡ଼କୁ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ । କଲଏଡ଼ାଲ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ଵାରା ଏପରି ଆଲୋକ ବିଚ୍ଛୁରଣକୁ ଟିଣ୍ଡଲ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କୁହାଯାଏ ।
• ଧୂଆଁପୂର୍ଣ୍ଣ କୋଠରିରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସୂକ୍ଷ୍ମ କଣିକା ଥାଆନ୍ତି ।
• ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କୋଠରି ମଧ୍ୟକୁ ସୂକ୍ଷ୍ମରନ୍ଧ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ । ଆପତିତ ଆଲୋକ ରଶ୍ମିରୁ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଶକ୍ତି ଆହରଣ କରନ୍ତି ।
• କିଛି ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ସେଗୁଡ଼ିକର ପୃଷ୍ଠରୁ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୁଏ ।
• ଫଳରେ ଆଲୋକର ଗତିର ଦିଗ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୁଏ ଏବଂ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଗତି କରୁଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ।
• ଏଠାରେ ଧୁଆଁର କ୍ଷୁଦ୍ର କଣିକା କଲଏଡ଼ାଲ୍ କଣିକା ଅଟନ୍ତି ।

Question 11.
ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
(a) ତାରାଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ଦପ୍ଦପ୍ ହୁଏ ?
ଉ :

• ପୃଥ‌ିବୀର ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଉଚ୍ଚତର ସ୍ତର ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନ ଆଡ଼କୁ ଥିବା ବାୟୁସ୍ତର ଅପେକ୍ଷା କମ୍ ଘନ । ତାରାମାନଙ୍କଠାରୁ ଆସୁଥ‌ିବା ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କ୍ରମାଗତ ଭାବେ କମ୍ ଘନ ମାଧ୍ୟମରୁ ବେଶୀ ଘନ ମାଧ୍ୟମ ଆଡ଼କୁ ଗତିକରି ଥାଏ ।
• ବାୟୁମଣ୍ଡଳର କ୍ରମ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି ଅଭିଲମ୍ବ ଆଡ଼କୁ ଅନବରତ ବଙ୍କେଇ ହେଉଥାଏ ଏବଂ କ୍ରମାଗତ ଭାବରେ ପ୍ରତିସ୍ମୃତ ହୋଇ ଆମ ଚକ୍ଷୁ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚେ । ଫଳରେ ତାରାର ଆଭାସୀ ଅବସ୍ଥାନ ତାହାର ପ୍ରକୃତ ଅବସ୍ଥାନ ଅପେକ୍ଷା ଭିନ୍ନ ହୋଇ ସାମାନ୍ଯ ଉପରକୁ ହୁଏ ।
• ବାୟୁସ୍ତରର ଅବସ୍ଥାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ବହୁଦୂରର ବିନ୍ଦୁ ଉତ୍ସ ପ୍ରାୟ ତାରାର ଆଭାସୀ ଅବସ୍ଥାନ ସାମାନ୍ୟ ଉପର ତଳ ହୋଇ ବଦଳୁଥାଏ । ଫଳରେ ତାରାମାନେ ଦପ୍ ଦପ୍ ହେଲା ପରି ଦିଶେ ।

(b) ଗ୍ରହଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ଦପ୍ଦପ୍ ହୁଏ ନାହିଁ ?
ଉ :

• ଗ୍ରହଗୁଡ଼ିକ ତାରାମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ପୃଥ‌ିବୀର ନିକଟରେ ଥ‌ିବାରୁ ବଡ଼ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି ।
• ଗ୍ରହମାନଙ୍କର ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଆଲୋକ ଉତ୍ସର ବିଭିନ୍ନ ବିନ୍ଦୁରୁ ଏକ ସମୟରେ ଅନେକ ରଶ୍ମି ବାହାରି ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ମଧ୍ୟକୁ ଏକ ରଶ୍ମି ଗୁଚ୍ଛ ଭାବେ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ରଶ୍ମିଗୁଚ୍ଛର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିନ୍ଦୁଉତ୍ସରୁ ଦୀପ୍ତିର ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଜଣା ନ ପଡ଼ି ସବୁ ବିନ୍ଦୁ ଉତ୍ସର ମିଶ୍ରିତ ଦୀପ୍ତି ସମାନ ରହିଲାପରି ଲାଗେ । ତେଣୁ ଗ୍ରହଗୁଡ଼ିକ ଦପ୍‌ଦପ୍ ନ ହୋଇ ସ୍ଥିର ଆଲୋକ ଦେଲ|ପରି ଜଣ|ପାଏ |

(c) ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ କାହିଁକି ଗାଢ଼ ଲାଲ୍ ଦେଖାଯାଏ ?
ଉ :

• ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦିଗ୍‌ବଳୟ ନିକଟରେ ଥାଆନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟଠାରୁ ଆସୁଥିବା ଆଲୋକ ଦିଗ୍‌ବଳୟରେ ଥ‌ିବା ବାୟୁସ୍ତର ଦେଇ ଏବଂ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅଧ‌ିକ ଦୂରତା ଗତିକରେ ।
• ଫଳରେ ଅଧିକାଂଶ କମ୍ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ନୀଳ ଆଲୋକ କ୍ଷୁଦ୍ର କଣିକାଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇଥାଏ । ଅଧ୍ଵ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଆଲୋକ ଅତି କମ୍ ମାତ୍ରାରେ ବିଚ୍ଛୁରଣ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅଧୂକ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାଲ୍ ଆଲୋକ ଆମ ଆଖରେ ପଡ଼େ । ତେଣୁ ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟର ବର୍ଣ୍ଣ ଲାଲ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

(d) ଆକାଶ କାହିଁକି ନୀଳ ଦେଖାଯାଏ ?
ଉ :

• ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଥିବା ବାୟୁର ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସୂକ୍ଷ୍ମକଣିକାଗୁଡ଼ିକର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଆଲୋକର ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟଠାରୁ କମ୍ ।
• ଏହି କଣିକା ଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ଵ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାଲ୍ ଆଲୋକ ବିଚ୍ଛୁରଣ ନ କରି କମ୍ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟ ନୀଳ ଆଲୋକ ବିଚ୍ଛୁରଣ କରନ୍ତି । ଏହି ବିଚ୍ଛୁରିତ ନୀଳ ଆଲୋକ ଆମ ଚକ୍ଷୁରେ ପ୍ରବେଶ କରୁଥିବାରୁ ଆକାଶ ନୀଳ ଦେଖାଯାଏ ।

(e) ମହାକାଶଚାରୀମାନଙ୍କୁ ଆକାଶ କାହିଁକି ନୀଳ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅନ୍ଧାରୁଆ ଜଣାଯାଏ ?
ଉ :

• ମହାକାଶରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ନଥାଏ । ବାୟୁର କ୍ଷୁଦ୍ରକଣିକା ନ ଥିବାରୁ ଆଲୋକର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଘଟେ ନାହିଁ ।
• ମହାକାଶଚାରୀମାନେ 20 km ରୁ ଅଧ‌ିକ ଉଚ୍ଚତାରେ ଏହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରିଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ମହାକାଶଚାରୀମାନଙ୍କୁ ଆକାଶ ନୀଳ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅନ୍ଧାରୁଆ ଦେଖାଯାଏ ।

(f) ଲାଲ ବର୍ଷକୁ କାହିଁକି ବିପଦ ସଂକେତ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
ଉ :

• ଦୃଶ୍ୟବର୍ଣ୍ଣାଳୀରେ ଲାଲ୍ସ ବର୍ଣ୍ଣର ତରଙ୍ଗର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ସର୍ବାଧିକ ।
• ଲାଲ୍ ବର୍ଷର ଆଲୋକ କୁହୁଡ଼ି, ଧୂଳିକଣା କିମ୍ବା କଲଏଡ୍ କଣିକାଦ୍ଵାରା ଅତ୍ୟନ୍ତ କମ୍ ( ସର୍ବନିମ୍ନ) ବିଚ୍ଛୁରଣ ହୁଏ । ତେଣୁ ଲାଲ୍ ବର୍ଷର ଆଲୋକ କୁହୁଡ଼ି ଏବଂ ଧୂଆଁଳିଆ ପାଗ ସମୟରେ ବହୁତ ଦୂରକୁ ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ଲାଲ୍ ବର୍ଷକୁ ବିପଦ ସଂକେତ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଓ ଉତ୍ତର:

Question 1.
ଚକ୍ଷୁର ସମାୟୋଜନ ପାୱାର କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଚକ୍ଷୁ ଲେନସ୍ ଫୋକସ୍ ଦୂରତାକୁ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ବଦଳାଇବା ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ସମାୟୋଜନ ପାୱାର କୁହାଯାଏ ।

Question 2.
ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟି ଥ‌ିବା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର 1.2m ରୁ ଅଧିକ ଦୂରରେ ଗୋଟିଏ ବସ୍ତୁ ଥିଲେ ସେ ଭଲ ଭାବରେ ତାକୁ ଦେଖିପାରେ ନାହିଁ । ସେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଲେନ୍ସର ଚଷମା ବ୍ୟବହାର କଲେ ଏହି ଦୋଷ ଦୂର ହେବ ?
ଏଠାଚେ ତୂର ବିତୃର ତୃରତା = 1.2 ମି
ଲେନସ୍‌ର ପାୱାର, P = \(\frac { 1 }{ f }\) = – \(\frac { 1 }{ 1.2 }\) = \(\frac { -10 }{ 12 }\) = – \(\frac { 5 }{ 6 }\) = – 0.83 D.
ପାୱାର ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ହୋଇଥିବାରୁ ବ୍ୟକ୍ତି ଜଣକ ଅବତଳ ଲେନ୍ସର ଚଷମା ବ୍ୟବହାର କଲେ ଏହି ଦୋଷ ଦୂର ହେବ ।

Question 3.
ସ୍ଵାଭାବିକ ଦୃଷ୍ଟିଯୁକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ସ୍ପଷ୍ଟ ଦର୍ଶନର ଦୂରବିନ୍ଦୁ ଓ ନିକଟ ବିନ୍ଦୁ କ’ଣ ?
Answer:
ସାଧାରଣ ସୁସ୍ଥ ଚକ୍ଷୁର ସ୍ପଷ୍ଟ ଦର୍ଶନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଦୂରତାକୁ ଚକ୍ଷୁର ନିକଟ ବିନ୍ଦୁ (Near point) କୁହାଯାଏ । ସୁସ୍ଥ ଚକ୍ଷୁ ଯେଉଁ ଦୂରତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବରେ ଦେଖାରେ ତାହାକୁ ଦୂରବିନ୍ଦୁ (Far point) କୁହାଯାଏ । ସ୍ୱାଭାବିକ ଦୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଦୂରବିନ୍ଦୁ ହେଉଛି ଅନନ୍ତ ଦୂରତା ଓ ନିକଟ ବିନ୍ଦୁ ହେଉଛି 25 ସେ.ମି. ।

Question 4.
ଜଣେ ଛାତ୍ର ଶ୍ରେଣୀର ପଛ ବେଞ୍ଚରେ ବସି ବ୍ଲାକବୋର୍ଡ଼ରେ ଯାହା ଲେଖାଯାଉଛି ତାହାକୁ ଦେଖିପାରୁ ନାହିଁ । ପିଲାଟିର କେଉଁ ପ୍ରକାର ଦୃଷ୍ଟି ଦୋଷ ଅଛି ? ଏହା କିପରି ଦୂର କରାଯାଇପାରିବ ?
Answer:
ପିଲାଟିର ସମୀପ ଦୃଷ୍ଟି ଦୋଷ ଅଛି । ଉପଯୁକ୍ତ ଫୋକସ୍ ଦୂରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅବତଳ ଲେନ୍ସର ଚଷମା ବ୍ୟବହାର କରିବ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (Activity)

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ- 1 (Activity-1)
ସ୍ଵଚ୍ଛ ପ୍ରିଜମ୍‌ରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମିର ପ୍ରତିସରଣ, ଆପତନ କୋଣ, ପ୍ରିଜମ୍‌ର କୋଣ, ବିଚଳନ କୋଣ, ନିର୍ଗତ କୋଣ,

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
(a) କାଚ ପ୍ରିଜମ୍, (b) ଡ୍ରଇଂ ବୋର୍ଡ଼, (c) ଡ୍ରଇଂ ପିନ୍, (d) ଆଲ୍‌ପିନ୍, (e) ଜ୍ୟାମିତି ବାକ୍ସ (f) ଏକ ଫର୍ଦ୍ଦ ଧଳା କାଗଜ ।

ପର1କ୍ଷଣ:

• ଗୋଟିଏ ଡ୍ରଇଂ ବୋର୍ଡ଼ ସଂଗ୍ରହ କର ।
• ଏହା ଉପରେ ଏକ ଫର୍ଜ ଧଳା କାଗଜ ପିନ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଚପାଇ ରଖ । ଗୋଟିଏ କାଚ ପ୍ରିଜ୍‌ମର ତ୍ରିଭୁଜାକାର ପୃଷ୍ଠକୁ ଏହି କାଗଜ ଉପରେ ରଖ । ପେନ୍‌ ସିଲ ସାହାଯ୍ୟରେ ଫ୍ରିଜ୍‌ମର ପରିସୀମା ଅଙ୍କନ କର ।
• ଏହି ତ୍ରିଭୁଜର ଗୋଟିଏ ପୃଷ୍ଠ AB ପ୍ରତି ଏକ ତୀର୍ଯ୍ୟକ୍ ସରଳରେଖା PE ଅଙ୍କନ କର ଏବଂ ଏହା ଉପରେ ଦୁଇଟି ପିନ୍ P ଓ Q ବିନ୍ଦୁରେ ପୋତ ।
  PE – ଆପତନ ରଶ୍ମି, EF – ପ୍ରତିସୃତ ରଶ୍ମି, FS – ନିର୍ଗତ ରଶ୍ମି, ∠A = ପ୍ରିଜ୍‌ମର କୋଣ, ∠i = ଆପତନ କୋଣ, ∠r = ପ୍ରତିସୃତ କୋଣ , ∠e – ନିର୍ଗତ କୋଣ, ∠D = ବିଚଳନ କୋଣ
• P ଓ Q ବିନ୍ଦୁରେ ପୋତାଯାଇଥିବା ପିଦ୍ଵୟର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ପ୍ରଜ୍‌ମର ଅନ୍ୟ ପୃଷ୍ଠ AC ପାର୍ଶ୍ବରେ ଦେଖ । R ଓ S ବିନ୍ଦୁରେ ଦୁଇଟି ପିନ୍ ଏପରି ପୋଡ ଯେ ଏହି
• ପିଦ୍ଵୟର ମୂଳ ଏବଂ P ଓ Q ବିନ୍ଦୁରେ ଥ‌ିବା ପିୟର ପ୍ରତିବିମ୍ବର ମୂଳ ଏକ ସରଳରେଖାରେ ରହିବ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ପିନ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ଏବଂ ପ୍ରିଜ୍‌ମକୁ ଧଳା କାଗଜ ଉପରୁ କାଢ଼ି ନିଅ ।
• PQ ସରଳରେଖା ପ୍ରିଜ୍‌ମର ପରିସୀମାକୁ E ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ । ସେହିଭଳି RS ସରଳରେଖା ପ୍ରିଜ୍‌ର ପରିସୀମାକୁ F ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ।
• E ଓ F ବିନ୍ଦୁଦ୍ଵୟକୁ ଯୋଗକର । ଏହା ପ୍ରତିସରଣ ରଶ୍ମିପଥ ।
• ପ୍ରତିସରଣ ପୃଷ୍ଠ AB ଓ AC ପ୍ରତି ଅଭିଲମ୍ବ ଗୁଡ଼ିକ ଯଥାକ୍ରମେ E ଓ F ଠାରେ ଅଙ୍କନ କର ।
  ଏବେ ଆପତନ କୋଣ (i), ପ୍ରତିସରଣ କୋଣ (r) ଏବଂ ନିର୍ଗତ କୋଣ (e) ଚିହ୍ନିତ କର ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• PE ଆପତିତ ରଶ୍ମି, AB ପୃଷ୍ଠରେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରବେଶ କରି ପ୍ରତିସୃତ ହେଲାବେଳେ EF ଦିଗରେ ଅଭିଲମ୍ବ NN’ ଆଡ଼କୁ ବଙ୍କେଇ ଆସେ ।
• ସେହିପରି EF ଆଲୋକ ରଶ୍ମି କାଚରୁ ବାୟୁକୁ ଦ୍ବିତୀୟ ପୃଷ୍ଠ ACର F ବିନ୍ଦୁଠାରେ ପ୍ରତିସୃତ ହୋଇ ES ନିର୍ଗତ ରଶ୍ମି MM’ ଅଭିଲମ୍ବଠାରୁ ଦୁରେଇ ଯାଇଛି।
• ଆପତନ କୋଣ ∠i, ପ୍ରିଜ୍‌ର କୋଣ ∠A, ନିର୍ଗତ କୋଣ ∠e, ବିଚଳନ କୋଣ m∠D ମାପ ।
• ପୂର୍ବରୁ ଆୟତାକାର କାଚ ସ୍କାଚ୍‌ରେ ଆଲୋକର ପ୍ରତିସରଣ ରଶ୍ମି ବଙ୍କେଇଲାଭଳି ଏଠାରେ ହେଉନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ପ୍ରିଜିମ୍‌ ତ୍ରିଭୁଜାକାର ଆକୃତି ହେତୁ ଦୁଇ ଆୟତାକାର ପ୍ରତିସରଣ ପୃଷ୍ଠ ପରସ୍ପର ସହ କୋଣ କରି ରହିଥ‌ିବାରୁ ନିର୍ଗତ ରଶ୍ମି ଆପତନ ରଶ୍ମି ସହିତ କୋଣ କରି ବଙ୍କାଇଥାଏ । ଏହି କୋଣକୁ ବିଚଳନ କୋଣ (Angle of deviation) କୁହାଯାଏ । i + e = A + D

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -2 (Activity-2)

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
କାଚ ଫ୍ରିଜମ୍, ମୋଟା କାର୍ଡ଼ବୋର୍ଡ, ଗୋଟିଏ ପରଦା !

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ଗୋଟିଏ ମୋଟା କାର୍ଡ଼ବୋର୍ଡ଼ ସଂଗ୍ରହ କର ଏବଂ ମଝିରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ରନ୍ଧ୍ରଟିଏ କର ।
• ଏହି ରନ୍ଧ୍ର ଦେଇ ଧଳା ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ପ୍ରବେଶ କରାଅ ଏବଂ ଏହାକୁ ଗ୍ଲାସ୍ ପ୍ରିଜମ୍‌ର ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିସରଣ ପୃଷ୍ଠ ଉପରେ ପକାଅ ।
• ପ୍ରିଜ୍‌ମକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଘୂରାଇ ପ୍ରତିସୃତ ରଶ୍ମିକୁ ନିକଟସ୍ଥ କାନ୍ଥ ବା ପରଦାରେ ଦେଖି ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ପ୍ରିଜ୍‌ମ ଆପତିତ ଧଳା ଆଲୋକକୁ ବଣ୍ଡ ପଟ୍ଟିରେ ପରିଣତ କଲା । ପରଦାରେ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣର ପଟ୍ଟ (Colour bands) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ ଅଛି । ବଣ୍ଡ ଗୁଡ଼ିକର କ୍ର ମ ବାଇଗଣୀ, ଘନନୀଳ, ନୀଳ, ସବୁଜ, ହଳଦିଆ, ନାରଙ୍ଗୀ ଓ ଲାଲ୍ । ମୂଳ ଅକ୍ଷରକୁ ଲେଖିଲେ ହେବ ବାଘନୀସହନାଲା । ଧଳା ଆଲୋକର ଏହି ବର୍ଷ (ବାଘନୀ ସହନାଲ।) ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ବର୍ଣ୍ଣାଳୀ (Spectrum) କହନ୍ତି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :

• ପ୍ରିଜମ୍‌ରେ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଷର ଆଲୋକର ବେଗ ଓ ପ୍ରତିସରଣାଙ୍କ ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ହେଉଥିବାରୁ ପ୍ରତିସରଣ ଅନୁସାରେ ବଣ୍ଡଳୀ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
• ବାଇଗଣୀ ଆଲୋକ ଅଧିକ ବଙ୍କାଇଥାଏ ଏବଂ ଲାଲ୍ ଆଲୋକ କମ୍ ବଙ୍କେଇଥାଏ ।
• ମିଶ୍ରିତ ବର୍ଣ୍ଣ ଧଳା ଆଲୋକରୁ ବଣ୍ଡାଳୀ ସୃଷ୍ଟିର ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆଲୋକର ପ୍ରକୀର୍ଣ୍ଣନ କହନ୍ତି ।

ଧଳା ଆଲୋକର ବର୍ଣ୍ଣ ଫରଚନା:
ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଭଳି ଧଳା ଆଲୋକ ସାତଟି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବର୍ଣ୍ଣର ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ ।

• ପ୍ରଥମେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ସାର୍ ଆଇଜାକ୍ ନିଉଟନ୍ ପ୍ରିଜମ୍‌ଦ୍ୱାରା ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକର ପ୍ରତିସରଣ କରାଇ ବର୍ଣ୍ଣାଳୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ।
• ଧଳା ଆଲୋକକୁ ପ୍ରିଜମ୍‌ର ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିସରଣ ପୃଷ୍ଠ ଉପରେ ପକାଇଲେ ପ୍ରିଜମ୍‌ର ଅପର ପ୍ରତିସରଣ ପୃଷ୍ଠଦେଇ ଧଳା ଆଲୋକରେ ଥିବା ମୂଳ ମିଶ୍ର ବର୍ଣ୍ଣର ଆଲୋକ ଅଂଶସବୁ ବିଭିନ୍ନ କୋଣରେ ବାହାରି ଆସିବ ।
• ପ୍ରିଜମ୍ଠାରୁ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଖଣ୍ଡିଏ ଧଳା କାଗଜରେ ବା ଧଳା କାନ୍ଥରେ ଏହି ବର୍ଣ୍ଣାଳୀକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରାଯାଇପାରିବ ।
• ପ୍ରିଜମ୍‌ର ଭୂମି ଆଡୁ ଉପରକୁ ଦେଖ‌ିଲେ ଆଲୋକଗୁଡ଼ିକର ବର୍ଣ୍ଣ ବାଇଗଣି, ଘନନୀଳ, ନୀଳ, ହଳଦିଆ, ନାରଙ୍ଗୀ ଓ ଲାଲ୍ ।
• ଏହି ସପ୍ତବର୍ଷର ଆଲୋକରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଏକା ପ୍ରକାରର ପ୍ରିଜମ୍‌କୁ ଓଲଟାଇ ରଖ୍ ତା’ ଭିତରକୁ ବର୍ଣ୍ଣାଳୀକୁ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ, ଯେଉଁ ଆଲୋକ ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରିଜ୍‌ମରୁ ନିର୍ଗତ ହେବ ତାହା ମୂଳ ଆଲୋକଟି ଭଳି ଧଳା ।
• ଏହି ପରୀକ୍ଷଣରୁ ନିଉଟନ୍ ପ୍ରମାଣ କଲେ ଯେ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ସାତଟି ବର୍ଷର ଆଲୋକର ସମଷ୍ଟି ଏବଂ ପ୍ରିଜମ୍ କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକୁ ପୃଥକ୍ କରି (ପ୍ରକୀର୍ଣ୍ଣନଦ୍ଵାରା) ବର୍ଣ୍ଣାଳୀ ସୃଷ୍ଟିରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।
• ଯେ କୌଣସି ଆଲୋକ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଭଳି ବର୍ଣ୍ଣାଳୀ ସୃଷ୍ଟିକଲେ ତାହାକୁ ଧଳା ଆଲୋକ କହନ୍ତି ।

ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ (Rainbow) :

• ବର୍ଷାଦିନେ ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଯେଉଁ ଦିଗରେ ଥାଏ ସମୟ ସମୟରେ ତାହାର ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ଦେଖାଯାଏ ।
• ମେଘରେ ଅସଂଖ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର ଜଳକଣା ଥାଏ ।
• ଜଳକଣାଗୁଡ଼ିକ ଛୋଟ ଛୋଟ ପ୍ରିଜମ୍ ଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।
• ଜଳକଣାଗୁଡ଼ିକରେ ପଆପତିତ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତିସୃତ ଓ ପ୍ରକୀର୍ଷିତ ହୁଏ ।
• ତାହାପରେ ଜଳକଣା ମଧ୍ୟରେ ଏହାର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ପ୍ରତିଫଳନ ହୁଏ ଓ ପରିଶେଷରେ ଏହା ପ୍ରତିସୃତ ହୋଇ ଜଳକଣାରୁ ବାହାରି ଆସେ ।
• ଆଲୋକର ପ୍ରକୀର୍ଣ୍ଣ ନ ଓ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ପ୍ରତିଫଳନ ଯୋଗୁଁ ଦର୍ଶକର ଚକ୍ଷୁକୁ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଷ ଦେଖାଯାଏ, ଏହାକୁ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ କୁହାଯାଏ ।
• ଖରାଦିନେ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ପଛ କରି ଜଳ ପ୍ରପାତ ବା ଝରଣାର ଜଳକଣା ମଧ୍ୟକୁ ଚାହିଁଲେ ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ ପଡ଼ିଲା ପରି ଦିଶେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-3 (Activity-3)

ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ :
ଦୁଇଟି ଉତ୍ତଳ ଲେନସ୍ (L₁ ଓ L₂), ସ୍ବଚ୍ଛ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ କାଚ ପାତ୍ର (T) (2 lit), ଆଲୋକ ଉତ୍ସ (S) ବୃତ୍ତାକାର ରନ୍ଧ୍ର ବିଶିଷ୍ଟ କାର୍ଡ଼ବୋର୍ଡ଼, MN ପରଦା, 200 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଥାଓସଲଫେଟ୍, 1 ରୁ 2 ମିଲି ଲି. ଗାଢ଼ ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

•  ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଲାଭଳି ଗୋଟିଏ ଅଭିସାରୀ (Converging) ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍‌ ସ (L₁)ର ଫୋକସ୍‌ ରେ ଗୋଟିଏ ଧଳା ଆଲୋକ ଉତ୍ସ ରଖ ।
• ଏହି ଲେନ୍ସ (L₁ )ରୁ ନିର୍ଗତ ହେଉଥ‌ିବା ସମାନ୍ତରାଳ ଆଲୋକ ରଶ୍ମିଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ବଚ୍ଛ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ କାଚପାତ୍ର (T) ମଧ୍ୟରେ ଯିବାକୁ ଦିଅ ।
• ତାହାପରେ ଆଲୋକ ରଶ୍ମିଗୁଚ୍ଛକୁ ଏକ କାର୍ଡ଼ବୋର୍ଡ଼ର ବୃତ୍ତାକାର ରନ୍ଧ୍ର (C)ଦେଇ ଛାଡ଼ । ତାହା ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତଳ ଲେନ୍ସ (L₂) ମଧ୍ୟରେ ଯାଇ MN ପରଦାରେ ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଲାଭଳି ପଡ଼ୁ ।
• 200 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଥାଓସଲ୍‌ଫେଟ୍ 2 ଲିଟର ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ କରି କାଚପାତ୍ର (T) ମଧ୍ୟରେ ରଖ । 1 ରୁ 2 ମିଲି ଲିଟର ଗାଢ଼ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଏହି ଦ୍ରବଣରେ ମିଶାଅ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:

• ଦୁଇ ବା ତିନି ମିନିଟ୍ ମଧ୍ଯରେ ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ସଲ୍ଫର କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଫେଣ ଆକାରରେ ଭାସୁଥିବାର ଦେଖାଯିବ ।
• ସଲ୍ଫର କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ, କାଚପାତ୍ର (T) ର ତିନିପାଖରୁ ନୀଳ ଆଲୋକ ଆସୁଥ‌ିବାର ଦେଖାଯିବ ।
• ବୃତ୍ତାକାର ରନ୍ଧ୍ର (C) ଦେଇ ସଞ୍ଚାରିତ ଆଲୋକ ଲେନ୍ସ (L₂) ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିସୃତ ହେଲାପରେ MN ପରଦାରେ ପ୍ରଥମେ ଲାଲ୍ ମିଶା ନାରଙ୍ଗୀ ଓ ପରେ ଗାଢ଼ ଲାଲ୍ ବର୍ଷର ଆଲୋକ ଦେଖାଯିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ସଲ୍‌ଫର କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ତରଙ୍ଗ ଦୈର୍ଘ୍ୟବିଶିଷ୍ଟ ନୀଳ ଆଲୋକ ବିଚ୍ଛୁରଣ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବୃତ୍ତାକାର ରନ୍ଧ୍ରର ସମ୍ମୁଖରେ ଥ‌ିବା କାଚପାତ୍ରର ପାର୍ଶ୍ଵରୁ ସଞ୍ଚରିତ ଆଲୋକର ରଙ୍ଗ ଲାଲ୍ ମିଶା ନାରଙ୍ଗୀ ହୋଇ ବୃହତ୍ତର ଆକାରର କଲଏଡ଼ାଲ୍ କଣିକା ଗଠନ କରନ୍ତି । ସେହି ବୃହତ୍ତର କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ଵକ ନାରଙ୍ଗୀ ଆଲୋକ ବିଚ୍ଛୁରଣ କରନ୍ତି । ତେଣୁ କାଚପାତ୍ରର ସମସ୍ତ ପାର୍ଶ୍ବରୁ ନିର୍ଗତ ସଞ୍ଚରିତ ଆଲୋକର ବର୍ଷ ଗାଢ଼ ଲାଲ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 12 Vectors Ex 12(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 12 Vectors Exercise 12(a)

Question 1.
Each question given below has four possible answers out of which only one is correct. Choose the correct one.
(i) \(\vec{a}\) = î + 2ĵ + k̂, \(\vec{b}\) = 2î – 2ĵ + 2k̂ and \(\vec{c}\) = -î + 2 ĵ + k̂ then
(a) \(\vec{a}\) and \(\vec{b}\) have the same direction
(b) \(\vec{a}\) and \(\vec{c}\) have opposite directions.
(c) \(\vec{b}\) and \(\vec{c}\) have opposite directions
(d) no pair of vectors have same direction
Solution:
(d) no pair of vectors have same direction

(ii) If the vectors \(\vec{a}\) = 2î + 3ĵ – 6k̂ and \(\vec{b}\) = -α î – ĵ + 2k̂ are parallel, then α = ______.
(a) 2
(b) \(\frac{2}{3}\)
(c) –\(\frac{2}{3}\)
(d) \(\frac{1}{3}\)
Solution:
(c) –\(\frac{2}{3}\)

(iii) If the position vectors of two points A and B are 3î + k̂, and 2î + ĵ – k̂, then the vector \(\overrightarrow{BA}\) is
(a) -î + ĵ – 2k̂
(b) î + ĵ
(c) î – ĵ + 2k̂
(d) î – ĵ – 2k̂
Solution:
(c) î – ĵ + 2k̂

(iv) If \(|k \vec{a}|\) = 1, then
(a) \(\vec{a}=\frac{1}{k}\)
(b) \(\vec{a}=\frac{1}{|k|}\)
(c) \(k=\frac{1}{|\vec{a}|}\)
(d) \(k=\frac{+1}{|\vec{a}|}\)
Solution:
(d) \(k=\frac{+1}{|\vec{a}|}\)

(v) The direction cosines of the vectors \(\overrightarrow{PQ}\) where \(\overrightarrow{OP}\) = (1, 0, -2) and \(\overrightarrow{OQ}\) = (3, -2, 0) are
(a) 2, -2, 2
(b) 4, -2, -2
(c) \(\frac{1}{\sqrt{3}},-\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}\)
(d) \(\frac{2}{\sqrt{6}},-\frac{1}{\sqrt{6}},-\frac{1}{\sqrt{6}}\)
Solution:
(c) \(\frac{1}{\sqrt{3}},-\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}\)

Question 2.
Rectify the mistakes, if any
(i) \(\vec{a}-\vec{a}\) = 0
Solution:
\(\overrightarrow{0}\)

(ii) The vector \(\overrightarrow{0}\) has unique direction.
Solution:
indefinite direction

(iii) All unit vectors are equal.
Solution:
equal magnitude

(iv) \(|\vec{a}|=|\vec{b}| \Rightarrow \vec{a}=\vec{b}\)
Solution:
\(\vec{a}=\vec{b} \Rightarrow|\vec{a}|=|\vec{b}|\)

(v) Subtraction of vectors is not commutative.
Solution:
true

Question 3.
(i) If \(\vec{a}\) = (2, 1), \(\vec{b}\) = (-1, 0), find \(3 \vec{a}+2 \vec{b}\).
Solution:
\(3 \vec{a}+2 \vec{b}\) = 3 (2, 1) + 2 (-1, 0)
= (6 – 2, 3 + 0)
= (4, 3 )

(ii) If \(\vec{a}\) = (1, 1, 1) , \(\vec{b}\) = (-1, 3, 0) and \(\vec{c}\) =(2, 0, 2), find \(\vec{a}+2 \vec{b}-\frac{1}{2} \vec{c}\).
Solution:
\(\vec{a}+2 \vec{b}-\frac{1}{2} \vec{c}\)
= (1, 1, 1) + 2 (-1, 3, 0) – \(\frac{1}{2}\)(2, 0, 2)
= (1 – 2 – 1, 1 + 6 – 0, 1 + 0 – 1)
= (-2, 7, 0)

Question 4.
If A, B, C and D are the vertices of a square, find \(\overrightarrow{AB}+\overrightarrow{BC}+\overrightarrow{CD}+\overrightarrow{DA}\).
Solution:
Let ABCD be a square.

Question 5.
The given points A, B, C are the vertices of a triangle. Determine the vectors \(\overrightarrow{A B}, \overrightarrow{B C} \text { and } \overrightarrow{C A}\) and the lengths of these vectors in the following cases.
(i) A (4, 5, 5), B (3, 3, 3), C (1, 2, 5)
Solution:

(ii) A (8, 6, 1), B (2, 0, 1), C (-4, 0, -5)
Solution:

Question 6.
Find the vector from origin to the midpoint of the vector \(\overrightarrow{{P}_1 {P}_2}\) joining the points P₁(4, 3) and P₂(8, -5).
Solution:
P₁ = (4, 3) and P₂ = (8, -5)
If P is the mid-point of P₁P₂ then P = (6, -1).
Position vector of P = \(\overrightarrow{{OP}}\) = 6î – ĵ

Question 7.
Find the vectors from the origin to the points of trisection the vector \(\overrightarrow{{P}_1 {P}_2}\) joining P₁ (-4, 3) and P₂ (5, -12).
Solution:

Question 8.
Find the vector from the origin to the intersection of the medians of the triangle whose vertices are A (5, 2, 1), B(-4, 7, 0) and C (5, -3, 5).
Solution:

Question 9.
Prove that the sum of all the vectors drawn from the centre of a regular octagon to its vertices is the null vector.
Solution:

Question 10.
Prove that the sum of the vectors represented by the sides of a closed polygon taken in order is a zero vector.
Solution:
Consider a closed polygon ABCDEFA.

Question 11.
(a) Prove that:
(i) \(|\overrightarrow{a}+\overrightarrow{{b}}| \leq|\overrightarrow{a}|+|\overrightarrow{b}|\)
State when the equality will hold;
Solution:

(ii) \(|\overrightarrow{a}-\overrightarrow{b}| \geq|\overrightarrow{a}|-|\overrightarrow{b}|\)
Solution:

(b) What is the geometrical significance of the relation \(|\overrightarrow{a}+\overrightarrow{b}|=|\overrightarrow{a}-\overrightarrow{b}|\)?
Solution:

Question 12.
Find the magnitude of the vector \(\overrightarrow{PQ}\), its scalar components and the component vectors along the coordinate axes, if P and Q have the coordinates.
(i) P (-1, 3), Q (1, 2)
Solution:

(ii) P (-1, -2), Q (-5, -6)
Solution:

(iii) P (1, 4, -3), Q (2, -2, -1).
Solution:

Question 13.
In each of the following find the vector \(\overrightarrow{PQ}\), its magnitude and direction cosines, if P and Q have co-ordinates.
(i) P (2, -1, -1), Q (-1, -3, 2);
Solution:

(ii) P (3, -1, 7), Q (4, -3, -1).
Solution:

Question 14.
If \(\vec{a}\) = (2, -2, 1), \(\vec{b}\) = (2, 3, 6) and \(\vec{c}\) = (-1, 0, 2), find the magnitude and direction of
\(\vec{a}-\vec{b}+2 \vec{c}\).
Solution:

Question 15.
Determine the unit vector having the direction of the given vector in each of the following problems:
(i) 5î – 12ĵ
Solution:

(ii) 2î + ĵ
Solution:

(iii) 3î + 6ĵ – k̂
Solution:

(iv) 3î + ĵ – 2k̂
Solution:

Question 16.
Find the unit vector in the direction of the vector \(\overrightarrow{r_1}-\overrightarrow{r_2}\), where \(\vec{r}_1\) = î + 2ĵ + k̂ and \(\vec{r}_2\) = 3î + ĵ – 5k̂.
Solution:

Question 17.
Find the unit vector parallel to the sum of the vectors \(\vec{a}\) = 2î + 4ĵ – 5k̂ and \(\vec{b}\) = î + 2ĵ + 3k̂. Also find its direction cosines.
Solution:

Question 18.
If the sum of two unit vectors is a unit vector, show that the magnitude of their difference is √3.
Solution:

Question 19.
The position vectors of the points A, B, C and D are 4î + 3ĵ – k̂, 5î + 2ĵ + 2k̂, 2î – 2ĵ – 3k̂ and 4î – 4ĵ + 3k̂ respectively. Show that AB and CD are parallel.
Solution:
Given that the
position vector of A = 4î + 3ĵ – k̂
position vector of B = 5î + 2ĵ + 2k̂
position vector of C = 2î – 2ĵ – 3k̂
position vector of D = 4î – 4ĵ + 3k̂

Question 20.
In each of the following problems, show by vector method that the given points are collinear.
(i) A (2, 6, 3), B (1, 2, 7) and C (3, 10, -1)
Solution:
Given that A = (2, 6, 3), B = (1, 2, 7) and C = (3, 10, -1)
Then

(ii) P (2, -1, 3), Q (3, -5, 1) and R (-1, 11, 9).
Solution:
Given that P = (2, -1, 3) Q = (3, -5, 1) and R = (-1, 11, 9)

Hence the points P, Q, R are collinear. (Proved)

Question 21.
Prove that the vectors 2î – ĵ + k̂, î – 3ĵ – 5k̂, 3î – 4ĵ – 4k̂ are the sides of a right angled triangle.
Solution:
Let A, B and C be the points whose position vectors are 2î – ĵ – k̂, î – 3ĵ – 5k̂ and 3î – 4ĵ – 4k̂ respectively.

Question 22.
Prove by vector method that:
(a) the medians of a triangle are concurrent;
Solution:

The symmetry of the result shows that the point G also lies on the other two medians.
Hence the medians are concurrent. (Proved)

(b) the diagonals of a parallelogram bisect each other;
Solution:

(c) the line segment joining the midpoints of two sides of a triangle is parallel to the third and half of it;
Solution:

(d) the lines joining the midpoints of consecutive sides of a quadrilateral is a parallelogram;
Solution:

⇒ SR = PQ and SR || PQ
Hence PQRS is a parallelogram.
(Proved)

(e) in any triangle ABC, the point P being on the side \(\overrightarrow{B C} \text {; if } \overrightarrow{P Q}\) is the resultant of the vectors \(\overrightarrow{A P}, \overrightarrow{P B}\) and \(\overrightarrow{P C}\) then ABQC is a parallelogram;
Solution:

Hence ABQC is parallelogram. (Proved)

(f) In a parallelogram, the line joining a vertex to the midpoint of an opposite side trisects the other diagonal.
Solution:

⇒ P divides BD into the ratio 1 : 2.
Similarly we can show that Q divides BD into the ratio 2 : 1.
Hence P, Q are the points of trisection of the diagonal BD. (Proved)

Odisha State Board  BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 3 राहुल जननी Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 3 राहुल जननी

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. इन प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए :
(ଇନ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ବାକେଁ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ଏହି ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) राहुल को चुप कराने के लिए यशोधरा क्या कहती है?
(ରାହୁଲ୍ କୋ ଚୁପ୍ କରାନେ କେ ଲିଏ ୟଶୋଧରା କ୍ୟା କହତୀ ହି ? (ରାହୁଳକୁ ବୋଧ କରିବାପାଇଁ ଯଶେ।ଧରା କପ୍ କିଶ କହିଛନ୍ତି।)
उत्तर:
राहुल को चुप कराने के लिए यशोधरा यह कहती है कि मेरे भाग्य में रोना तो लिखा है। तेरे सारे कष्ट मिटाऊँगी। हमारे जीवन में जो कुछ आएगा, उसे सहना पड़ेगा। मैं तुझे अपना दूध पिलाकर और सारी स्नेह – ममता देकर पालूँगी।

(ख) अबला (दुर्बला नारी) जीवन की कहानी कैसी है?
(ଅୱଲା ଜୀବନ୍ କୀ କାହାନୀ କୈସୀ ହୈ ? (ଦୁର୍ବଳ ସ୍ତ୍ରୀର ଜୀବନର କାହାଣୀ କିପରି ଅଟେ ?)
उत्तर:
अबला जीवन की कहानी हृदय विदारक है। यशोधरा अपने आपको दासी से भी पराधीन मानती है। पतिदेव के बिना पत्नी का जीवन अधुरा होता है। उसे सास्वत प्रेम से बंचित होना पड़ता है।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक या दो वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍ ୟା ଦୋ ବାର୍କେ ମେଁ ଦୀଜିଏ) ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ବା ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) यशोधरा किसे अभागा कहती है?
ୟଶୋଧରା କିସେ ଅଭାଗା କହତୀ ହୈ ? (ଯଶୋଧରା କାହାକୁ ହତଭାଗ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ?)
उत्तर:
यशोधरा अपनी पुत्र राहुल को अभागा कहती है।

(ख) ‘मैं तो हूँ रोने को’ यहाँ ‘मैं’ किसकेलिए प्रयुक्त हुआ है?
(ମେଁ ତୋ ହ୍ଁ ରୋଲେ କୋ ୟହାଁ ମେଁ କିସ୍କେ ଲିଏ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୁଆ ହୈ ?)
(ମୁଁ ତେଣୁ କାନ୍ଦିବାକୁ’ ଏଠାରେ ମୁଁ କାହା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।)
उत्तर:
यहाँ ‘मैं’ गौतम के पत्नी सहधर्मिणी यशोधरा के लिए प्रयुक्त हुआ है।

(ग) यशोधरा क्या धोने की बात करती है?
(ୟଶୋଧରା କ୍ୟା ଧୋନେ କୀ ବାତ୍ କରତୀ ହୈ ?)
(ୟଶୋଧରା କ୍ୟା ଧୋନେ କୀ ବାତ୍ କରତୀ ହୈ ?)
उत्तर:
यशोधरा अभागे पुत्र राहुल की सारी कष्ट मिटाऊँगी की बात करती है।

(घ) ‘नयन-नीर’ का अर्थ क्या है?
(‘ନୟନ୍-ନୀର୍’ କା ଅର୍ଥ କ୍ୟା ହୈ ? )
(ନୟନ-ନୀରର ଅର୍ଥ କ’ଣ ?)
उत्तर:
‘नयन-नीर’ का अर्थ दुःख की आँसू परन्तु यहाँ अर्थ है कि मातृस्नेह ममता देकर यशोधरा अपने पुत्र को पालूँगी।

(ङ) ‘दानी-प्रभु’ किसके लिए कहा गया है?
(‘ଦାନୀ-ପ୍ରଭୁ’ କିସ୍ କେ ଲିଏ କାହା ଗୟା ହୈ ?)
(ଦାନୀ ପ୍ରଭୁ’ କାହାପାଇଁ କୁହାଯାଇଛି ?)‘
उत्तर:
दानी प्रभु गौतम के लिए कहा गया है।

(च) यशोधरा को कौन छोड़कर चले जाते हैं?
(ଯଶୋଧାରା କୋ କୌନ୍ ଛେ।ଡ଼ି ଚଳେ କାତେ ହିଁ। ଯଶୋଧାରା କୁ କିଏ ଛ।ଡ଼ି ଚାଲି ଯଇଚ୍ଛନ୍ତି)
उत्तर:
यशोधरा को अपने पतिदेव गौतम बुद्ध छोड़कर चले जाते हैं।

(छ) ‘नयन – नीर’ ही उनको दूँगी” – यहाँ यशोधरा नयन-नीर किसे देने की बात करती है?’
(ଦୂଗୀ-ୟହାଁ ୟଶୋଧରା ନୟନ-ନୀର କିସେ ଦେନେ କୀ ବାତ କରତୀ ହୈ ?) (ଆଖୁର ନୀର’ ହୀ ଉନ୍‌ ଲୁହ ହିଁ ତାଙ୍କୁ ଦେବି ଏଠାରେ ଯଶୋଧରା ଆଖର ଲୁହ କାହାକୁ ଦେବାର କଥା କୁହନ୍ତି ?)
उत्तर:
‘नयन नीर’ ही उनको दूँगी’ यहाँ यशोधरा अपनी पुत्र राहुल को देने को बात करती है। उसका अर्थ है कि मातृस्नेह ममता देकर पालुँगी और स्नेह से कभी पक्षपातिनी न करूँगी।

3. खाली स्थान भरिए।
(ଶୂଳ୍ୟୟନ ସ୍ପରଶ କରା)

(क) …………….., हाय ! तुम्हारी यही कहानी।
उत्तर:
अबला-जीवन

(ख) सोकर हम ………………. ही जागे।
उत्तर:
खोकर

(ग) ……………… भी वह आज कहाँ, कल थी जो
उत्तर:
चेरी, रानी

(घ) मेरा ……………… वह, दूध पिये, परिपुष्ट हो।
उत्तर:
शिशु-संसार

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. विपरीत शब्द लिखिए: (ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ : )
रोता, सोता, खोकर, अभागा, अबला, रुष्ट
उत्तर:
रोता – हँसता
अभागा – भाग्यवान
सोता – जागता
अबला – सबला
खोकर – पाकर
रुष्ट – तुष्ट

2. ‘दानी प्रभु’ में ‘प्रभु’ संज्ञा है और ‘दानी’ विशेषण। इस प्रकार निम्न वाक्यों में से संज्ञा और विशेषण छाँटिए:
(क) काली गाय का दूध मीठा होता है।
उत्तर:
संज्ञा – गाय, विशेषण – काली

(ख) बड़े बाजार में भीड़ लगी रहती है।
उत्तर:
संज्ञा – बाजार, विशेषण – बड़े

(ग) पिताजी ने मुझे दो उपहार दिये।
उत्तर:
संज्ञा – उपहार, विशेषण – दो

(घ) ऊँचे पेड़ पर दो बंदर बैठे हैं।
उत्तर:
संज्ञा – पेड़, विशेषण – ऊँचे

3. प्रस्तुत पाठ में से तुकान्त शब्दों को छाँटकर लिखिए:
जैसे : अभागे – आगे।
उत्तर:
रोता – सोता
जागे – अभागे
रोने को धोने को
लूँगी – दूँगी
त्यागे – अभागे
रानी – मानी
कहानी – पानी

4. इन शब्दों से वाक्य बनाइए :
भाग्य, नयन, पानी, प्रभु, संसार
उत्तर:
भाग्य – भाग्य में जो लिखा है, उसको भोगना पड़ेगा।
नयन – शरीर में नयन एक अमूल्य रत्न है।
पानी- बिशुद्ध पानी पीना चाहिए।
प्रभु – हे प्रभु! मेरी रक्षा करो।
संसार – संसार में कोई कार्य असम्भव नहीं है।

गृह कार्य :

1. आप की माँ रोते बच्चे को कैसे चुप कराती हैं? लिखिए।
उत्तर:
बच्चो घर की अनुभूति देखकर लिखिए।

2. गुप्त जी की दूसरी कविताओं को पढ़िए।
उत्तर:
बच्चो इस कविताओं को पढ़िए और याद रखना चाहिए।
जयभारत, भारत-भारती, यशोधरा, पंचवटी, साकेत आदि।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘राहुल – जननी’ कविता के कवि का नाम क्या है?
उत्तर:
‘राहुल- जननी’ कविता के कवि का नाम मैथिली शरण गुप्त है।

प्रश्न 2.
कवि गुप्तजी को पैतृक देन के रूप में क्या मिला था?
उत्तर:
राम – भक्ति कवि गुप्तजी को पैतृक देन के रूप में मिला था।

प्रश्न 3.
गुप्तजी कौन से युग के कवि माने जाते हैं?
उत्तर:
गुप्तजी द्विवेदी युग के कवि माने जाते हैं।

प्रश्न 4.
कवि मैथिली शरण गुप्त की रचनाओं में क्या देखने को मिलती है?
उत्तर:
कवि मौथिली शरण गुप्त की रचनाओं में राष्ट्रीय भावनाओं की अभिव्यक्ति देखने को मिलती है।

प्रश्न 5.
गुप्तजी ने अपनी रचनाओं के जरिए क्या संदेश दिया?
उत्तर:
गुप्तजी ने अपनी रचनाओं के जरिए जनता को अंहिसा, सत्याग्रह, राष्ट्रप्रेम तथा मानवतावाद का संदेश दिया।

प्रश्न 6.
‘राहुल – जननी’ कविता में कवि ने यशोधरा के कौन-कौन से रूप का उद्घाटन किया है?
उत्तर:
‘राहुल- जननी’ कविता में कवि ने यशोधरा के माता और पत्नी रूप का उद्घाटन किया है।

प्रश्न 7.
यशोधरा किसे अभागा कहती है?
उत्तर:
यशोधरा अपने पुत्र राहुल को अभागा कहती है।

प्रश्न 8.
यशोधरा को कौन छोड़कर चले जाते हैं?
उत्तर:
यशोधरा को उनके पति छोड़ कर चले जाते हैं।

प्रश्न 9.
‘नयन – नीर ही उनको दूंगी’ – यह उक्ति किसने किसके लिए कहा है?
उत्तर:
‘नयन-नीर ही उनको दूँगी यह उक्ति यशोधरा ने अपने पति के लिए कहा है।

प्रश्न 10.
‘राहुल जननी’ कविता कवि के किस खण्ड-काव्य से लिया गया है?
उत्तर:
‘राहुल जननी’ कविता कवि के ‘यशोधरा’ खण्ड-काव्य से लिया गया है।

प्रश्न 11.
राहुल सुबह जागने के बाद क्या करता है?
उत्तर:
राहुल सुबह जागने के बाद अपने पिता को न देख तथा माता के दुःख देखकर रोने लगता है।

प्रश्न 12.
कौन अपने आपको दासी से भी पराधीन मानती है?
उत्तर:
यशोधरा अपने आपको दासी से भी पराधीन मानती है।

प्रश्न 13.
यशोधरा क्या धोने की बात करती है?
उत्तर:
यशोधरा अपने पुत्र राहुल का मल धोने की बात करती है।

प्रश्न 14.
नारी जीवन की वास्तविकता क्या है?
उत्तर:
आँख में आँसू भरकर भी दूसरों के लिए कर्त्तव्य का संपादन करते रहना नारी जीवन की वास्तविकता है।

प्रश्न 15.
अबला जीवन की क्या कहानी है?
उत्तर:
‘आँचल में दूध और आँखों में पानी’ यही अबला जीवन की कहानी है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘दानी – प्रभु’ किसके लिए कहा गया है?
उत्तर:
गोतम

प्रश्न 2.
यह कविता ‘राहुल – जननी’ किसने लिखी है?
उत्तर:
मैथिलीशरण गुप्त

प्रश्न 3.
यशोधरा क्या धोने की बात कहती है?
उत्तर:
सारे मल

प्रश्न 4.
यशोधरा को कौन छोड़कर चला गया है?
उत्तर:
गौतम

प्रश्न 5.
किसकी दुःख भरी कहानी यहाँ वर्णित है?
उत्तर:
अबला

प्रश्न 6.
यशोधरा किसे खोने की बात कहती हैं?
उत्तर:
गौतम

प्रश्न 7.
यशोधरा का क्या लौट आएगा?
उत्तर:
भाग्य

प्रश्न 8.
गौतम किसे छोड़कर चले जाते हैं?
उत्तर:
पत्नी-पुत्र

प्रश्न 9.
कौन सुबह जागने के बाद सोने लगता है?
उत्तर:
राहुल

प्रश्न 10.
‘नयन – नीर’ का अर्थ क्या है?
उत्तर:
आँसू (दु:ख)

प्रश्न 11.
नेपाल राजकुमार कौन है?
उत्तर:
गौतम

प्रश्न 12.
यशोधरा किसे अभागा कहती है?
उत्तर:
राहुल

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न 1.
मेरा ……………. वह, दूध पिये, परिपुष्ट हो।
उत्तर:
शिशु-संसार

प्रश्न 2.
राहुल सुबह जागने के वाद ………………… करता है।
उत्तर:
रोने लगता

प्रश्न 3.
सोकर हम ……………….. ही जागे।
उत्तर:
खोकर

प्रश्न 4.
नारी जीवन की वास्तविकता है ………………..
उत्तर:
दूसरों के लिए कर्त्तव्य का संपादन करना

प्रश्न 5.
‘मैं तो हूँ रोने को।’ यहाँ ‘मैं’ ……………… के लिए प्रयुक्त हुआ है।
उत्तर:
यशोधरा के लिए

प्रश्न 6.

‘”नयन-नीर ही उनकी दूँगी’ – यहाँ नयन-नीर ………………… देने की बात कि गयि है।
उत्तर:
गौतम को

प्रश्न 7.
जो आज अपने आप को नौकरानी मानती है वह पहले ……………….. थी।
उत्तर:
रानी

प्रश्न 8.
यशोधरा राहुल की …………….. लगती है।
उत्तर:
माता

प्रश्न 9.
यशोधरा के अनुसार राहुल ………………..।
उत्तर:
अभागा

प्रश्न 10.
‘नयन-नीर ही उनकी दूँगी’ – यहाँ ‘नयन-नीर’ का अर्थ ………………… है।
उत्तर:
आँसू

प्रश्न 11.
पहले …………….. रानी थी जो अब दासी बन गई।
उत्तर:
यशोधरा

प्रश्न 12.
यशोधरा ने दानी प्रभु ……………… से संबोधित किया है।
उत्तर:
गौतम

प्रश्न 13.
“राहुल-जननी”‘ कविता के कवि ………………….. है।
उत्तर:
मैथिलीशरण गुप्त

प्रश्न 14.
‘राहुल-जननी’ कविता में यशोधरा के ……………………. से रूप को वर्णन किया गया है।
उत्तर:
माता और पत्नी

प्रश्न 15.
यशोधरा ………………… से अभागा कहती है।
उत्तर:
राहुल

प्रश्न 16.
गुप्तजी ………………….. से युग के कवि है।
उत्तर:
द्विवेदी-युग

प्रश्न 17.
‘राहुल जननी’ कविता …………………… खण्ड-काव्य का अंश है।
उत्तर:
यशोधरा

प्रश्न 18.
‘आँचल में दूध और आँखो में पानी’-यह …………………. की जीवन की कहानी है।
उत्तर:
दुर्वला नारी

D. सही उत्तर चुनिए।

1. ‘नयन-नीर’ ही उनको दूँगी – यहाँ यशोधरा नयननीर किसे देने की बात करती है?
(A) अपने पति गौतम को
(B) अपने पड़ोसी को
(C) राहुल को
(D) राजा को
उत्तर:
(A) अपने पति गौतम को

2. ‘नयन-नीर’ का अर्थ क्या है ?
(A) खुशी के आसू
(B) दु:ख के आँसू
(C) गम के आँसू
(D) आंखों का पानी
उत्तर:
(B) दु:ख के आँसू

3. ‘दानी प्रभु’ किसके लिए प्रयोग किया गया है?
(A) गौतम
(B) राहुल
(C) बेटी
(D) राम
उत्तर:
(A) गौतम

4. यशोधरा को कौन छोड़कर चले जाते हैं?
(A) अपने बेटा
(B) अपनी बेटी
(C) अपने पति गौतम बुद्ध
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(C) अपने पति गौतम बुद्ध

5. मै तो हूँ रोने को-यहाँ में किसके लिए प्रयुक्त हुआ है?
(A) जननी
(B) यशोधरा
(C) माता
(D) राहुल
उत्तर:
(B) यशोधरा

6. यशेधरा किसे अभागा कहती है?
(A) अपनी बेटी को
(B) अपने पुत्र राहुल को
(C) अपने पड़ोसी को
(D) अपने दोस्त को
उत्तर:
(B) अपने पुत्र राहुल को

7. मैथिली शरण गुप्त किस युग के प्रतिनिधि कवि माने जाते हैं?
(A) रीति युग के
(B) द्विवेदी-युग के
(C) बैदिक युग के
(D) पुराने युग के
उत्तर:
(B) द्विवेदी-युग के

8. मैथिली शरण गुप्त ने कौन-सी उम्र में काव्य-रचना शुरु की थी?
(A) 9 वर्ष में
(B) बचपन में
(C) 10 वर्ष में
(D) 8 वर्ष में
उत्तर:
(B) बचपन में

9. मैथिली शरण गुप्त जी को किस सम्मान से सम्मानित किया गया?
(A) राष्ट्रकवि
(B) गीतगोविन्द
(C) सारलादास
(D) राष्ट्रपिता
उत्तर:
(A) राष्ट्रकवि

10. आगरा विश्वविद्यालय तथा काशी हिन्दु विश्वविद्यालय में उन्हें कौन-सी उपाधि दी?
(A) डँक्टर
(B) डी. लिट
(C) अध्यापक
(D) इनमें से कोई भी नहीं
उत्तर:
(B) डी. लिट

11. वे भारत के राष्ट्रपति के द्वारा मनोनीत होकर कहाँ रहे?
(A) लोकसभा सासद
(B) राज्यसभा सांसद
(C) विधानसभा सांसद
(D) भारत के सांसद
उत्तर:
(B) राज्यसभा सांसद

12. उनका निधन कब हुआ था?
(A) 1964 ई
(B) 1965 ई
(C) 1966 ई
(D) 1967 ई
उत्तर:
(A) 1964 ई

दोहे (ତେ।ହେ)

चुप रह, चुप रह, हाय, अभागे!
रोता है अब, किसके आगे?
तुझे देख पाता वे रोता,
मुझे छोड़ जाते क्यों सोता?
अब क्या होगा?
तव कुछ होता,
सोकर हम खोकर ही जागे!
चुप रह, चुप रह, हाय अभागे!
ଚୁପ୍ ରହ, ଚୁପ୍ ରହ, ହାୟ, ଅଭାଗେ !
ରୋତା ହୈ ଅବ୍, କିସ୍‌ ଆଗେ ?
ତୁଝେ ଦେଖ୍ ପାତା ୱେ ରୋତା,
ମୁଝେ ଛୋଡ଼୍ ଜାତେ କୈ ସୋତା ?
ଅବ୍ କ୍ୟା ହୋଗା ? ତବ୍ କୁଛ୍ ହୋତା,
ସୋକର୍ ହମ୍ ଖୋକର୍ ହୀ ଜାଗେ !
ଚୁପ୍ ରହ, ଚୁପ୍ ରହ, ହାୟ ଅଭାଗେ !
ଅନୁବାଦ:
ଯଶୋଧରା ରାହୁଳକୁ ଚୁପ୍ ରହିବାକୁ କହୁଛନ୍ତି, ହେ ଅଭାଗା, ବର୍ତ୍ତମାନ କାହା ଆଗରେ କାନ୍ଦୁଛୁ । ତୋ ପିତା ଘର ଛାଡ଼ିଯିବା ସମୟରେ ଶୟନରେ ଥିଲୁ । ସେ ମୋତେ ଛାଡ଼ି ସଂସାର ତ୍ୟାଗ କାହିଁକି କରିଛନ୍ତି ? ବର୍ତ୍ତମାନ କ’ଣ ହେବ ? ହେ ହତଭାଗା, ସେତେବେଳେ ଆମ୍ଭେ.ଶୋଇଥିବାରୁ ସବୁ ହରାଇଛୁ ।

बेटा, मैं तो हूँ रोने को;
तेरे सारे मल धोने को;
हँस तु, है सब कुछ होने को,
भाग्य आयेड़े फिर भी भागे,
चुप रह, चुप रह, हाय अभागे !
तुझको क्षीर पिलाकर लूँगी,
नयन-नीर ही उनको दूँगी,
पर क्या पक्षपातिनी हूँगी?
मैंने अपने सब रस त्यागे।
चुप रह, चुप रह, हाय अभागे।
ବେଟା, ମେଁ ତୋ ହୂ ରୋନେ କୋ;
ତେରେ ସାରେ ମଲ୍ ଧୋନେ କୋ;
ହଁସ୍ ତୁ, ହୈ ସବ୍ କୁଛ୍ ହୋନେ କୋ,
ଭାଗ୍ୟ ଆୟେଙ୍ଗେ ଫିର୍ ଭୀ ଭାଗେ,
ଚୁପ୍ ରହ, ଚୁପ୍ ରହ, ହାୟ ଅଭାଗେ !
ତୁଝେ କ୍ଷୀର ପିଲାକର୍ ଗୀ, ନୟନ୍ “
ନୀର ହୀ ଉନକୋ ଦୂଗୀ, ପର୍ କ୍ୟା ପକ୍ଷପାତିନୀ ହୂଗୀ ?
ମୈନେ ଅପନେ ସବ୍ ରସ୍ ତ୍ୟାଗେ ।
ଚୁପ୍ ରହ, ଚୁପ୍ ରହ, ହାୟ୍ ଅଭାଗେ ।
ଅନୁବାଦ:
ଯଶୋଧରା ପୁତ୍ର ରାହୁଳକୁ କହୁଛନ୍ତି, ମୋ ଭାଗ୍ୟରେ କାନ୍ଦିବା ଲେଖାଅଛି । ମୁଁ କାନ୍ଦିବି, ତୋର ସମସ୍ତ କଷ୍ଟକୁ ଲାଘବ କରିବି । ଭାଗ୍ୟ ଆସିବ ପୁଣି ମଧ୍ଯ ଫେରିଯିବ । ହେ ନିଧନ ସଙ୍ଖାଳି ମୁଁ ତତେ ସମସ୍ତ ସ୍ନେହ ମମତା ଦେଇ ପାଳିବି । ସ୍ନେହ ମମତାରେ କେବେହେଲେ ପକ୍ଷପାତୀ ହେବ ନାହିଁ । ଯଶୋଧରା କହୁଛନ୍ତି, ସମସ୍ତ ସୁଖ ତ୍ୟାଗ କରି ପତିବ୍ରତା ନାରୀର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନ କରିବି ।

चेरी भी वह आज कहाँ, कल भी जो रानी,
दानी प्रभु ने दिया उसे क्यों मन यह मानी?
अबला-जीवन, हाय ! तुम्हारी यही कहानी
आअल में है दूध और आखों में पानी!
ଚେରୀ ଭୀ ୱହ ଆଜ୍ କର୍ହା, କଲ୍ ଭୀ ଜୋ ରାନୀ,
ଦାନୀ ପ୍ରଭୁ ନେ ଦିୟା ଉସେ ଜ୍ୟୋ ମନ୍ ୟହ ମାନୀ ?
ଅବଲା-ଜୀବନ, ହାୟ ! ତୁମ୍‌ହାରୀ ୟହୀ କହାନୀ
ଆଞ୍ଚଲ୍ ମେଁ ହୈ ଦୁଧ ଔର୍ ଆଖେଁ ମେଁ ପାନୀ !
ଅନୁବାଦ:
ଯିଏ କାଲି ରାଜମହଲର ରାଣୀ ଥିଲା, ସେ ଆଜି ଦାସୀଠାରୁ ପରାଧୀନ ହୋଇଛି । ନାରୀ ଜୀବନର ବାସ୍ତବିକତା ହେଉଛି ନିଜେ ଦୁଃଖ କଷ୍ଟ ସହି ଅନ୍ୟ ପାଇଁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବା।

मेरा शिशु-संसार वह
दूध पिये, परिपुष्ट हो।
पानी के ही पात्र तुम प्रभो,
रुष्ट या तुष्ट हो।
ମେରା ଶିଶୁ-ସଂସାର ୱହ୍
ଦୂଧ ପିୟେ, ପରିପୁଷ୍ଟ ହୋ।
ପାନୀ କେ ହୀ ପାତ୍ର ତୁମ୍
ପ୍ରଭୋ ରୁଷ୍ଟ ୟା ତୁଷ୍ଟ ହୋ।
ଅନୁବାଦ:
ଯଶୋଧରା କହୁଛନ୍ତି, ହେ ଶିଶୁ ସଂସାର ରାହୁଳ, କ୍ଷୀର ପାନ କରି ସୁସ୍ଥସବଳ ହୁଅ । ହେ ପ୍ରଭୁ (ପତିଦେବ) ତୁମେ ଅଶ୍ରୁର ପାତ୍ର, ତୁମେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୁଅ ବା ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୁଅ ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

अभागे – भाग्यहीन (ଭ।ଗମହାନ / ହତଭାଗା)।

मल धोने – दुध (ଦୁଃଖ ଲ।ଘବ କରିବା ପାଇଁ)।

क्षीर – आँसू (ଦୁଟ୍ଧ)।

नयन – नीर (ଅଶ୍ଵା / ଲୋତକ )।

पक्षपातिनी – किसी एक का समर्थन करनेवाली (କୌଶସି ଜଣକୁ ସମର୍ଥିନ କରୁଥ୍ବା ବୀ।କ୍ତି)।

रस-सुख – आराम (ଆରାମ)।

चेरी – नौकरानी, दासी (ଚାକରାଣୀ ଦ।ସ।)।

अबला – कमजोर या दुर्बल स्री (ଦୁର୍ବଳି ସ୍ତ୍ରୀ)।

परिपुष्ट – हृष्टपुष्ट(ସ୍ମସ୍ଥିସବଳ)।

रुष्ट – नाराज (ରାଜିନ ହେବା)।

तुष्ट – खुश, सन्तुष्ट (ଖୁସି/ସ ନ୍ତୁଷ୍ଟ)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

मैथिली शरण गुप्त का जन्म सन् 1886 ई. में झाँसी के चिरगाँव में हुआ था। उनके पिता सेठ रामचरणजी वैष्णव भक्त एवं अच्छे कवि थे। इसलिए राम – भक्ति गुप्तजी को पैतृक देन के रूप में मिली। बचपन से ही वे काव्य-रचना करने लगे। वे द्विवेदी युग के प्रतिनिधि कवि माने जाते हैं। वे गांधीवादी और भक्त कवि हैं। उनकी रचनाओं में राष्ट्रीय भावनाओं की अभिव्यक्ति मिलती है। अपनी रचनाओं के जरिये उन्होंने जनता को अहिंसा, सत्याग्रह, राष्ट्र-प्रेम तथा मानवतावाद का संदेश दिया।

इसलिए उन्हें ‘राष्ट्रकवि’ सम्मान से सम्मानित किया गया। आगरा विश्वविद्यालय तथा काशी हिन्दू विश्वविद्यालय ने उन्हें डी. लिट. की मानद उपाधि प्रदान की। वे भारत के राष्ट्रपति के द्वारा मनोनीत राज्यसभा सांसद भी रहे। उनका निधन सन् 1964 ई. में हुआ। उनकी प्रमुख काव्य-रचनाएँ ये है : जयद्रथ वध, भारत-भारती, पंचवटी, साकेत, यशोधरा, द्वापर, जयभारत, विष्णुप्रिया आदि।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Solutions Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Solutions Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ

Question 1.
ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଗଠନ ବୁଝାଅ ।
ଊ-

1. ହୃତପିଣ୍ଡ ଚାରି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ । ଉପର ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଏଟ୍ରିୟମ୍ ବା ଅଳିନ୍ଦ ଓ ତଳ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଭେଣ୍ଡ୍ରିକଲ୍ ବା ନିଳୟ କୁହାଯାଏ ।
2. ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ମହାଶିରା ଓ ନିମ୍ନ ମହାଶିରା ନାମକ ଦୁଇଟି ରକ୍ତବାହିନୀ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ସହିତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ । ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଶିରା (Pulmonary vein) ଓ ବାମ ନିଳୟସହ ମହାଧମନୀ (Aorta) ସଂଯୁକ୍ତ ।
3. ଅଳିନ୍ଦ-ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ ଏବଂ ନିଳୟ-ରକ୍ତବାହିନୀ ଦ୍ଵାରରେ ରହିଥ‌ିବା 2 ବା 3ଟି ପତଳା ପରଦାକୁ କପାଟିକା (Valve) କୁହାଯାଏ । କପାଟିକାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରଦାକୁ ପାଖୁଡ଼ା (Cusp) କୁହାଯାଏ ।
4. ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ-ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଦ୍ବାରରେ ଓ ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା (Tricuspid valve), ବାମ ଅଳିନ୍ଦ- ବାମ ନିଳୟ ଦ୍ବାରରେ 2 ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା (Bicuspid valve) ଓ ନିଳୟ ରକ୍ତବାହିନୀ ଦ୍ଵାରରେ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ରାକୃତି କପାଟିକା (Semilunar valve) ରହିଥାଏ । ହୃତପିଣ୍ଡର 4ଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ମଧ୍ୟରୁ ବାମ ନିଳୟ ଅଧିକ ଦକ୍ଷ ଓ ଏହାର ପ୍ରାଚୀର ଅଧିକ ମୋଟା । କାରଣ ବାମ ନିଳୟର ସଙ୍କୋଚନ ହେଲେ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ମହାଧମନୀ ଦେଇ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ଯାଇଥାଏ ।
5. ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟସ୍ଥ କପାଟିକା ନିଳୟ ଆଡ଼କୁ ଏବଂ ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥ କପାଟିକା ରକ୍ତବାହିନୀ ଆଡ଼କୁ ଖୋଲୁଥିବାରୁ ରକ୍ତ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ । କପାଟିକା ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲେ ରକ୍ତ ସେହିବାଟେ ପଛକୁ ଫେରିପାରେ ନାହିଁ ।

Question 2.
ରକ୍ତବାହିନୀ କ’ଣ ? ଶିରା ଓ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
ଊ-

1. ଶରୀରରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ ପାଇଁ ରହିଛି କିଛି ନଳୀ । ଏହି ନଳୀମାନଙ୍କୁ ରକ୍ତବାହିନୀ (Blood Vessels) କୁହାଯାଏ । ଏହି ନଳୀଗୁଡ଼ିକ ଶରୀର ପରିବହନ ସଂସ୍ଥାର ଏକମୁହାଁ ରାସ୍ତା ପରି ।
2. ଆମ ଦେହସାରା ପ୍ରାୟ 96,000ରୁ 1,60,000 କିଲୋମିଟର ଲମ୍ବ ନଳୀ ବିଛେଇ ହୋଇ ରହିଛି ।
3. ରକ୍ତବାହିନୀ ପ୍ରଧାନତଃ ତିନି ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ଧମନୀ (Artery), ଶିରା (Vein) ଓ ରକ୍ତକୈଶିକ (Capillary) ।
4. ଶିରା ଓ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ

ଣିରା:

• ଏହା ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡକୁ ରକ୍ତ ବହନ କରିଥାଏ ।
• ଏହା ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ରକ୍ତ ବହନ କରେ ।
• ଏହାର ଭିଭି ପତଳା ଓ କମ୍ ପ୍ରସାରଣଶୀଳ ।
• ଏଥରେ ରକ୍ତ ନିମ୍ନ ଚାପରେ ଧୀର ଗତିରେ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଏଥରେ କପାଟିକା ଥାଏ ।
• ଏହାର ଅବସ୍ଥିତି ସହଜରେ ଜାଣିହୁଏ ।

ଧମନ।:

• ଏହା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ରକ୍ତ ବହନ କରିଥାଏ ।
• ଏହା ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ବହନ କରେ ।
• ଏହାର ଭିଭି ମୋଟା ଓ ଅଧିକ ପ୍ରସାରଣଶୀଳ ।
• ଏଥିରେ ରକ୍ତ ଉଚ୍ଚ ଚାପରେ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଏଥରେ କପାଟିକା ନଥାଏ ।
• ଏହା ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ଗଭୀରକୁ ଥାଏ ।

Question 3.
ରକ୍ତ କିପରି ଜମାଟ ବାନ୍ଧେ ବୁଝାଅ ।
ଉ-

• ଶରୀରର କୌଣସି ସ୍ଥାନ କଟିଗଲେ ବା କ୍ଷତ ହୋଇଗଲେ ସେ ସ୍ଥାନରୁ ରକ୍ତ ବାହାରେ । କିଛି ସମୟ ଉତ୍ତାରୁ ସେ ସ୍ଥାନରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧେ ଓ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୁଏ । ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୋଟିନ୍ ରକ୍ତଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା କାର୍ଯ୍ୟଟି କରିଥାନ୍ତି ।
• କ୍ଷତ ହୋଇ ରକ୍ତ ବାହାରିଲେ କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିବା ଅଣୁଚକ୍ରିକା ବାୟୁର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ଫଳରେ କ୍ଷତସ୍ଥାନରେ ଥ୍ରୋୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍‌ ନାମକ ଏକ ଲିପୋପ୍ରୋଟିନ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହା ରକ୍ତରେ ଥିବା କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଆୟନ (Catt) ତଥା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପ୍ଲାଜମାରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରୋଟିନ୍‌ ପ୍ରୋଥ ନ୍‌କୁ ଥୁମ୍ବିନ୍ ନାମକ ଏକ ସକ୍ରିୟ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍‌ରେ ପରିଣତ କରାଏ ।
• ଥୁମ୍ବିନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ଫାଇଟ୍ରିନୋଜେନ୍ ନାମକ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ଲାଜମା-ପ୍ରୋଟିନ୍ ଫାଇବ୍ରିନ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ଦ୍ରବଣୀୟ ଓ ତନ୍ତୁପରି ଥବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍ କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରେ ଠୁଳ ହୋଇ ସେଠାରେ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଜାଲ ତିଆରି କରେ ।
• ଏହି ଜାଲରେ ରକ୍ତକଣିକା ଓ ଅଣୁଚକ୍ରିକା ଛନ୍ଦି ହେବାଦ୍ଵାରା ଖଣ୍ଡିଆ ସ୍ଥାନ ଉପରେ ଏକ ପତଳା ଆସ୍ତରଣ ତିଆରି ହୁଏ । ଫଳରେ କ୍ଷତରୁ ରକ୍ତ ବାହାରି ପାରେନାହିଁ ଏବଂ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଏ ।

ସଂକ୍ଷେପରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା :
କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ କୋଷ ତଥା ଭାଙ୍ଗିଥ‌ିବା ଅଣୁଚକ୍ରିକାରୁ ଜାତ ଥ୍ରୋୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ

(ଗ) ଫାଇବ୍ରୋନ୍ ଜାଲ ଓ ରକ୍ତକଣିକା ଏବଂ ଅଣୁଚକ୍ରିକା →ପତଳା ଆସ୍ତରଣ ସୃଷ୍ଟି ଓ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ

Question 4.
ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଅବସ୍ଥିତି ଓ ବାହ୍ୟ ଗଠନ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ଉ-
ଅବସ୍ଥିତି :

• ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ, ଦୁଇ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଝିରେ ଓ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଉପରେ ସାମାନ୍ୟ ବାମକୁ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଅବସ୍ଥିତ ।
  ବାହ୍ୟଗଠନ :
• ଜଣେ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଲମ୍ବ ପ୍ରାୟ 12 ସେ.ମି., ଓସାର ପ୍ରାୟ 9 ସେ.ମି. ଓ ଓଜନ ପ୍ରାୟ 250ରୁ 300 ଗ୍ରାମ୍ । ଏହାର ରଙ୍ଗ ମାଟିଆ ଲାଲ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଚାରୋଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଛି । ଉପର ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଏଟ୍ରିୟମ୍ ବା ଅଳିନ୍ଦ (ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ) ଓ ତଳ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଭେଣ୍ଡିକଲ୍ ବା ନିଳୟ (ଦକ୍ଷିଣ ବା ବାମ ନିଳୟ) କୁହାଯାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ମହାଶିରା ଓ ନିମ୍ନ ମହାଶିରା ନାମକ ଦୁଇଟି ବୃହତ୍ ରକ୍ତବାହିନୀ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ନିଜୟ ସହିତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଶିରା ଓ ବାମ ନିଳୟ ସହ ମହାଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 5.
ଉଦ୍ଭିଦରେ ଜଳର ପରିବହନରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ତତ୍ତ୍ଵଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଅ ।
ଉ-
ଉଦ୍ଭଦରେ ପୋଷକ ପରିବହନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ଵର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଛି, ଯଥା-
(କ) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ
(ଖ) ମୂଳଜ ଚାପ
(ଗ) ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ଵ ।

ମୂଳଜ ଚାପ :

• କୌଣସି ଏକ ଉଦ୍ଭଦର କାଣ୍ଡକୁ ଅଧାରୁ କାଟିଦେଲେ, କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ଜଳୀୟ ପଦାର୍ଥ ବାହାରିଥାଏ ।
• ଏହା ମୂଳଜ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ।
• ଗଛର କଟା ଅଂଶରେ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମାନୋମିଟର ଖଞ୍ଜି ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ମୂଳରୁ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ (ମୂଳଜ ଚାପ), ତାହାକୁ ମପାଯାଇପାରେ ।
• ଜଳର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନ ପାଇଁ ଉଚ୍ଚ ଗଛଗୁଡ଼ିକରେ ମୂଳଜ ଚାପ ଅଧ‌ିକ ହେବା କଥା । କିନ୍ତୁ ତାହା ହୁଏନାହିଁ ।
• ଉସ୍ବେଦନର ବେଗ ସର୍ବାଧିକ ହେଲେ ଜଳ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଉଚ୍ଚ ଉଠିଯାଏ; ମାତ୍ର ସେତେବେଳେ ମୂଳକ ଚାପ ସର୍ବନିମ୍ନ ଥ‌ିବା ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନାହିଁ ।

ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳ :

• ଜଳର ଶୋଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଉଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହେତୁ ପତ୍ରରୁ ବହୁ ପରିମାଣର ଜଳ କ୍ଷୟ ହୁଏ ।
• ଜଳକ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ପତ୍ରଫଳକରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ କମିଯାଏ । ତେଣୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାରୁ ଜଳ ପତ୍ର ଫଳକ ମଧ୍ୟକୁ ଗତିକରେ ।
• ଫଳରେ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ ମଧ୍ୟ କମିଯାଏ । ପତ୍ରଫଳକ ଓ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ପୂର୍ବାବସ୍ଥା ଆଣିବାପାଇଁ ଜଳ, କାଣ୍ଡର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁରୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାକୁ ଗତିକରେ ।
• କାଣ୍ଡରେ ଥିବା ଜାଇଲେଟ୍‌ରେ ଜଳର ଧାରା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖିବାପାଇଁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଶୋଷିତ ହୋଇ କାଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ ଅର୍ଥାତ୍ ପତ୍ରପୃଷ୍ଠରେ ଉଚ୍ଛେଦନଜନିତ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ମୂଳରୁ ପତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳର ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଜଳର ଏହି ଧାରାକୁ ଉତ୍ସୁଦନ ସ୍ରୋତ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜଳଧାରା ଛିନ୍ନ ନ ହେବାର ଦୁଇଟି କାରଣ ହେଲା, ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳ ।

(a) ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଳୀ ଭିତରେ ଜଳ ଅଣୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂସକ୍ତି ବଳ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଥାଏ ।
(b) ଜଳ ଓ ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସଂଲଗ୍ନ ବଳ ଯୋଗୁଁ ଜଳ ସର୍ବଦା ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ସହ ଲାଗି ରହେ । ତେଣୁ ମୂଳଜ ଚାପ ସଂଯୁକ୍ତ ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳର ପ୍ରଭାବରେ ଉଭିଦରେ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

Question 6.
ଉଦ୍ଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନ ଦର୍ଶାଉଥ‌ିବା ଏକ ପରୀକ୍ଷଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ଉ-
ଉଭିଦରେ ଜଳର ପରିବହନ ଦର୍ଶାଇବାପାଇଁ ଏକ ପରୀକ୍ଷଣ :
ଆବଶ୍ୟକ ଉପକରଣ – କୋନିକାଲ୍ ଫ୍ଲସ୍କ, ନାଲି କାଳି ବା ସାଫ୍ରାନିନ୍ ରଙ୍ଗ, ଜଳ, ହରଗୌରା ଗଛ ।
ପରୀକ୍ଷଣ – ଗୋଟିଏ କୋନିକାଲ୍ ଫ୍ଲସ୍କରେ ଅଧା ପାଣି ନିଆଯାଉ । ସେଥ‌ିରେ ଦୁଇତିନି ବୁନ୍ଦା ନାଲି କାଳି ମିଶାଯାଉ । ପାଣିର ରଙ୍ଗ ଲାଲ ହୋଇଛି କି ନାହିଁ ଦେଖାଯାଉ । ଗୋଟିଏ ହରଗୌରା ଗଛକୁ ସାବଧାନରେ ମାଟିରୁ ଚେର ସହ ଉପାଡ଼ି ବାହାର କରାଯାଉ । ଏବେ ଚେରରୁ ମାଟି ଧୋଇ ଦିଆଯାଉ । କୋନିକାଲ୍ ଫ୍ଲସ୍କରେ ଗଛଟିକୁ ସିଧାକରି ଠିଆ କରାଯାଉ ଯେପରି ଚେର ନାଲି ପାଣିରେ ବୁଡ଼ି ରହିବ । ଏକ ଘଣ୍ଟା ପରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉ ।
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ହରଗୌରା ଗଛର କାଣ୍ଡ ଓ ପତ୍ରର ଶିରା ପ୍ରଶିରା ନାଲି ହେବାର ଦେଖାଯିବ ।
ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : କୋନିକାଲ୍ ଫ୍ଲସ୍କରେ ଥିବା ନାଲି ପାଣି ଚେରଦ୍ଵାରା ଶୋଷିତ ହୋଇ ଗଛର କାଣ୍ଡ ଓ ପତ୍ରର ଶିରା ମଧ୍ୟକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏଥୁଁ ଜଣାଗଲା ଯେ ଉଭିଦରେ ଜଳର ପରିବହନ ହୋଇଥାଏ ।

Question 7.
ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଗଠନର ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଦିଅ ।
ଉ-

Question 8.
ଟିପ୍ପଣୀ ଦିଅ ।
(କ) ଦ୍ଵୈତ ସଞ୍ଚାଳନ :
ଉ-
(i) ମନୁଷ୍ୟ ତଥା ଅନ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଓ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଚାରି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏମାନଙ୍କର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ବିହୀନ ରକ୍ତର ମିଶ୍ରଣ ହୁଏନାହିଁ ।
(ii) ବାମପଟର ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ବେଳେ, ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ରକ୍ତ ସଂଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ଶରୀରର କୌଣସି ଅଙ୍ଗକୁ ଥରେ ରକ୍ତ ପହଞ୍ଚିଲାବେଳକୁ ତାହା ଦୁଇଥର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନକୁ ଶ୍ବେତ ସଞ୍ଚାଳନ କୁହାଯାଏ ।

(ଖ) ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ବ :
ଉ-

• ଜଳର ଶୋଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଉଵେଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସଙ୍ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହେତୁ ପତ୍ରରୁ ବହୁ ପରିମାଣର ଜଳ କ୍ଷୟ ହୁଏ ।
• ଜଳ କ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ପତ୍ରଫଳକରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ କମିଯାଏ । ତେଣୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାରୁ ଜଳ ପତ୍ରଫଳକ ମଧ୍ୟକୁ ଗତିକରେ ।
• ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ କମିଯିବାରୁ ପତ୍ରଫଳକ ଓ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ପୂର୍ବାବସ୍ଥା ଆଣିବାପାଇଁ ଜଳ, କାଣ୍ଡର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁରୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାକୁ ଗତିକରେ ।
• କାଣ୍ଡରେ ଥିବା ଜାଇଲେମ୍‌ରେ ଜଳର ଧାରା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖିବାପାଇଁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଶୋଷିତ ହୋଇ କାଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପତ୍ରପୃଷ୍ଠରେ ଉଲ୍ଲେଦନଜନିତ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ମୂଳରୁ ପତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳର ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଜଳର ଏହି ଧାରାକୁ ଉତ୍ସୁଦନ ସ୍ରୋତ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜଳଧାର ନିମ୍ନୋକ୍ତ 2ଟି କାରଣଯୋଗୁଁ ସହଜରେ ଛିନ୍ନ ହୁଏନାହିଁ –

ଯଥା :
(i) ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ
(ii) ସଂଲଗ୍ନ ବଳ ।

(ଗ) ଶିରା ଓ ଧମନୀ :
ଉ-

• ଶିରା ଓ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତକୁ ସଞ୍ଚାଳିତ କରିବାରେ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମୁଖ୍ୟତଃ ଗୋଟିଏ ପମ୍ପ ପରି ଅବିରାମ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଙ୍କୋଚନଜନିତ ଚାପ ଫଳରେ ଧମନୀ ଓ ରକ୍ତକୈଶିକ ଦେଇ ରକ୍ତ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ଶରୀରର ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚେ । ଏଥୁରୁ କୋଷ ଅମ୍ଳଜାନ, ଖାଦ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ମୁତାବକ ସଂଗ୍ରହ କରେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଖାଦ୍ୟ, କୋଷ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର ହେଲାପରେ କୋଷରୁ ବାହାରୁଥ‌ିବା ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ କୋଷ ବାହାରକୁ ଆସେ ।
• ପ୍ରଥମେ ଶିରା ରକ୍ତକୈଶିକ ଓ ପରେ ଛୋଟ ଶିରାଦ୍ୱାରା ସେ ସମସ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ଶିରା ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଆଡ଼କୁ ଆସେ ।
• ଶିରା ଉପରେ ଥ‌ିବା ପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଯୋଗୁଁ ରକ୍ତ ଠେଲି ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ ।
• ଏହାଛଡ଼ା ଶିରାରେ ରହିଛି ଏକ ବିଶେଷ ଧରଣର କପାଟିକା ଯାହାଫଳରେ ରକ୍ତ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପଛକୁ ଫେରିପାରେ ନାହିଁ ।

(ଘ) ରକ୍ତବର୍ଗ :

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଗର ରକ୍ତ ଥାଏ । ଏହି ତଥ୍ୟ କାର୍ଲ ଲ୍ୟାଣ୍ଡଷ୍ଟେଇନ୍‌ର ପ୍ରଥମେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଏଥ‌ିପାଇଁ 1930 ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ ନୋବେଲ୍‌ ପୁରସ୍କାରରେ ସମ୍ମାନିତ
• ସେ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ ଯେ ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ ରହିଛି କିଛି ବିଶେଷ ପ୍ରୋଟିନ୍ । ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍‌କୁ ସେ A ଓ B ନାମରେ ନାମିତ କରିଥିଲେ ।
• ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ଆବରଣରେ ଥ‌ିବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍‌କୁ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍ କୁହାଯାଏ । ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ସେହିପରି ରହିଛି ଦୁଇଟି ପ୍ରୋଟିନ୍ ଯାହାକୁ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କୁହାଯାଏ ।
• ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌ ଓ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଉଛି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କେବଳ ତାହାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌କୁ ଚିହ୍ନିପାରେ ।
• ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକା ଆବରଣରେ ଥିବା ଏଣ୍ଟିଜେନ ଏବଂ ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥ‌ିବା ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ଉପସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ମଣିଷରେ ଚାରୋଟି ମୁଖ୍ୟ ରକ୍ତବର୍ଗ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
• ଏହି ବର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି A, B, AB, O ।

() କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ
ଉ-

• ଗୋଟିଏ କୈଶିକ ନଳୀକୁ ଜଳରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଚାପ ଏବଂ ଜଳର ଉଚ୍ଚ ପୃଷ୍ଠତାନ ଫଳରେ ଜଳ କୈଶିକ ନଳୀ ମଧ୍ୟଦେଇ କିଛି ଉପରକୁ ଉଠିଯାଏ ।
• ନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ
• ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଯେତେ ଛୋଟ ହୁଏ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ସେତିକି ଅଧ୍ବକ ହୁଏ ।
• ଜାଇଲେମ୍ କୈଶିକ ନଳୀ ସଦୃଶ ଏବଂ ତାହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଜଳ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଉପରକୁ
• ଏକ ମିଲିମିଟରର 100 ଭାଗରୁ 1 ଭାଗ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଜାଇଲେମ୍ ନଳୀରେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଜଳ 3 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିପାରେ ।
• କେତେକ ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁର ବ୍ୟାସ 0.001 ମିଲିମିଟରରୁ ଊଣା । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ନଳୀରେ ଜଳ 10 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଚ୍ଚକୁ ଉଠିପାରେ, ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ନୁହେଁ ।
• ଛୋଟ ଛୋଟ କମ୍ ଉଚ୍ଚ ଗଛ ପାଇଁ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ଅତି ଉଚ୍ଚ ବୃକ୍ଷ ପାଇଁ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।

(ଚ) ମୂଳଜ ଜାପ :
ଉ-

• କୌଣସି ଏକ ଉଭିଦର କାଣ୍ଡକୁ ଅଧାରୁ କାଟିଦେଲେ, କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ଜଳୀୟ ପଦାର୍ଥ ବାହାରୁଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ମୂଳଜ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ଏହା ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ।
• ଗଛର କଟାଅଂଶରେ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମାନୋମିଟର ଖଞ୍ଜି ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ମୂଳରେ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ମପାଯାଇପାରେ
• ଯଦି ଜଳର ଉର୍ଶ୍ୱପରିବହନ ପାଇଁ ମୂଳଜ ଚାପ ଆବଶ୍ୟକ, ତେବେ ଉଚ୍ଚ ଗଛଗୁଡ଼ିକରେ ଏହି ଚାପର ପରିମାଣ ଅଧ‌ିକ ହେବା କଥା, ମାତ୍ର ତାହା ହୁଏନାହିଁ ।
• ଏହି ସମସ୍ତ କାରଣରୁ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ ।

Question 9.
ସଂକ୍ଷେପରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଜଳର ପରିବହନ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
ଉ-

• ଫଳରେ ଜଳ କୈଶିକ ନଳୀ ମଧ୍ୟଦେଇ କିଛି ଉପରକୁ ଉଠିଯାଏ ।
• ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଯେତେ କମ୍ ହୁଏ ଜଳ ସେତିକି ଅଧ୍ଵ ଉଚ୍ଚକୁ ଉଠିଯାଏ ।
• ଉଭିଦର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁ କୈଶିକ ନଳୀ ପରି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାରୁ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

(ଖ) ମଣିଷର ରକ୍ତବର୍ଗ କିପରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ?
ଉ-

• ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକା ଆବରଣରେ ଥିବା ପ୍ରୋଟିନ୍‌କୁ ଏଣ୍ଟିଜେନ ଏବଂ ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ପ୍ରୋଟିନକୁ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କୁହାଯାଏ ।
• ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି ତା’ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌କୁ ଚିହ୍ନିପାରେ ।
• ଏହି ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି ଓ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ରକ୍ତବର୍ଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଉଛି ।

(ଗ) ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ଓ କପାଟିକାର ଅବସ୍ଥିତି ଲେଖ ।
ଉ-

• ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଚାରୋଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଛି । ଉପର ପ୍ରକୋଷ୍ଠଗୁଡ଼ିକୁ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ତଳ ପ୍ରକୋଷ୍ଠଗୁଡ଼ିକୁ ନିଳୟ କୁହାଯାଏ । ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ଉପର ଓ ତଳ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଏବଂ ବାମ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥୁବା ଉପର ଓ ତଳ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ କୁହାଯାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ ତିନି ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ଏବଂ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ଭିତରେ ଦୁଇ ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ଥାଏ ।
• ନିଳୟ – ରକ୍ତବାହିନୀ ଦ୍ଵାରରେ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ରାକୃତି କପାଟିକା ଥାଏ ।

(ଘ) କେଉଁ କାରକମାନଙ୍କ ଯୋଗୁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଗଛର ଅଗ୍ରଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଏ ?
ଉ-
କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ, ମୂଳଜ ଚାପ, ଉତ୍ସଦନ, ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳର ମିଳିତ ପ୍ରଭାବରେ ଜଳ ମୂଳରୁ ଗଛର ଅଗ୍ରଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଏ ।

(ଙ) ଉଦ୍ଭଦରେ ଜଳର ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପର ଭୂମିକା କ’ଣ ? ଉଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପ ଅଧିକ ହୋଇନଥାଏ ।
ଉ-
(i) ଉଚ୍ଚ ଗଛ ମୂଳରେ ମୂଳଜ ଚାପ ଅଧିକ ହୋଇନଥାଏ ।
(ii) ଉତ୍ସୁଦନର ବେଗ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥିବାବେଳେ ମୂଳଜ ଚାପ ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

Question 10.
ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ମଣିଷ ରକ୍ତର କେଉଁଠାରେ ଆଣ୍ଟିଜେନ୍ ଓ ଆଣ୍ଟିବଡ଼ି ରହିଥା’ନ୍ତି ?
ଉ-
ମଣିଷ ରକ୍ତର ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ ଆଣ୍ଟିଜେନ୍ ଓ ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଆଣ୍ଟିବଡ଼ି ଥାଏ ।

(ଖ) ଲ୍ୟାଣ୍ଡଷ୍ଟେଇନର କେଉଁ ଜାତିର ମାଙ୍କଡ଼ଙ୍କ ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ Rh ଆଣ୍ଟିଜେନ୍ ଥ‌ିବାର ଦେଖ‌ି ।
ଉ-
ଲ୍ୟାଣ୍ଡଷ୍ଟେଇନ୍‌ର ପାତିମାଙ୍କଡ଼ ବା ରେସସ୍ ମଙ୍କିର ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ Rh ଆଣ୍ଟିଜେନ୍ ଥ‌ିବାର ଦେଖ‌ିଲେ ।

(ଗ) ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ କେତେ ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ?
ଉ-
ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଚାରି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ।

(ଘ) ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଶ୍ଵେତସାର କିପରି ଭାବରେ ଗଛର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ ?
ଉ-
ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଶ୍ଵେତସାର ଫ୍ଲୋଏମ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ପରିବାହିତ ହୋଇ ଗଛର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ଙ) ଗଛର ମୂଳଜ ଚାପ କେଉଁ ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ମପାଯାଇପାରେ ?
ଉ
ଗଛର ମୂଳଜ ଚାପ ମାନୋମିଟର ଯନ୍ତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ମପାଯାଇପାରେ ।

Question 11.
ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) କେଉଁ ରକ୍ତବାହିନୀଦ୍ୱାରା ରକ୍ତ ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ?
ଉ-
ମହି।ମକୁ।

(ଖ) ଶିରାରେ କାହାର ଅବସ୍ଥିତ ଯୋଗୁଁ ରକ୍ତ ପଛକୁ ଫେରିପାରେ ନାହିଁ ?
ଉ-
କାପରିକୁ।

(ଗ) ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଦ୍ବାରରେ କେତୋଟି ପାଖୁଡ଼ା ବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ରହିଛି ?
ଉ-
ତିନିପାଖୁଡ଼ା ବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା

(ଘ) ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର କପାଟିକା ରହିଛି ?
ଉ-

(ଙ) ଉଭିଦର ବାୟବୀୟ ଅଂଶରୁ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଆକାରରେ ଜଳର ନିର୍ଗମନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ଉଭିଦର

Question 12.
ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
(କ) ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଶ୍ଵେତସାର …………………….. ଟିସୁଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇଥାଏ ।
(ଖ) ସମସ୍ତଙ୍କୁ ରକ୍ତ ଦେଇ ପାରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ………………….. କୁହାଯାଏ ।
(ଗ) ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା କପାଟିକା ……………………..ପାଶୂଷ୍ ଟି ଶୂ ସ ।
(ଙ) ଷ୍ ଙ୍କ ଦ6 ର କଳ ରେ ଟିସୁ ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପରିବାହିତ …………………. ହୋଇଥାଏ ।
(ଙ) ଉସ୍ବେଦନଦ୍ଵାରା ଉଭିଦର …………………… ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
(କ) ଫ୍ଲୋଏମ୍
(ଖ) ସର୍ବଜନ ଦାତା
(ଗ) 2,
(ଘ) ଜାଇଲେମ୍
(ଙ) ତାପମାତ୍ରା

Question 13.
ବାକ୍ୟରେ ଚିହ୍ନିତ ରେଖାଙ୍କିତ ଶବ୍ଦ ଶବ୍ଦପୁଞ୍ଜକୁ ବଦଳାଇ ଠିକ୍ ବାକ୍ୟ ଲେଖ ।
(କ) ଧମନୀ ବାଟ ଦେଇ ମଣିଷ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ରକ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡଠାରେ ପହଞ୍ଚେ ।
ଉ-
ଉର୍ବ ମହାଶିରା ଓ ନିମ୍ନ ମହାଶିରା ବାଟ ଦେଇ ମଣିଷ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶରୁ ରକ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଠାରେ ପହଞ୍ଚେ ।

(ଖ) ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ ଚାରି ପାଖୁଡ଼ା ବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ରହିଛି ।
ଉ-
ମଣିଷ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ଦ୍ବାରରେ ଦୁଇ ପାଖୁଡ଼ା ବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ରହିଛି ।

ମଣିଷ ଶରୀରରେ ଏକକ ସଞ୍ଚାଳନ ପ୍ରକାର ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ ଦେଖାଯାଏ ।
ଉ-
ମଣିଷ ଶରୀରରେ ଦୈତ ସଞ୍ଚାଳନ ପ୍ରକାର ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ ଦେଖାଯାଏ ।

(ଘ) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ପାଇଁ ଜଳର ସଂସକ୍ତି ବଳ ଦରକାର ।
ଉ-
କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ପାଇଁ ଜାଇଲେମ୍ ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଛୋଟ ହେବା ଦରକାର ।

Question 14.
ପ୍ରଥମ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ସମ୍ପର୍କକୁ ଦେଖୁ ତୃତୀୟ ଶବ୍ଦ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ ଶବ୍ଦଟି କ’ଣ ହେବ ଲେଖ ।
(କ) ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ : ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ : : ବାମ ନିଳୟ : ……………………।
(ଖ) ଜୋକ ଲାଳ : ହିରୁଡ଼ିନ୍ : : ମଣିଷ ରକ୍ତ : ……………………।
(ଗ) ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକା ଆବରଣ : ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌ : : ପ୍ଲାଜମା : ……………………।
(ଘ) ମୂଳଜ ଚାପ : ଚେର,: : କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ : ……………………।
Answer:
(କ) ମହାଧମନୀ
(ଖ) ହିପାରିନ୍
(ଗ) ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି
(ଶ) ଲାଳଲୋମାନ୍

Odisha State Board Elements of Mathematics Class 12 Solutions CHSE Odisha Chapter 11 Differential Equations Ex 11(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Math Solutions Chapter 11 Differential Equations Exercise 11(b)

Solve the following differential equations.
Question 1.
\(\frac{d y}{d x}\) + y = e^-x
Solution:
Given equation is \(\frac{d y}{d x}\) + y = e^-x … (1)
This is a linear differential equation.
Here P = 1, Q = e^-x
So the integrating factor
I.F. = e^{∫P dx} = e^∫dx = e^x
The solution of (1) is given by
ye^x = ∫e^-x . e^x dx = ∫dx = x + C
⇒ y – xe^-x + Ce^-x

Question 2.
(x² – 1)\(\frac{d y}{d x}\) + 2xy = 1
Solution:
Given equation is (x² – 1)\(\frac{d y}{d x}\) + 2xy = 1

Question 3.
(1 – x²)\(\frac{d y}{d x}\) + 2xy = x \(\sqrt{1-x^2}\)
Solution:
Given equation is

Question 4.
x log x \(\frac{d y}{d x}\) + y = 2 log x
Solution:
Given equation is

Question 5.
(1 + x²)\(\frac{d y}{d x}\) + 2xy = cos x
Solution:

Question 6.
\(\frac{d y}{d x}\) + y sec x = tan x
Solution:
Given equation is
\(\frac{d y}{d x}\) + y sec x = tan x
This is a linear equation where
P = sec x, Q = tan x
I.F. = e^{∫sec dx}
= e^{(sec x + tan x)} = sec x + tan x
The solution is y . (sec x + tan x)
= ∫(sec x + tan x) tan x dx
= ∫(sec x tan x + tan² x) dx
= ∫(sec x . tan x + sec² x – 1) dx
= ∫(sec x + tan x) – x + C
⇒ (y – 1) (sec x + tan x) + x = C

Question 7.
(x + tan y) dy = sin 2y dx
Given equation can be written as
Solution:

Question 8.
(x + 2y³)\(\frac{d y}{d x}\) = y
Solution:
Given equation can be written as

Question 9.
sin x\(\frac{d y}{d x}\)+ 3y = cos x
Solution:

Question 10.
(x + y + 1)\(\frac{d y}{d x}\) = 1
Solution:

Question 11.
(1 + y²) dx + (x – \(e^{-\tan ^{-1} y}\)) dy = 0
Solution:
Given equation can be written as

Question 12.
x\(\frac{d y}{d x}\) + y = xy²
Solution:
Given equation can be written as

⇒ z = -x ln x + Cx
⇒ \(\frac{1}{y}\) = -x ln x + Cx
⇒ 1 = -xy ln x + Cxy
∴ The solution is (C – ln x) xy = 1

Question 13.
\(\frac{d y}{d x}\) + y = y² log x
Solution:

Question 14.
(1 + x²)\(\frac{d y}{d x}\) = xy – y²
Solution:
The given equation can be written as

Question 15.
\(\frac{d y}{d x}\) + \(\frac{y}{x-1}\) = \(x y^{\frac{1}{2}}\)
Solution:
The given equation can be written as

Question 16.
\(\frac{d y}{d x}\) + \(\frac{y}{x}\) = x², y(1) = 1
Solution:
The given equation can be written as
\(\frac{d y}{d x}\) + \(\frac{y}{x}\) = x², y(1) = 1 … (1)
This is a linear equation.

Question 17.
\(\frac{d y}{d x}\) + 2y tan x = sin x, y\(\left(\frac{\pi}{3}\right)\) = 0.
Solution:

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Invitation to English 3 Solutions Notice Writing Textbook Activity Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class English Notice Writing

Writing Notices

A notice is a written or printed news, announcement or information. It is usually displayed publicly on a school/college notice-board. A notice can also be given for insertion in a newspaper like an advertisement. But there is one main difference between an advertisement and a notice. An advertisement is chiefly commercial (or matrimonial) in nature; but a notice is a general piece of information for a particular group. A notice should be in complete sentences or even in the form of a short paragraph, whereas an advertisement can be in the form of merely catching phrase and slogans.

Activity 8

The Dramatic and Cultural Association of your college plans to organise an Oriya Debate Competition for +2 students. As the Secretary of the Association, you have put up the following notice:

A well-written notice will tell its readers :
what is about to happen
when it will happen
where it will happen
who can take part
who to contact/apply to
how to contact/apply
where to apply to
etc.

Read the notice given above and check if it contains all these points.
Answer:
This notice does not contain all these points such as, ‘how to conduct/apply/ where to apply to’.

Activity 9

ere is a notice put up by the Youth Adventure Club of Bombay. The sentences in the notice are not in the right order. Re-write the notice, arranging the sentences in the correct order.
1. The voyage is fully sponsored by the Club.
2. The Club plans to take young people on a one-year round-the-world voyage of EXPLORATION AND DISCOVERY, on SS VARSHA, starting 1st January 2010.
3. In addition, a knowledge of cooking and nursing is desirable.
4. The Youth Adventure Club invites young people of both sexes to apply to take part in the ADVENTURE OF A LIFETIME.
5. If interested, please contact the Secretary, Youth Adventure Club, 7 Marine Drive, Bombay on or before 24 October.
6. Those interested should be aged 16-24, enthusiastic, and physically fit.
7. They should have experience of sailing and swimming.

Answer:

Youth Adventure Club, Bombay
NOTICE

10 June, 20_

The Youth Adventure Club invites young people of both sexes to apply to take part in the ADVENTURE OF A LIFE-TIME. The Club plans to take young people on a one year, round-the-world voyage of EXPLORATION AND DISCOVERY, on SS VARSH, starting 1st January, 20. The voyage is fully sponsored by the Club. Those interested should be aged 16-24, enthusiastic and physically fit. They should have experience of sailing and swimming. In addition, a knowledge of cooking and nursing preferable. If interested, please contact the Secretary, Youth Adventure Club, 7, Marine Drive, Bombay on or before 24 October.

Activity 10

The following is a notice put up by the Cultural Secretary of the college. Through this notice, he wants to inform 1 and II year +2 students about an Inter-College One Act Play Competition. Read the notice carefully and try to improve upon it.

Answer:

+2 Cultural Association
B.J.B. College, Bhubaneswar
NOTICE

1 March, 20______

An Inter-College One-Act Play Competition for I and II year students will be held in our college on 9.3.20_. Willing participants are required to submit their names to the Cultural Secretary by 11 a.m. on 3.3.20_.

Pranab Mishra
Secretary

Activity 11

(a) Your college has arranged to present an episode on Door Darshan in the popular programme “Meet the Young Artists”. Write a notice in not more than 50 words for the college notice board, inviting talented students to appear for trials for different items on 20 April. You have invited a famous Door Darshan artist to be present at the selection. You are the Secretary of the College Cultural Association.
(b) You are the Secretary of the Day Scholars’ Association. You have planned an excursion to South India. It is partly subsidised. Write a notice, inviting +2 students to take part in the excursion. Your notice should include all the relevant details.
The Youth Adventure Club invites young people of both sexes to

Answer:
(a)

J.K.B.K. College, Cultural Association
NOTICE

13.4.20

J.K.B.K. Cultural Association invites students (singers, musicians, dancers, monoactors etc.) of all classes to display their talents in a trial test before Mr. Prafulla Mohanty, AIR artist on 20th April 20 at the College Auditorium. Selected students will have the opportunity to appear in Doordarshan’s “Meet the Young Artists” programme. Details can be had from the undersigned.

Pranab Kumar Das
Secretary
J.K.B.K. Cultural Association

(b)

Day Scholars’ Association
S.B. Women’s College, Cuttack .
NOTICE

25 April 20

The Day Scholars’ Association invites +2 students for a heavily subsidised South India tour starting 1st May from Bhubaneswar. The tour will cover entire South India in 15 days with stopovers at Madras, Bangalore, Ooty, Madurai, Pondicherry. Interested students can immediately contact the undersigned with Rs. 2000/- to be paid towards boarding, lodging, train-fare and local transport.
Selection on first come first serve basis.

Rita Mishra
Secretary
Day Scholars’ Association

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Invitation to English 3 Solutions Personal Advertisement Writing Textbook Activity Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class English Personal Advertisement Writing

Personal Advertisements

Broadly speaking, an advertisement is a form of communication intended to promote the sale of a product, or a service to influence public opinion, advance a particular cause, gain political support, to elicit some other response desired by the advertiser. It is also used indirectly to enlighten the public at large about new products and services.
The characteristics of an advertisement are :

• Catching attention
• Stimulating interest
• Arresting desire
• Supplying convincing details
• Motivating action

We sometimes find it necessary to place personal advertisements (or ads) in newspapers. The publication of these ads are expensive. Therefore, it is necessary to be brief and concise in writing an ad.

Activity 5

Read the following ads very carefully and make sure you understand them. Answer the questions that the teacher asks about them.

Matrimonial:
(a) Wanted beautiful graduate (caste no bar) 5’5″ for an established Khandayat businessman, 29/5’8″, Bhubaneswar. Write to box No. 256, C/o The Samaj, Cuttack.
(b) Wanted Bengali Kayastha groom for fair, good-looking, homely Bengali bride, B.A., 25/5’2″. Write to Box 308, The Samaj, Cuttack.

Accommodation Wanted/To Let:
(c) Wanted 2 bedroom house with bath and kitchen within 1 km of High Court. Contact 2647130.
(d) 1200 sq. feet suplex house to let at Ekamra Villa, Jayadev Vihar, near Biju Patnaik College, Bhubaneswar. Contact 2558162.

Jobs:
(e) Female marketing executive with good command of English. Must own a two-wheeler. Remuneration will not be a constraint for the right candidate. Contact 640712/607014.
(f) Wanted: A Sales Promoter and a Lady Typist. Only Science graduates with pleasant personalities and experience need to apply immediately with bio-data and photographs to the Manager, Chandra Chemicals, Industrial Estate, Rasulgarh. Bhubaneswar.

Sale/Purchase:
(g) One Maruti 800 car, the owner drove, in tip-top condition for immediate sale. Contact (0674) 2554217 between 10 a.m. to 6.30 p.m.
(h) Book your independent bungalow. Price range Rs. 5.17 to 8.00 lakhs. Close to Rasulgarh, Bomikhal, Laxmisagar, near GGP colony. Site under development. Booking started. Contact Sadhu Biswal, Laxmisagar, Ph – 2560642.
Answer:
Not necessary.

Activity 6

Here are some short descriptions. Read them carefully and turn them into small ads to be published in your local newspapers. For help, you may look back at the ads in the previous activity.
1. My two-year-old dog has been missing since 6 February, 20. He is of the Alsatian breed and brown in color. He has thick, bushy fur. His name is Jimmy. If you see him, please contact telephone 2551055.
2. Ritz Travels, Bermuda offers an excellent tour package of 15 days just for a paltry sum of Rs. 5000 per head. The package includes board, lodging, train fare, and local transport. The party is leaving Bhubaneswar on 1st March and will cover entire South India with stop-overs at Bangalore, Madras, Pondicherry, and Ooty. If you want to join, contact 2557182.
3. A software Engineer well-placed in the USA, belonging to the Teli caste, is looking for a fair and beautiful girl for an early matrimonial alliance. The girl should be around 25 years of age with a first-class MCA or MBA. Girls having Post Graduate degrees in Physics and Mathematics will also be suitable. There is no caste bar. Contact immediately (0674) 2582396.
4. We require a science graduate to work as Laboratory Assistant in our factory near Puri. Persons with minimum of 5 years’ experience will be preferred. Write within 7 days to Box No. 680, The Samaj, Cuttack.

Answer:
(1) Missing: Brown two-year-old Alsatian named Jimmy since 6 February. Finders contact 551055.
(2) Tour Offer: Entire South India in 15 days with stopovers at Bangalore, Madras, Pondicherry, and Ooty for only Rs. 5000 per head. The package includes boarding, lodging, train fare, and local transport. Party leaving Bhubaneswar on 1st March. Contact Ritz Travels, Bermuda, or Phone at 2557182.
(3) Wanted a fair and beautiful bride for Teli software Engineer, well-placed in the USA. 25-year-old girls with first-class MCA/MBA or PG Physics/Maths preferred. Early Alliance. Caste no bar. Contact immediately at 0674-2582396.
(4) Wanted Lab Asst, for a factory near Puri. Science graduates with a minimum of 5 years of experience are preferred. Write within 7 days to Box No. 680, The Samaj, Cuttack.

Activity 7

Write three small ads from this list, to be placed in your local newspaper.
1. You want to sell your TV (cost/make/condition etc.)
2. You are looking for a flat in the town for your parents (size/rent/location etc.)
3. Your father wants to buy a second-hand car (cost/type/condition etc.)
4. Your parents are looking for a suitable bride for your elder brother, (complexion/color/height/age/education/caste, etc.)
5. You want to buy a second-hand two-wheeler.
6. You are looking for a suitable bride for your elder brother who is settled in England as a doctor.
7. Your real-estate company has started constructing 2/3 bedroom flats in your area. Invite customers to buy them.
8. Your parents are looking for a tutor for your younger brother who is in Class IV.
9. A young man in your area has been missing for quite some time.

Answer:
(7) Book Today. 2/3 bedroom flats in centrally located Nayapalli area. Only 4.25 to 6.00 lakhs. Finance available. Construction underway. Contact Metro Builders M4 – 10 Acharya Vihar, BBSR. Ph. 560821.
(8) Wanted Maths/Science tutor for IV Class student – Convent. Teachers with English medium background and 5/6 yrs Exp. may contact 542331 between 6 am to 9 am and 6 pm to 9 pm. Handsome remuneration.
(9) Missing fair young man with earrings – 22/5’4″. Knows Oriya and Telugu. Missing since September 2009. Last seen with blue jeans and white shirts. Informants will be rewarded Ph. 552462.

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 5 ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟୀ ଶ୍ରେଣୀକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 5 ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟୀ ଶ୍ରେଣୀକରଣ

Question 1.
ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ପର୍ଯ୍ୟାୟଗୁଡ଼ିକରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଗଲେ କ’ଣ ହୁଏ ନାହିଁ ?
(a) ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଧାତବ ପ୍ରକୃତି କମିଯାଏ ।
(b) ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
(c) ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ତ୍ୟାଗ କରିପାରନ୍ତି ।
(d) ଅକ୍ସାଇଡ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ଵ ଅମ୍ଳୀୟ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
(c) ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ତ୍ୟାଗ କରିପାରନ୍ତି ।

Question 2.
X ମୌଳିକ, XCl₂ ସଙ୍କେତ ସହ ଏକ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟିକରେ । ତାହା କଠିନ ଏବଂ ଉଚ୍ଚ ଗଳନାଙ୍କର ଏକ ଯୌଗିକ । ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର କେଉଁ ମୌଳିକ ଗ୍ରୁପରେ X ରହିଥ‌ିବାରୁ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଅଛି ?
(a) Na
(b) Mg
(c) Al
(d) Si
Answer:
(b) Mg

Question 3.
ଜେଇଁ ମୌଳିକର
(a) ଦୁଇଟି କକ୍ଷ ରହିଛି ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ରାରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଛି ?
ଉ :
ନିଅନ୍ (Ne)

(b) ଇଲେକ୍ଟ୍ରନ୍‌ ର୍ସରରନା 2,8,2 ?
ଉ :
ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ (Mg)

(c) ସଂଯୋଜକ କକ୍ଷରେ ଚାରୋଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ସହିତ ସମୁଦାୟ ତିନୋଟି କକ୍ଷ ରହିଛି ?
ଉ :
ସିଲିକନ୍ (Si)

(d) ସଂଯୋଜକ କକ୍ଷରେ ତିନୋଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ସହିତ ସମୁଦାୟ ଦୁଇଟି କକ୍ଷ ଅଛି ?
ଉ :
ବୋରନ୍ (B)

(e) ଦ୍ଵିତୀୟ କକ୍ଷରେ ପ୍ରଥମ କକ୍ଷରେ ଥିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂଖ୍ୟାର ଦୁଇଗୁଣ ରହିଛି ?
ଉ :
କାର୍ବନ (C)

Question 4.
(a) ବୋରନ୍‌ର କେଉଁ ଧର୍ମଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ବୋରନ୍ ଥ‌ି ସ୍ତମ୍ଭର ଅନ୍ୟ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଧର୍ମ ସହିତ ସମାନ ?
ଉ :
ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ୍ 13ରେ ବୋରନ୍ ଅବସ୍ଥିତ । ସ୍ତମ୍ଭ 13ରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଦୁଇଟି ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ତ୍ରେଲା
(i) ସାଧାରଣ ତାପମାତ୍ରା (25°C)ରେ ସମସ୍ତ ମୌଳିକ କଠିନ ।
(ii) ସମସ୍ତ ମୌଳିକ ଯୋଜ୍ୟତା ଓ ଦର୍ଶାନ୍ତି ।

(b) ଫ୍ଲୋରିନ ଗ୍ରୁପ୍‌ର ସମସ୍ତ ମୌଳିକର କେଉଁ ପ୍ରକୃତିଟି ସମାନ ?
ଉ :
ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ୍ 17ରେ ଫ୍ଲୋରିନ୍ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ହେଲା
(i) ସମସ୍ତ ମୌଳିକର ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରମ୍‌ ସଂଖ୍ୟା 7 ।
(ii) ସମସ୍ତ ମୌଳିକର ଯୋଗ୍ୟତା ଏବଂ ଏଗୁଡ଼ିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ।

Question 5.
ଗୋଟିଏ ପରମାଣୁର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା ହେଉଛି 2,8,7 ।
(a) ଏହି ମୌଳିକର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ କେତେ ?
ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 2 + 8 + 7 = 17
(b) ଏହା ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଥବା କେଉଁ ମୌଳିକର ରାସାୟନିକ ପ୍ରକୃତି ସହ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିବ ? (ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ୟରେ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଦିଆଯାଇଛି)
N(7)
F(9)
P(15)
Ar (18)
ଉ :
F(9)

Question 6.
ଲିଥ୍ୟମ, ସୋଡ଼ିୟମ, ପୋଟାସିୟମ, ଏହି ସବୁ ଧାତୁ ଜଳ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁରେ କୌଣସି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି କି ?
ଉ :
ଲିଥ୍ୟମ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 3 ଓ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା 2, 1
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 11 ଓ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 1
ପୋଟାସିୟମ୍ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 19 ଓ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 8, 1
ଏହି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି ।

Question 7.
ନିମ୍ନରେ ତିନୋଟି ମୌଳିକ A, B ଏବଂ C ର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଅବସ୍ଥିତି ଦର୍ଶାଯାଇଛି ।

(a) A ଏକ ଧାତୁ କିମ୍ବା ଅଧାତୁ ଲେଖ ।
ଉ :
A ଅଧାତୁ ଅଟେ ।

(b) C, A ଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ କିମ୍ବା କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ?
ଉ :
C, A ଠାରୁ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ କାରଣ ଅଧାତୁ ଗ୍ରୁପ୍‌ର ଉପରୁ ତଳକୁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳତା ହ୍ରାସପାଏ ।

(c) C ର ଆକାର B ଠାରୁ ବଡ଼ କିମ୍ବା ଛୋଟ ?
ଉ :
C ର ଆକାର B ଠାରୁ ଛୋଟ, କାରଣ B ଓ C ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଛନ୍ତି । ଏକା ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ପରମାଣୁର ଆକାର କମେ ।

(d) A ମୌଳିକ ଦ୍ଵାରା କେଉଁ ପ୍ରକାର ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି ହେବ, କ୍ୟାଟାୟନ କିମ୍ବା ଏନାୟନ ?
ଉ :
A ଏନାୟନ ଦିଏ, କାରଣ ଅଧାତୁ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନ ଦିଏ ।

Question 8.
ଅକ୍‌ସିଜେନ (ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ୫) ଏବଂ ସଲ୍‌ଫର ( ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 16) ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ 16ରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହି ଦୁଇଟି ମୌଳିକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା ଲେଖ । ଏ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅଧ୍ବକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ? କାହିଁକି ?
ଉ :
ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଏବଂ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 6 |
ସଲଫରର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 16 ଏବଂ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 6 ।
ଅକ୍‌ସିଜେନ୍, ସଲଫରଠାରୁ ଅଧିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ କାରଣ ଗ୍ରୁପର ଉପରୁ ତଳକୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ କ୍ରମଶଃ କମେ ।
ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଫ୍ଲୋରିନ୍ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ମୌଳିକ ଏବଂ ସିଜିୟମ୍ (Cesium) ସବୁଠାରୁ କମ୍ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ମୌଳିକ ଅଟେ ।

Question 9.
ଏକ ପରମାଣୁର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା, ଏହି ପରମାଣୁର ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଅବସ୍ଥିତି ସହିତ କ’ଣ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ?
ଉ :
(i) ମୌଳିକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନର ସଂରଚନା ଓ ଅବସ୍ଥାନ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।
(ii) ଏକ ମୌଳିକର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ ଥିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂଖ୍ୟା ଯେତେ ମୌଳିକଟି ସେହି ଗ୍ରୁପରେ ରହିଥାଏ ।
(iii) ମୌଳିକର ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍ ଚାରିପାଖରେ ଥ‌ିବା କକ୍ଷ ସଂଖ୍ୟା ଯେତେ ମୌଳିକଟି ସେତିକି ନମ୍ବର ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ରହିଥାଏ ।

ତତାହରଣ:
(i) Li, Na, K, Rb ଓ Cs ଆଦି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ବାହ୍ୟ କକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଗ୍ରୁପ୍ 1 ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
(ii) Na, Mg ଓ CI ଆଦି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକରେ ତିନୋଟି ଲେଖାଏଁ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ କକ୍ଷ ଥ‌ିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅବସ୍ଥିତ ।

Question 10.
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ କ୍ୟାଲ୍ ସିୟମ୍‌ (ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 20 ) ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ହେଉଛି (12, 19, 21 ଏବଂ 38 ) । ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଓ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକୃତିରେ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି ?
ଉ :
କ୍ୟାଲସିୟମର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 20 ଏବଂ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 8, 2 ।
କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍‌ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଥିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ
(i) ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ – 12
(ii) ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 19
(iii) ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 21
(iv) ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 38
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 2
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 8,1
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 8, 3
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 18, 8, 2
12 ଓ 38 ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଥ‌ିବା ଭୌତିକ ଓ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକୃତି କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି । ମୌଳିକର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 2ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଥ‌ିବାରୁ ଏହି ଦୁଇଟିର

Question 11.
ମେଣ୍ଡେଲିଫଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ଏବଂ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରଭେଦର ଏକ ତୁଳନାତ୍ମକ ବିବରଣୀ ଦିଅ ।
Answer:
ସାମଞସ୍ୟ:

ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ

• ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଓ ଗ୍ରୁପ୍‌କୁ ନେଇ ଗଠିତ ।
• କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୌଳିକକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମରେ
• 7ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଅଛି ।

ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ

• ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଗ୍ରୁପ୍‌କୁ ନେଇ ଗଠିତ ।
• କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମୌଳିକକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମରେ
• 7 ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଅଛି ।

ପାର୍ଥକ୍ୟ:

ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ

• ମୌଳିକର ଗୁଣ ସେଗୁଡ଼ିକର ପାରମାଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵର |
• ଏଥରେ 63ଟି ମୌଳିକ 7ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଓ ୨ଟି ଶ୍ରେଣୀର ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଛି ।
• କେତେକ ସ୍ଥାନ ଖାଲିଥିଲା ।
• ପରମାଣୁ ଗଠନ ସମ୍ପର୍କରେ ସାରଣୀ ଅଧିକ ସହାୟକ ହୋଇପାରିଲାନ|ହ |
• ଏଥରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ ସମ୍ପର୍କରେ କୌଣସି ଧାରଣା ଦିଆଯାଇନଥିଲା
• ସମସ୍ଥାନିକଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗୁ ବହୁତ ତ୍ରୁଟି ଦେଖାଦେଲା ।

ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ

• ମୌଳିକର ଗୁଣ ସେଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଫଳନ ।
• ଏଥରେ 118 ଟି ମୌଳିକ 7 ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଓ 18 ଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଛି ।
• ନୂତନ ଭାବେ ଆବିଷ୍କୃତ ମୌଳିକ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଥାନ ଅଛି ।
• ପର ମାଣୁ ଗଠନ ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ସହାୟକ ହୋଇପାରିଲା ।
• ଏଥରେ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଶ୍ରେଣୀରେ ସ୍ଥାନିତ ହୋଇଇନ୍ତି
• ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ସମସ୍ଥାନିକ ଦ୍ଵାରା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥବା ତ୍ରୁଟି ମାର୍ଜିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଓ ଉତ୍ତର:

Question 1.
ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକରେ ଥ‌ିବା ସ୍ତମ୍ଭଗୁଡ଼ିକରେ ଡୁବେରିନରଙ୍କ ଟ୍ରାଇଏଡ୍ ସମୂହ ରହିଥ‌ିବା ତୁମେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଛ କି ? ତୁଳନା କରି ଦେଖ ।
Answer:
ହଁ, ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକରେ ଥିବା Li, Na, K ଡୁବେରିନରଙ୍କ ଟ୍ରାଇଏଡ୍ ସମୂହରେ ଅଛି ।

Question 2.
ଡୁବେରିନରଙ୍କ ମୌଳିକର ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗରେ କ’ଣ ସବୁ ଅସୁବିଧା ରହିଛି ?
Answer:

• ସେ ସମୟରେ ଜଣାଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ମୌଳିକକୁ ଡୁବେରିନର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରିନଥିଲେ ।
• ସେତେବେଳେ ଜଣାଥୁବା ମୌଳିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଡୁବେରିନର କେବଳ ତିନୋଟି ଟ୍ରାଇଏଡ୍ ଚିହ୍ନଟ କରିପାରିଥିଲେ ।
  ଟ୍ରାଇଏଡ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇନଥୁଲା

Question 3.
ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକ ନିୟମର କ’ଣ ସବୁ ଅସୁବିଧା ଥିଲା ?
Answer:

• ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକ ନିୟମ କେବଳ କ୍ୟାଲସିୟମ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଥିଲା ।
• ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକ ସମୂହରେ ଅଳ୍ପ କେତେକ ମୌଳିକ ଗୁଣରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିଲା ।
• ନିଉଲାଣ୍ଡଙ୍କ ଅଷ୍ଟକ ନିୟମରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଧର୍ମର ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ସ୍ବରତଳେ ସ୍ଥାନିତ କରାଯାଇଥିଲା ।
• 56ଟି ମୌଳିକ ପରେ ଯେଉଁ ମୌଳିକ ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ଅଷ୍ଟକ ନିୟମରେ ଖାପଖାଇଲା ନାହିଁ ।

Question 4.
ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀକୁ ଉପଯୋଗ କରି ନିମ୍ନଲିଖୂ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ପାଇଁ ସଙ୍କେତଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ । (Li, Mg, B, Si, Ca)

• Li ମେଣ୍ଟେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ୍ Iରେ ଥ‌ିବାରୁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ସଂକେତ R₂O। ତେଣୁ Liର ସଙ୍କେତ Li₂O ।
• Mg ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ୍ IIରେ ଥ‌ିବାରୁ ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର RO | ତେଣୁ Mgର ସଙ୍କେତ MgO |
• B ସାରଣୀରେ ଗ୍ରୁପ୍ IIIରେ ଅବସ୍ଥିତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକରେ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ସଙ୍କେତ R₂O₃ । ତେଣୁ ‘B’ର ସଙ୍କେତ B₂O₃ |
• Si ଗ୍ରୁପ୍ IVରେ ଥ‌ିବାରୁ ଏଥ‌ିରେ ଥିବା ମୌଳିକମାନଙ୍କର ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ସଙ୍କେତ RO₂ । ତେଣୁ Siର ସଙ୍କେତ SiO₂ ।
• ‘Ca’ ଗ୍ରୁପ୍ Vରେ ଥିବାରୁ ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକମାନଙ୍କର ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ସଙ୍କେତ RO । ତେଣୁ Caର ସଙ୍କେତ Ca0 |

Question 5.
ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ପ୍ରଣୀତ ହେବାପରେ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବା ଯେ କୌଣସି ଦୁଇଟି ମୌଳିକର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:

• ସ୍କାଣ୍ଡିୟମ,
• ଗାଲିୟମ୍

Question 6.
ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପାଇଁ ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍ କେଉଁ ସବୁ ମାନଦଣ୍ଡ (Criteria) ଉପଯୋଗ କରିଥିଲେ ?
Answer:

• 
• ରାସାୟନିକ ଧର୍ମର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ ।
• ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ହାଇଡ୍ରାଇଡ୍ ଓ ଅକସାଇଡ଼କୁ ଉପଯୋଗକରି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରାଥମିକ ଧର୍ମ ।

Question 7.
ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ଗୁଡ଼ିକୁ କାହିଁକି ଏକ ଅଲଗା ଗ୍ରୁପରେ ସ୍ଥାନିତ କରାଗଲା ?
Answer:
ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟ ମୌଳିକ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରୁନଥିବାରୁ ଏକ ଅଲଗା ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ସ୍ଥାନିତ

Question 8.
ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଥ‌ିବା ଅସଙ୍ଗତିଗୁଡ଼ିକୁ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟସାରଣୀ କିପରି ଦୂର କରିପାରିଲା ?
Answer:

• ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଥିବା ତ୍ରୁଟିଗୁଡ଼ିକ ସୁଧାରିବା ପାଇଁ ମୌଳିକମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ପାରମାଣବିକ କ୍ରମାଙ୍କର ବଦ୍ଧିତକ୍ରମ ଅନୁସାରେ ସଜାଯାଇ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଗଲା । ଫଳରେ ଆଇସୋଟୋପ୍‌ର ସ୍ଥାନ ସଠିକ୍ ହୋଇପାରିଲା ।
• ମେଣ୍ଡେଲିସ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ କେତେକ ଖାଲିସ୍ଥାନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ତାହା ଦୂର କରାଯାଇପାରିଲା ।
• ଲୌହ, କୋବାଲ୍‌ଟ୍ ଓ ନିକେଲ୍‌ର ସ୍ଥାନ ସଠିକ୍ ହୋଇପାରିଲା ।
• ଓଜନିଆ ଓ ହାଲୁକା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ସଠିକ୍ ଭାବରେ ସ୍ଥାନିତ କରାଗଲା ।
• ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ଗୁଡ଼ିକୁ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଡାହାଣରେ ରଖାଯାଇଛି ।
• ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌କୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ପ୍ରଥମ ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ରଖାଯାଇଛି କାରଣ ଏହା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋପଜେଟିଭ (Electropositive) ଅଟେ |
• ଉପଧାତୁ ଗୁଡ଼ିକୁ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ ମଝିରେ ରଖାଯାଇଛି ।
• ଛାନାଇଡ୍ ଓ ଆକ୍ଟିନାଇଡ୍‌କୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ରଖାଯାଇଛି ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ  (Activity):

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -1 (Activity-1)
କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ ସହିତ ଏବଂ ହାଲୋଜେନ୍ ଗ୍ରୁପ୍ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ମେଣ୍ଟେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ଅବସ୍ଥିତି ସ୍ଥିର କର ।
Answer:
କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ଅବସ୍ଥିତି:

• ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ (Li, Na, K ଇତ୍ୟାଦି) ଗୁଡ଼ିକରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଛି ।
• ଗ୍ରୁପ୍ (I) ରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗ୍ୟତା-1 ।
• ଗ୍ରୁପ୍ (I) ରେ ଥ‌ିବା କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ ସହିତ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଅଟେ ।
• କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ ଭଳି ଉଦ୍‌ଜାନ କାଟାୟନ ଦିଏ ।
• କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ ଭଳି ଉଦ୍‌ଜାନ ଅଧାତୁ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।

ହାଲୋଜେନ୍ ଗ୍ରୁପ ସହିତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ଅବସ୍ଥିତି:

• ହାଲୋଜେନ୍ ଭଳି ଉଦ୍‌ଜାନର ଅଧାତବ ଗୁଣ ଅଛି ।
• ହାଲୋଜେନ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ତାପ ଓ ବିଦ୍ୟୁତ୍ କୁପରିବାହୀ ।
• ହାଲୋଜେନ୍ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ଦୁଇ ପରମାଣୁ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଣୁ ।
• ହାଲୋଜେନ୍ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରି ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ସଂରଚନା ଧାରଣ କରନ୍ତି |
• ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ତେଣୁ ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଉଦଜାନକୁ କ୍ଷାରୀୟ ଧାତୁ କିମ୍ବା ହାଲୋଜେନ ସହିତ ନ ରଖ୍ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଗ୍ରୁପରେ ରଖାଯିବା ଉଚିତ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -2 (Activity-2)
କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ଦୁଇଟି ଆଇସୋଟୋପ୍ Cl – 35 ଏବଂ Cl -37 ବିଷୟରେ ବିଚାର କର ।

• ସେମାନଙ୍କର ପାରମାଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ଭିନ୍ନ । ତେଣୁ ଏ ଦୁଇଟିକୁ ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ତୁମେ ଅଲଗା ଅଲଗା ସ୍ଥାନରେ ରଖୁ କି ?
• ସେମାନଙ୍କର ରାସାୟନିକ ପ୍ରକୃତି ସମାନ । ଏ ଦୁଇଟିକୁ ଏକାସ୍ଥାନରେ ରଖୁବ କି ?

Answer:

• Cl-35 ଏବଂ Cl-37କୁ ମେଣ୍ଡେଲିଫ୍‌ଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଅଲଗା ଅଲଗା ସ୍ଥାନରେ ରଖୁହେବ ନାହିଁ । ନହେଁ । କାରଣ ପାରମାଣବିକ କ୍ରମାଙ୍କ ମୌଳିକର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗରେ ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ କିନ୍ତୁ ପାରମାଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ୱ ନୁହେଁ ।
• ହଁ, ଉଭୟ ଆଇସୋଟୋପ୍‌କୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ରଖାଯିବ କାରଣ ସେଗୁଡ଼ିକର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ ଓ ପାରମାଣବିକ କ୍ରମାଙ୍କ ସମାନ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -3 (Activity-3)
(i) ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ କୋବାଲ୍ଟ ଓ ନିକେଲର ସ୍ଥାନ କିପରି ସ୍ଥିର କରାଗଲା ?
ଉ :
ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ସଜା ଯାଇଛି । କୋବାଲ୍ଟ (27), ନିକେଲ୍‌ (28) ପୂର୍ବରୁ ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ସଜାଯାଇଛି ।

(ii) ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ମୌଳିକର ଆଇସୋଟୋପ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଛି ସୂଚନା ମିଳେ କି ?
ଉ :
ହଁ, ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ମୌଳିକର ଆଇସୋଟୋପ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ମିଳେ । ଆଇସୋଟୋପ୍‌ଗୁଡ଼ିକର ସମାନ ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଥିବାରୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗ୍ରୁପ୍ ବା ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ରଖାଯାଇଛି ।

(iii) ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଓ ହିଲିୟମ ମଧ୍ୟରେ ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 1.5 ଥ‌ିବା କୌଣସି ମୌଳିକ ରହିବା ସମ୍ଭବ କି ?
ଉ :
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଓ ହିଲିୟମ୍ ମଧ୍ୟରେ ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 1.5 ଥ‌ିବା କୌଣସି ମୌଳିକ ରହିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାରଣ ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଏକ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।

(iv) ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ରହିପାରିବ ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ ?
ଉ :
1 A
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀ ବିଷୟରେ କିଛି ତଥ୍ୟ :
(i) ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ 18ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ଅଛି । ପ୍ରତି ସ୍ତମ୍ଭକୁ ଗ୍ରୁପ କହନ୍ତି । ଏହି ଗ୍ରୁପ୍ ଗୁଡ଼ିକ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 ଓ 18 ଚୂପେ ବିସୃତ |

(ii) ସାରଣୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାଡ଼ିକୁ ପିରିଅଡ୍ ବା ପର୍ଯ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ । ଏଥିରେ ମୋଟ 7ଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଅଛି ।

ସେଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରଣାଳୀରେ କରାଯାଇଛି ।

(iii) ପ୍ରତି ପର୍ଯ୍ୟାୟର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଗଲେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଗୁଣରେ କ୍ରମାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ପ୍ରତି ଗ୍ରୁପରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅନୁରୂପ ଧର୍ମ ଅଛି ।

(iv) ପ୍ରତି ଗ୍ରୁପରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅନୁରୂପ ଧର୍ମ ଅଛି ।

(v) ଗ୍ରୁପ୍ 1,2,13, 14, 15, 16, 17 ରେ ସ୍ଥାନିତ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ବାହ୍ୟତମ ସେଲ୍ 8 ରୁ କମ୍ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ବହନ କରି ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନର୍ମାଲ ମୌଳିକ କହନ୍ତି ।

(vi) ଗ୍ରୁପ 18 ରେ ଥିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ କହନ୍ତି । ହିଲିୟମକୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ମୌଳିକର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ 8ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଥାଏ, ମାତ୍ର ହିଲିୟମ୍‌ର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ ସର୍ବୋଚ୍ଚ 2ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକ ବିରଳ ଗ୍ୟାସ୍ (Rare gas) କହନ୍ତି ।

(vi) ଗ୍ରୁପ୍ 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12ରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକକୁ ଟ୍ରାନଜିସନ୍ ମୌଳିକ କହନ୍ତି ।

(viii) ଲାନ୍ଥାନାଇଡ୍ ଓ ଆକ୍‌ଟିନାଇଡ୍ ଶ୍ରେଣୀୟ ମୌଳିକକୁ ଅଲଗା ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇଛି ।

ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥାନ (Position of Elements in the Modern Periodic Table):

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -4 (Activity-4)
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପ୍-2ର ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ମୌଳିକର ନାମ ଲେଖ ଏବଂ ସେହି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା ଲେଖ ।
Answer:

ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନାରେ କିଛି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଦେଖିଲ କି ? ପ୍ରତି ମୌଳିକର ପରମାଣୁରେ କେତୋଟି ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି ?
(i) ହଁ, ଏହିସବୁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଅଛି ବା ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି । ପ୍ରତି ମୌଳିକର ପରମାଣୁରେ ଦୁଇଟି ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଅଛି ।

(ii) ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ରହିଅଛି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଅକ୍‌ସିଜେନ (O) ଏବଂ ସଲଫର (S) ଗ୍ରୁପ୍ 16ରେ ରହିଛି । ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ 6ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଓ ସଲଫରର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ ଗୈ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି ।

(iii) ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଗ୍ରୁପଗୁଡ଼ିକ ଏକ ସମରୂପ ବାହ୍ୟକକ୍ଷ ଇଲେକଟ୍ରନ ସଂରଚନା (Identical Outer- shell electronic configuration) କୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥା ନ୍ତି |

(iv) ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ସ୍ଥାନ ଅସଙ୍ଗତି (anomaly) ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । କାରଣ ଏହାକୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଗ୍ରୁପ୍-1 କିମ୍ବା ଗ୍ରୁପ୍ 17 ରେ ରଖାଯାଇପାରିବ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -5 (Activity-5)

ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟସାରଣୀର ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ Na, Mg, Al, Si, P, S, CI ଏବଂ Ar ରହିଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା ଲେଖ ।
ଉ :

Na ପରମାଣୁରେ 1 ଟି, Mg ପରମାଣୁରେ 2ଟି, Al ପରମାଣୁରେ 3ଟି, Si ପରମାଣୁରେ 4ଟି, P ପରମାଣୁରେ 5ଟି, S ପରମାଣୁରେ ଟି, CI ପରମାଣୁରେ 7ଟି ଓ Ar ପରମାଣୁରେ ୫ଟି ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ରହିଛି । K ସେଲ୍‌ରେ 2ଟି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷଗୁଡ଼ିକରେ 8ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ରହିଲେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ପରମାଣୁ କୁହାଯାଏ ।
ପ୍ରତି ପରମାଣୁର କକ୍ଷ ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?

ପ୍ରତି ପରମାଣୁର କକ୍ଷ ସଂଖ୍ୟା 3 ।
ଉ :
(a) ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଥ‌ିବା ମୌଳକଗୁଡ଼ିକରେ ପରମାଣୁରେ ସମାନସଂଖ୍ୟକ ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ନାହିଁ ।
(b) ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକରେ ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ କକ୍ଷ ରହିଛି।
(c) ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଏକକ ବଢ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂଖ୍ୟା ଗୋଟିଏ କରି ବଢ଼େ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -6 (Activity-6)

କୌଣସି ମୌଳିକର ଯୋଗ୍ୟତା ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନାରୁ କିପରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବ ?
(i) ଯେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂଖ୍ୟା 1, 2, 3, 4 ଥବ । ତାହାହିଁ ସେହି ମୌଳିକ ଯୋଗ୍ୟତା ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ହିଲିୟମ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହା ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ ।

(ii) ଯେଉଁ ସବୁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 4ରୁ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଥାଏ, ସେମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ୫ରୁ ସେହି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ସଂଖ୍ୟାକୁ ବିୟୋଗ କରି ଯୋଗ୍ୟତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।

କ୍ୟାଲସିୟମର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 20 ଏବଂ ଅକ୍‌ସିଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 8 ହେଲେ ଏହି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପୋକ୍ୟରା କେତେ ?
ଉ :
କ୍ୟାଲସିୟମର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 20
କ୍ୟାଲସିୟମର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 8, 8, 2
ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 2ଟି ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଥିବାରୁ କ୍ୟାଲସିୟମ୍‌ର ଯୋଗ୍ୟତା = 2
ଅକ୍‌ସିଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ = 8
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା = 2, 6
ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷର ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂଖ୍ୟା = 6
= 8 – 6 = 2

ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗ୍ୟତା ଲେଖ ।

ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗ୍ୟତା କିପରି ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଛି ?
ଉ :
ପ୍ରଥମେ ଯୋଗ୍ୟତା 4 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଢ଼େ, ପରେ 4 ରୁ () ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କମିଥାଏ । ରୁ

ଗୋଟିଏ ଗ୍ରୁପରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ମୌଳିକ ଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗ୍ୟତାରେ କି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଛ ?
ଉ :
ଗୋଟିଏ ଗ୍ରୁପରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ଯୋଗ୍ୟତାର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ପରମାଣୁର ଆକାର:
ବ୍ୟାସାର୍ଥକୁ ସୂଚାଏ । ଏକ ପରମାଣୁର ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ଓ ସେହି ପରମାଣୁର ଆକାର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଦୂରତାକୁ ପରମାଣୁର ବ୍ୟାସାର୍ଷ କହନ୍ତି । ଏହାକୁ ପିକୋମିଟର ଏକକରେ ମପାଯାଏ ।
(1 ପିକୋମିଟର = 10^-12 ମିଟର ।)

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -7 (Activity-7)

ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଦ୍ବିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ରହିଥ‌ିବା କେତେକ ମୌଳିକ :

ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଆକାର କିପରି ବଦଳୁଛି ?
ଉ :
ପର୍ଯ୍ୟାୟର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଗଲେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁର ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ କମେ । ତେଣୁ ପରମାଣୁର ଆକାର କମିଯାଏ ।

ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କେଉଁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ଆକାର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଏବଂ କେଉଁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁର ଆକାର ସବୁଠାରୁ ସାନ ?
ଉ :
(i) ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ Liର ପରମାଣୁ ଆକାର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଏବଂ ଠାର ପରମାଣୁ ଆକାର ସବୁଠାରୁ ଛୋଟ

(ii) ଡାହାଣକୁ ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ ବଢ଼ିଲେ ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂଖ୍ୟା ବଢ଼େ ଏବଂ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍‌ର ଯୁକ୍ତଚାର୍ଜ ମଧ୍ୟ ବଢ଼େ । ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍ତର ଏହି ବର୍ଷିତ ଯୁକ୍ତଚାର୍ଜ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନକୁ ନିଜ ଆଡ଼କୁ ଟାଣେ ଫଳରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସର ନିକଟତର ହୁଏ । ତେଣୁ ପରମାଣୁର ଆକାର କମେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -8 (Activity-8)

ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ପ୍ରଥମ ଗ୍ରୁପ୍‌ର ଉପରୁ ତଳକୁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁ ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ ତଳେ ଦିଆଯାଇଛି ।

ଉପର ତଳ ଗ୍ରୁପକ୍ରମରେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁ ବ୍ୟାସାର୍କ କିପରି ଭାବରେ ବଦଳୁଛି ?
ଉ :
ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ପରମାଣୁର ଆକାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ । କାରଣ, ଗ୍ରୁପରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ଗଲେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁର ଗୋଟିଏ ନୂଆ କକ୍ଷ ଯୋଗ ହୋଇଚାଲେ । ବାହ୍ୟତ କକ୍ଷ ଓ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତା ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ଫଳରେ ପରମାଣୁ ଆକାର ବଢ଼େ ।

ଏହି ଗ୍ରୁପରେ କେଉଁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ଆକାର ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଏବଂ କେଉଁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ଆକାର ସବୁଠାରୁ ଛୋଟ ?
ଉ :
ଏହି ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ପରମାଣୁର ଆକାର ସବୁଠାରୁ ଛୋଟ ଲିଥ୍ୟମ୍ (Li)ର ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ସିଜିୟମ୍ (Cs) ର

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -୨ (Activity-9)
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଥ‌ିବା ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁର ଅଲଗା ତାଲିକା କର ।
ଉ :

ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର କେଉଁ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି ?
ଉ : ଚାମ ପାର୍ଶରେ

ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର କେଉଁ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅଧାତୁ ଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି ?
ଉ :
ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ
(i) ଯେଉଁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁର ଗୁଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି, ସେହି ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଧାତୁ ବା ଅର୍ଦ୍ଧଧାତୁ କୁହାଯାଏ ।
ଆଧୁନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ଏକ ବଙ୍କା-ଟଙ୍କା ରେଖା ଅଧାତୁଠାରୁ ଧାତୁକୁ ପୃଥକ୍ କରିଛି । ଏହି ବଙ୍କା- ଟଙ୍କା ରେଖା ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ 7 ଟି ମୌଳିକ; ଯଥା –
(ii) ବୋରନ୍, ସିଲିକନ୍, ଜର୍ମାନିୟମ, ଆର୍ସେନିକ୍, ଆଣ୍ଟିମୋନି, ଟେଲୁରିୟମ୍, ପୋଲନିୟମ ଉପଧାତୁ ରହିଛି ।
(iii) ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ତ୍ୟାଗ କରିବାର ପ୍ରବୃତ୍ତି ଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ସେଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକୃତି ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ (Electropositive) ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -10 (Activity-10)
ଗୋଟିଏ ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ପରମାଣୁର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି କିପରି ବଦଳେ ଚିନ୍ତା କର ।
ଉ :
ଗ୍ରୁପରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି ବଢ଼େ ।

ସେହିପରି, ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଏହି ପ୍ରବୃତ୍ତି କିପରି ବଦଳେ ?
ଉ :
ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଇଲେକଟ୍ରନ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି କମେ ।
(iv) ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକର ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ, ଉପରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଥ‌ିବା ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟ ଚାର୍ଜ ବଢ଼ିଚାଲେ । ତେଣୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି କମିଯାଏ ।

(v) ଗୋଟିଏ ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଉପରୁ ତଳକୁ ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଦ୍ଵାରା ଅନୁଭୂତ ପ୍ରକୃତ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟ ଚାର୍ଜ କମି କମି ଯାଏ, କାରଣ ବାହ୍ୟତମ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗୁଡ଼ିକ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସଠାରୁ ଅଧ୍ଵତର ଦୂରରେ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି

(vi) ଏହି କାରଣରୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଧାତବ ପ୍ରକୃତି ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ କମିଯାଏ ଏବଂ ଏକା ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଧାତବ ପ୍ରକୃତି ଉପରୁ ତଳକୁ ବୃଦ୍ଧିପାଏ।

(vi) ଅଧାତୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣକରି ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ (Electronegative) ଅଟନ୍ତି ।

(vii) ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଯଥା ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷାରୀୟ ଓ ଅଧାତବ ଅକସାଇଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳୀୟ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -11 (Activity-11)

ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ର ଗ୍ରହଣ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି କିପରି ବଦଳେ ?
ଉ :
ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀରେ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ 17ତମ ଗ୍ରୁପ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଢ଼େ, କିନ୍ତୁ 18 ତମ ଗ୍ରୁପ୍‌ରେ ଆଦୌ ନଥାଏ (ଶୂନ ହୋଇଥାଏ) ।

ଗ୍ରୁପ୍‌ର ଉପରୁ ତଳକୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପ୍ରବୃତ୍ତି କିପରି ବଦଳୁଛି ?
ଉ :
ଗ୍ରୁପ୍‌ର ଉପରୁ ତଳକୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ପ୍ରବୃତ୍ତି କମିଯାଏ ।
(ix) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକତାର କ୍ରମଧାରା ଅନୁସାରେ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵର ଉପର ଆଡ଼କୁ ଅଧାତୁ ଗୁଡ଼ିକ ଦେଖାଯାଏ ।

(x) ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଗଲେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସ୍ଥାନରେ କ୍ଷାରୀୟ ଧର୍ମ କ୍ରମାଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇ ଶେଷରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଧର୍ମ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।