Bhagya

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 10 ଆତ୍ମନେପଦ ବିଧାନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 10 ଆତ୍ମନେପଦ ବିଧାନ

୧ । ଭାବାବାଚ୍ୟ ଓ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ । ଯଥା – ହରିଣା ହସ୍ୟତେ । (ହରି ହସୁଛି) କୁମ୍ଭକାରେଣ ଘଟଃ କ୍ରିୟତେ । (କୁମ୍ଭାର ମାଠିଆ କରେ ।)

୨ । ନି-ପୂର୍ବକ ବିଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ତସ୍ୟ ପାଦେ କଣ୍ଟକଃ ନିବିଶତେ ।
ତାଙ୍କ ପାଦରେ କଣ୍ଟା ପଶିଛି ।

୩ । ବି ଓ ପରା-ପୂର୍ବକ ଜି ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ସତ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର ବିଜୟତେ । ସଃ ଅଧ୍ଯୟନାତ୍‌ ପରାଜୟତେ- ସେ ଅଧ୍ଯୟନପ୍ରତି ବିମୁଖ । (ସତ୍ୟର ସବୁଠି ଜୟ ହୁଏ)

୪ । ଆ, ଅନୁ, ସମ୍‌ ଓ ପର-ୂର୍ବକ କ୍ରୀଡ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତୁନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ପ୍ରାନ୍ତରେ ବାଳକାଃ ଆକ୍ରୀଡନ୍ତେ, ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତେ, ସଂକ୍ରୀଡନ୍ତେ ବା ମାତ୍ର ଛାତ୍ରାଃ ଶିକ୍ଷକମ୍‌ ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତି ସ୍ଥଳରେ (ଛାତ୍ରମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପଛରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି) ସହାର୍ଥ ପ୍ରକାଶକରୂଥୁବା ଅନୁ ଉପସର୍ଗ ହୋଇ ନ ଥ୍‌ବାରୁ ଏଠାରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୋଇନାହିଁ। ସମ୍‌ – ପୂର୍ବକ କ୍ରୀଡ୍‌ ଧାତୁର କୂଜନାର୍ଥକ ପ୍ରୟୋଗ ହେଲେ ତହିଁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏନାହିଁ । ଯଥା- ସଂକ୍ରୀଡତି ବିହଗଃ । (ଚଢ଼େଇ ଉଡୁଛି)

୫ । ସମ୍‌, ଅବ, ପ୍ର ଓ ବି-ପୂର୍ବକ ସ୍ଥା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସନ୍ତିଷ୍ଠତେ (କଥାରେ ରହିବା/ ମାନିବା) – ଦାରିଦ୍ୟାତ୍‌ ପୁରୁଷସ୍ୟ ବାନ୍ଧବଜନୋ ବାକ୍ୟେ ନ ସନ୍ତିଷ୍ଠତେ । (ଦରିଦ୍ର୍ୟଠାରୁ ପୁରୁଷର ବନ୍ଧୁଲୋକ ବାକ୍ୟରେ ଅଟକିଯାଏ) ଅବତିଷ୍ଠତେ (ଅଟକିଯିବା/ ଅପେକ୍ଷାକରିବା) – ପ୍ରତିଷଠତେ (ପ୍ରସ୍ଥାନକରିବା) – ହରିଃ ହରିଦ୍ଵାରଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠତେ । (ହରି ହରିଦ୍ଵାରରେ ସତନ୍ତ୍ର ଅବସ୍ଥାନ କରୁଛନ୍ତି ) ବିତିଷ୍ଠତେ (ପୃଥକ୍‌ ବା ସତନ୍ତ୍ର ଅବସ୍ଥାନ) ।

୬ । ଉତ୍‌- ପୂର୍ବକ ସ୍ଫ୍ରା ଦାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ ଯେତେବେଳେ କର୍ତାର ଚେଷ୍ଟା ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ସହିତ ଏହାଦ୍ଵାରା ଉର୍ତ୍ବ୍‌କର୍ମ ବା ଆସନରୁ ଉଠିପଡ଼ିବା ପରି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶପାଉନଥୁବା । ଯଥା- ସଃ ଦେଶସ୍ୟ ଉନ୍ମତ୍ୟୈ ଉତ୍ତିଷ୍ପତେ । (ସେ ଦେଶର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରୁଛନ୍ତି) ମାତ୍ର (କ) କର୍ଭାର ଚେଷ୍ଟା ନବୁଝାଇଲେ ଯଥା- ଶତମ୍‌ ଉତ୍ିଷ୍ପତି । (ଶହେଟଙ୍କା ଚାନ୍ଦା ଉଠିବ) ଏବଂ (ଖ) ସ୍ଥ୍ରାନ ଛାଡ଼ି ଉପରକୁ ଉଠିବା ବୁଝାଇଲେ ଯଥା- ଆସନାତ୍‌ ଉଭିଷ୍ଠତି (ଆସନରୁ ଉଠୁଛି) ପ୍ରଭୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୋଇନାହିଁ ।

୭ । ଦେବପୂଜା, ମେଳନ, ମିତ୍ରତା ଅର୍ଥରେ ଅଥବା ପଥ କର୍ତା ହୋଇଥ୍ଲେ ଉପ- ପୂର୍ବକ ସ୍ଫ୍ରା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଦେବପୂଜା – ଶୈବଃ ଶିବମ୍‌ ଉପତିଷଠତେ (ଉପାସନା କରେ) । (ଶିବଭକ ଶିବଙ୍କୁ ଉପସନା କରନି ।) ମେଳନ – ଗଙ୍ଗା ଯମୁନାମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ । (ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା ସହିତ ମିଶିଛି ।)
ମିତ୍ରତା – ସାଧୁଃ ସାଧୁ” ଚୋରଶ୍ଚ ଚୋରମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ । ସଙ୍ଗତିକରଣ ହେଉଛି ନିକଟବର୍ତୀ ହୋଇ ମିଳିତ ହେବା ଏବଂ ମିତ୍ରୀକରଣ ହେଉଛି ଶରୀର ସ୍ପର୍ଶ ବିନାମଧ୍ଯ ବନ୍ଧୁତ୍ବ ସ୍ଥାପନ ଲାଗି ନିକଟକୁ ଯିବା । (ସାଧୁ ସାଧୁକୁ ଚୋର ଚୋର ସବୁ ମିଶିଥାଏ।)
ପଥ – ଅୟଂ ପନ୍ଛାଃ କଟକମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ (ସଂଯୋଗ କରୁଅଛି ) । (ଏହି ବାଟ କଟକକୁ ସଂଯୋଗ କରୁଛି ।)

୮ । ଉପ-ପୂର୍ବକ ଅକର୍ମକ ସ୍ମ୍ରା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସଃ ଭୋଜନକାଳେ ଉପତିଷ୍ଠତେ । ( ସେ ଭୋଜନ ସମୟରେ ପାଖରେ ଥାଏ” ଅନ୍ୟଥା ଅର୍ଥାତ୍‌ ସକର୍ମକ ହେଲେ ସସ୍ଫ୍ରା ଧାତୁରୁ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ । ଯଥା ଶିଷ୍ୟଃ ଗୁରୁମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତି । ( ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କ ପାଖରେ ରହେ ।)

୯ । ସମ୍‌-ପୂର୍ବକ ଅକର୍ମକ ଗମ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ତବ ବାକ୍ୟ ସଙ୍ଗଚ୍ଛତେ ( ସଙ୍ଗତ ଅଟେ ) ( ତୁମ କଥା ସଙ୍ଗତ ଅଟେ । )

୧୦ । ଆ-ପୂର୍ବକ ହ୍ଵେ ଧାତୁରୁ ସ୍ପର୍ଦାୀ ବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ କିଣିବା ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ଅତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ବୀରଃ ବୀରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତେ । ( ବୀର ବୀରକୁ ଆହ୍ଵାନ କରୁଛି ) ଅନ୍ୟଥା- ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଡାକୁଛନ୍ତି ।)

୧୧ । ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟ ବସ୍ତୁର ଉଦ୍‌ଗମ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଆ- ପୂର୍ବକ କ୍ରମ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଆକ୍ରମତେ । ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଉର୍ଦ୍ସ୍ବଗମନ ବୁଝାଇଲେ ପରସ୍ମୈପଦ ହୁଏ- ଯଥା ପାକଶାଳାୟାଃ ଧୂମଃ ଆକ୍ରାମତି (ରୋଷେଇଘରୁ ଧୂଆଁ ଉଠୁଛି)

୧୨ । ବିବାଦ ଅର୍ଥରେ (ସାଧାରଣତଃ) ବି- ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା କ୍ଷେତ୍ରେ ବିବଦନ୍ତେ କୃଷକାଃ । (କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷକମାନେ ବିବାଦ କରୁଛନ୍ତି ।)

୧୩ । ଉପସମ୍ଭାଷା ବା ମନେଇବା ଏବଂ ଉପମନ୍ତ୍ରଣ ବା ଚାଟୁକ୍ତି ଅର୍ଥରେ ପ୍ରାୟଶଃ ଉପ- ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – କର୍ମକାରକ ଉପବଦତେ । ଦାତାରମ୍‌ ଉପବଦତେ । (କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ମନେଇଛନ୍ତି । ଦାତାଙ୍କର ଚାଟୁକ୍ତି କରୁଛନ୍ତି ।)

୧୪ । ଭାସନ (ବିଚକ୍ଷଣତା ପ୍ରଦର୍ଶନ) , ଜ୍ଞାନ ଓ ଯତ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ଶାସ୍ତରେ ବଦତେ (ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନରେ ସମୁଜ୍ଜ୍ଵଳ) । ଗଣିତେ ବଦତେ (ଗଣିତ ଜାଣନ୍ତି) । କ୍ଷେତ୍ର ବଦତେ (କ୍ଷେତରେ ପରିଶ୍ରମ କରୁଛି)

୧୫ । ସମ୍‌ + ପ୍ର – ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ମନୁଷ୍ଯମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ସମୂହୋଚ୍ଚାରଣ ଅର୍ଥରେ ଆତ୍ନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସମ୍ପ୍ରବଦନ୍ତେ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ (ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏକତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରୁଛନ୍ତି ।) ଅନ୍ୟଥା- ‘ ଶୃଗାଳାଃ ସମ୍ପ୍ରବଦନ୍ତି’ (ବିଲୁଆମାନେ ଭୁକୁଛନ୍ତି) କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ ।

୧୬ । ବାଦାନୁବାଦ ବା ମତାନୈକ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବି + ପ୍ର – ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନେପଦ ବିକଳ୍ପରେ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା ବିପ୍ରବଦନ୍ତେ ବୈଦ୍ୟାଃ । ବିପ୍ରବଦନ୍ତି ବୈଦ୍ୟାଃ ( ଡାକ୍ତରମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମତ ଦେଉଛନ୍ତି) ।

୧୭ । ଉଦ୍‌ – ପୂର୍ବକ ସକର୍ମକ ଚର୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ସଃ ନିୟମମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତେ (ସେ ନିୟମକୁ ଲଂଘନ କରୁଛି) ।
ମାତ୍ର – ବାଷ୍ପମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତି । (ବାଷ୍ପ ବାହାରୁଛି) ଏଠାରେ ଅକର୍ମକ ଚର୍‌ ଧାତୁ ।

୧୮ । ସମ୍‌ -ପୂର୍ବକ ଚର୍‌ ଧାତୁ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦଯୁକ୍ତ ହୋଇଥ୍‌ଲେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ । ଯଥା- ଧନିନଃ ବ୍ୟୋମଯାନେନ ସଞ୍ଚରନ୍ତେ। (ଧନୀଲୋକ ଉଡ଼ାଜାହଜରେ ବୁଲନ୍ତି) ମାତ୍ର, ପକ୍ଷାନ୍ତରେ ମୃଗାଃ, ବନେ ସଞ୍ଚରନ୍ତି (ହରିଣମାନେ ବଣରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି) ଇତ୍ୟାଦି ହୁଏ ।

୧୯ । ରକ୍ଷଣ ବା ପାଳନ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥୁବା ଭୁଜ୍‌ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ସର୍ବକାରଃ ଦେଶଂ ଭୁନକ୍ତି (ପାଳୟତି) । ବାଳକଃ ଓଦନଂ ଭୁଙ୍କ୍ତେ । ବୃଦ୍ଧଃ ଦୁଃଖଶତାନି ଭୁଙ୍ତେ । ପ୍ରଥମ ଉଦାହରଣରେ ଭୁଜ୍‌ ଧାତୁ ପରସ୍ମୈପଦୀ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଆତ୍ମନେପଦୀ ।

୨୦ । ଆ-ପୂର୍ବକ ଦା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା- ପ୍ରଦୀପଃ ସ୍ନେହମ୍‌ (ତୈଳଂ ଘୃତଂ ବା) ଆଦଭ୍ତେ। ମାତ୍ର ମୁଖବିସ୍ତାର ବା ତତ୍‌ ସଦୃଶ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଶ୍ଵା ମୁଖଂ ବ୍ୟାଦଦାତି (କୁକୁରଟି ମୁଖ ମେଲା କରୁଛି) । ନଦୀ କୂଳଂ ବ୍ୟାଦଦାତି (ନଦୀବନ୍ୟା ବନ୍ଧରେ ଘାଇ ସୃଷ୍ଟିକରେ) ।

୨୧ । ଉଜ୍କୁଣ୍ଠାପୂର୍ବକ ସ୍ମରଣ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ସମ୍‌ + ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ଏବଂ ପ୍ରତି + ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ଶାସ୍ତ୍ରଂ ସଂଜାନୀତେ (ଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଭଲକରି ଜାଣେ) । ଶତଂ ପ୍ରତିଜାନୀତେ (ସେ ଶତମୁଦ୍ରା ସୀକାର କଲେ) । ପକ୍ଷାନ୍ତରେ – ମାତୁଃ ସଂଜାନାତି ( ମାତାଙ୍କୁ ଝୁରୁଛି ) । ଉପସର୍ଗବିହୀନ ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ବିକଳ୍ପରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ଜାନାତି । ଜାନୀତେ ।

୨୨ । କୃ ଧାତୁ ଉଭୟପଦୀ। ମାତ୍ର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ଯୋଗରେ ଏହା ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଧାତୂ	ଅର୍ଥ	ଆତ୍ମନେପଦୀରୂପ	ଭଦାହରଣ ଅର୍ଥ
(କ) ଉତ୍ + କୃ ଉତ୍ଏଂଆ + କୃ	କ୍ଷତିକରିବା କ୍ଷତିକରିବା	ଉତ୍‌କୁରୂତେ ଉଦାକୁରୂତେ	ଗାଳି/ ମିଥ୍ୟା ଅଭିଯୋଗଦ୍ଵାରା ଆଘାତ ଦେବା ଗାଳି/ ମିଥ୍ୟା ଅଭିଯୋଗଦ୍ଵାରା ଆଘାତ ଦେବା
(ଖ) ଉପ + କୃ	ସେବା	ଉପକୂରୁତେ	ସେବା/ ଉପାସନା କରୁଛି ।
(ଗ) ପ୍ର + କୃ	ଆବୃଭି	ପ୍ରକୁରୂତେ	ଆବୃଭି କରୁଛି ।
(ଘ) ଅଧ୍‌ + କୃ	ଅଧୁକାର/ କ୍ଷମା	ଅଧୁକୁରୂତେ	ଅଧୁକାର/ କ୍ଷମା କରୁଛି ।

୨୩ । ମିଥ୍ୟା-ପୂର୍ବକ ଣିଜନ୍ତ କୃ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା ପଦଂ ମିଥ୍ୟା କାରୟତେ (ପଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ତ୍ରୁଟିଯୁକ୍ତ) ।

୨୪ । ସକର୍ମକ ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁରୁ କର୍ମକର୍ଭରି ପ୍ରୟୋଗରେ ଉତ୍‌କଣ୍ଠାପୂର୍ବକ ସ୍ମୃତି ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଭକ୍ତାଃ ଭବଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି- ଭବୋ ଭକ୍ତାନ୍‌ ଦର୍ଶୟତେ (ଭବ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଉଛନ୍ତି । ଉପସିଞ୍ଚନ୍ତି ହସ୍ତିନଂ ହସ୍ତିପକାଃ (ମାହୁନ୍ତ) – ଉପସେଚୟତେ ହସ୍ତୀ ସୟମେବ (ହସ୍ତୀ ନିଜକୁ ସିକ୍ତ କରାଉଛି ) ।

୨୫ । ସନନ୍ତ ଜ୍ଞା, ଶୃ, ସୃ ଓ ଦୃଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଧର୍ମ: ଜିଜ୍ଞାସେ (ଧର୍ମ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ) । ମାତ୍ର ଅନୂ- ପୂର୍ବକ ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ସନ୍ନନ୍ତ ହେଲେ ବି ଆତ୍ମନେପଦ ହେବ ନାହିଁ। ଯଥା- ଧର୍ମମ୍‌ ଅନୁଜିଜ୍ଞାସତି । ଗୁରୁଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତେ (ଗୁରୁଙ୍କ ସେବା ଲାଗି ମନ କରୁଛନ୍ତି) । ନଷ୍ଟଂ ସୁସ୍କୂର୍ଷତେ (ବିଲୁପ୍ତ ବସ୍ତୁର ସ୍ମରଣ ଲାଗି ଇଚ୍ଛା କରେ)ଃ ମାଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ (ମୋତେ ଦେଖୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି) ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖ୍‌ତାନାଂ ବାକ୍ୟାନାଂ ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ଯମାନଙ୍କର ସଂଶୋଧନ କର।)
(କ) ଉପବନେ ପକ୍ଷିଣଃ ସଂକ୍ରୀଡନ୍ତେ ।
Answer:
ଉପବନେ ପକ୍ଷିଣଃ ସଂକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।

(ଖ) ସଃ ଶତ୍ରୁନ୍‌ ପରାଜୟତେ ।
Answer:
ସଃ ଶତ୍ରୁଭ୍ୟଃ ପରାଜୟତେ

(ଗ) କର୍ତବ୍ୟମ୍‌ ଅସମାପ୍ଯ ନ ବିରମସ ।
Answer:
କର୍ଭବ୍ୟମ୍‌ ଅସମାପ୍ୟ ନ ବିରମ ।

(ଘ) ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍‌ ପ୍ରାକ୍‌ ଶଯ୍ୟାୟାଃ ସଃ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତେ ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍‌ ପ୍ରାକ୍‌ ଶଯ୍ୟାୟଃ ସଃ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତି ।

(ଙ) ପଠନୀୟ ବନ୍ଧୁଃ ବନ୍ଧୁମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତେ ।
Answer:
ପଠନାୟ ବନ୍ଧୁଃ ବନ୍ଧୁମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି ।

(ଚ) ଯୁଷ୍ମାକଂ ଯୁକ୍ତୟଃ ନ ସଂଗଳ୍ଛନ୍ତି ।
Answer:
ଯୁଷ୍ମାକଂ ଯୁକ୍ତୟଃ ନ ସଂଗଳ୍ଛନ୍ତେ ।

(୫) କିୟନ୍ତଃ ଭାରତୀୟାଃ ପାଶ୍ଚାତ୍ତ୍ୟାନ୍‌ ଅନୁକୂର୍ବତେ ।
Answer:
କିୟନ୍ତଃ ଭାରତୀୟାଃ ପଶ୍ଚାଭ୍ୟାନ୍‌ ଅନୁକୂର୍ବନ୍ତି ।

(ଜ) ଅନ୍ନଂ ଭୁନକ୍ତି ମାନବଃ ।
Answer:
ଅନ୍ନଂ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ମାନବଃ ।

(ଝ) ସାଧୁଃ ସାଧୁନା ସହ ସଙ୍ଗଳୁତି ।
Answer:
ସାଧୁଃ ସାଧୁନା ସହ ସଙ୍ଗଳ୍ଛତେ ।

(ଞ) ବିଷ୍ଣୁମୁପତିଷ୍ଠତି ବୈଷ୍ଣବଃ ।
Answer:
ବିଷ୍ଣୁମୁପତିଷ୍ଠତେ ବୈଷ୍ଣବଃ ।

(ଟ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଚାଣୂରମାହ୍ଵୟତି ଯୁଦ୍ଧାର୍ଥମ୍‌ ।
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଚାଣୁରମାହ୍ଵୟତେ ଯୁଦ୍ଧାର୍ଥମ୍‌ ।

(ଠ) ରାଜା ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ଧନମାଦଦାତି ।
Answer:
ରାଜା ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ଧନମ୍‌ ଆଦତ୍ତେ ।

୨ । ବାକ୍ୟାନି ରଚୟିତ୍ଵା ଅର୍ଥଭେଦଂ ଦର୍ଶୟତ । (ବାକ୍ୟରଚନା କରି ଅର୍ଥଭେଦ ପ୍ରଦର୍ଶନ କର।)
ଆହ୍ଵୟତି – ଆହ୍ବୟତେ, ଉଚ୍ଚରତି – ଭଢରତେ, ଉଭିଷ୍ତି – ଉଭିଷତେ , ଭୁନକଳି – ଭୁଙ୍ତେ, ଆକ୍ରାମତି – ଆକ୍ରାମତେ, ବିବଦନ୍ତି – ବିବଦନ୍ତେ, ଅନୁକ୍ୀଡନ୍ତ – ଅନୁକୀଡନ୍ତେ, ସଂଗଚ୍ତେ – ସଂ ଗଚ୍ତି ।
Answer:
ଆହ୍ଵୟତି – ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି ।
ଆହ୍ଵୟତେ – ବୀରଃ ବୀରମ୍‌ ଆହ୍ବୟତେ ।
ଉତ୍ତିଷ୍ଠତି – ଛାତ୍ରଃ ଆସନାତ୍‌ ଉଭ୍ତିଷ୍ଠତି ।
ଉତ୍ତିଷ୍ପତେ – ସଃ ଦେଶସ୍ୟ ଉନ୍ନତ୍ତୟେ ଉର୍ତିଷ୍ଠତେ ।
ଆକ୍ରାମତି – ପାକଶାଳାୟାଃ ଧୂମଃ ଆକ୍ରାମତି
ଆକ୍ରାମତେ – ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଆକ୍ରମତେ ।
ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତି – ଛାତ୍ରାଃ ଶିକ୍ଷକମ୍‌ ଅନୁକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତେ – ପ୍ରାନ୍ତରେ ବାଳକାଃ ଅନୁକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତେ ।
ଉଚ୍ଚରତି – ବାଷ୍ପମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତି ।
ଉଚ୍ଚରତେ – ସଃ ନିୟମମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତେ ।
ଭୁନକ୍ତି – ସର୍ବକାରଃ ଦେଶଂ ଭୁନକ୍ତି ।
ଭୁଙ୍ତେ – ବୃଦ୍ଧଃ ଦୁଃଖଶତାନି ଭୁଙ୍ତେ ।
ବିବଦନ୍ତି – ତେ କଥଂ ବିବଦନ୍ତି ।
ବିବଦନ୍ତେ – କ୍ଷେତ୍ରେ ବିବଦନ୍ତେ କୃଷକାଃ ।
ସଂଗଚ୍ଛତେ – ତବ ବାକ୍ଯ ସଂଗଚ୍ଛତେ ।
ସଂଗଚ୍ଛତି – ଏତତ୍‌ ନାତ୍ର ସଂ ଗଚ୍ଛତି ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 13 ଭ୍ରମସଂଶୋଧନ-ଅଭ୍ୟାସ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 13 ଭ୍ରମସଂଶୋଧନ-ଅଭ୍ୟାସ

ଶବ୍ଦରୂପଗତ
୧। ହରିସ୍ୟ ଗାଂ ପଶ୍ୟ। – ହରେଃ ଗାଂ ପଶ୍ୟ। ( ହରିର ଗାଭକୁ ଦେଖ ।)
୨। ଭୂପତ୍ୟୁଃ ଆଦେଶଂ ପାଳୟ। – ଭୂପତେଃ ଆଦେଶଂ ପାଳୟ । ( ରାଜାଙ୍କ ଆଦେଶ ପାଳନ କର ।)
୩। ରବିଃ ଭ୍ରାତାସ୍ୟ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି। – ରବିଃ ଭ୍ରାତୁଃ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ରବି ଭାଇ ଘରକୁ ଯାଉଛି ।)
୪। ହେ ବିଷ୍ଣୁଃ ! ରକ୍ଷ। – ହେ ବିଷ୍ଠୋ ! ରକ୍ଷ। ( ହେ ବିଷ ! ରକ୍ଷା କର।)
୫। ବୃଦ୍ଧସ୍ୟ ପ୍ରାଣଃ ଅସ୍ଥିରାଃ ଭବନ୍ତି। – ବୃଦ୍ଧସ୍ୟ ପ୍ରାଣାଃ ଅସ୍ଥିରାଃ ଭବନ୍ତି । ( ବୁଢ଼ାର ପ୍ରାଣ ଅସ୍ଥିର ହେଉଛି ।)
୬| କୁମାରୀନାଂ ଲୀଳା। – କୁମାରୀଣାଂ ଲୀଳା । ( କୁମାରୀମାନଙ୍କ ଲୀଳା ।)
୭। ଅମ୍ଟେ ! ମାଂ ରକ୍ଷ। – ଅମ୍ବ ! ମାଂ ରକ୍ଷ। (ହେ ମାଆ ! ମୋତେ ରକ୍ଷା କର।)
୮। ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଗନ୍ନାଥଂ ସେବତେ । – ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ଜଗନ୍ନାଥଂ ସେବତେ । ( ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ସେବା କରୁଛନ୍ତି ।)
୯। ମମ ସସରଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି। – ମମ ସସାରଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି। ( ମୋର ଭଉଣୀମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି।)
୧୦। ସୁନ୍ଦରୀ ବାଳିକେ। – ସୁନ୍ଦ୍ୌ ବାଳିକେ । ( ସୁନ୍ଦରୀ ବାଳିକା ଦୁଇଟି। )
୧୧। ସରଳୟା ନୀତିନା। – ସରଳୟା ନୀତ୍ୟା। ( ସରଳ ନୀତିଦ୍ବାରା।)
୧୨। ହେ ମାତା ! ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛ। – ହେ ମାତଃ ! ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛ । (ହେ ମାଆ ! ଏଠାକୁ ଆସ। )
୧୩। ବଧେୋଃ ଭ୍ରାତା ଆଗଚ୍ଛତି। – ବଧ୍ଵାଃ ଭ୍ରାତା ଆଗଚ୍ଛତି । ( ବୋହୂର ଭାଇ ଆସୁଛନ୍ତି ।)
୧୪। ମହ୍ାନଦୌ ତରୀଃ ଚଳତି । – ମହାନଦ୍ୟାଂ ତରୀଃ ଚଳତି। ( ମହାନଦୀରେ ନୌକା ଚାଲୁଛି ।)
୧୫। କାକଃ ଚଞ୍ଚୁନା ଖାଦତି। – କାକଃ ଚଞ୍ଚ୍ା ଖାଦତି । ( କାଉ ଥଣ୍ଟରେ ଖାଉଛି। )
୧୬। ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସାଗରସ୍ୟ ଦୁହିତା। – ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ସାଗରସ୍ୟ ଦୁହିତା । ( ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସାଗର କନ୍ଯା । )
୧୭। ରାମସ୍ୟ ପୁସ୍ତକଃ ସୁନ୍ଦରମ୍‌। – ରାମସ୍ୟ ପୁସ୍ତକଂ ସୁନ୍ଦରମ୍‌ । ( ରାମର ପୁସ୍ତକ ସୁନ୍ଦର ।)
୧୮। ଉଦ୍ୟାନେ ବହବଂଃ ପୁଷ୍ପାଣି ସନ୍ତି। – ଉଦ୍ୟାନେ ବହୁନି ପୁଷ୍ପାଣି ସନ୍ତି। ( ବଗିଚାରେ ବହୁତ ଫୁଲ ଅଛି ।)
୧୯। ଭୀମଃ ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନସ୍ୟ ଜନୌ ଅତାଡତ୍‌। – ଭୀମଃ ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନଂ ଜାନୁନି ଅତାଡୟନ୍‌ । ( ଭୀମ ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନର ଜାନୁଦୁଇଟାକୁ ଆଘାତ କରିଥ୍‌ଲେ।)
୨୦। ପଦ୍ମପତ୍ରେ ଅମ୍ପୁଂ ପଶ – ପଦ୍ମପତ୍ରେ ଅମ୍ବୁ ପଶ୍ୟ। ( ପଦ୍ମପତ୍ରରେ ପାଣି ଦେଖ ।)

୨୧। କୁକ୍କରଃ ଅସ୍ଥିଂ ଚର୍ବତି। – କୁକ୍ଳରଃ ଅସ୍ଥି ଚର୍ବତି । ( କୁକୁର ହାଡ଼ ଚୋବାଉଛି ।)
୨୨। ଭ୍ରମରଃ ମଧୁଂ ପିବତି। – ଭ୍ରମରଃ ମଧୁ ପିବତି । ( ଭଅଁର ମହୁ ପିଉଛି।)
୨୩। ରାମଃ ଫଳାନ୍‌ ଆନୟତି। – ରାମଃ ଫଳାନି ଆନୟତି । ( ରାମ ଫଳଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣୁଛି । )
୨୪। ବାରିଂ ବିନା ମତ୍ସ୍ୟାଃ ନ ଜୀବନ୍ତି। – ବାରି ବିନା ମତ୍ସ୍ୟାଃ ନ ଜୀବନ୍ତି । ( ପାଣି ବିନା ମାଛ ବଞ୍ଚନ୍ତି ନାହିଁ।)
୨୫। ସମ୍ରାଟଂ ପ୍ରଜାଃ ବଦନ୍ତି। – ସମ୍ରାଜଂ ପ୍ରଜାଃ ବଦନ୍ତି । ( ସମ୍ରାଟଙ୍କୁ ପ୍ରଜାମାନେ କୁହନ୍ତି ।)
୨୬। ପଥା ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। – ପଥ୍‌ ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। । ବାଟରେ ଗଛଗୁଡ଼ିକ ଅଛି।)
୨୭। ବିଦ୍ଵାନାନାଂ ସର୍ବତ୍ର ଆଦରଃ ଭବତି। – ବିଦୂଷାଂ ସର୍ବତ୍ର ଆଦରଃ ଭବତି । ( ବିଦ୍ଵାନମାନଙ୍କର ସବୁଠି ଆଦର ଅଛି।)
୨୮। ଆତ୍ନାୟାଃ ଉନ୍ନତିଂ କୂରୂ। – ଆତ୍ମନଃ ଉନ୍ନତିଂ କୁରୁ । (ନିଜର ଉନ୍ନତି କର। )
୨୯। ଚନ୍ଦ୍ରମାୟାଃ ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ବୃହତ୍ତରଃ। – ଚନ୍ଦ୍ରମସଃ ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ବୃହତ୍ତରଃ । ( ଜହୁଠାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ବଡ଼ ।)
୩୦। ରୋଗିସ୍ୟ ସେବାଂ କୁରୁ। – ରୋଗିଣଃ ସେବାଂ କୁରୁ । (ରୋଗୀର ସେବା କର|। )
୩୧। ବିଦ୍ବାନଂ ରାଜା ପୂଜୟତି। – ବିଦ୍ଵାଂସଂ ରାଜା ପୂଜୟତି । ( ବିଦ୍ବାନ ଲୋକକୁ ରାଜା ସମ୍ମାନ ଦିଅନ୍ତି |)
୩୨। ବିଦ୍ଵସାଂ ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଳମ୍‌। – ବିଦୁଷାଂ ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଳମ୍‌ । ( ବିଦ୍ଵାନ ଲୋକଙ୍କ ହୃଦୟ ନିର୍ମଳ।)
୩୩। ଜ୍ଞାନୀଭ୍ୟଃ ରାଜା ଧନଂ ଦଦାତି। – ଜ୍ଞାନିଭ୍ୟଃ ରାଜା ଧନଂ ଦଦାତି । ( ଜ୍ଞାନୀଲୋକଙ୍କୁ ରାଜା ଧନ ଦିଅନ୍ତି ।)
୩୪। ଗଚ୍ଛନ୍ତୌ ଛାତ୍ରାଃ ଶ୍ଳୋକଂ ପଠନ୍ତି। – ଗଚ୍ଛନ୍ତଃ ଛାତ୍ରାଃ ଶ୍ଲୋକଂ ପଠନ୍ତି। ( ଯାଉଥ୍‌ବା ଛାତ୍ରାମାନେ ଶ୍ଳୋକ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।)
୩୫। ଭଗବାନସ୍ୟ ଦୟା ମହାନ୍‌। – ଭଗବତଃ ଦୟା ମହତୀ । ( ଭଗବାନଙ୍କର ଦୟା ବଡ଼ ।)
୩୬। ବର୍ଷାସୁୁ ସରିତାନାଂ ଜଳଂ ଆବିଳଂ ଭବତି। – ବର୍ଷାସୁ ସରିତାଂ ଜଳମ୍‌ ଆବିଳଂ ଭବତି । ( ବର୍ଷା ରତୁରେ ନଭପାଣି ଗୋଳିଆ ହୁଏ।)
୩୭। ବିପଦାତ୍‌ ମିତ୍ରଂ ରକ୍ଷ। – ବିପଦଃ ମିତ୍ରଂ ରକ୍ଷ। ( ବିପଦରୁ ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ରକ୍ଷା କର ।)
୩୮। ଶିଶୂନାଂ ବାକ୍‌ ମଧୁରମ୍‌। – ଶିଶୂନାଂ ବାକ୍‌ ମଧୁରା । ( ପିଲାମାନଙ୍କ କଥା ମଧୁର । )
୩୯। ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟସ୍ୟ ପରିଷଦେ କାଳିଦାସଃ ଆସୀତ୍‌। – ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟସ୍ୟ ପରିଷଦି କାଳିଦାସଃ ଆସୀତ୍‌।
୪୦। ସମିତେଷୁ ମହାଭାରତଯୁଦ୍ଧଂ ଭୀଷଣତମମ୍‌ । – ସମିସ୍ତୁ ମହାଭାରତଯୁଦ୍ଧଂ ଭୀଷଣତମମ୍‌ । ( ଯୁଦ୍ଧମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧ ଭୟଙ୍କର ।)
୪୧। ସରିତାତ୍‌ ଯୋଷିତଃ ଜଳମ୍‌ ଆନୟନ୍ତି। – ସରିତଃ ଯୋଷିତଃ ଜଳମ୍‌ ଆନୟନ୍ତି । ( ନଛରୁ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ପାଣି ଆଣୁଛନ୍ତି।)
୪୨। ଆପଦେଷ୍ ଦୁର୍ଗାଂ ସ୍ମ୍ର। – ଆପସ୍ତୁ ଦୁର୍ଗାଂ ସ୍ମର। ( ଆପଦକାଳରେ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।)
୪୩। ସଂପଦେ ଗବର୍ବଂ ମା କୁରୂ। – ସଂପଦି ଗର୍ବଂ ମା କୁରୁ । ( ସୁଖବେଳେ ଗର୍ବ କର ନାହିଁ।)
୪୪। ବ୍ୟୋମେ ନକ୍ଷତ୍ରାଣି ଶୋଭନ୍ତେ। – ବ୍ୟୋମ୍ନି ନକ୍ଷତ୍ରାଣି ଶୋଭନ୍ତେ। ( ଆକାଶରେ ନକ୍ଷତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି ।)
୪୫। ମୂର୍ଖାଣାଂ ଜନ୍ମଃ ନିରର୍ଥକମ୍‌। – ମୂର୍ଖାଣାଂ ଜନ୍ମ ନିରର୍ଥକମ୍‌ । ( ମୂର୍ଖମାନଙ୍କ ଜନ୍ମ ନିରର୍ଥକ ।)
୪୬। କର୍ମସ୍ୟ ଅନୁରୂପଂ ଫଳମ୍‌। – କର୍ମଣଃ ଅନୁରୂଫ ଫଳମ୍‌। ( କର୍ମ ଅନୁସାରେ ଫଳ।)
୪୭। ବ୍ୟାଧଃ ଧନୁନା ମୃଗାନ୍‌ ମାରୟତି। – ବ୍ୟାଧଃ ଧନୂଷା ମୃଗାନ୍‌ ମାରୟତି । ( ଶିକାରୀ ଧନୁରେ ହରିଣମାନଙ୍କୁ ମାରେ ।)
୪୮। ସର୍ବେ ପ୍ରେମେଣ ବଶୀଭୂତାଃ ଭବନ୍ତି। – ସର୍ବେ ପ୍ରେମ୍ନା ବଶୀଭୂତାଃ ଭବନ୍ତି। (ସମସ୍ତେ ପ୍ରେମରେ ବଶୀଭୂତ ହୁଅନ୍ତି ।)
୪୯। ଗୁଣିନଃ ମହାତ୍କାନଃ ଚ ବୟସଂ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି। – ଗୁଣିନଃ ମହାତ୍କାନଃ ଚ ବୟଃ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି। ( ଗୁଣୀ ଓ ମହାତ୍କାମାନେ ବୟସ ଦେଖନ୍ତି ନାହିଁ)
୫୦। ମେ ଭ୍ରାତା ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛତି। – ମମ ଭ୍ରାତା ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ମୋ ଭାଇ ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।)
୫୧। କସ୍ପାତ୍‌ ଦିଶଃ ବାୟୁଃ ବହତି ? – କସ୍ୟାଃ ଦିଶଃ ବାୟୁଃ ବହତି ? ( କେଉଁ ଦିଗରୁ ପବନ ବହୁଛି ।)
୫୨। ଅୟଂ ଲତା ସୁନ୍ଦରମ୍‌। – ଇୟଂ ଲତା ସୁନ୍ଦରୀ । ( ଏହି ଲତା ସୁନ୍ଦର ।)
୫୩। ନଃ ଇଦଂ ଗୃହମ୍‌। – ଅସ୍ମାକମ୍‌ ଇଦଂ ଗୃହମ୍‌ । ( ଏହା ଆମ ଘର ।)
୫୪। ଏଚସ୍ୟାଂ ବୃକ୍ଷେ କୋକିଳଃ କୂଜତି। – ଏତସ୍ମିନ୍‌ ବୃକ୍ଷେ କୋକିଳଃ କୂଜତି। ( ଏହି ଗଛରେ କୋଇଲି ରାବୁଛି ।)
୫୫। ହେ ସଖେ ତେ ଗୃହଂ କୂତ୍ର ? – ହେ ସଖେ ! ତବ ଗୃହଂ କୁତ୍ର ? ( ହେ ବଂଧୁ ! ତୁମ ଘର କେଉଁଠି ?)
୫୬। ସର୍ବାଃ ବାଳକାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଳ୍ଛନ୍ତି। – ସର୍ବେ ବାଳକାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । ( ସବୁ ପିଲା ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୫୭। ଯୌ ବାଳିକେ ଆଗତେ, ତାଭ୍ୟାଂ ଶିକ୍ଷକଃ ଜ୍ଞାନଂ ଦଦାତି। – ଯେ ବାଳିକେ ଆଗତେ, ତାଭ୍ୟାଂ ଶିକ୍ଷକଃ ଜ୍ଞାନଂ ଦଦାତି । ( ଯେଉଁ ଝିଅଦୁଇଟି ଆସିଲେ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷକ ଜ୍ଞାନ ଦିଅନ୍ତି)
୫୮। ଅୟମ୍‌ ଇମଂ ବ୍ୟାକରଣଂ ଅପଠତ୍‌ । – ଅୟମ୍‌ ଇଦଂ ବ୍ୟାକରଣମ୍‌ ଅପଠତ୍‌ । ( ଇଏ ଏହି ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ିଲା ।)
୫୯। ଏତେ ରତ୍ନାନି ମୂଲ୍ୟବନ୍ତଃ। – ଏତାନି ରତ୍ନାନି ମୂଲ୍ୟବନ୍ତି । ( ଏହି ରତ୍ନଗୁଡ଼ିକ ମୂଲ୍ୟବାନ୍‌ ।)
୬୦। ମମ ଦ୍ଵୌ ଲେଖନେ୍ୟୋୌ। – ମମ ଦ୍ଵେ ଲେଖନ୍ୟୌ । ( ମୋର ଦୁଇଟି କଲମ ।)
୬୧। ପଞ୍ଚଃ ବାଳକାଃ ଧାବ ନ୍ତି। – ପଞ୍ଚ ବାଳକାଃ ଧାବନ୍ତି । ( ପାଞ୍ଚଜଣ ପିଲା ଧାଉଁଛନ୍ତି।)
୬୨। ଅଷ୍ଟାନି ଫଳାନି ଆନୟ। – ଅଷ୍ଟୋ/ ଅଷ୍ଟ ଫଳାନି ଆନୟ । ( ଆଠଟି ଫଳ ଆଣ । )
୬୩। ବିଂଶତୟଃ ଧେନବଃ ଚରନ୍ତି। – ବିଂଶତିଃ ଧେନବଃ ଚରନ୍ତି । ( କୋଡ଼ିଏଟି ଗାଛ ଚରୁଛନ୍ତି ।)
୬୪। ପୃଥ୍ବ୍ୟାଂ ସପ୍ତାଃ ସମୁଦ୍ରାଃ ସନ୍ତି। – ପୃଥ୍ବ୍ୟାଂ ସପ୍ତ ସମୁଦ୍ରାଃ ସନ୍ତି । ( ପୃଥବୀରେ ସାତ ସାଗର ରହିଛି ।)
୬୫। ବିଂଶତୟଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି। – ବିଂଶତିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି । ( କୋଡ଼ିଏ ଜଣ ପିଲା ଖେଳୁଛନ୍ତି ।)
୬୬। ଶିଷ୍ୟଃ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାଣୀଂ ନମତି। – ଶିଷ୍ୟ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାନୀଂ ନମତି । ( ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁପତ୍ନୀଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛି ।)
୬୭। ଯାଦୃଶା ଭାବନା ତାଦୃଶା ସିଦ୍ଧିଃ। – ଯାଦୃଶୀ ଭାବନା ତାଦୃଶୀ ସିଵ୍ିଃ । ( ଯେମିତି ଭାବନା ସେମିତି ସିଵି ।)
୬୮। ଏଷା ବଧୂଃ ଅକେଶୀ। – ଏଷା ବଧୂଃ ଅକେଶା । ( ଏହି ବୋହୂଟିର କେଶ ନାହିଁ।)
୬୯। କାଳମୁଖୀ ଭୟଂ ଜନୟତି। – କାଳମୁଖା ଭୟଂ ଜନୟତି । ( କାଳମୁଖା ( ରାକ୍ଷସୀ) ଭୟ ସୃଷ୍ି କରୁଛି ।)

କାରକଗତ
୭୦। ଦୀନସ୍ୟ ପ୍ରତି ଦୟା କରଉ୍ତବ୍ୟା। – ଦୀନଂ ପ୍ରତି ଦୟା କର୍ଭବ୍ୟା। ( ଗରିବଲୋକଙ୍କୁ ଦୟା କରିବା ଉଚିତ ।)
୭୧। ମୂର୍ଖସ୍ୟ ଧକ୍‌ । – ମୂଖଂ ଧକ୍‌ । ( ମୂର୍ଖକୁ ଧକ୍‌ ।)
୭୨। ଗ୍ରାମାତ୍‌ ଅଭିତଃ ଗାବଃ ଆଗଜ୍ଛନ୍ତି। – ଗ୍ରାମମ୍‌ ଅଭିତଃ ଗାବଃ ଆଗଚ୍ଛନ୍ତି | ( ଗାଁ ଆଗରେ ଗାଭ ଆସୁଛନ୍ତି ।)
୭୩। ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ଯାମ୍‌ ଆସ୍ତେ। – ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ୟାମ୍‌ ଅଧ୍ୟାସ୍ତେ। (ରାମ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ବସିଛନ୍ତି ।)
୭୪। ପଞ୍ଚଦଶସ୍ୁ ବର୍ଷେସୁ ଗୀତାଂ ପଠାମି। – ପଞ୍ଚଦଶ ବର୍ଷାଣି ଗୀତାଂ ପଠାମି । ( ପନ୍ଦରବର୍ଷ ହେଲା ଗୀତା ପଢୁଛି ।)
୭୫। ବିଧାତା ! ମାଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୂ। – ବିଧାତଃ ! ମାଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ । (ହେ ବିଧାତା ! ମୋତେ ଦୟା କର।)
୭୬। ବାଳକୈଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗମ୍ୟତେ। – ବାଳକୈଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଃ ଗମ୍ୟତେ । ( ପିଲାମାନେ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୭୭। ପକ୍ଷିଣଃ ମଧୁରଃ କୂଜନ୍ତି। – ପକ୍ଷିଣଃ ମଧୁରଂ କୂଜନ୍ତି। ( ପକ୍ଷୀମାନେ ମଧୁର ଗାନ କରୁଛନ୍ତି ।)
୭୮। ଭାରତବର୍ଷେ ଭରତେନ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍‌ । – ଭାରତବର୍ଷେ ଭରତଃ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍‌ । ( ଭାରତବର୍ଷରେ ଭରତ ବୋଲି ରାଜା ଥ୍ଲେ।)
୭୯। ଦେବଦତ୍ତଃ ଗ୍ରାମେ ଆବସତି। – ଦେବଦଭ୍ଥଃ ଗ୍ରାମମ୍‌ ଆବସତି । ( ଦେବଦଭ୍ତ ଗାଁରେ ରହୁଛନ୍ତି ।)
୮୦। ତବ ମମ ଚ ଅନ୍ତରା ପୁସ୍ତକମସ୍ତି। – ତ୍ବାଂ ମାଂ ଚ ଅନ୍ତରା ପୁସ୍ତକମ୍‌ ଅସ୍ତି । (ତୁମ ଓ ମୋ ମଧ୍ଯରେ ବହି ରହିଛି ।)
୮୧। ଗୃହସ୍ୟ ପରିତଃ ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। – ଗୃହଂ ପରିତଃ ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। । ଘର ଚାରିପଟେ ଗଛ ଅଛି |)
୮୨। ଶିବଃ କୈଳାସେ ଅଧୂତିଷ୍ଠତି। – ଶିବଃ କୈଳାସମ୍‌ ଅଧ୍ତିଷ୍ଠତି । ( ଶିବ କୈଳାସରେ ରୁହନ୍ତି ।)
୮୩। ଅଭୁକ୍ତଃ ଭିକ୍ଷୁଃ ଗୃହମ୍‌ ଭଉପବସତି। – ଅଭୁକ୍ତଃ ଭିକ୍ଷୁଃ ଗୃହେ ଉପବସତି । ( ଭିକ୍ଷୁ ଉପାସରେ ଘରେ ଅଛି |)
୮୪। ଛାତ୍ରାଃ ଗୁରବେ ପ୍ରଣମନ୍ତି। – ଛାତ୍ରାଃ ଗୁରୁଂ ପ୍ରଣମନ୍ତି । ( ଛାତ୍ରମାନେ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛନ୍ତି ।)
୮୫। ପିତା ଗୃହସ୍ୟ ଯାବତ୍‌ ଗଚ୍ଛତି। – ପିତା ଗୃହଂ ଯାବତ୍‌ ଗଚ୍ଛତି । ( ବାପା ଘର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୮୬। ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଅଧ୍ୟଧ୍ ଫଳାନି ସନ୍ତି। – ବୃକ୍ଷମ୍‌ ଅଧ୍ୟଧ୍‌ ଫଳାନି ସନ୍ତି । ( ଗଛର ତଳକୁ ତଳ ଫଳ ଅଛି |)
୮୭। ଜଳସ୍ୟ ଅନ୍ତରେଣ ମତ୍ସ୍ୟାଃ ନ ଜୀବନ୍ତି। – ଜଳମ୍‌ ଅନ୍ତରେଣ ମତ୍ସ୍ୟାଃ ନ ଜୀବନ୍ତି । ( ପାଣି ବିନା ମାଛ ବଞ୍ଚନ୍ତି ନାହିଁ।)
୮୮। ପୁତ୍ରଃ ପିତ୍ରେ ନମସ୍କରୋତି। – ପୁତ୍ରଃ ପିତରଂ ନମସ୍କରୋତି । ( ପୁଅ ବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛି ।)
୮୯। ସିଂହଃ ବନେ ଅଧୁବସତି। – ସିଂହଃ ବନମ୍‌ ଅଧ୍ବସତି । ( ସିଂହ ବଣରେ ରୂହେ।)
୯୦। ପିତା ପୁତ୍ରାୟ ଅଭିକ୍ରୁଧ୍ୟତି। – ପିତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଅଭିକ୍ରୁଧ୍ୟତି । ( ବାପା ପୁଅକୁ ରାଗୁଛନ୍ତି।)
୯୧। ଦେଶସ୍ୟ ସର୍ବତଃ ଅଶାନ୍ତି ଦୃଶ୍ୟତେ। – ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ଅଶାନ୍ତିଃ ଦୃଶ୍ୟତେ। (ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ଅଶାନ୍ତି ଦେଖାଯାଉଛି।)
୯୨ । ଅଶ୍ଵଃ ଶୀଘ୍ରଃ ଧାବତି। – ଅଶ୍ଵଃ ଶୀଘ୍ରଂ ଧାବତି । ( ଘୋଡ଼ା ଶୀଘ୍ର ଧାଉଁଛି ।)
୯୩। ତ୍ବଂ ମମ ଅନୂ ଆଗଳ୍ଛ। – ତୁଂ ମାମ୍‌ ଅନୁ ଆଗଚ୍ଛ । (ତୁମେ ମୋ ପଛରେ ଆସ।)
୯୪। ମାର୍ଗସ୍ୟ ଉଦ୍ଭୟତଃ ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। – ମାର୍ଗମ୍‌ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି। ( ବାଟର ଦୁଇକଡ଼ରେ ଗଛ ରହିଛି ।)
୯୫। ବିଦ୍ୟା ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା। – ବିଦ୍ୟାଂ ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା । ( ବିଦ୍ୟା ବିନା ଜୀବନ ବୃଥା।)
୯୬। ରାମଃ ଶ୍ୟାମାୟ ଅଭିଦ୍ରୁହ୍ୟତି। – ରାମଃ ଶ୍ୟାମମ୍‌ ଅଭିଦ୍ଦୁହ୍ୟତି । ( ରାମ ଶ୍ୟାମ ଉପରେ ରାଗୁଛି ।)
୯୭। ସଃ ମାସେନ ସାହିତ୍ୟଂ ପଠତି। – ସଃ ମାସଂ ସାହିତ୍ୟ ପଠତି । ( ସେ ମାସେହେଲା ସାହିତ୍ୟ ପଢ଼ୁଛି ।)
୯୮। ଶ୍ରମସ୍ୟ ରତେ ବିଦ୍ୟା ନ ଭବତି। – ଶ୍ରମମ୍‌ ରତେ ବିଦ୍ୟା ନ ଭବତି । ( ପରିଶ୍ରମ ବିନା ବିଦ୍ୟା ହୁଏ ନାହିଁ।)
୯୯। ଗୋବିନ୍ଦଃ ପାଠେ ଅଭିନି ବିଶତେ। – ଗୋବିନ୍ଦଃ ପାଠମ୍‌ ଅଭିନିବିଶତେ । ( ଗୋବିନ୍ଦ ପାଠରେ ମନ ଦେଇଛି |)
୧୦୦। ବିଶ୍ଵାମିତ୍ରଃ ଜାତୌ କ୍ଷତ୍ରିୟଃ। – ବିଶ୍ବାମିତ୍ରଃ ଜାତ୍ୟା କ୍ଷତ୍ରିୟଃ । ( ବିଶ୍ବାମିତ୍ର ଜାତିରେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ।)
୧୦୧। ବକ୍କଳେଷୁ ତାପସଃ । – ବଳ୍କଳୈଃ ତାପସଃ । ( ବଳ୍କଳରୁ ତପସୀ ଜଣା ପଡୁଛନ୍ତି ।)
୧୦୨। ମମ ବିଦ୍ୟାୟାଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍‌। – ମମ ବିଦ୍ୟୟା ପ୍ରୟୋଜନମ୍‌ । ( ମୋର ବିଦ୍ୟା ଦରକାର ।)
୧୦୩। କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଷଃ କିମ୍‌ ? – କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଣା କିମ୍‌ ? ( କଣାର ଗୋଟିଏ ଆଖ୍‌ ଥାଇ ଲାଭ କ’ଣ ?
୧୦୪। ରାଜା ମନ୍ତ୍ରିଣାଂ ସାର୍ଵ ମ୍‌ ଉପବିଷ୍ଟଃ। – ରାଜା ମନ୍ତ୍ରିଭିଃ ସାର୍ଧମ୍‌ ଉପବିଷ୍ଟଃ । ( ରାଜା ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହିତ ବସିଛନ୍ତି ।)
୧୦୫। ବିଳମ୍ଭେ ଅଳମ୍‌। – ବିଳମ୍ବେନ ଅଳମ୍‌ । ( ଡେରିରେ ନାହିଁ।)

୧୦୬। ଗୁରୁଭକ୍ତେଃ ସଃ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି। – ଗୁରୁଭକ୍ତ୍ୟା ସଃ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି । ( ଗୁରୂଭକ୍ତିରେ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଅତିକ୍ରମ କରୁଛନ୍ତି ।)
୧୦୭। ମିତ୍ରାଣାଂ ସହ ଗଚ୍ଛ। – ମିତ୍ରୈଃ ସହ ଗଛ । ( ବଂଧୁମାନେ ସାଙ୍ଗରେ ଯାଅ ।)
୧୦୮। ମମ ଭଗିନୀ ମତ୍‌ ବର୍ଷେ ଅବରଃ। – ମମ ଭଗିନୀ ମତ୍‌ ବର୍ଷେଣ ଅବରା । ( ମୋ ଭଉଣୀ ମୋଠାରୁ ବର୍ଷେ ସାନ।)
୧୦୯। ଅୟଂ ବାଳକଃ ନାମ୍ନି ଶ୍ରୀଧରଃ। – ଅୟଂ ବାଳକଃ ନାମ୍ନା ଶ୍ରୀଧରଃ । ( ଏହି ପିଲାଟିର ନାମ ଶ୍ରୀଧର ।)
୧୧୦। ରାମଃ ମତ୍‌ ମାସମ୍‌ ଅବରଃ। – ରାମଃ ମତ୍‌ ମାସେନ ଅବରଃ । ( ରାମ ମୋଠାରୁ ମାସେ ସାନ । )
୧୧୧। କନ୍ଦର୍ପଃ ଆକୃତିନା ସୁନ୍ଦରଃ। – କନ୍ଦର୍ପଃ ଆକୃତ୍ୟା ସୁନ୍ଦରଃ । ( କନ୍ଦର୍ପ ଆକୃତିରେ ସୁନ୍ଦର ।)
୧୧୨। ଦୁଗ୍ଧଂ ପ୍ରକୃତ୍ୟାଂ ମଧୁରମ୍‌। – ଦୁଗ୍ଧଂ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ମଧୁରମ୍‌ । ( ଦୁଧର ପ୍ରକୃତି ମଧୁର।)
୧୧୩। ଗୋବିନ୍ଦଃ ଧନେ ହୀନଃ। – ଗୋବିନ୍ଦଃ ଧନେନ ହୀନଃ । ( ଗୋବିନ୍ଦ ଧନରେ ହୀନ ।)
୧୧୪। ସାଧୁଃ ସଭାବେ ସରଳଃ। – ସାଧୁଃ ସଭାବେନ ସରଳଃ । ( ସାଧୁ ସଭାବରେ ସରଳ ।)
୧୧୫। ତ୍ଵମ୍‌ ଅସ୍ମିନ୍‌ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛ। – ତ୍ଵମ୍‌ ଅନେନ ମାର୍ଗେଣ ଗଚ୍ଛ । ( ତୁମେ ଏହି ବାଟରେ ଯାଅ।)
୧୧୬। କୃଷକଃ ଗ୍ରାମେ ଦୁଃଖେ ତିଷ୍ଠତି। – କୃଷକଃ ଗ୍ରାମେ ଦୂଃଖେନ ତିଷ୍ଠତି । ( କୃଷକ ଗାଁରେ ଦୁଃଖରେ ରହିଛି ।)
୧୧୭। ତୃଷାର୍ଭଃ ଜଳେ ତୃପ୍ୟତି। ତୃଷାର୍ଭଃ ଜଳେନ ତୃପ୍ୟତି। ( ଶୋଷିଲା ଲୋକ ଜଳରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ)
୧୧୮। ଛାତ୍ରାଃ କ୍ରମାତ୍‌ ଆଗଚ୍ଛ ନ୍ତି। – ଛାତ୍ରାଃ କ୍ରମେଣ ଆଗଳ୍ଛନ୍ତି । ( ଛାତ୍ରମାନେ କ୍ରମରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୧୧୯। ଅୟଂ ବାଳକଃ ପାଦୟୋଃ ଖଞ୍ଜଃ । – ଅୟଂ ବାଳକଃ ପାଦେନ ଖଞ୍ଜଃ। ( ଏହି ପିଲାଟି ପାଦରେ ଛୋଟ। )
୧୨୦। ମୃଗଃ ସେଚ୍ଛାୟାଂ ଭ୍ରମତି। – ମୃଗଃ ସେଚ୍ଛୟା ଭ୍ରମତି । ( ହରିଣ ମନ ଇଚ୍ଛା ବୁଲୁଛି ।)
୧୨୧। ଦାତା ଦରିଦ୍ରାନ୍‌ ଧନଂ ଦଦାତି। – ଦାତା ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦଦାତି । ( ଦାତା ଗରିବଙ୍କୁ ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।)
୧୨୨। ସ୍ପାମୀ ଭୃତ୍ୟ କ୍ରୁଧ୍ୟତି। – ସାମୀ ଭୃତ୍ୟାୟ କ୍ରୁଧ୍ୟତି । ( ମାଲିକ ଚାକର ଉପରେ ରାଗୁଛନ୍ତି ।)
୧୨୩। ବାଳକାନ୍‌ ମୋଦକାଃ ରୋଚନ୍ତେ । – ବାଳକେଭ୍ୟଃ ମୋଦକାଃ ରୋଚନ୍ତେ । ( ପିଲାମାନଙ୍କୁ ମିଠେଇ ଭଲ ଲାଗେ ।)
୧୨୪। ମାତରଂ ଦୁର୍ଗାଂ ନମଃ। ମାତ୍ରେ ଦୂର୍ଗାୟୈ ନମଃ । ( ମାଆ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ନମସ୍କାର ।)
୧୨୫। ହାରସ୍ୟ ସର୍ଣ୍ତଂ ପ୍ରଦେୟମ୍‌। – ହାରାୟ ସର୍ଣ୍ଣଂ ପ୍ରଦେୟମ୍‌ । ( ହାରପାଇଁ ସୁନା ଦେବା ଉଚିତ।)
୧୨୬। ମିତ୍ରଂ ବିନା ମାଂ ସର୍ଗୋଃପି ନ ସଦତେ। – ମିତ୍ରଂବିନା ସର୍ଗୋଃପି ମହ୍ଯଂନ ସଦତେ। ( ବଂଧୁ ବିନା ମୋତେ ସର୍ଗ ମଧ୍ଯ ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ।)
୧୨୭। ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍‌ କତିମୁଦ୍ରାଃ ଧାରୟସି ? – ବୃ କସ୍ପୈ କତି ମୂଦ୍ରାଃ ଧାରୟସି ? ( ତୁମେ କାହାଠାରୁ କେତେ ଟଙ୍କା ଧାର କରିଛ ?)
୧୨୮। ବାଳିକା ପୁଷ୍ପେଣ ସ୍ମୃହୟତି। – ବାଳିକା ପୁଷ୍ପାୟ ସୃହୟତି। ( ଝିଅଟି ଫୁଲକୁ ଭଲପାଏ । )
୧୨୯। ଇନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍‌। ଇନ୍ଦ୍ରାୟ ପୁଷ୍ଠାଣି ବଷଟ୍‌ । ( ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଫୁଲ ଅର୍ପଣ କର।)
୧୩୦। ମାତା ପୁତ୍ରେଣ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ଦର୍ଶୟତି। – ମାତା ପୁତ୍ରାୟ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ଦର୍ଶୟତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଜହ୍ନ ଦେଖାଉଛନ୍ତି ।)
୧୩୧। ମାଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି। – ମହ୍ଯଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି । ( ମୋତେ ବହି ଦିଅ। )
୧୩୨। ଦୁର୍ଜନଃ ସଜ୍ଜନାତ୍‌ ଅସୂୟତି। – ଦୂର୍ଜନଃ ସଜ୍ଜନାୟ ଅସୂୟତି । ( ଦୂର୍ଜନ ସଜ୍ଜନକୁ ଦୋଷାରୋପ କରେ |)
୧୩୩। ଶ୍ରୀଧରଃ ରାମଂ ଭର୍ଷ୍ୟତି। – ଶ୍ରୀଧରଃ ରାମାୟ ଭର୍ଷ୍ୟତି । ( ଶ୍ରୀଧର ରାମକୁ ଭର୍ଷାକରେ।)
୧୩୪। ଭକ୍ତିଃ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ କଳ୍ପତେ। – ଭକ୍ତିଃ ଜ୍ଞାନାୟ କଳ୍ପତେ । ( ଭକ୍ତିରୁ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ ।)
୧୩୫। ଅଗ୍ନାୟ ସ୍ପାହା। – ଅଗ୍ନୟେ ସାହା । ( ଅଗ୍ନିକୁ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା । )
୧୩୬। ପ୍ରଜାନାଂ ସସ୍ତି ଭବତୁ। – ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ସ୍ପସ୍ତି ଭବତୁ । ( ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।)
୧୩୭। ଛାତ୍ରଃ ଶିକ୍ଷକଂ ନିବେଦୟତି। – ଛାତ୍ରଃ ଶିକ୍ଷକାୟ ନିବେଦୟତି । ( ଛାତ୍ର ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଜଣାଉଛି ।)
୧୩୮। ପିତା ପୂତ୍ରଂ କ୍ରୀଡନକ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି। – ପିତା ପୁତ୍ରାୟ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି । ( ବାପା ପୁଅକୁ ଖେଳଣା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଉଛନ୍ତି।)
୧୩୯। ପିତୃପୁରୂଷାଣାଂ ସଧା। – ପିତୃପୁରୁଷେଭ୍ୟଃ ସଧା। ( ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ ।)
୧୪୦। ବୟଂ ପଠନସ୍ୟ ଗଚ୍ଛାମଃ । – ବୟଂ ପଠନାୟ ଗଚ୍ଛାମଃ । ( ଆମେ ପଢ଼ିବାକୁ ଯାଉଛୁ !)
୧୪୧। ଅହଂ ତ୍ଵାଂ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ଦଦାମି । – ଅହଂ ତୂଭ୍ଯଂ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ଦଦାମି । ( ମୁଁ ତୁମକୁ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁ ଦେଉଛି । )
୧୪୨। ସର୍ପଃ ନକୁଳଂ ବିଭେତି। ସର୍ପଃ ନକୁଳାତ୍‌ ବିଭେତି । ( ସାପ ନେଉଳକୁ ଡରେ ।)
୧୪୩। ଗ୍ରାମସ୍ୟ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି। – ଗ୍ରାମାତ୍‌ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡନ୍ତି। ( ଗାଁର ବାହାରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।)
୧୪୪। ଇଶ୍ଵରସ୍ୟ ଅନ୍ୟଃ କଃ ସହାୟଃ ? – ଭଶ୍ଵରାତ୍‌ ଅନ୍ୟଃ କଃ ସହାୟଃ ? ( ଭଶ୍ବରଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ କିଏ ସହାୟ ?)
୧୪୫। ଅସ୍ୟ ନଗରସ୍ୟ ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବହତି। – ଅସ୍ମାତ୍‌ ନଗରାତ୍‌ ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବହତି । ( ଏହି ସହରର ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ନଭ ବହୁଛି।)
୧୪୬। ଚୌରଃ ରକ୍ଷିଣଂ ନିଲୀୟତେ। – ଚୌରଃ ରକ୍ଷିଣଃ ନିଲୀୟତେ । ( ଚୋର ପୋଲିସକୁ ଲୁଚୁଛି ।)
୧୪୭। ଛାତ୍ରଃ ପଠନସ୍ୟ ବିରମତି । – ଛାତ୍ରଃ ପଠନାତ୍‌ ବିରମତି । ( ଛାତ୍ର ପଠନରୁ ବିରତ ହେଉଛି ।)
୧୪୮। ଅଶୋକଃ ରାମସ୍ୟ କନୀୟାନ୍‌। – ଅଶୋକଃ ରାମାତ୍‌ କନୀୟାନ୍‌ । ( ଅଶୋକ ରାମଠାରୁ ସାନ ।)
୧୪୯। କଟକମ୍‌ ଆରାତ୍‌ ମହାନଦୀ। – କଟକାତ୍‌ ଆରାତ୍‌ ମହାନଦୀ । ( କଟକ ନିକଟରେ ମହାନଦୀ ।)
୧୫୦। ବିପଦି ତ୍ରାୟସ୍ସ ମାମ୍‌। – ବିପଦଃ ତ୍ରାୟସ ମାମ୍‌ । ( ମୋତେ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା କର ।)
୧୫୧। ବଧୂଃ ଶ୍ଵଶୁରଂ ଲଜ୍ଜତେ। – ବଧୂଃ ଶ୍ଵଶୁରାତ୍‌ ଲଜ୍ଜତେ । ( ବୋହୂ ଶ୍ଵଶୁରକୁ ଲାଜ କରୁଛି ।)
୧୫୨। ଧର୍ମଃ ନାନା ସୁଖଂ ନାସ୍ତି । – ଧର୍ମାତ୍‌ ନାନା ସୁଖଂନାସ୍ତି । ( ଧର୍ମ ବିନା ସୁଖ ନାହିଁ।)
୧୫୩। ଗୃହସ୍ୟ ଆରାତ୍‌ ଉପବନ ମସ୍ତି । – ଗୃହାତ୍‌ ଆରାତ୍‌ ଉପବନମସ୍ତି । ( ଘର ପାଖରେ ବଗିଚା ଅଛି। )
୧୫୪। ଭଗବାନ୍‌ ମାଂ ବିପଦାତ୍‌ ରକ୍ଷତି। – ଭଗବାନ୍‌ ମାଂ ବିପଦଃ ରକ୍ଷତି । ( ଭଗବାନ୍‌ ମୋତେ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା କରନ୍ତି) ।
୧୫୫। ସାଧୁଃ ଅନ୍ୟାୟଂ ଜୁଗୁପ୍‌ସତେ। – ସାଧୁଃ ଅନ୍ୟାୟାତ୍‌ ଜୁଗୁପ୍‌ସତେ। ( ସାଧୁ ଅନ୍ୟାୟକୁ ଘୃଣା କରେ ।)
୧୫୬। ସାଧୁଃ ପାଫଂ ପରାଜୟତେ। – ସାଧୁଃ ପାପାତ୍‌ ପରାଜୟତେ । ( ସାଧୁ ପାପକୁ ସହିପାରେ ନାହିଁ।)
୧୫୭। ପଠନସ୍ୟ ପ୍ରାକ୍‌ / ପୂର୍ବମ୍‌ ଭଶ୍ଵରଂ ସ୍ମର। – ପଠନାତ୍‌ ପ୍ରାକ୍‌ / ପୂର୍ବମ୍‌ ଭଶ୍ଵଟଂ ସ୍ମର। ( ପଢ଼ିବା ପୂର୍ବରୁ ଶଶ୍ଵରଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର।)
୧୫୮। ପଠନସ୍ୟ ପରଂ / ଅନନ୍ତରଂ କ୍ରୀଡ଼। – ପଠନାତ୍‌ ଅନନ୍ତରଂ / ପରଂ କ୍ରୀଡ଼। (ପଢ଼ାପରେ ଖେଳ । )
୧୫୯। ବାଲ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି / ଆରଭ୍ୟ ଶ୍ରମଂ କୁରୁ। – ବାଲ୍ୟାତ୍‌ ପ୍ରଭୃତି/ ଆରଭ୍ୟ ଶ୍ରମଂ କୁରୁ। ( ପିଲାଦିନରୁ ପରିଶ୍ରମ କର।)
୧୬୦। ପୁଷ୍ପାଣାଂ ଫଳାନି ଜାୟନ୍ତେ। – ପୁଷ୍ପେଭ୍ୟଃ ଫଳାନି ଜାୟନ୍ତେ । ( ଫୁଲରୁ ଫଳ ଜନ୍ମ ନିଏ ।)

୧୬୧। କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତବ ସୁକରମ୍‌ – କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତ୍ଵୟା ସୁକରମ୍‌। ( ଏହି କାମଟି ତୁମକୁ ସହଜ ।)
୧୬୨। କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ମମ ଦୂଷ୍କରମ୍‌। – କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ମୟା ଦୁଷ୍କରମ୍‌ । ( ଏହି କାମଟି ମୋତେ କଷ୍ଟ ।)
୧୬୩। ରାମେଣ ତୁଳା ନାସ୍ତି। – ରାମସ୍ୟ ତୁଳା ନାସ୍ତି । ( ରାମାଙ୍କ ତୁଳନା ନାହିଁ।)
୧୬୪। ଦୁଗ୍ଧଂ ପାନଂ କୁରୂ। – ଦୁଗ୍ଧସ୍ୟ ପାନଂ କୁରୁ । ( ଦୁଗ୍ ପାନ କର।)
୧୬୫। ସାଧୂନ୍‌ ଦର୍ଶନଂ ପୁଣ୍ୟମ୍‌। – ସାଧୂନାଂ ଦର୍ଶନଂ ପୁଣ୍ୟମ୍‌। ( ସାଧୁମାନଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପୁଣ୍ୟପ୍ରଦ ।)
୧୬୬। ମମ ଗୃହାତ୍‌ ଦକ୍ଷିଣେ ପୁଷ୍ପବାଟିକା। – ମମ ଗୃହସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣେନ ପୁଷ୍ପବାଟିକା । (ମମୋର ଘରର ଦକ୍ଷିଣପଟେ ଫୁଲ ବଗିଚା |)
୧୬୭। କର୍ଣ୍ଣାୟ ସମଃ / ସଦୃଶଃ ବୀରଃ ନାସ୍ଥି। – କର୍ଣ୍ସସ୍ଯ ସମଃ/ ସଦୃଶଃ ବୀରଃ ନାସ୍ତି।( କର୍ଣଙ୍କ ପରି ବୀର ନାହିଁ’ ।)
୧୬୮। ଅହଂ ଦିବସେ ଦ୍ଵିଃ / ତ୍ରିଃ ସ୍ବାନଂ କରୋମି – ଅହଂ ଦିବସସ୍ୟ ଦ୍ଵିଃ/ ତ୍ରିଃ ସ୍ନାନଂ କରୋମି । ( ମୁଁ ଦିନକୁ ଦୁଇଥର/ ତିନିଥର ସ୍ନାନ କରେ।)
୧୬୯। ଗୃହାତ୍‌ ପୁରଃ / ପୁରତଃ / ପୁରସା[ତ୍‌ ମନ୍ଦିର” ଶୋଭତେ । – ଗୃହସ୍ୟ ପୁରଃ/ ପୁରତଃ/ ପୁରସାତ୍‌ ମନ୍ଦିଗ. ଶୋଭତେ । (ଘର ଆଗରେ ମନ୍ଦିର ଶୋଭା ପାଉଛି ।)
୧୭୦। ଭାରତାତ୍‌ ଉତ୍ତରେଣ / ଭତ୍ତରତଃ ହିମାଳୟଃ । – ଭାରତସ୍ୟ ଉଭରେଣ/ ଉତ୍ତରତଃ ହିମାଳୟଃ । ( ଭାରତର ଉତ୍ତରରେ ହିମାଳୟ)
୧୭୧। ଗୃହମ୍‌ ଅନ୍ତିକେ ଉଦ୍ୟାନମ୍‌। – ଗୂହସ୍ୟ ଅନ୍ତିକେ ଉଦ୍ୟାନମ୍‌ । ( ଘର ପାଖରେ ବଗିଚା ଅଛି ।)
୧୭୨। ଅହଂ ଦିନାତ୍‌ ସକୃତ୍‌ ଅନ୍ନଂ ଖାଦାମି। – ଅହଂଦିନସ୍ୟ ସକୃତ୍‌ ଅନୁଂ ଖାଦାମି। ( ମୁଁ ଦିନକୁ ଥରେ ଭାତ ଖାଏ ।)
୧୭୩। ଏତତ୍‌ ମାଂ ମତମ୍‌। – ଏତତ୍‌ ମମ ମତମ୍‌ । ( ଏହା ମୋର ମତ ।)
୧୭୪। ଭାରତାତ୍‌ ଦକ୍ଷି ଣେନ କନ୍ୟାକୁମାରୀ। – ଭାରତସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣେନ କନ୍ୟାକୁମାରୀ । ( ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣରେ କନ୍ୟାକୁମାରୀ ।)
୧୭୫। ପୁତ୍ରଂ କୃତେ ଯତ୍ନଂ କୁରୁ। – ପୁତ୍ରସ୍ୟ କୃତେ ଯତ୍ନଂ କୁରୁ । ( ପୁଅ ପାଇଁ ଯତ୍ନ କର ।)
୧୭୬। କୃଷ୍ଣଃ ଦୈତ୍ୟାନାଂ ଘାତୁକଃ । – କୃଷ୍ଣଃ ଦୈତ୍ୟାନ୍‌ ଘାତୁକଃ । ( କୃଷ୍ଣ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ହତ୍ୟାକାରୀ ।)
୧୭୭। ଅଗ୍ନିଃ କାଷ୍ଠେ ତୃପ୍ୟତି। – ଅଗ୍ନିଃ କାଷ୍ଠେନ / କାଷ୍ଠସ୍ୟ ତୃପ୍ୟତି । ( ଅଗ୍ନି କାଠରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ।)
୧୭୮। ସଃ ମାସେ ଚତୁଃ ପୁରୀଂ ଗଚ୍ଛତି। – ସଃ ମାସସ୍ୟ ଚତୁଃ ପୁରୀଂ ଗଚ୍ଛତି। ( ସେ ମାସକୁ ଚାରିଥର ପୁରୀ ଯାନ୍ତି ।)
୧୭୯। କୃଷ୍ଣଃ ମାତ୍ରେ ସ୍ମରତି। – କୃଷ୍ଣଃ ମାତରଂ / ମାତୁଃ ସ୍ମରତି । ( କୃଷ୍ଣ ମାଆକୁ ମନେ ପକାଉଛନ୍ତି ।)
୧୮୦। ଧନାତ୍‌ ହେତୋଃ ବିଦେଶଂ ଗଚ୍ଛତି। – ଧନସ୍ୟ ହେତୋଃ ବିଦେଶଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ଧନ ନିମନ୍ତେ ବିଦେଶ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୧୮୧। ରାତ୍ରିଃ ଗତାୟାଂ ତେ ଗୃହମାଗଚ୍ଛନ୍‌। – ରାତ୍ତ୍ରୌ ଗତାୟାଂ ତେ ଗୃହମାଗଚ୍ଛନ୍‌ । ( ରାତି ପାହିବାରୁ ସେମାନେ ଘରକୁ ଆସିଲେ।)
୧୮୨। ନଦୀଭ୍ୟଃ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମା। – ନଦୀନାଂ/ ନଦୀଷୁ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମା । ( ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ର ।)
୧୮୩। ଜନନୀ ପୁତ୍ରାୟ ସ୍ଵିହ୍ୟତି। – ଜନନୀ ପୁତ୍ରେ ସ୍ନିହ୍ଯତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଭଲପାଏ ।)
୧୮୪। ବାଳକଃ ନିଦ୍ରିତେ ଅହଂ ଗମିଷ୍ୟାମି। – ବାଳକେ ନିଦ୍ରିତେ ଅହଂ ଗମିଷ୍ୟାମି । ( ପିଲାଟି ଶୋଇଲେ ମୁଁ ଯିବି।)
୧୮୫। କଥଂ ମାଂ ନ ବିଶ୍ବସିଷି। – କଥଂ ମୟି ନ ବିଶ୍ବସିଷି । ( କିପରି ମୋତେ ବିଶ୍ଵାସ କରୁ ନାହିଁ।)
୧୮୬। ରାଜା ଯଶସି ଧନଂ ଦଦାତି। – ରାଜା ଯଶସେ ଧନଂ ଦଦାତି । ( ରାଜା ସୁନାମ ପାଇଁ ଧନ ଦିଅନ୍ତି |)
୧୮୭। ଅୟଂ ସାହିତ୍ୟେନ ନିପୁଣଃ। – ଅୟଂ ସାହିତ୍ୟେ ନିପୁଣଃ | ( ଇଏ ସାହିତ୍ୟରେ ନିପୁଣ |)
୧୮୮। କବିଭ୍ୟଃ କାଳିଦାସଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ। – କବୀନାଂ/ କବିଷୁ କାଳିଦାସଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ( କବିମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ କାଳିଦାସ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।)
୧୮୯। ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଉଦିତେ କୁମୁଦଂ ବିକଶତି। – ଚନ୍ଦ୍ରେ ଉଦିତେ କୁମୁଦଂ ବିକଶତି । ( ଚନ୍ଦ୍ର ଉଦୟରେ କଇଁ ଫୁଟେ |)
୧୯୦। ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦିତେ ପଦ୍ମଂ ବିକ ଶିତ। – ସୂର୍ଯ୍ୟେ ଉଦିତେ ପଦ୍ଂ ବିକଶତି । ( ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଇଁଲେ ପଦ୍ମ ଫୁଟେ ।)
୧୯୧। ତବ କର୍ମେ ଅଧ୍‌କାରଃ ଅସ୍ଥି। – ତବ କର୍ମଣି ଅଧ୍କାରଃ ଅସ୍ତି । ( ତୁମର କର୍ମରେ ଅଧ୍କାର ଅଛି ।)
୧୯୨। ଛାତ୍ରାଃ ଗୁରବେ ଅନୁରକ୍ତାଃ । – ଛାତ୍ରାଃ ଗୁରୌ ଅନୂରକ୍ତାଃ । ( ଛାତ୍ରାମାନେ ଗୁରୁଙ୍କଠାରେ ଅନୁରକ୍ତ ।)
୧୯୩। ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରାୟ ବିରକ୍ତଃ। – ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରେ ବିରକ୍ତଃ । ( ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ଉପରେ ବିରକ୍ତ । )
୧୯୪। ବାଳକଃ ଅନ୍ଧସ୍ୟ କରଂ ଧୃତ୍ବା ନୟତି। -ବାଳକଃ ଅନ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ଵା ନୟତି । ( ପିଲାଟି ଅନ୍ଧକୁ ହାତରେ ଧରି ନେଉଛି।)
୧୯୫। ପିତାୟାଂ ଭକ୍ଲିଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍‌। – ପିତରି ଭଳ୍ଛିଂ କୁର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ । ( ପିତାଙ୍କୁ ଭଛି କରିବା ଉଚିତ ।)
୧୯୬। ପ୍ରଭୂପଦଂ ତବ ଯୁଜ୍ୟତେ । – ପ୍ରଭୁପଦଂ ତ୍ଵୟି ଯୁଜ୍ୟତେ । ( ପ୍ରଭୂପଦ ନିମନ୍ତେ ତୁମେ ଯୋଗ୍ୟ)
୧୯୭। କଥମ୍‌ ଏତତ୍‌ ତ୍ଵତ୍‌ ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ। -କଥମ୍‌ ଏତତ୍‌ ତ୍ଵୟି ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ । ( କିପରି ଏହା ତୁମଠାରେ ସମ୍ଭବ ।)
୧୯୮। ବ୍ୟାଧଃ ଚର୍ମଣେ ବ୍ୟାଘ୍ରଂ ହନ୍ତି। – ବ୍ୟାଧଃ ଚର୍ମଣି ବ୍ୟାଘ୍ରଂ ହନ୍ତି। ( ଶିକାରୀ ଚମଡ଼ା ପାଇଁ ବାଘକୁ ମାରେ ।)
୧୯୯। ବ୍ୟାଧଃ ଦନ୍ତାଭ୍ୟାଂ ଗଜଂ ହନ୍ତି। – ବ୍ୟାଧଃ ଦନ୍ତୟୋଃ ଗଜଂ ହନ୍ତି । ( ଶିକାରୀ ଦାନ୍ତଦୂଇଟି ପାଇଁ ହାତୀକୁ ମାରେ ।)
୨୦୦। ବ୍ୟାଧଃ କେଶେଭ୍ୟଃ ଚମରୀଂ ହନ୍ତି। – ବ୍ୟାଧଃ କେଶେଷୁ ଚମରୀଂ ହନ୍ତି । ( ଶିକାରୀ ଦାନ୍ତଦୁଇଟି ପାଇଁ ହାତୀକୁ ମାରେ।)
୨୦୧। ମମ ଶିକ୍ଷକଃ ଗଣିତସ୍ୟ ଦକ୍ଷଃ। – ମମ ଶିକ୍ଷକଃ ଗଣିତେ ଦକ୍ଷଃ । ( ମୋ ଶିକ୍ଷକ ଗଣିତରେ ଦକ୍ଷ । )
୨୦୨। ବ୍ୟାଧଃ ମାଂସେ ମୃଗଂ ହନ୍ତି। – ବ୍ୟାଧଃ ମାଂସାୟ ମୃଟଂ ହନ୍ତି । ( ବ୍ୟାଧ ମାଂସପାଇଁ ହରିଣ ମାରେ ।)
୨୦୩। ଶିକ୍ଷକଃ ଆଗତେ ଛାତ୍ରାଃ ନୀରବାଃ ଅଉବନ୍‌। ଶିକ୍ଷକେ ଆଗତେ ଛାତ୍ରାଃ ନୀରବାଃ ଅଭବନ୍‌। ( ଶିକ୍ଷକ ଆସିବାରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ନୀରବ ହେଲେ।)
୨୦୪। ବ୍ୟାକାରଣମ୍‌ ଅଧୀତା ଜନଃ ବିଦ୍ଵାନ୍‌। – ବ୍ୟାକରଣେ ଅଧୀତା ଜନଃ ବିଦ୍ବାନ୍‌ । ( ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ୁଥ୍‌ବା ଲୋକ ବିଦ୍ଵାନ ।)

ଧାତୁଗତ
୨୦୫। ଅହଂ ଧନଂ ଲପ୍‌ସ୍ୟାମି। – ଅହଂ ଧନଂ ଲପ୍‌ସ୍ୟେ । ( ମୁଁ ଟଙ୍କା ପାଇବି ।)
୨୦୬। ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗ୍ରାମେ ଅଭିକ୍ଷତ୍‌। – ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗ୍ରାମେ ଅଭିକ୍ଷତ । ( ଭିକ୍ଷୁକ ଗ୍ରାମରେ ଭିକ୍ଷା କରୁଥ୍ଲା ।)
୨୦୭। ଯୂୟଂ ମାତୁଳଗୃହେ ଅବର୍ତନ୍ତ। – ଯୂୟଂ ମାତୃଳଗୃହେ ଅବର୍ଭଧ୍ଵମ୍‌ । (ତୁମେମାନେ ମାମୁଘରେ ରହୁଥ୍ଲ ।)
୨୦୮। ବୟଂ ଗୀତଂ ଗାସ୍ୟଥ । – ବୟଂ ଗୀତଂ ଗାସ୍ୟାମଃ । ( ଆମେ ଗୀତ ଗାଇବୁ ।)
୨୦୯। ସଃ ତବ ଉପଦେଶମ୍‌ ଅବିସ୍ମରତ୍‌। -ସଃ ତବ ଉପଦେଶଂ ବ୍ୟସ୍ମରତ୍‌ । ( ସେ ତୁମ ଉପଦେଶ ଭୁଲିଗଲା।)
୨୧୦। ଅହଂ ଲଗୁଡେନ ସର୍ପମ୍‌ ଅହନ୍‌। – ଅହଂ ଲଗୁଡେନ ସର୍ପମ୍‌ ଅହନମ୍‌ । ( ମୁଁ ବାଡ଼ିଦ୍ଵାରା ସାପ ମାରିଲି |)
୨୧୧। ଗୁରୁଃ ସର୍ବଂ ଶାସତି। – ଗୁରୁଃ ସର୍ବଂ ଶାସ୍ତି। ( ଗୁରୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଶାସନ କରନ୍ତି ।)
୨୧୨। ଭବାନ୍‌ ପୂତ୍ରଂ ଶାସତୁ। -ଭବାନ୍‌ ପୁତ୍ରଂ ଶାସ୍ତୁ । ( ଆପଣ ପୁଅକୁ ଶାସନ କରନ୍ତୁ ।)
୨୧୩। ଯୂୟମ୍‌ ଅଧୁନା ଗ୍ରାମଂ ଯାହି। – ଯୂୟମ୍‌ ଅଧୁନା ଗ୍ରାମଂ ଯାତ । ( ତୁମେମାନେ ବର୍ତମାନ ଗାଁକୁ ଯାଅ ।)
୨୧୪। ତେ ନକ୍ତଂ କାର୍ଯ୍ୟମ୍‌ ଅକରୋତ୍‌। – ତେ ନକ୍ତଂ କାର୍ଯ୍ୟମ୍‌ ଅକୁର୍ବନ୍‌ । (ସେମାନେ ରାତିରେ କାମ କରୁଥ୍ଲେ।)
୨୧୫। ତେ ମାଂ ବିଭ୍ୟନ୍ତି। – ତେ ମତ୍‌ ବିଭ୍ୟତି । ( ସେମାନେ ମୋତେ ଡରୁଛନ୍ତି ।)
୨୧୬। ଭବାନ୍‌ ଅତ୍ର ତିଷ୍ଠ। – ଭବାନ୍‌ ଅତ୍ର ତିଷ୍ଠତୁ। (ଆପଣ ଏଠାରେ ରୁହନ୍ତୁ ।)
୨୧୭। ତ୍ବଂ କସ୍ପାତ୍‌ ନ ଅବିଭେତ୍‌ । – ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍‌ ନ ଅବିଭେଃ ? ( ତୁମେ କାହାକୁ ଡରୁ ନଥ୍ଲ ?)
୨୧୮। ବୟଂ ଧନମ୍‌ ଅଦଦ୍ବ୍‌। – ବୟଂ ଧନମ୍‌ ଅଦଦ୍ଧ। ( ଆମେ ଧନ ଦେଲୁ ।)
୨୧୯। ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଦେବତାୟୈ ପୂଷ୍ପଂ ଦଦତୁ। – ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେବତାୟୈ ପୂଷ୍ପଂ ଦଦାତୁ। ( ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେବତାଙ୍କୁ ପୁଲ ଦିଅନ୍ତି ।)
୨୨୦। ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁୟାତ୍‌ । – ତେ ଗୀତଂ ଶୃଣୁୟୁଃ । ( ସେମାନେ ଗୀତ ଶୁଣିବା ଉଚିତ ।)
୨୨୧। ଅହଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତୁବାନ୍‌ । – ଅହଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍‌ । ( ମୁଁ ଟଙ୍କା ପାଇଲି ।)
୨୨୨। ବୟଂ ପୁଷ୍ପାଣି ନେଷ୍ୟଥ। – ବୟଂ ପୁଷ୍ନାଣି ନେଷ୍ୟାମଃ । ( ଆମେ ଫୁଲ ନେବୁ ।)

୨୨୩। ଆବାଂ କଥାଂ ଶୃଣୁଥଃ । – ଆବାଂ କଥାଂ ଶୃଣ୍ବଃ । ( ଆମେ ଦୁହେଁ କଥା ଶୁଣୁ ।)
୨୨୪। ସଃ ଯଶଃ ପ୍ରାପ୍ନହି। – ସଃ ଯଶଃ ପ୍ରାପ୍ନୋତୁ । ( ସେ ସୁନାମ ପାଉ ।)
୨୨୫। ଛାତ୍ରାଃ କନ୍ଦୁକମ୍‌ ଅକ୍ରୀଡତ୍‌। – ଛାତ୍ରାଃ କନ୍ଦୁକେନ ଅକ୍ରୀଡନ୍‌ । ( ଛାତ୍ରମାନେ ବଲରେ ଖେଳୁଥ୍‌ଲେ।)
୨୨୬। ଭବାନ୍‌ ତପ୍ପୈ ମା କ୍ରୁଧ୍ୟ। – ଭବାନ୍‌ ତସ୍ମୈ ମା କ୍ରୁଧ୍ୟତୁ। (ଆପଣ ତାଙ୍କ ଉପରେ ରାଗନ୍ତୁ ନାହିଁ।)
୨୨୭। ତସ୍ୟ ମନେ ଦୁଃଖମ୍‌ ଅଜାୟନ୍ତ। – ତସ୍ୟ ମନସି ଦୁଃଖମ୍‌ ଅଜାୟତ । ( ତାଙ୍କ ମନରେ ଦୁଃଖ ଜାତ ହେଲା । )
୨୨୮। କୃଷକଃ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି। – କୃଷକାଃ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟଂ କୁର୍ବନ୍ତି। ( ଚାଷିମାନେ ଚାଷଜମିରେ କାମ କରୁଛନ୍ତି ।)
୨୨୯। ଯୂୟଂ ତଂ ପୁଚ୍ଛନ୍ତୁ। – ଯୂୟଂ ତଂ ପୃଜ୍ଥଥ । ( ତୁମେମାନେ ତାଙ୍କୁ ପଚାର ।)
୨୩୦। ତୃଷାର୍ତଃ ଜଳମ୍‌ ଇଚ୍ଛେୟୁଃ। – ତୃଷାର୍ଭଃ ଜଳମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌ । ( ଶୋଷିଲୋକ ପାଣି ଇଚ୍ଛାକରିପାରେ ।)
୨୩୧। ବାଳିକା ତ୍ଵାମ୍‌ ଅଲଜ୍ଜତ୍‌ । – ବାଳିକା ତ୍ଵତ୍‌ ଅଲଜ୍ଜତ । ( ଝିଅଟି ତୋତେ ଲାଜ କରୁଛି ।)
୨୩୨। ଅହଂ ମିତ୍ରଂ ପ୍ରଚ୍ଛିଷ୍ୟାମି। – ଅହଂ ମିତ୍ରଂ ପ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମି । ( ମୁଁ ସାଙ୍ଗକୁ ପଚାରିବି ।)
୨୩୩। ମୃଗଃ ବନେ ଅପ୍ରବିଶତ୍‌। – ମୃଗଃ ବନେ ପ୍ରାବିଶତ୍‌ । ( ହରିଣ ବଣରେ ପ୍ରବେଶ କଲା ।)
୨୩୪। ଭବାନ୍‌ ଅତ୍ର ଭକ୍ଷୟ। – ଭବାନ୍‌ ଅତ୍ର ଭକ୍ଷୟତୁ । ( ଆପଣ ଏଇଠି ଖାଆନ୍ତୁ ।)
୨୩୫। ଅହଂ କବିତାଂ ରଚୟିଷ୍ୟାମଃ । – ଅହଂ କବିତାଂ ରଚୟିଷ୍ୟାମି | ( ମୁଁ କବିତା ରଚନା କରିବି ।)
୨୩୬। ସଃ ପୁତ୍ରାୟ ପତ୍ରମ୍‌ ଅପ୍ରେରୟତ୍‌ । – ସଃ ପୁତ୍ରାୟ ପତ୍ରଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌ । ( ସେ ପୁଅ ପାଖକୁ ଚିଠି ପଠାଇଲା।)
୨୩୭। କୃପଣାଃ ଧନଂ ସ୍ପୃହୟତି । – କୃପଣାଃ ଧନଂ / ଧନାୟ ସୂହୟନ୍ତି । ( କୃପଣମାନେ ଧନକୁ ଭଲ ପାଆନ୍ତି।)
୨୩୮। ମାତା ଦୁହିତରମ୍‌ ଭକ୍ତବାନ୍‌ । – ମାତା ଦୁହିତରମ୍‌ ଉକ୍ତବତୀ। ( ମାଆ ଝିଅକୁ କହିଲା |)
୨୩୯। ମିତ୍ରଂ ତ୍ଵାମ୍‌ ଭକ୍ତବାନ୍‌। – ମିତ୍ରଂ ତ୍ଵାମ୍‌ ଉକ୍ତବତ୍‌ । ( ସାଙ୍ଗ ତୁମକୁ କହିଲେ ।)
୨୪୦। ଅସ୍ମାଭିଃ ବନଂ ଦୃଷ୍କମ୍‌। – ଅସ୍ମାଭିଃ ବନଂ ଦୃଷ୍ଟମ୍‌ । ( ଆମେ ଜଙ୍ଗଲ ଦେଖୁଛୁ ।)
୨୪୧। ଧନଂ ଲଭନ୍‌ ସଃ ହୃଷ୍ୟତି । – ଧନଂ ଲଭମାନଃ ସଃ ହୃଷ୍ୟତି । (ପଇସା ପାଇ ସେ ଖୁସୀ ।)
୨୪୨। ଚନ୍ଦ୍ରଂ ପଶ୍ୟନ୍‌ ଶିଶବଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି। – ଚନ୍ଦ୍ରଂ ପଶ୍ୟନ୍ତଃ ଶିଶବଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି । ( ଜନ୍ମ ଦେଖ୍‌ ପିଲାମାନେ ନାଚୁଛନ୍ତି ।)
୨୪୩। ଦେବଂ ପ୍ରଣିପତ୍ଵା ଅହମ୍‌ ଆଗଳ୍ଛାମି। – ଦେବଂ ପ୍ରଣିପତ୍ୟ ଅହମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛାମି । ( ଦେବତାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରି ମୁଁ ଆସୁଛି ।)
୨୪୪। ସୈନିକଃ ଯୁଧ୍ୟନ୍‌ କ୍ଲାନ୍ତଃ ଭବତି। – ସୈନିକଃ ଯୁଧ୍ୟମାନଃ କ୍ଳାନ୍ତଃ ଭବତି । ( ସୈନିକ ଯୁଦ୍ଧରେ କ୍ଳାନ୍ତ ହେଉଛି ।)
୨୪୫। ପଞ୍ଚ ପ୍ରଶ୍ନାନ୍‌ ଗୁରୁଃ ପୃଷ୍ଟବତ୍‌। – ପଞ୍ଚ ପ୍ରଶ୍ନାନ୍‌ ଗୁରୁଃ ପୃଷ୍ଟବାନ୍‌ । ( ଗୁରୁ ପାଞ୍ଚଟି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଲେ ।)
୨୪୬। ତ୍ଵଂ ଗ୍ରାମେ ବସ୍ତବ୍ୟମ୍‌। – ତ୍ଵଂ ଗ୍ରାମେ ବସ୍ସ୍ୟସି/ ବସେଃ/ ତ୍ଵୟା ଗ୍ରାମେ ବସ୍ତବ୍ୟମ୍‌ । ( ତୁମେ ଗାଁରେ ବାସ କରିବା ଉଚିତ)
୨୪୭। ଗୃହେ ବସିତ୍ଵା କିଂ କରୋଷି। – ଗୃହେ ଉଷିତ୍ଵା କିଂ କରୋଷି ? ( ଘରେ ରହି କ’ଣ କରୁଛ ?)
୨୪୮। ବାଳକଦ୍ବୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ। – ବାଳକଦ୍ଵୟଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ପିଲାଦୁଇଟି ଯାଉଛନ୍ତି ।)
୨୪୯। ମାଂ ପରିତ୍ୟକ୍ତ୍ରା କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛସି। – ମାଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛସି ? ( ମୋତେ ଛାଡ଼ି କୁଆଡ଼େ ଯାଉଛ ।)
୨୫୦। ମେଘଂ ଦୃଶ୍ୟନ୍‌ ମୟୂରଃ ନୃତ୍ୟତି। – ମେଙ୍ଘ ପଶ୍ୟନ୍‌ ମୟୂରଃ ନୃତ୍ୟତି । (ମେଘ ଦେଖ୍‌ ମୟୂର ନାଚେ |)
୨୫୧। ମୟା ମାର୍ଗେ ଲତା ଦୃଷ୍ଟଃ। – ମୟା ମାର୍ଗେ ଲତା ଦୃଷ୍ଟା। ( ମୁଁ ବାଟରେ ଲତା ଦେଖୁଲି |)
୨୫୨। ବିଦୂଷଂ ପୂଜା କର୍ତବ୍ୟଃ। – ବିଦୂଷାଂ ପୂଜା କର୍ତବ୍ୟା । ( ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ କରିବା ଉଚିତ।)
୨୫୩। ଭୀତାଃ ବାଳକାଃ ପଳାୟନ୍ତି । – ଭୀତାଃ ବାଳକାଃ ପଳାୟନ୍ତେ । ( ଭୟରେ ପିଲାମାନେ ପଳାଉଛନ୍ତି ।)
୨୫୪। ସଃ ପିତୁଃ ବିପୁଳଂ ସଂପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍‌। – ସଃ ପିତୁଃ ବିପୁଳାଂ ସଂପଦଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍‌ । ( ସେ ବାପାଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରଚୁର ସମ୍ପତ୍ତି ପାଇଲା ।)
୨୫୫। ଯଶଃ ଲଭିତୁୂଂ ଯତସ। – ଯଶଃ ଲଵୁଂ ଯତସ | ( ସୁନାମ ପାଇବାକୁ ଚେଷାକର ।)

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ

କ୍ରିୟାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ବା ବାରମ୍ବାର କରିବା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ଯଙ୍‌ ( ଯ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ। ଯଙନ୍ତ ହେଲେ ଧାତୁର ଦ୍ଧିତୁ ହୁଏ। ଣିଚ୍‌ ଓ ସନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାତୁରୁ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ଯଙ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାତୁରୁ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୧। ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଆଦିରେ ଥୁବା ଏକସର ବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁରୁ ପୁନଃ ପୁନଃ ବା ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ଯଙ୍‌ ( ଯ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ବିକଳ୍ପରେ ହୁଏ। ଏହି ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ।
ଯଥା- ଭୂ + ଯଙ୍‌ (ଯ) = ବୋଭୂୟ + ତେ = ବୋଭୂୟତେ
( ପୁନଃ ପୂନଃ ଅତିଶୟେନ ବା ଭବତି) । ଯଙ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଲେ ଧାତୁ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ( ଦେଶ- ଉଭେ ଅଭ୍ୟସ୍ତମ୍‌ / ୬.୧.୫) ହୁଏ ଏବଂ ଯାବତୀୟ ଅଭ୍ୟସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
୨। ଦୂଇ ସରବିଶିଷ୍ଟ ସୂଚ, ସୂତ୍ର ଓ ମୂତ୍ର ଧାତୂରୂ ଏବଂ ସରାଦି ଅଟ୍‌, ଅଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ମଧ୍ଯ ଯଙ୍‌ ହୁଏ । ଯଥା- ସଚ୍‌- ସୋସୂଚ୍ଯତେ, ସୂତ୍ର- ସୋସୂତ୍ର୍ୟତେ, ମୂତ୍ର- ମୋମୁତ୍ର୍ୟତେ, ଅଟ୍‌- ଅଟାଟ୍ୟତେ, ଅଶ୍‌ – ଅଶାଶ୍ଯତେ।
୩ । ଗତ୍ୟର୍ଥକ ଧାତୁରୁ କେବଳ କୌଟିଲ୍ୟ ବା ବକ୍ରତା ଅର୍ଥରେ ବିକଳ୍ପରେ ଯଙ୍‌ ହୁଏ । ପୁନଃ ପୁନଃ ବା ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ହୁଏ ନାହିଁ। ଯଥା- କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି – ଅଟାଟ୍ୟତେ, କୁଟିଳଂ ଗଚ୍ଛତି – ଜଙ୍ଗମ୍ଯତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
୪। ଯଙ୍୍‌ ପ୍ରତ୍ଯୟାନ୍ତ ଧାତୁର ପୂର୍ବଭାଗର ଗୁଣ ହୁଏ । ଯଥା ଶୁଚ୍‌ – ଶୋଶୁଚ୍ଯତେ, ଦୀପ୍‌- ଦେଦୀପ୍ଯତେ, ଲୁପ୍‌ –
ଲୋଲୁପ୍ୟତେ, ଭୁଜ୍‌ – ବୋଭୁଜ୍ୟତେ, ଲିଖ୍‌ – ଲେଲିଖ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।

୫। କେତେକ ଯନ୍ନ୍ତ ଧାତୁର ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ –
ଦା – ଦେଦୀୟ – ଦେଦୀୟତେ
ସ୍ମ – ସାସ୍ମର୍ଯ୍ୟ – ସାସୁର୍ଯ୍ୟତେ
ହନ୍‌ – ଜେଘ୍ୀୟ – ଜେଘ୍ଵୀୟତେ
ହନ୍‌ ( ଗତି ) – ଜଘନ୍ୟ – ଜଘନ୍ୟତେ
ନୃତ୍‌ – ନରୀନୃତ୍ୟ – ନରୀନୃତ୍ଯତେ
ଗ୍ରହ – ଜରୀଗୃହ୍ଯ – ଜରୀଗୃହ୍ଯତେ
ପ୍ରଛ୍ଚ – ପରୀପୂଚ୍ଛ୍ୟ – ପରୀପୃଚ୍ଥ୍ୟତେ
ଶୀ – ଶାଶଯ୍ୟ – ଶାଶଯ୍ୟତେ
ଜ୍ଵଳ୍‌ – ଜାଜ୍ଵଲ୍ଯ – ଜାଜ୍ଵ୍‌ଲ୍ଯତେ ।
ନୀ – ନେନୀୟ – ନେନୀୟତେ
ରୂଦ୍‌ – ରୋଦୁଦ୍ୟ – ରୋରୁଦ୍ୟତେ
କୃ – ଚେକ୍ରୀୟ – ଚେକ୍ରୀୟତେ
ପା – ପେପୀୟ -ପେପୀୟତେ

ଅଭ୍ୟାସଃ:
୧। ଏକପଦୀ କୁରୁତ। (ଏକପଦ କର।)
( ଭୃଶଂ) ପୁନଃ ପୁନର୍ବା ପତତି। ପୁନଃ ପୁନର୍ଭବତି । କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି। ପୁନଃ ପୁନଃ ( ଅତିଶୟେନ ବା) ହରତି । ପୁନଃ ପୁନଃ ଜାୟତେ। ପୁନଃ ପୁନଃ ପୃଚ୍ଛତି। ପୁନଃ ପୁନଃ ପଶ୍ୟତି। ଅତିଶୟେନ ରୋଦିତି।
Answer:
( ଭୃଶଂ) ପୁନଃ ପୁନର୍ବା ପତତି – ପପାତ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନର୍ଭବତି – ବୋଭୟତେ
କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି – ଅଟାଟ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ( ଅତିଶୟେନ ବା) ହରତି – ହିହର୍ଯ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ଜାୟତେ – ଜିଜାୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ପୃଚ୍ଛତି – ପରିପୃଚ୍ଛ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ପଶ୍ୟତି – ଦିଦୃଶତେ
ଅତିଶୟେନ ରୋଦିତି – ରୋରୂଦ୍ୟତେ

୨। ଯଙନ୍ତଧାତୁରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ପାନାନି ପୂରୟତ। (ଯଙ୍ନ୍ତ ଧାତୂ ରୂପରେ ଶୂନ୍ୟଯସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର। ) (ଲଟ୍‌ -ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷୈକବଚନେ )
(କ) ବାଳକାଃ ଗାମଂ ___________________ (ଗମ୍‌)
Answer:
ଜଙ୍ଗମ୍ୟନ୍ତେ

(୧) କୃଷଃ ଗଣିତଂ ______________________ (ପଠ୍‌)
Answer:
ପିପଠ୍ୟତେ

(ଗ) ଅଗ୍ନିଃ ଯଜ୍ଞଶାଳାୟାଂ _________________ ( ଜଳ୍‌ )
Answer:
ଜାଜୁଲ୍ୟତେ

(ଘ) ସୀତା ଜଳଂ __________________ (ପା)
Answer:
ପେପୀୟତେ

(ଡ) ଶିକ୍ଷକଃ ସମତଂ __________________ (ବଦ୍‌)
Answer:
ଏଏଦ୍ୟତେ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 9 ପରସ୍ମୈପଦ ବିଧାନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 9 ପରସ୍ମୈପଦ ବିଧାନ

ଧାତୁ ତିନିପ୍ରକାର- ଆତ୍ମନେପଦୀ, ପରସ୍ମନୈପଦୀ ଓ ଉଭୟପଦୀ । କିନ୍ତୁ ବିଶେଷ- ବିଧାନ ଅନୁସାରେ ଉଭୟପଦୀ ଧାତୁରୁ କେବଳ ଆତ୍ମନେପଦ ହେବା ବୀ ପରସ୍ମୈପଦ ହେବା, ଆତ୍ନେପଦୀ ଧାତୁରୁ ପରସ୍ପୈପଦ ହେବା ଓ ପରସ୍ପୈପଦୀ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହେବା ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା- ଗମ୍‌ – ପରସ୍ପୈପଦ କିନ୍ତୁ ସଂଗମ୍‌ – ଆତ୍ନେପଦ ଏବଂ ଶାସ୍‌- ପରସ୍ମୈପଦ କିନ୍ତୁ ଆଶାସ୍‌ – ଆତ୍ନେପଦ । ରାମାୟଣାଦି ଗ୍ରନ୍ଦୁମାନଙ୍କରେ ଅବଶ୍ୟ ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମରେ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖ୍‌ବାକୁ ମିଳେ । ଯଥା-ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସହସ୍ରେଷୁ କଣଶ୍ଚିଦ୍‌ ଯତତି (ଯତତେ) ସିଦ୍ଧୟେ । ବିଜେଷ୍ୟତି (ବିଜେଷ୍ୟତେ ) ରଣେ କର୍ଣ୍ଣମିତି ମେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ, ନ ନିଦ୍ରାମ୍‌ ଅଲଭତ୍‌ ( ଅଲଭତ) ନିଶି। ଏସବୁ ଆର୍ଷ ହେତୁ ଏଠାରେ ଆଲୋଚ୍ୟ ନୁହେଁ ।

୧ । ଅନୁ ଓ ପରା-ପୂର୍ବକ କୁ ଧାତୁ ପରସ୍ମୈପଦୀ ହୁଏ ।
ଯଥା – (i) ଶିଶବଃ ଅନ୍ଯାନ୍‌ ଅନୁକୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଶିଶୁମାନେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି ।

(ii) ଅୟଂ ପରମତଂ ପରାକରୋତି (ଖଣ୍ଡୟତି)।
Answer:
ଇଏ ଅନ୍ୟ ମତକୁ ଖଣ୍ଡନ କରୁଛନ୍ତି ।

୨ । ବି, ପରି, ଉପ ଓ ଆ ଉପସର୍ଗପୂର୍ବକ ରମ୍‌ ଧାତୁରୁ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ ।
(i) ଯଥା- ତଂ ପାପାଦ୍‌ ବିରମ ।
Answer:
ତୁମେ ପାପରୁ ବିରତ ହୁଏ ।

(ii) ପ୍ରାନ୍ତରେ ବାଳକାଃ ପରିରମନ୍ତି (କୀଡ଼ନ୍ତି)
Answer:
ପଡ଼ିଆରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

(iii) ସାଧବଃ କୁଟୀରେଏପି ଆରମନ୍ତି (ସୁଖମନୁଭବନ୍ତି ) ।
Answer:
ସାଧୁମାନେ କୁଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ଯ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରନ୍ତି ।

(iv) ଯଜ୍ଞଦତ୍ତଃ ଦେବଦତ୍ତମ୍‌ ଉପରମତି (ଉପରମୟତି ) ।
Answer:
ଏଠାରେ ଉପ-ରମ୍‌ ଧାତୁ ଣିଜନ୍ତ ଉପ-ରମ୍‌ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ବହନ କରୁଅଛି । ଯଜ୍ଞଦତ୍ତ ଦେବଦତ୍ତକୁ ବିରତ କରାଉଛି ।

୩ । ଣିଜନ୍ତ ବୁଧ, ଯୁଧ୍‌, ନଶ୍‌, ଜନ୍‌, ଅଧୟନାର୍ଥକ ଅଧ୍ପୂର୍ବକ ଇ, ପୁ, ଦୁ, ସୁ ଧାତୁରୁ ପରସ୍ମୈପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ବୋଧୟତି (ବିକାସୟତି), ଯୋଧୟତି, ନାଶୟତି, ଜନୟତି, ଅଧାପୟତି, ପାବୟତି (ଚାଳୟତି/ପାପୟତି), ଦ୍ରାବୟତି ( ଲାପୟତି/ ଧାବୟତି ), ସାବୟତି ( ସ୍ଯନ୍ଦୟତି/ ପ୍ରବାହୟତି ) ।

୪ । ଆତ୍ମନେପଦଲାଗି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣ ବହିର୍ଭୂତ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ମୈପଦୀ । ଅଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀରେ ଆତ୍ମନେପଦ- ବିଧାନ ପ୍ରବର୍ଭକ ୬୬ଟି (ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ- ତୃତୀୟପାଦ- ସୂତ୍ରକ୍ରମ ୧୨-୭୭) ନିୟମସୂତ୍ର ପ୍ରଣୀତ । ଏଗୁଡ଼ିକରେ ଅନ୍ତର୍ଗତ ହେଉନଥ୍ବା ଅବଶିଷ୍ଟ ଧାତୁରୁ କର୍ରୂବାଚ୍ୟରେ ପରସ୍ମୈପଦ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । ଯଥା- ନି -ପୂର୍ବକ ବିଶ୍ଧାତୁ “ ନେର୍ବିଶଃ” (ଅ.୧୧ / ୧୩/୧୭) ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ । ମାତ୍ର ଆ/ ପ୍ର- ପୂର୍ବକ ବିଶ୍‌ଧାତୁ ପରସ୍ମୈପଦୀ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରୟୋଗରେ ନିବିଶତେ ହେଲାବେଳେ ଅପରପକ୍ଷରେ ଆବିଶତି ବା ପ୍ରବିଶତି ହୁଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 9 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ସ୍ବରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ରୂପ
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରେ ସ୍ବର ବା ଅଚ୍ ଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ବରାନ୍ତ ବା ଅଜନ୍ତ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ କେତେକ ନିର୍ବାଚିତ ସ୍ବରାନ୍ତଶବ୍ଦକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କଲାବେଳେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳ ସ୍ବରୂପର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ନାହିଁ । ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ସୁପ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ‘ପଦ’ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ସେହି ପଦର ପ୍ରୟୋଗଯୋଗ୍ୟତା ରହେ । କାରକ ଓ ବଚନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ । ତହାକୁ ପଦ ବା ଶବ୍ଦରୂପ କୁହାଯାଏ ।

(କ) ଅକାରନ୍ତ ପୁଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ବାଳକ

ଶବ୍ଦସୂଚୀ – ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମାନବ, ଜନ, ମହୋଦୟ, ମହାଦେବ, କୃଷ୍ଣ, ଗୋପାଳ, ବାସୁଦେବ, ବିଜୟ, ଅଶ୍ଵ, ଗଜ, ସିଂହ, ମୟୂର, କାକ, କପୋତ, ବୃକ୍ଷ, ପାଦପ, ପର୍ବତ, ଆମ୍ର, ବଟ, ଖଗ, ପିତାମହ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ପରିଣାମ, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବର୍ଣ୍ଣ, ଦେବ, ଶବ୍ଦ, ବ୍ୟବହାର, ଅଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।
ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ମୂଳଶବ୍ଦର ଚବିଶ (୨୪) ଗୋଟି ରୂପ ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦ ରୂପଗୁଡ଼ିକର ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ସୁନ୍ଦରଃ ବାଳକଃ ଅସ୍ଥି । (ସେ ବାଳକଟି ସୁନ୍ଦର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକଂ ପଶ୍ୟତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ଚାହୁଁଛି ।)
ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକେନ ସହ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ସେ ପିଲାଟି ସହିତ ଖେଳୁଛି ।)
ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାୟ ପୁସ୍ତକଂ ପଞ୍ଚମୀ ଦଦାତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବହି ଦିଏ ।)
ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାତ୍ର ସନ୍ଦେଶଂ ଶୃଣୋତି । (ସେ ପିଲାଠାରୁ ଖବର ଶୁଣେ ।)
ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକସ୍ୟ ପିତା ଅଛି । (ସେ ପିଲାର ବାପା ଅଛନ୍ତି ।)
ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକେ ବିଶ୍ଵସିତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ।)
ସମ୍ବୋଧନ : ହେ ବାଳକ ! ଆଗଛ । (ହେ ବାଳକ ! ଆସ ।)

ବି.ଦ୍ର. : ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମୟୂର, ବୃକ୍ଷ, ଆମ୍ର, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ୩ୟା ଏକବଚନ ଓ ୬ ଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନ ରୂପରେ ‘ନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଣ’ ହେବ । ଯଥା – ରାମ-ରାମେଣ-ରାମାଣାମ୍ ।
ଅମର – ଅମରେଣ, ଅମରାଣାମ୍
ନର – ନରେଣ, ନରାଣାମ୍
ବୃକ୍ଷ – ବୃକ୍ଷଣ, ବୃକ୍ଷାଣାମ୍
ଶିକ୍ଷକ – ଶିକ୍ଷକେଣ, ଶିକ୍ଷକାଣାମ୍
ଛାତ୍ର – ଛାତ୍ରେଣ, ଛାତ୍ରାଣାମ୍
ସୁର – ସୁରେଣ, ସୁରାଣାମ୍
ମୟୂର – ମୟୂରଣ, ମୟୂରାଣାମ୍
ଆମ୍ର – ଆମେଣ, ଆମ୍ରାଣାମ୍
ମହାପୁରୁଷ – ମହାପୁରୁଷେଣ, ମହାପୁରୁଷାଣାମ୍
ବ୍ୟବହାରେଣ, ବ୍ୟବହାରାଣାମ୍

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍‌ ନିରୂପୟତ ।
ରାମଃ, ଭାରତସ୍ୟ, ପୂର୍ବଭାଗେ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟଃ, ପର୍ବତଃ
Answer:
ରାମ, ଭାରତ, ପୂର୍ବଭାଗ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟ, ପର୍ବତଃ

୨ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଖଗ : ପ୍ରଥମ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ଖଗଃ

ସୁର : ଦ୍ଵିତୀୟା – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ସୁରାନ୍

ବୃକ୍ଷ : ଚତୁର୍ଥୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷାଭ୍ୟାମ୍

ମୃଗ : ଷଷ୍ଠୀ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ମୃଗସ୍ୟ

ନର : ସପ୍ତମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ନରେଷୁ

ବଟ : ଦ୍ଵିତୀୟା – ଦ୍ଵିବଚନେ ।
Answer:
ବଟୌ

ବେଗ : ତୃତୀୟା – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ବେଗେନ

ମାନବ : ପଞ୍ଚମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ମାନବେଭ୍ୟଃ

ଘଟ : ସପ୍ତମୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ଘଟୟୋଃ

ପାଦପ : ସମ୍ବୋଧନ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ପାଦପୌ

(ଖ) ଅକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ : ଫଳ

ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ୱିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ଫଳମ୍	ଫଳେ	ଫଳାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ଫଳମ୍	ଫଳେ	ଫଳାନି

ଫଳଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତିରେ ରୂପ ବାଳକଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତି ରୂପସଦୃଶ ହେବ । ସଂବୋଧନରେ ଫଳ ଫଳେ ଫଳାନି ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦରୂପର ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଫଳାନି ମଧୁରାଣି ସନ୍ତି । (ଫଳଗୁଡ଼ିକ ମଧୁର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ମଧୁରାଣି ଫଳାନି ଖାଦତି । (ସେ ମଧୁର ଫଳ ଖାଏ ।)
ପତ୍ର, ଉଦ୍ୟାନ, ପୁଷ୍ପ, ଚିତ୍ର, ମିତ୍ର, ବସ୍ତ୍ର, ପାତ୍ର, ମୁଖ, ନେତ୍ର, ଜ୍ଞାନ, ବଚନ, ନକ୍ଷତ୍ର, ପୁସ୍ତକ, ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଇତ୍ୟାଦି ଫଳଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

(ଗ) ଅକାରନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ଲତା

ସଭା, ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା, ଜନତା, ରକ୍ଷା, କ୍ରୀଡ଼ା, କଥା, ମହିଳା, ଶୋଭା, ସୀତା, ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ନିନ୍ଦା, କଳା, କକ୍ଷା, କାନ୍ତା ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଲତାଶବ୍ଦ ରୂପ ସଦୃଶ ହୁଏ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖନୁଚ୍ଛେଦେ ଆକାରାନ୍ତସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
ଇୟଂ ପାଠଶାଳା ଅସ୍ତି । ସା ବାଳିକା ଅସ୍ୟା ପାଠଶାଳାୟାଂ ପଠତି । ସା ତତ୍ର ଗଡା଼ ଶିକ୍ଷିକାଂ ନମତି । ପାଠଶାଳାୟା ସମୀପେ ବାଟିକା ଅସ୍ତି । ସୀତା ପାଠଶାଳାୟା ପ୍ରଧାନାଚାର୍ଯ୍ୟା । ରମା ତାଂ ପତ୍ରିକାଂ ଦର୍ଶୟତି । ଅୟି ସୁଧେ । କଳଂ କୋଳାହଳ ଶୁୟତେ ? ମମ ସଖୀ ସୁଜାତା ଅପି ଆଗତା । ଜନା ତସ୍ୟା ସ୍ଵାଗତଂ ମାଳାଭି କୁର୍ବନ୍ତି ।
ଉତ୍ତରମ୍ :
(କ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଖ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଗ) ______________
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା

(ଘ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଙ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଚ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଛ) ______________
Answer:
ରମା

(ଜ) ______________
Answer:
ପତ୍ରିକା

(ଝ) ______________
Answer:
ସୁଧା

(ଞ) ______________
Answer:
ଆଗତା, ସୁଜାତା

(ଟ) ______________
Answer:
ମାଳା

୨ । ଅଧୋଲିଖ୍ନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦଂ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ଲିଖିତ ।

(କ) ନରଃ ______________ ଶୋଭିତେ । (ବିଦ୍ୟୟା / ବିଦ୍ୟାମ୍)
Answer:
ବିଦ୍ୟୟା

(ଖ) ଅଧ୍ୟାପିକା ______________ ଉପହାରଂ ଦଦାତି । (ବନ୍ଦନାମ୍ / ବନ୍ଦନାୟୈ)
Answer:
ବନ୍ଦନାୟୈ

(ଗ) ମାଳାକାରଃ ______________ ପୁଷ୍ପାଣି ଆନୟତି । (ବାଟିକାୟଃ / ବାଟିକୟା)
Answer:
ବାଟିକାୟଃ

(ଘ) ଭୀଷ୍ନଃ ______________ ପୁତ୍ର ଆସୀତ୍ । (ଗଙ୍ଗାୟାଃ / ଗଙ୍ଗାୟାମ୍)
Answer:
ଗଙ୍ଗାୟାଃ

(ଙ) ରାମଃ ______________ ଅତୀବ ନିପୁନଃ । (ଚିତ୍ରକଳାମ୍ / ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍)
Answer:
ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍

୪ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ଅକାରାନ୍ତପୁଂଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖିତ ।
(କ) ବାଳକୌ ଧାବତଃ । ______________ ଧାବତଃ । (ବାଳିକା)
Answer:
ବାଳିକେ

(ଖ) ବାଳକ ମୂଷିକଂ ପଶ୍ୟତି । ବାଳକଃ ______________ ପଶ୍ୟତି । (ମୂଷିକା)
Answer:
ମୂଷିକାଃ

(ଗ) ମାତା ସୁତାୟ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । ମାତା ______________ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । (ସୁତା)
Answer:
ସୁତାୟୈ

(ଘ) ଇଦମ୍ ଆଚାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୃହମ୍ । ଇଦମ୍ ______________ ଗୃହମ୍ । (ଆଚାର୍ଯ୍ୟ)
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟା

(ଙ) ପୁଷ୍ପାଣି ବୃକ୍ଷାତ୍ ପତନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣି ______________ ପତନ୍ତି । (ଲତା)
Answer:
ଲତାୟା

(ଘ) ଇ କାରାନ୍ତ :
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ଅନ୍ତଃମସ୍ବର ‘ଇ’ ବା ଇକାର ହୋଇଥାଏ । ସେହି ମୂଳଶବ୍ଦକୁ ଇକାରାନ୍ତ କହନ୍ତି । ଇକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ, ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

(କ) ଇକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ମୁନି

କବି, ହରି, କପି, ଗିରି, ନୃପତି, ଅଗ୍ନି, ରବି ଆଦି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହୁଏ । ତୃତୀୟା ଏବଂ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିରେ ହରି ଏବଂ ଗିରି ଶବ୍ଦର ରୂପରେ ଥ‌ିବା ‘ନ୍’ ର ‘ଣ୍’ କୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ; ଯଥା – ହରିଣ, ହରୀଣାମ୍, ଗିରିଣା, ଗିରୀଣାମ୍ । ଗିରି ଓ ହରି ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଦ୍‌ବଚନ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗିର୍ଯ୍ୟୋ’ ଓ ‘ହର୍ଯ୍ୟୋ’ ହୋଇଥାଏ ।

୧ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖତ ।
(କ) ମୁନେ ! ରଷେ ଆଶ୍ରମଃ କୁତ୍ର ଅସ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ରଷି

(ଖ) କିଂ ତତ୍ର କପୟଃ ଅପି ସନ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କପି

(ଗ) ତେ ଅଗ୍ୌ ହବନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ଅଗ୍ୱି

(ଘ) କବିନା ବିଭାତି ସଭା । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କବି

(ii) ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ବିବଚନ	ବହୁବଚନ
ହରି	ପ୍ରଥମା	ହରିଃ		ହରୟଃ
କପି	ଦ୍ବିତୀୟା		କପୀ
ଗିରି	ତୃତୀୟା	ଗିରିଣା		ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି	ଚତୁର୍ଥୀ		ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌
ବିଧ୍‌	ପଞ୍ଚମୀ	ବିଧେଃ
ରବି	ଷଷ୍ଠୀ		ରବ୍ୟୋଃ
ନୂପତି	ସପ୍ତମୀ			ନୃପତିଷୁ
ମୁନି	ସମ୍ବୋଧନ		ହେ ମୁନୀ !

Answer:

	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ବିବଚନ	ବହୁବଚନ
ହରି	ପ୍ରଥମା	ହରିଃ	ହରୀ	ହରୟଃ
କପି	ଦ୍ବିତୀୟା	କମିଂ	କପୀ	କପୀନ୍ନ
ଗିରି	ତୃତୀୟା	ଗିରିଣା	ଗିରିଭ୍ୟାଂ	ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି	ଚତୁର୍ଥୀ	ଅଗ୍ନୟେ	ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌	ଅଗ୍ନିଭ୍ୟଃ
ବିଧ୍‌	ପଞ୍ଚମୀ	ବିଧେଃ	ବିଧଭ୍ୟାମ୍‌	ବିଧୁଭ୍ୟଃ
ରବି	ଷଷ୍ଠୀ	ରବେଃ	ରବ୍ୟୋଃ	ରବୀନାମ୍‌
ନୂପତି	ସପ୍ତମୀ	ନୂପତୌ	ନୃପତ୍ୟୋଃ	ନୃପତିଷୁ
ମୁନି	ସମ୍ବୋଧନ	ହେ ମୁନେ !	ହେ ମୁନୀ !	ହେ ମୁନୟଃ ।

(iii) ଅଲିଖ ଅନୁଚ୍ଛେଦେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶବ୍ଦବିହିତପଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ‘ରବି’ ଶବ୍ଦ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ପୁନର୍ଲିଖନଂ କୁରୁତ ।
[ସୂର୍ଯ୍ୟ ସଂସାରଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଅରୁଣଂ ବିୟଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍ । ଚନ୍ଦ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟାତ୍ ଏବଂ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ । ସୂର୍ଯ୍ୟଣ ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ । ଜନଃ ସାଦରଂ ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ ଅର୍ଘ୍ୟ ଦଦତି ।]
ଉତ୍ତର :
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
Answer:
ରବିଃ ସଂସାରଂ ପରକାଶୟତି ।
ରବେଃ ଅରୁଣଂ ବିଶ୍ଵଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍‌ ।
ଚନ୍ଦୁଃ ରବେଃ ଏବ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ ।
ରବିନା ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ ।
ଜନାଃ ସାଦରଂ ରବୟେ ଅର୍ଘ୍ୟଂ ବଦତି ।

୪ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତସ୍ଥାନେଷୁ ଅତିଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ବାକ୍ୟାନାଂ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଛାତ୍ର କବେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ ଅତିଥେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।

(ଖ) ଅଧ୍ୟକ୍ଷ କବିତଃ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।
Answer:
ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଅତିଥ୍ୟ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।

(ଗ) ସଂ କବିନା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସଂ ଅତିଥୁନା ସହ ଗଛତି ।

(ଘ) ଅହଂ କବିଂ ପ୍ରଣମାମି ।
Answer:
ଅହମ୍ ଅତିଥ୍ୟ ପ୍ରଣମାମି ।

(ଙ) କବୌ ମମ ବିଶ୍ବାସ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଅତିର୍ଥୋ ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଅସ୍ତି ।

(କ) ସ୍ଵାମୀ ବା ମାଲିକ ଅର୍ଥବୋଧକ :
ପତି

ପତିଶବ୍ଦ ସଂଯୋଗରୁ ନିର୍ମିତ ଭୂପତି, ନୃପତି, ମହୀପତି ପ୍ରଭୃତି ସମାସ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

(ଖ) ଇକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :

ମତି

ବୁଦ୍ଧି, ନୀତି,ଗତି, ଯୁବତି,ଭକ୍ତି, ଶକ୍ତି, ଜାତି, ସନ୍ତତି, ରାତ୍ରି, ଶାନ୍ତି, ପ୍ରୀତି, କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ‘ଇ’ କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମତି ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହେବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖ୍ତବାକ୍ୟେଷୁ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ- ନିରୂପଣଂ ବିଭଳ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ  ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଶାନ୍ତଃ ପ୍ରାତଃ ପଞ୍ଚବାଦନେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକ ବଚନମ୍

(ଖ) ସା ଉତ୍ଥାୟ ମାତୃଭୂମିଂ ପ୍ରଣମତି ।
Answer:
ମାତୃଭୂମି ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଗ) ଅନନ୍ତରଂ ସା ସୁନୀତ୍ୟା ସହ ପାଠଶାଳା ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସୁନୀତି ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଘ) ଶାନ୍ତଃ ସାୟଂ କ୍ରାନ୍ତୀ / କାନ୍ୟା ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଙ) କାତିଃ ଅପି ପ୍ରୀତ୍ୟା ମିତ୍ରମସ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଚ) ସା ଦେଶସ୍ୟ ପ୍ରଗତୌ ବିଶ୍ବାସଂ କରୋତି ।
Answer:
ପ୍ରଗତି ୭ମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଛ) ସା ରୁଟିଂ ବଦତି – ହେ ରୁଚେ ! ସଂସ୍କୃତଂ ପିଠି ।
Answer:
ରୁଟି ୨ୟା ଏକବଚନ ସଂବୋଧନ ଏକବଚନ

୨ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

Answer:

୩ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ ସମୁଚିତଂ ପଦଂ ନିରୂପ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(ପ୍ରୀତେଃ, ସୁନୀତିଃ, ରୁଚି, ସୂକ୍ତୟଃ, ଶାନ୍ତିମ୍)
(କ) ଯଃ ଦାନଂ କରୋତି ସଃ ______________ ଲଭତେ ।
Answer:
ଶାଣ୍ଡିଂ

(ଖ) ରକ୍ଷାବନ୍ଧନଂ ______________ ସୂଚକଂ ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତେଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ ______________ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

(ଘ) ବାଳକାନାଂ ମିଷ୍ଟାନ୍ନେଷୁ ______________ ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ରୁଚି

(ଙ) ______________ ଧ୍ରୁବସ୍ୟ ମାତା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

୪ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥ ଶବ୍ଦାନାଂ ସମୁଚିତଂ ରୂପଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ______________ ଅପି କ୍ରେତା । (ଭୂମି)
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ଭୂମେ ଅପି କ୍ରେତା ।
(କ) ବାଳକଃ ଆକୃତ୍ୟ ସୁନ୍ଦରଃ । ସଃ ______________ ଚପଳ । (ପ୍ରକୃତି)
Answer:
ପ୍ରକୃତ୍ୟା

(ଖ) କ୍ରିୟାୟା ମୂଲ୍ୟଂ ଭବତି । ______________ ମହରଂ ଭବତି । (କୃତି)
Answer:
କୃତେଃ

(ଗ) ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ସୀତୟା ସହ ଆଗଚ୍ଛତ୍ । କାର୍ତ୍ତି ______________ ସହ ଶୋଭତେ । (ମତି)
Answer:
ମତ୍ୟା

(ଘ) ବିଦ୍ୟା ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତା । ବ୍ୟାସ୍ତୋତି ମହତୀ ______________ । (କୀର୍ତ୍ତି)
Answer:
କୀର୍ତ୍ତିଃ

(ଗ) ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ବାରି

ଇକାରାନ୍ତ – ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ-ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବାରିଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ପାପାପହାରି ଦୁରିତାରି ତରଙ୍ଗଧାରି
ଶୈଳପ୍ରଚାରି ଗିରିରାଜଗୁହାବିଦାରି ।
ଝଙ୍କାରକାରି ହରିପାଦୁରଜୋଽପହାରି
ଗାଙ୍ଗ ପୁନାତୁ ସତତଂ ଶୁଭକାରି ବାରି ॥

ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ଅକ୍ଷି (ଆଖ୍)

ଏହିପରି ସକ୍‌ (ଊରୁ) ଦଧ, ଅସ୍ଥି ଶବ୍ଦର ରୂପ ହେବ । ଅକ୍ଷି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁଠାରେ ଣ ଅଛି ସେଠାରେ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଶବ୍ଦର ନ ରହିବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟଷୁ ଇକାରାନ୍ତନପୁଂସକପଦାନି ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଇଦଂ ପାପାହାରୀଶୁଭକାରିବାରି ମାଂ ପୁନାଠୁ ।
Answer:
ବାରି

(ଖ) ଅନେନ ଗାଙ୍ଗେନ ବାରିଣା ମମ ଶରୀରଂ ନିର୍ମଳଂ ଭବତୁ ।
Answer:
ବାରିଣା

(ଗ) ଅସ୍ୟ ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ ପାବନପ୍ରଭାତଃ ଅସାମାନ୍ୟ ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଘ) ଅସ୍ମାତ୍ ଘଟାତ୍ ଗାଙ୍ଗବାରିଣୀ ମତ୍ସ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍ ଦେହି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଙ) ଡଃ ଗାଙ୍ଗବାରିଣି ଆଵାଦମସ୍ତକଂ ସ୍ନାତି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିଣି

(ଚ) ଅସ୍ୟ ବାଳକସ୍ୟ ହୃଦୟଂ ଶୁଚି ।
Answer:
ଶୁଚି

(ଛ) ଅନୟୋ ବାଳକୟୋ ମନସୀ ଶୁଚିନୀ ।
Answer:
ଶୁଚିନୀ

ଈକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ନଦା

ଦେବୀ, ପତ୍ନୀ, ବାଣୀ, ସତୀ, ରମଣୀ, ଶ୍ରେଣୀ, ବିଦୁଷୀ, ଗୁଣିନୀ, ଶ୍ରୀମତୀ, ଜନନୀ, ଅଟବୀ, କଠିନୀ (ଖଡ଼ି), ପଦବୀ, ମହୀ, ଯାମିନୀ ପ୍ରଭୃତି ଈ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପତୁଲ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ, ପଠନ୍ତୀ, କୁର୍ବତୀ, ଦଦତୀ, ଯୁବତୀ, ଈଦୃଶୀ, ତାଦୃଶୀ, ମାଦୃଶୀ, ଭବତୀ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ । କେତେକ ଋକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୀ-କାରାନ୍ତ ହୋଇ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ; ଯଥା – କର୍ମୀ, ଧାତ୍ରୀ, ଦାତ୍ରୀ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ’ ଏହି ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ପଦ ରହେ ଓ ଅନ୍ୟତ୍ର ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଈକାରାନ୍ତ :

ବି.ଦ୍ର. – ନଗରୀ, କୁମାରୀ, ଗୌରୀ, ସୁନ୍ଦରୀ, ପୁରୀ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ନାରୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।
ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗାନ୍ ପଶ୍ୟ ।
(କ) ଇୟଂ ଯମୁନାନଦୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଏହା ଯମୁନା ନଦୀ ।

(ଖ) ଅହଂ ନଦୀ ଗଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ନଈକୁ ଯାଇଛି ।

(ଗ) ଅୟଂ ମାର୍ଗ ନଦ୍ୟା ସହ ଯାତି ।
Answer:
ଏହି ବାଟ ନଈ ସହିତ ଯାଇଛି ।

(ଘ) ଡଃ ନଦୌ ପୁଷ୍ପାଣି ସମର୍ପୟତି ।
Answer:
ସେ ନଈକୁ ଫୁଲ ସମର୍ପଣ କରେ ।

(ଙ) ମହିଳା ନମଃ ଜଳମ୍ ଆନୟନ୍ତି ।
Answer:
ମହିଳାମାନେ ନଈରୁ ପାଣି ଆଣୁଛନ୍ତି ।

(ଚ) ନଦ୍ୟା ତଟିଂ ସୁନ୍ଦରମ୍ ।
Answer:
ନଈ କୂଳ ସୁନ୍ଦର ।

(ଛ) ସ୍ଵଂ ନଦ୍ୟା ସ୍ନାନଂ କରୋଷି ।
Answer:
ତୁମେ ନଈରେ ସ୍ନାନ କରୁଛ ।

(ଜ) ହେ ନଦି ! ୟଂ ପୂଜନୀୟ ।
Answer:
ହେ ନଈ ! ତୁମେ ପୂଜନୀୟ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ‘ଭଗିନୀ’ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉପଯୁକ୍ତବିଭକ୍ତିରୂପେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ______________ ଅସ୍ତି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠେ ______________ ସ୍ତଃ । ଅହଂ ______________ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ______________ ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରିଃ ______________ ସ୍ନିହ୍ୟତି । ହେ ______________, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।
Answer:
ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ଭଗିନୀ ଅସ୍ଥି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠ ଭଗିନେ ଡଃ । ଅହଂ ଭଗ୍‌ନ୍ୟ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ଭଗ୍‌ନ୍ୟା ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରି ଭଗିନ୍ୟା ସ୍ନାହ୍ୟତି । ହେ ଭଗିନ୍ୟ, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।

୨ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଉଦାହରଣମ୍ : ଇୟଂ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଅସ୍ଥି । ଲକ୍ଷ୍ୟାଃ ହସ୍ତେ କମଳମ୍ ଅଛି ।
(କ) ଇୟଂ ସରସ୍ବତୀ ଅସ୍ତି । ______________ ହସ୍ତେ ବୀଣା ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସରସ୍ଵତ୍ଯା

(ଖ) ଇୟଂ ମହାକାଳୀ ଅସ୍ତ । ______________ ହସ୍ତେ ଖଡ୍ଗ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ମହାକାଳ

(ଗ) ଇୟଂ ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ଥି । ______________ ହସ୍ତେ ସ୍ଥାଲୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଗୃହିଣ୍ଯା

୩ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ବିଭକ୍ତି ରୂପାଣି ଲିଖତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ	ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି
(ଖ) ଜନନୀ	ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଗ) ନଗରୀ	ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ	ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି
(ଙ) ବିଦୁଷୀ	ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି
(ଚ) କୁମାରୀ	ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ	ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି

Answer:

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ	ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି	ପୁତ୍ରୀ	ପୂତ୍ରୟୌ	ପୁତ୍ର୍ୟଃ
(ଖ) ଜନନୀ	ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି	ଜନନୀଂ	ଜନନେ୍ୟୗ	ଜନନ୍ଯଃ
(ଗ) ନଗରୀ	ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି	ନଗର୍ଯ୍ୟା	ନଗରୀଭ୍ୟାମ୍‌	ନଗରୀଭିଃ
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ	ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି	ବାଗଦେବୈତ	ବାଗଦେବୀଭ୍ୟାମ୍‌	ବାଗ୍‌ଦେବୀଭ୍ଯଃ
(ଙ) ବିଦୁଷୀ	ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି	ବିଦୁଷଃ	ବିଦୃଦ୍ଭ୍ୟାମ୍‌	ବିଦୂଦ୍ଭୟଃ
(ଚ) କୁମାରୀ	ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି	କୁମାର୍ଯ୍ୟାଃ	କୁମାର୍ଯ୍ୟୋଃ	କୁମାରୀଣାମ୍‌
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ	ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି	ଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରେଣ୍ୟୋଃ	ଶ୍ରେଣୀଷୁ

ଉକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ଭାନୁ (ସୂର୍ଯ୍ୟ)

ଗୁରୁ, ସାଧୁ, ଶିଶୁ, ଲଘୁ, ବିଷ୍ଣୁ,ବାୟୁ, ବନ୍ଧୁ, ପଶୁ, ଋତୁ, ମଧୁ (ବସନ୍ତ), ଶତ୍ରୁ, ରିପୁ, ରେଣୁ, ବିନ୍ଦୁ, ସିନ୍ଧୁ, ଇନ୍ଦୁ, ବିଷ୍ଣୁ ବଟୁ (ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ) ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭାନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ।
ଗୁରୁଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ‘ଗୁର୍ବୋ’ ହୁଏ । ଅସୁ (ପ୍ରାଣ) ଶବ୍ଦର ଏକବଚନାନ୍ତ ଓ ଦ୍ଵିବଚନାନ୍ତ ରୂପ ନାହିଁ । ଏହା ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ; ଯଥା — ଅସଦଃ, ଅସୂନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଧୋଲିଖୁତଶ୍ଳୋକୌ ପଠତ ।
(କ) ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁବିଷ୍ଣୁଗୁରୁଦେବୋ ମହେଶ୍ଵରଃ ।
ଗୁରୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀ ଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁ ବିଷ୍ଣୁ ଗୁରୁଦେବ ମହେଶ୍ଵର ।
ଗୁରୁ ହିଁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରମ ବ୍ରହ୍ମ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

(ଖ) ଅଜ୍ଞାନତିମିରାନ୍ଧସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାଞ୍ଜନଶଳାକୟା ।
ଚକ୍ଷୁରୁନ୍ନୀଳିତଂ ଯେନ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଅଜ୍ଞାନ ଅନ୍ଧକାରରେ ଅନ୍ଧଥ‌ିବାବେଳେ ଯେଉଁ ଗୁରୁ ଜ୍ଞାନର ଅଞ୍ଜନ ଲଗାଇ
ମୋ ଆଖ୍ ଖୋଲିଦେଲେ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧। ଉ-କାରାନ୍ତମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ହେ ବଟୋ ! ତପୋବନେ ପଶତଃ ହିଂସାଂ ନ କୁର୍ବନ୍ତି । ( )
Answer:
ବଟୁ

(ଖ) ତତ୍ର ଭାନୋ ପ୍ରକାଶଃ ଭବତି । ( )
Answer:
ଭାନୁ

(ଗ) ତେ ସର୍ବେ ସାଧବ । ( )
Answer:
ସାଧୁ

(ଘ) ବୟଂ ପରସ୍ପରଂ ବନ୍ଧନଃ ଇବ ତିଷ୍ଠାମଃ । ( )
Answer:
ବନ୍ଧୁ

(ଙ) ଜନ୍ତତଃ ମରଣଶୀଳା । ( )
Answer:
ଜନ୍ତୁ

୨ । ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
(କ) ପ୍ରଥମା (ବଟୁ)	ବଟୁଃ	ବଟ୍‌	ବଟ୍‌	ବଟବଃ
(ଖ) ଦିତୀୟା (ଗୁରୁ)	ଗୁରୁଂ	ଗୁରୁ	ଗୁରୁ	ଗୁରୂନା
(ଗ) ତୃତୀୟା (ଭାନୁ)	ଭାନୁନା	ଭାନୁଭ୍ୟାଂ	ଭାନୁଭ୍ୟାଂ	ଭାନୁଭିଃ
(ଘ) ଚତୁର୍ଥୀ (ଦୟାଳୁ)	ଦୟାଳବେ	ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଦୟାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଙ) ପଞ୍ଚମୀ (ବନ୍ଧୁ)	ବନ୍ଧୋଃ	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌	ବନ୍ଧୁଭ୍ୟଃ
(ଚ) ଷଷ୍ଠୀ (ଏଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ)	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୋଃ	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌	ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଛ) ସପ୍ତମୀ (ଦୀନବନ୍ଧୁ)	ଦୀନବନ୍ଧୋ	ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ	ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ	ଦୀନବନ୍ଧୁଷୁ
(ଜ) ସମୋଧନ (ରିପୁ)	ହେ ରିପୋ !	ହେ ରିପୁ !	ହେ ରିପୁ !	ହେ ରିପବଃ !

(ଖ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଧେନୁ

ତନୁ (ଶରୀର) ରଜ୍ଜୁ (ଦଉଡ଼ି), ରେଣୁ ଓ ସ୍ନାୟୁ ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ଉ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ଧେନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ।
ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଇୟଂ ମମ ଧେନୁଃ । ଅହମ୍ ଇମାଂ ଧେନୁ ସ୍ନେହେନ ପାଳୟାମି । ଧେନ୍ସା ପରିବାରସଦସ୍ୟା ସୁସ୍ଥା । ଅହଂ ଧନବେ ପ୍ରଚୁରଂ ତୃଣଂ ଦଦାମି । ଧନୁଃ ପ୍ରଚୁରଂ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲୋମି । ଧେନୁଃ ଗତିଃ ଦର୍ଶନୀୟା ଅସ୍ଥି । ଅହଂ ଧେତ୍ବାମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହ୍ୟାମି । ହେ ଥେନୋ ! ବଂ ମମ ଦ୍ଵିତୀୟା ମାତା ।
Answer:
ଇଏ ମୋର ଗାଈ । ମୁଁ ଏହି ଗାଈକୁ ସ୍ନେହରେ ପାଳନ କରେ । ଗାଈଦ୍ୱାରା ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନେ ସୁସ୍ଥ । ମୁଁ ଗାଈକୁ ପ୍ରଚୁର ଘାସ ଦିଏ । ଗାଈଠାରୁ ପ୍ରଚୁର ଦୁଧ ପାଏ । ଗାଈର ଚାଲି ଦର୍ଶନୀୟ I ମୁଁ ଗାଈକୁ ଭଲ ପାଏ । ହେ ଗାଈ ! ତୁମେ ମୋର ଦ୍ଵିତୀୟ ମାଆ ।

(ଗ) ଉକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ମଧୁ

ଜାନୁ, ଅଶ୍ରୁ, ଦାରୁ, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ମଶୁ, ତାଳୁ, ଅମ୍ବୁ ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ ଉକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମଧୁଶବ୍ଦ ରୂପପରି ।

ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ମହାଶୟ ଭବତଃ ! ସକାଶେ ମଧୁ ଅସ୍ଥି କିମ୍ ? ଅହଂ କିଞ୍ଚ୍ ମଧୁ ଇଚ୍ଛାମି । ମଧୁନା ସହ ଔଷଧ୍ୱଂ ଖାଦିଷ୍ୟାମି । ଅତୋଽହଂ ମଧୁନେ ଅତ୍ର ଆଗତଃ । ମଧୁନଃ ଦୂରେ ଗ ମଧୁପଃ ନ ଇଚ୍ଛତି । ମଧୁନଃ ସ୍ବାଦଃ ଅଧିକ । ମଧୁନି ବହନଃ ଗୁଣା ସନ୍ତି । ହେ ମଧୁ ! ତ୍ୱମ୍ ଅତୀବ ହିତକାରୀ ।
Answer:
ମହାଶୟ ଆପଣଙ୍କ ପାଖରେ ମହୁ ଅଛି କି ? ମୁଁ କିଛି ମହୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି । ମହୁ ସାଙ୍ଗରେ ଔଷଧ ଖାଇବି । ଏଣୁ ମୁଁ ମହୁପାଇଁ ଏଠାକୁ ଆସିଛି । ମହୁଠାରୁ ଦୂରକୁ ଯିବାକୁ ମହୁମାଛି ଇଚ୍ଛାକରୁ ନାହିଁ । ମହୁର ସ୍ବାଦ ଅଧିକ । ମହୁରେ ବହୁତ ଗୁଣ ଅଛି । ହେ ମହୁ ! ତୁମେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ହିତକାରୀ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଅଧଃ ପୁଂଲିଙ୍ଗ-ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ମିଶ୍ରଣଂ ବର୍ଷତେ । ପୃଥକ୍ କୁରୁତ ।
ମଧୁ, ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବସୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ବନ୍ଧୁ, ଅମ୍ବୁ, ଶିଶୁ ।
ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବନ୍ଧୁ, ଶିଶୁ, ବସୁ

ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ମଧୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ଅମ୍ବୁ

୨ । ନିମ୍ନସ୍ଥିତବିଶେଷଣପଦୟୋ ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦେଶମ୍ ଉତ୍ତରଂ ଦେହି ।

	ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ	ନପୁଂସକ	ବହୁବଚନ
ଯଥା :	ପ୍ରଥମା	ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ	ବହୁନି	ସ୍ବାଦୂନି
	ଦ୍ବିତୀୟା	ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ
	ତୃତୀୟା	ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ

Answer:

	ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ	ନପୁଂସକ	ବହୁବଚନ
ଯଥା :	ପ୍ରଥମା	ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ	ବହୁନି	ସ୍ବାଦୂନି
	ଦ୍ବିତୀୟା	ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ	ବହୁନି	ସ୍ବାହୂନି
	ତୃତୀୟା	ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ	ବହୁଭିଃ	ସ୍ଵାଦୁଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ	ବହୁଭ୍ୟଃ	ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ	ବହୁଭ୍ୟଃ	ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌	ବହୂନାମ୍‌	ସ୍ବାଦୂନାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ	ବହୁଷୁ	ସ୍ବାଦୁଷୁ

(ଘ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ବଧୂ

ଚମ୍ପୂ (ସେନାପତି), ଚମ୍ପୂ (ଥଣ୍ଟ), ତନୂ (ଶରୀର), ପୁତ୍ରବଧୂ (ବୋହୂ), ଶ୍ବଶୁ (ଶାଶୁ), ସରଯୂ (ସରଯୂ ନଦୀ) ପ୍ରଭୃତି ଊ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ବଧୂ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ପ୍ରସୂ (ଜନ୍ମଦାତ୍ରୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦ୍ଵିତୀୟା ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ପ୍ରସୂମ୍’ ଓ ‘ପ୍ରସୂ’ ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ଇୟଂ ନବବଧୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଇମାଂ ନେଷ୍ୟନ୍ତ । ଅଦୌ ନବବର୍ଷେ ତାସୁ କାଣ୍ଟନ ନବବଧ୍ବା ରୂପମ୍ ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରମ୍ । ଅସ୍ୟା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ । ନବବଧୂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ ଅଦ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଆଗତା । ଅନୟା ନବବଧୂ ସହ ତା ବହୁକାଳଂ ଉପହାରାନ୍ ଦାସ୍ୟନ୍ତ । ତା ସର୍ବା ନବବଧ୍ଵ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପ୍ରାପ୍ତବତ୍ୟ । ଅସ୍ୟାଂ ନବବଧ୍ୱଂ ସର୍ବେଷ ପ୍ରୀତିଃ ଗଭୀରା । ହେ ନବବଧୂ !, ପରିବାରେ ସର୍ବେଷୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ ।
Answer:
ଏହି ନୂଆ ବୋହୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂକୁ ଦେଖୁବାକୁ ଆଜି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଆସିଥିଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂ ସହିତ ସେମାନେ ବହୁ ସମୟ କଟାଇବେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂକୁ ସେମାନଙ୍କମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଉପାହାର ଦେବେ । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ନୂଆବୋହୂଠାରୁ ମିଠେଇ ପାଇଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂର ରୂପ ଅତିସୁନ୍ଦର । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଗଭୀର । ହେ ନୂଆବୋହୂ ! ପରିବାରରେ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରେ ।

ଋ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ପିତୃ

ଭ୍ରାତୃ, ଦେବ, ଜାମାତ୍ମା, ନୃ- ଏଇ କେତୋଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ପିତୃ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି । କେବଳ ‘ନୃ’ ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ରୂପ ହୁଏ; ଯଥା – ନୂ ଣାମ୍ ଓ ମୃଣାମ୍ । (ନୂ – ନର)
ପିତା ମାତା ନନାନ୍ଦା ନା ସଜ୍ୟେଷ୍ଟ୍-ଭ୍ରାତୃ-ମାତରଃ ।
ଜାମାତା ଦୁହିତା ଦେବା ନ ତୁନନ୍ତା ଇମେ ଦଶ ॥
ଏଇ ଦଶଟି ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଦ୍ବିବଚନଠାରୁ ଚାରିଗୋଟି ବିଭକ୍ତି ରୂପରେ ଅନ୍ୟ ଋକାରର ବୃଦ୍ଧି (ଆର୍) ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ମଧ୍ଯରେ ମାତୃ, ନନାନ୍ଦ୍ୟ, ଯାତୃ ଓ ଦୁହିତୃ ଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, ବାକିତକ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।

ଦାତୃ

ଧାତୁ (ଧାରଣକର୍ତ୍ତା), ବିଧାତ୍ମ (ଭଗବାନ), କର୍ଡ଼ (କର୍ମା), ଶ୍ରୋତୃ (ଶୁଣିବାଲୋକ), ନେତୃ (ନେତା), ସବିତ୍ବ (ସୂର୍ଯ୍ୟ), ପ୍ରଣେତୃ (ପ୍ରଣେତା), ଶିକ୍ଷୟିତ୍ବ (ଶିକ୍ଷିକା), ରକ୍ଷୟିତୃ (ରକ୍ଷିକା), ଅଧ୍ୟାତ୍ମ (ଅଧ୍ୟାତା) ଓ ହର୍ଭୂ (ହରଣକର୍ତ୍ତା) ପ୍ରଭୃତି ଋ କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ମମ ପିତା ଦାତା ଅଛି । ଅହଂ ମମ ଦାତାରଂ ପିତରଂ ନମାମି । ମମ ଦାତ୍ରା ପିତ୍ରା ଦାନଂ ଦୀୟତେ । ମମ ଦାତ୍ରେ ପିତ୍ରେ ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ନ ରୋଚତେ । ଡଃ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ଦାନଂ ସ୍ୱୀକରୋତି । ସର୍ବେ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ସ୍ମରଣଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପୁନଃ ଦାତରି ପିତରି ସାଧୁ । ହେ ଦାତଃ ପିତଃ, ଭବାନ୍ ମହାନ୍ ଖଳୁ ।
Answer:
ମୋ ବାପା ଦାତା ଅଟନ୍ତି । ମୁଁ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରେ । ମୋ ଦାନୀ ବାପା ଦାନ ଦିଅନ୍ତି । ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ କିଛି ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ସେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରୁ ଦାନ ଗ୍ରହଣକରନ୍ତି । ସମସ୍ତେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ମନେପକାନ୍ତି । ପୁଅ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରେ ସାଧୁ । ହେ ଦାନୀ ବାପା ! ଆପଣ ପ୍ରକୃତରେ ମହାନ୍ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ରେଖାଙ୍କିତ ସ୍ଥାନେଷୁ ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ______________ ଆସୀତ୍ । ସଃ ______________ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ______________ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ______________ ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।
Answer:
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ପିତା ଆସୀତ୍ । ସଃ ପିତୁଃ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ପିତରି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ପିତ୍ରା ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।

୨ । ବାକ୍ୟସ୍ଥିତାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ନିରୂପୟତ ।

	ମୂଳଶବ୍ଦ	ବିଭଳ୍ତି	ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି ।
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି ।
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ ।
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ?
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ ।
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ?
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି ।
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।

Answer:

	ମୂଳଶବ୍ଦ	ବିଭଳ୍ତି	ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି ।	ପିତୂ	୧ମା	ଏକବଚନ
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି ।	ଦୋଗ୍ଭୁ	୨ୟା	ଏକବଚନ
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ ।	ରଚୟିତୂ	୧ମା	ଏକବଚନ
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ?	ରଚୟିତୂ	୬ଷ୍ଣୀ	ଏକବଚନ
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ ।	ବିକ୍ରେତୃ	ପ୍ରଥମା	ବହୁବଚନ
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ?	ବସ୍ତୁ	୪ର୍ଥୀ	ଏକବଚନ
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି ।	ଭର୍ଭୃ୍	ସପ୍ତମୀ	ଏକବଚନ
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।	ନେତୃ	୬ଷ୍ରୀ	ଏକବଚନ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ବାକ୍ୟପରିବର୍ତ୍ତନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ପ୍ରଶ୍ନ – ଭର୍ରାରଃ ପ୍ରସନଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ଭର୍ରା ପ୍ରସନଃ ଅସ୍ଥି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ୱାମୀମାନେ ଖୁସି ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ଵାମୀ ଖୁସି ଅଟେ ।

(କ) ପିତରଃ ଭ୍ରାତୃଭ୍ୟଃ ଯଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ପିତା ଭ୍ରାତ୍ରେ ଯଚ୍ଛତି ।

(ଖ) ଶ୍ରମିକାଃ କର୍ତ୍ତୃଭ୍ୟଃ ଧନାନି ନୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଶ୍ରମିକଃ କତୁଃ ଧନଂ ନୟତି ।

(ଗ) ପିତୃଭ୍ୟଃ ନମଃ । __________________
Answer:
ପିତ୍ରେ ନମଃ ।

(ଘ) ଜନଃ ନେତୃଭିଃ ସହ ଗଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ଜନଃ ନେତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।

(ଙ) ଲୋକାଃ ବସ୍ତୁ ଣାଂ ବଚନାନି ପାଳୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଲୋକଃ ବୟଃ ବଚନଂ ପାଳୟତି ।

୪ । ଶ୍ଳୋକଦ୍ବୟଂ ସ୍ମରତ । (ଶ୍ଳୋକଦୁଇଟି ମନେରଖ ।)
(କ) ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ୱର୍ଗ ପିତା ହି ପରମଂ ତପଃ ।
ପିତରି ପ୍ରୀତିମାପନ୍ତେ ପ୍ରୀୟନ୍ତେ ସର୍ବଦେବତା ।।
Answer:
ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ବର୍ଗ ପିତା ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତପସ୍ୟା ।
ପିତାଙ୍କୁ ଖୁସି କଲେ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଖୁସି ।

(ଖ) ପିତାହମସ୍ୟ ଜଗତୋ ମାତା ଧାତା ପିତାମହଃ ।
ବେଦ୍ୟ ପବିତ୍ରମୋଙ୍କାର ଋକ୍‌ସାମ-ଯଜୁରେବ ଚ ।। (ଗୀତା – ୯.୧୭)
Answer:
ମୁଁ ଏହି ଜଗତର ପିତା, ମାତା ଓ ଧାରଣକର୍ତ୍ତା
ପବିତ୍ର ଓଁକାର ଋଗ, ଯଜୁ ଓ ସାମ ବେଦକୁ ଜାଣିବା ଉଚିତ ।

୫ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉଚିତଂ ରୂପଂ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦେବୋ ଦେବୀ ଚ ନଃ ସର୍ବସୁଖସ୍ୟ ______________ । (ଦାତୃ – ପ୍ରଥମା)
Answer:
ଦାତାରୌ

(ଖ) ______________ ଭଗବତେ ନମଃ । (ପରମଦାତ୍ମ – ୪ର୍ଥୀ)
Answer:
ପରମଦାତ୍ରେ

(ଗ) ପରମଦାତରି ______________ ଅବିଚଳା ଚ ଖ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଵାକଂ ଭକ୍ତି । (ବିଧାତୃ – ୭ମୀ)
Answer:
ବିଧାତରି

(ଘ) ______________ ଦେବାନ୍ ସର୍ବଦା ସ୍ମରାମଃ । (ଦାତୃ – ୨ୟା)
Answer:
ଦାତ୍ଥ ନ୍

ଋ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ମାତୃ (ମା)

ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୠକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ମୋଟରେ ପାଞ୍ଚଟି – ଦୁହିତୃ (ଝିଅ), ମାତୃ (ମାଆ), ଯାତୃ (ଯାଆ), ନନାହ୍ନ (ନଣନ୍ଦ) ଓ ସ୍ଵସ୍ଟ (ଭଉଣୀ) । ମାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ଦୁହିତୃ, ଯାତୃ ଓ ନନାନ୍ଦ୍ୟ ଶବ୍ଦରୂପ ହୁଏ । ସ୍ବଗ୍ଧ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି; ମାତ୍ର ଏହାର ଦ୍ଵିତୀୟା ବହୁବଚନରେ ‘ସ୍ଵସ୍ଥ୍ୟ ’ ହୁଏ ।
ମାତୃସ୍ଵସ୍ଟ (ମାଉସୀ) ଓ ପିତୃଷ୍ଣ (ପିଉସୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ସ୍ଵସୃ (ଭଉଣୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ମାତୃଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(ତଳେ ଥ‌ିବା ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମାତୃଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
ଶ୍ରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ତିସ୍ର ମାତରଃ ଆସନ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ତିନି ମାଆ ଥିଲେ ।
ଜନ୍ମଭୂମିଃ ଅସ୍ପୃକମ୍ ଅପରା ମାତା ।
ଅନୁବାଦ – ଜନ୍ମଭୂମି ଆମର ଅନ୍ୟ ମାଆ ।
ସଃ ଦ୍ବାଭ୍ୟାଂ ମାତୃଭ୍ୟା ପାଳିତଃ ।
ଅନୁବାଦ – ସେ ଦୁଇ ମାଆଙ୍କଦ୍ଵାରା ପାଳିତ ।
ସଃ ମାତୃଭ୍ୟ ଆଶିଷଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି ।
ଅନୁବାଦ– ସେ ମାଆଙ୍କଠାରୁ ଆଶିଷ ପାଉଛି ।
ହେ ମାତରୌ, ବୟଂ ଯୁବାଂ ନ ବିସ୍ମରାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆଦୁହେଁ ! ଆମେ ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଭୁଲିନାହୁଁ ।
ହେ ମାତରଃ ! ଯୁଷ୍ମାନ୍ ବୟଂ ନିତ୍ୟଂ ନମାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆମାନେ ! ତୁମକୁ ଆମେ ନିତି ପ୍ରଣାମ କରୁଛୁ ।
ଶିଶୁଃ ମାତୁଃ ଅଙ୍କେ ଉପବିଶତି ।
ଅନୁବାଦ – ପିଲାଟି ମାଆକୋଳରେ ବସିଛି ।
ମାତ୍ରା ଭାଗବତଂ ପଠିତମ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ମାଆ ଭାଗବତ ପଢ଼ିଲେ ।

୨ । ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ଥାନେ ମାତୃଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
(ପିତୃଶବ୍ଦ ସ୍ଥାନରେ ମାତୃଶବ୍ଦ ରୂପର ପ୍ରୟୋଗ କର ।)
(କ) ତବ ପିତୁଃ ନାମ କିମ୍ ? ______________
Answer:
ତବ ମାତୁଃ ନାମ କିମ୍ ?

(ଖ) ବଂ କଂ ପିତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ? ______________
Answer:
ବଂ କିଂ ମାତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ?

(ଗ) ଅହଂ ପିତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି । ______________
Answer:
ଅହଂ ମାତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି ।

(ଘ) ସଃ ପିତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି । ______________
Answer:
ସଃ ମାତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଙ) ମମ ପିତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ଥି । ______________
Answer:
ମମ ମାତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ତି ।

ଓ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ / ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଗୋ

ଗୋ ଶବ୍ଦ ଗାଈକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୁଏ । ଯଥା – ଇୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣା । (ଏହି ଗାଈ କଳା) ବୃଷଭ ଅର୍ଥରେ ‘ଅୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣଃ’ । ଗୋ ଶବ୍ଦ ସମାସାନ୍ତ ହେଲେ ‘ଗବୀ’ ହୁଏ; ଯଥା – ଦେବଗବୀ । ଏହାର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ (ପଶ୍ୟତ – ପଠତ) । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ (ଦେଖ – ପଢ଼)
(କ) ଗାବ କ୍ଷେତ୍ରେ ଚରନ୍ତି ।
Answer:
ଗାଈମାନେ ବିଲରେ ଚରୁଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଗୋପାଳ ଗା ଚାରୟତି ।
Answer:
ଗଉଡ଼ ଗାଈ ଚରାଉଛି ।

(ଗ) ସଃ ସଦା ଗୋତିଃ ସହ ତିଷ୍ଠତି ।
Answer:
ସେ ସବୁବେଳେ ଗାଈମାନଙ୍କ ସହିତ ରହେ ।

(ଘ) ଗୋଭ୍ୟଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ଚ ସୃଷ୍ଠି ।
Answer:
ଗୋରୁ ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।

(ଙ) ଗୋଭ୍ୟ ତୃଣାନି ଦେହି ।
Answer:
ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ଘାସ ଦିଅ ।

(ଚ) ବୟଂ ଗୋଭ୍ୟ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲ ମଃ ।
Answer:
ଆମେ ଗୋରୁଙ୍କଠାରୁ ଦୁଧ ପାଉ ।

(ଛ) ଗତାଂ ମଧ୍ୟ ବସାମ୍ୟହମ୍ ।
Answer:
ମୁଁ ଗୋରୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାସକରେ ।

(ଜ) ଗବାଂ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା କୃଷ୍ଣା ବହୁକ୍ଷୀରା ।
Answer:
ଗାଈମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାଳିଗାଈ ବେଶୀ କ୍ଷୀର ଦିଏ ।

(ଝ) ଭାରତୀୟା ଗୋଷୁ ମାତୃବତ୍ ଭଣ୍ଡିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଭାରତୀୟମାନେ ଗାଈଙ୍କୁ ମାଆପରି ଭକ୍ତି କରନ୍ତି ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନାନ୍ତ ଶବ୍ଦରୂପ
ଅନ୍ – ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ
ରାଜନ୍ (ରାଜା)

ମହାନ୍ ରାଜା = ମହାରାଜଃ (କର୍ମଧାରୟ) । କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା = କଳିଙ୍ଗରାଜଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) ଏହିପରି ଦେବରାଜ, ମଗଧରାଜ, ପଶୁରାଜ ଇତ୍ୟାଦି ରାଜାନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ବୋଲି ମନେରଖୁବାକୁ ହେବ ।

ଆତ୍ମନ୍ (ଆତ୍ମା / ସ୍ଵୟମ୍ )

ବ୍ରହ୍ମନ୍, କୃତକର୍ମନ୍, ପରମାତ୍ମନ, ଜୀବାତ୍ମନ୍, ଧର୍ମାତ୍ମନ୍, ମହାମନ୍, କୃଷ୍ଣବର୍ସନ୍(ଅଗ୍ନି), ଦ୍ବିଜନ୍ମନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଆତ୍ମନ୍ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ‘ଶୂନ୍’ ବ୍ୟତୀତ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ‘ଅନ୍’ ପୂର୍ବସ୍ଥ ସଂଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣର ଅନ୍ତରେ ‘ମ’ କିମ୍ବା ‘ବ’ ଥାଏ । ସେସବୁ ଆତ୍ମନ୍ ପରି ରୂପ ହୁଅନ୍ତି ।

୧ । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଏକଃ ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ ।

ପ୍ରଜାଃ ତଂ ରାଜାନଂ ଦେବମ୍ ଇତି ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଜାମାନେ ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ଦେବତା ପରି ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ସେନାପତିଃ ରାଜ୍ଞା ସହ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
ସେନାପତି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଗଲେ ।

ତସ୍ମି ରାଜ୍ଞ ସତ୍ୟବଚନଂ ରୋଚତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ସତ୍ୟବଚନ ଭଲଲାଗେ ।

ତସ୍ମାତ୍ ରାଜ୍ଞଃ ପ୍ରଜାଃ ସାହାଯ୍ୟଂ ଲଭନ୍ତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରଜାମାନେ ସାହାଯ୍ୟ ପାଉଛନ୍ତି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ ନାମ ମୁଖେ ମୁଖେ ବର୍ଷତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ ନାମ ମୁହଁରେ ମୁହଁରେ ରହିଛି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ କୀର୍ତ୍ତିଃ ସର୍ବେଃ ଗୀୟତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ କୀର୍ତ୍ତି ସମସ୍ତେ ଗାନକରୁଛନ୍ତି ।

ତସ୍ମିନ୍ ରାଞ୍ଜି ସର୍ବେଷା ପ୍ରୀତିଃ ବର୍ଗତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରୀତି ଅଛି ।

ହେ ରାଜନୁ ! ମୟି, ଦୟାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ହେ ରାଜା ! ମୋତେ ଦୟା କର ।

୨ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଅୟମ୍ ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯଃ ଆତ୍ମାନଂ ନ ଜାନାତି, ଡଃ କିମପି ନ ଜାନାତି । ଆତ୍ମାନମ୍ ଆତ୍ମନା ଜାନୀହି । ଆତ୍ମନେ ସର୍ବ କୁରୁ । ଶାନ୍ତଃ ଆତ୍ମନଃ ଏବ ଉଦ୍‌ଭବତି । ଆତ୍ମା ଏବ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧୁ । ଅତଃ ଆତ୍ମନି ବାସଂ କୁରୁ । ହେ ଆତ୍ମନ୍, ମୋହନିଦ୍ରା ପରିହର ।
Answer:
ଏହି ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯିଏ ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣେ ନାହିଁ । ସିଏ କିଛି ଜାଣି ନାହିଁ । ଅମ୍ବାଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣ । ନିଜପାଇଁ ସବୁ କର । ଆତ୍ମାରୁ ଶାନ୍ତି ଜନ୍ମେ । ଆତ୍ମା ହିଁ ଆତ୍ମାର ବନ୍ଧୁ । ଏଣୁ ଆତ୍ମାରେ ବାସ କର । ହେ ଆତ୍ମା ! ମୋହ ନିଦ୍ରା ଭଙ୍ଗ କର ।

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ଗୁଣିନ (ଗୁଣବାନ / ଗୁଣୀ )

ଅର୍ଥିନ୍, ଏକାକିନ୍, କୃତିନ୍, ଜ୍ଞାନିନ୍, ଧନିନ୍, ତପସ୍ବିନ୍, ବଳିନ୍, ମଜ୍ଜିନ୍, ମେଧାବିନ୍, ରୋଗିନ୍, ସ୍ଟାମିନ୍, ମନସ୍ଵିନ୍, ପାପିନ୍, ଯୋଗିନ୍, ସାକ୍ଷିନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗୁଣିନ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ ।
(କ) ଅୟଂ ଜନଃ ଗୁଣୀ ଅସ୍ଥି । ଇମଂ ଗୁଣିନଂ ଜନଂ ସର୍ବେ ଉପଗଛନ୍ତି । ଅସ୍ଥି ଗୁଣିନେ ଜନାୟ ତେ ଉପହାରାନ୍ ଯଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଗୁଣିନଃ ଜନସ୍ୟ ନିଜପରବୁଦ୍ଧି ନାସ୍ତି । ଅସ୍ମିନ୍ ଗୁଣିନେ ଜନେ ସର୍ବେ ସ୍ଟିହ୍ୟନ୍ତି । ଗୁଣିନଃ ଜନାତ୍ ସତ୍ଵପରାମର୍ଶ ଲଭ୍ୟତେ । ଗୁଣିନା ସଭା ବିଭାତି ।
Answer:
ଏହି ଲୋକଟି ଗୁଣବାନ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ ପାଖକୁ ସମସ୍ତେ ଯାଆନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକକୁ ସେମାନେ ଉପହାର ଦିଅନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକର ଆପଣାପର ବୁଦ୍ଧି ନାହିଁ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ କୁ ସମସ୍ତେ ଆଦର କରନ୍ତି । ଗୁଣୀଟି ଲୋକଠାରୁ ଠିକ୍ ପରାମର୍ଶ ମିଳେ । ଗୁଣୀଲୋକ ଦ୍ବାରା ସଭା ଶୋଭାପାଏ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
‘ଗୁଣୀ’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ ‘ଗୁଣିନୀ’ ଭବତି । ତସ୍ୟ ରୂପାଣି ‘ନଦୀ’ ବତ୍ ଭବନ୍ତି ।
ଅଧୋଲିଷ୍କୃତଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ କିଂ ଭବେତ୍ ?
ଉଦାହରଣ : ଗୁଣୀ ଗୁଣିନୀ
ରୋଗୀ ରୋଗିଣୀ
ଞ୍କାନୀ ______________
Answer:
ଞ୍କାନିନୀ

ମେଧାବୀ ______________
Answer:
ମେଧାବିନୀ

ହସ୍ତୀ ______________
Answer:
ହସ୍ତିନୀ

ଏକାକୀ ______________
Answer:
ଏକାକିନୀ

କୁଶକୀ ______________
Answer:
କୁଶଳିନୀ

ଧନୀ ______________
Answer:
ଧନିନୀ

ତପସ୍ୱୀ ______________
Answer:
ତପସ୍ୱିନୀ

ପ୍ରତିବେଶୀ ______________
Answer:
ପ୍ରତିବେଶିନୀ

ଦୂରଦର୍ଶୀ ______________
Answer:
ଦୂରଦର୍ଶିନୀ

ସତ୍ୟବାଦୀ ______________
Answer:
ସତ୍ୟବାଦିନୀ

ବୈରୀ ______________
Answer:
ବୈରିଣୀ

ସାକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ସାକ୍ଷିଣୀ

ଗୃହୀ ______________
Answer:
ଗୃହିଣୀ

ମନ୍ତୀ ______________
Answer:
ମନ୍ତିଣୀ

ଯନ୍ତୀ ______________
Answer:
ଯନ୍ତିଣୀ

ଉପକାରୀ ______________
Answer:
ଉପକାରିଣୀ

ମନୀଷୀ ______________
Answer:
ମନୀଷିଣୀ

ହିତାକାଙକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ହିତାକାଙକ୍ଷିଣୀ

ମୃଦୁଭାଷୀ ______________
Answer:
ମୃଦୁଭାଷିଣୀ

ଦ୍ରୁତଚାରୀ ______________
Answer:
ଦ୍ରୁତଚାରିଣୀ

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ପଥନ୍ (ବାଟ/ ମାର୍ଗ)

ମଥୁନ୍ (ମନ୍ଥନ –ଦଣ୍ଡ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଥ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିନା ଛାତ୍ରାଣଂ ନାନ୍ୟ ପନ୍ଥା ଅସ୍ତି । ତସ୍ମାତ୍ ଏବଂ ପନ୍ଥାନଂ ଛାତ୍ରା ସମାଶ୍ରୟରୁ । ଅନେନ ପଥା ଭଗବତଃ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବେତ୍ । ଅସ୍ଥି ପଥେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣମ୍ ଆବଶ୍ୟକମ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ପଥ ବିଚ୍ୟୁତିଃ ମା ଭବେତ୍ । ଅସ୍ୟ ପଥ ଲଙ୍ଘନଂ ହାନିକାରକମ୍ । ତଥାପି ଅସ୍ମିନ୍ ପଥ୍ ମହାନ୍ ଆନନ୍ଦ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଜ୍ଞାନବିନା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ପନ୍ଥା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଏପରି ଗୋଟିଏ ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତୁ । ଏହି ବାଟରେ ଭଗବାନଙ୍କ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବ । ଏହି ବାଟରେ ଆତ୍ମସମର୍ପ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପଥରୁ ବିଚ୍ୟୁତ ହେବା ଅନୁଚିତ । ଏହି ପଥ ଲଙ୍ଘନକରିବା ହାନିକାରକ; ତଥାପି ଏହି ବାଟରେ ବଡ଼ ଆନନ୍ଦ ଅଛି ।

ଅତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ –
ଗଚ୍ଛତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଯାଉଥିବା, ଯାଉଯାଉ)

କରିଷ୍ୟତ୍‌, ଦାସ୍ୟତ୍, ପଠିଷ୍ୟତ୍, ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଚଳତ୍, ଗାୟତ୍, ଇଚ୍ଛତ୍, କୁର୍ବତ୍, ଧାବତ୍, ତିଷ୍ଠତ୍, ବଦତ୍, ଧାୟତ୍, ଲିଖତ୍, ପଠତ୍, ଜୀବତ୍, ହସତ୍,ପ୍ରଭୃତି ଅତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା, ଦ୍ଵିତୀୟା ଏବଂ ସମ୍ବୋଧନରେ ଗଚ୍ଛିତ୍, ଗଚ୍ଛତୀ ଓ ଗଛନ୍ତି ରୂପ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି; ଯଥା – ଗଛନ୍ତୀ, ଗଚ୍ଛନ୍ତେ, ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ଯ ଇତ୍ୟାଦି ।
ବତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ-ଭବତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଆପଣ)

ଏହା ‘ଗଚ୍ଛତ୍’ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ପ୍ରଭେଦ କେବଳ ଏତିକି ଯେ ଏହାର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ନ-କାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅ-କାର ସ୍ଥାନରେ ଆ-କାର ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ଏକବଚନ – ଭବାନ୍‌ । ସମ୍ବୋଧନ (ପ୍ରଥମା) ଭବନ୍ !
ଆୟୁଷ୍କତ୍, ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତ୍, ଦୀପ୍ତିମତ୍, ଧୀମତ୍, ଶ୍ରୀମତ୍, ବୁଦ୍ଧିମତ, ହନୁମତ୍, ମୂର୍ତ୍ତିମତ୍, ଭଗବତ୍, ବଳବତ୍, ବିଦ୍ୟାବତ୍, ହିମବତ୍, ବିବସ୍ଵତ୍, କିୟତ୍, ତାବତ୍, ଯାବତ୍, ଗତବତ୍, ଶ୍ରୁତବତ୍, କୃତବତ୍, ସ୍ଥିତବତ୍, ଉକ୍ତବତ୍ ଇତ୍ୟାଦି ମତୃପ୍-କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭବତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣମ୍ :
(୧) ଦୀପ୍ତି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଦୀପ୍ତିମତ୍ (ଦୀପ୍ତିମାନ୍ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତେ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତଃ)
ବୁଦ୍ଧି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ବୁଦ୍ଧିମତ୍ (ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ – ବୁଦ୍ଧିମନ୍ତେ – ବୁଦ୍ଧିମତଃ )
ହନୁ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ହନୁମତ୍ (ହନୁମାନ୍ – ହନୁମନ୍ତେ – ହନୁମନ୍ତଃ)
ଆୟୁସ୍ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଆୟୁଷ୍ମତ୍ (ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ – ଆୟୁଷ୍ମରୌ – ଆୟୁଷ୍ମନ୍ତଃ)
ବଳ + ମତୁପ୍ → ବହୁପ୍ → ବତ୍ = ବଳବତ୍ (ବଳବାନ୍‌ –ବଳବର୍ତ୍ତେ – ବଳବନ୍ତଃ )
ଭଗ + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ଭଗବତ୍ (ଭଗବାନ୍ – ଭଗବର୍ତ୍ତେ – ଭଗବନ୍ତଃ)
ବିଦ୍ୟା + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ବିଦ୍ୟାବତ୍ (ବିଦ୍ୟାବାନ୍ – ବିଦ୍ୟାବର୍ତ୍ତେ – ବିଦ୍ୟାବନ୍ତୀ)
ପଠ୍ + କ୍ତବତୁ = ପଠିତବତ୍ (ପଠିତବାନ୍ – ପଠିତବର୍ଷେ – ପଠିତବନ୍ତୀ)
ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ = ଗତବତ୍ (ଗତବାନ୍ – ଗତବର୍ଷେ – ଗତବନ୍ତଃ)
ଜ୍ଞା + କ୍ତବତୁ = ଜ୍ଞାତବତ (ଜ୍ଞାତବାନ୍ – ଜ୍ଞାତବର୍ତ୍ତେ – ଜ୍ଞାତବନ୍ତଃ)

୨ । (କ) ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତା ମନ୍ୟତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ପଶ୍ୟନ୍-ଶୁଣ୍ଠନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍-ଜିଘ୍ରନ୍-ଅଶୁନ୍-ଗଚ୍ଛନ୍-ସ୍ବପନ୍‌-ଶ୍ୱସନ୍ । ଗୀତା – ୫.୮
(ଖ) ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ଗଜୋ ହନ୍ତି ଜିଘ୍ରନ୍ଥପି ଭୁଜଙ୍ଗମ ।
ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ନୃପୋ ହନ୍ତି ମାନୟନ୍ନପି ଦୁର୍ଜନଃ ।।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଭବାନ କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ଆପଣ କୁଆଡ଼େ ଯାଉଛନ୍ତି ?

ଅହଂ ଭବନ୍ତ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।

କେଶବ ଭବତା ସହ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
କେଶବ ଆପଣଙ୍କ ସହିତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲା ।

ସଃ ଭବତେ ପୁସ୍ତକାନି ଆନୟତି ।
Answer:
ସେ ଆପଣଙ୍କ ପାଇଁ ବହି ଆଣୁଛି ।

ଭବତଃ ଋତେ ମମ କୋଽପି ସହାୟଃ ନାସ୍ତି ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କବିନା ମୋର କେହି ସହାୟ ନାହିଁ ।

କୁତ୍ର ଭବତଃ ଗୃହମ୍ ?
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଘର କେଉଁଠି ?

ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଭବତି ଅସ୍ତ ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଉପରେ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ।

୨ । ‘ଭବତ୍’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନ-ବହୁବଚନ-ରୂପେ ବାକ୍ୟାନି ପୁନର୍ଲିଖତ ।
ଭବର୍ତ୍ତେ କୁତ୍ର ଗଛତଃ ? ଭବନ୍ତଃ କିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ? ଭବନ୍ତୋ ଅହଂ ପୃଚ୍ଛାମି । ଭବତଃ ତେ ଅବଦନ । ଭବଭ୍ୟା ସହ ରାମ ଗମିଷ୍ୟତି । ଭବଭି ଏତତ୍ କରଣୀୟମ୍ । ଭବଭ୍ୟା ପିତା ଧନଂ ଦାସ୍ୟତି । ଭବଭ୍ୟ କିଂ ଦାସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟା କିଂ ପ୍ରାପ୍‌ସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟ ମମ ଗୁରତଃ ପୂଜ୍ୟ । ଭବତଃ କୃତେ କିମପି ନାସ୍ତି । ଭବତାଂ ଗ୍ରାମ କୁତ୍ର ? ଭବତଃ ମମ ସ୍ନେହ ଅସ୍ତି । ଭବସ୍ତୁ ଅହଂ ବିଶ୍ୱସିମି ।

ସ୍-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ
ବିଦ୍ବସ୍ (ବିଦ୍ବାନ୍ )

(ନିଷେଦିବସ୍ , ତଞ୍ଛିବସ୍, ପେଚିବସ୍ ଇତ୍ୟାଦି କେତେକ ବସ୍-ଭାଗାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ବିଦ୍ବସ୍ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।)

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ସ୍ଵଦେଶେ ପୂଜ୍ୟତେ ରାଜା, ବିଦ୍ୱାନ୍ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜ୍ୟତେ ।
Answer:
ରାଜା ନିଜ ଦେଶରେ ପୂଜାପାଏ । ବିଦ୍ବାନ୍ ସବୁଠାରେ ପୂଜାପାଏ ।

ଜନଃ ଭକ୍ତ ବିଦ୍ୱାସଂ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ଲୋକମାନେ ଭକ୍ତିରେ ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ବିଦୂଷା ସମ୍ବନ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଚିତ ।

ବିଦୁଷେ ରାଜା ଧନାନି ଦଦାତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କୁ ରାଜା ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।

ବିଦୁଷଃ ଜ୍ଞାନଂ ଲଭସ୍ବ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରୁ ଜ୍ଞାନ ଲାଭକର ।

ବିଦୁଷଃ ବଚନଂ ପାଳୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ବାନଙ୍କ କଥା ମାନ ।

ତବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦୁଷି ତିଷ୍ଠତୁ ।
Answer:
ତୁମ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରେ ରହୁ ।

ହେ ବିଦ୍ଵନ୍ ! ନଂ ମେ ପ୍ରିୟଃ ।
Answer:
ହେ ବିଦ୍ବାନ୍ ! ତୁମେ ମୋର ପ୍ରିୟ ।

ଅସ୍-ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ
ପୟସ୍ (କ୍ଷୀର, ଜଳ)

ଅୟସ୍ (ଲୁହା), ଆଗସ୍ (ପାପ), ଚେତସ୍ (ମନ), ଛନ୍ଦସ୍ (ବେଦ), ତପସ୍, ତମସ୍ (ଅନ୍ଧାର), ତେଜସ୍ (ତେଜ), ମନସ୍ (ମନ), ଯଶସ୍, ବୟସ୍, ସରସ୍, (ପୁଷ୍କରିଣୀ), ସ୍ରୋତସ୍ (ସୁଅ) ପ୍ରଭୃତି ଅସ୍ ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପୟସ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୧ । ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ମନ ହି ସୁଖ ଦୁଃଖର କାରଣ ।
Answer:
ମନଃ ଏବ କାରଣଂ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷୟୋ !

ତୁମେ ମନରେ ମା’ଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
Answer:
ତଂ ମନସା ମାତରଂ ସ୍ମର ।

ମନର ଅନ୍ୟ ନାମ ମାନସ ।
Answer:
ମନମଃ ନାମାନ୍ତରଂ ମାନମଃ ।

ମନରେ ବହୁପ୍ରକାର ବିଚାର ଆସେ ।
Answer:
ମନସି ବହୁବିଧଃ ବିଚାରଃ ଆୟାତି ।

ହେ ମନ, ତୁମେ ଶାନ୍ତ ହୁଅ ।
Answer:
ରେ ମନ ତଂ ଶାନ୍ତ ଭବ ।

୨ । ଉତ୍କଳଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ପ୍ରକାଶଃ ପୟସା ଓଦନଂ ଖାଦତି ।
Answer:
ପ୍ରକାଶ ଦୁଧଭାତ ଖାଉଛି ।

ପୟଃପାନଂ ଭୁଜଙ୍ଗାନାଂ କେବଳଂ ବିଷବର୍ଦ୍ଧନମ ।
Answer:
ସାପଙ୍କୁ ଖ୍ର ପିଆଇଲେ ବିଷ ବଢ଼େ ।

ତମସାୟା ଅନାବିଳଂ ପୟ ଦୃଷ୍ଟା ମୁନିଃ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଅଭବତ୍ ।
Answer:
ତମସାର ନିର୍ମଳ ଜଳଦେଖ୍ ମୁନି ଖୁସି ହେଲେ ।

ଜୀବନେ କଦାଚିତ୍ର ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟସି ସ୍ନାନଂକୁରୁ ।
Answer:
ଜୀବନରେ କେବେ ଗଙ୍ଗା ଜଳରେ ସ୍ନାନ କର ।

ତସ୍ମାତ୍ ପୟସ କିଞ୍ଚ୍ ପିବ ।
Answer:
ସେହି ଖୁରରୁ କିଛି ପିଅ ।

୩ । ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭକ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ହେ ପଥ୍ୟକ, ଜୀବନ୍ ନରଃ ଏବ କଲ୍ୟାଣଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି । ଜୀବନ୍ – ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନମ୍ ।

	ପ୍ରଥମା	ବିଭକ୍ତି	ବଚନ
ଅୟଂ ତୁ ବିଦ୍ୱାନ୍ ।	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ଗଚ୍ଛନ୍ତ ମାଂ କିଂ ପ୍ରସ୍ଫୁମିଚ୍ଛତି ଭବାନ୍ ?	୨ୟା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ବିଦ୍ୱାସ କୀଦୃଶଂ ବ୍ୟବହାରମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତି ?	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ବହୁବଚନ
ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରତିକୂଳାନି ପରେରାଂ ନ ସମାଚରେତ୍ ।	୬ଷ୍ଠୀ	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ମାନଃ ହି ମହତାଂ ଧନମ୍ ।	ଷଷ୍ଠୀ	ବିଭକ୍ତି	ବହୁବଚନ
ଉଦ୍ଧରେତ୍ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନମ୍ ।	ଦ୍ବିତୀୟା	ବିଭକ୍ତି	ଏକବଚନ
ହେ ଶ୍ରୀମନୌ, ଅୟମେବ ସମୁଚିତଃ ବ୍ୟବହାରଃ ।	୧ମା	ବିଭକ୍ତି	ଦ୍ବିବଚନ

୪ । ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

		ଏକବଚନ	ଦ୍ଵିବଚନ	ବହୁବଚନ
	ପ୍ରଥମା	ଭବାନୁ	ଭବନ୍ତୌ	ଭବନ୍ତଃ
	ଦ୍ବିତୀୟା	ରାଜାନମ୍‌	ରାଜାନୌ	ରାଞ୍ଚଃ
	ତୃତୀୟା	ଗହଛୁତା	ଗଚ୍ଛଭ୍ୟାଂ	ଗଚ୍ଛଭିଃ
	ଚତୁର୍ଥୀ	ଆମ୍ମନେ	ଆତ୍ମଭ୍ୟାମ୍‌	ଆମ୍ମୁଭିଃ
	ପଞ୍ଚମୀ	ଗୁଣିନଃ	ଗୁଣିଭ୍ୟାଂ	ଗୁଣିଭ୍ୟଃ
	ଷଷ୍ଠୀ	ବିଦୁଷଃ	ବିଦୁଷୋଃ	ବିଦୁଷାମ୍‌
	ସପ୍ତମୀ	ଜୀବତି	ଜୀବତୋଃ	ଜୀବସ୍ତୁ

୫ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
(କ) ରାଜନ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ରାଜଃ ।
(ଖ) ଭବତ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଭବତୋ ।
(ଗ) ଆତ୍ମନ୍ ପଞ୍ଚମୀ ବହୁବଚନ – ଅମୂଲ୍ୟ ।
(ଘ) ବିଦ୍ବସ୍ ଚତୁର୍ଥୀ ଦ୍ବିବଚନ – ବିଦୁଷେ ।
(ଙ) ଗଚ୍ଛତ୍ ତୃତୀୟା ଏକବଚନ – ଗଚ୍ଛତା ।
(ଚ) ପଥନ୍ ଦ୍ବିତୀୟା ବହୁବଚନ – ପଥ ।
(ଛ) ଗୁଣିନ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଗୁଣିନୋ ।
(ଜ) ପୟସ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ପ୍ରିୟଦଃ ।

ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ :
ରୂପର ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ ସକଳ (୩୩ଟି) ପାଞ୍ଚଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ସର୍ବାଦି, ଅନ୍ୟାଦି, ପୂର୍ବାଦି, ଯଦାଦି ଏବଂ ଇଦମାଦି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ୭ଟି ଶବ୍ଦ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

୧ । ସର୍ବ (ସମସ୍ତ, ସବୁ) (ପୁଂଲିଙ୍ଗ)

ସର୍ବ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)

କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ

ଅନ୍ୟ ବିଭକ୍ତିରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସର୍ବଶବ୍ଦର ରୂପପରି । ସର୍ବ, ବିଶ୍ବ, ଉଭ, ଉଭୟ, ଏକ, ଏକତମ – ଏଇ ଛଅଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଏକାପରି ।
ସର୍ବଶବ୍ଦର ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପ୍ରୟୋଗ — ନହି ସର୍ବ ସର୍ବଂ ବେଭି ।
(ସମସ୍ତେ ସବୁ କଥା ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।)
ଦ୍ବିବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ଅସୁରବାନରେ ହତୋ ।
(ସମସ୍ତ ଅସୁର ଓ ବାନର ନିହତ ହେଲେ ।)
ବହୁବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟା ।
(ସମସ୍ତେ ନୀରୋଗ ହୁଅନ୍ତୁ ।)

ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ :
୧ । ସର୍ବ ଓ ବିଶ୍ଵ ଶବ୍ଦ ସକଳ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ । ଅନ୍ୟଥା ଏହାର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ବିଶେଷ୍ୟ ହେଲେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଶିବ ଓ ବିଶ୍ବ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଜଗତ୍ ହୁଏ ।
୨ । ଉଭ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ହୁଏ; ଯଥା ଉଭୟୋ ମୁନଃ (ଏକବଚନ), ଉଭୟେ ଦେବମନୁଷ୍ୟ (ବହୁବଚନ) ।
୩ । ଏକ ଶବ୍ଦ ସଂଖ୍ୟାରେ ଏକବଚନାନ୍ତ; କିନ୍ତୁ କେହି କେହି ଅର୍ଥରେ ସବୁ ବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ସେତେବେଳେ ଏହା ସର୍ବନାମ ବୋଲାଏ ।
୪ । ସର୍ବ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଅପ୍ରଧାନ ହେଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ ନାହିଁ; ଯଥା – ପ୍ରିୟ ସର୍ବଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ – ପ୍ରିୟସନଃ (ବହୁବ୍ରୀହି) ଅତିକ୍ରାନ୍ତଃ ସର୍ବମ୍ – ଅତିସର୍ବ (ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ଏଗୁଡ଼ିକର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହେବ ।

୨ । ତଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙଇଂଂ) ସେ / ତାହା

ତଦ୍ (ତାହା), ଯଦ୍ (ଯାହା), ଏତଦ୍ (ଏହା), ଇଦମ୍ (ଏହା), କିମ୍ (କ’ଣ), ଅଦସ୍ (ଏହା), ଯୁଷ୍ପଦ୍ (ତୁମେ) ଓ ଅସ୍ମଦ୍ (ମୁଁ) ଶବ୍ଦର ସମ୍ବୋଧନରେ ବ୍ୟବହାର ନାହିଁ ।

ତଦ୍‌ (ସ୍ତୀଲିସଂ)

ତଦ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ) ।

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୂପ ପୁଲିଂଙ୍ଗ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୩ । ଯଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙ୍କ ) ଯେ / ଯାହା

(ଯଦୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)

ଯଦ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଇଂ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିନି ବଚନରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।.

୪ । କିମ୍‌ (ପୁଂଲିଙଂ) କିଏ, କ’ଣ

କିମ୍‌ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ) ।

କମ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ତତ୍ଵ	ତେ	ତାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ କିମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୫ । ଇଦମ୍‌ (ପୁଂଲିଇଂ) ଏହା, ଏହ

ଇଦମ୍‌ (ସ୍ତୀଲିଙ୍କ)

ଇଦମ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି	ଏକବଚନ	ଦ୍ଧିବଚନ	ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା	ଇଦମ୍‌	ଇମେ	ଇମାନି
ଦ୍ବିତୀୟା	ଇଦମ୍‌	ଇମେ	ଇମାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୬ । ଅସ୍ମଦ୍‌ (ମୁଁ, ଆମ୍ଭେ)

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ (ତୁ, ତୁମ୍ଭେ)

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଓ ଅସ୍ମଦ ଶବ୍ଦର ତିନିଲିଙ୍ଗରେ ସମାନ ରୂପ ହୁଏ ।

(କ) ତ୍ଵା, ତେ ପ୍ରଭୂତି ଏକାକ୍ଷର ବିକଳ୍ପ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଖ) ଶ୍ଳୋକପାଦର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଗ) ଚ-ବା-ଏବ ସହିତ ପ୍ରୟୋଗ କାଳରେ, (ଘ) ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଧାତୁ ଯୋଗରେ, (ଙ) ସଂବୋଧନ ପଦର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହି ସ୍ଥଳରେ ନିର୍ଦିଷ୍ଟ ବିଭକ୍ତି ବଚନରେ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଦତ୍ତ ରୂପ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

ଉଦାହରଣ :
(କ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତେ ଗୃହଂ କୁତ୍‌ ?
ଶୁଦ୍ଧ – ତବ ଗୃହଂ କୁତ୍ର ?
ଗୃହଂ ତେ କୁତ୍ର ?
ଅଶୁଦ୍ଧ – ମେ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ମମ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି । ମହ୍ଯଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ପୁସ୍ତକଂ ମେ ଦେହି ।
(ଖ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ମା ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ସାଂ ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ସ ତ୍ସାଂ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ମା ସ ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ମାଂ ସ ଦ୍ଵେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ସ ମା ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
(ଗ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ଵା ମା ଚ ଉପଦିଶତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ସାଂ ମାଂ ଚ ଉପଦିଶତି ।
ତେନୈବଂ କ୍ରିୟମାଣେ ବୋ ନଶ୍ଚ କା ହାନିଃ?
ତେନୈବ କ୍ରିୟମାଣେ ଯୁଷ୍ମାକମସ୍ମାକଂ
ଚ କା ହାନିଃ ।
(ଘ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ରା ପଶ୍ୟତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ସାଂ ପଶ୍ୟତି ।
(ଙ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମା ରକ୍ଷ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।

ଶ୍ଳୋକପ୍ରୟୋଗଃ । (ଅସ୍ମଦ୍‌, ଯୁଷ୍ଦ୍‌, ତଦ୍‌, ଯଦ୍‌ ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର ସହିତ)
(କ) ଯାଂ ଚିନ୍ତୟାମି ସତତଂ ମୟି ସା ବିରକ୍ତା ।
ସାପ୍ୟନ୍ୟମିଚ୍ଛତି ଜନଂ ସ ଜନୋଏନ୍ୟସକ୍ତଃ ।
ଅସ୍ମତ୍ବକୃତେ ଚ ପରିତୁଷ୍ୟତି କାଚିଦନ୍ୟା
ଧ୍କ୍‌ ତାଂ ଚ ତଂ ଚ ମଦନଂ ଧ୍ଗିମାଂ ଚ ମାଂ ଚ ॥ (ନୀତିଶତକମ୍‌ )

ଯାହାକୁ ମୁଁ ସବୁବେଳେ ଚିନ୍ତାକରୁଛି ସେ ମୋ ଉପରେ ବିରକ୍ତ; ସେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟ ଲୋକକୁ ଚାହୁଁଛି ସେ ଲୋକ ଅନ୍ୟତ୍ର ଆସକ୍ତ । ଆମପରି ଯଦି କେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ିଥାଏ, ତାକୁ ସେହି ନାରୀକୁ ଧ୍କ୍‌ ସେହି ପୁରୁଷକୁ ଧ୍କ୍‌, ଏହି ବୁଦ୍ଧ, କୁ ଧ୍କ୍‌, ମଦନକୁ ଧ୍କ୍‌, ମୋତେ ଧ୍କ୍‌ ।

(ଖ) ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟଂ ଯୂୟମିତ୍ୟାସୀନୁ ମତିରାବୟୋଃ ।
କିଂ ଜାତମଧୁନା ଯେନ ଯୂୟଂ ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟମ୍‌ ॥ (ବୈରାଗ୍ୟଶତକମ୍‌ )
ତୁମେମାନେ ଆମେମାନେ ଆମେମାନେ ତୁମେମାନେ ଏମିତି ଆମର ବିଚାର ଥ୍ଲା ।
ବର୍ଭମାନ କ’ଣ ହେଲା ଯେ ତୁମେ ତୁମେ ଆମେ ଆମେ ହୋଇଗଲେ ।

(ଗ) ସର୍ବସ୍ୟ ଚାହଂହୃଦି ସନିବିଷ୍ଠଃ
ମତ୍ତଃ ସ୍ମୃତିର୍ଞାନମପୋହନଂ ଚ । ଗୀତା-୧୫.୧୫
ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ମୁଁ ରହିଛି । ମୋଠାରୁ ସ୍ମୃୁତିଜ୍ଞାନ ତଥା ବିସ୍ମନଂତି ହେଉଛି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ :
ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ଏକବଚନ
ତଦୂ – ସଃ ମମ ଭ୍ରାତା, ତତୂ ମମ ପୁସ୍ତକମ୍‌, ସା ସମ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ସେ ମୋ ଭାଇ, ତାହା ମୋର ବହି, ସେ ମୋ ଭଉଣୀ ।

ଯଦଵ – ଯଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ସଃ ମେ ମିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ଯିଏ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ସେ ମୋ ବନ୍ଧୁ ।

ତବ ହସ୍ତେ ଯତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ତତ୍‌ ଚିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମ ହାତରେ ଯାହା ଅଛି ତାହା ଚିତ୍ର ।

ଯା ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ସା ମମ ମାତା ।
Answer:
ଯିଏ ଘରେ ଅଛି ସେ ମୋ ମାଆ ।

କିମ୍‌ – ତତ୍ର କଃ ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ସେଠାରେ କିଏ ଯାଉଛି ।

ବାଳକସ୍ୟ ମୁଖେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ପିଲାଟିର ମୁହଁରେ କ’ଣ ଅଛି ।

ସା ବାଳିକା କା ?
Answer:
ସେହି ଝିଅଟି କିଏ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅୟଂ ବାଳକଃ ଚତୁରଃ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାଟି ଚତୁର ।

ଇଦଂ ଚିତ୍ରଂ ମନୋହରମ୍‌ ।
Answer:
ଏହି ଚିତ୍ରଟି ସୁନ୍ଦର ।

ଇୟଂ ଦେବୀ ସଦ୍‌ଗୁଠଯୁକ୍ତା ।
Answer:
ଏହି ଦେବୀ ସଦୂଗୁଠଯୁକ୍ତ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ଅଭିପ୍ରାୟଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଅଭିପ୍ରାୟ ଜାଣେ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁଂ ଦେବାଳୟଂ ଗଚ୍ଛ ।
Answer:
ତୁମେ ଦେବାଳୟକୁ ଯାଅ ।

ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତ ଦ୍ଭିବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତୌ ବାଳକୌ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ସେହି ପିଲା ଦୁହେଁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ତେ ପୁସ୍ତକେ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତଃ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ବହି ଦୁଇଟି ଘରେ ଅଛି ।

ତେ ଲତେ ପୁଷ୍ପିତେ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ଲତା ଦୁଇଟିରେ ଫ୍ରୁଲ ହୋଇଛି ।

ଯଦ୍ଵ – ତୌ ମମ ଭ୍ରାତରୌ ଯୌ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଦୁଇଜଣ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି । ସେ ଦୁହେଁ ମୋର ଭାଇ ।

ତେ ଏବ ବାଳାୟ ରୋଚେତେ ଯେ ଚିତ୍ରେ ସୁନ୍ଦରେ ସ୍ତଃ ।
(ସେହି ଦୁଇଟି ପିଲାକୁ ଭଲ ଲାଗୁଛି ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ଚିତ୍ର ସୁନ୍ଦର ଅଛି ।)

ଯେ ବାଳିକେ ସଭାୟାଂ ନ ତିଷ୍ଠତଃ ତେ ନିନ୍ଦନୀୟେ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅଦୁଇଟି ସଭାରେ ରହୁନାହାନ୍ତି ସେ ଦୁହେଁ ନିନ୍ଦନୀୟ ।

କିମ୍‌ – ରାମେଣ ସହ କୌ ବନଂ ଗତୌ ?
Answer:
ରାମଙ୍କ ସହିତ କେଉଁ ଦୁଇଜଣ ବଣକୁ ଗଲେ ।

କେ ତତ୍ର ତିଷ୍ଠନ୍ତି ?
Answer:
କେଉଁମାନେ ସେଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।
କେ ବାଳିକେ ତତ୍ର ଗତେ? (କେଉଁ ଦୁଇଟି ଝିଅ ସେଠାକୁ ଯାଇଥ୍ଲେ?)

ଇଦମ୍‌ – ଇମୌ ବାଳକୌ ନେତାରୌ ଭବିଷ୍ଯତଃ ।
Answer:
ଏହି ପଲାଦୁହେଁ ନେତା ହେବେ ।

ଇମେ ଫଳେ ମଧୁରେ ସ୍ତଃ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଦୁଇଟି ମଧୁର ।
ଇମେ ମାଳେ ରାମାୟାଃ । (ଏହି ଦୁଇଟି ମାଳା ରାମାର ।)

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଆବାମ୍‌ ଅତ୍ର ଆଗମିଷ୍ୟାବଃ ।
Answer:
ଆମେ ଦୁହେଁ ଏଠାକୁ ଆସିବୁ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୁବାଂ କିଂ ପଠଥଃ ?
Answer:
ତୁମେ ଦୁହେଁ କ’ଣ ପଢୁଛ ?.

ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ବହବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତେ ମୋହନସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେମାନେ ମୋହନର ପୁଅ ଅଟନ୍ତି ।

ତାନି ମାଧବସ୍ୟ ପୁସ୍ତକାନି ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେଗୁଡ଼ିକ ମାଧବର ବହି ।

ତାଃ ସ୍ପିୟଃ ନଦୀଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।
Answer:
ସେହି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ନଭକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ଯଦ୍‌ – ଯେ ପରିଶ୍ରମଂ କୁର୍ବନ୍ଥି ତେ ସଫଳାଃ ଭବନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁମାନେ ପରିଶ୍ରମ କରନ୍ତି ସେମାନେ ସଫଳ ହୁଅନ୍ତି ।

ଯାନି ପୁସ୍ତକାନି ପାଠାଗାରେ ସନ୍ତି ତାନି ନୂତନାନି ।
Answer:
ଯେଉଁ ବହିଗୁଡ଼ିକ ପାଠାଗାରରେ ଅଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ନୂଆ ।

ଯାଃ ନଦ୍ୟଃ ସୁନାବ୍ୟାଃ ତାଃ ପୂଜ୍ୟାଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ନଭଗଟୁଡ଼ିକ ସୁନାବ୍ୟା ସେଗୁଡ଼ିକ ପୂଜ୍ୟ ।

କିମ୍‌,ଇଦମ୍‌ – ଇମେ ସର୍ବେ କେ ସନ୍ତି ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ କିଏ ?

ନି ସର୍ବାଣି କାନି ?
Answer:
ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ କ’ଣ ?

ଇମାଃ ସର୍ବାଃ କାଃ ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ତେ କିଏ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ବ୍ୟଂ ତ୍ଵାଂ ସାଦରଂ ନମାମଃ ।
Answer:
ଆମେ ତୁମକୁ ଆଦର ସହ ପ୍ରଣାମ କରୁ ।

ଯୁକ୍ଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୂୟଂ ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ସେବାଂ କୁରୁତ ।
Answer:
ତୁମେମାନେ ଭାରତବର୍ଷର ସେବାକର ।

ଦ୍ରିତୀୟା ବିଭନ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତଂ ବାଳକଂ କଥଂ ନ ଜାନାତି ?
Answer:
ସେ ସେହି ପିଲାକୁ କାହିଁକି ଜାଣୁ ନାହାଁନ୍ତି ।

ତ୍ବଂ ତତ୍ର ପତ୍ରମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ତୁମେ ସେହି ପତ୍ରଟି ଆଣ ।

ତାଂ ଲତାଂ ଛାଗଃ ଖାଦତି ।
Answer:
ସେହି ଲଟା ଛେଳି ଖାଏ ।

ତଦ୍‌ – ଯଂ ପୃଛସି ତଂ ଜାନାସି କିମ୍‌ ?
Answer:
ଯାହାକୁ ପଚାରୁଛ ତାକୁ ଜାଣ କି ?

ଯତ କିଂଚିତ୍ବ ଧନଂ ଦେହି ।
Answer:
ଯାହା କିଛି ଧନ ଦିଅ ।

ଯାଂ ବାଳିକାଂ ପଶ୍ୟସି ସା ରାମସ୍ୟ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅକୁ ଦେଖୁଛ ସେ ରାମର ଭଉଣୀ;

ତଦ୍‌ – କଂ ବାଳକମ୍‌ ଆହୁୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ପିଲାକୁ ଡାକୁଛ ?

କଂ ଫଳମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି ?
Answer:
କେଉଁ ଫଳ ଚାହୁଁଛ ?

କାଂ ଦେବୀଂ ପୂଜୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜାକରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଇମ୍‌ଂ ବାଳକଂ ନ ବଦ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାକୁ କୁହ ନାହିଁ ।

“ରଦଂ ଫଳମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଟି ଆଣ ।

ରମାଂ ନାରୀଂଂ ପୃଚ୍ଛ ।
Answer:
ଏହି ସ୍ତ୍ରୀକୁ ପଚାର ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ସଃ ମାଂ ନୟତି ।
Answer:
ସେ ମୋତେ ନେଉଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ତ୍ଵାଂ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତୁମକୁ ପଚାରୁଛି ।

ତୃତାୟା ବିଭକୁି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତେନ ସହ ବସତି ।
Answer:
ସେ ତା’ ସହିତ ବାସକରୁଛି ।

ତେନ ପାତ୍ରେଣ ସହ ଇଦଂ ପାତ୍ରମପି ଧାରୟ ।
Answer:
ସେହି ପାତ୍ର ସହିତ ଏହି ପାତ୍ର ମଧ୍ଯ ଧର ।

ଅହଂ ତୟା ସହ ଉପବନଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତା? ସହିତ ବଗିଚାକୁ ଯିବି ।

ଯଦୂୃ – ଯେନ ପୁତ୍ରେଣ ସୁଖଂ ନାସ୍ତି ତେନ କୋ ଲାଭଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପୁଅରେ ସୁଖ ନାହିଁ ସେଥ୍‌ରେ ଲାଭ କ’ଣ ।

ଯେନ୍‌ ଜ୍ଞାନେନ ମୁକ୍ତିର୍ନାସ୍ତି ତତ଼ କିଂ ଜ୍ଞାନମ୍‌ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନରେ ମୁକ୍ତି ନାହିଁ ସେ ଜ୍ଞାନ କ’ଣ ।

ପଦ ବିନ୍ଯାସମାତ୍ରେଣ ଯୟା ନାପହୃତଂ ମନଃ ।
Answer:
ପଦବିନ୍ୟାସମାତ୍ରେ ଯାହାଦ୍ଵାରା ମନ ହରଣ ହଲା ନାହିଁ ।

ତୟା କବିତୟା କିଂ ବା ତୟା ବନିତୟାଥଥବା
Answer:
ସେହି କବିତାରେ କିମ୍ବା ସେହି ନାରୀଦ୍ମାରା ବା ଲାଭ କ’ଣ ? କୁ

କିମ୍‌ – କେନ ଇଦଂ ପତ୍ରଂ ଲିଖ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
କିଏ ଏହି ପତ୍ର ଲେଖୁଛି ।

କେନ କାରଣେନ ତ୍ସଂ ଗୃହେ ନ ତିଷ୍ଠସି ?
Answer:
କେଉଁଥ୍ପାଇଁ ତୁମେ ଘରେ ରହୁନାହଁ ?

କୟା ଭାଷୟା ତ୍ସଂ ପ୍ରଶ୍ନୋଭରଂ କରୋଷି ?
Answer:
କେଉଁ ଭାଷାରେ ତୁମେ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର କରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅନେନ ବାଳକେନ ସହ ମିତ୍ରତାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ପିଲା ସାଙ୍ଗରେ ବନ୍ଧୁତା କର ।

ଅନେକ ମିତ୍ରେଣ ସହ ବାର୍ଭାଳାପଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ସାଙ୍ଗ ସହିତ କଥାବାର୍ଭା କର ।

ଅନୟା ରଚନୟା କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍‌ ?
Answer:
ଏହି ରଚନାରେ ଲାଭ କ”ଣ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମୟା କଥ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
ମୁଁ କହିଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁୟା ହସିତମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମେ ହସିଛ

ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ:
ତଦୂ – ତସ୍ପୈ ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ
Answer:
ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ତସ୍ମୈ କୁଣ୍ଡଳାୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ସେହି କୁଣ୍ଡଳପାଇଁ ସୁନା ଆଣ ।

ତସ ଦେର୍ବ୍ୟେ ନିବେଦୟାମି ।
Answer:
ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ଜଣାଉଛି ।

ଯଦ୍ନ, କିମ୍‌ ଯସ୍ମୈ କସ୍ମୈଚିଦ୍‌ ଦାତୁମିଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଦେବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

ଯସ୍ୟୌ କସର୍ସ୍ୟେଚିଦ୍‌ ଲେଖ୍‌ତୁମିଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଲେଖ୍ବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ପୈ ଦେବାୟ ହବିଷା ବିଧେମ ।
Answer:
କେଉଁ ଦେବତାଙ୍କୁ ଘୃତାହୁତି ଦେବା ।

କସ୍ୌଃ ମୋଦକଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
କାହାକୁ ମିଠେଇ ଭଲଲାଗେ ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ପୈ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ କ’ଣ ଭଲଲାଗେ

ଅସୌ୍‌ ଅହଂ ଧନାନି ଦାସ୍ୟାମି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ ମୁଁ ଧନ ଦେବି ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମହ୍ୟଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
Answer:
ମୋତେ ବହି ଦିଅ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତୁଭ୍ୟଂ ମୋଦକମ୍‌ ଆନୟାମି ।
Answer:
ତୁମପାଇଁ ମିଠେଇ ଆଣୁଛି ।

ପଞ୍ଚମୀ ବିଭଲ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ତସ୍କାତଵ ତ୍ଵଂ ମହ୍ୟଂ କୁପ୍ୟସି ।
Answer:
ତେଣୁ ତୁମେ ମୋତେ ରାଗୁଛ ।

ତସ୍ୟାଃ ବିନା ମମ ଜୀବନଂ ଦୁଃଖଦମ୍‌ ।
Answer:
ତା” ବିନା ମୋ ଜୀବନ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ତ ।

ଯଦ୍ଵ – ଯସ୍କାତୃ ହେତୋଃ ସଃ ନାଗଚ୍ଛତି ତଦହଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ଯେଉଁଥ୍ପାଇଁ ସେ ଆସୁନାହିଁ ତାହା ମୁଁ ଜାଣେ ।

ଯସ୍ୟାଃ ରତେ ତ୍ବଂ ଚିନ୍ତାକୁଳଃ ଆସୀତ୍ଵ ସା ଭୁବନେଶ୍ଵରେ ବର୍ଭତେ ।
Answer:
ଯାହାବିନା ତୁମେ ଚିନ୍ତିତ ଥ୍ଲ ସେ ଭୁବନେଶ୍ଵରରେ ଅଛି ।

କିମ୍‌ – ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍ବ କାରଣାତ୍ଵ ଦୂରଦର୍ଶନଯନ୍ତ୍ରଂ ନ କ୍ରୀଣାସି ?
Answer:
ତୁମେ କାହିଁକି ଟିଭି କିଣୁନାହଁ ?

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ତ୍ବଂ ଜଳମ୍‌ ଆନୟସି ।
Answer:
କେଉଁ ନଦୀରୁ ତୁମେ ପାଣି ଆଣୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମାତୃ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ବ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ଏହି ସ୍ୁଲ ବାହାରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଅସ୍ୟାଃ ତ୍ଂ ପୁସ୍ତକଂ ନୟ ।
Answer:
ଏହାଠାରୁ ତୁମେ ବହି ନିଅ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମତ ଦୂରଂ ତିଷ୍ଠ ।
Answer:
ମୋଠାରୁ ଦୂରରେ ରୁହ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ଵୁତ୍୍‌ ତୁ ମମ ସେବକଃ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ।
Answer:
ତୁମଠାରୁ ମୋ ଚାକର ଅଧ୍କ ଚାଲାକ ।

ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ।:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତସ୍ୟ ପୁତ୍ରଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସେ ତାଙ୍କ ପୁଅ ଅଟେ ।

ତସ୍ୟ ମିତ୍ରସ୍ୟ ଦନ୍ତଂ ସୁନ୍ଦରମ୍‌ ।
Answer:
ସେହି ସାଙ୍ଗର ଦାନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ।

ତସ୍ୟାଃ ଜନନ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ ଦେଶଭକ୍ତଃ ।
Answer:
ସେହି ମାଆର ପୁଅ ଦେଶଭକ୍ତ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ୟ ପରିଶ୍ରମଃ ତସ୍ୟ ସୁଖମ୍‌ ।
Answer:
ଯାହାର ପରିଶ୍ରମ ଅଛି ତା’ର ସୁଖ ଅଛି ।

ଯସ୍ୟାଃ ସମୀପେ ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ତି ସା ଧନ୍ୟା ।
Answer:
ଯାହା ପାଖରେ ବିଦ୍ୟା ଅଛି ସେ ଧନ୍ୟ ।

କିମ୍‌ – କସ୍ୟ ଗୃହେ ଚୌରଃ ପ୍ରବିଷ୍ଠଃ ?
Answer:
କାହା ଘରେ ଚୋର ପଶିଛି ।

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ଜଳଂ ପବିତ୍ରମ୍‌ ?
Answer:
କେଉଁ ନଭର ପାଣି ପବିତ୍ର ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ୟ ଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦମ୍‌ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦ ।

ଅସ୍ୟାଃ ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଳଂ ବର୍ତତେ ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ହୁଦୟ ନିର୍ମଳ ଅଛି 1

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମମ ମାତା ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ମୋ ମାଆ ଗୃହିଣୀ ଅଚନ୍ତି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତବ ପିତା ମାଂ ଜାନାତି ।
Answer:
ତୁମ ବାପା ମୋତେ ଜାଣନ୍ତି ।

ସପୃମା:
ତଦ୍‌ – ତସ୍ମିନ୍ନ ତସ୍ୟାଂ ବା ନ କୋଥପି ବିଶ୍ଵସିତି ।
Answer:
ତାକୁ କେହି ବିଶ୍ବାସ କରେ ନାହିଁ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ମିନ୍‌ ଯସ୍ୟାଂ ବା ତସ୍ୟ ଅଚଳା ଭକ୍ତିଃ ସଃ ସା ବା ଅତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ।
Answer:
ଯାହାଠାରେ ତାଙ୍କର ଅଚଳ ଭକ୍ତି ସେ ଏଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ମିନ୍‌ କସ୍ୟାଂ ବା ତବ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
କାହାଠାରେ ତୁମ ମନ ଖୁସି ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମିନ୍‌ ଅସ୍ୟାଂ ବା ମମ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
ଏହାଠାରେ ମୋ ମନ ସୁସି ।

ଅସ୍ମଦୂ, ଯୁଷ୍ମାଦ୍‌ – ଶିକ୍ଷକଃ ମୟି ତ୍ଵୟି ବା ଅନୁରାଗଂ ସୂଚୟତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ବା ତୁମକୁ ଭଲପାଉଛନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

(କ) ଯଃ ଜନକପୁରୀମ୍‌ ଆଗତଃ __________ ଏବ ରାମଃ ।
Answer:
ସ

(ଖ) ଯଂ ଯଂ ପଶ୍ୟସି ___________ ଦୀନଂ ବଚଃ ମା କଥୟ ।
Answer:
ତଂ ତଂ

(ଗ) ମହାଜନୋ ଯେନ ଗତଃ ___________ ପନ୍ଥା ।
Answer:
ସଃ

(ଘ) ଯସ୍ପୈ ତ୍ଵଂ ଗଚ୍ଛସି ___________ ଏବ ଶତରୁଃ ଭବିଷ୍ୟତି ।
Answer:
ସଃ

(ଙ) ଯସ୍ମାତ୍ବ ପଠସି ___________ ସମ୍ମାନଂ କୁରୁ ।
Answer:
ତସ୍ୟ

(ଚ) ଯସ୍ମିନ୍ନ ଫଳକେ ତ୍ବଂ ଲିଖସି ___________ଶ୍ୟାମପଟ୍ଟଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସଃ

୨। ଏକବବନାନ୍ତାନାଂ ପୁରତଃ ବହୁବଚନାନ୍ତପଦାନି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – ଯଃ/ ସଃ ଯେ / ତେ ।

(କ) ଯା/ସା/ ____________
Answer:
ଯାଃ / ତାଃ

(ଖ) ଯତ୍‌/ ତତ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନି / ତାନି

(ଗ) ଯମ୍‌ / ତମ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନ୍‌ / ତାନ୍‌

(ଘ) ଯେନ / ତେନ ____________
Answer:
ଯୈଃ / ତୈଃ

(ଙ ) ଯସ୍ମୈ / ତସ୍ମୈ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଚ) ଯସ୍ମାତଵ/ ତସ୍ମାତ୍‌ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଛ) ଯସ୍ଯ/ତସ୍ୟ ____________
Answer:
ଯେଷାଂ/ ତେଷାଂ

(ଜ) ଯସୁନ/ତସୁିନ____________
Answer:
ଯେଷୁ/ ତେଷୁ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ପ୍ରଶ୍ନବାଚକସର୍ବନାମପଦାନାଂ ପୁରତଃ ତତ୍ଵ ଶବ୍ଦରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – କଃ/ କା/ କିମ୍‌ ସଃ / ସା / ତତ ।

(କ) କମ୍‌ / କାମ୍‌ / କିମ୍‌ _____________
Answer:
ତଂ / ତାମ୍‌ / ତତ୍‌

(ଖ) କେନ / କୟା / କେନ _____________
Answer:
ତେନ / ତୟା / ତେନ

(ଗ) କସ୍ପୈ / କସ୍ୟୌେ/ କସ୍ମୈ _____________
Answer:
ତସ୍ମୈ / ତସୌୟୌ / ତସ୍ମୈ

(ଘ) କସ୍ମାତ୍‌ / କସ୍ୟାଃ / କସାତ୍‌ _____________
Answer:
ତସ୍ମାତ୍ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ମାତୃ

(ଙ) କସ୍ଯ / କସ୍ଯାଃ / କସ୍ଯ _____________
Answer:
ତସ୍ୟ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ୟ

(ଚ ) କସ୍ମିନ୍‌ / କସ୍ଯାମ୍‌ / କିନା _____________
Answer:
ତସ୍ନିନ୍‌ / ତସ୍ୟାମ୍‌ / ତସ୍ନିନ୍‌

୪ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ସମୁଚିତପଦଂ ନିରୂପ୍ଯ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର

(କ) __________ ସଦାଚାରୀ, ଏବ ସୁଖୀ । (ସଃ / ଯଃ)
Answer:
ଯଃ, ସଃ

(ଖ) __________ ଅର୍ଥକରୀ, __________ ଏବ ପଠନୀୟା । (ଯା/ ସା)
Answer:
ଯା, ସା

(ଗ) __________ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟପ୍ରଦମ୍‌, ଏବ ଗ୍ରାହ୍ୟମ୍‌ । (ଯତ୍‌ / ତତ୍‌)
Answer:
ଯତ / ତତ୍‌

(ଘ) __________ ପର୍ଞା ନାସି, ଶାସ୍ଂ __________ କରୋତି କିମ୍‌ ? (ଯସ୍ଯ/ ତସ୍ଯ)
Answer:
ଯସ୍ୟ / ତସ୍ୟ

(ଙ) ଶ୍ରେଷଠଃ __________ ଆଚରତି, ଇତରଃ ଜନଃ __________ ଏବ କରୋତି । (ତତ୍‌ ତତ୍‌/ ଯତ୍‌ ଯତ୍‌)
Answer:
ଯତ୍‌ ଯତ, ତତ ତତ୍‌

(ଚ) __________ ଦେଶେ ନାର୍ଯ୍ୟ ପୂଜ୍ୟନ୍ତେ, __________ ଦେବା ରମନ୍ତେ । (ଯସିନ୍‌ ତସିନ)
Answer:
ଯସ୍ମିନ୍ନ, ତସ୍ମିନୃ

(ଛ) __________ ବିଦ୍ୟା ନାସି, __________ ଭୁବି ଭାରଭୂତାଃ ସନ୍ତି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ଯେଷାମ୍‌, ତେ

(ଜ) __________ କୀଦୃଶଃ ପିତା, __________ ବାଳଃ ନ ପାଠିତଃ ? (ଯେନ / ସଃ)
Answer:
ସଃ, ଯେନ

(ଝ) __________ ନରାଃ ଧନ୍ୟାଃ, __________ ଶରୀରାଣି ଦେଶହିତାୟ ସମର୍ପିତାନି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ତେ, ଯେଷାମ୍‌

(ଞ) __________ ଜଳମ୍‌ ଏବ ବହୁମୂଲ୍ଯମ୍‌, __________ ମରୁଭୂମ୍ଯାଂ ଲଭ୍ଯତେ । (ଯତ/ ତତ୍‌)
Answer:
ତତୃ/ ଯତ

୫। କୋଷ୍ଠକାତ୍ଵ କିଂ ଶବ୍ଦସ୍ଯ ଯଥାର୍ଥରୂପଂ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନେ ଲିଖତ ।

(କ) __________ ନଦୀ ନଦୀତମା ମନ୍ୟତେ ? (କଃ, କା, କାମ୍‌)
Answer:
କା

(ଖ) __________ ଶ୍ରାନ୍ତଃ ନିଦ୍ରାମ୍‌ ଇଚ୍ଚତି ? (କଃ, କା, କିମ୍‌)
Answer:
କଃ

(ଗ) __________ ଭାବନୟଯା ତ ମାଂ ପଶ୍ଯସି ? (କୟା, କେନ, କସ୍ଯ)
Answer:
କୟା

(ଘ) ଦଶରଥଃ __________ ଅଧୁକଃ ପ୍ରିୟଃ ଆସୀତ ? (କସ୍ଯ, କସ୍ୟାଛ, କୟା)
Answer:
କସ୍ୟ

(ଙ) __________ ନଗର୍ଯ୍ୟାଂ ତବ ନିବାସଃ ? (କସ୍ମିନ୍‌, କସ୍ଯାମ୍‌, କସ୍ମୈ)
Answer:
କସ୍ୟାମ୍‌

(ଚ) ସା __________ ପ୍ରଥମା ଭବତି ? (କେଷୁ , କାସୁ, କେନ)
Answer:
କାସୁ

୬। କୋଷ୍ଠକାତୃ ସମୁଚିତପଦଚୟନଂ କୃତ୍ଵା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । (ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦସ୍ଯ) ଆ)
(କ) __________ ଦେବଦଭଃ । (ଇୟମ୍‌ /ଅୟମ୍‌)
Answer:
ଅୟଂ

(ଖ) __________ ଭାତା ସୋମଦଭରଃ । (ଅସ୍ଯ / ଅସ୍ମିନ୍‌)
Answer:
ଅସ୍ୟ

(ଗ) __________ ନଗରେ ଚୌରଃ ନାସ । (ଅସିନ/ ଅସ୍ଯ)
Answer:
ଅସ୍ମିନବ

(ଘ) __________ ବାଳିକାୟାଃ ନାମ ବିଜୟା । (ଅସ୍ଯ/ ଅସ୍ୟାଃ)
Answer:
ଅସ୍ୟାଃ

(ଙ) __________ କମଳାନି ତଡ଼ାଗେଷୁ ବିକସନ୍ତି । (ଇମେ/ ଇମାନି)
Answer:
ଇମାନି

(ଚ) __________ ସ୍ିୟଃ ପତିବ୍ରତାଃ । (ଇମେ / ଇମାଃ)
Answer:
ଇମାଃ

୭ । ଯୁଷ୍ମଣଦ୍‌ବ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ହସ୍ତେ ଲେଖନୀ ଅସ୍ତି, __________ ହସ୍ତେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ତବ

(ଖ) ମୟା ପ୍ରଶଂସା ପ୍ରାପ୍ତା, __________ କିଂ ପ୍ରାପୂମ୍‌ ?
Answer:
ତ୍ଵୟା

(ଗ) ମହ୍ଯଂ ଦଧ୍‌ ରୋଚତେ, __________ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ତୁଭ୍ୟଂ

(ଘ) ମୟି ଛାତ୍ରାଃ ଅନୁରକ୍ତା, __________କେ ଅନୁରକ୍ତାଃ ?
Answer:
ତୃୟି

(ଙ) ତ୍ଵଂ ମାଂ ସ୍ମରସି, ଅହମପି __________ ସ୍ମରାମି ଇତି ସତ୍ୟମ୍‌ ।
Answer:
ତ୍ବାଂ

ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ :
ଏକ (ନିତ୍ୟ ଏକବଚନାନ୍ତ) ପୁଂଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବାଶବ୍ଦ ଓ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଏକବଚନର ରୂପପରି ଏହାର ରୂପ । ସଂଖ୍ୟାଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଏକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ଓ ବହୁବଚନାନ୍ତ ମଧ୍ଯ ହୁଏ; ଯଥା – ଏକୌ=ଅନ୍ୟୌ, ଏକେଷାମ୍‌ = ପ୍ରଧାନାନାମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏକୋ୍ୟ୍ୟାର୍ଥେ ପ୍ରଧାନେ ଚ ପ୍ରଥମେ କେବଳେ ତଥା ।
ସାଧାରଣସମାନେଃଳ୍ପେ ସଂଖ୍ୟାୟାଂ ଚ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟତେ ।
ଦ୍ଧ (ନିତ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ) , ତ୍ରିଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ । ଉନବିଂଶତି ପ୍ରଭୂତି ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ସର୍ବଦା ଏକବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ । ଏମାନଙ୍କମଧ୍ଯରୁ ଇକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ମତି ଓ ତବ କାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଭୂଭୂତ୍ବ ଶବ୍ଦପରି ଏବଂ ଅକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଫଳ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ମୂଳଶବ୍ଦ	ପୁଂଲିଙ୍ଗ	ଜ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ଏକ	ଏକଃ	ଏକମ୍‌	ଏକା
ଦି	ଦ୍ଧୌ	ଦ୍ସେ	ଦ୍ଵେ
ତ୍ରି	ତ୍ରୟଃ	ତ୍ରୀଣି	ତିସ୍ରଃ
ଚତୁର୍‌	ଚତ୍କାରଃ	ଚତ୍ସାରି	ଚତସ୍ରଃ
ପଞ୍ଚନ୍‌	ପଞ୍ଚ	ପଞ୍ଚ	ପଞ୍ଚ
ଷଷ୍‌	ଷଟ୍‌	ଷଟ୍‌	ଷଟ୍‌

ବିଭକ୍ତି	ପୁଲିଙ୍ଗ	ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମା	ଏକଃ, ଦ୍ଵୌ, ତ୍ରୟଃ, ଚତ୍ପାରଃ, ପଞ୍ଚ	ଏକମ୍‌, ଦ୍ନେ, ତ୍ରୀଣି, ଚତ୍ସାରି, ପଞ୍ଚ	ଏକା, ଦ୍ଵେ, ତିସଃ, ଚତସଃ, ପଞ୍ଚ
ଦ୍ବିତୀୟା	ଏକମ୍‌, ଦ୍ଲୌ, ତୀନ, ଚତୁରଃ, ପଞ୍ଚ	ଏକମ୍‌, ଦେ, ତୀଣି, ଚତ଼ାରି, ପଞ୍ଚ	ଏକା, ଦବେ, ତିସଃ, ଚତସ୍ଃ, ପଞ୍ଚ
ତୃତୀୟା	ଏକେନ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭିଃ, ଚତୁର୍ଭିଃ	(ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଞ୍ଚଭ୍ୟିଃ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ରୂପ ସହିତ ସମାନ)	ଏକୟା, ଦ୍ବାଭ୍ଯାମ୍‌, ତିସ୍ଭିଃ,ଚତସ୍ଭିଃ, ପଞ୍ଚଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ	ଏକସ୍ମୈ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ		ଏକସୌ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସ୍‌ୂଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ପଞ୍ଚମୀ	ଏକସ୍ମାତ୍ଵ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ, ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ଯଃ		ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସୃଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ	ଏକସ୍ଯ।, ଦ୍ବୟୋଃ, ତ୍ରୟାଣାମ୍‌, ଚତୁର୍ଣ୍ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌		ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ୟୋଃ, ତିସୃଣାମ୍‌, ଚତସ୍‌ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ	ଏକସ୍ମିନୂ, ଦ୍ୟୋଃ, ତ୍ରିଷୁ, ଚତୁର୍ଷୁ, ପଞ୍ଚସୁ		ଏକସ୍ୟାମ୍‌, ଦୃୟୋଃ, ତିସ୍ଷୁ, ଚତସୃଷ୍ଣୁ, ପଞ୍ଚସୁ

ଷଷ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟନୃ ଶବ୍ଦର ତିନି ଲିଙ୍ଗରେ ପ୍ରଥମାଠାରୁ ସମ୍ବୋଧନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯଥାକ୍ରମେ ଏହିପରି ରୂପ ହୁଏ । ଷଷ୍‌-ଷଟ୍‌, ଷଟ୍‌ ଷଡ଼୍‌ଭିଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଣ୍ଢାମ୍‌, ଷଟ୍ସୁ, ଷଟ୍‌ । ଅଷ୍ଟନୁ- ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟ, ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟୌ, ଅଷ୍ଠଭିଃ / ଅଷ୍ଟାଭିଃ, ଅଷ୍ଠଭ୍ଯଃ/ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟଭ୍ୟଃ / ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟାନାମ୍‌, ଅଷ୍ଟସୁ / ଅଷ୍ଟାସୁ, ଅଷ୍ଟ / ଅଷ୍ଠୋ ।

ଏକଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷଣ ହୋଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ଏକଃ ନରଃ, ଏକା ନାରୀ, ଏକଂ ଫଳମ୍‌, ଦ୍ଵୌ ନରୌ, ଦ୍ବେ ନାର୍ଯ୍ୟୌ, ଦ୍ଵେ ଫଳେ ଇତ୍ୟାଦି । ସପ୍ନ, ନବନ୍‌, ଦଶନ, ଏକାଦଶନ୍‌, ଦ୍ାଦଶନ, ତ୍ରୟୋଦଶନ୍‌, ଚତୁର୍ଦଶନୂ, ପଞ୍ଚଦଶନୂ, ଷୋଡ଼ଶନ୍‌, ସପ୍ଦଶନ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଞ୍ଚନ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପପରି ।

ପୂରଣବାଚକ ଶବ୍ଦ

ପୁଂଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ	କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମଃ	ପ୍ରଥମା	ପ୍ରଥମମ୍‌
ଦ୍ବିତୀୟ	ଦ୍ବିତୀୟା	ଦ୍ବିତୀୟମ୍‌
ତୃତୀୟଃ	ତୃତୀୟା	ତୃତୀୟମ୍‌
ଚତୁର୍ଥଃ	ଚତୁର୍ଥୀ	ଚତୁର୍ଥମ୍‌
ପଞ୍ଚମଃ	ପଞ୍ଚମୀ	ପଞ୍ଚମମ୍‌
ଷଷ୍ଠଃ	ଷଷ୍ଠୀ	ଷଷ୍ଠମ୍‌
ସପ୍ତମଃ	ସପ୍ତମୀ	ସପ୍ତମମ୍‌
ଅଷ୍ଟମଃ	ଅଷ୍ଟମୀ	ଅଷ୍ଟମମ୍‌
ନବମଃ	ନବମୀ	ନବମମ୍‌
ଦଶମଃ	ଦଶମୀ	ଦଶମମ୍‌
ଏକାଦଶଃ	ଏକାଦଶୀ	ଏକାଦଶମ୍‌

ଉନବିଂଶତିଠାରୁ ପଞ୍ଚାଶତ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ
(ପ୍ରାତିପଦିକ)
୧୯ – ଉନବିଂଶତି, ଏକୋନବିଂଶତି, ନବଦଶନ୍‌, ୨୦ – ବିଂଶତି, ୨୧-ଏକବିଂଶତି, ୨୨-ଦ୍ବିଂଶତି, ୨୩ – ତ୍ରୟୋବିଂଶତି, ୨୪ – ଚତୁର୍ବିଂଶତି, ୨୫ – ପଞ୍ଚବିଂଶତି, ୨୬ – ଷଡ଼ବିଂଶତି, ୨୭ – ସପରବିଂଶତି, ୨୮- ଅଷ୍ଟାବିଂଶତି, ୨୯ – ନବବିଂଶତି, ଏକୋନତିଂଶତ, ଉନତ୍ରିଂଶତ, ୩୦ – ଦ୍ବିଂଶତୃ, ୩୧- ଏକତିିଂଶତ୍‌, ୩୨ – ଦ୍ବାତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୩ – ତ୍ୟସ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୪ – ଚତୁସ୍ତିଂଶତ,, ୩୫ – ପଞ୍ଚତିଂଶତ୍‌, ୩୬ – ଷଟ୍ତିଂଶତ୍‌, ୩୭ – ସପତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୮- ଅଷ୍ଠତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୯ – ନବତ୍ରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନଚତ୍ଵାରିଂଶତ୍‌ , ଉନଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୦୬ ଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୧ -ଏକଚତ୍ନବାରିଂଶତ୍‌, ୪୨ – ଦ୍ବିଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌ , ୪୩ – ତ୍ରୟଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ, ୪୪ –  ଚତୁଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୫ – ପଞ୍ଚଚତ୍ସାରିଂଶତଵ, ୪୬ – ଷଟ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୭ – ସପୁଚତାରିଂଶତ୍‌, ୪୮ – ୪ଷଷ୍ଠଚତ୍ସାରିଂଶତୂ, ୪୯ – ନବଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନପଞ୍ଚାଶତ୍, ୫୦ – ପଞ୍ଚାଶତୃ, ୬୦ – ଷଷ୍ଟି, ୭୦ – ସପତି, ୮୦ – ଅଶୀତି, ୯୦ – ନବତି, ୧୦୦ – ଶତମ୍‌ ।

୧୦୦ ରୁ ୨୦୦ ବା ୩୦୦ ରୁ ୪୦୦ ମଧ୍ଯବର୍ଭୀ ଅଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନୁବାଦ କରିବାକୁ ହେଲେ ଅଧ୍କ ବା ଉତ୍ତର ଶବ୍ଦ ଲଗାଇ କରାଯାଏ: ଯଥା –
୧୦୧-ଏକୋତ୍ତରଶତମ୍‌ ବା ଏକାଧ୍କଶତମ୍‌ ।
୧୮୯୨- ଦ୍ବିନବତ୍ୟଯଧ୍କାଷ୍ଠଶତାଧ୍କସହସ୍ରମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଖାବାଚକ ବିଶେଷଗୁଡ଼ିକ ଏକବଚନାନ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ବିଂଶତିଃ ବାଳକାଃ । କୋଡ଼ିଏ ଝିଅ । ତ୍ରିଂଶତ୍ବ ଫଳାନି । ତିରିଶ ଫଳ । ଶତମ୍‌ ଅଶ୍ଵାଃ । ଶହେ ଘୋଡ଼ା । ଦୁଇଗୁଣ ବା ବହୁଗୁଣ ବୁଝାଇଲେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ବା ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ; ଯଥା – ଦ୍ଵେବିଂଶତୀ, ତିସ୍ରଃ ବିଂଶତୟଃ, ଦ୍ଧେ ଶତେ, ଚତ୍ବାରିଶତାନି, ପଞ୍ଚ ସହସ୍ରାଣି ଇତ୍ୟାଦି ।

୧ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ବ ଉପଯୁକ୍ତପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଗୃହେ ______________ ବାଳିକେ ପଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଅତ୍ର ______________ ଲେଖନ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଗ) ବୃକ୍ଷେ ______________ ବାନରୌ ତିଷ୍ଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ/ ଦବେ)
Answer:
ଦ୍ଵୌ

(ଘ) ______________ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି । (ତ୍ରୟଃ / ତୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଙ) ______________ ନଦ୍ଯଃ ବହନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରି / ଚତସ୍ରଃ)
Answer:
ଚତସ୍ରଃ

(ଚ) ମମ ______________ ମିତାଣି ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ତିସଃ / ତ୍ରୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

୨ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ଶୁଦ୍ଧପଦଂ ନିର୍ବାଚୟତ ।
(କ) ତତ୍ର _______________ ମୁନୟଃ ବସନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରଃ, ଚତସଃ)
Answer:
ଚତ୍ବାରଃ

(ଖ) ତତ୍ର ________________ ଲତାଃ ବିଳସନି । (ପଞ୍ଚ/ ପଞ୍ଚାଃ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

(ଗ) ତତ୍ର _______________ ଫଳାନି ସବି । (ପଞ୍ଚ / ପଞ୍ଚାନି)
Answer:
ପଞ୍ଚ

୩ । ଅଧୋଲିଖତବାକ୍ଯାନି ସଂଶୋଧୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଅହମ୍‌ ଏକଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହମ୍‌ ଏକାଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।

(ଖ) ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରି ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।
Answer:
ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରଃ ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।

(ଗ) ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଲ୍ଲମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତିସ୍ରଃ ଫଳାନି ।
Answer:
ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଳୁମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତାଣି ଫଳାନି |

୪ । ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦିବସେ ______________ ସନ୍ଧ୍ଯେ ଭବତଃ, ପ୍ରାତଃ ସାୟଂ ଚ | (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଏକସ୍ମିନ୍‌ ହସ୍ତେ ________________ ଅଙ୍ଗୁଂଷ୍କଃ ଭବତି । (ଏକ)
Answer:
ଏକଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _______________ ମହାକାବ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଘ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _________________ ନାଟକାନି ସନି । (ତ୍ରି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଙ) ବେଦାଃ ______________ ସନ । (ଚତୁର୍‌)
Answer:
ଚତ୍ସାରଃ

(ଚ) ମାସେ _______________ ପକ୍ଷୌ ଭବତଃ, ଶୁକ୍ଃ କୃଷଃ ଚ । (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

(ଛ) ହସ୍ତେ ________________ ଅଅଙ୍ଗୁଲ୍ୟଃ ସନ୍ତି । (ପଞ୍ଚନ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

(ଜ) ବର୍ଭମାନ-ଭୁତ-ଭବିଷ୍ଯତ୍‌ ଇତି ____________________ କାଳାଃ । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଝ) ଏକବଚନମ୍‌-ଦ୍ବିବଚନମ୍‌-ବହୁବଚନମ୍‌ ଇତି _________________ ବଚନାନି ସନି । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଞ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷଃ, ମଧ୍ମପୁରୁଷଃ, ଭତ୍ଭମପୁରୁଷଃ ଇତି _________________ ପୁରୁଷାଃ ଭବନ୍ି । (ତି)
Answer:
ତ୍ୟଃ

(ଟ) ମାନବସ୍ୟ _________________ ହସ୍ତେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 10 କାରକ ଓ ବିଭକ୍ତି Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 10 କାରକ ଓ ବିଭକ୍ତି

(କ) କାରକର ସାମାନ୍ୟ ଜ୍ଞାନ:
ନିମ୍ନଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ପଠତ :
(କ) ଦେବଦତଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତ । (ଦେବଦତ୍ତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ସେବକୌ କାର୍ଯ୍ୟ କୁରୁତଃ । (ସେବକ ଦୁଇଜଣ କାମ କରୁଛନ୍ତି ।)
(ଗ) ଶିକ୍ଷକା କକ୍ଷାମ୍ ଆଗଛନ୍ତି । (ଶିକ୍ଷକମାନେ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଆସୁଛନ୍ତି ।)
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ତିନିଗୋଟି ବାକ୍ୟରେ ‘ଗଚ୍ଛତି’, ‘କୁରୁତଃ’ ଓ ‘ଆଗଛନ୍ତି’ – ଏହି ତିନିଗୋଟି କ୍ରିୟାପଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର ବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟା ପଦ; ଯଥା – ଦେବଦତ୍ତ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, କାର୍ଯ୍ୟ, କକ୍ଷ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି । ତେଣୁ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ଓ ‘ବିଦ୍ୟାଳୟ’ ପଦ କ୍ରିୟାପଦ ‘ଗଚ୍ଛତି’ ସହିତ ଅନ୍ବିତ ବା ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏମାନେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘କାରକ’ ଅଟନ୍ତି ।

(ଖ) ସଂଜ୍ଞା ଓ ପ୍ରକାରଭେଦ:
‘କ୍ରିୟାନ୍ୱୟିତଂ କାରକତ୍ଵମ୍‌’ । କ୍ରିୟା ଜନକବଂ କାରକତ୍ଵମ୍ ଅର୍ଥାତ୍ ଯିଏ କ୍ରିୟାର ଜନକ ତାକୁ ମଧ୍ୟ ‘କାରକ’ କୁହାଯାଏ ।
ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ଯେଉଁ ପଦର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ, ତାକୁ ‘କାରକ’ କୁହାଯାଏ । ଅତଏବ ଦେବଦତଃ, ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍, ସେବକୌ, କାର୍ଯ୍ୟମ୍, ଶିକ୍ଷକା ଓ କକ୍ଷାମ୍ – ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ‘କାରକ’ ଅଟନ୍ତି । କ୍ରିୟାପଦ ସହ ବାକ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅନ୍ୟପଦମାନଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥ୍ବାରୁ’ କାରକର ୧ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ନ୍ନ ପ୍ରକାରଭେଦ ରହିଅଛି । ଯେପରି ରି ପ୍ରଥମ. ବାକ୍ୟରେ ।’ଗଚ୍ଛତି କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଅଟେ । ସେ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦକ ହୋଇଥିବାରୁ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ତା’ର କର୍ତ୍ତୃସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଅଛି । ସୁତରାଂ ‘ଦେବଦତ୍ତ୍ୱ’ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଅଟେ । ସେହିପରି ‘ସେବକୌ’ ଓ ‘ଶିକ୍ଷକାଂ’ ମଧ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଅଟନ୍ତି ।

‘‘କର୍ତ୍ତା କର୍ମ ଚ କରଣଂ ଚ ସମ୍ପ୍ରଦାନଂ ତଥୈବ ଚ ।
ଅପାଦାନମଧୂରଣମିତ୍ୟେବଂ କାରକାଣି ଷଟ୍ ।।’’

କାରକ ଛଅପ୍ରକାର; ଯଥା – କର୍ତ୍ତୃକାରକ, କର୍ମକାରକ, କରଣକାରକ, ସଂପ୍ରଦାନ କାରକ, ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ଅଧିକରଣ କାରକ । ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ବାକ୍ୟରେ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ’ ମଧ୍ଯ ଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଛଅଗୋଟି କାରକ ଓ ସମ୍ବନ୍ଧପଦର ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।

ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳରେ ମାଗୁଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ରାଜକୋଷରୁ ଅମାତ୍ୟମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଦାନକରୁଥିଲେ ।
ଅଯୋଧ୍ୟାୟା ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳେ ଯାଚକେଭ୍ୟ ରାଜକୋଷାତ୍ ଅମାତ୍ୟେ ଦାନମ୍ ଅକରୋତ୍ ।
୧ । କିଏ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଦଶରଥ –ଦଶରଥ-କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କିଏ ? ଉତ୍ତର ଦେବ ଯିଏ, କର୍ତ୍ତା ଜାଣିବ ସିଏ ।)

୨ । କ’ଣ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଧନ-ଧନମ୍-କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କ’ଣ ବା କାହାକୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯାହାକୁ, କର୍ମ ବୁଝିବ ତାହାକୁ ।)

୩। କାହାଦ୍ବାରା ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ଅମାତ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା – ଅମାତୌ-କରଣ କାରକ ଓ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କାହାଦ୍ଵାରା ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯାହାଦ୍ୱାରା, କରଣ ଜାଣିବ ତାହାଦ୍ୱାରା ।)

୪ । କାହାକୁ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ମାଗୁଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ – ଯାଚକେଭ୍ୟ-ସଂପ୍ରଦାନ କାରକ ଓ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କାହାକୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଦାନ ଅର୍ଥରେ ଯାହାକୁ, ସମ୍ପ୍ରଦାନ ବୁଝିବ ତାହାକୁ ।)

୫ । କେଉଁଠାରୁ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ରାଜକୋଷରୁ – ରାଜକୋଷାତ୍ – ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କେଉଁଠାରୁ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯେଉଁଠାରୁ, ଅପାଦନ ସେହିଠାରୁ ।)

୬ । କେତେବେଳେ ଦାନ କରୁଥିଲେ ? ପ୍ରାତଃକାଳରେ-ପ୍ରାତଃକାଳେ- ଅଧିକରଣ କାରକ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ।
(କ୍ରିୟାକୁ ଧରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବ କେତେବେଳେ ବା କେଉଁଠାରେ ? ଉତ୍ତର ମିଳିବ ଯେତେବେଳେ ବା ଯେଉଁଠାରେ, ଅଧ୍ୟାକରଣ ହେବ ସେତେବେଳେ ବା ସେହିଠାରେ ।)

୭ । କେଉଁ ଦେଶର ରାଜା ? ଅଯୋଧ୍ୟାର – ଅଯୋଧ୍ୟାୟା-ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ।
ତେଣୁ –
ଅଯୋଧ୍ୟାୟା ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରାତଃକାଳେ ଅମାତୌ ରାଜକୋଷାତ୍ ଯାଚକେଭ୍ୟ ଧନମ୍ ଅଦଦାତ୍ । ଏହିପରି କାରକ ଛଅପ୍ରକାର ଅଟେ ।

(ଗ) ବିଭକ୍ତି:
“ସଂଖ୍ୟ।ଳାରକବୋଧୟିତ୍ରୀ ବଭକ୍ତିଃ’’
(୧) ସଂଖ୍ୟା ବା ବଚନ ଓ କାରକ ଯେଉଁ ସଂକେତଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ହୁଏ, ସେହି ସଂକେତଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଯଥା : ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛତି । ବାଳକୌ ପଶ୍ୟ । ବାଳକୈ ଗମ୍ୟତେ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ସୁ’ ଦ୍ବାରା ‘ବାଳକ’ କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ଏକବଚନ, ଦ୍ୱିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଔ’ ଦ୍ଵାରା ‘ବାଳକୌ’ କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ବିବଚନ ଏବଂ ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଐ’ (ଭିସ୍) ଦ୍ଵାରା ‘ବାଳକୈ’ ଅନୁକ୍ତ କର୍ତ୍ତା ଓ ବହୁବଚନ ବୋଲି ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଛି ।
(୨) ବିଭକ୍ତି ସାତପ୍ରକାର; ଯଥା- ପ୍ରଥମା, ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃ ତୀୟା, ଚତୁର୍ଥୀ, ପଞ୍ଚମୀ, ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ।

(୩) ଉକ୍ତ ସାତପ୍ରକାର ବିଭକ୍ତି କାରକ ବିଭକ୍ତି ଓ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତ ଭେଦରେ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ‘କ୍ରିୟା’ ଯୋଗରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିକୁ କାରକ ବିଭକ୍ତି ଓ ‘ଶବ୍ଦ’ ଯୋଗରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିକୁ ‘ଉପପଦ’ ବିଭକ୍ତି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – (୧) ଶିବଂ ନମସ୍ତୁରୁ । ଏଠାରେ କର୍ତ୍ତୃପଦ ‘ତୁମ୍’ ଉହ୍ୟ ଅଛି । ତେବେ କ୍ରିୟାପଦ ‘କୁରୁ’ ପାଇଁ ‘ଶିବ’ ଶବ୍ଦ ‘କର୍ମପଦ’ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତତମ । ତେଣୁ କର୍ମକାରକରେ କର୍ମଠାରେ (ଅନୁସ୍ତେ) କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା ସୂତ୍ରରେ ଦ୍ବିତୀୟାବିଭକ୍ତ ବିଧାନ କରାଗଲା । ଏହା ‘କାରକ ବିଭକ୍ତି’ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ (୨) ଶିବାୟ ନମଃ । ଏଠାରେ କ୍ରିୟାପଦ ନଥ‌ିବାରୁ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି ଅନୁସାରେ ‘ନମଃ’ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ‘ଶିବ’ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି’ କୁହାଯାଏ ।

(୪) ପ୍ରତ୍ୟେକ ‘କାରକ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ବିଭକ୍ତି ଗ୍ରହଣକରିଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ’ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ । ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦର ‘କ୍ରିୟାପଦ’ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥାଏ । ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ ସଂଜ୍ଞାପଦର ଅନ୍ୟଏକ ସଂଜ୍ଞାପଦ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ । ତେଣୁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦ କାରକର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧପଦ’ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାଜଃ ପୁରୁଷା ଆଗଛନ୍ତି – ଏଠାରେ ‘ରାଜ୍ଞ’ ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଅଟେ । କାରଣ ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ‘ପୁରୁଷା’ ସହିତ ରହିଛି, ‘ଆଗଛନ୍ତି’ କ୍ରିୟାପଦ ସହିତ ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇପାରୁ ନାହିଁ ।

(୫) ସମ୍ବୋଧନ – ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବିଭକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଏକ ସମ୍ବୋଧନ ପଦର ରୂପ ମଧ୍ଯ ରହିଥାଏ । ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କାହାକୁ ‘ଡାକିବା’ ରେ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ । ଏହି ସମ୍ବୋଧନ ପଦର ରୂପ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିପରି ହୋଇଥାଏ; ଅବଶ୍ୟ ସମ୍ବୋଧନ ଏକବଚନରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ରୂପର ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦ୍ବିବଚନ ଓ ବହୁବଚନରେ ରୂପ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିର ଅବିକଳ ରୂପକୁ ଗ୍ରହଣ କରେ; ଯଥା – ଭୋ ବାଳକ, ଭୋ ବାଳକୌ, ଭୋ ବାଳକା ଇତ୍ୟାଦି । ନିମ୍ନରେ ଗୋଟିଏ ପଦର ସମସ୍ତ ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ ଦିଆଗଲା ।

ରାମୋ ରାଜମଣି ସଦା ବିଜୟତେ ରାମଂ ରମେଶଂ ଭଜେ
ରାମେଣ ନିହତା ନିଶାଚରଚତୁଃ ରାମାୟ ତସ୍ମି ନମଃ ॥
ରାମାତ୍ର ନାସ୍ତି ପରାୟଣଂ ପରତରଂ ରାମସ୍ୟ ଦାସୋଽସ୍ଥ୍ୟହଂ
ରାମେ ଚିତ୍ତଲୟଃ ସଦା ଭବତୁ ମେ ହେ ରାମ ! ମାମୁଦ୍ଧର ॥
କଠିନ ଶବ୍ଦ : ଚତୁଃ – ଦଳପତି, ରମେଶଂ – ବିଷ୍ଣୁ (ଲକ୍ଷ୍ମୀପତି)

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। କୋଷଶ୍ଠକାତ୍ବ ଯଥାର୍ଥପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ପିତା : ଅୟମ ଏକଃ ବିଦ୍ୟାଳୟ । ଅତ୍ର _____________ ପଠନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରା

ପୁତ୍ରଃ : ଏଷ କଃ ଗଚ୍ଛତି ?
ପିତା : ଅୟଂ________________ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଦେବଦତଃ

ପୁତ୍ରଃ : ତତ୍ର ବାଟିକାୟାଂ କେ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ।
ପିତା : ତେ ____________________ ବାଟିକାୟାଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ସେବକା

ପୁତ୍ରଃ : ଏତୌ କୌ ଆଗଚ୍ଛତଃ ?
ପିତା : _________________ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକୌ

ପୁତ୍ରଃ : ତତ୍ର କେ ଦଣ୍ଡାୟମାନଃ ସନ୍ତି ।
ପିତା : ତତ୍ର _______________ ଦଣ୍ଡାୟମାନଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ଅଭିଭାବକା
(ଅଭିଭାବକା, ସେବକା, ଛାତ୍ରା, ଦେବଦଭଃ, ଶିକ୍ଷକୌ)

୨। ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃପଦାନାଂ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ କ୍ରିୟାପଦୌ ସହ ମେଳନଂ କୃତ୍ୱା ‘ଗ’ ସ୍ତମ୍ଭେ ବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ ।

କ୍	‌ ଖ	ଗ
ଯଥା: ପବନଃ	ବହତି	ପବନଃ ବହତି ।
ନଦ୍ୟଃ	ଭାନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ନଦ୍ୟଃ ବହନ୍ତି ।
ଘନାଃ	ସମାଶ୍ଵସନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ଘନାଃ ବର୍ଷନ୍ତି ।
ମତ୍ତଗଜାଃ	ଧ୍ୟାୟନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ମତ୍ତଗଜାଃ ନଦନ୍ତି ।
ବନାନ୍ତାଃ	ନୃତ୍ୟନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ବନାନ୍ତାଃ ଭାନ୍ତି ।
ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ	ନଦନ୍ତି	__________________ ।	ଉ –  ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ।
ଶିଖ୍ନଃ	ବର୍ଷନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ଶିଖ୍ନଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି ।
ପ୍ଳବଙ୍ଗାଃ	ବହନ୍ତି	__________________ ।	ଉ – ପୃବଙ୍ଗାଃ ସମାଶ୍ବସନ୍ତି ।

ସୂଚନା : ବହନ୍ତି ବର୍ଷନ୍ତି ନଦନ୍ତି ଭାନ୍ତି ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ନୃତ୍ୟନ୍ତି ସମାଶ୍ବସନ୍ତି ।
ନଦ୍ଯୋ ଘନାଃ ମତ୍ତଗଜାଃ ବନାନ୍ତାଃ ପ୍ରିୟାବିହୀନାଃ ଶିଖ୍‌ନଃ ପ୍ଲବଙ୍ଗାଃ ॥

୩। କୋଷ୍ଠକାତ୍ କର୍ତ୍ତୃପୟଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) _______________________ ସାହିତ୍ୟ ପଠସି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ

(ଖ) _______________ ସାହିତ୍ୟ ପଠସି ।
Answer:
ତ୍ୱଂ

(ଗ) _________________ ଫଳ ନେଷ୍ୟାମଃ ।
Answer:
ବୟଂ

(ଘ) ________________________ କଳହଂ ମା କୁରୁତମ୍ ।
Answer:
ଯୁବାଂ

(ଙ) ____________________ ଗ୍ରାମିଂ ଗଚ୍ଛାବାଃ ।
Answer:
ଆବାଂ
(ବୟମ୍, ତ୍ୱମ୍, ଛାତ୍ର, ଆବାମ୍, ଯୁବାମ୍)

କର୍ତ୍ତୃକାରକ ଓ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି

୧। କିଏ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି ?
(କ) ଛାତ୍ରୀ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ପଢ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକଃ ପଶ୍ୟତି । (ପିଲାଟି ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଦେବଦତ୍ତ ଯାଉଛି ।)
ସ୍ୱତନ୍ତଃ କର୍ତ୍ତାଃ

ଏଠାରେ ଛାତ୍ର ‘ପଠନ’ କାର୍ଯ୍ୟ, ବାଳକ ‘ଦର୍ଶନ’ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଓ ଦେବଦତ୍ତ ‘ଗମନ’ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି; ଅର୍ଥାତ୍ ଏମାନେ ସେହି ସେହି କ୍ରିୟାସାଧନ ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ ଅଟନ୍ତି । ଅତଏବ ସେମାନେ ବାକ୍ୟରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ଅଟନ୍ତି । ତେଣୁ କ୍ରିୟାସାଧନପାଇଁ ଯେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ, ତାକୁ ‘କର୍ତ୍ତା’ କୁହାଯାଏ ।

୨। ପ୍ରଧାନ = ମୁଖ୍ୟ = ବାଚ୍ୟ = ଭକ୍ତ – ଏହି ଚାରିଗୋଟି ଶବ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣଦୃଷ୍ଟିରୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଅଟନ୍ତି ।
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଧାନ ବା ବାଚ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ‘କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ’ ରେ କର୍ତ୍ତାଠାରେ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉକ୍ତ କର୍ତ୍ତାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ‘ଉଲ୍ଲେ କର୍ଭରି ପ୍ରଥମା’ କୁହାଯାଏ । ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖ ।
(କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକ ଚନ୍ଦ୍ର ପଶ୍ୟତି । (ପିଲାଟି ଜହ୍ନ ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତଃ ଗ୍ରାମିଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଦେବଦତ୍ତ ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏ ଗୁଡ଼ିକ କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟ ତେଣୁ ଉକ୍ତ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’, ‘ବାଳକ’ ଓ ‘ଦେବଦତ୍ତ’ ଠାରେ ‘ଉସ୍ତେ କଉଁରି ପ୍ରଥମା’ ବା ‘କଉଁରି ପ୍ରଥମା’ ସୂତ୍ରଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ କରାଗଲା ।

୩। ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) ଛାତ୍ରେଣ ଇତିହାସ ପଠ୍ୟତେ । (ଛାତ୍ରଦ୍ୱାରା ଇତିହାସ ପଢ଼ାଯାଉଛି ।)
(ଖ) ବାଳକେନ ଚନ୍ଦ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ । ( ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଯାଉଛି ।)
(ଗ) ଦେବଦତ୍ତେନ ଗ୍ରାମ ଗମ୍ୟତେ । (ଦେବଦତ୍ତଦ୍ବାରା ଗାଁ ଯିବା ହେଉଛି । )
‘ଉଲ୍ଲେ କର୍ମଣି ପ୍ରଥମା’
ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ମପଦ ‘ଇତିହାସ’, ‘ଚନ୍ଦ୍ର’ ଓ ‘ଗ୍ରାମ’ ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥିବାରୁ, ଏହି ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କର୍ମଠାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

୪। (କ) ହେ ଛାତ୍ରା ! ଅଦ୍ୟ କିଂ ପଠିଷ୍ୟଥ ?
(ଖ) ଅରେ ବାଳକ ! ତବ ନାମ କିମ୍ ?
(ହେ ଛାତ୍ରମାନେ ! ଆଜି କ’ଣ ପଢ଼ିବ ?)
(ଆରେ ପିଲା ! ତୁମ ନାମ କ’ଣ ?)
ଏଠାରେ ହେ, ଅରେ ଇତ୍ୟାଦି ପଦରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଛାତ୍ର, ବାଳକ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନ କରଯାଇଛି । ତେଣୁ ‘ସମ୍ବୋଧନ’କୁ ବୁଝାଇଲେ ‘ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି’ ହୋଇଥାଏ । ସମ୍ବୋଧନର ଏକବଚନରେ ରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ; ମାତ୍ର ଦ୍ବିବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିପରି ହୋଇଥାଏ ।

‘ସଂବୋଧନେ ପ୍ରଥମା’
୫। (କ) ତୁମ୍ ଏବ ମମ ପରମ ବନ୍ଧୁ । (ତୁମେ ହିଂ ମୋର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବନ୍ଧୁ ।)
(ଖ) ଆସୀତ୍ ପୁରା ବାଲ୍ମୀକି ନାମ ମହାନ୍ କବି । (ପୂର୍ବେ ବାଲ୍ମୀକି ବୋଲି ଜଣେ ବଡ଼ କବି ଥିଲେ ।)
(ଗ) ରାମ ଇତି ବାଳକ ଅତ୍ର ପଠତି । (ରାମ ବୋଲି ପିଲାଟି ଏଠାରେ ପଢ଼ୁଛି ।)
‘ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା’
ଏଠାରେ ଏବଂ (କେବଳ), ନାମ (ନାମକ), ଇତି (ବୋଲି) ପ୍ରଭୃତି ଅବ୍ୟୟପଦ ଅଟନ୍ତି । ‘ତୁମ୍’, ବାଲ୍ମୀକି ଓ ରାମଃ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଛି, ତାହା ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଅବ୍ୟୟପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ‘ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା’ କୁହାଯାଏ ।

ମନେରଖ :

• କ୍ରିୟାସାଧନରେ ଯେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପ୍ରଧାନ, ତାକୁ କର୍ତ୍ତା କୁହାଯାଏ ।
• ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାପ୍ରଧାନ, ତାହା କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ ଏବଂ କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାଠାରେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ସମ୍ବୋଧନ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଭକ୍ତି ନୁହେଁ । ଏହା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନବ୍ୟତୀତ ସମ୍ବୋଧନର ରୂପ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ସଦୃଶ ।
• ସମ୍ବୋଧନକୁ ବୁଝାଇଲେ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• କେତେକ ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

ଗୀତ :
କରିବାଚ୍ୟ କର୍ତ୍ତା ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଆଉ ପୁଣି ସଂବୋଧନେ
କର୍ମ ଉକ୍ତ ହେଲେ ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗରେ ମନେରଖ ପିଲାମାନେ ।

(i) କର୍ଭରି ପ୍ରଥମା
(ii) ସଂବୋଧନେ ପ୍ରଥମ
(iii) ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ପ୍ରଥମା
(iv) ଅବ୍ୟୟଯୋଗେ ପ୍ରଥମା ବା ନିୟତ ଯୋଗେ ପ୍ରଥମା

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ଅଧୋଲିଖୂତପଦାନାଂ ସମ୍ବୋଧନେ ରୂପାଣି ଲିଖତ; ଯଥା – ମାତା – ହେ ମାତ !
(କ) ସୌରଭଃ __________________________।
Answer:
ହେ ସୌରଭ !

(ଖ) ଦେବୀ __________________________।
Answer:
ହେ ଦେବି !

(ଗ) ମୁନିଃ ___________________________।
Answer:
ହେ ମୁନଃ !

(ଘ) ପ୍ରଭୁଃ __________________________।
Answer:
ହେ ପ୍ରଭୋ !

(ଙ) ଲତା ___________________________।
Answer:
ହେ ଲତେ !

(ଚ) ଭ୍ରାତା __________________________।
Answer:
ହେ ଭ୍ରାତଃ !

(ଛ) ନମଃ __________________________।
Answer:
ହେ ନମଃ !

(ଜ) ବାଳିକେ __________________________।
Answer:
ହେ ବାଳିକେ !

(ଝ) ହରି __________________________।
Answer:
ହେ ହରଃ !

(ଞ) ପୁନଃ __________________________।
Answer:
ହେ ପୁତ୍ରା !

୨। ଅଧୋଲିଖନି ଅବ୍ୟୟପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ । ଯଥା : ଏବ – ସତ୍ୟମ୍ ଏବ ଜୟତେ ।
ଇତି _____________________________________।
Answer:
ସତ୍ୟମ୍ ଇତି ଜାନାମି ।

ଅପି _____________________________________।
Answer:
ତୁମପି ମମ ମାତା ।

ନାମ _____________________________________।
Answer:
ତବ ନାମ କିମ୍ ?

୩। କୋଷ୍ଠକାତ୍ ଯଥାର୍ଥ କର୍ତ୍ତୃପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଯଥା : ଛାତ୍ରୀ ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠତଃ ।
(କ) _____________________________________ ମାଂ ବଧୃତି ।
Answer:
ବୟମ୍

(ଖ)_____________________________________ ହରିଂ ଭଜତି ।
Answer:
ବାନୌ

(ଗ)_____________________________________ ଗୁରଂ ପ୍ରଣମାମି ।
Answer:
ଗୋପାଳ

(ଘ)_____________________________________ ଦୁଗ୍ଧ ପିବତଃ ।
Answer:
ବାନରୌ

(ଙ)_____________________________________ ଚିତ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ଅହମ୍

(ଚ) ____________________________________ଦେଶଂ ରକ୍ଷନ୍ତି ।
Answer:
ଶିଶନଃ

(ଛ)_________________________________ ବୃକ୍ଷମ୍ ଆରୋହତଃ ।
Answer:
ତୁମ୍

(ଜ) ___________________________________ମନ୍ଦିରଂ ଗମିଷ୍ୟତଃ ।
Answer:
ସୈନିକା

(ଝ) _________________________________ ପାଠ୍ୟ ସ୍ମରାମଃ ।
Answer:
ଯୁବାମ୍

(ଞ) __________________________________କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛସି ?
Answer:
ଭକ୍ତ

୪। କୋଷ୍ଠକାତ୍ (ଉକ୍ତ) କର୍ମପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଯଥା : ରମେଣ ରାବଶଃ ହତଃ ।
(କ) ଛାତ୍ରେଣ _______________________ ପଠ୍ୟତେ ।
Answer:
ପାଠ୍ୟ

(ଖ) ଭକ୍ତେନ _____________________________ ସେବ୍ୟତେ ।
Answer:
ଭଗବାନ୍

(ଗ) ରାମେଣ ____________________________ ଗମ୍ୟତେ ।
Answer:
ଗ୍ରାମଃ

(ଘ) ମୟା ________________________________ ଉନ୍ତଃ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ

(ଙ) ରାଜ୍ଞା _________________________ ନିର୍ଦ୍ଦିଶ୍ୟତେ ।
Answer:
ଭୃତ୍ୟ

(ଚ) ମାତ୍ରା __________________________ ଉଚ୍ୟତେ ।
Answer:
କନ୍ଯା

(ଛ) ତ୍ୱୟା ___________________________ଦୃଷ୍ଟା ।
Answer:
କନ୍ଯା

(ଜ) କେନ _____________________________ କ୍ରିୟତେ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟମ୍

(ଝ) ବାଳିକୟା ____________________________ ନୀୟତେ ।
Answer:
ଜଳଂ

(ଞ) ଲକ୍ଷ୍ୟା ____________________________ ସେବ୍ୟତେ ।
Answer:
ଜଗନ୍ନାଥ

କର୍ମକାରକ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି

୧। (କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି । (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(କ) ଛାତ୍ର ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତି। (ଛାତ୍ରଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢୁଛି ।)
(ଖ) ବାଳକ ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି। (ପିଲାଟି ଚିତ୍ର ଦେଖୁଛି ।)
(ଗ) ତ୍ୱମ୍ ଓଦନଂ ଖାଦସି । (ତୁମେ ଭାତ ଖାଉଛ ।)

ଉପନ୍ଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’, ‘ଅହମ୍’ ଓ ‘ତୁମ୍’ ର ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ସଂସ୍କୃତମ୍’, ‘ଚିତ୍ରମ୍’, ଓ ‘ଓଦନମ୍’ ଅଟେ । କର୍ଭାର ଯାହା ଈପ୍‌ସିତତମ, ତାହା କର୍ମ । ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତ, ଚିତ୍ର ଓ ଓଦନ ପଦଗୁଡ଼ିକ ‘କର୍ମପଦ’ ଅଟନ୍ତି ।୧ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ତ୍ତୃପଦ ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥିବାରୁ ‘କର୍ମ’ ଏଠାରେ ଅନୁକ୍ତ । ଅତଏବ ଅନୁକ୍ତ କର୍ମଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା (ଅନୁସ୍ତେ କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା) ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ‘କରୁଁ ଈପ୍‌ସିତତମଂ କର୍ମ’

୨। ହରି ବୈକୁଣ୍ଠମ୍ ଅଧୂଶେତେ । (ଭଗବାନ୍ ବୈକୁଣ୍ଠରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରନ୍ତି ।)
ଗୁରୁ ଆସନମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ । (ରାଜା ସିଂହାସନରେ ବସିଛନ୍ତି ।)
ଗୁରୁ ଆସନମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ । (ଗୁରୁ ଆସନରେ ବସିଛନ୍ତି ।)

ଏଠାରେ ‘ଅଧ୍’ ଉପସର୍ଗ ଯୁକ୍ତ ଶୀ (ଶାଢୀ଼), ସ୍ଥା, ଆସ୍ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଅଧୂକରଣ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ବୈକୁଣ୍ଠ, ସିଂହାସନ ଓ ଆସନ ପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ଅସ୍ଥାସାଂ କର୍ମ’

୩ । ମୁନୟ କୁଟୀରମ୍ ଉପବସନ୍ତି । (ମୁନିମାନେ କୁଟୀରରେ ବାସ କରନ୍ତି ।)
ମୃଗ ବନମ୍ ଅନୁବସନ୍ତି । (ହରିଣମାନେ ବଣରେ ବାସ କରନ୍ତି ।)
ବିହଙ୍ଗ ନୀଡ଼ମ୍ ଅଧ୍ବସତି । (ଚଢ଼େଇ ବସାରେ ବାସକରେ ।)
କୃଷକଃ ଗ୍ରାମମ୍ ଆବସତି । (କୃଷକ ଗାଁରେ ବାସକରେ ।)

ଏଠାରେ ‘ଅଧ୍’ ଉପସର୍ଗ ଯୁକ୍ତ ଶୀ (ଶାଡ୍), ସ୍ଥା, ଆସ୍ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଅଧୂକରଣ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ବୈକୁଣ୍ଠ, ସିଂହାସନ ଓ ଆସନ ପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ଅଧୂଶୀସ୍ଥାସାଂ କର୍ମ’‘ବସ୍’ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ‘ଉପ’, ‘ଅନୁ’, ‘ଅଧ୍’ ଓ ‘ଆ’ ଉପସର୍ଗ ରହିଲେ ଅଧ୍ଯକରଣ କାରକ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ, ଏବଂ ସେଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ‘ଉପବସତି’ ର ଅର୍ଥ ଉପବାସ ବୁଝାଉଥିଲେ, ଆଧାର କର୍ମ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍ ସପ୍ତମୀ ସ୍ଥାନରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ । ‘ଉପାନ୍ସଧ୍ୟାହ୍ନ ବୟଃ’

ଯଥା ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଗୃହେ ଉପବସନ୍ତି । (ଗରିବ ଲୋକଟି ଘରେ ଉପବାସ ଅଛି ।)
ଶ୍ରମିକଃ କୁଟୀରେ ଉପବସତି । (ଶ୍ରମିକ କୁଡ଼ିଆରେ ଉପବାସ ଅଛି ।)
ଉପ ଅନୁ ଅଧୂ ଆ ବସ୍ ଧାତୁ ମୂଳରେ ଥିଲେ ଆଧାରେ ହୁଏ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

୪। ସାଧୁ ସନ୍ମାର୍ଗମ୍ ଅଭିନିବିଶତେ । (ସାଧୁଲୋକ ଭଲ ବାଟକୁ ମନ ଦେଉଛି ।)
ଅଭି ଓ ନି ଉପସର୍ଗ ପୂର୍ବକ ‘ବିଶ୍’ ଧାତୁର ଆଧାରରେ କର୍ମକାରକ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ଏହାର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା : ବାଳକାନାଂ ପାଠେ ଅଭିନିବେଶ (ଆଗ୍ରହ) ଅସ୍ଥି । (ପିଲାମାନଙ୍କର ପାଠରେ ଆଗ୍ରହ ଅଛି ।) ୫। ହିରଣ୍ୟତଃ ନିର୍ଭୟଂ ସ୍ଥିତଃ । (ହିରଣ୍ୟକ ନିର୍ଭୟରେ ରହିଲା ।)

୫। ହିରଣ୍ୟତଃ ନିର୍ଭୟଂ ସ୍ଥିତଃ । (ହିରଣ୍ୟକ ନିର୍ଭୟରେ ରହିଲା ।)
ଗଜଃ ଧୀରଂ ଚଳତି । (ହାତୀ ଧୀରେ ଧୀରେ ଚାଲୁଛି ।)
ଦୀର୍ଘକଣ୍ଠୀ ସଭୟମ୍ ଆହ । (ଦୀର୍ଘକଣ୍ଠ ଭୟ ସହିତ କହିଲା ।)
ଶିଶୁ ସାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ପଶ୍ୟତି । (ଶିଶୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଦେଖୁଛି ।)

ଉପନ୍ଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ‘ନିର୍ଭୟମ’, ‘ଧୀରମ୍’ ଓ ‘ସଭୟମ୍’ ବାକ୍ୟର କ୍ରିୟାକୁ ବିଶେଷିତ କରୁଥିବାରୁ, ଏମାନଙ୍କୁ କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣ କୁହାଯାଏ । କ୍ରିୟାବିଶେଷଣଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଓ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ହୁଅନ୍ତି । ଏହାକୁ ‘କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣେ ଦ୍ଵିତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଅହଂ ମାସଂ ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠାମି । (ମୁଁ ମାସେ ହେଲା ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ୁଛି ।)
ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶବର୍ଷାଣି ବନେ ତିଷ୍ଠତି ସ୍ମ । (ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଚଉଦବର୍ଷ ବଣରେ ରହିଥିଲେ ।)
ପର୍ବତଃ କ୍ରୋଶଂ ବର୍ଷତେ । (ପର୍ବତଟି କୋଣେ ବ୍ୟାପି ରହିଛି ।)
ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ (ବ୍ୟାପି) ଅର୍ଥରେ କାଳବାଚକ ‘ମାସ’ ଓ ‘ବର୍ଷ’ଠାରେ ଓ ମାର୍ଗବାଚକ ‘କ୍ରୋଶ’ ଶବ୍ଦରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ‘ବ୍ୟାପ୍ୟର୍ଥେ ଦ୍ୱିତୀୟା’ କୁହାଯାଏ ।

୭। ମାନବାଃ ଦେବାନ୍ ଅନୁ । (ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଦେବତାଙ୍କଠାରୁ ନିକୃଷ୍ଟ ।)
ଦୀନଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ । (ଗରିବକୁ ଦୟା କର ।)
ମାଳାକାରଃ ବୃକ୍ଷ ବୃକ୍ଷ ପ୍ରତି ସିଞ୍ଚତି / ପରି ସିଞ୍ଚତି / ଅନୁ ସିଞ୍ଚତି । (ମାଳି ଗଛକୁ ଗଛ ପାଣି ଦେଉଛି ।)
ଏଠାରେ ଅନୁ, ପ୍ରତି, ପରି ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଉପସର୍ଗ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ‘ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର’ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କୁ ‘କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ’ କୁହାଯାଏ । ସେହି କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ ଯୋଗେ ‘ଦେବାନ୍’, ‘ଦୀନଂ’, ‘ବୃକ୍ଷ’ ହରିମ୍ ପ୍ରଭୃତି ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

୮। ଗୋପାଳ ରାଂ ପୟଃ ଦୋଷି । (ଗଉଡ଼ ଗାଈ ଦୁହୁଛି ।)
କୃଷକଃ ଅକ୍ଷାଂ ଗ୍ରାମିଂ ନୟତି । (କୃଷକ ଛେଳିଟିକୁ ଗ୍ରାମକୁ ନେଉଛି ।)

ବିଚାରପତିଃ ଚୋରଂ ଶତଂ ଦଣ୍ଡୟତି। (ବିଚାରପତି ଚୋରକୁ ଶହେଟଙ୍କା ଦଣ୍ଡ ହେଉଛନ୍ତି ।)
ପୟଃ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଗ୍ରାମ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଅଜାମ୍ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଗ୍ରାମମ୍ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଚୌରମ୍ – ମୁଖ୍ୟକର୍ମ, ଶତମ୍ – ଗୌଣକର୍ମ ।
ଦୁହ୍, ନୀ ଓ ଦଣ୍ଡ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଅଟନ୍ତି । ଏପରି ଧାତୁମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗରେ ଗୌଣ କର୍ମଠାରେ ଅନ୍ୟ କାରକ ସ୍ଥାନରେ କର୍ମସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ‘ଅକଥ୍ତଂ ଚ’ ସୂତ୍ରରେ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । ‘ଗୋ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଗାମ୍’, ‘ଗ୍ରାମେ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଗ୍ରାମମ୍’, ‘ଶତେନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଶତମ୍’ ହୋଇଛି ।

ସଂସ୍କୃତବ୍ୟାକରଣରେ ସାଧାରଣତଃ ୧୬ ଗୋଟି ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା : ଦୁହ୍, ଯାଚ୍, ପଚ୍, ଦଣ୍ଡ, ରୁଧ, ପ୍ରଚ୍ଛ, ଚି, ବୁ, ଶାସ୍ତ୍ର, ଜି, ମଥ୍, ମୁଷ୍କ, ନୀ, ହୃ, କୃଷ୍ ଓ ବହ୍ । ଏହି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଓ ତଦର୍ଥକ ଧାତୁରେ ମଧ୍ଯ ଅକଥ୍ତ ଗୌଣ କର୍ମର ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ ।

ଯଥା : ବଲିଂ ଭିକ୍ଷତେ ବସୁଧାମ୍ । (ବଳିରାଜାଙ୍କୁ ବସୁଧା ଭିକ୍ଷା କରୁଛନ୍ତି ।)
ଭିକ୍ଷୁକଃ ଗୃହିଣୀମ୍ ଅନଂ ପ୍ରାର୍ଥୟତେ । (ଭିକାରୀ ଗୃହିଣୀଙ୍କୁ ଭାତ ମାଗୁଛି ।)
ଏଠାରେ ‘ଯାତ୍‌’ ଅର୍ଥରେ ଭିକ୍ଷ୍ ଓ ପ୍ରାର୍ଥ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

୯ । ନିମ୍ନଲିଖତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
ସର୍ବତଃ – (ସବୁଆଡ଼େ)- ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ‘ସର୍ବଶିକ୍ଷା-ଅଭିଯାନଂ’ ପ୍ରଚଳତି ।
(ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ସର୍ବଶିକ୍ଷା ଅଭିଯାନ ଚାଲୁଛି ।)
ପରିତଃ – (ଚାରିପାଖରେ) – ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ପରିତଃ ପ୍ରାଚୀରଂ ଶୋଭତେ ।
(ସ୍କୁଲ ଚାରିପଟେ ପାଚିରୀ ଶୋଭା ପାଉଛି ।)
ଅଭିତଃ – (ଆଗରେ ) – ମାତରମ ଅଭିତଃ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ମାଆ ଆଗରେ ପିଲା ଖେଳୁଛି ।)-
ଉଭୟତଃ – (ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ବରେ) – ନଦୀମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି । (ନଈ ଦୁଇପଟେ ଗଛ ଗୁଡ଼ିକ ଅଛନ୍ତି ।)
ଉପର୍ୟୁପରି – (ଉପରକୁ ଉପର) – ବାୟୁମଣ୍ଡଳମ୍ ଉପର୍ୟ୍ୟପରି ସ୍ତରଭେଦଃ ।
(ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଉପରକୁ ଉପରକୁ ସ୍ତରଭେଦ ଅଛି ।)
ଅଧ୍ୟଧୂ – (ଉପରକୁ ଉପର) – ବୃକ୍ଷମ୍ ଅଧଧ ଶାଖା ସନ୍ତି । (ଗଛ ଉପରକୁ ଉପରକୁ ଡାଳ ଅଛି ।)
ଅଧୋଽଧଃ – (ତଳକୁ ତଳ) – ଅଧୋଽଧଃ ଲୋକଂ ପାତାଳ । (ସଂସାରର ତଳକୁ ତଳ ପାତାଳ ।)
ଅନ୍ତରା – (ମଧ୍ୟରେ ) – ଜଗନ୍ନାଥ ବଳଭଦ୍ର ଚ ଅନ୍ତରା ସୁଭଦ୍ରା ବିରାଜତେ ।
(ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ମଝିରେ ସୁଭଦ୍ରା ଅଛନ୍ତି ।)
ଅନ୍ତରେଣ– (ବିନା ) – ଜଳଂ ବିନା ଜୀବନମ୍ ଅସମ୍ଭବମ୍ । (ପାଣି ବିନା ଜୀବନ ଅସମ୍ଭବ ।)
ଧକ୍ – (ଧକ୍‌କାର) – ଚୌରଂ ଧକ୍ । (ଚୋରକୁ ଧକ୍ ।)
ଯାବତ୍ – (ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) – ନଦୀ ଯାବତ୍ ଗଚ୍ଛ । (ନଈ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଅ ।)
ବିନା – (ବ୍ୟତୀତ) – ପରିଶ୍ରମଂ ବିନା ବିଦ୍ୟା ନ ଭବତି । (ପରିଶ୍ରମ ବିନା ପାଠ ହୁଏ ନାହିଁ ।)
(ବିନା ଯୋଗେ ୩ୟା / ୫ମୀ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ।)
ଋତେ – (ବ୍ୟତୀତ ) – ଧର୍ମମ ରତେ ସୁଙ୍ଖ ନାସ୍ତି । (ଧର୍ମ ବିନା ସୁଖ ନାହିଁ ।)
(ଋତେ ଯୋଗେ ୫ମୀ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ।)
ସମୟା / ନିକଷା – (ନିକଟରେ) – ଗ୍ରାମଂ ସମୟ। / ନିକଷା ନଦୀ ପ୍ରବହତି । (ଗାଁ ପାଖରେ ନଈ ବହୁଛି ।)
ହା – (ଦୁଃଖସୂଚକ ) – ହା ନାସ୍ତିକମ୍‌ । ହା – ମନ୍ଦଭାଗ୍ୟମ୍ଭ। (ହାୟରେ ନାସ୍ତିକ । ହାୟରେ ମନ୍ଦଭାଗ୍ୟ ।)
ଦକ୍ଷିଣେନ – (ଦକ୍ଷିଣରେ ) – ଅସ୍ମାଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟ ରାଜମାର୍ଗ ଦକ୍ଷିଣେନ ଅସ୍ଥି । (ଆମ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସଡ଼କ ଦକ୍ଷିଣପଟେ ଅଛି ।)
ଉତ୍ତରେଣ – (ଉତ୍ତରରେ) – ତବ ଗୃହଂ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଉତ୍ତରେଣ ଅନ୍ତି । (ତୁମଘର ସ୍କୁଲ ଉତ୍ତରପଟେ ଅଛି ।)

ବି.ଦ୍ରା : ଅବ୍ୟୟାଦି ପଦ ଯୋଗରେ ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ ତାହାକୁ ‘ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି’ କୁହାଯାଏ ।

ମନେରଖ :

• କର୍ରାର କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଯାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଈପ୍‌ସିତ ତାହା କର୍ମକାରକ ଓ ଏହା ଦ୍ୱିତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବସ୍ ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ ଉପ, ଅନୁ, ଅଧ୍ ଓ ଆ ଉପସର୍ଗ ରହିଲେ, ଆଧାରର କର୍ମସଂଜ୍ଞା ହୁଏ ।
• କ୍ରିୟାର ବିଶେଷଣଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ଏବଂ ତାହା କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
• ଉଭୟତଃ, ପରିତଃ, ସମୟା, ନିକଷା, ହା, ପ୍ରତି, ଧ୍ୱକ୍ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ଅବ୍ୟୟପଦ ଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
• ବିନା ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା ଓ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ଗୀତ :
କର୍ମ କାରକେ ଦ୍ବିତୀୟା
କାଳ ବାଚକରେ ତାହା
ଶୀ, ସ୍ଥା, ଅସ୍ ଧାତୁ ଅଧ୍ ଯୋଗରେ
ଉପ, ଅନୁ, ଅଧୂଗେ
ବସ୍ ଧାତୁର ସଙ୍ଗେ
ଦ୍ବିତୀୟା ହୁଅଇ ଅଭି, ନି, ବିଶ୍ ସଙ୍ଗରେ
ଅଧଧ ଓ ଉପସ୍ଥ୍ୟପରି
ଅଭିତଃ ପରିତଃ ଯୋଗେ ହୁଏ ସେପରି । ୧।
ହା, ପ୍ରତି, ଧୂକ ଓ ସମୟା
ରତେ ଯାବତ୍ ଅନ୍ତରା
ଅନ୍ତରେଣ ବିନା ଯୋଗେ ହୁଏ ଦ୍ବିତୀୟା
କ୍ରିୟା ବିଶେଷଣେ ଯାହା
ଅନୁ ପ୍ରତି ଯୋଗେ ତାହା
ସର୍ବତଃ ଯୋଗେ ମଧ୍ୟ ହୁଅଇ ଏହା
ମନେରଖ ବାଳକ ବାଳିକାଗଣ
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପାଇଁ ନିୟମମାନ । ୨।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥ-କର୍ମପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ବାଳକ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ।
(କ) କୃଷକଃ _______________________ ନୟତି ।
Answer:
ଅଜାଂ

(ଖ) ପଥ୍ __________________________ ପିବତି ।
Answer:
ଜଳଂ

(ଗ) ଛାତ୍ରୀ __________________________ ସେବତେ ।
Answer:
ଗୁରୁଂ

(ଘ) ଭକ୍ତାଃ__________________________ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ଈଶ୍ୱରଂ

(ଙ) ଧନିକ __________________________ ଦଦାତି ।
Answer:
ଧନଂ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତାନାଂ ଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥ-ବିଭରୌ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ଡଃ ବରଂ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠିଷ୍ୟତି (ବର୍ଷ) ।

(କ)_______________________ ଅନୁ ବସ୍ତ୍ର ଧାବତି । (ଗୋ)
Answer:
ଗାମ୍ଂ

(ଖ) ଅହଂ ___________________ ନମାମି । (ଗୁରୁ)
Answer:
ଗୁରୁଂ

(ଗ) ସଃ _______________________ ପିବତି । (ମଧୁ)
Answer:
ମଧୁଂ

(ଘ) ଭକ୍ତଃ ________________________ ଭଜତି । (ହରି)
Answer:
ହରିଂ

(ଙ) ବ୍ରାହ୍ମଣୀ _______________________ ପୂଜୟତି । (ଦେବ)
Answer:
ଦେବଂ

(ଚ) ଅଶ୍ଳୀ _______________________ ଧାବତି । (ଶୀଘ୍ର)
Answer:
ଶୀଘ୍ରଂ

(ଛ) ଛାତ୍ରା ___________________________ ପଠେୟୁ । (ପାଠ)
Answer:
ପାଠଂ

(ଜ) ଙ _____________________________ ଗଚ୍ଛସି । (ପାଠଶାଳା)
Answer:
ପାଠଶାଳାଂ

୩। ବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଯଥା – ଦୀନସ୍ୟ ପ୍ରତି ଦୟା କର୍ତ୍ତବ୍ୟା-ଦୀନଂ ପ୍ରତି ଦୟା କର୍ତ୍ତବ୍ୟା ।

(କ) ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ୟାୟାମ୍ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ ।
Answer:
ରାମଃ ଅଯୋଧ୍ୟାମ୍ ଅଧ୍ଯସ୍ତେ ।

(ଖ) ପକ୍ଷିଣ ମଧୁରେଣ କୂଜନ୍ତି ।
Answer:
ପକ୍ଷିଣ ମଧୁରଂ କୂଜନ୍ତି ।

(ଗ) ପ୍ରାକ୍ ଭରତେନ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ପ୍ରାକ୍ ଭରତଃ ଇତି ରାଜା ଆସୀତ୍ ।

(ଘ) ମମ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ମାଂ ପ୍ରତି ଦୟାଂ କୁରୁ ।

(ଙ) ଗ୍ରାମାତ୍ ଅଭିତଃ ଗାପଃ ଚରନ୍ତି ।
Answer:
ଗ୍ରାମମ୍ ଅଭିତଃ ଗାପଃ ଚରନ୍ତି ।

(ଚ) ମନ୍ତ୍ରଣ ଦିଲ୍ୟାମ୍ ଉପବସନ୍ତି ।
Answer:
ମନ୍ତ୍ରଣ ଦିଲ୍ଲୀମ୍ ଉପବସନ୍ତି ।

(ଛ) ମାନବାଃ ଦେବାନାମ୍ ଅନୁ ।
Answer:
ମାନବାଃ ଦେବାନ୍ ଅନୁ ।

(ଜ) ମୂଷିକାଂ ଗର୍ଭେ ଅଧ୍ଵସନ୍ତି ।
Answer:
ମୂଷିକା ଗର୍ଭମ୍ ଅଧ୍ଵସନ୍ତି ।

୪। ଅଧୋଲିଖୁନି ପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା : (ଅଭିତଃ-ମାତରମ୍ ଅଭିତଃ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି ।)
ପ୍ରତି – ଗ୍ରାମଂ ପ୍ରତି ଗମିଷ୍ୟାମି ।
ଶୀଘ୍ରମ୍ – ଶୀଘ୍ରମାଗଚ୍ଛ ତୁମ୍ ।
ହା – ହା କଷ୍ଟମ୍ ।
ଅନ୍ତରା – ଗୃହମନ୍ତରା ଶିଶୁ କ୍ରନ୍ଦତି ।
ଅଭିନିବିଶେତେ – ଛାତ୍ରା ପାଠମ୍ ଅଭିନିବିଶେତେ ।
ଦିବସମ୍ – ଦିବସମହମତ୍ର ସ୍ଥାସ୍ୟାମି ।
ଧୂ – ଅସାରଂ ସଂସାରଂ ଧ୍ଵଂକ୍ ।
ସମୟା – ମାଂ ସମୟା ଆଗଚ୍ଛତଃ ।
ଉଭୟତଃ – ମାର୍ଗମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି ।
ଉପବସତି – ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଗ୍ରାମମ୍ ଉପବସତି ।

୫। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) କେତେବର୍ଷ ହେଲା ତୁମେ ଖବରକାଗଜ ପଢୁଛ ।
Answer:
କତି ବର୍ଷାଣି ତଂ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପଠସି ।

(ଖ) ମୁଁ ଏଠାରେ ଦିନଟିଏ ରହିବି ।
Answer:
ଅହମତ୍ର ଦିବସଂ ସ୍ଥାସ୍ୟାମି ।

(ଗ) ରାସ୍ତାର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଗଛଗୁଡ଼ିକ ଅଛି ।
Answer:
ମାର୍ଗମ୍ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷା ସନ୍ତି ।

(ଘ) ଧନ ବିନା କିଏ ସୁଖୀ ହେବ ।
Answer:
ଧନଂ ବିନା କଃ ସୁଖୀ ଭବିଷ୍ୟତି ।

(ଙ) ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିଶ୍ରମ କରିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ମୃତ୍ୟୁ ଯାବତ୍ ପରିଶ୍ରମଂ କୁର୍ଥାତ୍ ।

(ଚ) ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ପ୍ରଗତି ହେଉଛି ।
Answer:
ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ପ୍ରଗତିଃ ଭବତି ।

(ଛ) ଆଜିକାଲି ପିଲାଙ୍କର ପାଠରେ ଆଗ୍ରହ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅଧୁନା ବାଳକାନାଂ ପାଠେ ଅଭିନିବେଶଃ ନାସ୍ତି।

୬। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ନିରୂପୟତ ।
ଯଥା : ବିଦ୍ୟା ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା । ଉତ୍ତର : ବିନା ଯୋଗେ ତୃତୀୟା
(କ) ଶିଶୁ ମାତରମ ଅନୁ ଧାବତି ।
Answer:
ଅନୁଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା

(ଖ) ହସ୍ତୋ ପ୍ରକ୍ଷାଲ୍ୟ ଭୋଜନଂ କୁରୁତ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଗ) ସଦ୍‌ କୁର୍ନୀତ ସଙ୍ଗତିମ୍ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଘ) ତବ ଗୃହଂ ପ୍ରତି ମାର୍ଗ ଦର୍ଶୟ
Answer:
ପ୍ରତିଯୋଗେ ଦ୍ବିତୀୟା ।

(ଙ) ବ୍ଲକ୍ ତଂ ମିଥ୍ୟାବାଦିନମ ।
Answer:
ଧୂଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

୭। ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯସ୍ଥଶବ୍ଦାନାମ୍ ଉପଯୁକ୍ତ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା :
ଶିକ୍ଷକଃ : ତଂ କିଂ ପଠସି ?
ଛାତ୍ରଃ : ଅହଂ ସାହିତ୍ୟ ପଠାମି । (ସାହିତ୍ୟ)
Answer:
ସାହିତ୍ୟ

(କ) ଶିକ୍ଷକଃ : ହାଃ ନଂ କୁତ୍ର ଅଗଚ୍ଛ ?
ଛାତ୍ରଃ : ହାଃ ଅହଂ ___________________ ଅଗଚ୍ଛମ୍ । (ମାତୁଳାଳୟ )
Answer:
ମାତୁଳାଳୟମ୍

(ଖ) ଶିକ୍ଷକ : ତତ୍ର ତଂ କମ୍ ଅପଶ୍ୟ ?
ଛାତ୍ରଃ : ତତ୍ର ଅହଂ _______________________ ଅପଶ୍ୟମ୍ ? (ସମୁଦ୍ର)
Answer:
ସମୁଦ୍ରମ୍

(ଗ) ଶିକ୍ଷକଃ : ଶ୍ୱ ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଅବକାଶ – ଦିବସ ।
ଛାତ୍ରଃ: ଅହଂ ଗୃହେ ______________________ ନାଗମିଷ୍ୟାମି । (ବିଦ୍ୟାଳୟ)
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟଂ

(ଘ) ଶିକ୍ଷକଃ : ଗୃହେ ତଂ କିଂ କରିଷ୍ଯସି ?
ଛାତ୍ରଃ: ଅହଂ ଗୃହେ ___________________________ ପଠିଷ୍ୟାମି । (ପାଠ)
Answer:
ପାଠଂ

କରଣକାରକ ଓ ତୃତୀୟା ବିଭଳି
୧। (କ) ଛାତ୍ର ଯାନେନ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଛାତ୍ରଟି ଗାଡ଼ିରେ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ବ୍ୟାଧଃ ଶରଣ ମୃଗଂ ହନ୍ତି । (ଶିକାରୀ ଶରରେ ହରିଣକୁ ମାରେ ।)
(ଗ) ବାଳକ ହସ୍ତେନ ଖାଦତି । (ପିଲାଟି ହାତରେ ଖାଏ ।)
(ଘ) ଅହଂ କଲମେନ ଲିଖାମି । (ମୁଁ କଲମରେ ଲେଖେ ।)
(ଙ) ତଂ ପାଦାଭ୍ୟ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛସି । (ତୁମେ ଦୁଇପାଦରେ ଘରକୁ ଯାଅ ।)

ଏଠାରେ କର୍ତ୍ତା ‘ଛାତ୍ର’ ର ‘ଗମନ’ କ୍ରିୟା ସାଧନରେ ‘ଯାନ’ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ ଅଟେ । ସେହିପରି କର୍ତ୍ତା ‘ବ୍ୟାଧ’ର ‘ମାରଣ’ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ଶର’, ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ, ବାଳକର ଭୋଜନ କ୍ରିୟାରେ ହସ୍ତ, ‘ଅହମ୍’ ର ଲେଖନ କ୍ରିୟାରେ କଲମ ଓ ‘ଡ଼ମ୍’ ର ଗମନକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନରେ ‘ପାଦ’ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ ଅଟେ । ଅତଏବ ଯାନ, ଶର, ହସ୍ତ, କଲମ ଓ ପାଦ ଏମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ‘ କରଣ କାରକ’ ଅଟନ୍ତି । କାରଣ କ୍ରିୟା ସାଧନରେ କର୍ତ୍ତାର ପ୍ରଧାନ ସହାୟକକୁ ‘କରଣ’ କୁହାଯାଏ । କରଣ କାରକରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ‘ସାଧକତମଂ କରଣମ୍’

୨। (କ) ବାଳକେନ ଗ୍ରନ୍ଥ ପଠ୍ୟତେ । (ପିଲାଟି ପଢ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ରାମେଣ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଗମ୍ୟତେ । (ରାମ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)
(ଗ) ତ୍ରୟା ଲିଖ୍ଯତେ । (ତୁମେ ଲେଖୁଛ ।)
(ଘ) ମୟା କଥ୍ୟତେ । (ମୁଁ କହୁଛି ।)
ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମ ମୁଖ୍ୟ ତାକୁ ‘କର୍ମବାଚ୍ୟ’ ଓ ଯେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟା ମୁଖ୍ୟ ତାକୁ ‘ଭାବବାଚ୍ୟ’ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାର ବାକ୍ୟରେ ‘କର୍ତ୍ତା’ ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ ଅଟେ । ଏହି ଅନୁକ୍ତ କର୍ରାଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ‘ଅନୁସ୍ତେ କଉଁରି ତୃତୀୟା’ କହନ୍ତି । ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ବାଳକେନ, ରାମେଣ, ତ୍ରୟା ଓ ମୟା ଅନୁକ୍ତ କର୍ତା ହୋଇ ତୃତୀୟ ବିଭକ୍ତିରେ ରହିଛନ୍ତି ।

୩। (କ) ଗବାଂ ପୟଃ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ମଧୁରମ୍ । (ଗାଈର କ୍ଷୀର ପ୍ରକୃତିରେ ମିଠା ।)
(ଖ) ରାମଃ ସ୍ବଭାବେନ ସରଳୀ । (ରାମ ସ୍ବଭାବରେ ସରଳ ।)
(ଗ) ପବନଃ ବେଗେନ ବହତି । (ପବନ ଜୋରରେ ବହୁଛି ।)
(ଘ) ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଦୁଃଖେନ କାଳଂ ଯାପୟତି । (ଗରିବ ଦୁଃଖରେ କାଳ କାଟୁଛି ।)

ପ୍ରକୃତି, ସ୍ଵଭାବ, ବେଗ ଓ ଦୁଃଖ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ‘ପ୍ରକୃତି’ଗଣରେ ଆସୁଥ‌ିବାରୁ ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ତୃତୀୟାନ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ପ୍ରାକୃତ୍ୟାଦିଭିଂ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକୃତିଗଣରେ ଆସୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ; ଯଥା – ପ୍ରାୟ, ଗୋତ୍ର, ଜାତି, ନାମ, ସମ, ବିଷମ, ଆକୃତି, ଅବଲୀଳା ପ୍ରଭୃତି ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି । ଯଥା – ପ୍ରାୟଣ, ଗୋତ୍ରେଣ, ଜାତ୍ୟା, ନାମ୍ନା, ସମେନ, ବିଷମେନ, ଆକୃତ୍ୟା, ଅବଳୀଳୟା ।

୪। (କ) ଜଟାଭି ତାପରଃ । (ଜଟରେ ତପସ୍ବୀ ।)
(ଖ) ଉପବୀତେନ ବ୍ରାହ୍ମଶଃ । (ପଇତାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ।)
(ଗ) ଧ୍ଵଜେନ ଦେବାଳୟଃ । (ପତାକାରେ ଦେଉଳ ।)

ଯେଉଁ ଲକ୍ଷଣ ବା ଚିହ୍ନଦ୍ୱାରା କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ଚିହ୍ନିତ ହୁଏ, ସେହି ଚିହ୍ନବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ‘ଜଟା’ ଦ୍ବାରା ତାପସ, ଉପବୀତ ଦ୍ବାରା ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ଧ୍ଵଜା ଦ୍ବାରା ଦେବାଳୟ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଜଟା, ଉପବୀତ ଓ ଧ୍ଵଜ ଶବ୍ଦର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଉପଲକ୍ଷଣେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୫। (କ) ଚକ୍ଷୁଷା କାଶଃ । (ଆଖରେ କଣା ।)
(ଖ) କର୍ଣ୍ଣାଭ୍ୟ ବଧୂ । (କାନରେ ବଧୂର ।)
(ଗ) ପାଦେନ ଖଞ୍ଜ । (ପାଦରେ ଛୋଟା ।)

୬। ବିକୃତ ଅଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ ଓ ପାଦବିକୃତ ଅଙ୍ଗ ହୋଇଥବାରୁ, ସେହି ସେହି ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ଅଙ୍ଗବିକାରେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
(କ) ବୃଦ୍ଧା ଶୀତେନ କମ୍ପତେ । (ବୁଢ଼ାଟି ଶୀତରେ ଥରୁଛି ।)
(ଖ) ଅୟଂ ଶୋକେନ କ୍ରନ୍ଦତି । (ଇଏ ଦୁଃଖରେ କାନ୍ଦୁଛି ।)
(ଗ) ଅଧ୍ୟୟନେନ ଡଃ କଟକେ ତିଷ୍ଠତି । (ପାଠ ପଢ଼ିବାକୁ ସେ କଟକରେ ରହୁଛି ।)

ହେତୁ ବା କାରଣ ବୋଧକ ଶବ୍ଦରେର ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ‘କମ୍ପନ’ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଶୀତ’, କ୍ରନ୍ଦନ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଶୋକ’ ଓ ରହିବା କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଅଧ୍ୟୟନ’ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ହେତୌ ତୃତୀୟା କହନ୍ତି । ହେତୁ ବା କାରଣବୋଧକଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବା କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, ତା’ଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା – ‘ବୃଦ୍ଧା ଶୀତାତ୍ କମ୍ପତେ’ – ଏପରି ମଧ୍ଯ ହୁଏ । ଏହାକୁ ହେତୌ ପଞ୍ଚମୀ କହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ହେତୁବୋଧକଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, କେବଳ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ; ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା :
(ଘ) ଡଃ ବୃଦ୍ଧା ମୁକ୍ତା । (ସେ ବୁଦ୍ଧିବଳରେ ମୁକ୍ତ ହେଲା ।)
(ଙ) ବିଦ୍ୟୟା ବଦ୍ଧତେ ବୁଦ୍ଧି । (ବିଦ୍ୟାଦ୍ଵାରା ବୁଦ୍ଧି ବଢ଼େ ।)

୭ । କ) ସପ୍ତଭିଂ ଦିବସୈ ନୀରୋଗ ଜାତଃ । (ସାଦିନରେ ନୀରୋଗ ହେଲା ।)
(ଖ) ଡଃ ମାସେନ ବ୍ୟାକରଣମ୍ ଅପଠତ୍ । (ସେ ମାସକରେ ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ିଲା ।)
(ଗ) ବର୍ଷେଣ ଗୃହଂ ନିର୍ମିତଂ ଭବେତ୍ । (ବର୍ଷକରେ ଘର ତିଆରି ହୋଇପାରେ ।)

ଅପବର୍ଗ ବା ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବୁଝାଇଲେ କାଳବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ବ୍ୟାପ୍ତିର୍ଥ ଦ୍ବିତୀୟା ନ ହୋଇ ‘ଅପବର୍ଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି’ ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଉପର ଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ସପ୍ତଦିବସ, ମାସ ଓ ବର୍ଷ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । କାରଣ ସାତ ଦିନରେ ନୀରୋଗ ହେବା, ମାସକରେ ବ୍ୟାକରଣ ପଢ଼ିସାରିବା ଓ ବର୍ଷକରେ ଗୃହନିର୍ମାଣ ହେବା ସୂଚିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବା କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧିକୁ ବୁଝାଉଅଛି । (ଅପବର୍ଗ ତୃତୀୟା)

୮। (କ) ଅନେକ ମାର୍ଗଣ ଗଛତୁ । (ଏହି ବାଟେ ଯାଆନ୍ତୁ ।)
(ଖ) ଚୌରଃ ଅନୟା ଦିଶା ଗତବାନ୍ । (ଚୋର ଏହି ଦିଗକୁ ଗଲା ।)
(ଗ) ପଞ୍ଚିଭିଂ ମୁଦ୍ରାଭିଂ ଅହଂ କଲମଂ କ୍ରୀତବାନ୍ । (ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ଦେଉ ମୁଁ କଲମ କିଣିଲି ।)

ମାର୍ଗବାଚକ, ଦିଗବାଚକ ଓ ମୂଲ୍ୟବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଉପର ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ମାର୍ଗଣ, ଅନୟା ଦିଶା ଓ ପଞ୍ଚତିଃ ମୁଦ୍ରାଭି ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମାର୍ଗ, ଦିଗ ଓ ମୂଲ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥିବାରୁ ଏଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

୯। (କ) ପିତ୍ରା ସହ ପୁନଃ ଆପଣଂ ଗଚ୍ଛତି । (ବାପାଙ୍କ ସହିତ ପୁଅ ଦୋକାନକୁ ଯାଉଛ ।)
(ଖ) ମୟା ସାନ୍ଧ୍ୟ ତୁମ୍ ଆଗଚ୍ଛ । (ମୋ ସହିତ ତୁମେ ଆସ ।)
(ଗ) କେନାପି ସାକଂ କଳହଂ ମା କୁରୁ । (କାହା ସାଙ୍ଗରେ କଳି କର ନାହିଁ ।)
(ଘ) ରାମେଣ ସମଂ ସୀତା ବନମ୍ ଅଗଚ୍ଛତ୍ । (ରାମଙ୍କ ସହିତ ସୀତା ବଣକୁ ଗଲେ ।)

ଉପରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ସହାର୍ଥକ ସହ, ସାର୍ଶମ୍, ସାକମ୍ ଓ ସମମ୍ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗରେ ଯାହା ସହିତ ବୁଝାଉଛି ତା’ଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ଏହାକୁ ‘ସହଯୁକ୍ତ ଅପ୍ରଧାନେ ତୃତୀୟା’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ବେଳେ ବେଳେ ‘ସହ’ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ନହୋଇ ମଧ୍ୟ, ସହ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏପରି ସ୍ଥଳେ ମଧ୍ଯ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଯଥା –

(ଙ) ପିତା ପୁତ୍ରେଣ ଗଚ୍ଛତି । (ପିତା ପୁତ୍ର ସହିତ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
(ଚ) ମାତ୍ରା ଗଚ୍ଛତି ଶିଶୁ । (ମାଆ ସାଙ୍ଗରେ ଶିଶୁଟି ଯାଉଛି ।)
ଏହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ‘ସହାର୍ଥେ ତୃତୀୟା’ କୁହାଯାଏ ।

୧୦ । (କ) ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳେ ଜଳାଶୟଃ ଜଳେନ ଶୂନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । (ଖରାଦିନେ ପୋଖରୀ ଜଳଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।)
(ଖ) କଳହେନ ଅଳମ୍ । (କଳି କର ନାହିଁ ।)
(ଗ) ମମ ବିଦ୍ୟୟା ପ୍ରୟୋଜନମ୍ । (ମୋର ବିଦ୍ୟା ଦରକାର ।)
(i) ଊନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଊନଃ (ଊଣା), ହୀନଃ, ଶୂନ୍ଯ ଓ ରହିତଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ
(ii) ବାରଣାର୍ଥକ (ନିଷେଧ) ଅଳମ୍, କୃତମ୍ ଓ କିମ୍ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଏବଂ
(iii) ପ୍ରୟୋଜନାର୍ଥକ (ଆବଶ୍ୟକ) ପ୍ରୟୋଜନମ, ଅର୍ଥ, ଲାଭ ଓ କିମ୍ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
ତେଣୁ ଉପର ପ୍ରଦତ୍ତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଜଳେନ ଊନାର୍ଥେ ତୃତୀୟା, କଳହେନ ବାରଣାର୍ଥେ ଓ ବିଦ୍ୟାୟା ପ୍ରୟୋଜନାର୍ଥେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

୧୧। (କ) ରାମେଣ ସଦୃଶଃ ରାଜା ନାସ୍ତା । (ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି ।)
(ଖ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠଭ୍ରାତା ପିତ୍ରା ସମଃ । (ବଡ଼ଭାଇ ପିତୃତୁଲ୍ୟ ।)
(ଗ) ମୟା ତୁଲ୍ୟ କୋଽପି ନାସ୍ତି । (ମୋ ଭଳି କେହି ନାହିଁ ।)
(ଘ) ଅର୍ଜୁନେନ ସମାନଃ ବୀରଃ ନାସ୍ତି । (ଅର୍ଜୁନଙ୍କ ପରି ବୀର ନାହିଁ ।)

ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ସଦୃଶଃ, ସମଃ, ତୁଲ୍ୟ ଓ ସମାନଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଯାହା ସହିତ ତୁଲ୍ୟ ତା’ଠାରେ ତୃତୀୟା ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଏଠାରେ ସଦୃଶଃ ଶବ୍ଦଯୋଗ ରାମେଣ, ସମଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ପିତ୍ରା, ତୁଲ୍ୟ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ମୟା ଓ ସମାନଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ଅର୍ଜୁନେନ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଅଛି ।

୧୨ । ନିମ୍ନଲିଖ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ନାନା – (ବିନା) – ଧର୍ମେଣ ନାନା ସୁଙ୍ଖ ନ ଲଭ୍ୟତେ । (ଧର୍ମ ବିନା ସୁଖ ମିଳେ ନାହିଁ ।)
ପୃଥକ୍ – (ଅଲଗା) – ଜଳେନ ପୃଥକ୍ ମତ୍ସ୍ୟ ନ ଭବତି । (ପାଣିରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ମାଛ ବଞ୍ଚେ ନାହିଁ ।)
ବିନା – (ବ୍ୟତୀତ) – ଶ୍ରୀମେଣ ବିନା ବିଦ୍ୟା ନ ଜୀବତି । (ପରିଶ୍ରମ ବିନା ବିଦ୍ୟା ହୁଏ ନାହିଁ ।)
ପୂର୍ବଃ – (ବଡ଼) – ସ ମତ୍ ବର୍ଷେଣ ପୂର୍ବ । (ସେ ମୋଠାରୁ ବର୍ଷେ ବଡ଼ ।)
ଅବରଃ – (ସାନ) – ନଂ ରାମାତ୍ ମାସେନ ଅବରଃ । (ତୁମେ ରାମଠାରୁ ମାସେ ସାନ ।)

ମନେରଖ :

• କ୍ରିୟା ସାଧନରେ କର୍ତ୍ତାର ଯିଏ ପ୍ରଧାନ ସହାୟକ, ତାକୁ କରଣକାରକ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ସେଠାରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଅଙ୍ଗ ବିକାର ବୁଝାଇଲେ ବିକୃତ ଅଙ୍ଗବାଚକ ଶବ୍ଦରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ଫଳପ୍ରାପ୍ତି ବୁଝାଇଲେ ସମୟ ବାଚକ ଶବ୍ଦ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ‘ଉପଲକ୍ଷଣ’ – ଚିହ୍ନ ବୁଝାଇଲେ, ଚିହ୍ନବାଚକ ଶବ୍ଦଠାରେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ନିଷେଧାର୍ଥକ ‘ଅଳମ୍’ ଯୋଗେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସାକମ୍‌, ସାର୍ଶମ୍, ସମମ୍ ଓ ସହ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ହୁଏ ।
• ଯେଉଁ ମାର୍ଗରେ ଗମନ କରାଯାଏ ତା’ଠାରେ ମଧ୍ୟ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଊନ, ବାରଣ ଓ ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

ଗୀତ :
କରଣ କାରକରେ ତୃତୀୟା
ସ୍ବଭାବେ ପ୍ରକୃତି ଯୋଗେ ତାହା
ସୁଖେନ, ଦୁଃଖେନ, ସହ ସାକଂ ସାନ୍ଧ୍ୟ ସମଂ
ଯୋଗରେ ହୁଏ ଏହା । ୧।
ଅଙ୍ଗବିକାରରେ ଯେ ବିଭକ୍ତ
ଉପଲକ୍ଷଣରେ ସେଇ ନୀତି
ହେତୁ ଅର୍ଥେ ସଦା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର
ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ସାଥୀ । ୨।
ନିଶ୍ଚେ ହେବ ତୃତୀୟା
ବାରଣ, ହୀନ, ଊନ, ପ୍ରୟୋଜନରେ
ହୁଅଇ ତୃତୀୟା ଶିଖ ନୀତି । ୩।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧ । ବନ୍ଧନୀଦତ୍ତଶ ବ୍ଦାନାଂ ଯଥା ର୍ଥବିଭଳ୍ତିଂ କୃତ୍ସା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ତେ ବନ୍ଧୁଭି ସହ ଗଛନ୍ତି । (ବନ୍ଧୁ)
(କ) ବାଳକଃ ________________________ କ୍ରୀଡ଼ତି । (କନ୍ଦୁକ)
Answer:
କନ୍ଦୁକେନ

(ଖ) ଧନିକଃ __________________________ ଖଲ୍ଟାଟିଂ (ଚନ୍ଦ୍ରାଲୋକ) ।(ଶିରସ୍)
Answer:
ଶିରସା

(ଗ) ମୂର୍ଖସ୍ୟ _______________________ କିମ୍ । (ଜୀବନମ୍ )
Answer:
ଜୀବନେନ

(ଘ)___________________________________ ସହ ତୁମ୍ ଆଗଚ୍ଛ । (ଅସ୍ମଦ୍-ଏକବଚନେ)
Answer:
ମୟା

(ଙ) ଶିଶୁ _____________________________ କ୍ରନ୍ଦତି । (ଦୁଃଖମ୍ )
Answer:
ଦୁଃଖେନ

(ଚ) ମମ _________________________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ଅସ୍ତ । (ବିଦ୍ୟା)
Answer:
ବିଦ୍ୟୟା

(ଛ)___________________________________ ସମାନଃ କବି ନାସ୍ତି । (କାଳିଦାସ)
Answer:
କାଳିଦାସେନ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତେଷୁ ଯଥାର୍ଥ ପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ______________________ ବିନା ଜୀବନଂ ବୃଥା । (ଧର୍ମସ୍ୟ, ଧର୍ମାତ୍, ଧର୍ମେଣ)
Answer:
ଧର୍ମେଣ / ଧର୍ମାତ୍

(ଖ) ବାଳାନାଂ __________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ । (ଦୁଗ୍ଧାୟ, ଦୁଗ୍ଧନ, ଦୁଗ୍ଧସ୍ୟ)
Answer:
ଦୁସ୍ପେନ

(ଗ) ରାଜନ୍ ! ତବ _________________________ ଅଳମ୍ । (ଶ୍ରମେଣ, ଶ୍ରମସ୍ୟ, ଶ୍ରମମ୍)
Answer:
ଶ୍ରମେଣ

(ଘ) ଛାତ୍ରଃ ______________________________ ଲିଖତି । (କଲମସ୍ୟ, କଲମେନ, କଲମାୟ)
Answer:
କଲମେନ

(ଙ) କୃପଣସ୍ଯ ______________________________ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ? (ଧନସ୍ୟ, ଧନାୟ, ଧନେନ)
Answer:
ଧନେନ

(ଚ) ରାଜକନ୍ୟା _____________________ ଆଗଚ୍ଛତି ? (ଲୀଜେନ, ଲୀଳୟା, ଲୀଳାୟା)
Answer:
ଲୀଳୟା

୩। ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ଦର୍ଶୟତ ।
ଯଥା – ରାମ ଶରଣ ରାବଣଂ ହତବାନ୍ । ଶରଣ – କରଣେ ୩ୟା । ।
(କ) ପ୍ରାୟଣ ଗ୍ରାମାଂ କୃଷକୈ ଶୋଭନ୍ତେ ।
Answer:
ପ୍ରାୟଣ – ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟତୀୟ ।

(ଖ) ସୋପାନ-ମାର୍ଗେଣ ନଦୀ ପ୍ରବିଶ ।
Answer:
ସୋପାନ-ମାର୍ଗଣ – ମାର୍ଗବାଚକ ପଦରେ ତୃତୀୟା ।

(ଗ) ବାଳିକା କଳସେନ ଜଳମ୍ ଆନୟନ୍ତି ।
Answer:
କଳସେନ – କରଣେ ତୃତୀୟା ।

(ଘ) ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସ୍ଵଭାବେନ ସରଳା
Answer:
ସ୍ଵଭାବେନ – ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟତୀୟା ।

(ଙ) ଧନେନ ହୀନାଃ ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଭବନ୍ତି ।
Answer:
ଧନେନ – ହୀନପଦପ୍ରୟୋଗେ ତୃତୀୟା ।

(ଚ) ମୟା ସାକଂ ପଃ ଗମିଷ୍ୟତି ?
Answer:
ବର୍ଷେଣ – ଅବରାପଦପ୍ରୟୋଗେ ତୃତୀୟା

(ଛ) ସୀତା ମତ ବର୍ଷେଣ ଅବରା ।
Answer:
ମୟା – ସାକଂ ପଦଯୋଗେ ତୃତୀୟା ।

୪। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତପଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥବିଭଲ୍ତୌ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ତେନ ଦୀପେନ ସିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ଯତ୍ର ତୈଳଂ ନାସ୍ତି । (ଦୀପ)
ତେନ ଯାନେନ କୋ ଲାଭଃ ଯତ୍ ନ ଚଳତି । (ଯାନ)
(କ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ର ନ ଗମ୍ୟତେ । (ମାର୍ଗ)
Answer:
ମାର୍ଗେଣ

(ଖ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ର ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ମୁଖମ୍ । (ଦର୍ପଣ)
Answer:
ଦର୍ପେଣନ

(ଗ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ଭ୍ରାନ୍ତଃ ଜନୟତି । (ପୁସ୍ତକ)
Answer:
ପୁସ୍ତକେନ

(ଘ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟ ନ ଦୀୟତେ । (ଧନ)
Answer:
ଧନେନ

(ଙ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯେନ ପରହିତଂ ନ କ୍ରିୟତେ । (ଜୀବନ)
Answer:
ଜୀବନେନ

(ଚ) ତେନ _________________________ କିଂ ଯତ୍ ନ ଆଚର୍ଯ୍ୟତେ । (ଜ୍ଞାନ)
Answer:
ଜ୍ଞାନେନ

୫। ଅଧୋଲିଖୂପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍‌ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା- ଜଳେନ ବିନା ମସ୍ୟା ନ ଜୀବନ୍ତି ।
ନାନା: ଧର୍ମେ ନାନା ସୁଙ୍ଖ ନାସ୍ତି ।
କୃତମ୍: ବିବାଦେନ କୃତମ୍ ।
ପୃଥକ୍: ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ ପୃଥକ୍ ।
କିମ୍: ବିବାଦେନ କିମ୍ ।
ଅବରା: ସା ମତ୍ ମାସେନ ଅବରା ।
ସାର୍ବମ୍ : ମୟା ସାନ୍ଧ୍ୟମ୍ ଆଗଚ୍ଛ ।
ଊନଃ: ନେନ ଊନଃ ଦରିଦ୍ର୍ୟ ।
ପୂର୍ବଃ: ରାମ ଶ୍ୟାମାତ୍ ପୂର୍ବ ।
ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା: ବାଳକଃ ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା ଭ୍ରମନ୍ତି ।
ଲୀଳୟା: ଶ୍ରମିକଃ ଲୀଳୟା କାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ।

୬। ବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଅଶୁଦ୍ଧ
ଯଥା – ଡଃ ଜାତୌ କ୍ଷତ୍ରିୟ ।

ଶୁଦ୍ଧ
ଡଃ ଜାତ୍ୟା କ୍ଷତ୍ରିୟ ।

(କ) ରାଜା ମନ୍ତ୍ରଣଂ ସାନ୍ଧ୍ୟ ଭବବିଷ୍ଟ
Answer:
ରାଜା ମନ୍ତ୍ରୀତିଃ ସାର୍ଶ୍ଵମ୍ ଉପବିଷ୍ଟ ।

(ଖ) ଗୁରୁଭକ୍ତେ ପଃ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି ।
Answer:
ଗୁରୁଭକ୍ତା ସ ସର୍ବାନ୍‌ ଅତିକ୍ରାମତି ।

(ଗ) କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଷ କିମ୍ ?
Answer:
କାଣସ୍ୟ ଚକ୍ଷୁଷ କିମ୍ ?

(ଘ) ଜନଃ ପରିବାରଂ ସହ ନିବସନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ପରିବାରେଣ ସହ ନିବସନ୍ତି ।

(ଙ) କଳହସ୍ୟ କଃ ଅର୍ଥା ।
Answer:
କଳହେନ କଃ ଅର୍ଥ ।

(ଚ) ଅଳମ୍ ଅତି ବିସ୍ତରସ୍ୟ ।
Answer:
ଅଳମ୍ ଅତିବିସ୍ତରଣ ।

(ଛ) ଡଃ ନାମେନ ମାଧବ ।
Answer:
ଡଃ ନାମ୍ନା ମାଧବ ।

୭। ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଦେଶଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଅୟଂ ପୁସ୍ତକାଳୟ । ଅଳଂ ବାର୍ତ୍ତାଳାପେନ । (ବାର୍ତ୍ତାଳାପ)
(କ) ଅୟଂ ଦେବାଳୟଃ । ________________________ । (କୋଳାହଳ)
Answer:
କୋଳାହଳେନ

(ଖ) ଅୟଂ ମାର୍ଗ । ________________________ । (କୋଳହ)
Answer:
କୋଳହେନ

(ଗ) ଅୟଂ ବିଦ୍ୟାଳୟ । ________________________ । (ବିବାଦ)
Answer:
ବିବାଦେନ

(ଘ) ଏଷା ବାଟିକା । ________________________ । (ପୁଷ୍ପପ୍ରୋଟନ )
Answer:
ପୁଷ୍ପପ୍ରୋଟନେନ

(ଙ) ଏଷ ଚକିତ୍ସାଳୟ । ________________________ । (ହସନ)
Answer:
ହସନେନ

୮। ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭାତ୍ ଶବ୍ଦାନ୍ ଗୃହୀତ୍ବା ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭସ୍ୟ ଶନିଃ ସହ ମେଳନଂ କୃତ୍ୱା ‘ଗ’ ସ୍ତମ୍ଭେ ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲିଖତ ।
table

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ମୋ ଭଉଣୀ ମୋଠାରୁ ବର୍ଷେ ବଡ଼ ।
Answer:
ମମ ଭଗିନୀ ମତ୍ ବର୍ଷେଣ ପୂର୍ବ ।

(ଖ) ଲୋକମାନେ ନୌକାରେ ନଦୀପାର ହୁଅନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ନୌକୟା ନଦୀ ତରନ୍ତି ।

(ଗ) ଗୋରୁମାନେ ପଡ଼ିଆରେ ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଗାନଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ ସ୍ୱେଚ୍ଛୟା ଭ୍ରମନ୍ତି ।

(ଘ) ଖୁସିରେ ତୁମର ସମୟ କଟିଯିବ ।
Answer:
ଆନନ୍ଦନ ତବ କାଳ ଯାସ୍ୟାତି ।

(ଙ) ମୁଁ ତୁମ ସହିତ ମେଳାକୁ ଯିବି ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ରୟା ସାକଂ ମେଳା ଗମିଷ୍ୟାମି ।

୧। ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନଂ ଦଦାତି । (ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।)
(ଖ) ଭିକ୍ଷୁକାୟ ଭିକ୍ଷାଂ ଦେହି । (ଭିକ୍ଷୁକକୁ ଭିକ ଦିଅ ।)
(ଗ) ମାତା ପୁତ୍ରାୟ ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶୟତି । (ମାଆ ପୁଅକୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଉଛି ।)

‘ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରଦୀୟତେ ଅସ୍ମେ ଇତି ସମ୍ପ୍ରଦାନ । ’ କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ, ସେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟେ । ପ୍ରଥମ ଦୁଇଟି ବାକ୍ୟରେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣ’ ଓ ‘ଭିକ୍ଷୁକ’ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟନ୍ତି । ‘କର୍ମଣା ଯମଭିପ୍ରେତି ସ ସମ୍ପ୍ରଦାନମ୍ ।’ ଦାନ କ୍ରିୟାର କର୍ତ୍ତା ରାଜା ‘ବ୍ରାହ୍ମଣ’ଙ୍କୁ ଦେବା ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିବାରୁ ତାହା ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଅଟେ । ‘କ୍ରିୟୟା ଯମଭିପ୍ରେତି ସୋଽପି ସମ୍ପ୍ରଦାନମ ।’ ପୁନଶ୍ଚ କର୍ତ୍ତା ଯେକୌଣସି କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଯାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଇଚ୍ଛାକରେ (ଯାହାର ପ୍ରୀତି ସମ୍ପାଦନ କରେ) ସେ ମଧ୍ଯ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ହୁଏ । ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ମାତା ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶନ କ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ପୁତ୍ରକୁ ଖୁସି କରିବାକୁ ବା ପ୍ରୀତି ବର୍ଶନ କରୁଥିବାରୁ ‘ପୁତ୍ର’ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା । ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭତ୍ତି ବିଧାନ କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ପ୍ରଦାନେ ଚତୁର୍ଥୀ’ କୁହାଯାଏ ।

୨। (କ) ଶିଶବେ କ୍ରୀଡ଼ା ରୋଚତେ । (ପିଲାଟିକୁ ଖେଳ ଭଲଲାଗେ ।)
(ଖ) ବାନରାୟ ଫଳାନି ସ୍ୱଦନ୍ତେ । (ମାଙ୍କଡ଼କୁ ଫଳ ଭଲଲାଗେ ।)
(ଗ) ସର୍ବେ ଧନାୟ ଗୃହୟନ୍ତି । (ସମସ୍ତେ ଧନ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ।)

‘ରୁଚ୍ୟର୍ଥନାଂ ପ୍ରୀୟମାଣ ।’ରୁଚି ଅର୍ଥକ (ରୁବ୍ ଓ ସ୍ୱଦ୍) ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ କାହାକୁ ରୁଚେ, ତା’ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଶିଶୁକୁ କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ବାନରକୁ ଫଳ ରୁଚୁଥିବାରୁ ‘ଶିଶୁ’ ଓ ‘ବାନର’ ଉଭୟଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ‘ଗୃହେ ରୀପ୍‌ସିତଃ । ପୁନଶ୍ଚ ଇଚ୍ଛା କରିବା ଅର୍ଥରେ ଗୃହି (ସ୍ପୃହ୍+ଶିବ ସ୍ବାର୍ଥେ) ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରାପ୍ତହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତୃତୀୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତ୍ତାର ଈପ୍‌ସିତ ବସ୍ତୁ ‘ଧନ’ ଠାରେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୩। (କ) ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟୟ । କୁଧତି ।
(ଖ) ଦୁଷ୍ଟ ଶିଷ୍ଟାୟ ଦ୍ରୁଶ୍ୟତି / ଈଷ୍ୟତି / ଅସୂୟତି ।
(ଗ) ପ୍ରଭୁ ଭୃତ୍ୟ ସଂକୁଧତି ।
(ଘ) ସାଧୁ କୁରମ୍ ଅଭିଦ୍ରୁଶ୍ୟତି ।

‘କୁଧଦ୍ମହେଶ୍ୟାସୂୟାର୍ଥୀନାଂ ପଂପ୍ରତି କୋପଃ ।’କ୍ରୋଧାର୍ଥକ (କୁଧ୍ ଓ କୁପ୍) ରାଗିବା ଅର୍ଥରେ, ଦ୍ରୋହାର୍ଥକ ହିଂସା ବା ଅପକାର ଅର୍ଥରେ, ଈର୍ଷାର୍ଥକ ସହି ନ ପାରିବା ଅର୍ଥରେ ଓ ଅସୂୟାର୍ଥକ ଗୁଣକୁ ଦୋଷଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖୁବା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ଧାତୁମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗରେ ଯାହା ପ୍ରତି କ୍ରୋଧାଦି ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଉପରିସ୍ଥିତ ଉଦାହରଣରେ ଗୁରୁଙ୍କର ‘ଶିଷ୍ୟ’ଠାରେ କ୍ରୋଧ ଓ ଦୁଷ୍ଟର ‘ଶିଷ୍ଟ’ ଠାରେ ଦ୍ରୋହ, ଈର୍ଷା ଓ ଅସୂୟା ବ୍ୟକ୍ତ ହେଉଥିବାରୁ ‘ଶିଷ୍ୟ’ ଓ ‘ଶିଷ୍ଟ’ ପଦଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ କ୍ରୁଧ୍ ଓ ହୃଦ୍ ଧାତୁ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସମ୍ପ୍ରଦାନର କର୍ମସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । ଯଥା:-

୪। (କ) ବସ୍ତ୍ରାୟ ସୂତ୍ରମ୍ । (ଲୁଗାପାଇଁ ସୂତା)
(ଖ) ହାରାୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍ । (ହାରପାଇଁ ସୁନା)
(ଗ) ଧର୍ମାୟ ପତ୍ନୀ । (ଧର୍ମପାଇଁ ପତ୍ନୀ)

‘ତାଦର୍ଥ୍ଯ ଚତୁର୍ଥୀ ବାଚ୍ୟ ।’ ଉପର ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଯାହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବସ୍ତୁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଛି, ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ‘ବସ୍ତ୍ର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସୂତ୍ର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ‘ବସ୍ତ୍ର’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହେଲା । ସେହିପରି ‘ହାର’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଓ ‘ଧର୍ମ’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପତ୍ନୀ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ଉଭୟ ‘ହାର’ ଓ ‘ଧର୍ମ’ ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ଏହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ‘ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ଚତୁର୍ଥୀ’ କୁହାଯାଏ ।

୫। (କ) ମଶକାୟ ଧୂମଃ । (ମଶାକୁ ଧୂଆଁ ।)
(ଖ) ତାପାୟ ସ୍ନାନମ୍ । (ଉତ୍ତାପକୁ ସ୍ବାନ ।)
(ଗ) ଆତପାୟ ଛତ୍ରମ୍ । (ଖରାକୁ ଛତା ।)

‘ନିବୃନୌ ନିବର୍ତ୍ତନୀୟାତ୍‌ ।’ ନିବୃତ୍ତି ବୁଝାଇଲେ । ଯାହାର ନିବୃତ୍ତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ, ସେହିଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର ଉଦାହରଣରେ ‘ମଶକ’, ‘ତାପ’ ଓ ‘ଆତପ’ର ନିବୃତ୍ତି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ସେହି ସେହି ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୬। (କ) ରାମ ଶ୍ୟାମାୟ ଶତଂ ରୂଦ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି । (ରାମ ଶ୍ୟାମଠାରୁ ଶହେ ଟଙ୍କା ଧାର କରିଛି ।)
(ଖ) ଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନାୟ କଳ୍ପତେ । (ଭକ୍ତିରୁ ଜ୍ଞାନ ଜାତ ହୁଏ ।)
(ଗ) ବାତାୟ କପିଳା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ।
(ପବନ ବହିବ ତେଣୁ ବିଜୁଳି କପିଳରଙ୍ଗ ଦେଖାଯାଉଛି ।)

‘ଧାରେରୁତ୍ତମତଃ ’‘ଧାରି’ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ବା ଧାର୍ କରିବା ଅର୍ଥରେ ଯିଏ ଋଣଦାତା (ଉତ୍ତମଣ୍ଡ) ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ରାମ ଶ୍ୟାମ ଠାରୁ ଶହେ ଟଙ୍କା ଧାର କରିଥିବାରୁ ‘ଶ୍ୟାମ’ ମହାଜନ ବା ରଣଦାତା । ତେଣୁ ‘ଶ୍ୟାମ’ ଠାରେ ୪ର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘କ୍ଲ ପି ସମ୍ପଦ୍ୟମାନେ ଚ।’ ସେହିପରି କଳ୍ପତେ, ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ଓ ପରିଣମତେ -ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପରିଣତ ହେବା ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ଯାହା ପରିଣତ ହୁଏ ତାହାର ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ସମ୍ପଦ୍ୟମାନେ ଚତୁର୍ଥୀ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ଭକ୍ତିକୁ ‘ଜ୍ଞାନ’ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।
‘ଉତ୍ପାତେନ ଜ୍ଞାପିତେ ଚ ।’ କୌଣସି ଉତ୍ପାତ ଜ୍ଞାପିତ ହେଉଥିଲେ ସେହି ଉତ୍ପାତବାଚୀ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ କପିଳବର୍ଷର ବିଜୁଳି ‘ବାତ’ ବା ‘ବାତ୍ୟା’ ର ସୂଚନା ଦେଉଥ‌ିବାରୁ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା ।

୭। ବାଳକେଭିଂ ଆୟୁଷ୍ୟ / ମଦ୍ରୀ / ଭଦ୍ର/ କଲ୍ୟାଣଂ/ କୁଶଳଂ/ ସୁଙ୍ଖ|ସମୃଦ୍ଧି / ହିତଂ ଭବତୁ ।
‘ଚତୁର୍ଥୀ ଚାଷିଷ୍ୟାୟୁଷ୍ୟମଦ୍ରଭଦ୍ରକୁଶଳସୁଖାର୍ଥହିତଃ । ’ ଆର୍ଶୀବାଦ, ଆୟୁଷ୍ୟ, କଲ୍ୟାଣ, ମଦ୍ର, ଭଦ୍ର, କଲ୍ୟାଣ, କୁଶଳ, ଆରୋଗ୍ୟ, ସୁଖାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ, ହିତ ପ୍ରଭୃତି ପଦଯୋଗରେ ଯାହା ପ୍ରତି ଶୁଭକାମନା କରାଯାଏ, ସେଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୁଏ । ଯଥା : ବାଳକାନାମ୍ ଆୟୁଷ୍ୟ…. ଭବତୁ ।

୮। (କ) ଅହଂ ତାଂ ତୃଣାୟ । ତୃଣଂ ମନ୍ୟ ।
(ମୁଁ ତୁମକୁ ଘାସ ଭାବୁଛି ।)

(ଖ) ଡଃ ମାଂ କାକଂ ମନ୍ୟତେ ।
(ନ କାକାୟ) (ସେ ମୋତେ କାଉ ମନେ କରୁଛି ।)

‘ମନ୍ୟକର୍ମଣ୍ୟନାଦରେ ବିଭାଷା ଅପ୍ରାଣିଷ୍ଣୁ ।’ ମନ୍ୟତେ କ୍ରିୟାର (ମନ୍ ଧାତୁ ଯୋଗେ) ଅନାଦର ବୋଧକ କର୍ମ ଅପ୍ରାଣୀବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେଲେ ତା’ଠାରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ଓ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନାଦର ବୋଧକ କର୍ମ ପ୍ରାଣୀବାଚକ ହେଲେ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୁଏ, ଚତୁର୍ଥୀ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୯। (କ) ପିତା ପୁତ୍ରାୟ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି ।
(ବାପା ପୁଅକୁ ଖେଳଣା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଉଛନ୍ତି ।)
(ଖ) ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନମ୍ ଆଶୃଣୋତି ।
(ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ଧନ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ହେଉଛନ୍ତି ।)

‘ପ୍ରତ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟା ଶୁନଃ ପୂର୍ବସ୍ୟ କର୍ତ୍ତା ।” ପ୍ରତି | ଆ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ‘ଶୁ’ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ଯାହାକୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଆଯାଏ, ତାହାଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦ୍ଵୟରେ ପୁତ୍ରକୁ ପିତା ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ରାଜା ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥ‌ିବାରୁ ପୁତ୍ର ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଶବ୍ଦରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୧୦ । (କ) ବାଳିକା ଜଳାୟ (ଜଳମ୍ ଆନେତୁମ୍) ନଦୀ ଗଚ୍ଛତି ।
(ଝିଅଟି ପାଣି ଅଣିବାକୁ ନଈକୁ ଯାଉଛି ।)
(ଖ) ଛାତ୍ରୀ (ପଠିତୁମ) ପଠନାୟ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଛତି ।
(ଛାତ୍ର ପଢ଼ିବାକୁ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।)

‘କ୍ରିୟାଥୋପଦଦସ୍ୟ ଚ କର୍ମଣି ସ୍ଥାନିନଃ ।’ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଉହ୍ୟଥ‌ିବାରୁ କର୍ମ (ଜଳ) ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ‘ତୁମର୍ଥାଚ୍ଚ ଭାବବଚନାତ୍ ।’ ଦ୍ଵିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଧାତୁଟି କ୍ରିୟାବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ (ପଠନ) ହୋଇ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।

୧୧। କୃଷକଃ ଗ୍ରାମିଂ/ଗ୍ରାମାୟ ଗଚ୍ଛତି ।
(ଚାଷି ଗାଁକୁ ଯାଉଛି ।)
ଭକ୍ତ ମନସା ବୈକୁଣ୍ଠ ଗଚ୍ଛତି । (ନ ବୈକୁଣ୍ଠାୟ)
(ଭକ୍ତ ମନେ ମନେ ବୈକୁଣ୍ଠ ଯାଉଛି ।)
ଡଃ ମାର୍ଗ ଗଚ୍ଛତି । (ନ ମାର୍ଗାୟ) ।
(ସେ ବାଟକୁ ଯାଉଛି ।)

‘ଗତ୍ୟର୍ଥକର୍ମଣି ଦ୍ଵିତୀୟା ଚତୁର୍ଥୀ ଚେଷ୍ଟାୟାମନଧ୍ଵନି ।’ ଶରୀରଦ୍ଵାରା ଗମନ ବ୍ୟାପାର ବୁଝାଉଥିଲେ, ଗତ୍ୟର୍ଥକଧାତୁମାନଙ୍କର (ଯଥା- ଗମ୍, ଚଳ୍ ଓ ଯା ପ୍ରଭୃତି) କର୍ମସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଅଧ୍ଵବାଚକ (ମାର୍ଗ) ଶବ୍ଦ କର୍ମ ହୋଇଥିଲେ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ହେବ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ଗତ୍ୟର୍ଥକ ‘ଗମ୍’ ଧାତୁ ଯୋଗେ କର୍ମ ‘ଗ୍ରାମ’ ଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହୋଇ ‘ଗ୍ରାମାୟ’ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ‘ଗମନ’ କ୍ରିୟାର ଶରୀର ଦ୍ଵାରା ଗମନ ବ୍ୟାପାର (ଚେଷ୍ଟା କିମ୍ବା ମାର୍ଗ ଅତିକ୍ରମ) ବୁଝାଉଥିବାରୁ କର୍ମର ବିକଳ୍ପରେ ଚତୁର୍ଥୀ ହେଲାନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ତୃତୀୟବାକ୍ୟରେ ଅଧ୍ଵବାଚକ (ମାର୍ଗ) ଶବ୍ଦ କର୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ କେବଳ ଦ୍ଵିତୀୟା ହେଲା ।

୧୨। (କ) ଶିକ୍ଷକାୟ ନମଃ । (ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
(ଖ) ପ୍ରଜାତଃ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ । (ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।)
(ଗ) ଅଗ୍ନେୟେ ସ୍ୱାହା । (ଅଗ୍ନିଦେବତାଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)
(ଘ) ପିତୃଭ୍ୟ ସ୍ଵଧା । (ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)
(ଙ) ଭୀମଃ ଦୁଃଶାସନାୟ ଅଳମ୍ । (ଭୀମ ଦୁଃଶାସନକୁ ସମର୍ଥ ।)
(ଚ) ଇନ୍ଦ୍ରାୟ – ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ । (ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଫୁଲ ଅର୍ପଣ କରାଗଲା ।)

‘ନମଃ-ସ୍ୱସ୍ତି-ସ୍ବାହା-ସ୍ଵଧାଳଂ ବଷଟ୍ ଯୋଗାଇ ।’ ନମଃ (ନମସ୍କାର), ସ୍ଵସ୍ତି (ମଙ୍ଗଳ), ସ୍ଵାହା (ଦେବତାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ), ସ୍ଵଧା (ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସମର୍ପଣ), ଅଳମ୍ (ସମର୍ଥବାଚକ), ବଷଟ୍ (ସମର୍ପଣବାଚକ) – ଏହି ଶବ୍ଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ‘ନମଃ’ କ୍ରିୟାଯୁକ୍ତ ହେଲେ, ନମଃ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ନ ହୋଇ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । କାରଣ ଉପପଦ ଯୋଗୁ ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ, ତା’ଠାରୁ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭକ୍ତିର ଗୁରୁତ୍ଵ ବେଶି । ଯଥା –

(ଛ) ଶିକ୍ଷକଂ ନମସ୍କରୁ । (ନମଃ + କୁରୁ = ନମସ୍ତୁରୁ ଏହା କ୍ରିୟାପଦ)
(ଜ) ଭକ୍ତ ଈଶ୍ଵରଂ ନମସ୍କରୋତି । (ନମଃ + କରୋତି = ନମସ୍କରୋତି ଏହା କ୍ରିୟାପଦ)

‘ଉପପଦବିଭକ୍ତେ କାରକବିଭର୍ତ୍ତି ବଳୀୟସୀ ।’ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ବାକ୍ୟଦ୍ୱୟରେ ‘କର୍ମଣି ଦ୍ୱିତୀୟା’ ସୂତ୍ରରେ ‘ଶିକ୍ଷକ’ ଓ ‘ଈଶ୍ବର’ ଶବ୍ଦରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କାରଣ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତିଠାରୁ କାରକବିଭକ୍ତିର ବଳ ବେଶି । ନମଃ – ଉପପଦ ମାତ୍ର ନମସ୍କୁରୁ, ନମସ୍କରୋତି କ୍ରିୟାପଦ ।

ମନେରଖ :

• କର୍ତ୍ତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଦେବାକୁ ଇଛାକରେ ଅଥବା କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଯାହାର ସମ୍ବନ୍ଧ ଇଚ୍ଛାକରେ (ଯାହାର ପ୍ରୀତି ସମ୍ପାଦନ କରେ) ସେ ସମ୍ପ୍ରଦାନ କାରକ ହୁଏ ।
• କଚ୍ଛତେ, ସମ୍ପାଦ୍ୟତେ, ଜାୟତେ ଓ ଭବତି- ଏହି କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗରେ ଯାହା ‘ଜାତ’ ହୁଏ, ତା’ର ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ଯାହାକୁ ରୁଚେ, ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ।
• ନମଃ, ସ୍ଵସ୍ଥି, ସ୍ୱାହା, ସ୍ଵଧା, ଅଳମ୍ (ସାମର୍ଥ୍ୟର୍ଥକ), ବଷଟ୍ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ।
• କୁଧ, ଦୁହ, ଈର୍ଷ ଓ ଅସୂୟ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁ ଯୋଗେ ଯାହାଠାରେ କ୍ରୋଧ, ଦ୍ରୋହ ତା’ଠାରେ ଚତୁର୍ଥୀ ।
• ‘ତୁମୁନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲୋପ କଲେ, ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ଗୀତ :
ସଂପ୍ରଦାନେ ହୁଏ ଚତୁର୍ଥୀ
ରୁଟ୍ ଧାତୁ ଯୋଗରେ
ଗୃହ, କୁଧ, ଦୃଶ୍ୟ ଅର୍ଥକ
ଧାତୁ ସେହି ପ୍ରକାରେ । ୧।
ଧାରି ଧାତୁ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ
ପ୍ରତ୍ୟାପୂର୍ବକ ଶ୍ରୁର
ତାଦ୍ୟାର୍ଥ ନିବୃତ୍ତି ଅର୍ଥରେ
ଚତୁର୍ଥୀ ବ୍ୟବହାର । ୨ ।
ନମଃ, ସ୍ଵସ୍ଥି, ସ୍ୱାହା, ବଷଟ୍
ଅଳଂ ସୁଧା ସଂଯୋଗେ
ଚତୁର୍ଥୀ କଳ୍ପତେ ଯୋଗରେ
ମନୋ ବିକଳେ ଲାଗେ । ୩ ।
ଡୁମୁନ୍ ପ୍ରତ୍ୟାୟନ୍ତ ପଦର
କ୍ରିୟା ବାଚକ ହେଲେ
ବିଶେଷ୍ୟ ହୁଅଇ ଚତୁର୍ଥୀ
ପାଣିନି କହିଥିଲେ । ୪ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥ ଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥବିଭଣ୍ଡିଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ଅହଂ ତୁଭ୍ୟମ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ଦଦାମି । (ଯୁଷ୍ପଦ୍)
(କ) _____________________________ ପୁରସ୍କାରଂ ଦଦାତି । (ଛାତ୍ର)
Answer:
ଛାତ୍ରାୟ

(ଖ) _____________________________ ଔଷଧ୍ୱଂ ନ ରୋଚତେ । (ଶିଶୁ)
Answer:
ଶିଶବେ

(ଗ) ଭୃତ୍ୟ __________________________ ତୃଣାନି ଆନୟତି । (ଅଶ୍ଵ)
Answer:
ଅଶ୍ରାୟ

(ଘ) ପିତା ___________________________ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି । (ପୁତ୍ର)
Answer:
ପୁତ୍ରାୟ

(ଙ) ସର୍ବେ _____________________ ଗୃହୟନ୍ତି । (ଧନ)
Answer:
ଧନାୟ

(ଚ) ରାଜା ______________________ କୁଧତି । (ଶତ୍ରୁ)
Answer:
ଶତ୍ରବେ

(ଛ) ଦ୍ବୟୋବିବାଦଃ ତୃତୀୟସ୍ୟ ________________________ ଭବତି । (ଲାଭ)
Answer:
ଲାଭାୟ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତଯଥାର୍ଥପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପରଧନାୟ ମା ଗୃହୟ । (ପରଧନେନ, ପରଧନାୟ, ପରଧନାତ୍)
(କ) _________________________ ଫଳାନି ସ୍ୱଦନ୍ତେ । (ବାନରାୟ, ବାନରେଣ, ବାନରମ୍ )
Answer:
ବାନରାୟ

(ଖ) ଅହଂ ___________________________ ନ ଧାରୟାମି । (କେନ, କସ୍ମାତ୍, କମ୍ପ୍ଲେ)
Answer:
କହ୍ନେ

(ଗ) ମାର୍ଜାରାଃ _____________________ ସ୍ପୃହୟନ୍ତି । (ମତ୍ସ୍ୟମ୍, ମତ୍ସ୍ୟନ, ମଧ୍ୟାୟ)
Answer:
ମତ୍ସ୍ୟୟ

(ଘ) ପିତା _____________________ ଦଦାତି । (ପୁତ୍ରେଣ, ପୁତ୍ରମ, ପୁତ୍ରାୟ)
Answer:
ପୁତ୍ରାୟ

(ଡ) ଭକ୍ତଃ _________________________ ନମସ୍କରୋତି । (ଈଶ୍ବରାୟ, ଈଶ୍ୱରମ୍, ଈଶ୍ବରେଣ)
Answer:
ଈଶ୍ବରଂ

(ଚ) ___________________________ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ । (ଗଣେଶାୟ, ଗଣେଶାୟ, ଗଣେଶନ)
Answer:
ଗଣେଶାୟ

(ଛ) ସୈନିକାଃ _______________________ ଅଗଚ୍ଛନ୍ । (ଯୁଦ୍ଧମ୍, ଯୁଦ୍ଧନ, ଯୁଦ୍ଧାୟ)
Answer:
ଯୁଦ୍ଧାୟ

୩। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭଣ୍ଡିଂ ଦର୍ଶୟତ ।
ଯଥା – ବାଳିକା ପୁଶେଭ୍ୟ ଗୃହଯନ୍ତି । ‘ଗୃହ’ ଧାତୁ ଯୋଗେ ଚତୁର୍ଥୀ ।

(କ) ଜ୍ଞାନାୟ ବିଦ୍ୟାମ୍ ଅଧୀତେ ।
Answer:
ନିମିଭାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ

(ଖ) ଶିଶବେ ଦୁଗ୍ଧ ରୋଚତେ ।
Answer:
ରୋଚତେ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

(ଗ) ଶବରୀ ଫଳାୟ ଯାତି ।
Answer:
ପୁଂଲୋପେ କର୍ମଣି ୪ର୍ଥୀ

(ଘ) ଛାତ୍ରେଭିଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ ।
Answer:
ସ୍ବସ୍ତିପଦ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

(ଙ) ଶିଷ୍ୟା ଗୁରୁନ୍ ନମସ୍ଫୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଉପପଦବିଭନ୍ତଃ କାରକ ବିଭକ୍ତି ବଳୀୟସୀ

(ଚ) ରମେଶଃ ପାଠ୍ଯୟ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ତୁମର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ

(ଛ) ଅହଂ ତୁଭ୍ୟ ନ ଈଶ୍ୟାମି ।
Answer:
ଈଷ୍ୟଧାତୁ ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ

୪। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥଧାତୁନାଂ କ୍ରିୟାବାଚକବିଶେଷ୍ୟପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ବାଳକଃ ପଠନାୟ ଯାତି । (ପଠ୍)
(କ) ବୃଦ୍ଧା _________________ ମନ୍ଦିରଂ ଗଛନ୍ତି । (ଭଜ୍)
Answer:
ଭଜନାୟ

(ଖ) ପ୍ରିୟ __________________________ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ସ୍ନା)
Answer:
ସ୍ନାନାୟ

(ଗ) ପାଚକ _________________ ଚେଷ୍ଟତେ । (ପଚ୍)
Answer:
ପାଚନାୟ

(ଘ) କ୍ଷୁଧାର୍ୟ୍ଯ ________________ ଯାତି । (ଭୁଜ୍)
Answer:
ଭୋଜନାୟ

(ଙ) ______________________ ଧନମ୍ ଅର୍ଜୟ । (ଦା)
Answer:
ଦାନାୟ

(ଚ) ଚୌରଃ କାରାଗାରାତ୍ ______________________ ଇଚ୍ଛତି । (ଗମ୍)
Answer:
ଗମନାୟ

(ଛ) ଭକ୍ତ ମନ୍ଦିରସ୍ୟ _____________________ ବ୍ୟଗ୍ର ଭବତି । (ଦୃଶ୍ୟ)
Answer:
ଦର୍ଶନାୟ

୫। ନିମ୍ନଲିଖତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ଯଥା – ବଷଟ୍ : ଇନ୍ଦ୍ରାୟ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍ ।
ଦଦତି – ତେ ମହଂ ଖାଦ୍ୟ ଦଦତି ।
ଅସୂୟତି – ସା ମହ୍ୟମ୍ ଅସୂୟତି ।
ସ୍ୱସ୍ଥି – ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ଥି ଭବନ୍ତୁ ।
ସ୍ୱାହା – ଅଗ୍ନେୟେ ସ୍ୱାହା ।
ଆଶୃଣୋତି – ପିତା ପୁତ୍ରାୟ ଆଶୃଣୋତି ।
ମନ୍ୟତେ – ସଂ ମାଂ କାକଂ ମନ୍ୟତେ ।
ରୋଚତେ – ତୁଭ୍ୟ କିଂ ରୋଚତେ ।
ନମସ୍କର୍ଯ୍ୟାତ୍ – ଭକ୍ତ ହରିଂ ନମସ୍କର୍ଯାତ୍ ।
ଅଳମ୍ – ମଲ୍ଟି ମଲ୍ଟିୟ ଅଳମ୍ ।
ସ୍ଵଧୀ – ପିତୃଭ୍ୟ ସ୍ଵଧୀ ।
ସମ୍ପଦ୍ୟତେ – ଭକ୍ତି ଜ୍ଞାନାୟ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ।
ହିତମ୍ – ତୁଭ୍ୟ/ତବ ହିତଂ ଭବତୁ

୬। ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟାନି ସଂଶୋଧୟତ ।
ଅହଂ ଶିକ୍ଷକାୟ ନମସ୍କରୋମି । ଅହଂ ଶିକ୍ଷକଂ ନମସ୍କରୋମି ।
(କ) ଙ ମାଂ କାକାୟ ମନ୍ୟସେ ।
Answer:
ବଂ ମାଂ କାକମ୍ ମନ୍ୟସେ ।

(ଖ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ର ଆଶୃଣୋତି ପୁସ୍ତକମ୍ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାୟ ଆଶୃଣୋତି ପୁସ୍ତକମ୍ ।

(ଗ) ହାରସ୍ୟ ସ୍ଵଣ୍ଟିଂ ପ୍ରଦେୟମ୍ ।
Answer:
ହାରାୟ ସ୍ଵୟଂ ପ୍ରଦେୟମ୍ ।

(ଘ) ମାତରଂ ଦୁର୍ଗା ନମଃ ।
Answer:
ମାତ୍ରେ ଦୁର୍ଗାୟୈ ନମଃ

(ଙ) ସ୍ଵାମୀ ଭୃତ୍ୟାୟ ଅଭିକୁଧତି ।
Answer:
ସ୍ଵାମୀ ଭୃତ୍ୟମ୍ ଅଭିକୁଧତି ।

(ଚ) ପ୍ରଜାନାଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ତି ଭବତ ।

(ଛ) ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ ଶତଂ ରୂପ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି ।
Answer:
ରାମଃ ଶ୍ୟାମାୟ ଶତଂ ରୂପ୍ୟକାଣି ଧାରୟତି ।

୭। ଅଲିଖୂତେଷୁ ବାକ୍ୟଷୁ ଚତୁର୍ଥୀନ୍ତପଦାନି ରେଖାଙ୍କିତାନି କୁରୁତ ।
ଯଥା – ଦୁର୍ଜନଃ ସଜନେଭ୍ୟ ଦ୍ରୁଶ୍ୟନ୍ତ । (ଦୁଷ୍ଟଲୋକ ସାଧୁଲୋକଙ୍କ ଦ୍ରୋହ କରନ୍ତି ।)
(କ) ବଂ ମାଂ କାକାୟ ମନ୍ୟସେ । (ଶିବଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
Answer:
କାକାୟ

(ଖ) ଗୁରବେ ନମଃ । (ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।)
Answer:
ଗୁରବେ

(ଗ) ବାଳିକା ପୁଷ୍ପାୟ ଗୃହମ୍ମତି । (ଝିଅଟି ଫୁଲକୁ ଭଲପାଏ ।)
Answer:
ପୁଷ୍ପାୟ

(ଘ) କଃ ଧନଂ ସ୍ଵେଚ୍ଛାୟା କହ୍ନେ ଦଦାତି । (କିଏ ପଇସା ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ଦାନ କରେ ।)
Answer:
କହ୍ନେ

(ଙ) ସର୍ବେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଭିଂ ସ୍ବସ୍ତି ଭବତୁ । (ସବୁ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।)
Answer:
ପ୍ରାଣିଭ୍ୟ

(ଚ) ଶକ୍ତି ପରେରାଂ ପରିପୀଡ଼ନାୟ । (ଶତ୍ରୁର ଶକ୍ତି ଶତ୍ରୁକୁ କଷ୍ଟଦେବାପାଇଁ ।)
Answer:
ପୀଡ଼ନାୟ

(ଛ) ପରୋପକାରଃ ପୁଣ୍ୟାୟ ପାପାୟ ପରପୀଡ଼ନମ୍ । (ପରୋପକାର ପୁଣ୍ୟପାଇଁ ପରକୁ କଷ୍ଟଦେବା ପାପ ପାଇଁ ।)
Answer:
ପୁଣ୍ୟାୟ

୮। ଯଥାନିର୍ଦେଶଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା : ଭୀମଃ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଅଳମ୍ । (ଯୁଦ୍ଧ)
(କ) ଗୋବିନ୍ଦ __________________ ଅଳମ୍ । (ତର୍କ)
Answer:
ତର୍କୀୟ

(ଖ) ପାଚକଃ _______________________ ଅଳମ୍ । (ପାକ/ପାଚନ)
Answer:
ପାକାୟ / ପାଚନାୟ

(ଗ) ଶିଷ୍ଯ __________________________ ଅଳମ୍ । (ବେଦପଠନ)
Answer:
ବେଦପଠନାୟ

(ଘ) ଦୁଗ୍ଧଂ _______________________ ଅଳମ୍ । (ଶିଶୁ)
Answer:
ଶିଶବେ

(ଙ) ରାମଃ ______________________ ଅଳମ୍ । (ରାବଣ)
Answer:
ରାବଣାୟ

(ଚ) ଏତତ୍ ବେତନଂ _______________________ ଅଳମ୍ । (ଭୃତ୍ୟ )
Answer:
ଭୃତ୍ଯାୟ

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
(କ) ମୁଁ ପୁଅକୁ ବହିଟିଏ ଦେବି ।
ଅନୁ : ଅହଂ ପୁତ୍ରାୟ ପୁସ୍ତକଂ ଦାସ୍ୟାମି ।

(ଖ) ବଗଗୁ ମାଛ ଭଲ ଲାଗେ ।
ଅନୁ : ବକାୟ ମୀନଃ ରୋଚତେ ।

(ଗ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରକୁ ପୁସ୍ତକ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଉଛନ୍ତି ।
ଅନୁ : ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାୟ ପୁସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି

(ଘ) ରୋଗୀକୁ ଔଷଧ ରୁଚେ ନାହିଁ ।
ଅନୁ : ରୋଗିଣେ ଔଷଧ୍ୱଂ ନ ରୋଚତେ ।

(ଙ) ଭଲପିଲାମାନେ ଜ୍ଞାନପାଇଁ ପଢ଼ନ୍ତି ।
ଅନୁ : ଉତ୍ତମଃ ଛାତ୍ରା ଜ୍ଞାନୀୟ ପଠନ୍ତି ।

(ଚ) ମୂର୍ଖମାନେ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଈର୍ଷା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ : ମୁର୍ଖ ପଣ୍ଡିତେଭ୍ୟ ଈର୍ଷାନ୍ତି ।

(ଛ) ଖରାପାଇଁ ଛତା ନିଅ ।
ଅନୁ : ଆତପାୟ ଛତ୍ର ନୟ ।

(ଜ) ସୈନିକମାନେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଗଲେ ।
ଅନୁ : ସୈନିକା ଯୁଦ୍ଧାମ୍ଭ ପ୍ରସ୍ଥିତଃ ।

(ଝ) ସେମାନେ ଆମକୁ ଘାସଭଳି ମନେ କରନ୍ତି ।
ଅନୁ : ତେ ଅସ୍ମାନ୍ ତୃତଂ।ତୃଣାୟ ମନ୍ୟନ୍ତେ ।

(ଞ) ତୁମର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।
ଅନୁ : ତୁଭ୍ୟ ମଙ୍ଗଳମସ୍ତୁ ।

ଅପାଦାନକାରକ ଓ ପଞ୍ଚମା ବିଭକ୍ତି
୧। (କ) ବୃକ୍ଷାତ୍ ଫଳଂ ପତତି । (ଗଛରୁ ଫଳ ପଡ଼ୁଛି ।)
(ଖ) ପ୍ରାସାଦାତ୍ ବାଳକଃ ଅପତତ୍ । (କୋଠାଉପରୁ ପିଲାଟି ପଡ଼ିଗଲା ।)
(ଗ) ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ର ଛାତ୍ରା ଆଗଛନ୍ତି । (ସ୍କୁଲରୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଆସୁଛନ୍ତି ।)

‘ଧ୍ରୁବମପାୟେଽପାଦାନମ୍ ।” ଉପରିଲିଖ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ବୃକ୍ଷରୁ ଫଳ, ପ୍ରାସାଦରୁ ବାଳକ ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ବିଚ୍ଛେଦ ଘଟୁଛି । ଯାହାଠାରୁ ବସ୍ତୁ ବା ବାକ୍ତିର ବିଚ୍ଛେଦ ହୁଏ, ତାହା ‘ଅପାଦାନ କାରକ’ ଅଟେ । ‘ବିଶ୍ଳେଷାବଧୌ ପଞ୍ଚମୀ ।’ଏଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅପାଦାନେ ପଞ୍ଚମୀ’ କୁହାଯାଏ । ବୃକ୍ଷାତ୍‌, ପ୍ରାସାଦାତ୍ ଓ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅପାଦାନ କାରକ ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

୨। (କ) ମୃଗ ବ୍ୟାଘ୍ରାତ ବିଭେତି । (ହରିଣ ବାଘକୁ ଡ଼ରୁଛି ।)
(ଖ) ଛତ୍ରମ୍ ଆତପାତ୍ର ତ୍ରାୟତେ|ରକ୍ଷତି । (ଛତା ଖରାରୁ ରକ୍ଷାକରେ ।)
‘ଭୀତ୍ରାର୍ଥୀନାଂ ଭୟହେତୁଃ ।’ ‘ଭୀ’ ଧାତୁ ଭୟକରିବା ଓ ‘ତ୍ରୈ’ ଧାତୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥବା ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଭୟର କାରଣଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ଭୟର କାରଣ ‘ବ୍ୟାଘ୍ର’ ଓ ‘ଆତପ’ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା ।

୩। (କ) ଧାର୍ମିକଃ ପାପାତ୍ର ପରାଜୟତେ । (ଧାର୍ମିକ ପାପକୁ ସହିପାରେ ନାହିଁ ।)
(ଖ) ଅଧ୍ୟୟନାତ୍ର ପରାଜୟତେ ଜାତିଃ । ଜାତିଃ (ଠକ, ମୂର୍ଖ) ଠକ ପାଠପଢ଼ାକୁ ସହିପାରେ ନାହିଁ ।)
‘ପରାଜେରସୋରଃ ।’ ପରା + ଜି (ପରାଜୟତେ) ଅନୁଯୋଗରେ ଯାହାକୁ ସହିହୁଏ ନାହିଁ, ତାହା ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞକ ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ‘ପାପାତ୍’ ଓ ‘ଅଧ୍ୟୟନାତ୍’ ଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ‘ପରାଜୟତେ’ ହରାଇବା ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହେଲେ ଯିଏ ପରାଜିତ ହୁଏ, ସେଠାରେ କର୍ମ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇଥାଏ । ଯଥା – ମଗଧ୍ୟ ପରାଜୟତେ କଳିଙ୍ଗଃ ।

୪। (କ) ଧାନ୍ୟଭ୍ୟ ମାଂ ବାରୟ । (ଧାନରୁ ଗାଈମାନଙ୍କୁ ବାରଣ କର ।)
(ଖ) ପିତା ପୁତ୍ର ଚଳଚ୍ଚିତ୍ରଦର୍ଶନାତ୍ ବାରୟତି । (ପିତା ପୁତ୍ରକୁ ସିନେମାଦେଖାରୁ ବାରଣ କରୁଛି ।)
‘ବାରଣାର୍ଥନାମୀପ୍‌ସିତଃ ।’ ବାରଣାର୍ଥକ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ନିବାର୍ଯ୍ୟମାଣର ଅଭିଳଷିତ ଅପାଦାନକାରକ ହୋଇଥାଏ । ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ଉଦାହରଣ ଦ୍ଵୟରେ ‘ଧାନ୍ୟ’ ଓ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦର୍ଶନରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଗାଈ ଓ ପୁତ୍ରକୁ ବାରଣ କରାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ବାରଣର ଈପ୍‌ସିତ ‘ଧାନ୍ୟ’ ଓ ‘ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ଦର୍ଶନ’ ଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା ।

୫। (କ) ଚୌରଃ ରକ୍ଷିତଃ ନିଲୀୟତେ । (ଚୋର ପୋଲିସକୁ ଲୁଚୁଛି ।)
(ଖ) କୃଷ୍ଣ ମାତୁଃ ନିଲୀୟତେ । (କୃଷ୍ଣ ମାଆଙ୍କୁ ଲୁଚୁଛନ୍ତି ।)
‘ଅନ୍ତର୍ଥେ ଯେନାଦର୍ଶନମିକୃତି ।’ ନି+ ଲୀ (ନିଲୀୟତେ) ଅର୍ଥାତ୍ ଲୁଚିବା । କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନରେ ରହି ଯାହାଠାରୁ ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରେ, ସେ ଅପାଦାନକାରକ ହୁଏ । ଚୋର ପୋଲିସ୍‌ରୁ ଓ କୃଷ୍ଣ ମା’ଙ୍କଠାରୁ ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖୁଛନ୍ତି, ତେଣୁ ରକ୍ଷୀ ଓ ମାତାଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା ।

୬। (କ) କାମାତ୍ର କ୍ରୋଧଃ ଅଭିଜାୟତେ । (କାମନାରୁ କ୍ରୋଧ ଜାତ ହୁଏ ।)
(ଖ) ନବନୀତାତ୍ର ଘୃତମ୍ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ । (ଲହୁଣୀରୁ ଘିଅ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।)
(ଗ) ଅମରକଣ୍ଟକାତୁ ମହାନଦୀ ପ୍ରଭବତି । ଅମର କଣ୍ଟକରୁ ମହାନଦୀ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଛି ।

‘ଜନିକର୍ତ୍ତା ପ୍ରକୃତିଃ ।’ ଜାତ ବା ଉତ୍ପତ୍ତି ହେବା ଅର୍ଥରେ ଜନ୍ମର ମୂଳକାରଣଠାରେ ଏବଂ ‘ଭୁନଃ ପ୍ରବୟଃ’ ପ୍ର + ଭୂ ଧାତୁ ପ୍ରୟୋଗରେ ବୁଝାଉଥବା ପ୍ରଥମ ଆବିର୍ଭାବସ୍ଥଳରେ ଅପାଦାନସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । କାମନାରୁ କ୍ରୋଧର ଜନ୍ମ ଓ ନବନୀତରୁ ଘୃତର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିବାରୁ ‘କାମ’ ଓ ନବନୀତ, ଯଥାକ୍ରମେ କ୍ରୋଧ ଓ ଘୃତ ଉତ୍ପତ୍ତି ମୂଳକାରଣ ଅଟେ ଏବଂ
ହୋଇଛି ।

୭ । (କ) ସାଧଃ ପାପାତ୍ର ଜୁଗୁପ୍‌ତେ । (ସାଧୁ ଲୋକ ପାପକୁ ଘୃଣାକରେ ।)
(ଖ) ଛାତ୍ରୀ ପଠନାତ୍ର ବିରମତି । (ଛାତ୍ର ପଠନରୁ ନିବୃତ ହେଉଛି ।)
(ଗ) ଧର୍ମାତ୍ର ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଧର୍ମପ୍ରତି ଅମନଯୋଗୀ ହେବା ଅନୁଚିତ ।)
(ଘ) ଛାତ୍ରୀ ଅଧ୍ୟୟନାତ ପ୍ରମାଦ୍ୟତି । (ଛାତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନରୁ ବିମୁଖ ହେଉଛି ।)

‘ଜୁଗୁପ୍‌ବିରାମ ପ୍ରମାଦାର୍ଥନାମୁପସଂଖ୍ୟାନମ୍ ।’ ଜୁଗୁପ୍‌ସା (ଘୃଣା), ବିରାମ (ନିବୃଦ୍ଧି) ଓ ପ୍ରମାଦ (ଅନବଧାନତା) ବୋଧକ ଧାତୁ ଯୋଗରେ କର୍ମକାରକ ସ୍ଥାନରେ ଅପାଦାନକାରକ ହୁଏ ।

୮। (କ) ହିମାଳୟ ବିନ୍ଧ୍ୟାତ୍ମ ଉଚ୍ଚତରଃ । ହିମାଳୟ ବିନ୍ଧ୍ୟଠାରୁ ଉଚ୍ଚତର ।
(ଖ) ଜ୍ଞାନଂ ଧନାତ୍ର ବିଶିଷ୍ୟତେ । ଧନଠାରୁ ଜ୍ଞାନ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
(ଗ) ଖଳ ସର୍ପାତ୍ର କ୍ରୁରତରଃ । ଦୁଷ୍ଟଲୋକ ସାପଠାରୁ ଭୟଙ୍କର ।
‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତେ ।’ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ଉତ୍କର୍ଷ ବା ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ନିକୃଷ୍ଟଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅପେକ୍ଷାର୍ଥେ ପଞ୍ଚମୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ହିମାଳୟ ଓ ବିନ୍ଧ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ‘ବିନ୍ଧ୍ୟ’ ଉଚ୍ଚତାରେ ହିମାଳୟଠାରୁ ନିକୃଷ୍ଟ, ସେହିପରି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଧନ ଓ ଦୂରତାରେ ସର୍ପ ନିକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । କେହି କେହି ଏହାକୁ ‘ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେ ପଞ୍ଚମୀ’ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଏଠାରେ ବିନ୍ଧ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ହିମାଳୟ, ଧନ ଅପେକ୍ଷା ଜ୍ଞାନ ଓ ସର୍ପ ଅପେକ୍ଷା ଖଳ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ।

୯। (କ) ରମେଶଃ (ଛାତ୍ରାବାସେ ସ୍ଥିତ୍ଵା) ଛାତ୍ରାବାସାତ୍ ପତ୍ର ଲିଖତି । ରମେଶ ହଷ୍ଟେଲରୁ ଚିଠି ଲେଖୁଛି ।
(ଖ) ବାନରଃ (ବୃକ୍ଷମ୍ ଆରୁହ୍ୟ) ବୃକ୍ଷାତ୍ ପଶ୍ୟତି । ମାଙ୍କଡ଼ ଗଛକୁ ଚଢ଼ି ଚାହୁଛି ।
‘ ଲ୍ୟବ୍ଲୋପେ କର୍ମଣ୍ୟଧ୍ଵରଣେ ଚ ।’‘କ୍ସା’ ଏବଂ ‘ଲ୍ୟପ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ବ୍ୟବହାର ନ କରି ଉକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦର ‘କର୍ମ’ ଓ ‘ଆଧାର’ ସ୍ଥାନରେ ‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି’ ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଲ୍ୟବ୍‌ଲୋପେ ପଞ୍ଚମୀ’ କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ‘ସ୍ଥିତ୍ଵା’ ଓ ‘ଆରୁହ୍ୟ’ କ୍ରିୟାପଦକୁ ଉହ୍ୟ କରି ଅଧ୍ଵକରଣ ‘ଛାତ୍ରାବାସ’ ଠାରେ ଓ ‘କର୍ମ’ ବୃକ୍ଷଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି ।

୧୦ । (କ) ଶିଷ୍ୟ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାତୁ ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ଅଧୀତେ । ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଛି ।
(ଖ) ବଧୂ ଶ୍ଵଶୁରାତ୍ ଲଜ୍ଜତେ । ବୋହୂ ଶ୍ୱଶୁରକୁ ଲାଜ କରୁଛି ।
‘ଆଖ୍ୟାତୋପଯୋଗେ ।’ ନିୟମପୂର୍ବକ ବିଦ୍ୟାଗ୍ରହଣରେ ଗୁରୁଙ୍କୁ ‘ଆଖ୍ୟାତ’ କୁହାଯାଏ । ସେଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୁଏ । ‘ତ୍ରପାର୍ଥନାଂ ଯତଃ ତ୍ରପା ।’ ଲଜ୍ଜା କରିବା ଅର୍ଥରେ ଯାହାକୁ ଲଜ୍ଜା କରାଯାଏ ସେଠାରେ ମଧ୍ୟ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହୋଇ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ନିୟମ ପୂର୍ବକ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ ହେତୁ ‘ଆଚାର୍ଯ୍ୟ’ ଆଖ୍ୟାତା ଓ ବଧୂ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କୁ ଲାଜ କରୁଥିବାରୁ ଉଭୟ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶ୍ୱଶୁରଠାରେ ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ହେଲା ।

୧୧ । (କ) ବାଳକ ଦୁଃଖେନ । ଦୁଃଖାତ୍ କ୍ରନ୍ଦତି । ପିଲାଟି ଦୁଃଖରେ କାନ୍ଦୁଛି ।
(ଖ) ପଥ୍ଅଃ ତୃଷୟା ଅପତତ୍ । ବାଟୋଇ ଶୋଷରେ ପଡ଼ିଗଲା ।

‘ହେତୌ ବିଭାଷା ଗୁଣେଽପ୍ରିୟାମ୍‌ । ’ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟଲିଙ୍ଗର ଗୁଣବାଚକ ଶବ୍ଦ ହେତୁ ବା କାରଣ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ତା ସ୍ଥାନରେ ତୃତୀୟା ବା ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ହେତୁବୋଧକ ଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିଲେ, ତା’ଠାରେ କେବଳ ତୃତୀୟା ହୁଏ (ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ନାହିଁ ) । କ୍ରନ୍ଦନ କ୍ରିୟାର କାରଣ ‘ଦୁଃଖ’ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥିବାରୁ ହେତୁ ଅର୍ଥରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତିରେ ‘ଦୁଃଖାତ୍’ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ହେତୁ ଅର୍ଥରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ‘ଦୁଃଖେନ’ ମଧ୍ୟ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ଅପତତ୍- (ପତନ କ୍ରିୟା) ର କାରଣ ‘ତୃଷ୍ଣା’ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହେତୁ, ହେତୌ ତୃତୀୟା ହୋଇଛି ।

୧୨। (କ) ପୁନଃ ପିତୁଃ ପ୍ରତି । ପୁଅ ବାପାଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ‌ି ।
(ଖ) ଧାନ୍ୟଭ୍ୟ ପ୍ରତିଯଚ୍ଛତି ମାଷାନ୍ । ଧାନବଦଳରେ ବିରି ନେଉଛି ।
‘ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ ପ୍ରତିଦାନେ ଚ ଯସ୍ମାତ୍‌ । ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ ଓ ପ୍ରତିଦାନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ‘ପ୍ରତି’ ଯୋଗରେ ‘ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି’ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ପୁତ୍ର, ପିତାର ପ୍ରତିନିଧ୍ ଓ ଧାନ ପ୍ରତିଦାନରେ ବିରି ଦେଉଥୁବାରୁ, ପିତୃ ଓ ଧାନ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ହେଲା ।

୧୩। (କ) ଆ ମୂଳାତ୍ ଶ୍ରୋତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । ମୂଳରୁ ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଖ) ଆ କୈଳାସାତ୍ର ଗନ୍ତୁକାମୋଽହମ୍ । କୈଳାସଠାରୁ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଗ) ଅପବିଷୋ ସଂସାରଃ । ବିଷ୍ଣୁଙ୍କଠାରୁ ସଂସାର ଆରମ୍ଭ ।
(ଘ) ପରି ବନାତ୍ର ବର୍ଷତି ମେଘ । ବଣଠାରୁ ମେଘ ବରଷୁଛି ।

‘ପଞ୍ଚମ୍ୟପାରିଭିଂ, ଆଡ୍ ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନେ, ଅପପରୀ ବର୍ଜନେ ।’ଅପ, ଆଡ୍ ଏବଂ ପରି ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ଅଭିବିଧ ଅର୍ଥରେ ‘ଆଡ୍’ ତଥା ବଞ୍ଜନ ଅର୍ଥରେ ‘ଅପ’ ଓ ‘ପରି’ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ୧୪ । ନିମ୍ନଲିଖ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –

୧୪ । ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –

କୃଚ୍ଛ୍ର (ଅତିକଷ୍ଟରେ) – ଡଃ କୃଚ୍ଛାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା । ସେ କଷ୍ଟରେ ବିପଦରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଲ ।
ଅଳ୍ପ (ଅଳ୍ପକରେ) – ଶିଶୁ ଅଳ୍ପାତୁ ଦୁଃଖାତ୍ ରକ୍ଷିତଃ । ପିଲାଟି ଅଦୁଃଖରୁ ରକ୍ଷାପାଇଲା ।
ସ୍ପୋକ (ସାମାନ୍ୟ) – ଅହଂ ସ୍ତୋକାତୁ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା । ମୁଁ ଅଳ୍ପକରେ ବିପଦରୁ ମୁକ୍ତ ହେଲି ।
(କୃଚ୍ଛ୍ର/ ଅଳ୍ପ/ ସ୍ପୋକ ଶବ୍ଦରେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି ।)

ମନେରଖ :

• ଯେଉଁଠାରୁ ବିଚ୍ଛେଦ ହୁଏ, ତାହା ଅପାଦାନ ।
• ଯେଉଁଥୁରୁ କିଛି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ଉତ୍କର୍ଷ ଓ ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ନିକୃଷ୍ଟର ଅପାଦାନ ସଂଜ୍ଞା ।
• ଭୟ ଅର୍ଥରେ ଯାହାଠାରୁ ଭୟ ବା ଯିଏ ଭୟର କାରଣ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ପୂର୍ବ-ପର ଯୋଗରେ ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚମୀ ହୁଏ ।
• ଯେଉଁଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ।
• ଘୃଣା-ବିରାମ-ଅସାବଧାନତା ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରେ ବସ୍ତୁ ବା କାର୍ଯ୍ୟରେ କରାଯାଏ ସେଠାରେ ପଞ୍ଚମୀ ।
• ବିନା ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟା, ତୃତୀୟା ଓ ପଞ୍ଚମୀ । ଋତେ ଯୋଗେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଓ ପଞ୍ଚମୀ । ଅନ୍ତରେଣ ଯୋଗେ କେବଳ ଦ୍ବିତୀୟା ।
• ଆରାତ୍‌ (ନିକଟରେ / ଦୂରରେ) ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ । କିନ୍ତୁ ନିକଷା/ ସମୟା ଯୋଗେ ଦ୍ଵିତୀୟା ।

ଗୀତ :
ପଞ୍ଚମୀ ଅପାଦାନ ଜାରକରେ
ଭୟାର୍ଥ ରକ୍ଷାର୍ଥ ଧାତୁ ଯୋଗରେ ।
ନିର୍ଲାୟତେ ପ୍ରଜାୟତେ ଯୋଗରେ
ଯୁଗ୍ମପ୍‌ ବିରାମ ପ୍ରମାଦାର୍ଥରେ ।
ପଞ୍ଚମୀ ପ୍ରଭବ୍ୟତି ବ୍ୟବହାରେ
ଲ୍ୟପ୍, ଲୋପେ, ଅନ୍ୟ, ପ୍ଲାକ୍ ଆରାତ୍‌
ଋତେ ଆଚ ଆହି ଦିଗ ଦେଶ ସଂଯୁତେ
ଆଚ ଆହି ଦିଗ ଦେଶ ସଂଯୁତେ
ଆରଭ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ବହିଃ ପୃଥକ୍
ସ୍ତୋକାଳ ଉତ୍କର୍ଷ ଅପକର୍ଷକ ।।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
ବନ୍ଧନୀମଧ୍ୟାତ୍ ଯଥାର୍ଥପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା –
(କ) ନିର୍ଝରଃ ପର୍ବତେଭ୍ୟ ସ୍ରବନ୍ତି ।
(ଖ) ଭକ୍ତାଃ_______________________ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ୍ତେ ।
Answer:
ମନ୍ଦିରାତ୍

(ଗ) ବାରି _______________________ ପତତି ।
Answer:
ଆକାଶାତ୍

(ଘ) ପତ୍ରାଃ ______________________ ପତନ୍ତି ।
Answer:
ବୃକ୍ଷାତ୍

(ଙ) ଛାତ୍ରଃ ______________________ ଆଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍

(ଚ) କୃଷକଃ ______________________ ଆୟାତି ।
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍

(ଛ) ଈଶ୍ଵରଃ ____________________ ରକ୍ଷତି ।
Answer:
ଦୁଃଖାତ୍
(ଦୁଃଖାତ୍, ବୃକ୍ଷାତ୍, ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍, ମନ୍ଦିରାତ୍, ଆକାଶାତ୍, ଗ୍ରାମାତ୍)

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯସ୍ଥଶବ୍ଦାନାଂ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ଉପଯୁକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦୈଶ୍ଚ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ସର୍ପ ନକୁଳାତ୍ ବିଭେତି । (ନକୁଳ)
(କ) ମୂଷିକ __________________ _________________ । (ମାର୍କାର)
Answer:
ମାର୍ଜାରାତ୍, ବିଭେତି

(ଖ) ଚୌରଃ __________________ _________________ । (ରକ୍ଷିନ୍)
Answer:
ରକ୍ଷିତଃ ବିଭେତି

(ଗ) ମୃଶଃ __________________ _________________ । (ବ୍ଯାଘ୍ର)
Answer:
ବ୍ୟାଘ୍ରାତ୍ ବିଭେତି

(ଘ) ଶୃଗାଳଃ __________________ _________________ । (କୁକ୍କୁର )
Answer:
କୁକ୍କୁରାତ୍ ବିଭେତି

(ଙ) ସାଧଃ __________________ _________________ । (ଦୁର୍ଜନ)
Answer:
ଦୁର୍ଜନାତ୍ ବିଭେତି

(ଚ) ଗୃହସ୍ଥ __________________ _________________ । (ଚୌର )
Answer:
ଚୌରାତ୍ ବିଭେତି

(ଛ) ଧାର୍ମିକଃ __________________ _________________ । (ପାପ)
Answer:
ପାପାତ୍ ବିଭେତି

୩। ଅଧୋଲିଖ ଶ୍ଳୋକଂ ପଠିତ୍ବା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟଂ ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
ପାତ୍ରତ୍ବାଦ୍ ଧନମାସ୍ମୋତି ଧନାଦ୍ ଧର୍ମ ତତଃ ସୁଖମମ୍ ॥
(କ) କସ୍ମାତ୍ ପାତ୍ରତାଂ ଯାତି ?
(ଖ) ______________________ ପାତ୍ରତାଂଘାତି ।
Answer:
ବିନୟାତ୍

(ଗ) ନରଃ କସ୍ମାତ୍ ଧନମାସ୍ମୋତି ?
(ଘ) ନରଃ _________________________ ଧନମାସ୍ମୋତି ।
Answer:
ଧର୍ମ।ତ୍

(ଙ) ନରଃ କସ୍ମାତ୍ ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ?
(ଚ) ନରଃ _____________________ ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ?
Answer:
ଧନାତ୍

(ଛ) କୁତଃ ସୁଙ୍ଖ ଲଭ୍ୟତେ ?
(ଜ) ________________________ ସୁଙ୍ଖ ଲଭ୍ୟତେ ।
Answer:
ଧର୍ମାତ୍

୪। କଃ କସ୍ମାତ୍ ପରଃ ? କଃ କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ? ଏତେ ଦ୍ଵାଦଶମାସ ।
୧. ଚୈତ୍ର
୨. ବୈଶାଖ
୩. ଜ୍ୟୈଷ୍ଠା
୪. ଆଷାଢ଼
୫. ଶ୍ରାବଣୀ
୬. ଭାଦ୍ରପଦଃ
୭.ଆଶି୍ନଃ
୮. କାର୍ତ୍ତକଃ
୯. ମାର୍ଗଶୀର୍ଷଃ
୧୦. ପୌଷଃ
୧୧. ମାଘଃ
୧୨. ଫାଲ୍ଗୁନଃ
ଯଥା :
(କ) ଚୈତ୍ର ବୈଶାଖାତ୍ର ପୂର୍ବ । ବୈଶାଖ ଚୈତ୍ରାତ୍ ପରଃ ।
(ଖ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଆଷାଢାତ୍ର ପୂର୍ବ । ଆଷାଢ଼ ଜ୍ୟେଷ୍ଠାତ୍ର ପରଃ ।
(ଗ) ଶ୍ରାବଣ ଭାଦ୍ରପଦାତ୍ ପୂର୍ବ । ଭାଦ୍ରପଦଃ ଶ୍ରାବଣାତ୍ ପରଃ ।
(ଘ) ଆଶ୍ୱିନଃ କାର୍ତ୍ତିକାତ୍ମ ପୂର୍ବ । କାର୍ତ୍ତିକଃ ଆଶ୍ୱିନାତ୍‌ ପରଃ ।
(ଙ) ମାର୍ଗଶୀର୍ଷ ପୌଷାତ୍ର ପୂର୍ବ । ପୌଷ ମାର୍ଗଶୀର୍ଷାତ ପରଃ ।
(ଚ) ମାଘ ଫାଲ୍‌ଗୁନାତ୍‌ ପୂର୍ବ । ଫାଲ୍‌ଗୁନଃ ମାଘାତ୍ର ପରଃ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଏତେ ଷଡ଼ରତମଃ । ଯଥା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା :
(କ) ଆଷାଢ଼ାତ୍ ଆରଭ୍ୟ ଶ୍ରାବଣପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଷତୁଃ ।
(ଖ) ଭାଦ୍ରପଦାତ୍ ଆରଭ୍ୟ,ଆଶ୍ୱିନପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶରଦ୍ ।
(ଗ) କାର୍ତ୍ତିକାତ୍ର ମାର୍ଗଶୀର୍ଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହେମନ୍ତଃ ।
(ଘ) ପୌଷାତ୍ର ମାଘପର୍ଯ୍ୟନ୍ତଃ ଶିଶିରଃ ।
(ଙ) ଚୈତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଫାଲ୍‌ଗୁନାତ୍‌ ବସନ୍ତଃ ।
(ଚ) ବୈଶାଖାତ୍ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ।

୫। ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ସ୍ବାଧ୍ୟାୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟ)
(କ) ସତ୍ୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ସତ୍ୟ)
(ଖ) ଧର୍ମାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଧର୍ମ)
(ଗ) କୁଶଳାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (କୁଶଳ)
(ଘ) ଦେବକାର୍ଯ୍ୟାତ୍ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ଦେବାକାର୍ଯ୍ୟ)
(ଙ) ପିତୃକାର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ ନ ପ୍ରମଦିତବ୍ୟମ୍ । (ପିତୃକାର୍ଯ୍ୟ)

୬। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତାନ୍ ଶବ୍ଦାନ୍ ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ମମ ଭ୍ରାତା କଟକାତ୍ର ଆଗତଃ । (କଟକ)
(କ) ଅହଂ _____________________________ ବହିଃ ଇତସ୍ତତଃ ନ ଭ୍ରମାମି । (ଗ୍ରାମ)
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍

(ଖ) ______________________ ଋତେ ମମ କଃ ସହାୟଃ । (ଈଶ୍ଵର)
Answer:
ଈଶ୍ବରାତ୍

(ଗ) _________________________ ପୂର୍ବମ୍ ଈଶ୍ବରଂ ସ୍ମର । (ଶୟନ)
Answer:
ଶୟନାତ୍

(ଘ) __________________ ପରଂ କ୍ରୀଡ଼ । (ପଠନ)
Answer:
ପଠନାତ୍

(ଙ) ଅର୍ଜୁନଃ ____________________________ ଧନୁର୍ବିଦ୍ୟାମ୍ ଅଶିକ୍ଷତ । (ଦ୍ରୋଣ)
Answer:
ଦ୍ରୋଣାତ୍

(ଚ) ସର୍ବେ ______________________ ଜୁଗୁପ୍‌ସନ୍ତେ । (କୃପଣ)
Answer:
କୃପଣାତ୍

(ଛ) ପୁତ୍ରଃ ______________________ ବଦତି । (ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର)
Answer:
ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରାତ୍

(ଜ) _______________________ ବୃକ୍ଷୀ ଜାୟତେ । (ବୀଜ)
Answer:
ବୀଜାତ୍

୭। ଅଧସ୍ତନପଦାନାଂ ବାକ୍ୟଷୁ ବ୍ୟବହାରଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ବିଭେତି : ସର୍ପ ନକୁଳାତ୍ ବିଭେତି ।
ଅନ୍ୟଃ, ନିଲୀୟତେ,ଆରାତ୍‌, ପ୍ରାକ୍, ପୃଥକ୍, ପ୍ରଭୃତି, କୃଚ୍ଛାତ୍‌, ବିନା, ବହିଃ, ଅନନ୍ତରମ୍, ନାନା, ଉତ୍ତରା, ଦକ୍ଷିଣାହି, ପ୍ରତି ।
ଅନ୍ୟଃ – ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍ର ଅନ୍ୟ ।
ନିଲୀୟତେ – ବଧୂ ଶ୍ୱଶୁରାତ୍ ନିଲୀୟତେ ।
ଆରାତ୍ – ଗ୍ରାମାତ୍ ଆରାତ୍ର ନଦୀ ବହତି ।
ପ୍ରାକ୍ – ଭୋଜନାତୁ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତଂ କ୍ଷାଳୟ ।
ପୃଥକ୍ – ରାମ ଶ୍ୟାମାତ୍ର ପୃଥକ୍ ।
ପ୍ରଭୃତି – ମାଘାତ ପ୍ରଭୃତି ବସନ୍ତଃ ଭବତି ।
କୃଚ୍ଛାତ୍ – ଅହଂ କୃଚ୍ଛାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା ।
ବିନା – ଧର୍ମାତ୍ର ବିନା ମୁକ୍ତା ନାସ୍ତି ।
ବହିଃ – ଗୃହାତ୍ ବହିଃ ଉଦ୍ୟାନଂ ଶୋଭିତେ ।
ଅନନ୍ତରମ୍ – ଶୟନାତ୍ ଅନନ୍ତରଂ ସ୍ବପ୍ନ ପଶ୍ୟାମି ।
ନାନା – ଧନାତ୍ର ନାନା ମୁକ୍ତି ନାସ୍ତି ।
ଉତ୍ତରା – ଗ୍ରାମାତ୍ ଉତ୍ତରା ବନମଣ୍ଡି ।
ଦକ୍ଷିଣାହି – ଗ୍ରାମାତ୍ ଦକ୍ଷିଣାହି ମନ୍ଦିରଂ ଶୋଭତେ ।
ପ୍ରତି – ପୁନଃ ପିତୁଃ ପ୍ରତି ।

୮। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା : ଈଶ୍ବରସ୍ୟ ଅନ୍ୟ କଃ ସହାୟ । ଈଶ୍ବରାତ୍‌ ଅନ୍ୟ କଃ ସହାୟ ।
(କ) ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ବହିଃ ବାଳକା କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ ବହିଃ ବାଳକା କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।

(ଖ) ବିପଦି ତ୍ରାୟସ୍ୱ ମାମ୍ ।
Answer:
ବିପଦଃ ପ୍ରାୟସ୍ୱ ମାମ୍ ।

(ଗ) ଚୋରଃ ରକ୍ଷିଣଂ ନିଲୀୟତେ ।
Answer:
ଚୋରଃ ରକ୍ଷିତଃ ନିଲୀୟତେ ।

(ଘ) ଅସ୍ୟ ନଗରସ୍ୟ ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବର୍ତ୍ତତେ ।
Answer:
ଅସ୍ନାତ୍ ନଗରାତ୍ର ଉତ୍ତରା ନଦୀ ବର୍ଭତେ ।

(ଙ) ଭୋଜନସ୍ୟ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତଂ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟେତ୍ ।
Answer:
ଭୋଜନାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ହସ୍ତୀ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟେତ୍ ।

(ଚ) ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ବୈଶାଖସ୍ୟ ପରଃ ମାନଃ ।
Answer:
ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ବୈଶାଖାତ୍ ପରଃ ମାନଃ ।

(ଛ) ବିନୟସ୍ୟ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
Answer:
ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।

(ଜି) କଟକଂ ଆରାତ୍ ମହାନଦୀ ।
Answer:
କଟକାତ୍ ଆରାତ୍ ମହାନଦୀ ।

(ଝ) ଜନା ରାଜମାର୍ଗେ ରଥ ପଶ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ଜନାଃ ରାଜମାର୍ଗତ୍ ରଥ ପଶ୍ୟନ୍ତି ।

(ଞ) ଗୋପାଳ ରାମସ୍ୟ କନୀୟାନ୍ ।
Answer:
ଗୋପାଳ ରାମାତ୍ କନୀୟାନ୍ ।

୯। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ ।
ଯଥା : ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ ପୂର୍ବରୁ ମୁଁ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗ କରେ : ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଅହଂ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋମି ।
(କ) ଭକ୍ତମାନେ ବିଦେଶରୁ ପୁରୀ ଆସନ୍ତି ।
ଅନୁ – ଭକ୍ତା ବିଦେଶାତ୍ ପୁରୀମ୍ ଆଗଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଧନ ଅଭାବରୁ ପିଲାଟି ପଡୁନାହିଁ ।
ଅନୁ – ଧନାଭାବାତ୍ ବାଳକ ନ ପଠତି ।

(ଗ) ନଦୀ ଜଳଠାରୁ କୂପଜଳ ଅଧ୍ଵକ ନିର୍ମଳ ।
ଅନୁ – ନଦୀଜଳାତ୍ କୂପଜଳମଧ୍ଵଙ୍କ ନିର୍ମଳମ୍ ।

(ଘ) ତୁମେ ଅଳ୍ପକରେ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଲ ।
ଅନୁ – ତ୍ୱମ୍ ଅର୍ଥାତ୍ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା ।

(ଙ) ଲୋକମାନେ କୋଠା ଉପରୁ ଯାତ୍ରା ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
ଅନୁ – ଜନଃ ପ୍ରାସାଦାତ୍ ଯାତ୍ରା ପଶ୍ୟନ୍ତି ।

(ଚ) ଦୂରରୁ ଦର୍ଶନ ଅତୀବ ମନୋହର ।
ଅନୁ – ଦୂରାତ୍ ଦର୍ଶନମତି ମନୋହରମ୍ ।

(ଛ) ମୂର୍ଖମାନେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଘୃଣା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ମୂର୍ଖ ପଣ୍ଡିତେଭ୍ୟ ଜୁଗୁପ୍‌ନ୍ତେ ।

(ଜ) ଲୋଭରୁ ପାପ ପାପରୁ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ।
ଅନୁ – ଲୋଭାତ୍ ପାପମ୍, ପାପାତ୍ ମୃତ୍ଯୁ ବ୍ୟ ଜାୟତେ ।

(ଝ) ପୂର୍ବେ ମା’ମାନେ ଝିଅଙ୍କୁ ପଢ଼ିବାରୁ ବାରଣ କରୁଥିଲେ ।
ଅନୁ – ପୁରା ମାତରଃ କନ୍ୟା ପଠନାତ୍ ବାରୟନ୍ତି ସ୍ମ ।

ସମ୍ବନ୍ଧପଦ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି
୧। (କ) ରାମସ୍ୟ ପୁନଃ କ୍ରୀଡ଼ତି । ରାମର ପୁଅ ଖେଳୁଛି ।’
(ଖ) ରାଜ୍ଞ ପୁରୁଷା ଆଗଛନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ପୁରୁଷମାନେ ଆସୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ପାଦପଙ୍କଜଂ ଭଜତି । ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପଦାରବିନ୍ଦକୁ ଭଜନ କରୁଛି ।

‘ସମ୍ବନ୍ଧ ଷଷ୍ଠୀ’ । ଏଠାରେ ରାମସ୍ୟ, ରାଜ୍ଞ ଓ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ପଦତ୍ରୟ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକର କ୍ରିୟାପଦ କ୍ରୀଡ଼ତି, ଆଗଛନ୍ତି ଓ ଭଜତି ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ନାହିଁ । ବରଂ ଏମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ବାକ୍ୟରେ ଥିବା ଅନ୍ୟ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଯଥା – ପୁତ୍ର ପୁରୁଷ ଓ ପାଦପଙ୍କଜ ସହିତ ରହିଛି । କ୍ରିୟା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ ନଥବାରୁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତନ୍ତ ପଦର ‘କାରକତ୍ଵ’ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହାକୁ କେବଳ ‘ସମ୍ବନ୍ଧପଦ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସମ୍ବନ୍ଧ ପଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ରାମସ୍ୟ, ରାଜ୍ଞ ଓ କୃଷ୍ଣସ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ପଦ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ-ଷଷ୍ଠୀ’ ସୂତ୍ରରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତାନ୍ତ ହେଲେ । ସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଅସଂଖ୍ୟ । ତେବେ ଉପର୍ୟ୍ୟକ୍ତ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଜନ୍ୟ-ଜନକ, ସ୍ଵସ୍ଵାମିଭାବ ଓ ଅବୟବାବୟବିଭାବ (ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବ) ସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ ।

ମହର୍ଷି ପାଣିନି ଅଣ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଛଅଟି କାରକ ବିଷୟ ଆଲୋଚନା କରି ପରେ କହିଲେ ‘ଆଉ ଯାହା ରହିଲା’ (ଅବଶିଷ୍ଟ/ଶେଷ) ସେହି ସ୍ଥାନରେ ‘ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି’ ହେବ । ଏହାକୁ ‘ଶେଷେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ସମ୍ବନ୍ଧସାମାନ୍ୟ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ ।

(କ) ବନ୍ଦେ ଗୁରୋ ଚରଣୟୋଃ । ଗୁରୁଙ୍କ ଚରଣକୁ ବନ୍ଦନା କରୁଛି ।
(ଖ) ଭକ୍ତ ଶଙ୍କରସ୍ୟ ପାଦୟୋଃ ଭଜତି । ଭକ୍ତ ଶଙ୍କରଙ୍କ ପାଦକୁ ଭଜୁଛି ।
(ଗ) ତାବତ୍ ଭୟସ୍ୟ ଭେତବ୍ୟମ୍ । ଭୟକୁ ଡ଼ରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।

‘କର୍ମାଦୀନାମପିସମ୍ବନ୍ଧମାତ୍ର ବିବକ୍ଷାୟାଂ ଷଷ୍ୟବ’ । ବହୁସ୍ଥଳରେ କାରକ ବିଭକ୍ତିର ସମ୍ଭାବନା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିବକ୍ଷାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । ଉପରିଲିଖୁ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ଚରଣ’ ପ୍ରଭୃତି କର୍ମାଦି କାରକ ସ୍ଥଳରେ ‘ସମ୍ବନ୍ଧ ବିବକ୍ଷାରେ ଷଷ୍ଠୀ’ ହୋଇଛି ।

୩ । (କ) ଧନସ୍ୟ ହେତୋଃ ବିଦେଶଂ ଗଚ୍ଛତି ।(ଧନ ନିମନ୍ତେ ବିଦେଶ ଯାଉଛି)
(ଖ) ଶୀତସ୍ୟ ହେତୋଃ କମ୍ପତେ । (ଶୀତ ନିମନ୍ତେ କଖୁଛି)
(ଗ) ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ହେତୋଃ ଅହଂ ଭୁବନେଶ୍ବରେ ତିଷ୍ଠାମି । (ପଢ଼ିବାକୁ ମୁଁ ଭୁବନେଶ୍ବରରେ ରହୁଛି)

‘ଷଷ୍ଠୀ ହେତୁ ପ୍ରୟୋଗେ’ । ବାକ୍ୟରେ ‘ହେତୁ’ ଶବ୍ଦର ସାକ୍ଷାତ୍ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ ହେତୁ ବାଚକ (ନିମିତ୍ତବୋଧକ) ଶବ୍ଦଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏଠାରେ ବିଦେଶଗମନର କାରଣ ‘ଧନ’, ଥରିବାର କାରଣ ‘ଶୀତ’ ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ରହିବାର କାରଣ ‘ଅଧ୍ୟୟନ’ ହୋଇଥିବାରୁ କାରଣବାଚୀ ଧନ, ଶୀତ ଓ ଅଧ୍ୟୟନ ଶବ୍ଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ହେତୁପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

୪। (କ) କେନ ହେତୁନା ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛସି ?
(ଖ) କସ୍ମାତ୍ ହେତୋ ବାଳକ କ୍ରନ୍ଦତି ?
(ଗ) କସ୍ୟ ହେତୋ ଡଃ ପଳାୟିତଃ ?

‘ସର୍ବନାମ୍ଳତୀୟା ଚ’ । ହେତୁ ଶବ୍ଦ ସହ ଯଦି ସର୍ବନାମପଦମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ଉଭୟ ହେତୁବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଓ ସର୍ବନାମବାଚୀ ଶବ୍ଦରୁ ତୃତୀୟା, ପଞ୍ଚମୀ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ । ‘ନିମିତ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାୟପ୍ରୟୋଗେ ସର୍ବାସାଂ ପ୍ରାୟଦର୍ଶନମ୍ ।’ ନିମିତ୍ତ ଓ ତଦର୍ଥବାଚୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ସର୍ବନାମ ଏବଂ ନିମିତ୍ତବାଚକ ଶବ୍ଦଠାରେ ପ୍ରାୟଶଃ ପ୍ରଥମାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା- (ଘ) କୋ ହେତୁଃ / କଂ ହେତୁମ୍ / କେନ ହେତୁନା । କସ୍ମି ହେତବେ । କସ୍ମାତ୍ ହେତୋ / କସ୍ୟ ହେତୋ/ କସ୍ମିନ୍ ହେତୌ ।

୫। (କ) ପୁନଃ ମାତୁଃ । ମାତରଂ ସ୍ମରତି । ପୁଅ ମାଆଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରୁଛି ।
(ଖ) ଦରିଦ୍ରସ୍ୟ / ଦରିଦ୍ର୍ୟ ଦୟସ୍ଵ । ଗରିବକୁ ଦୟା କର ।
(ଗ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ / ଗ୍ରାମମ୍ ଈଷ୍ଟ । ଗାଁରେ ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ବିସ୍ତାର କରୁଛି ।
ସ୍ଵଧାତୁ (ସ୍ମରଣାର୍ଥକ) ଦୟ ଧାତୁ (ଦୟା କରିବା) ଏବଂ ଈଶ୍ ଧାତୁ (ପ୍ରଭୁତ୍ୱ ବିସ୍ତାର କରିବା) ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ କର୍ମକାରକରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୬। (କ) ରାମସ୍ୟ ଗମନମ୍ (ରାମଃ ଗଛତି) ।
(ଖ) ଧନସ୍ୟ ଦାନଂ କୁରୁ (ଧନଂ ଦେହି) ।
(ଗ) ବ୍ୟାକରଣସ୍ୟ ପଠନଂ ଭବତି (ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠତି)

‘କର୍ତ୍ତୃକର୍ମଣୋ କୃତି’ । କୃଦନ୍ତପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମର ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ଗମ୍ + ଲ୍ୟୁଟ୍ ଗମନମ୍ ଏକ କୃଦନ୍ତପଦ ଅଟେ । ଏହି କୃଦନ୍ତପଦ ଯୋଗରେ କର୍ତ୍ତା ‘ରାମ’ ଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ସେହିପରି ଦାନମ୍ ଓ ପଠନମ୍ କୃଦନ୍ତ ପଦ ପାଇଁ ‘ଧନ’ ଓ ‘ବ୍ୟାକରଣ’ କର୍ମଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତ ହେଲା । ଏହାକୁ ‘କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ‘ଉଭୟପ୍ରାର୍ତ୍ତୀ କର୍ମଣି’ । କୃଦନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମ ଉଭୟ ଏକ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲେ ‘କର୍ମ’ର ହିଁ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –
(ଘ) ଶିଶୁଃ ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ କରୋତି (ଶିଶୁ ଚନ୍ଦ୍ର ପଶ୍ୟତି) । (ପିଲାଟି ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖୁଛି)
(ଙ) ପଥଃ ଜଳସ୍ୟ ପାନଂ କରୋତି (ପଥ ଜଳଂ ପିବତି) । (ପଥ୍ୟକ ଜଳ ପିଉଛି)

୭। (କ) ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଅହସତ୍ । ପିଲାଟି ଖେଳଣା ଦେଖୁ ହସିଲା ।
(ଖ) ଦୈତ୍ୟାନ ଘାତୁକଃ ହରି । ଭଗବାନ୍ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ହତ୍ୟାକାରୀ ।
(ଗ) ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗନ୍ତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । ସ୍କୁଲ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ଘ) ଛାତ୍ରୀ ଗୃହଂ ଗତବାନ୍ । ଛାତ୍ରଟି ଘରକୁ ଯାଉଥିଲା ।
(ଙ) ଧନଂ ଦାତା । (ଧନ ଦେବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ)
(ଚ) ଇଦଂ କାର୍ଯ୍ୟ ମୟା ସୁକରମ୍ । ଏହି କାମ ମୋତେ ସହଜ ।

‘ନ ଲୋକାବ୍ୟୟନିଷ୍ଠା ଖଳର୍ଥବୃନାମ୍’ । (ଶତ୍ରୁ, ଶାନଚ୍, କ୍ତ, କ୍ତବତ୍ରୁ, ଉ-ଉକ, କ୍ସା, ଲ୍ୟାପ୍, ତୁମୁନ୍, ଖଳ୍, ତୃନ୍ (ଶୀଳ ବା ସ୍ୱଭାବ ଅର୍ଥକ) ପ୍ରଭୃତି ବୃଦନ୍ତପଦ ଥିଲେ କର୍ମସ୍ଥାନରେ କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ହୁଏ ନାହିଁ ।) ‘ପଶ୍ୟନ୍’ ହୃଦନ୍ତପଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କର୍ମ (କ୍ରୀଡ଼ନକ) ପଦର ଷଷ୍ଠୀ ହେଲା ନାହିଁ । ସେହିପରି ‘ଘାତୁକ’ ଗନ୍ତୁମ୍, ଗତବାନ୍ ଓ ଦାତା ଇତ୍ୟାଦି କୃଦନ୍ତପଦର ପ୍ରୟୋଗ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଦୈତ୍ୟାନ୍, ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍, ଗୃହମ୍ ଓ ଧନମ୍ ଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ହୋଇନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ‘ତୃବ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୋଇ କୃଦନ୍ତ ହେଲେ, ସେଠାରେ କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଧାନ ହେବ । ଯଥା – ଜଗତଃ କର୍ତ୍ତା ହରଃ । (କୃ + ତ୍ୱଚ୍ = କର୍ତ୍ତା) ଧନସ୍ୟ ଦାତା (ଦା + ତୃବ୍) ଏହା ଧନ ଦେଉଥ‌ିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଉଛି । ତେଣୁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଷଷ୍ଠୀ । ଧନଂ ଦାତା (ଦା + ତୃନ୍) ଧନ ଦେବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ କର୍ମକାରକରେ ଦ୍ୱିତୀୟା ।

୮। (କ) ଇଦଂ ମମ ମତମ୍ । ଏହା ମୋର ମତ ।
(ଖ) ବିଦ୍ଵାନ୍ ସର୍ବେଷା ପୂଜିତଃ । ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତେ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
(ଗ) ଡଃ ମମ ବିଦିତଃ । ତାଙ୍କୁ ମୁଁ ଜାଣେ ।

‘କ୍ତସ୍ୟ ଚ ବର୍ତମାନେ’ । ବର୍ତ୍ତମାନ କାଳ ଅର୍ଥରେ ‘କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ କର୍ଷାଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ‘ନପୁସଂକ ଭାବ ଉପସଂଖ୍ୟାନମ୍’ କିନ୍ତୁ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ବିହିତ ‘କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତାଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ହୁଏ ।
ଯଥା – ମମ ହସିତମ୍, ତବ ଜୀବିତମ୍ ।
ଏଠାରେ ମୟା ହସିତମ୍ ଓ ୟା ଜୀବିତମ୍ ମଧ୍ୟ ହେବ । ମୁଁ ହସିଲି । ତୁମେ ବଞ୍ଚୁଲ ।

୯। (କ) ବାଳକସ୍ୟ/ବାଳକେନ ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶନୀୟ । ପିଲାଟି ଜହ୍ନ ଦେଖିପାରେ ।
(ଖ) ଛାତ୍ରସ୍ୟ। ଛାତ୍ରେଣ ପୁସ୍ତକଂ ପଠିତବ୍ୟମ୍ । ଛାତ୍ରଟି ବହି ପଢ଼ିବା ଉଚିତ ।
(ଗ) ଭକ୍ତସ୍ୟ/ ଭକ୍ତନ ସେବ୍ୟ ହରି । ଭକ୍ତ ହରିଙ୍କୁ ସେବା କର ।

‘କୃତ୍ୟାନାଂ କଉଁରିବା’ କୃତ୍ୟ (ତବ୍ୟ, ଅନୀୟ, ଯତ୍ନ, ଶ୍ୟତ୍, କ୍ୟପ୍) ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ କର୍ତ୍ତାର ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ଓ ପକ୍ଷେ ‘ଅନୁକ୍ତ କର୍ଭରି ତୃତୀୟା’ ସୂତ୍ରରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।
ଉପରିଲିଖୁତ ଉଦାହରଣ ଗୁଡ଼ିକରେ ଦର୍ଶନୀୟ-ଦୃଶ୍ + ଅନୀୟ, ପଠିତବ୍ୟ-ପଦ୍ + ତଥ୍ୟ ଓ ସେବ୍ୟ – ସେବ୍ + ଯତ୍ ହୋଇ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥିବାରୁ କର୍ତ୍ତା ବାଳକ, ଛାତ୍ର ଓ ଭକ୍ତଠାରେ ବିକଳ୍ପେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ପକ୍ଷେ ତୃତୀୟା ହୋଇଛି ।

୧୦। (କ) ରାମେଣ / ରାମସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟ ରାଜା ନାସ୍ତି । ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି ।
(ଖ) ତବ ତୁଳା/ ଉପମା ନାସ୍ତି । ତୁମର ତୁଳନା ନାହିଁ ।
‘ତୁଲ୍ୟାର୍ଥେଋତୁଳୋପମାଭ୍ୟ ତୃତୀୟାନ୍ୟତରସ୍ୟାମ୍’ ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ତୁଲ୍ୟ, ସଦୃଶ, ସମାନ, ସମ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ଯାହା ସହିତ ତୁଲ୍ୟ, ତା’ଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ପକ୍ଷେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ମଧ୍ୟ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ତୁଲ୍ୟାର୍ଥକ ତୁଳା ଓ ଉପମା ଶବ୍ଦଯୋଗରେ କେବଳ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।( ଅତୁଳୋପମାଭ୍ଯାମ୍)

୧୧। (କ) ନଦୀନାଂ / ନଦୀଷୁ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମ । ନଈମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମ ।
(ଖ) ପ୍ରାଣିନାଂ / ପ୍ରାଣିଷୁ ନରଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଣିଷ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
(ଗ) ଗଚ୍ଛତାଂ/ ଗଚ୍ଛସୁ ଧାବନ୍ ଦ୍ରୁତତମଃ । ଯାଉଥ‌ିବା ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଧାଉଁ ଥିବା ଲୋକ ଶୀଘ୍ରଯାଏ ।

‘ଯତଶ୍ଚ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣମ୍’ ଯେଉଁ ସମୁଦାୟ ବା ସମଷ୍ଟିରୁ ଜାତି, ଗୁଣ, କ୍ରିୟା ବା ସଂଜ୍ଞାବାଚକ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଗୋଟିକୁ ପୃଥକ୍ କରାଯାଏ, ସେହି ସମୁଦାୟବୋଧକ ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣେ ଷଷ୍ଠୀ । ଓ ସପ୍ତମୀ କୁହାଯାଏ । ନଦୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ‘ଗଙ୍ଗା’, ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ‘ନର’ ଓ ଚାଲୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୌଡ଼ୁଥ‌ିବା ଲୋକକୁ ପୃଥକ୍ କରାଯାଇଥିବାରୁ ନଦୀ, ପ୍ରାଣୀ ଓ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ହେଲା ।

୧୨। (କ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ / ଗ୍ରାମାତ୍ ଦୂରେ ନଦୀ ବହତି । ଗାଁର ଦୂରରେ ନଈ ବହୁଛି ।
(ଖ) ଗୃହସ୍ୟ / ଗୃହାତ୍ ଅନ୍ତିକେ କ୍ଷେତ୍ରମ୍ ଅସ୍ଥି । ଘର ପାଖରେ ଜମି ଅଛି ।
‘ଦୂରାନ୍ତକା ଷଷ୍ୟନ୍ୟତରସ୍ୟାମ୍’ ଦୂର ଓ ସମୀପାର୍ଥକ ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ପଞ୍ଚମୀ ଓ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । (ଦୂର ଅନ୍ତଃକ ଶବ୍ଦ ଯୋଗେ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ବେଗେ ।)

୧୩। (କ) ଅଗ୍ଃନି କାଷ୍ଠାନାଂ । କାଷ୍ଠିଃ ନ ତୃପ୍ୟତି । ଅଗ୍ନି କାଠରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(ଖ) ପଥକଃ ଶୀତଳଜଳାନାଂ । ଶୀତଳଜଳେ ତୃପ୍ୟତି । ବାଟୋଇ ଥଣ୍ଡାପାଣିରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ।
‘ତୃପ୍ରାର୍ଥନାଂ ବିଭାଷାକରଣେ ’ ତୃପ୍ତିର୍ଥକ ପଦଯୋଗରେ କରଣ କାରକଠାରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୧୪। (କ) ବାଳିକା ଜଳସ୍ୟ କୃତେ ଗଛତି । ଝିଅଟି ପାଣିପାଇଁ ଯାଉଛି ।
(ଖ) ତବ କୃତେ କିଂ କରିଷ୍ୟାମି ? ତୁମପାଇଁ କ’ଣ କରିବି ।
‘କୃତେ ପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ’ ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥରେ ‘କୃତେ’ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିଲେ, ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୧୫। (କ) ପିତୁଃ ରୁଦତଃ । ପିତରି ରୁଦ୍ଧତି ପୁନଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍ । ବାପା କାନ୍ଦୁଥିବାବେଳେ ପୁଅ ଚାଲିଗଲା
(ଖ) ମମ ପଶ୍ୟତଃ । ମନ୍ଦି ପଶ୍ୟତି କାକଃ ପିଷ୍ଟକମ୍ ଅନୟତ୍ । ମୁଁ ଦେଖୁ ଦେଖୁ କାଉ ପିଠା ନେଇଗଲା ।
‘ଷଷ୍ଠୀ ଚାନାଦରେ ’ଯାହାକୁ ଅବଜ୍ଞା ବା ଅନାଦର କରି କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଏ, ତାହାଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ କିମ୍ବା ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ‘ଅନାଦରେ ଷଷ୍ଠୀ’ । ସପ୍ତମୀ ବୋଲି କୁହନ୍ତି ।

୧୬। ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦମାନଙ୍କ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
ପୂର୍ବତଃ (ପୂର୍ବରେ )- ଭାରତସ୍ୟ ପୂର୍ବତଃ ଗଙ୍ଗାସାଗରଃ । ଭାରତର ପୂର୍ବରେ ଗଙ୍ଗାସାଗର
ପଶ୍ଚିମତଃ (ପଶ୍ଚିମରେ ) – ଉତ୍କଳସ୍ୟ ପଶ୍ଚିମତଃ ଛତିଶଗଡ଼ । ଓଡ଼ିଶାର ପଶ୍ଚିମରେ ଛତିଶଗଡ଼

ଡାଃ (ଦୁଇଥର) – ଅହଂ ମାସସ୍ୟ ହିଂ ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛାମି । ମୁଁ ମାସକୁ ଦୁଇଥର ଗାଁକୁ ଯାଏ ।
ତ୍ରି (ତିନିଥର) – ମୁନୟ ଦିବସସ୍ୟ ତ୍ରିଂ ସ୍ନାନ୍ତି । ମୁନିମାନେ ଦିନକୁ ତିନିଥର ସ୍ନାନ କରନ୍ତି ।
ଚତୁଃ (ଚାରିଥର ) – ବର୍ଷସ୍ୟ ଚତୁଃ ପୁରୀଂ ଗଚ୍ଛେତ୍ । ବର୍ଷକୁ ଚାରିଥର ପୁରୀ ଯିବା ଦରକାର ।
ପଞ୍ଚକୃତ୍ୱ (ପାଞ୍ଚଥର) – ଶିଶୁ ଦିବସସ୍ୟ ପଞ୍ଚକୃତଃ ଖାଦତି । ପିଲାଟି ଦିନକୁ ୫ଥର ଖାଏ ।
(ଛଅଥର) (ସାତଥର)
(ଏହିପରି ଷଟ୍‌କୃତ୍ୱ, ସପ୍ତକୃତ୍ୱ ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗରେ କାଳାଧ୍ଵରଣରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହେବ ।)

ମନେରଖ :

• ସମ୍ବନ୍ଧବାଚକ ପଦର ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।
• ପଠନମ୍, ଗମନମ୍ ପ୍ରଭୃତି ଭାବବାଚକ ପଦ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ପୁରଃ, ପୁରତଃ, ଅଗ୍ରତଃ ଇତ୍ୟାଦି ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ଯେଉଁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ସମୁଦାୟଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ଅନାଦରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ତୁଲ୍ୟ, ସମାନ, ସମ, ସଦୃଶ, ତୁଳା, ଉପମା’ପ୍ରଭୃତି ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ।
• ହୃଦନ୍ତପଦ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ

ଗୀତ :
ସମ୍ବନ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ସଦା
ସ୍ମର୍ ଦୟ ଲଶ ଧାତୁରେ ହୁଏ ଷଷ୍ଠୀ ସର୍ବଦା ।୧।
ହୃଦନ୍ତ ପଦର କର୍ତ୍ତା ଓ କର୍ମେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ
ବର୍ତ୍ତମାନକାଳ କ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ କର୍ତ୍ତାରେ ନୀତି । ୨ ।
କୃତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟାୟନ୍ତ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ବିକଳ୍ପ ହୁଏ
ତୁଲ୍ୟ ସଦୃଶ ସମାନ ଓ ସମେ ସେପରି ଯାଏ । ୩ ।
ତୁଳା ଓ ଉପମା ଯୋଗରେ ହୁଏ କେବଳ ଷଷ୍ଠୀ
କୁଶଳ, ସୁଖ, ଅର୍ଥହିତ ଯୋଗେ ସେହି ବିଭକ୍ତ । ୪।
ଦୂରାର୍ଥକ ସମୀପାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ପଞ୍ଚମୀ ଷଷ୍ଠୀ
ଏନପ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଯୋଗରେ ତଥ୍ୟର୍ଥରେ ସେ ନୀତି । ୫ ।
କୃତ୍ର, ସୁବ୍, ସୁତ୍, ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ଅତସ୍ ଆଦି
ଅସି, ଅସ୍ତାତି ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦେ ହୁଅଇ ଷଷ୍ଠୀ । ୬।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ଉଦାହରଣମ୍ ଅନୁସୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପୁରାଣସ୍ୟ ଶ୍ରବଣେନ ବୃଦ୍ଧା ଆନନ୍ଦିତ ଭବନ୍ତି । (ପୁରାଣମ୍)
(କ) ____________________ ପଠନେନ ଜ୍ଞାନଂ ବର୍ଷତେ । (ପୁସ୍ତକାନି)
Answer:
ପୁସ୍ତକାନାଂ

(ଖ) ________________________ ଭକ୍ଷଣେନ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ଭବତି । (ଫଳାନି)
Answer:
ଫଳାନାଂ

(ଗ) _______________________ ଧାରଣେନ ଶୋଭା ବର୍ଷ । (ସ୍ୱଚ୍ଛବସ୍ତ୍ରମ୍ )
Answer:
ସ୍ଵଚ୍ଛବସ୍ତ୍ରସ୍ୟ

(ଘ) _______________________ ରକ୍ଷଣେନ ସମ୍ମାନଃ ଲଭ୍ୟତେ । (ଦେଶଃ)
Answer:
ଦେଶ୍ୟ

(ଙ) _______________________ ପାଳନେନ ତେଷା ସଂରକ୍ଷଣଂ ଭବତି । (ଜୀବା )
Answer:
ଜୀବାନାଂ

(ଚ) _______________________ ଦାନେନ ତସ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ଜାୟତେ । (ବିଦ୍ୟା)
Answer:
ବିଦ୍ୟାୟା

(ଛ) _______________________ ପ୍ରଦାନେନ ପୁଣ୍ୟ ଲଭ୍ୟତେ । (ଧନ)
Answer:
ଧନସ୍ଯ

୨। ଅଧୋଲିଖ୍ୟାତାନାଂ ପଦାନାଂ ସହାୟତୟା ତେଷା ଯୋଗେ ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତଶବ୍ଦାନାଂ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିଗତ ରୂପଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(ପୁରତଃ (ଆଗରେ), ଅଧଃ (ତଳେ), ଉତ୍ତରତଃ (ଉତ୍ତରରେ), ଦକ୍ଷିଣତଃ (ଦକ୍ଷିଣରେ), ଅଗ୍ରତଃ (ଆଗରେ), ପୂର୍ବତଃ (ପୂର୍ବଦିଗରେ), ପାଶ୍ଚିମତଃ (ପଶ୍ଚିମରେ))
(କ) ___________________________ _______________________ ଜଗନ୍ନାଥପୁରୀ ଅସ୍ତି । (ମହୋଦଧୂ)
Answer:
ମହୋଦଧଃ ପୂର୍ବତଃ

(ଖ) ___________________________ _______________________ ହିମାଳୟ ବିରାଜତେ । (ଭାରତ)
Answer:
ଭାରତସ୍ୟ ଉତ୍ତରତଃ

(ଗ) ___________________________ _______________________ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶଃ ଅବସ୍ଥିତଃ । (ଉତ୍କଳ)
Answer:
ଉତ୍କଳସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣତଃ

(ଘ) ___________________________ _______________________ ରତ୍ନାନି ସନ୍ତି । (ଭୂମି)
Answer:
ଭୂମେ ଅଧଃ

(ଙ) ___________________________ _______________________ ସେନାପତିଃ ଅସ୍ତ । (ସୈନିକ)
Answer:
ସୈନିକାନାଂ ପୁରତଃ

(ଚ) ___________________________ _______________________ ଦ୍ଵାରକାପୁରୀ ବର୍ତତେ । (ଭାରତବର୍ଷ)
Answer:
ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ପଶ୍ଚିମତଃ

(ଛ) ___________________________ _______________________ ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ମାତୃ)
Answer:
ମାତୁଃ ଅଗ୍ରତଃ

୩। ଉଦାହରଣମ୍‌ ଅନୁସୃତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ବାଳକାନାଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରବି । (ବାଳକ) ବାଳକାନାଂ / ବାଳକେଷୁ
(କ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାମଃ । (ନୃପତି)
Answer:
ନୃପତୀନାଂ / ନୃପତିଶ୍ରୁ

(ଖ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହନୁମାନ୍ । (ଭକ୍ତି)
Answer:
ଭକ୍ତାନାଂ / ଭକ୍ତେଷୁ

(ଗ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠା ଦିଲ୍ଲୀ । (ନଗରୀ)
Answer:
ନଗରୀଣାଂ / ପୁଷ୍ପେଷୁ

(ଘ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କମଳମ୍ । (ପୁଷ୍ପ)
Answer:
ପୁଷ୍ପାମାଂ / ପୁଖେଷୁ

(ଙ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମୟୂରଃ । (ପକ୍ଷିନ୍)
Answer:
ପକ୍ଷିଣାଂ / ପକ୍ଷିଷୁ

(ଚ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାଘ । (କାବ୍ୟ)
Answer:
କାବ୍ୟାନାଂ/ କାବ୍ଯଷୁ

(ଛ) __________________________ ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାଳିଦାନଃ । (କବି)
Answer:
କବୀନାଂ/କବିଷୁ

୪। ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣଂ ବିଭଣ୍ଡିଂ ନିରୂପୟତ ।
ଯଥା – ବିପଦି ମାତୁଃ ସ୍ମରଣମ୍ ଆପଦ୍ ହରତି । (କୃଦ୍‌ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)
(କ) ହେ ରାମ । ଦରିଦ୍ରାମିଂ ଦୟସ୍ଵ । ( )
Answer:
(ଦୟଧାତୁ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଖ) ବାଜଃ ମାତୁଃ ସ୍ମରତି । ( )
Answer:
(ସୁ ଧାତୁ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଗ) କ୍ଷୁଦ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଣିନାଂ କୃତେ ଅସତ୍ୟ ମା ବଦ । ( )
Answer:
(କୃତେ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଘ) ଗ୍ରାମସ୍ୟ ଅନ୍ତଃକମ୍ ଉପବନମ୍ ଅସ୍ଥି। ( )
Answer:
(ଅନ୍ତଃକମ୍ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଙ) ପରିଶ୍ରମେ ଡଃ ମାତୁଃ ତୁଲ୍ୟ । ( )
Answer:
(ତୁଲ୍ୟ ଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଚ) ଅଳ୍ପସ୍ୟ ହେତୋ ମହତଃ ତ୍ୟାଗ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟଃ । ( )
Answer:
(ହେତୁପ୍ରୟୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ)

(ଛ) ଶିଶୋ ସ୍ମିତହାସ୍ୟ ପିତ୍ରୋ ଆନନ୍ଦକରମ୍ । ( )
Answer:
(ସମ୍ବନ୍ଧ / ଶେଷ ଷଷ୍ଠୀ)

୫। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ବ୍ୟଜନମ୍ ଅଧଃ ବାଲ୍ୟ ଶେତେ । ଶୁଦ୍ଧ – ବ୍ୟଜନସ୍ୟ । (ବ୍ୟଜନ-ପଙ୍ଖା )
(କ) ମୂଷିକ ମାର୍ଜାରଂ ବିଭେତି ।
Answer:
ମୂଷିକ ମାର୍ଜାରାତ୍ ବିଭେତି ।

(ଖ) ପୁରାଣଂ ଶ୍ରବଣେନ ପୁଣ୍ୟ ଭବତି ।
Answer:
ପୁରାଣସ୍ୟ ଶ୍ରବଣେନ ପୁଣ୍ୟ ।

(ଗ) ବ୍ୟାକରଣଂ ପଠନଂ ଅତୀବ ସହଜମ୍ ।
Answer:
ବ୍ୟାକରଣସ୍ୟ ପଠନମ୍ ଅତୀବ ସହଜମ୍ ।

(ଘ) ପୁତ୍ରେଣ ତୁଳା କଃ ପ୍ରିୟ ?
Answer:
ପୁତ୍ରସ୍ୟ ତୁଳା କଃ ପ୍ରିୟ ?

(ଙ) କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତବ ସୁକରମ୍ ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟମିଦଂ ତ୍ୱୟା ସୁକରମ୍ ।

(ଚ) ସଃ ମାସେ ନିଃ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି ।
Answer:
ଡଃ ମାସସ୍ୟ ତ୍ରିଂ ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର ପଶ୍ୟତି ।

୬। ବାକ୍ୟଷୁ ବ୍ୟବହରତ ।
କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ , ମତମ୍, ସପ୍ତକୃତ୍ୱ, ନିଃ, ଦକ୍ଷିଣତଃ, ସ୍ମରନ୍ତି, ଅନ୍ତଃକମ୍, ସୁଖମ୍, ଅଧସ୍ତାତ୍, ପୁରଃ.
ଯଥା – ତୁଲ୍ୟ – ରାମେଣ ତୁଲ୍ୟ ରାଜା ନାସ୍ତି । (ରାମ ପରି ରାଜା ନାହାଁନ୍ତି)
କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ – ମମ ଇଦଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ।
ମତମ୍ – ଇଦଂ ତବ ମତମ୍ ।
ସପ୍ତକୃତଃ – ଦିବସସ୍ୟ ସପ୍ତକୃତଃ ଶିଶୁ ଖାଦତି ।
ତ୍ରିଃ – ଅହଂ ଦିନସ୍ୟ ତ୍ରିଃ ଖାଦାମି ।
ଦକ୍ଷିଣତଃ – ଗ୍ରାମସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣତଃ ମନ୍ଦିରଂ ଶୋଭତେ ।
ସ୍ମରନ୍ତି – ପୁତ୍ରା ମାତରଂ ସ୍ମରନ୍ତି ।
ଅନ୍ତଃକମ୍ – ମମ ଅନ୍ତଃକମ୍ ଆଗଚ୍ଛ ।
ସୁଖମ୍ – ତବ/ତୁଭ୍ୟ ସୁଙ୍ଖ ଭବତୁ ।
ଅଧସ୍ତୋତ୍ – ଭୁମେ ଅଧସ୍ତୋତ୍ ଜଳମସ୍ତ ।
ପୁନଃ – ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ପୁନଃ ଛାତ୍ରା ପଠନ୍ତି ।

୭। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟ
ଯଥା – ବିପଦରେ ହରିଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
(କ) ଶିଶୁଟି ଦିନରେ ଛଅଥର ଦୁଧ ପିଏ ।
ଅନୁ – ବିପଦି ହରଃ ସ୍ମର ।

(ଖ) ବନ୍ଧୁଙ୍କର ଉପଦେଶ ତୁମର ଶୁଣିବା ଉଚିତ ।
ଅନୁ – ମିତ୍ରସ୍ୟ ଉପଦେଶଃ ତବ ଶ୍ରୋତବ୍ୟ ।

(ଗ) କ୍ଷମା ସମାନ ଗୁଣ ନାହିଁ ।
ଅନୁ – କ୍ଷମାୟା ସମଃ ଗୁଣୋ ନାସ୍ତି ।

(ଘ) ତୃଷାର୍ଥ ଥଣ୍ଡାପାଣିରେ ତୃପ୍ତ ହୁଏ ।
ଅନୁ – ତୃଷାର୍ଥୀ ଶୀତଳଜଳେନ ତୃପ୍ୟତି/ତୃସ୍ତୋ ଭବତି

(ଙ) ଧନ ହେତୁ ଗର୍ବ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
ଅନୁ – ଧନସ୍ୟ ହେତୋ ଗର୍ବ ନ କରଣୀୟମ୍ ।

(ଚ) ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗ ଆଗରେ ବିଶାଳ ଖେଳପଡ଼ିଆ ଅଛି ।
ଅନୁ – ବାରବାଟୀଦୁର୍ଗସ୍ୟ ପୁରସ୍ତାତ୍ୱ ବିଶାଳଂ କ୍ରୀଡାପ୍ରାନ୍ତରଂ ବର୍ଷତେ ।

(ଛ) ତୁମର ସେଠାକୁ ଯିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ।
ଅନୁ – ତବ ତତ୍ର ନ ଗନ୍ତବ୍ୟମ / ଗମନୀୟମ୍ ।

(ଜ) ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେବତାଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଦେବାନାଂ ପୂଜା କୁର୍ବନ୍ତି ।

(ଝ) ମନ୍ଦିର ଆଗରେ କଦମ୍ବଗଛ ଅଛି ।
ଅନୁ – ମନ୍ଦିରସ୍ୟ ପୁରତଃ କଦମ୍ବ ରାଜତେ ।

ଅଧୂରଣ କାରକ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି

ଉପରିଲିଖ୍‌ତ ଶ୍ଳୋକଟିର ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିରେ ରହିଛି ।

୧। ବର୍ତ୍ତମାନ ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଢ଼ ।
(କ) କୃଷକାଃ ଗ୍ରାମେ ବସନ୍ତି । ( ଚାଷି ଗାଁରେ ବାସକରନ୍ତି)
(ଖ) ବସନ୍ତେ ସକଳଂ ରମ୍ୟଂ ଭବତି । ( ବସନ୍ତରତୁରେ ସବୁ ସୁନ୍ଦର)
(ଗ) ରାଧାନାଥଃ ସଂସ୍ବତେ ନିପୁଣଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ରାଧାନାଥ ସଂସ୍କୃତରେ ନିପୁଣ ଥ୍ଲେ)

ଆଧାରୋଽଧ୍କଜଳଣ/ନନ ‘ ଉପରିଲିଖ୍ତ ଉଦାହରଣ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ‘ବସନ୍ତିଂ, “ଭବତି” ଓ ‘ ଆସୀତୃ’ କ୍ରିୟାପଦ ଅଟନ୍ତି । ଏଠାରେ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକର “ଅଧାର” ଭାବେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗ୍ରାମ’, “ବସନ୍ତେଂ ଓ “ସଂସ୍ତତ’ ଏମାନେ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଏବଂ ଅଧ୍କରଣ କାରକ କୁହାଯାଏ । “ ସପ୍ତମ୍ୟେଧ୍କରଣେ” ତେଣୁ ‘ଗ୍ରାମ’, “ବସନ୍ତ’ ଓ ‘ସଂସ୍ତତ’ ଏମାନେ କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଏବଂ ଅଧ୍କରଣ କାରକ ଅଟନ୍ତି । ଅଧ୍କରଣ କାରକରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅଧ୍କରଣେ ସପ୍ତମୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପୁନଶ୍ଚ “ଆଧାର” ସାଧାରଣତଃ ତିନିପ୍ରକାର । ତେଣୁ ଅଧ୍କରଣ ତିନିପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-ସ୍ଥାନାଧ୍କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ ଓ ବିଷୟାଧ୍କରଣ । ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ‘ ଗ୍ରାମ” ସ୍ଥାନକୁ ବସନ୍ତ ସମୟକୁ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ ବିଷୟକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବାରୁ ଏମାନେ ଯଥାକ୍ରମେ ସ୍ଥାନାଧ୍‌କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ ଓ ବିଷୟାଧ୍କରଣ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

୨ । (କ) ଶିକ୍ଷକେ ଆଗତେ ଛାତ୍ରାଃ ଉରିଷ୍ପନ୍ତି । ( ଶିକ୍ଷକ ଆସନ୍ତେ ଛାତ୍ରମାନେ ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି ।)
((ଖ) ରାମେ ଗତେ ଦଶରଥଃ ମୃତଃ | ( ରାମ ଚାଲିଯିବାରୁ ଦଶରଥ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲେ ।)
(ଗ) ଅସୁରେଷୁ ପରାସ୍ତେଷ୍ଣୁ ସୁରାଃ ଆନହିତାଃ ଅଭବନ୍ନ । ( ଅସୁରମାନେ ପରାସ୍ତ ହେବାରୁ ଦେବତାମାନେ ଖୁସି ହେଲେ)

ଏସସ୍ଯ ଚ ଭାବେନ ଭାବଲକ୍ଷଣମ୍‌ ଯେଉଁ ଭାବ ବା କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ପରବର୍ଭୀ କାର୍ଯ୍ୟର ସୂଚନା ମିଳେ, ସେହି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଭାବବାଚୀ ଶବ୍ଦରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଲ୍ଛି ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଆସିବା କ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଉଠିବା କ୍ରିୟା, ରାମଙ୍କ ଗମନ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଦଶରଥଙ୍କ ମରଣ କ୍ରିୟା ଏବଂ ଅସୁରମାନଙ୍କର ପରାସ୍ତ ହେବା କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଦେବତାଙ୍କ ଆନନ୍ଦ ହେବା କ୍ରିୟା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଉଛି ।

ତେଣୁ ସମାପିକା କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର କାଳ ଯେଉଁ ଯେଉଁ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ହେଲା ତାଂଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି । ଏହାକୁ “ ଭାବେ ସପ୍ତମୀ? କୁହାଯାଏ । “ଭାବ” ଅର୍ଥ କ୍ରିୟା । ଭାବେ ସପ୍ତମୀରେ ଗୋଟିଏ ପଦ “ବିଶେଷ୍ଯ” କିମ୍ବା “ ସର୍ବନାମ” ଅନ୍ୟ କୃଦନ୍ତ ପଦଟି ‹ ବିଶେଷଣ” ହୁଏ । ଏଣୁ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଉଭୟତ୍ର ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ‘ ଶିକ୍ଷକେ ଆଗେତ, “ରାମେ ଗତେ” ଓ ‘ଅସୁରେଷୁ ପରାସ୍େେଷୁ! ପ୍ରଭୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଚି ହେଲା ।

୩। (କ) ଚର୍ମଣି ଦ୍ବିପିନଂ ହନି । ( ଚମଡ଼ାପାଇଁ ବାଘକୁ ମାରନ୍ତି)
( ଖ) ଦନ୍ତୟୋଃ ହନି କୁଞ୍ଜରମ୍‌ । ( ଦାନ୍ତନିମନ୍ତେ ହାତୀକୁ ମାରନ୍ତି)
(ଗ) ରାଜା ଯଶସେ ବ୍ଯାଘୁଂ ହନ୍ତି । ( ରାଜାଯଶପାଇଁ ବାଘକୁ ମାରନ୍ତି)

ଲିନ୍ହ/ଚ କର୍ନେୋଶରୋଂ ନିମିର ବା ଫଳର ଯଦି ଅବୟବାବୟବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ( ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ) ଯୋଗ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ନିମିତ୍ତ ବା ଫଳକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଶବ୍ଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ “କ” ଓ “ଖ” ବାକ୍ୟରେ “ଚର୍ମ” ଓ ‘ଦନ୍ତ’, ନିମିଭ୍ବୋଧକ ଓ ଅବୟବ ( ଅଙ୍ଗ) ବାଚକ । ତେଣୁ ସେଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହେଲା । ଏହାକୁ ‘ ନିମିରାତ୍ବ କର୍ମଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ” ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁଠାରେ ନିମିତ୍ତ ବା ଫଳର କର୍ମ ସହିତ ସଂଯୋଗ ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥାଏ, ସେଠାରେ ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ନାହିଁ । “ଗ” ବାକ୍ୟରେ “ଯଶଃ ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌’, ଏହି ଅର୍ଥରେ କ୍ରିୟାର୍ଥୋପପଦ ଇତ୍ୟାଦି ସୂତ୍ରରେ “ ତୁମୁନ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଲୋପ ହୋଇ ତାହାର କର୍ମରେ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭସ୍ତି ହୋଇଛି । “

୪। (କ) ଅନ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ବା ନୟ । ଅନ୍ଧଟିକୁ ହାତ ଧରି ନିଅ ।
(ଖ) କମପି ମସ୍ତକେ ମା ତାଡ଼ୟ । କାହାରି ମୁଣ୍ଡରେ ମାଡ଼ଦିଅ ନାହିଁ ।
( ଗ) ଛାତ୍ରଂ କର୍ଣ୍ଣେ ଧୃତ୍କା ଆନୟ । ଛାତ୍ରଟିକୁ କାନ ଧରି ଆଣ ।

ଏନ ଥବଣମଣଦ । ଶରୀରର କୌଣସି ଅଂଶକୁ ପୃଥକ୍‌ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ବୁଝାଇଲେ, ସେହି ଅଂଶବାଚକ ଶବ୍ଦର ଦ୍ବିତୀୟା ନ ହୋଇ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଏହାକୁ ଅବଚ୍ଛେଦେ ସପ୍ତମୀ କୁହାଯାଏ । ଅବଚ୍ଛେଦ ଶରୀରର ଅଂଶବିଶେଷ । ଉପର ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ କର, ମସ୍ତକ ଓ କର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭୂତି ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅଂଶ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକର ସପ୍ତମୀ ବିଭଲ୍ତି ହେଲା ।

୫। (କ) (ଏକ) ଗବାଂ / ଗୋଷୁ ସ୍ଵାମୀ । ( ଗୋରୁମାନଙ୍କ ସ୍ଵାମୀ / ପୃଥ୍ବୀର ସ୍ବାମୀ)
(ଖ) ନରାଣାଂ / ନରେଷୁ ଭଶ୍ଵରଃ/ ଅଧ୍ପତିଃ | ( ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧରେ ଅଧ୍ପତି)
(ଗ) ବିବାଦସ୍ଯ / ବିବାଦେ ସାକ୍ଷୀ । ( ଝଗଡ଼ାରେ ସାକ୍ଷୀ)
(ଘ) ବ୍ୟବହାରସ୍ୟ / ବ୍ଯବହାରେ ପ୍ରତିଭୂଃ । ( ବିଚାର ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ପସ୍ଥି/ ଜାମିନ)
(ଝ) କୁଳସ୍ଯ / କୁଳେ ଦାୟାଦଃ । ( ବଂଶର / ବଂଶରେ ଭଭରାଧ୍କାରୀ)

ସ୍ୱାମୀଶ୍ୱରାଧ୍ପତିଦାୟାଦସାକ୍ଷିପ୍ରତିଭପ୍ରସୂତୈଶ୍ମ ସାମୀ, ଭଶ୍ବର, ଅଧ୍ପତି, ସାୟ୍ଷିନ, ପ୍ରତିଭୁଃ ( ଜାମିନ / ମଧସି): ଦାୟାଦ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭଚ୍ତି ହୁଏ । ସ୍ଵାମୀ, ଭଶ୍ନର ଓ ଅଧ୍ପତି ଶଦ୍ଦ ବ୍ୟତୀତ ସ୍ଵାମୀଅର୍ଥକ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ସପ୍ତମୀ ହେବ ନାହିଁ । ଯଥା –
(ଚ) ନରାଣାମ୍‌ ଭଶଃ / ପ୍ରଭୁଃ । ( ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ)
(ଏଠାରେ ଷଷ୍ଠୀ ହେଲା, ନରେଷୁ ହେବ ନାହିଁ)

୬। (କ) (ଏକ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ବଂଶୀବାଦନେ କୁଶଳଃ / ଦକ୍ଷଃ । ( ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ ଦଂଶୀବଜାଇବାରେ କୁଶଳୀ)
(ଖ) ମାତା ପାଚନେ ନିପୁଣା / ପ୍ରବୀଣା । ( ମାଆ ରୋଷେଇରେ ନିପୁଣ)
(ଗ) ଶ୍ରମିକଃ କାର୍ଯ୍ୟେ ବ୍ୟାପୃତଃ / ଲଗ୍ନଃ / ତତ୍ପରଃ । ( ଶ୍ରମିକଟି କାମରେ ଲାଗିଛି)
(ଘ) ଅନୁରାଧା ଧାବନେ ପଟୁଃ ।( ଅନୁରାଧା ଧାଇଁବାର ଧୂରନ୍ଧର)

ନିଯୁଣ/ଜ//ମରାୟ/* ସ9ନ୍#୭/ ^ ବ୍ୟାପୃତ, ଲଗ୍ନ, ତତୃପର, କୁଶଳ, ନିପୁଣ, ଦକ୍ଷ, ପଟୁ, ପ୍ରବୀଣ
ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭଳ୍ତି ହୋଇଥାଏ ।

୭। (କ) ମନୁଷ୍ୟଃ ମନୁଷ୍ୟେ ବିଶ୍ଵସେତ୍ବ । ( ମଣିଷ ମଣିଷକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରିବା ଉଚିତ)
(ଖ) ମାତା ପୁତ୍ରେ ସ୍ଵିହ୍ଯତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଭଲପାଏ)
(ଗ) ଗୂରୌ ଶିଷ୍ୟାଃ ଅନୁରକ୍ତାଃ । ( ଶିଷ୍ୟମାନେ ଗୁରୁଙ୍କ ଉପରେ ବିରକ୍ତ)
(ଘ) ପିତା ମୟି ବିରକଃ ଜାତଃ । ( ବାପା ମୋ ଭପରେ ବିରକ୍ତ ହେଲେ)
(ଙ) ଅହଂ ଶିକ୍ଷକେ ଭକ୍ଂ କରୋମି । ( ମୁଁ ଶିକ୍ଷକକୁ ଭଲି କରେ)
(ଚ) ବାୟୁଯାନସ୍ଯ- ଆରୋହଣେ ତସ୍ୟ ଅଭିଳାଷଃ | ( ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଚଢ଼ିବାରେ ତା’ର ଇଛା)
ବିଶ୍ଵାସ, ସ୍ନେହ, ଅନୁରକ୍, ବିରଚି, ଭଚି, ଅଭିଳାଷ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥ ବିଶିଷି ପଦଯୋଗରେ ଯାହାଠାରେ ବିଶ୍ବାସ ପ୍ରଭୃତି କରାଯାଏ, ତା’ଠାରେ ସପ୍ରମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

୮। (କ) ଏତତ୍‌ କଥଂ ମୟି ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ? ( ଏହା କିପରି ମୋ ପାଖରେ ସମ୍ଭବ)
(ଖ) ଅଯୋଧ୍ଯାୟାଃ ନୃପତ୍ସଂ ରାମେ ଯୁଜ୍ୟତେ । ( ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜା ହେବାକୁ ରାମ ସମର୍ଥ)
(ଗ) ଏତତ୍‌ ତ୍ଵୟି ନ ଉପପଦ୍ୟତେ । ( ଏହା ତୁମଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ନାହିଁ)
ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ, ଯୁଜ୍ୟତେ ଉପପଦ୍ୟତେ ଯୋଗରେ ଯାହାଠାରେ ଯୋଗ୍ୟତା, ସମ୍ଭାବନା ଇତ୍ୟାଦି ବୁଝାଇଥାଏ ତାଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ।

ମନେରଖ:

• କ୍ରିୟାର ଆଧାର ଅଧ୍କରଣ ।
• ସ୍ଥାନାଧ୍କରଣ, କାଳାଧ୍କରଣ, ବିଷୟାଧ୍କରଣ ।
• ନିମିତ୍ତ କର୍ମସଂଯୋଗ ହେଲେ ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ।
• ସପ୍ତମୀ ଅବଚ୍ଛେଦେ ।
• ସ୍ଵାମୀ, ଭଶ୍ବର, ଅଧ୍ପତି, ସାକ୍ଷିନ୍‌ ପ୍ଭୂତି ଶନ୍ଦଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ମୀ ।
• କୌଣସି ଏକ କ୍ରିୟାର ସମାଷ୍ତିରେ, ଅନ୍ୟ କ୍ରିୟାର ଆରମ୍ଭ ହେଲେ, ସମାପ୍ତ କ୍ରିୟା ଓ କର୍ତାରେ ସପ୍ତମୀ ।
• କୁଶଳ, ନିପୁଣ, ଦକ୍ଷ, ପଟୁ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ବା କ୍ରିୟା ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ।
• ବିଶ୍ଵାସ, ସ୍ନେହ, ଅନୁରଳି, ବିରକି ପ୍ରଭୁତି ଶବ୍ଦ ବା କ୍ରିୟା ଯୋଗେ ସପମୀ ।
• ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ, ଯୁଜ୍ଯତେ ଓ ଉପପଦ୍ୟତେ କ୍ରିୟାଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ।

ଗୀତ :
ସପ୍ତମୀ ଅଧୂରଣରେ
ଭାବେ ସପ୍ତମୀ ଅନାଦରେ । ୧ ।
ସ୍ବାମୀ ଈଶ୍ୱର ଯୋଗେ ଯାହା
ନିର୍ଦ୍ଧାରଣରେ ହୁଏ ତାହା । ୨ ।
ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବେ ଯଦି ଥ‌ିବ
ନିମିତ୍ତର ସପ୍ତମୀ ହେବ । ୩।
ସାଧୁ ଓ ଅସାଧୁ ଯୋଗରେ
ସପ୍ତମୀ ହୁଏ ନିଶ୍ଚିତରେ । ୪ ।
ବିଶ୍ବାସ ସ୍ନେହ ଅନରାଗ
ଭକ୍ତି ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ ଆଗ । ୫ ।
ଯୁଜ୍ୟତେ ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ଥିଲେ
ସପ୍ତମୀ ହୁଏ କାଳେ କାଳେ । ୬ ।
ବିଭକ୍ତିର ନିୟମମାନ
ମନେରଖ ହେ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଗଣ । ୭।

ଅଭ୍ୟାସଃ :
୧। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତଶ୍ଳୋକେଷୁ ସପ୍ତମ୍ୟନ୍ତପଦାନି ରେଖାଙ୍କିତାନି କୁରୁତ ।
(କ) ଶୈଳେ ଶୈଳେ ନ ମାଣିକ୍ୟଂ ମୌକ୍ତିକଂ ନ ଗଜେ ଗଜେ ।
ଉତ୍ତର ସାଧବୋ ନ ହି ସର୍ବତ୍ର ଚନ୍ଦନଂ ନ ବ୍ରନେ ବନେ ॥
Answer:
(କ) ଶୈଳେ ଶୈଳେ,ଗଜେ ଗଜେ,ବନେ ବନେ

(ଖ) ମନ୍ତ୍ର ତୀର୍ଥେ ଦ୍ଦିଜେ ଦେବେ ଦୈବଞ୍ଚେ ଭେଷଜ୍ରେ ଗୁରୌ ॥
ଯାଦୃଶୀ ଭାବନା ଯସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଃ ଭବତି ତାଦୃଶୀ ॥
Answer:
( ଖ) ମନ୍ତ୍ରେ ତୀର୍ଥେ ଦ୍ବିଜେ ଦେବେ ଦୈବଜ୍ଞେ ଭେଷଜେ ଗୁରୌ ।

(ଗ) ବ୍ରୁହୂଘ୍ରେ ଚ ସୁରାପେ ଚ ଚୌର୍ରେ ଭଗୁବ୍ରତେ ଶଠେ ।
ନିଷ୍କୃତିଃ ବିହିତା ସଭିଃ କୂତଘ୍ରେ ନାସ୍ତି ନିଷ୍କୃତିଃ ॥
Answer:
(ଗ) ବ୍ରହ୍ମଘ୍ନେ ସୁରାପେ ଚୌରେ ଉଗ୍ନବ୍ରତେ ଶ କୃତଘ୍ନେ ।

(ଘ) ମାତୃବତ୍ଵ ପରଦାରେଷ୍ଟ୍‌ ପରଦ୍ରବ୍ୟେଷୁ ଲୋଷ୍ଟବତ୍ର ।
ଆତ୍ମବତଵ ସର୍ବଭୂତେଷୁ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଣ୍ଡିତଃ ॥
Answer:
(ଘ) ପରଦାରେଷୁ ପରଦବ୍ୟେଷୁ ସର୍ବଭୂତେଷୁ

୨। ଉଦାହରଣମନୁସୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ପୂରୟତ ।
ଯଥା – ପିତା ସ୍ନିହ୍ୟତି । ( ପୁତ୍ର ଉତ୍ତର – ପିତା ପୁତ୍ରେ ସ୍ନିହ୍ଯତି ।

(କ) ଦଶରଥଃ ____________________ ଅଧ୍‌କଂ ସ୍ନିହ୍ଯତି ସ୍ମ । (କୈକେୟୀ )
Answer:
କୈକେୟ୍ୟାମ୍‌

(ଖ) କୋଏପି ____________________ ନ ବିଶ୍ଵସେତ୍‌ । ( ଅବିଶ୍ବସ୍ତ)
Answer:
ଅବିଶ୍ବସ୍ତ

(ଗ) ଶିକ୍ଷକଃ ____________________ ବିରକ୍ତଃ ଜାତଃ । ( ଛାତ୍ର)
Answer:
ଛାତ୍ରେ

(ଘ) ଅହଂ ____________________ ନିତରାମ୍‌ ଅନୁରକ୍ତଃ । ( ଯୁଷ୍ଦ୍‌ )
Answer:
କ୍ଷୁଷ୍ମାସୁ

(ଙ) ଛାତ୍ରାଃ ____________________ ଭକ୍ତିଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ( ସରସ୍ବତୀ)
Answer:
ସରସ୍ଵତ୍ୟାଂ

୩। ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ବାକ୍ୟାନି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନେ ଲିଖତ ।
ଯଥା – ଭୀମଃ ରାକ୍ଷସଂ ଶିରସି ଅତାଡ଼ୟତ୍‌ । ( ଶିରସ୍‌ )

(କ) ଆରକ୍ଷୀ ଚୌରଂ ____________________ ଗୃହୀତବାନ୍‌ । ( ହସ)
Answer:
ହସ୍ତେ

(ଖ) କମପି ____________________ ନ ତାଡ଼ୟିତବ୍ୟମ୍‌ । ( ଉଦର )
Answer:
ଉଦରେ

(ଗ) ରାବଣଃ ଜଟାୟୁଂ ____________________ ପ୍ରହୃତବାନ୍‌ । ( ପକ୍ଷ)
Answer:
ପକ୍ଷେ

(ଘ) ବାଳକଃ ବାଳକଂ ____________________ ଗୃହୀତ୍ବାନ୍‌ | ( କେଶ)
Answer:
କେଶେଷୁ

(ଡ) ଅନ୍ଧଂ ____________________ ଧୃତ୍ଵା ଆନୟ । ( ହସ୍ତ)
Answer:
ହସ୍ତେ

୪। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସ୍ଵଦିନଚର୍ଯ୍ୟାଂ ଲିଖତ ।
ପ୍ରାତଃକାଳେ, ସାର୍ଦସପ୍ତବାଦନେ, ଦଶବାଦନେ, ଏକବାଦନେ, ସାୟଂକାଳେ, ସାୟଂସପବାଦନେ, ରାତ୍ରୈ
ଦଶବାଦନେ
ଯଥା – ପ୍ରାତଃକାଳେ – ପ୍ରାତଃକାଳେ ଅହଂ ଷଡ଼୍‌ବାଦନେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋମି ।
ସାର୍ଦ୍ବସପ୍ତବାଦନେ ସାର୍ଵସପ୍ତବାଦନେ ଅଳ୍ପାହାରଂ ସ୍ଵୀକରୋମି ।
ଦଶବାଦନେ – ଦଶବାଦନେ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛାମି ।
ଏକବାଦନେ – ଏକବାଦନେ ଭୋଜନଂ କରୋମି ।
ସାୟଂକାଳେ – ସାୟଂକାଳେ ପ୍ରାର୍ଥନାଂ କରୋମି ।
ସାୟଂସପ୍ତବାଦନେ – ସାୟଂ ସପ୍ତବାଦନେ ପାଠଂ କରୋମି ।
ରାତ୍ରୈ ଦଶବାଦନେ – ରାତ୍ରୌ ଦଶବାଦନେ ଶୟନଂ କରୋମି

୫। କୋଷ୍ଠକସ୍ଥିତଶବ୍ଦାନାମ୍‌ ଉପଯୁକ୍ତରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ବନ୍ଧୁଃ ______________________ ନିପୁଣଃ। ( କୀଡ଼ା)
Answer:
କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ

(ଖ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ______________________ ଦକ୍ଷଃ । ( ବଂଶୀବାଦନ )
Answer:
ବଂଶୀବାଦନେ

(ଗ) ଅସ୍ମାକଂ ଶିକ୍ଷକଃ ______________________ ପଟୁଃ । (ଗଣିତ)
Answer:
ଗଣିତେ

(ଘ) ଅନୁରାଧା ______________________ ପ୍ରବୀଣା । ( ଶ୍ଳୋକପଠନ )
Answer:
ଶ୍ଳୋକପଠନେ

(ଙ) ମମ ଅନୁଜଃ ______________________ ଲଗ୍ନଃ । (ରାଜନୀତି )
Answer:
ରାଜନୀତୌ

୬। ରେଖାକ୍କିତପଦାନାଂ ସକାରଣବିଭକ୍ତିଂ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଛାତ୍ରାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପଠ୍ତି ।
Answer:
ଅଧ୍କରଣେ ସପ୍ତମୀ

(ଖ) ଚୌର୍ଯ୍ୟଂ ମୟି ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ।
Answer:
ସମ୍ଭାବ୍ୟତେ ପଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଗ) ମହାତ୍ମା ରାଜନୀତୌ ନିପୁଣଃ ଆସୀତ୍‌ ।
Answer:
ନିପୁଣ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଘ) କେଶେଷ ଚମରୀଂ ହନ୍ତି ।
Answer:
ନିମିତ୍ତାତ୍‌ କର୍ମଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଙ) ଧେନବଃ ବସ୍ପାସୁ ସ୍ନିହ୍ୟନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ନିହ୍ୟନ୍ତି କ୍ରିୟା ପଦ ଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଚ) ବାଳକେ ନିଦ୍ରିତେ ମାତା ଗମିଷ୍ୟତି ।
Answer:
ଭାବେ ସପ୍ତମୀ

(ଛ) ପିତରି ମାତରି ଚ ଭୂଚିଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଭକ୍ତି ପଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

(ଜ) କୃଷଃ ମାତରି ସାଧୁଃ, ମାତୁଳେ ଅସାଧୁଃ ।
Answer:
ସାଧୁଃ ଆସାଧୁଃ ଶବ୍ଦଯୋଗେ ସପ୍ତମୀ

୭। ଭ୍ରମସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ନଦୀଭ୍ୟଃ ଗଙ୍ଗା ପବିତ୍ରତମା।
ଭ – ନଦୀଷୁ/ ନଦୀନାଂ

(କ) କଥଂ ମାଂ ନ ବିଶ୍ବସିଷି ?
Answer:
କଥଂ ମୟି ନ ବିଶ୍ବସିଷି ?

(ଖ) ଜନନୀ ପୁତ୍ାୟ ସ୍ନିହ୍ଯତି ।
Answer:
ଜନନୀ ପୁତ୍ରେ ସ୍ନିହ୍ୟତି ।

(ଗ) ହସ୍ତଂ ଧୃତ୍ଵା କ୍ଷମାଂ ଯାଚିତବାନ୍‌ ।
Answer:
ହସ୍ତେ ଧୃତ୍ଵା କ୍ଷମାଂ ଯାଚିତବାନ୍‌ ।

(ଘ) ପ୍ରଭୁଃ ସେବକାୟ ଅନୁରକ୍ତଃ ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରଭୁଃ ସେବକେ ଅନୁରକ୍ତଃ ଭବତି ।

(ଡ) ଶ୍ରବଣକୁମାରଃ ମାତରଂ ସାଧୁଃ ଆସୀତ୍‌ ।
Answer:
ଶ୍ରବଣକୁମାରଃ ମାତରି ସାଧୁଃ ଆସୀତ୍‌ ॥

(ଚ) ସର୍ବେଷାଂ କାର୍ଯ୍ୟାଣାଂ ସଃ ତତୃପରଃ ।
Answer:
ସର୍ବେଷୁ କାର୍ଯ୍ୟେଷୁ ସଃ ତତ୍ନପରଃ ।

(ଛ) ଏବ ତବ ଅଧ୍କାରଃ ।
Answer:
କର୍ମଣି ଏବ ତବ ଅଧ୍କାରଃ।

୮। ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଃ କାର୍ଯ୍ୟଃ ।
(କ) ନଭରେ ମାଛଗୁଡ଼ିକ ଆନନ୍ଦରେ ପହଁରୁଛନ୍ତି ।
ଅନୁ – ନଦ୍ୟାଂ ମତ୍ସ୍ୟାଃ ଆନନ୍ଦେନ ସନ୍ତରନ୍ତି ।

(ଖ) ବର୍ଷାକାଳରେ ମୟୂରଗୁଡ଼ିକ ନୁତ୍ୟ କରନ୍ତି ।
ଅନୁ – ବର୍ଷାସୁ ମୟୂରାଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି ।

(ଗ) ବୃଦ୍ଧଲୋକଟିକୁ ହାତ ଧରି ନିଅ ।
ଅନୁ – ବୃ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ବା ନୟ ।

(ଘ) ମୋର ମନ ଗଣିତରେ ରହୁ ନାହିଁ ।
ଅନୁ – ମମ ମନଃ ଗଣିତମ୍‌ ନାଭିନିବିଶତେ ।

(ଙ) ଗୋବିନ୍ଦ ରାମକୁ ଭାଇ ଭଳି ସ୍ନେହ କରେ ।
ଅନୁ – ଗୋବିନ୍ଦଃ ରାମେ ଭ୍ରାତା ଇବ ସ୍ନିହ୍ୟତି ।

(ଚ) ଏ ସିଂହାସନ ତୁମ ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ।
ଅନୁ – ସିଂହାସନମ୍‌ ଇଦଂ ତ୍ଵୟି ଯୁଜ୍ୟତେ ।

(୫) ସାଙ୍ଗମାନେ ଆସିଲେ, ମୁଁ ଯିବି ।
ଅନୁ – ଆଗଳ୍ଛସୁ ମିତ୍ରେଷୁ ଅହଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।

(ଜ) ସଙ୍କଟବେଳେ ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଜାଣିବ ।
ଅନୁ – ବିପଦି ବନ୍ଧୁଂ ଜାନୀୟାତବ ।

(ଝ) ଉଡ଼ାଜାହାଜରେ ଭ୍ରମଣପାଇଁ ମୋର ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା ।
ଅନୁ – ବାୟୁଯାନେନ ଭ୍ରମଣାୟ ମମ ମହତୀ ଇଚ୍ଛା ।

(୫) ମୁଁ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ସେ ମୋ କଲମଟି ନେଇଗଲା ।
ଅନୁ – ମମ ପଶ୍ୟତଃ ସ ମମ ଲେଖନୀମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Poem 3 वसन्तः Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. व्यपैति _________ ।
(ग्रीष्म:, शीतं, वृष्टि:)
Answe:
शीतं

2. _________ च स्पृहा मन्दीभवति क्रमेण ।
(दृढ़कम्बलाय, स्नानाय, भ्रमणाय)
Answer:
दृढ़कम्बलाय

3. प्रवालवन्त: _________ विभान्ति ।
(तरव:, गिरय:, गुरव:)
Answer:
तरव:

4. प्राप्त: _________ वसन्तकाल: ।
(प्रकोपाय, प्रमोदाय, प्रकर्षाय)
Answer:
प्रमोदाय

5. प्राप्तः प्रमोदाय _________ ।
(ग्रीष्मकाल:, वर्षाकाल:, वसन्तकाल:)
Answer:
वसन्तकाल:

6. प्रतापम् _________ प्रकटिकरोति ।
( राजा, अर्क:, शूरः )
Answer:

7. _________ प्रतापाधिगमेन तुष्टा ।
(सोधो:, भर्तुः, राज्ञः)
Answer:
भर्तुः

8. भर्तुः प्रतापाधिगमेन _________ ।
(तुष्टा, रुष्टा, तप्ता)
Answer:
तुष्टा

9. छायापि दत्ते _________ आश्रितानाम् ।
(गुणम्, रतिम्, सुखम् )
Answer:

10. नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति _________ ।
(माला:, वृक्षाः, तारा : )
Answer:
वृक्षाः

11. नवैनवैरङ्कुरितै _________ ।
(प्रकम्पैः, प्रवालैः, प्रकामैः )
Answer:
प्रवालैः

12. _________ पारणयेव तृप्ताः ।
(कुपोषिताः, उपेविताः, उपोषिता: )
Answer:
उपोषिता:

13. नदन्ति नन्दन्ति च तैः _________ ।
(विहङ्गा:, भुजङ्गाः, प्लवङ्गाः)
Answer:
विहङ्गा:

14. उदेति _________ तरुपल्लावाग्रे ।
(भाव:, रङ्ग:, राग:)
Answer:
राग:

15. उदेति राग : _________ ।
( मयूरकण्ठे, शुककण्ठे, कलकलकण्ठे)
Answer:
कलकलकण्ठे

16. उदेति रागो हृदयेषु _________ ।
(यूनाम्, केषाम्, येषाम् )
Answer:

17. उदेति रामः _________ अधरोष्ठे ।
(सुनिता, वनिता, अनिता )
Answer:
वनिता

18. उद्यानभूमौ _________ लताश्च ।
( गौरव:, शिशवः, तरव:,)
Answer:
तरव:

19. पुष्पाणि येनाखिलमेव _________ ।
(अश्वम्, विश्वम्, पार्श्वम्)
Answer:
विश्वम्

20. विभाति वर्णलिखितैक _________ ।
(गोत्रम्, गात्रम्, चित्रम्)
Answer:
चित्रम्

21. च्यूतद्रुमेभ्यः _________ मद्यम् ।
(फलानि, कुसुमानि, पत्राणि )
Answer:
कुसुमानि

22. पिपासवो यत् परितो _________ ।
(खादन्ति, गच्छन्ति, भ्रमन्ति)
Answer:
भ्रमन्ति

23. पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च _________ ।
( सक्ताः, रक्ताः, शक्ता: )
Answer:
रक्ताः

24. रसालवृक्षोपवनेषु _________ ।
(दत्त:, चित्त:, मत्त:)
Answer:

25. _________ कस्य हरेन्न चित्तम् ।
(पुंस्कोकिलः, विहङ्गमः, प्लवङ्गमः)
Answer:

26. पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न _________ ।
(ज्ञानम्, भावम्, चित्तम्)
Answer:

27. जनस्य _________ रतिप्रियस्य ।
(मतेन, गीतेन, सत्येन)
Answer:

28. सत्याभिधानाः _________ क्रियन्ते ।
(यशोदाः, क्षणदाः, जलदा:)
Answer:
कुसुमानि

29. _________ परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(पौराः, वृद्धाः, वाला:)
Answer:
पौराः

30. पौराः परां _________ आप्नुवन्ति ।
(प्रीतिम्, कीर्तिम्, निर्वृतिम्)
Answer:

31. पौराः _________ निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(भृशं, सदा, परां )
Answer:
परां

32. दोलोत्सवं विरचयन्ति समर्च्य _________ ।
(विष्णुम्, कृष्णम्, रामम् )
Answer:
कृष्णम्

33. नृत्यन्ति संप्रति जना अथ _________ ।
(पूर्णिमायाम्, अमावास्यायाम्, संक्रन्तौ)
Answer:

34. लिम्पन्ति वर्ष्मणि _________ परिरभ्य दोर्भ्याम् ।
(अथ:, यूथ:, भिथः)
Answer:
भिथ:

35. संजाताः स्मरविवशाः स्त्रियः _________ ।
(जनास:, पुमांसः, देवास 🙂
Answer:

36. _________ प्रबलमदा वसन्तकाले ।
(नृत्यन्ति, निन्दन्ति, नन्दन्ति)
Answer:
नन्दन्ति

37. नन्दन्ति प्रबलमदा _________ ।
( वसन्तकाले, वर्षाकाले, ग्रीष्मकालो)
Answer:
वसन्तकाले

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. किं व्यपैति ?
Answer:
ଶୀତମ୍ ।

2. दृढ़कम्बलाय क्रमेण किं मन्दी भवति ?
Answer:
ସ୍ପୃହା ।

3. प्रवालवन्त: के विभान्ति ?
Answer:
ତରକଃ ।

4. किम्भूताः तरवः विभान्ति ?
Answer:
ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ।

5. किमर्थं वसन्तकाल: प्राप्तः ?
Answer:
ପ୍ରମୋଦାୟ।

6. अर्कः किं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ପ୍ରତାପମ୍ ।

7. कः प्रतापं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ଅଧଃ ।

8. कस्य प्रतापाधिगमेन छाया तुष्टा ?
Answer:
ଭତୁଃ ।

9. का अश्रितानां सुखं दत्ते ?
Answer:
ଛାୟା ।

10. नवाम्बुसिक्ता इव के भान्ति ?
Answer:
ବୃକ୍ଷାଃ ।

11. के नदन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

12. के नन्दन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

13. केंषां हृदयेषु राग: उदेति ?
Answer:
ପୂନାମ୍ ।

14. कुत्र तरव: लता च विभिन्नवर्णानि पुष्पाणि विकासयन्ति ?
Answer:
ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ।

15. तरवः लताश्च उद्यानभूमौ कानि विकासयन्ति ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ।

16. चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि किं क्षरन्ति ?
Answer:
ମଦ୍ୟମ୍ ।

17. क: चित्तं न हरेत् ?
Answer:
ପୁଂସ୍କୋକିକଃ ।

18. काः सत्याभिधानाः क्रियन्ते ?
Answer:
କ୍ଷଣଦଃ ।

19. के परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା/ପୌରାଃ ।

20. पौराः किम्भूतां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ପରାମ୍ ।

21. जना: पूर्णिमायाम् संप्रति किं विरचयन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବମ୍ ।

22. जना: कं समर्च्य नृत्यन्ति ?
Answer:
କୃଷ୍ଣମ୍ ।

23. पूर्णिमायां जनाः किं कुर्बन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବଂ ବିରଚୟନ୍ତି/କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

24. स्त्रियः पुमांसः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ସ୍ଵରବିବଶଃ ।

25. द्विपदः चतुष्पदः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ପ୍ରଣୟଭରା ।

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/पज्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. वसन्ते सूर्यः छाया च किं कुरुतः ?
Answer:
ବସନ୍ତେ କ୍ରମଶଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମ୍ ଉତ୍ତାପଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପତ୍ନୀ ଭବତି ଛାୟା । ସା ଭୁଭଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧା ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ଭବତି । ସା ଛାୟା ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଭିଂ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦଂ ପ୍ରଦଦାତି ।

2. विहङ्गाः कथं नदन्ति नन्दन्ति च ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପକୃତିଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଭବତି । ବୃକ୍ଷ ପଲ୍ଲବିତଃ ଭବନ୍ତି । ନବପଲ୍ଲବାଯୁକ୍ତା ବୃକ୍ଷାଃ ନବଦଳି ଆର୍ଦ୍ରଃ ଇବ ଶୋଭନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଇବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିଲାଭାଂ କୃତ୍ୱ କୂଜନ୍ତି ଆନନ୍ଦିତାଃ ଚ ଭାବନ୍ତି ।

3. रागः कुत्र कुत्र उदेति ?
Answer:
ଯଦି ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପାଦପାନାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଦୃଶ୍ୟତେ । କୋକିଳସ୍ୟ କଣ୍ଠେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ପଞ୍ଚମ ତାନଃ ଝଙ୍କୃତଃ ଭବତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାତଃ ଆବିର୍ଭବତି । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରୀତିଭାବ ଜାଗର୍ଭି ।

4. वसन्तकाले उद्यानभूमौ किं भवति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନେ ବୃକ୍ଷ ଲତାଃ ଚ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଏତେନ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ବିବିଧବର୍ଷେ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମିର୍ବ ଶୋଭତେ । ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ଚିତ୍ରରୂପମ୍ ଅତୀବ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ ଭବତି ।

5. कथं पिपीलिका: ऊर्ध्वमधश्च भ्रमन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

6. कथं क्षणदाः सत्याभिधानाः भवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ସାୟଂକାଳିକଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋହରଂ ଭବତି । ସାୟଂକାଳେ ପରସ୍ପରେଣ ସନ୍ତୋଷକାମେନ ମନୋରଞ୍ଜନମିଚ୍ଛନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ସମ୍ମଳିତଃ ସନ୍ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଆନନ୍ଦଲାଭାଂ କୃତ୍ୱା ରାତ୍ରେଃ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମକରଣସ୍ୟ ସାର୍ଥକତାଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । କ୍ଷଣଦା-କ୍ଷଣମ୍ ଉତ୍ସବଂ ବା ଦଦାତି ଇତି ଯା, ସା କ୍ଷଣାଦା ନାମ ରାତ୍ରୀ ।

7. पौराः केन रूपेण परां निर्वृतिम् आप्नुवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତାଗମେ ପ୍ରକୃତିଃ ହରିତିମା ଭବତି । ବୃକ୍ଷା ନବପଲ୍ଲବୌ କୁସୁମୈ ଚ ସମୃଦ୍ଧା ଭବନ୍ତି । ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍କା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତା ନଗରବାସିନଃ ପୌରାଃ ବା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ ।

8. दोलोत्सवे तथा होलीदिने जना: किं कुर्वन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ବିବିଧବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ସୁସଜ୍ଜିତଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଅନନ୍ତରଂ ତସ୍ୟ ପୂଜନମ୍ ଉତ୍ତମରୀତ୍ୟା କୃତ୍ୱା ତଂ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାପ୍ୟ
ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ଚ । ହୋଲିଦିନେ ଜନଃ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ପରସ୍ତରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ବିବିଧବର୍ଷେ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

9. प्रबलमदाः कथं वसन्तकाले नन्दन्ति ?
Answer:
ଯଦା ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ, ପୁରୁଷା ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ସମଗ୍ର ସଂସାରେ ଅନେକବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପାଶାଂ କାରଣାତ୍‌ ଏତେ ଅତିପ୍ରମତ୍ତାଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ବଳା ଭବନ୍ତେବ । ଅତଃ ଏବଂଭୂତଃ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशता पदैः अष्टाभिः वाक्यैवी उत्तरं लिखत –

1. वसन्तकाले प्राप्ते किं किं भवति ?
अथवा, वसन्ते प्राकृतिकी शोभा कीदृशी ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାପ୍ତି କ୍ରମେଣ ଶୀତଂ ବ୍ୟପୈତି । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀ ଭବତି । ତରନଃ ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ବିଭ୍ରାନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ କ୍ରମଶଃ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମୁଭାରଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ନବୈ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାକଃ ବୃକ୍ଷା ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି । ତଃ ବିହଙ୍ଗା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ । ରାଜଃ ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ, କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ, ବନିତାଧରୌଷେ, ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଚ ଉଦ୍‌ତି । ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଆମ୍ରବୃକ୍ଷଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରୁମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି । ଆମ୍ରବାଟିକାସୁ ଉନ୍ମତଃ କୋକିଳ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ବରେଣ ପଞ୍ଚମତାନଂ କୁର୍ବନ୍ ରସିକାନାଂ ମନଃ ହରତି । ବସନ୍ତେ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ମନୋହରୀ ଭବତି ।

2. वसन्ते सांस्कृतिकं चित्रं प्रदर्शयत ।
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାକୃତିକଶୋଭା ଯାଦୃଶୀ ମନୋହାରୀ ତାଦୃଶୀ ସାଂସ୍କୃତିକୀଶୋଭା ହୃଦୟଗ୍ରାହୀ ଭବତି । ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳୀନଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋର ମମ୍ । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ମନୋରଞ୍ଜନ ମିଚ୍ଛ ନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନା ଗ୍ୟାଦିଷ୍ଠୁ ଆନନ୍ଦ ଲଚ୍ଛ୍।ରାତ୍ରଃ ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତାଃ ପୌରା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନାଃ କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । ହୋଲିଦିନେ ମିଥ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲମ୍ଫନ୍ତି । ବସତ୍ତାଗମେ ପ୍ରିୟଂ, ପୁରୁଷା, ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମୁଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ପ୍ରବଳମଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ବିଶ୍ୱସ୍ମିନ୍ ଅନେକ ବହିଃ ବିକଚସୁମୈ ନନ୍ଦନ୍ତି । ଏବଂମୂଳ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

व्यपैति शीतं दृढकम्बलाय
स्पृहा च मन्दीभवति क्रमेण ।
प्रवालवन्तस्तरवो विभान्ति
प्राप्तः प्रमोदाय वसन्तकाल: ॥ ९ ॥

ବ୍ୟପୈତି ଶୀତଂ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ
ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି କ୍ରମେଣ ।
ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବେ ବିଭାନ୍ତି
ପ୍ରାତଃ ପ୍ରମୋଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ॥ ୧ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶୀତାଂ ବ୍ୟପେତି କ୍ରମେଣ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି । ତରବ ପ୍ରବାଳବତଃ ବିଭାନ୍ତି, ବସନ୍ତକାଳୀ ପ୍ରମୋଦାୟ ପ୍ରାପ୍ତ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟପେତି = ଦୂରକୁ ଚାଲିଯାଏ । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ କମ୍ବଳରେ ଘୋଡ଼ିହେବାକୁ । ତରକଃ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ନବପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ । ବିଭାନ୍ତି = ଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରମୋଦାୟ = ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ । ପ୍ରାପ୍ତ = ସମାଗତ ।

ଅନୁବାଦ – ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ଓ କ୍ରମେ କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କି ହେବାର ସ୍ପୃହା ମନ୍ଦୀଭୂତ ହୁଏ । ବୃକ୍ଷମାନେ ନବପଲ୍ଲବରେ ବିଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି, ବସନ୍ତ ସମୟ ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ ସମାଗତ ହୁଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧକବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କବି ଋତୁରାଜସ୍ୟ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭାଂ ମନୁଜୟେ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ।

କାଳସ୍ୟ ଋତୁଚକ୍ରଣ ଘୂର୍ଣାୟମାନଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଚ ଭବତି ସଂସାରମ୍ । ଋତୁଃ ଅପି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳଂ ଭବତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଧରାତଳମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା କ୍ରମଶଃ ଦୁଃସହଂ ଶୀତଂ ଦୂରଂ ପ୍ରୟାତି । ଶରୀରେ ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳମ୍ ଆଚ୍ଛାଦୟିତଂ ସ୍ପୃହା ନ ଭବେତି । ବୃକ୍ଷା କିସଳୟେ ମଣ୍ଡିତାଃ ଶୋଭନ୍ତେ । ଅତଃ ସର୍ବେଷାମ୍ ଆନନ୍ଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ସମାଗତଃ ଏବ । କବି ଯଥାରୀତ୍ୟା ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନସନ୍ଦେଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ତଦେବ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ରଚନାବଳୀ ସ୍ଥିତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ନାମକ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର କିପରି ଆଗମନ ହୋଇଛି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସମୟର ଋତୁଚକ୍ରରେ ସବୁକିଛି ଘୂର୍ଣାୟମାନ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ, ଏପରିକି ସ୍ବୟଂ ଋତୁ ମଧ୍ୟ । ଏଣୁ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତର ଅନ୍ତିମ କାଳ ତଥା ବସନ୍ତର ଅୟମାରମ୍ଭରେ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନୂତନ ପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶକୁ ବିଶୋଭିତ କରିଦିଏ । ସଭିଙ୍କ ମନରେ ଉନ୍ମାଦନା ତଥା ଆନନ୍ଦ ଭରିଦେବାପାଇଁ ଚିରବସନ୍ତକାଳର ଶୁଭାଗମନ ହୁଏ । ଏଣୁ କବି ଯେପରିଭାବେ ବସନ୍ତକାଳର ଆଗମନ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବ୍ୟପୈତି = ବି +ଅପ + ଏତି । ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବୋ = ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ + ତରବାଃ ।

ସମାସ – ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳ, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବସନ୍ତକାଳୀ = ବସନ୍ତସ୍ୟ କାକଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କ୍ରମେଣ = ‘ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟ’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ସ୍ପୃହାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ତରବାଃ ୧ ମା । ପ୍ରମୋଦାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ପ୍ରବାଳ + ବତୁପ୍ । ପ୍ରାପ୍ତ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୨

शनैरुदीचीमभिहिण्डमान:
प्रतापमर्कः प्रकटीकरोति ।
भर्तुः प्रतापाधिगमेन तुष्टा
छायाऽपि दत्ते सुखमाश्रितानाम् ॥२॥

ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ
ପ୍ରତାପମର୍କ ପ୍ରକଟୀକରୋତି ।
ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାମେନ ତୁଷ୍ଟା
ଛାୟାଽପି ଦତ୍ତେ ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ ॥ ୨ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶନଃ ଉଦୀଚୀମ୍ ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ ଅକଃ ପ୍ରତାପଂ ପ୍ରକଟୀକରୋତି । ଛାୟା ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାର୍ଶ୍ଵମେନ ତୁଷ୍ଟା ଆଶ୍ରିତାନାଂ ସୁଙ୍ଖ ଦଭେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶନଃ = ଧୀରେ ଧୀରେ । ଉଦୀଚୀମ୍ = ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ । ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଯାଉ ଯାଉ । ଅକଃ = ସୂର୍ଯ୍ୟ । ପ୍ରତାପମ୍ = ତେଜକୁ । ଛାୟା = ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ । ଭତୁଃ = ନିଜ ସ୍ଵାମୀ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର । ତୁଷ୍ଟା = ସନ୍ତୁଷ୍ଟ । ଦତ୍ତେ = ଦେଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ ଯାଉ ଯାଉ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ତାପକୁ ପ୍ରକାଶିତ କରୁଛନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବଦ୍ଵାରା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀସୁନ୍ଦରରାଜମହୋଦୟଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଗତଃ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତଃ ବ୍ୟପେତି, ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ବଦିଶି ଭବେତି ପ୍ରାଚୀ ଅସ୍ତଂ ଯାତି ଚ। ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶନଃ ଉତ୍ତରଦିଶଂ ଗଚ୍ଛନ୍ ପ୍ରକୃଷ୍ଟତାପଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ଦୈବୀ ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସ୍ଵକାନ୍ତସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧି ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ସତୀ ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦଦାତି । ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଦ୍ୟାବସ୍ଥା ଇଦୃଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଛାୟା କିପରି ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତର ଅବସାନ ହୋଇଛି ଓ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ହୋଇଛି । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଉଦୟ ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତରାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ତାପ ପ୍ରକଟିତ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଉତ୍ତାପ ବେଳାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ବୃଦ୍ଧିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖ ବା ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏଭଳି ସମୟ ହିଁ କେବଳ ବସନ୍ତର ସମୟ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଶନିଃ + ଉଦୀଚୀମ୍ + ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ । ପ୍ରତାପମକଃ = ପ୍ରତାପମ୍ + ଅର୍କ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଗମେନ 1 ପ୍ରତାପ + ଅଷ୍ଟମେନ । ଛାୟାଽପି = ଛାୟା + ଅପି । ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସୁଖମ୍ + ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ ।

ସମାସ – ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = ପ୍ରତାପସ୍ୟ ଅଧ୍ଵମଃ, ତେନ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅକଃ = କଉଁରି ୧ମା । ପ୍ରତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭର୍ଦ୍ଧ୍ୱ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଅଭି + ହିଣ୍ଡ୍ + ଶାନଚ୍ । ତୁଷ୍ଟା = ତୁଷ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଦତ୍ତେ = ଦା + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति वृक्षाः
नवैर्नवैरङ्कुरितैः प्रवालैः ।
उपोषिताः पारणयेव तृप्ता:
नदन्ति नन्दन्ति च तैर्विहङ्गाः ॥ ३ ॥

ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି ବୃକ୍ଷାଃ
ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାଳେଃ ।
ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟେବ ତୃପ୍ତାଃ
ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ତୈର୍ବିହଙ୍ଗାଃ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବୃକ୍ଷ ନମଃ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାହଃ ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି, ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟା ତୃପ୍ତା ଇବ, ତୈଃ ବିହଙ୍ଗା ତୃପ୍ତା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନମଃ = ନୂତନ । ପ୍ରବାହୈ = ପତ୍ରଦ୍ୱାରା । ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନୂତନ ଜଳଯୁକ୍ତା । ନଦନ୍ତି = କୂଜନ କରନ୍ତି । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉପୋଷିତଃ = ଉପବାସ କରିଥିବା । ପାରଣୟା = ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ୱାରା ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷମାନେ ନୂତନ ନୂତନ ଅଙ୍କୁର ପଲ୍ଲବଦ୍ୱାରା ନବଜଳଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଭଳି ଶୋଭିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଯେପରି ଉପବାସ କରିଥିବା ଲୋକ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ସେହିପରି ପକ୍ଷୀମାନେ ନୂତନ କିଶଳୟ ଭକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାମହିମପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାରଃ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ପିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକୀ ରମଣୀୟ ଶୋଭା ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ପ୍ରକୃତଃ ଅପରୂପସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକଟି କରୋତି । ପ୍ରକୃତିଃ ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଲ୍ୟସ୍ୟରୂପିଣୀ ଚ ଭବତି । ନବପଲ୍ଲବୌ ପାଦପା ନବଜଲିଂ ଆର୍ଦ୍ର ଇବ ରାଜନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ଯଥା ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଭବନ୍ତ ତଥୈବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିମ୍ ଆସାଦ୍ୟ କୂଜନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ଭବନ୍ତି ଚ। ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାମହିମ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତର କର୍ଣ୍ଣଧାର ବିଦ୍ବାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟଙ୍କ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତର ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ଅତି ମନୋହର ତଥା ଭାବବ୍ୟଞ୍ଜକ ହେବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପ୍ରକୃତିର ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ହୋଇଛି । ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନବପଲ୍ଲବ ଅଙ୍କୁରିତ ହୋଇଛି । କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି । ସତେ ଅବା ବ୍ରତାଚାରୀ ଉପବାସରେ ରହିବା ପରେ ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନ ଗ୍ରହଣ କରି ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅତୀବ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବ + ଅମ୍ବୁସିକ୍ତା । ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତିଃ = ନମଃ + ନମଃ + ଅଙ୍କୁରିତଃ । = ପାରଣୟା + ଇବ । ତୈର୍ବିହଙ୍ଗା = ତିଃ + ବିହଙ୍ଗାଃ ।

ସମାସ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବଅମ୍ବୁଭଃ ସିକ୍ତା (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୃକ୍ଷଃ = କର୍ଭରି ୧ମା । ଅଙ୍କୁରିତଃ, ପ୍ରବାହଃ = କରଣେ ୩ୟା । ତିଃ = କରଣେ ୩ୟା = ପାରଣୟା = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସିକ୍ତାଃ = ସିଚ୍ + କ୍ତ । ତୃପ୍ତି = ତୃପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

उदेति रागतिरुपल्लवाग्रे
उदेति रागः कलकण्ठकण्ठे ।
उदेति रागो वनिताधरौष्ठे
उदेति रागो हृदयेषु यूनाम् ॥ ४ ॥

ଉଦେତି ରାଗସ୍ତ୍ରରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ
ଉଦେତି ରାଗଃ କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ।
ଉଦେତି ରାଗେ। ବନିତାଧରୌଷେ
ଉଦେତି ରାଗୋ ହୃଦୟେଷୁ ୟୁନାମ୍ ॥ ୪ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । ବନିତାଧରୌଷେ ରାଗ ଉଦ୍‌ତି । ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ରାଗ ଉଦେତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ବୃକ୍ଷର କିଶଳୟ ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ରାଗଃ = ରକ୍ତିମା/ସଂଗୀତର ତାନ / ଲାକ୍ଷାରସ / ପ୍ରୀତି । କଳକଣ୍ଠ = କୋକିଳ ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷକିଶଳୟାଗ୍ରଭାଗରେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଛି । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ ସଂଗୀତର ତାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ରମଣୀର ଅଧରୋଷ୍ଠରେ ଲାକ୍ଷାରସ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଅଛି । ତରୁଣମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ରତି ବା ପ୍ରୀତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ କୁତ୍ର କୁତ୍ର କିଂ କିଂ ଭାବଂ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ପ୍ରାକୃତିକପରିବେଶଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଣ ଅପରୂପ ଧାରୟତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା ବୃକ୍ଷାମାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭବତି । କୋକିଳକଣ୍ଠେ ପଞ୍ଚମତାନଃ ନିଃସରତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାଗସ୍ୟ ସମୁଦୟଂ ଜାୟତେ । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗୀ ପ୍ରୀତିଃ ବା ସମୁଦେତି । ବସନ୍ତକାଳେ ଏତାଦୃଶଃ ବିକାରଃ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତ କବିବର ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ କେଉଁଠାରେ କ’ଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ସବୁକିଛି ନୂତନରୂପ ଧାରଣ କରେ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ଭରିଯାଏ । ବୃକ୍ଷ କିଶଳୟର ଅଗ୍ରଭାଗ ରକ୍ତିମା ବା ଲାଲ୍ ବର୍ଷକୁ ଧାରଣ କରେ । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ କୁହୁତାନ ଧ୍ଵନି ଗୁଞ୍ଜରିତ ହୁଏ । ରମଣୀମାନେ ବିବିଧ ଲାକ୍ଷାରସଦ୍ବାରା ନିଜର ଅଧରୋଷ୍ଠକୁ ରଞ୍ଜିତ କରିଥା’ନ୍ତି । ବସନ୍ତର ମୃଦୁମଳୟ ସ୍ପର୍ଶରେ ଯୁବକମାନଙ୍କଠାରେ କାମ ବା ମାଦକତା ଭରିଯାଏ । ସେମାନଙ୍କର ହୃଦୟ ପ୍ରୀତି ତଥା ପ୍ରେମର ପ୍ରବାହରେ ଚଳଚଞ୍ଚଳାୟିତ ହୁଏ । ଏସବୁ ପରିବର୍ଜନ କେବଳ ସେଇ ବସନ୍ତ ପାଇଁ ହିଁ ହୋଇଥାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରାଗସ୍ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ରାତଃ + ତରୁପଲ୍ଲବ + ଅଗ୍ରେ । ବନିତାଧରୌଷେ = ବନିତା + ଅଧର + ଓଷ୍ଠ ।

ସମାସ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ତରୁଣା ପଲ୍ଲବାଃ, ତେଷା ଅଗ୍ର, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍) । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ = କଳଂ କଣ୍ଠେ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ତସ୍ୟ କଣ୍ଠେ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବନିତାଧରୌଷେ = ଅଧରଂ ଚ ଓବଂ ଚ, ତସ୍ମିନ୍ (ଦ୍ବଦୁଃ), ବନିତାୟା ଅଧରୌଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତରୁପଲ୍ଲବ।ଗ୍ରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ, ହୃଦୟେଷୁ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରାଗଃ = ରଞ୍ଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

उद्यानभूमौ तरवो लताश्च
विभिन्नवर्णानि विकासयन्ति ।
पूष्याणि येनाखिलमेव विश्वं
विभाति वर्णालिखितैकचित्रम् ॥ ५ ॥

ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବୋ ଲତାଶ୍ଚ
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ବିକାସୟନ୍ତି ।
ପୁଷ୍ପ।ଣି ଯେନ।ଖ୍ଳଳମେବ ବିଶ୍ୱଂ
ବିଭାତି ବର୍ଣ୍ଣାଲିଖୂକଚିତ୍ରମ୍ ॥ ୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବାଃ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାସୟନ୍ତି । ଯେନ ଅଖ୍ୟ ବିଶ୍ବମ୍ ଏବ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଫୁଲବଗିଚାରେ । ତରବ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ବିକାସୟତ୍ତି = ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରାନ୍ତି । ଅଖୁମ୍ = ସମସ୍ତ । ଆଲିଖମ୍ = ଅଙ୍କିତ ।

ଅନୁବାଦ – ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନରେ ବୃକ୍ଷ ଓ ଲତାମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ସକଳ ବିଶ୍ବ ବା ସବୁସ୍ଥାନ ହିଁ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ପରି ଦେଖାଯାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତବାଙ୍ମୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧିକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରସ୍ୟ ରମଣୀୟଂ ଦୃଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାୟାଂ ବୃକ୍ଷେଷୁ ଲତାସୁ ଚ ବିବିଧାନି ବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାନି କୁସୁମାନି ବା ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତାନି ଭବନ୍ତି । ଚତୁର୍ଦିଗ ସୁଗନ୍ଧସ୍ୟ ମହକଂ ବିସ୍ତାରିତଃ ଭବତି । ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକାସେନ ସକଳଂ ବିଶ୍ଵ ବିବିଧରଙ୍ଗି କୁସୁମୈ ବିଭିନ୍ନବୟଃ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମ୍ ଇବ ଦୃଶ୍ୟତେ । କବେ ମନୋଜ୍ଞା ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତସ୍ୟ ବାସମ୍ ଅଧୂକଂ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ କରୋତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ସଂସ୍କୃତ ବାଙ୍ମୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତ ଋତୁରେ ପୁଷ୍ପଦ୍ଵାରା ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରର ରମଣୀୟ ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାରେ ବୃକ୍ଷ ତଥା ଲତାମାନଙ୍କରେ ନାନା ଜାତିର, ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲମାନ ଫୁଟିଥାଏ । ଚାରିଆଡ଼େ ସୁବାସର ମହକ ଖେଳିଯାଏ । ଆଉ ଏହି ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ଚିତ୍ରିତ ହେବାପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ସତେ ଅବା ରଙ୍ଗତୁଳୀରେ’ ଚିତ୍ରକର ଏକ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିଛି । ନାନା ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପର ଶୋଭା ଚିତ୍ରପ୍ରତିମ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ମନୋରମ ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତର ବାସକୁ ଅଧ‌ିକ ମନୋମୁଗ୍ଧକର କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଲତାଶୃ = ଲତାଃ + ଚ । ଯେନାଞ୍ଛଳମେବ = ଯେନ + ଅଞ୍ଜୁଳମ୍ + ଏବ । ବର୍ଣ୍ଣାଲିସ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଣ୍ଣ + ଆଲିଖ + ଏକଚିତ୍ରମ୍ ।

ସମାସ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଉଦ୍ୟାନସ୍ୟା ଭୂମି, ତସ୍ୟାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବର୍ଣ୍ଣାଲିଗ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଷେ ଆଲିଖୁମ୍ (୩ୟା ତତ୍), ଏବଂ ଚିତ୍ର ଯସ୍ୟ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତରବ, ଲତାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଯେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଅଖ୍ୟ, ବିଶ୍ବମ୍ = ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆଲିଖମ୍ = ଆ + ଲିଖ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि मद्यं
क्षरन्ति निष्पादितसौरभाणि ।
पिपासवो यत् परितो भ्रमन्ति
पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च रक्ताः ॥ ६ ॥

ବୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟଂ
କ୍ଷରନ୍ତି ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି ।
ପିପାସବୋ ଯତ୍ ପରିତୋ ଭ୍ରମନ୍ତ
ପିପୀଲିକା ଊର୍ଷ୍ଟମଧଶ୍ଚ ରକ୍ତା ॥ ୬ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ପିପାସବ ପିଫାଲିକା ରକ୍ତା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ ଅଧଃ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଆମ୍ବଗଛରୁ । ସୌରଭାଣି = ସୁଗନ୍ଧିତ । କୁସୁମାନି = ପୁଷ୍ପମାନ । ମଦ୍ୟମ୍ = ମଧୁ । ପିପାସବଃ = ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି । ପିପୀଲିକାଃ = ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ । ରକ୍ତାଃ = ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ । ପରିତଃ = ଚାରିଆଡ଼େ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ସୁଗନ୍ଧିତ କୁସୁମମାନ ମଧୁ କ୍ଷରଣ କରନ୍ତି, ଯାହାକୁ କି ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରି ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ ଉପରକୁ, ତଳକୁ ଓ ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗସ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃ କ୍ଷାମାଂ କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତଃ ମଧୁମାସ-ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେ ବକୁଳ ଦୃଶ୍ୟତେ । ବସନ୍ତାଗମେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧଗନ୍ଧାନି ପୁଷ୍ପାଣି ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ମଧୁ ପାତୁମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତଃ ରକ୍ତା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ସାଗ୍ରହଂ ଭ୍ରମନ୍ତ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଏତାଦୃଶୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ମାର୍ମିକ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗର ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଆମ୍ବଗଛର ମଧୁପାନ କରିବାକୁ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କିପରି ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରୁଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ବସନ୍ତକୁ ମଧୁମାସ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମୟରେ ଆମ୍ବଗଛରେ ବଉଳ ଦେଖାଯାଏ । ସେହି ଆମ୍ବବଉଳରୁ ସୁଗନ୍ଧିତ ମଧୁ ଝରେ । ସେ ମଧୁକୁ ପାନ କରିବାକୁ ଅନୁରକ୍ତ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କେତେବେଳେ ଉପରକୁ, କେତେବେଳେ ତଳକୁ ତ ପୁଣି କେବେ ଗଛର ଚାରିପାଖରେ ଧାଡ଼ିଧାଡ଼ି ହୋଇ ବୁଲୁଥା’ନ୍ତି । ଆମ୍ବଗଛର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଶ୍ୟ ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ବସନ୍ତର ନିଚ୍ଛକ ଅନୁଭବ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଅତୀବ ମାର୍ମିକ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵମଧଶ୍ଚ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ + ଅଧଃ + ଚ ।

ସମାସ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଚୂତସ୍ୟ ଦ୍ରୁମଃ, ତେଭିଂ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଉର୍ଦୁମଧଃ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍‌ ଅଧଃ (କର୍ମଧାରୟଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । କୁସୁମାନି = କଉଁରି ୧ ମା । ମଦ୍ୟମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପିପାସନଃ, ପିପୀଲିକା = କଉଁରି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଷ୍ପାଦିତଃ = ନିଃ + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

रसालवृक्षोपवनेषु मत्तः
उञ्चयन् पञ्चमञ्चितेन ।
पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न चित्तं
जनस्य गीतेन रतिप्रियस्य ॥ ७ ॥

ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଶ୍ରୁ ମତଃ
ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପଞ୍ଚମଞ୍ଚେନ ।
ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ହରେନ୍ନ ଚିରଂ
ଜନସ୍ୟ ଗୀତେନ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ॥ ୭ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ ମଭଃ ଅଞ୍ଚେନ ଗୀତେନ ପଞ୍ଚମମ୍ ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ଚିତ୍ତ ନ ହରେତ୍ ?

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରସାଳବୃକ୍ଷ = ଆମ୍ରବୃକ୍ଷ । ମରଃ = ଉନ୍ମତ୍ତ । ଅଞ୍ଚେନ = ସ୍ୱମଧୁର ସ୍ଵରଦ୍ଵାରା । ପଞ୍ଚମମ୍ = ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = କାମୀଜନର । ଚିତ୍ତମ୍ = ମନକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛର ଉପବନମାନଙ୍କରେ ଉନ୍ମଉ ଆଞ୍ଚ୍ତେନ = ସ୍ଵମଧୁର ସ୍ଵର ଦ୍ଵାରା ପଞ୍ଚମମ୍ ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ କାମୀଜନର ମନକୁ ହର୍ଣ କରି ନ ପାରେ ? (ସମସ୍ତଙ୍କର ମନକୁ ହରଣ କରିଥାଏ ।)

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଉପବନସ୍ୟ ଶୋଭା କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତର୍ଥେ ଆଗ୍ରୋପବନେଷୁ ଶାଖାନ୍ତରାଳେ ଉପବିଶ୍ୟ ମରଃ କୋକିନଃ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ଵରେଣ ପଞ୍ଚମଂ ତାନଂ କୁର୍ବନ୍ କସ୍ୟ ରସିକସ୍ୟ ମନଃ ନ ହରତି ? ସର୍ବେଷା ଚିତ୍ତହରଣଂ କରୋତି ଇତି ରାବଂ । ଅତଃ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଭାବେଣି କେବଳଂ ନ ପ୍ରକୃତିଃ ପରନ୍ତୁ ପ୍ରାଣିନଃ ପ୍ରଭାବିତା ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ କୋକିଳସ୍ୟ କୁହୁତାନଂ ସର୍ବେରାଂ ହୃଦୟେଷୁ କାମଭାବଂ ଜାଗରିତଂ କରୋତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ମଦମତ୍ତ କୋକିଳର କୁହୁତାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ଆଗମନ ମାତ୍ରକେ ଶିହରିଯାଏ ବନ ଉପବନର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା । ରସାଳ ଆମ୍ର ଆମ୍ରରସକୁ ଭକ୍ଷଣ କରି କୋଇଲିର କଣ୍ଠ ହୁଏ ସୁମଧୁର । ଆମ୍ବର ରସ ଯେତିକି ମଧୁର ତା’ଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ମଧୁର ପୁରୁଷ କୋକିଳର ସ୍ୱର। ସତେ ଅବା ସଙ୍ଗୀତର ସାଧନା କରେ ସେ । ସୁମଧୁର ସଙ୍ଗୀତର ପଞ୍ଚମ ସ୍ୱରକୁ କଣ୍ଠରେ ଧାରଣ କରି କୁହୁତାନ କରେ କୋକିଳ ଆଉ ଏହି ସ୍ବନ ଶ୍ରବଣରେ କେଉଁ କାମୀଜନର ଅବା ମନ ବିହ୍ବଳିତ ନ ହୁଏ । ସମସ୍ତଙ୍କର ମନ ଆନନ୍ଦରେ ବିଭୋର ହୋଇଯାଏ । ସତରେ ବସନ୍ତରେ କୋକିଳର କୁହୁତାନ କବିବରଙ୍କୁ ଯେପରି ଆକୃଷ୍ଟ କରିଛି ତାହା ବେଶ୍ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାଳବୃକ୍ଷ + ଉପବନେଷୁ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚୟନ୍ । ପଞ୍ଚମମଞ୍ଚେନ = ପଞ୍ଚମମ୍ + ଅଞ୍ଚନ । ହରେଜ = ହରେତ୍ + ନ ।

ସମାସ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାନଃ ବୃକ୍ଷ (କର୍ମଧାରୟ), ବନସ୍ୟ ସମୀପମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ରସାଳ ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଉପବନମ୍, ତେଷୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = ରତିଃ ପ୍ରିୟ ଯସ୍ୟ, ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରସାଳବୃଷୋପବନେଷୁ = ଅର୍ଧରଣେ ୭ମୀ । ଅଞ୍ଚେନ, ଗୀତେନ = କରଣେ ୩ୟା । କସ୍ୟ, ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚିତ୍ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମଶଃ = ମନ୍ + କ୍ତ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚ୍ + ଶତୃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

सन्तोषकामेन परस्परेण
समेषा सायमितो जनेन
संगीतनाट्येषु कृतक्षणेन
सत्याभिधाना: क्षण्णदा: क्रियन्ते ॥ ८॥

ସନ୍ତୋଷକାମେନ ପରସ୍ପରେଣ
ସମେୟୁଷା ସାୟମିତୋ ଜନେନ ।
ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ କୃତକ୍ଷଣେନ
ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ କ୍ଷଣଦଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ॥ ୮॥

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସାୟମ୍ = ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ । ସମୟୁଷା = ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ। ସଙ୍ଗୀତ ନାଟୋଷୁ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିରେ । କୃତକ୍ଷଣେନ = ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ । କ୍ଷଣଦା = ରାତ୍ରି । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଯଥାର୍ଥ ନାମରେ ।

ଅନୁବାଦ – ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନଙ୍କର ଏଠାରେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନୃତ୍ୟବାଦ୍ୟ, ଗୀତନାଟକାଦିରେ ମନକୁ ଆନନ୍ଦିତ କରାଇ ରାତ୍ରି ନିଜର ନାମକୁ ଯଥାର୍ଥ କରିଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତୀ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ଉତ୍ସବମୁଖରରାତ୍ରି ପ୍ରସଙ୍ଗେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖକୁ ମାନବାଃ’’ । ଜନଃ ଦିବସଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତଃ ସାୟଂକାଳେ ଶ୍ରମଲାଘବାର୍ଥୀ ନୃତ୍ୟ-ବାଦ୍ୟ-ଗୀତ- ନାଟ୍ୟଷୁ ନିମଜ୍ଜିତଃ ଭବନ୍ତି । ବସନ୍ତସନ୍ଧ୍ୟାୟ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋରମିଂ ଭବତି । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତାଚଳଂ ଗତେ ବିନୋଦମ୍ ଅଭିଳଷତଃ ଜନା ପରସ୍ପରଂ ମିଳିତ୍ୱ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟଶୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ୟ ରାତ୍ରେ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମ ଯଥାର୍ଥୀ କୁର୍ବନ୍ତି । ରାତ୍ରେ ଅପରଂ ନାମ କ୍ଷଣଦା ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷଣମ୍ ଆମୋଦଂ ଦଦାତି ଇତି କ୍ଷଣଦା । ବସ୍ତୁତଃ କବେ ଏତାଦୃଶଂ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ଭାବୋଦ୍ଦୀପକଃ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ପ୍ରୋକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ ତଥା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର ଉତ୍ସବମୁଖର ରାତ୍ରିର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବା’ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ସବପ୍ରିୟ । ସାରାଦିନ ପରିଶ୍ରମ କରି ନିଜର ଶ୍ରମଲାଘବ ନିମନ୍ତେ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ନୃତ୍ୟ, ବାଦ୍ୟ, ଗୀତ ଓ ନାଟ ଆଦିରେ ନିମଜ୍ଜିତ ହୁଅନ୍ତି । ଏଣୁ ସନ୍ଧ୍ୟାସମୟରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନାଟମଣ୍ଡପରେ, ଆଖଡ଼ାଶାଳରେ ନାଚଗୀତରେ ମଜ୍ଜିଯା’ନ୍ତି । ଏହିପରି ଆନନ୍ଦପ୍ରଦାୟିନୀ ରାତ୍ରି କ୍ରମେ କ୍ଷଣଦା ନାମର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ବହନ କରେ I ରାତ୍ରିର ଉତ୍ସବଦାୟିନୀ ନାମହିଁ ଯଥାର୍ଥ ହୁଏ । ଯେ ପ୍ରକାର କବି ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ତାହା ବେଶ୍ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସାୟମିତୋ = ସାୟମ୍ + ଇତଃ । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ସତ୍ୟ + ଅଭିଧାନଃ ।

ସମାସ – ସନ୍ତୋଷକାମେନ = ସନ୍ତୋଷ କାମୟତେ ଇତି, ତେନ (ଉପପଦ ତତ୍) । କୃତକ୍ଷଣେନ = କୃତଃ କ୍ଷତଃ, ତେନ (କର୍ମଧାରୟଃ) । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ = ସଗୀତଂ ଚ ନାଟ୍ୟ ଚ ତେଷୁ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ଯସ୍ୟା ସା (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । କ୍ଷଣଦା = କ୍ଷଣଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସନ୍ତୋଷକାମେନ, ପରସ୍ପରେଣ = କରଣେ ୩ୟା । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କୃତକ୍ଷଣେନ, ଜନେନ = ଅନୁସ୍ତେ କର୍ଭରି ୩ୟା । କ୍ଷଣଦା, ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ = କୃ + କ୍ତ । ସତ୍ୟ = ସତ୍ + ଯତ୍ । ସଂଗୀତ = ସମ୍ + ଗୀ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୯

प्रदर्शिनी: प्रीतिकरीस्सुमाना-
मायोजितास्सम्प्रति तत्र तत्र ।
विलोकायन्तो युववालवृद्धाः
पौराः परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ॥ ९ ॥

ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନା –
ମାୟୋଜିତାସସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ।
ବିଲୋକୟନ୍ତେ। ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧାଃ
ପୌରଃ ପରାଂ ନିର୍ବୃତିମାପୁବନ୍ତି ॥ ୯ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ସୁମାନାମ୍ ଆୟୋଜିତା ପ୍ରୀତିକରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ବିଲୋକୟତଃ ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା ପୌରଃ ପରମ୍ ନିର୍ବୃତିମ୍ ଆପ୍ଳାବନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସୁମାନାମ୍ = କୁସୁମ ବା ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କର । ପ୍ରୀତିକରୀ = ଆନନ୍ଦକାରୀ । ପୌରା ପୁରଜନମାନେ । ପରାମ୍ = ପରମ । ନିର୍ବୃତିମ୍ = ଆନନ୍ଦକୁ ।
ଆୟୁବନ୍ତି = ପାଆନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ବର୍ତ୍ତମାନ (ବସନ୍ତକାଳରେ) ଏଠି ସେଠି ଆୟୋଜିତ ମନୋହାରୀ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀକୁ ଦେଖ୍ ଯୁବକ, ଶିଶୁ, ବୃଦ୍ଧ ନଗରଜନମାନେ ପରମ ଆନନ୍ଦ ପାଇଥା’ନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତର୍ତୀ ଅନୁଷ୍ଠିତଃ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ଧରିତ୍ରୀ ଶୋଭାମୟୀ ଭବତି । ସର୍ବତ୍ରୈବ ପୁଷ୍ପାନାଂ ସମୃଦ୍ଧି ଭବତି । ବିଭିନ୍ନେଷୁ ସ୍ଥଳେଷୁ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ନଗରବାସିନଃ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ପୁଷ୍ପଶୋଭାସମ୍ଭାରଃ ପରମପ୍ରୀତଃ ସନ୍ତଃ ପ୍ରକୃତ ସ୍ୱକୀୟଂ କୃତଜ୍ଞତାଂ ଜ୍ଞାପୟନ୍ତି । ଏତଦ୍ଵପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଦୃଷ୍ଟା ମନସି ପୁଷ୍ପବୃକ୍ଷରୋପଣାର୍ଥମ୍ ଇଚ୍ଛା ଜାୟତେ I କବେ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଅନନ୍ୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଧରିତ୍ରୀ ହୁଏ ଶୋଭାବତୀ । ଚାରିଆଡେ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ହୁଏ ନାନାଜାତିର, ନାନାରଙ୍ଗର ପୁଷ୍ପସମ୍ଭାର । ଏସବୁକୁ ନେଇ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ସୁନ୍ଦର ପ୍ରଦର୍ଶନୀମାନ ଯାହାକୁ ଦେଖୁ ଦର୍ଶକ ହୁଏ ବିମୋହିତ । ଏ ପ୍ରଥା ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଯତ୍ନନେବାର ଆକାଂକ୍ଷା । କବିଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସତରେ ଅନନ୍ୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନାମାୟୋଜିତାସ୍‌ମ୍ପ୍ରତ = ପ୍ରୀତିକରୀ + ସୁମାନାମ୍ + ଆୟୋଜିତାଃ + ସଂପ୍ରତି । ନିତିମାପ୍ରୁବନ୍ତ = ନିବୃତିମ୍ + ଆୟୁବନ୍ତି ।

ସମାସ – ପ୍ରୀତିକରୀ = ପ୍ରୀତଂ କରୋତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା = ଯୁନଃ ଚ ବାଳ ଚ ବୃଦ୍ଧ ଚ (ଦ୍ବଦୁଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସୁମାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପୌରା କଉଁରି ୧ ମା । ନିତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରୀତିଃ = ପ୍ରୀଣ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ନିର୍ବୃତି = ନି + ବୃତ୍ + ଭିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

दोलोत्सवे विरचयन्ति समर्च्य कृष्णं
नृत्यन्ति संप्रति जना अथ पूर्णिमायाम् ।
होलीदिने विविधवर्णविभिन्न चूर्णै-
लिम्पन्ति बर्ष्मणि मिथः परिरभ्य दोर्भ्याम् ॥ १० ॥

ଦୋଳୋତ୍ସବେ ବିରଚୟନ୍ତ ସମର୍ଥ୍ୟ କୃଷ୍ଣ
ନୃତ୍ୟନ୍ତ ସଂପ୍ରତି ଜନା ଅଥ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ ।
ହୋଲୀଦିନେ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣିବିଭିନ୍ନ ଚୂର୍ଣ୍ଣିଃ
ଲିମ୍ପତ୍ତି ବର୍ଷଣି ମିଥ ପରିରଭ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟମ୍ ॥ ୧୦ ॥

ଅନ୍ବୟ – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ସଂପ୍ରତି ଦୋଳୋତ୍ସବେ କୃଷ୍ଣ ବିରଚୟନ୍ତି । ଅଥ ସମର୍ଥ୍ୟ ଜନଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି । ହୋଲୀଦିନେ ମିଶଃ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବର୍ତ୍ତେ ବିଭିନ୍ନଚୂ ବର୍ଷଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ୟକ୍ ପୂଜନ କରି । ମିଥା = ପରସ୍ପର । ଦୋ = ବାହୁଦ୍ୱାରା । କୋଳାକୋଳି ହୋଇ । ବର୍ଷଣି = ଶରୀରରେ । ଲିମ୍ପନ୍ତି = ଲେପନ କରନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସବସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବଢି ।

ବସନ୍ତକାଳେ ନ କେବଳଂ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅପିତୁ ସାଂସ୍କୃତିକୋତ୍ସବଂ ପରିପାଳଂତେ । ବସନ୍ତେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଅନୁଷ୍ଠିତ୍ୟେ ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ନାନା ବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ବିରଚୟନ୍ତି । ତଦନନ୍ତରଂ ତଂ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାମ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । କୃଷ୍ଣାନୁରାଗ ସର୍ବତ୍ର ବ୍ୟାୟୋତି । ଅତଃ ହୋଲୀଦିନେ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ଜନଃ ପରସ୍କରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ନାନା ବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଦେହେ ଲିମ୍ଫନ୍ତି । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶ/ହୋଲୀଉତ୍ସବାଃ ରଙ୍ଗସ୍ୟ ଉତ୍ସବ ଏକତା ମୈତ୍ରା ଚ ଉତ୍ସବାଃ ରୂପେଣ ପରିପାଲ୍ୟତେ । ସଂସ୍କୃତୌ ଅପି ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭା ପରଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଦୋଳୋତ୍ସବର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ମାନବ ଜୀବନରେ ବିବିଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉତ୍ସବମାନ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ହୋଲିକୋତ୍ସବ ଅନ୍ୟତମ । ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ତିଥିରେ ଦୋଳୋତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏହି ଉତ୍ସବରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜା ଓ ଝୁଲଣ ଯାତ୍ରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃଷ୍ଣ ବେଶରେ ସଜାଇ ଦିଆଯାଏ । ଲୋକେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରି ନାଚଗୀତ କରନ୍ତି । ହୋଲିଉତ୍ସବ ପାଳନ ନିମନ୍ତେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ହାତରେ ହାତ ଛନ୍ଦି କୋଳାକୋଳି ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ଓ ଅବିରକୁ ନିଜ ଶରୀରରେ ବିଲେପନ କରନ୍ତି । ଏହା ରଙ୍ଗର ଉତ୍ସବ ତଥା ଏକତା ଓ ମୈତ୍ରୀର ଉତ୍ସବରୂପେ ପରିପାଳିତ ହୁଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳ + ଉତ୍ସବେ । ବିବିଧବର୍ଷବିଭିନ୍ନଚୂର୍ଣ୍ଣେର୍ଲିମ୍ପତ୍ତି = ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣବିଭିନ୍ନଚୂଷ୍ଠି + ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ସମାସ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳାୟଃ ଉତ୍ସବାଃ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ହୋଲୀଦିନେ = ହୋଲ୍ୟା ଦିନଂ, ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ। କୃଷ୍ଣମ୍ = କର୍ମଣି = ୨ୟା । ବିବିଧବୟଃ, ବିଭିନ୍ନରୂ = କରଣେ ୩ୟା । ବର୍ଷଣି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ + ଅର୍ଥ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପରିରଭ୍ୟ = ପରି + ରଭ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

संजाता: स्मरविवशा: स्त्रिय: पुमांस:
द्विपदश्च प्रणयभराश्चतुष्पदश्च ।
विश्वस्मिन् विकचसुमैरनेकवर्णे
नन्दन्ति प्रबलमदा वसन्तकाले ॥ ११ ॥

ସଂଜାତଃ ସ୍ମରବିବଶଃ ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ
ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ ।
ବିଶ୍ଵସ୍ମିନ୍ ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ
ନନ୍ଦନ୍ତି ପ୍ରବଳମଦା ବସନ୍ତକାଳେ ।। ୧୧ ।।

ଅନ୍ୱୟ – ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ ତଂ ସ୍ମରବିବଶଃ ସଂଜାତା । ଦ୍ବିପଦଃ ଚ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚ ପ୍ରଣୟଭରା (ସଂଜାତାଃ) । ବସନ୍ତକାଳେ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପ୍ରିୟ = ସ୍ତ୍ରୀମାନେ । ପୁମାଂନଃ = ପୁରୁଷମାନେ । ସ୍ମରବିବଶଃ = କାମବିବଶ । ଦ୍ବିପଦଃ = ଦୁଇପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ମନୁଷ୍ୟ, ପକ୍ଷୀ ଆଦି । ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ବ୍ୟାଘ୍ର, ମୃଗାଦି । ବିକଚ = ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ । ସୁମିଂ କୁସୁମଦ୍ୱାରା । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁରୁଷମାନେ କାମବିହ୍ବଳ ହୋଇଯା’ନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଥ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ଆନନ୍ଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳର ପ୍ରବଳ ମାଦକତାରେ ଏହି ବିଶ୍ବ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣର ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପସଂଭାରଦ୍ଵାରା ଆନନ୍ଦକର ହୋଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାପଣ୍ଡିତଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ମହରଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାଣିନାଂ ଚିତ୍ତବିକାରଂ କଣଂ ଭବତଂ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । କବିଂ କଥୟତି ଯତ୍ ଯଦା ଧରାତଳେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ସମାଗମଃ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ ପୁରୁଷା ଚ କାମେନ ବଶୀଭୂତା ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ସକଳେ ଜଗତି ଅନେକ ବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକସନାତ୍ ଅତିପ୍ରମତ୍ତା ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ଵଳଃ ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ସୋଽୟଂ ଉଚ୍ଚୈଃ ଯଥା – ‘ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ’ ଇତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ରଚୟିତା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ଏଠାରେ ବସନ୍ତଋତୁର ମହାନତା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

ଭଗବାନ୍ ଯଥାର୍ଥରେ ଗୀତାରେ କହିଛନ୍ତି ଯେ – ‘ହେ ଅର୍ଜୁନ, ମୁଁ ହେଉଛି ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଆଉ ଋତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ ।’’ ସତରେ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ମହକିଯାଏ । ନବପଲ୍ଲବ ଓ ପୁଷ୍ପଦ୍ବାରା ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ବିମଣ୍ଡିତ ହୁଏ । ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ବସନ୍ତକାଳରେ କାମବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ବିବିଧ ଭାବନାରେ ନିମଗ୍ନ ହୁଅନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳରେ ପୃଥ‌ିବୀର ନାନାବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ବିକଶିତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ = ଦ୍ବିପଦଃ + ଚ । ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ = ପ୍ରଣୟଭରା + ଚତୁଃ + ପଦଃ + ଚ । ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ = ବିକଚସୁମଃ + ଅନେକବର୍ଷେ ।

ସମାସ – ସ୍ମରବିବଶଃ = ସ୍ମରେଣ ବିବଶଃ (୩ୟା ତତ୍) । ପ୍ରଣୟଭରା = ପ୍ରଣୟେ ଭରା (୭ମୀ ତତ୍) । ପ୍ରବଳମଦା = ପ୍ରବଳା ମହାଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ଅନେକବର୍ଷେ = ନ ଏକ (ନୡ ତତ୍) ଅନେକା ବର୍ଚ୍ଛା, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବିକବସୁମୈ = ବିକଚାନି ସୁମାନି ତୋ (କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବସନ୍ତକାଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଅନେକବ, ବିକଚସୁମୈ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନନ୍ଦନ୍ତି = ନନ୍ଦ୍ + ଝି ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 7 ସନ୍ଧି ପ୍ରକରଣମ୍ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 9 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ସନ୍ଧି ପ୍ରକରଣମ୍

ସନ୍ନିହିତ ବର୍ଣଦ୍ୱୟର ଶୀଘ୍ରତମ ଉଚ୍ଚାରଣ ହେତୁ ଉକ୍ତ ଦୁଇ ବର୍ଷର ବା ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।
୧ । ଏକପଦେ (ଅଖଣ୍ଡପଦେ, ଧାତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୋଗେ) – ଚେ + ଅ = ଚୟ, ଜେ+ ଅ = ଜୟ, ନେ + ଅ = ନୟ, ଭୋ + ଅ = ଭବ ।
୨ । ଧାତୂପସର୍ଗୟୋ – ଅଭି + ଅସ୍ୟତି = ଅଭ୍ୟସ୍ୟତି । ପ୍ର + ଅନମତ୍ = ପ୍ରାଣମତ୍ । ଉପ + ଅହରତ୍ = ଉପାହରତ୍ ।
୩ । ସମାସେ – ଗଣ + ଈଶଃ = ଗଣେଶଃ । ଜଗତ୍ + ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ ।
୪ । ବାକ୍ୟ – ନ ଅହମ୍ ଜାନାମି = ନାହଞ୍ଜାନାମି| ନ ଅହଂ ଜାନାମି । ସନ୍ଧି କଠିନ ହେଲେ ବି ଏହା ଅନୁପେକ୍ଷଣୀୟ । ଏହାର ସାଧାରଣ ନିୟମମାନ ଅବଶ୍ୟ ଜ୍ଞାତବ୍ୟ । ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ, ଧ୍ଵନିସୌଷ୍ଠବ, ଲେଖନ କ୍ରିୟାରେ ସ୍ଥାନକାଳର ସଞ୍ଚୟ ଇତ୍ୟାଦି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସନ୍ଧିଜ୍ଞାନ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ସନ୍ଧିର ନିୟମ – ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଦ୍ୱାରା ଏଠାରେ ସନ୍ଧିପାଠକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ସ୍ମରଣଯୋଗ୍ୟ କରିବାର ଉଦ୍ୟମ କରାଯାଇଛି । ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ବିଶେଷ ଜ୍ଞାନ ନିମିତ୍ତ ସନ୍ଧିସମ୍ବଳିତ ପାଣିନି ସୂତ୍ରର ଉଲ୍ଲେଖ ମଧ୍ଯ କରାଯାଇଛି ।
ସନ୍ଧି ତିନିପ୍ରକାର – (୧) ସ୍ଵରସନ୍ଧି, (୨) ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି, (୩) ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।

ସ୍ୱରସନ୍ଧି
ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ଯୋଗକୁ ସ୍ଵରସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
(କ) ଅ / ଆ + ଅ / ଆ = ଆ
ଯଥା – ଧର୍ମ + ଅଶୋକଃ = ଧର୍ମାଶୋକଃ, ପିତା + ଅସ୍ଥି = ପିତାନ୍ତି । ବ୍ରହ୍ମ + ଆନନ୍ଦ = ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ । ମାତା + ଆଦିଶତି = ମାତାଦିଶତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଲିଶ୍ୱେଷୁ ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଶୁଭାରମ୍ଭ, ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସ, ଅସ୍ତାଚଳ, କମଳାସନମ୍, ଶିଷ୍ଟାଚାରଃ, ଭ୍ରଷ୍ଟାଚାରଃ, କ୍ରୋଧାଗ୍ନି, ନୀଳାକାଶଃ, ଶଶାଙ୍କ, ରତ୍ନାକରଃ, କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ।
Answer:
ଶୁଭ + ଆରମ୍ଭ, ବିଦ୍ୟା+ ଅଭ୍ୟାସ, କମଳ + ଆସନମ୍, ଶିଷ୍ଟ + ଆଚାରଃ, ଭ୍ରଷ୍ଟ+ଆଚାରଃ, କ୍ରୋଧ + ଅଗ୍ନି, ନୀଳ + ଆକାଶଃ, ଶଶ + ଅଙ୍କ, ରନ୍ + ଆକରଃ, କାର୍ଯ୍ୟ + ଆଳୟ ।

୨ । ସନ୍ଧି ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଗଙ୍ଗା + ଅବତରଣମ୍ । ଆନନ୍ଦ + ଅବସରଃ । ବିଦ୍ୟା + ଅର୍ଥୀ । ପୁଷ୍ପ + ଅଞ୍ଜଳି । ସଦା + ଆନନ୍ଦ । ମହା + ଅର୍ଶନଃ । ସତ୍ୟ + ଆଗ୍ରହଃ । ପିତା + ଆଦିଶତି । କଦା + ଅପି । ତଥା + ଅସ୍ତୁ ।
Answer:
ଗଙ୍ଗାବତରଣମ୍, ଆନନ୍ଦାବସରଃ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ, ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି, ସଦାନନ୍ଦ, ମହାର୍ଣ୍ଣବ, ସତ୍ୟାଗ୍ରହ, ପିତାଦିଶତି, କଦାପି, ତଥାସ୍ତୁ ।

(ଖ) ଇ । ଈ + ଇ । ଈ = ଈ
ଯଥା :- ଯତି + ଇନ୍ଦ୍ର = ଯତୀନ୍ଦ୍ର, ଅଧ୍ + ଈଶ୍ଵରଃ = ଅଧୀଶ୍ଵରଃ ।
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ମୁନି + ଇନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ମୁନି + ଇନ୍ଦ୍ର = ମୁନୀନ୍ଦ୍ର

ପଠତି + ଇୟମ୍ = ____________
Answer:
ପଠତି + ଇୟମ୍ = ପଠତୀୟମ

ପଠାମି + ଈଶୋପନିଷଦମ୍ = ____________
Answer:
ପଠାମି + ଈଶୋପନିଷଦମ୍ = ପଠାମୀଶୋପନିଷଦମ୍

କବି + ଈଶ୍ବରଃ = ____________
Answer:
କବି + ଈଶ୍ବରଃ = କବୀଶ୍ୱରଃ

କ୍ଷିତି + ଈଶଃ = ____________
Answer:
କ୍ଷିତି + ଈଶଃ = କ୍ଷିତୀଶଃ

ପଠସି + ଇତି = ____________
Answer:
ପଠସି + ଇତି = ପଠସୀତି

ଆନୟତି + ଇନ୍ଧନମ୍ = ____________
Answer:
ଆନୟତି + ଇନ୍ଧନମ୍ = ଆନୟତୀନ୍ଧନମ

ଖାଦାମି + ଇକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍ = ____________
Answer:
ଖାଦାମି + ଇକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍ = ଖାଦାମୀକ୍ଷୁଦଣ୍ଡମ୍

ପରି + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ପରି + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ପରୀକ୍ଷଣମ୍

ସୁଧୀ + ଇନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ସୁଧୀ + ଇନ୍ଦ୍ର = ସୁଧୀନ୍ଦ୍ରୀ

କରୋତି + ଇତି = ____________
Answer:
କରୋତି + ଇତି = କରୋତୀତି

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଅତୀବ, କବୀନ୍ଦ୍ର, କପୀନ୍ଦ୍ର, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟମ୍, ଇତୀଦମ୍, ଅସ୍ଵୀତି, ପାର୍ବତୀଶଃ, ଅପୀଚ୍ଛସି ।
Answer:
ଅତି + ଇବ, କବି + ଇନ୍ଦ୍ର, କପି + ଇନ୍ଦ୍ର, ଅତି + ଇନ୍ଦ୍ରିୟମ୍, ଇତି + ଇଦମ୍, ଅସ୍ଥି + ଇତି, ପାର୍ବତୀ + ଈଶ, ଅପି + ଇଚ୍ଛସି ।

(ଗ) ଉ / ଊ + ଉ / ଊ = ଊ
ଯଥା :- ଭାନୁ + ଉଦୟଃ = ଭାନୁଦୟଃ, ବହୁ + ଉଷ୍ଣମ୍ = ବହୁଷ୍ଠମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଗୁରୁ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୂପଦେଶଃ

ସୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ସୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ସୂକ୍ତମ୍

ସାଧୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଉକ୍ତମ୍ = ସାଧୂକ୍ତମ୍

ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ____________
Answer:
ଲଘୁ + ଊର୍ମି = ଲଘୂର୍ମି

ବହୁ + ଉନ୍ନତିଃ = ____________
Answer:
ବହୁ + ଉନ୍ନତିଃ = ବହୂନ୍ନତିଃ

କଟୁ + ଉକ୍ତି = ____________
Answer:
କଟୁ + ଉକ୍ତି = କଟୂକ୍ତା

ଶିଶୁ + ଉପହାରଃ = ____________
Answer:
ଶିଶୁ + ଉପହାରଃ = ଶିଶୁପହାରଃ

ନନୁ + ଉଦ୍ୟାନେ = ____________
Answer:
ନନୁ + ଉଦ୍ୟାନେ = ନନୂଦ୍ୟାନେ

ଶତ୍ରୁ + ଉଚ୍ଚାରଣମ୍ = ____________
Answer:
ଶତ୍ରୁ + ଉଚ୍ଚାରଣମ୍ = ଶରଣମ୍

କରୋତୁ + ଉଦ୍ୟମମ୍ = ____________
Answer:
କରୋତୁ + ଉଦ୍ୟମମ୍ = କରୋତୃଦ୍ୟମମ୍

ସ୍ମରତୁ + ଉମାମ୍ = ____________
Answer:
ସ୍ମଋତୁ + ଉମାମ୍ = ସ୍ମରଭୂମାମ୍

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ମେରୂପରି, ସାଧୂକ୍ତା, ରଘୁତ୍ତମଃ, ଲଘୂଲୂକ, ସିନ୍ଧୁଦକମ୍, ଭୂର୍ବମ୍, ଧାତୁପସଗୌ ।
Answer:
ମେରୁ + ଉପରି, ସାଧୁ + ଉଚ୍ଛି, ରଘୁ + ଉତ୍ତମ, ଲଘୁ + ଉଲ୍ଲ କଃ, ସିନ୍ଧୁ + ଉଦକମ୍, ଭୂ+ ଊର୍ଦୁମ୍, ଧାତୁ + ଉପସର୍ଗେ

(ଘ) ଋ/ଋ + ଋ/ଋ = ଋ
ଯଥା :- ପିତୃ + ଋଣମ୍ = ପିତୃଣମ୍, ପିତୃ + ଋଷତଃ = ପିତୃଷଭଃ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ମାତୃ + ଋଷି = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଋଷି = ମାତୃଦ୍ଧି

ହୋଡ଼ + ଋତ୍ରିକ = ____________
Answer:
ହୋଡ଼ + ଋତ୍ବିକ୍ = ହୋତତିକ

୨ । ଅ / ଆ + ଇ / ଈ = ଏ
ଯଥା :- ନର + ଇନ୍ଦ୍ର = ନରେନ୍ଦ୍ର, ଈଶ୍ଵର + ଇଚ୍ଛା = ଈଶ୍ୱରେଚ୍ଛା |

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ସୁର + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ସୁର + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ସୁରେନ୍ଦ୍ରଃ

ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ଗଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ଗଜେନ୍ଦ୍ରଃ

ଗଣ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଗଣ + ଈଶଃ = ଗଣେଶଃ

ତଥା + ଇତି = ____________
Answer:
ତଥା + ଇତି = ତଥୈତି

କା + ଇତି = ____________
Answer:
କା + ଇତି = କେତି

ଦେବ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ଦେବ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ଦେବେନ୍ଦ୍ରଃ

ରାଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ____________
Answer:
ରାଜ + ଇନ୍ଦ୍ରଃ = ରାଜେନ୍ଦ୍ରଃ

ରମା + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ରମା + ଈଶଃ = ରମେଶଃ

ନ + ଇତି = ____________
Answer:
ନ + ଇତି = ନେତି

ମମ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ମମ୍ + ଇଚ୍ଛା = ମମେଚ୍ଛା

ଧନ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ଧନ + ଇଚ୍ଛାଃ = ଧନେରଃ

ଅତ୍ର + ଇଦମ୍ = ____________
Answer:
ଅତ୍ର + ଇଦମ୍ = ଅତ୍ରେଦମ୍

ହୃଷୀକ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ହୃଷୀକ + ଈଶଃ = ହୃଷୀକେଶଃ

ସା + ଇୟମ୍ : = ____________
Answer:
ସା + ଇୟମ୍ = ସେୟମ୍

ଲଙ୍କା + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଲଙ୍କା + ଈଶଃ = ଲଙ୍କେଶଃ

ଗୁଡ଼ାକ + ଈଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁଡ଼ାକେଶଃ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ଗଜେନ୍ଦ୍ର, ମହେଶ୍ଵରଃ, ସେୟମ୍, ସଖେତି, ପରମେଶ୍ଵରଃ, କ୍ଷମସ୍ତେତି ।
Answer:
ଗଜ+ ଇନ୍ଦ୍ର, ମହା + ଈଶ୍ଵରଃ, ସା + ଇୟମ୍, ସଖା + ଇତି, ପରମ + ଈଶ୍ବରଃ, କ୍ଷମସ୍ଵ + ଇତି

ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ :
ବ୍ରଜେଶଂ ରମେଶଂ ମହେଶଂ ସୁରେଶଂ
ଦିନେଶଂ ନିଶୀଥେଶ୍ବରଂ ବା କଦାଚିତ୍ ।
ନ ଜାନାମି ଚାନ୍ୟତ୍ ସଦାହଂ ଶରଣ୍ୟ
ଗତିସ୍ଵଂ ଗତିସ୍ଵଂ ତୁମେକା ଭବାନି ॥

୩ । ଅ / ଆ + ଊ + ଊ = ଓ
ଯଥା – ପୁରୁଷ + ଉତ୍ତମଃ = ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ, ସ୍ଵଭାବ + ଉକ୍ତି = ସ୍ବଭାବୋଚ୍ଛି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ନର + ଉତ୍ତମ = ____________
Answer:
ନର୍ + ଉତ୍ତମ = ନରୋତ୍ତମଃ

ହିତେପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ହିତ + ଉପଦେଶଃ = ହିତୋପଦେଶଃ

ମହା + ଉତ୍ସବାଃ = ____________
Answer:
ମହା + ଉତ୍ସବ = ମହୋତ୍ସବ

ପ୍ରଶ୍ନ + ଉତ୍ତରମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନ + ଉତ୍ତରମ୍ = ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତରମ୍

ଗଙ୍ଗା + ଉଦକମ୍ = ____________
Answer:
ଗଙ୍ଗା + ଉଦକମ୍ = ଗଙ୍ଗୋଦକମ୍

ଦର୍ଶନ + ଉତ୍ସୁକତା = ____________
Answer:
ଦର୍ଶନ + ଉତ୍ସୁକତା = ଦର୍ଶନୋତ୍ସୁକତା

ପର + ଉପକାରଃ = ____________
Answer:
ପର + ଉପକାରଃ = ପରୋପକାରଃ

ବିଶାଳ + ଉଦ୍ୟମଃ = ____________
Answer:
ବିଶାଳ + ଉଦ୍ୟମଃ = ବିଶାଳୋଦ୍ୟମଃ

ବିବିଧ + ଉପଚାରଃ = ____________
Answer:
ବିବିଧ + ଉପଚାରଃ = ବିବିଧୋପଚାରଃ

ଉଷ୍ଣ + ଉଦକମ୍ = ____________
Answer:
ଉଷ୍ଣ + ଉଦକମ୍ = ଉସ୍ତୋଦକମ୍

ନୀଳ + ଉତ୍ପଳମ୍ = ____________
Answer:
ନୀଳ + ଉତ୍କଳମ୍ = ନୀଳୋପଳମ୍

ମୟା + ଉକ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ମୟା + ଉକ୍ତମ୍ = ମୟୋକ୍ତମ୍

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ପଶ୍ୟାପରି, ମସ୍ତକୋର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍, ଯଥୋପଦିଷ୍ଟମ୍, ବେଦୋଦ୍ଧାରକ, ଜ୍ଞାନିନୋକ୍ତମ୍, ମହୋର୍ଡିଂ, ଏକୋନବିଂଶତିଃ, ଯଥୋଚିତମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟଃ ।
Answer:
ପଶ୍ୟ + ଉପରି, ମସ୍ତକ + ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍, ଯଥା + ଉପଦିଷ୍ଟମ୍, ବେଦ + ଉଦ୍ଧାରକ, ଜ୍ଞାନିନା+ ଉକ୍ତମ୍, ମହା + ଉର୍ମି, ଏକ + ଊନବିଂଶତିଃ, ଯଥା + ଉଚିତମ୍, ସୂର୍ଯ୍ୟ+ ଉଦୟଃ

୪ । ଅ / ଆ + ଏ / ଐ = ଐ
ଯଥା :- ସଦା + ଏବ = ସଦିବ, ଦିବ୍ୟ + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ଦିବୈଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ।
ଯଦା + ଏବ = ____________
Answer:
ଯଦା + ଏବ = ଯଦୈବ

ନ + ଏତତ୍ = ____________
Answer:
ନ + ଏତତ୍ = ନୈତ

ମମ + ଏବ = ____________
Answer:
ମମ + ଏବ = ମମିବ

ତେନ + ଏବ = ____________
Answer:
ତେନ + ଏବ = ତେନୈବ

ପଞ୍ଚ + ଏତେ = ____________
Answer:
ପଞ୍ଚ + ଏତେ = ପଞ୍ଚେତେ

ଅଦ୍ୟ + ଏବ = ____________
Answer:
ଅଦ୍ୟ + ଏବ = ଅଦୈବ

ମମ + ଏତତ୍ = ____________
Answer:
ମମ + ଏତତ୍ = ମର୍ମିତତ

ବ୍ରହ୍ମ + ଏବ = ____________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମ + ଏବ = ବ୍ରହେବ

ଅନେନ + ଏବ = ____________
Answer:
ଅନେନ + ଏବ = ଅନେନୈବ

ଉପ + ଏତି = ____________
Answer:
ଉପ + ଏତି = ଉପେତି

ଏକ + ଏକଃ = ____________
Answer:
ଏକ + ଏକଃ = ଏକୈକ

ସା + ଐଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ସା + ଐଚ୍ଛତ = ସୈତ

ମତ + ଐକ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମତ + ଐକ୍ୟମ୍ = ମତୈକ୍ୟମ

ତଥା + ଏବ = ____________
Answer:
ତଥା + ଏବ = ତଥୈବ

ତୃଷ୍ଣା + ଏକା = ____________
Answer:
ତୃଷ୍ଣା + ଏକା = ତୃଷ୍ଣିକା

ମହା + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମହା + ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍ = ମହେଶ୍ବର୍ଯ୍ୟମ୍

ସା + ଏଷା = ____________
Answer:
ସା + ଏଷା = ସୈଷା

ପ୍ରଥମା + ଏକବଚନମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରଥମା + ଏକବଚନମ୍ = ପ୍ରଥମୈକବଚନମ୍

ମା + ଏବମ୍ = ____________
Answer:
ମା + ଏବମ୍ = ଶୈବମ

ଆଗତା + ଏବ = ____________
Answer:
ଆଗତା + ଏବ = ଆଗତେବ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାମ୍ ।
ଯଦୈବ ରାଜ୍ୟ କ୍ରିୟତେଽଭିଷେକ
Answer:
ଯଦା + ଏବ

ସ୍ତଦେବ ଯାତି ବ୍ୟସନେଷୁ ବୁଦ୍ଧି ।
Answer:
ତଦା + ଏବ

ଘଟା ନୃପାଣାମଭିଷେକକାଳେ
ସହାତ୍ମସେବାପଦମୁଦ୍‌ରନ୍ତି ।
Answer:
ସହ+ଅମ୍ଭସା+ଇବ+ଆପଦମ୍+ଉଦ୍‌ଗିରନ୍ତି

୫ । ଅ / ଆ + ଓ / ଔ = ଓ
ଯଥା – ମହା + ଓଷଧଃ = ମହୌଷଧ୍ୱ, ମମ + ଔସୁକ୍ୟମ୍‌ = ମମୌସୁକ୍ୟମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଜନ + ଓପଃ = ____________
Answer:
ଜନ + ଓପଃ = ଜନୌପଃ

ବ + ଓଷ୍ଠୀ = ____________
Answer:
ତବ + ଓଷ୍ଠ = ତବୌଷ୍ଠ

ବନ + ଓକସ୍ = ____________
Answer:
ବନ + ଓକସ୍‌ = ବନୌକସ୍

ଜନ + ଓପଃ = ____________
Answer:
ଜନ + ଓପଃ = ଜନୌପଃ

ବନ + ଔଷଧଃ = ____________
Answer:
ବନ + ଔଷଧଃ = ବନୌଷଧଃ

ମହା + ଔଦାର୍ଯ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ମହା + ଔଦାର୍ଯ୍ୟମ୍ = ମହୌଦାର୍ଯ୍ୟମ୍

୬ । ଅ / ଆ + ର/ ଋ = ଅର୍
ଯଥା :- ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି, ରାଜା + ଋଷି = ରାଜର୍ଷି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷିଃ = ____________
Answer:
ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି = ବ୍ରହ୍ମର୍ଷିୁଃ

ଗ୍ରୀଷ୍ମ + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ଗ୍ରୀଷ୍ମ + ଋତୁଃ = ଗ୍ରୀଷ୍ମର୍ଭୁଃ

ଉତ୍ତମ + ଋଣଃ = ____________
Answer:
ଉତ୍ତମ + ଋଣ = ଉତ୍ତମର୍ଣ୍ଣଃ

ମହା + ଋଷିଃ = ____________
Answer:
ମହା + ଋଷି = ମହର୍ଷିଃ

ସପ୍ତ + ଋଷୟଃ = ____________
Answer:
ସପ୍ତ + ଋଷୟ = ସପ୍ତର୍ଷୟଃ

ଶୀତ + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ଶୀତ + ଋତୁଃ = ଶୀତର୍ଭୁଃ

ଅଧମ + ଋଣଃ = ____________
Answer:
ଅଧମ + ଋଣଃ = ଅଧମର୍ଣ୍ଣଃ

ବର୍ଷା + ଋତୁଃ = ____________
Answer:
ବର୍ଷା + ଋତୁଃ = ବର୍ଷର୍ଭୁଃ

୭ । ଇ/ଈ + ଇବର୍ଣଭିନ୍ନ କୌଣସି + ସ୍ଵର = ୟୂ + ସ୍ମର
ଯଥା :- ଯଦି + ଅପି = (ଯଦ୍ + ଇ + ଅପି = ଯଦ୍ + ୟ + ଅପି) = ଯଦ୍ୟପି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଅତି + ଅଧୁକମ୍ = ____________
Answer:
ଅତି + ଅଧୁକମ୍ = ଅତ୍ୟଧକମ

ଅତି + ଆଚାରଃ = ____________
Answer:
ଅତି + ଆଚାରଃ = ଅତ୍ୟାଚାରଃ

ଯଦି + ଏବମ୍ = ____________
Answer:
ଯଦି + ଏବମ୍ = ଯଦ୍ୟବମ

ପ୍ରତି + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଉବାଚ = ପ୍ରତ୍ୟୁବାଚ

ଅତି + ଉଗ୍ର = ____________
Answer:
ଅତି + ଉଗ୍ର = ଅଗ୍ର

ଦେବୀ + ଆଗମନମ୍ = ____________
Answer:
ଦେବୀ + ଆଗମନମ୍ = ଦେବ୍ୟାଗମନମ

ବକ୍ଷସି+ ଉପବିଶ୍ୟ = ____________
Answer:
ଯାସ୍ୟତି + ଅଦ୍ୟ = ଯାସ୍ୟତ୍ୟଦ୍ୟ

ଯାସ୍ୟାତି + ଅଦ୍ୟ = ____________
Answer:
ଯାସ୍ୟତି + ଅଦ୍ୟ = ଯାସ୍ୟତ୍ୟଦ୍ୟ

ଇତି + ଉତ୍ଥା = ____________
Answer:
ଇତି + ଉକ୍ସା = ଇତ୍ଯୁକ୍ତା

ଅତି + ଅନ୍ତମ୍ = ____________
Answer:
ଅତି + ଅନ୍ତମ୍ = ଅତ୍ୟନ୍ତମ

ଇତି + ଆଦିଶତ୍ = ____________
Answer:
ଇତି + ଆଦିଶତ୍ = ଇତ୍ୟାଦିଶତ

ଅପି + ଏତେଷୁ = ____________
Answer:
ଅପି + ଏତେଷୁ = ଅଧ୍ୟତେଷୁ

ପ୍ରତି + ଉପକାରଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଉପକାରଃ = ପ୍ରତ୍ଯୁପକାରଃ ‍

ଅଭି + ଉଦୟଃ = ____________
Answer:
ଅଭି + ଉଦୟଃ = ଅଭ୍ୟୁଦୟଃ

ଦେବୀ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ଦେବୀ + ଉବାଚ = ଦେବ୍ୟବାଚ

ଅସ୍ଥି + ଉତ୍ତରସ୍ୟାମ୍ = ____________
Answer:
ଅସ୍ତି + ଉତ୍ତରସ୍ୟାମ୍ = ଅଭ୍ୟୁତ୍ତରସ୍ୟାମ୍

ପ୍ରତି + ଏକଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରତି + ଏକଃ = ପ୍ରତ୍ୟେକ

ଅପି + ଉପାୟେନ = ____________
Answer:
ଅପି + ଉପାୟେନ = ଅପ୍ୟୁପାୟେନ

୨ । ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ରେଖାରୂଢ଼ାନାଂ ପଦାନାମ୍ ।
ଯଦି ଦାସ୍ୟସି ନେଚ୍ଛାମି ନ ଦାସ୍ୟସି ପିବାମ୍ୟହମ୍ ।
Answer:
ନ + ଇଚ୍ଛାମି, ପିବାମି + ଅହମ୍

୮ । ଉ/ ଉ + ଉବର୍ଣ୍ଣିଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଟର = ଚ୍ + ସ୍ବର
ଯଥା – ସୁ + ଆଗତମ୍ + (ସ୍ + ଉ + ଆଗତମ୍ = ସ୍ + ଚ୍ + ଆଗତମ୍) = ସ୍ବାଗତମ୍
ସୁ + ଅସ୍ଥି = (ସ୍ + ଉ + ଅସ୍ତି = ସ୍ + ଚ୍ + ଅସ୍ଥି) = ସ୍ବସ୍ତି

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଅନୁ + ଅୟଃ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅୟଃ = ଅନ୍ୱୟଃ

ଆଗଚ୍ଛତୁ + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ଆଗଚ୍ଛତୁ + ଅତ୍ର = ଆଗଚ୍ଛତ୍ବତ୍ର

ଖଳୁ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଖଳୁ + ଅହମ୍ = ଖଡ୍ଗହମ୍

ପଚତୁ + ଓଦନମ୍ = ____________
Answer:
ପଚତୁ + ଓଦନମ୍ = ପଚତ୍ୟାଦିନମ

ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ସାଧ୍ଧଦେଶଃ

ଅନୁ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ଅନ୍ଧଗଚ୍ଛତ୍

ଅନୁ + ଅସରତ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଅସରତ୍ = ଅନୁସରତ୍‌

ଅନୁ + ଏଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ଅନୁ + ଏଷଣମ୍ = ଅନ୍ଵେଷଣମ୍

ବଧୂ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ସାଧୁ + ଆଦେଶଃ = ସାଧ୍ଧଦେଶଃ

ଭୂ + ଆଦି = ____________
Answer:
ଭୂ + ଆଦି = ତ୍ବାବି

୯ । ର/ର + ଋ ବର୍ଷଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର = ର୍ +ସ୍ବର
ଯଥା – ପିତୃ + ଆଦେଶଃ = (ପିତୃ + ଋ + ଆଦେଶ = ପିତ୍ + ଊ + ଆଦେଶଃ) = ପିତ୍ରାଦେଶଃ ।
ମାତୃ + ଆଜ୍ଞା = (ମାତ୍ + ଋ + ଆଜ୍ଞା = ମାତ୍ + ର୍ + ଆଜ୍ଞ) ମାତ୍ରାଜ୍ଞା

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ଭ୍ରାତୃ + ଆଜ୍ଞା = ____________
Answer:
ଭ୍ରାତୃ + ଆଜ୍ଞା = ଭ୍ରାତ୍ରାଦେଶଃ

ମାତୃ + ଇଚ୍ଛା = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଇଚ୍ଛା = ମାତ୍ରେଚ୍ଛା

ଦାତୃ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଦାତୃ + ଉପଦେଶଃ = ଦାଦ୍ରୁପଦେଶଃ

ପିତୃ + ଅର୍ଥ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅର୍ଥ = ପିତ୍ରର୍ଥୀଃ

ପିତୃ + ଅନୁଗ୍ରହ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅନୁଗ୍ରହ = ପିତ୍ରନୁଗ୍ରହଃ

ମାତୃ + ଅନୁମତିଃ = ____________
Answer:
ମାତୃ + ଅନୁମତିଃ = ମାତ୍ରନୁମତିଃ

ପିତୃ + ଅଂଶଃ = ____________
Answer:
ପିତୃ + ଅଂଶଃ = ପିତ୍ରିଂଶଃ

ସବିତୃ + ଉଦୟଃ = ____________
Answer:
ସବିତୃ + ଉଦୟଃ = ସବିତୁଦୟଃ

୧୦ । ପଦାନ୍ତ ଏ + ଅ = ଏଽ
ଯଥା – ତେ + ଅଦ୍ୟ = ତେଽଦ୍ୟ, ଦେହେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ଦେହେଽସ୍ମିନ୍

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
କ୍ଷୁଦ୍ରେ + ଅପି = ____________
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ରେ + ଅପି = କ୍ଷୁଦ୍ରେଽପି

ବୃକ୍ଷେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ____________
Answer:
ବୃକ୍ଷେ + ଅସ୍ଥିନ୍ = ବୃକ୍ଷେଽସ୍ମିନ୍

ସୁଖେ + ଅସୁଖେ = ____________
Answer:
ସୁଖେ + ଅସୁଖେ = ସୁଖେଽସୁଖେ

ଯାଚତେ + ଅର୍ଥମ୍ = ____________
Answer:
ଯାଚତେ + ଅର୍ଥମ୍ = ଯାଚତେଽର୍ଥମ

ଗୁରବେ + ଅବଦନ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରବେ + ଅବଦନ୍ = ଗୁରୁବେଽବଦନ୍

ତେ + ଅପି = ____________
Answer:
ତେ + ଅପି = ତେଽପି

ବନେ + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ବନେ + ଅତ୍ର = ବନେଽତ୍ର

ତେ + ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ____________
Answer:
ତେ + ଅଗଚ୍ଛନ୍ = ତେଽଗଚ୍ଛନ

ଯାଚିତେ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
ଯାଚିତେ + ଅୟମ୍ = ଯାଚତେଽୟମ

ତେ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ତେ + ଅହମ୍ = ତେଽହମ୍

୧୧ । ପଦାନ୍ତ ଓ + ଅ = ଽ
ଯଥା – ବିଷୋ + ଅଧୂକମ୍ = ବିଷୋଽଧ୍ୱକମ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ବନ୍ଧା + ଅତ୍ର = ____________
Answer:
ବନ୍ଧା + ଅତ୍ର = ବନ୍ଧେ ଽତ୍ର

ଗୁରୋ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରୋ + ଅହମ୍ = ଗୁରୋହମ୍

୨ । ପଠିତନିୟମାନୁସାରଂ ସପିଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଏକାକିନୀ + ଆଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଏକାକିନ୍ଯାଗଚ୍ଛତି

(ଖ) ଗଙ୍ଗା + ଅବତରତି
Answer:
ଗଙ୍ଗାବତରତି

(ଗ) ବନେ + ଅତ୍ର
Answer:
ବନେଽତ୍ର

(ଘ) ଉପରି + ଉପବିଶତି
Answer:
ଉପର୍ୟ୍ଯୁପବିଶତି

(ଙ) ଅମ୍ଳାନମ୍ + ଅପଶ୍ୟମ୍
Answer:
ଆତ୍ମାନପଶ୍ୟମ୍

(ଚ) ମୁନି + ଇଚ୍ଛା
Answer:
ମୁନୀଚ୍ଛା

(ଛ) କଃ + ଅପି
Answer:
କୋଽପି

(ଜ) ବେଗେନ + ଉତ୍‌ତ୍ୟ
Answer:
ବେଗେନୋତ୍‌ପ୍ ତ୍ୟ

(ଝ) ବହୁ + ଇଚ୍ଛାମି
Answer:
ବହୁଇଚ୍ଛାମି

(ଞ) ଅଶ୍ରୁତ୍ଵା + ଏବ
Answer:
ଅଶ୍ରୁତ୍ତ୍ଵେବ

(ଟ) ପରମ + ଋତମ୍
Answer:
ପରମଋତମ୍

୧୨ । ଏ + କୌଣସି ସ୍ତର = ଅୟ + ସ୍ବର
ଯଥା – ନେ + ଅନମ୍ = (ନ୍ + ଏ + ଅନ = ନ୍ + ଅୟ + ଅନ) = ନୟନମ୍
ଶେ + ଅନମ୍ = (ଶ୍ + ଏ + ଅନ = ଶ୍ + ଅୟ + ଅନ) = ଶୟନମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ନେ + ଅତି = ____________
Answer:
ନେ + ଅତି = ନୟତି

ତେ + ଆଗତ = ____________
Answer:
ତେ + ଆଗତ = ତ ଆଗତଃ

ଚେ + ଅନମ୍ = ____________
Answer:
ଚେ + ଅନମ୍ = ଚୟନମ

ଯେ + ଇହ = ____________
Answer:
ଯେ + ଇହ = ଯୟହ

ହରେ + ଏହି = ____________
Answer:
ହରେ + ଏହି = ହରୟହି

୧୩ । ଏ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଆୟ + ସ୍ବର
ଯଥା – ଗୈ + ଅକଃ = (ଗ୍ + ଐ + ଅକ= ଗ୍ + ଆୟ + ଅକ) = ଗାୟକଃ
ନୈ + ଅକଃ = (ନ୍ + ଐ + ଅକ = ଚ୍ +ଆୟ + ଅକ) = ନାୟକଃ
୧। ସପିଂ କୁରୁତ।
କସ୍ମି + ଅଦଦାତ୍ = (କସ୍ମ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = ____________
Answer:
କହ୍ନେ + ଅଦଦାତ୍ = (କସ୍ମ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = କସ୍ନାୟଦଦାତ୍ / କସ୍ମାଦଦଦାତ୍

ଶ୍ରିୟୈ + ଇଚ୍ଛା = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଇଚ୍ଛା) = ____________
Answer:
ଶ୍ରିୟୈ +ଇଚ୍ଛା = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଇଚ୍ଛା ) = ପ୍ରିୟାୟିଚ୍ଛା

ଗୈ + ଅତି = (ଗ୍ + ଆୟ + ଅତି) = ____________
Answer:
ଗୈ + ଅତି = (ଗ୍ + ଆୟ + ଅତି) = ଗାୟତି

ଶ୍ରିୟୈ + ଔସୁକ୍ୟମ୍ = (ପ୍ରିୟ + ଆୟ + ଔସୁକ୍ୟମ୍‌ ) = ____________
Answer:
ଶ୍ରିୟୈ + ଔସ୍ପୃଶ୍ୟମ୍‌ = (ଶ୍ରୟ + ଆୟ + ଔସୁକ୍ୟମ୍) = ପ୍ରିୟାୟୌତ୍ସୁକ୍ୟମ୍‌

୧୪ । ଓ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଅବ + ସ୍ମର
ଯଥା – ପୋ + ଅନଃ = (ପ୍ + ଓ + ଅନ = ପ୍ + ଅବ୍ + ଅନ) = ପବନଃ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ଭୋ + ଅନମ୍ = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅନମ୍ = ଭବନମ୍

ପୋ + ଇତ୍ର = ____________
Answer:
ପୋ + ଇତ୍ର = ପବିତ୍ର

ଭୋ + ଅତି = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅତି = ଭବତି

ଭୋ + ଅତି = ____________
Answer:
ଭୋ + ଅତି = ଭବତି

ଗୋ + ଏଷା = ____________
Answer:
ଗୋ + ଏଷା = ଗବେଷା

ସାଧୋ + ଋତମ୍ + ଆଚରଃ =
Answer:
ସାଧୋ + ଋତମ୍ + ଆଚରଃ = ସାଧବତମାଚାରଃ

୧୫ । ଔ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ଆବ୍ + ସ୍ବର
ଯଥା – ପୌ + ଅକଃ = (ପ୍ + ଔ + ଅକ = ପ୍ +ଆବ୍ + ଅକ) = ପାବକଃ

ଭୌ + ଉକଃ = ____________
Answer:
ଭୌ + ଉକଃ = ଭାବୁକଃ

ଦ୍ରୌ + ଇମୌ = ____________
Answer:
ଦ୍ରୌ + ଇମୌ = ଦ୍ଭାବିମୌ

ତୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୌ + ଏତୌ = ତାବେତେ

ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଆଗତୌ = ____________
Answer:
ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଆଗତୌ = ରାତ୍ରବାଗତୌ

ଗତୌ + ଉଭୌ = ____________
Answer:
ଗତୌ + ଉଭୌ = ଗତାବୁଭୌ

ନୌ + ଇକଃ = ____________
Answer:
ନୌ + ଇକଃ = ନାୟକଃ

ତୌ + ଉଭୌ = ____________
Answer:
ତୌ + ଉଭୌ = ତାବୁଭୌ

ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଅହନି = ____________
Answer:
ରାକ୍ଷ୍ନୌ + ଅହନି = ରାତ୍ରାବହନି

ରବୌ + ଉଦିତେ = ____________
Answer:
ରବୌ + ଉଦିତେ = ରବାବୁଦେତି

ଉଭୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ଉଭୌ + ଏତୌ = ଉଭାବେତ୍ୟେ

୧୬ । ପଦାନ୍ତ ଅୟ । ଆୟ । ଅବ । ଆବ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ୟ / ବ ଲୋପ (ବିକଳ୍ପରେ)
ଯଥା – ସର୍ବେ + ଏବ = ସର୍ଚ୍ + ଏ + ଏବ = ସର୍ଚ୍ + ଅୟ + ଏବ = ସର୍ବୟେବ
ଅଥବା ସର୍ଚ୍ + ଅ + ଏବ = ସର୍ବ ଏବ (ଲୋପ ପକ୍ଷେ) ।
‘ୟ’ ଲୋପ ‘ବ୍‌’ ଲୋପ ସନ୍ଧିର ପୁନଃ ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।

ଲୋପସନ୍ଧେଃ ଉଦାହରଣାନି
କ୍ଷିତିଜେ + ଉଦୟତି = କ୍ଷିତିଜୟୁଦୟତି / କ୍ଷିତିଜ ଉଦୟତି ।
ଉଦ୍ୟାନେ + ଆବାସ = ଉଦ୍ୟାନୟାବାନଃ / ଉଦ୍ୟାନ ଆବାସୀ ।
କ୍ଷଣେ + ଏବ = କ୍ଷଣୟେବ / କ୍ଷଣ ଏବ
ପାତ୍ରେ + ଓଦନମ୍ = ପାତ୍ରୟୋଦନମ୍ / ପାତ୍ର ଓଦନମ୍ ।
ଖେଳେ + ଇଚ୍ଛା = ଖେଳୟିଚ୍ଛା / ଖେଳ ଇଚ୍ଛା ।
ଅରଣ୍ୟ + ଔଷଧମ୍ = ଅରଣ୍ୟଯୌଷଧମ୍ / ଅରଣ୍ୟ ଔଷଧମ୍ ।
ପାଠେ + ଉଦାସୀନତା = ପାଠୟୁଦାସୀନତା / ପାଠ ଉଦାସୀନତା ।
ହସ୍ତେ + ଏବ = ହସ୍ତୟେବ / ହସ୍ତ ଏବ
ତସ୍ମି + ଅୟଚ୍ଛତ୍ = ତନ୍ମାୟୟଚ୍ଛତ୍ / ତସ୍ମା ଅୟଚ୍ଛତ୍
ତନ୍ତ୍ର୍ୟ + ଅଦଦାତ୍ = (ତଥ୍ୟ + ଆୟ + ଅଦଦାତ୍) = ତସ୍ୟାୟଦଦାତ୍ / ତସ୍ୟା ଅଦଦାତ୍ ।
କସ୍ମି + ଅର୍ପୟତି = କନ୍ମାୟର୍ପୟତି / କସ୍ମା ଅର୍ପୟତି ।
ଅନ୍ୟଗୈ + ଅର୍ପୟ = ଅନ୍ୟନ୍ମାୟର୍ପୟ / ଅନ୍ୟସ୍ଥା ଅର୍ପୟ ।
ତସ୍ୱୀ+ ଅଧୂକମ୍ = ତସ୍ୟାୟଧୂମ୍ / ତସ୍ୟା ଅଧ୍ଵକମ୍ ।
ଅସ୍ଥି + ଅଦ୍ୟ = ଅମ୍ଳୀୟଦ୍ୟ / ଅସ୍ମା ଅଦ୍ୟ ।
ପୂଜାୟେ + ଆଗତା = ପୂଜାୟାୟାଗତା / ପୂଜାୟା ଆଗତା ।
ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟେ + ଉ ବାଚ = ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟାୟୁବାଚ / ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟା ଉବାଚ ।
କନ୍ୟାୟେ + ଔଷଧମ୍ = କନ୍ୟାୟାୟୌଷଧମ୍ / କନ୍ୟାୟା ଔଷଧମ୍ ।
ବିସ୍ଫୋ + ଆଗଚ୍ଛ = (ବିଷ୍ଣୁ + ଓ + ଆଗଛ = ବିଷ୍ଣୁ + ଅବ୍ + ଆଗଛ) ବିଷ୍ଣବାଗଚ୍ଛ
(ଅଥବା) (ବିଶ୍ + ଅ + ଆଗଛ) = ବିଷ ଆଗଚ୍ଛ ।
ବନ୍ଧା + ଈକ୍ଷସ୍ଵ = ବନ୍ଧବୀକ୍ଷସ୍ବ / ବନ୍ଧ ଈକ୍ଷସ୍ବ ।
ପ୍ରଭୋ + ଏହି = ପ୍ରଭବେହି / ପ୍ରଭୁ ଏହି
ଗୁରୋ + ଆଗମ୍ୟତାମ୍ = ଗୁରବାଗମ୍ୟତାମ୍ / ଗୁର ଆଗମ୍ୟତାମ୍ ।
ବନ୍ଧା + ଆଗଛ = ବନ୍ଧବାଗଚ୍ଛ / ବନ୍ଧ ଆଗଚ୍ଛ ।
ଦ୍ରୌ + ଅପି = ଦୃ + ଔ + ଅପି = ଦୃ + ଆବ୍ + ଅପି = ଦ୍ଵାବପି / ଦ୍ବା ଅପି
ରାତ୍ରୋ + ଏବ = ରାତ୍ରାବେବ / ରାତ୍ରା ଏବ ।
ଭୂମୌ + ଉପାବିଶତ୍ = ଭୂମାବୁପାବିଶତ୍ । ଭୂମା ଉପାବିଶତ୍ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସନ୍ଧି ସନ୍ଧି କୁରୁତ ।
ପ୍ରବିଷ୍ଟି + ଆବାମ୍ = ____________
Answer:
ପ୍ରବିଷ୍ଟି + ଆବାମ୍ = ପ୍ରବିଷ୍ଟବାବାମ୍ ।

ଉଦଧୌ + ଉଦିତଃ = ____________
Answer:
ଉଦଧୌ + ଉଦିତଃ = ଉଦଧବୁଦିତେ ।

କୌ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୈ + ଏତୌ = ତାବେତେ ।

ଗତୌ + ଇମୌ = ____________
Answer:
ଗତୌ + ଇମୌ = ଗତାବିନୌ ।

ତୈ + ଏତୌ = ____________
Answer:
ତୈ + ଏତୌ = ତାବେତେ ।

ଅପବାଦାଃ
(କ) କୁଳ + ଅଟା = କୁଳଟା । ମୃତ + ଅଣ୍ଡଃ = ମୃତଣ୍ଡୀ । ସାର + ଅଙ୍ଗଃ = ସାରଙ୍ଗୀ । ସ୍ବ + ଈରଃ = ସୌରଃ । ସୀମ + ଅନ୍ତଃ = ସୀମନ୍ତଃ । ମନସ୍ + ଈଷା = ମୀନଷା । ପ୍ର + ଊଢ଼ଃ = ପ୍ରୌଢ଼ଃ । ଅକ୍ଷ + ଊହିନୀ = ଅକ୍ଷୌହିଣୀ । ଉପ + ଋଚ୍ଛତି = ଉପାର୍ଜ୍ଜତି (ନିକଙ ଗଚ୍ଛତି) । ପ୍ର + ରଚ୍ଛତି =ପ୍ରାଚ୍ଛତି (ଶୀଘ୍ର ଗଚ୍ଛତି) । ସୁଖ + ଋତଃ = ସୁଖାତଃ । ତୃଷା + ଋତଃ = ତୃଷାରଃ । ଅବ + ଏହି = ଅବେହି । ଅପ + ଏହି = ଅପେହି । ପ୍ର + ଏଷୟତି = ପ୍ରେକ୍ଷୟତି । ପ୍ର + ଏଜତେ = ପ୍ରେଜତେ । ବିମ୍ବ + ଓଷ୍ଠୀ = ବିମ୍ବୋଷ୍ଠ / ବିଷ୍ଠ । ସ୍ଥୂଳ + ଓତୁଃ = ସ୍ଥୂଳୋତୁଃ / ସ୍ଥୂଳୋତୁଃ । ପତତ୍ + ଅଞ୍ଜଳି = ପତଞ୍ଜଳି । ଗୋ + ଅକ୍ଷ = ଗବାକ୍ଷ । ଗୋ + ଇନ୍ଦ୍ର = ଗବେଦଃ ।

(ଖ) ଈ-ଊ-ଏକାରାନ୍ତ ଦ୍ବିବଚନ ପଦମାନଙ୍କର ଅନ୍ତସ୍ବର ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – କବୀ + ଇମୌ = କବୀ ଇର୍ମା ( ଏହି କବି ଦୁଇଜଣ)
ମୁନୀ + ଇମୌ = ମୁନୀ ଇମୌ (ଏହି ମୁନି ଦୁଇଜଣ)
ଗିରୀ ଏତୌ = ଗିରୀ + ଏତେ ।
ବିଦ୍ୟ + ଇମେ = ବିଦ୍ୟ ଇମେ । (ଏହି ବିଦ୍ୟା ଦୁଇଟି)
ମାଳେ + ଆନୟ = ମାଳେ ଆନୟ (ମାଳ ଦୁଇଟି ଆଣ)
ମିତ୍ରେ + ଇମେ = ମିତ୍ରେ ଇମେ । (ଏହି ବନ୍ଧୁ ଦୁଇଜଣ)
ଏତେ ଧେନୁ + ଅସ୍ୟ ଗୋପାଳସ୍ୟ = ଏତେ ଧୈନୂ ଅସ୍ୟ ଗୋପାଳସ୍ୟ ।
ଇମେ ଫଳେ + ଅସ୍ଥି ବାଳକାୟ = ଇମେ ଫଳେ ଅଦ୍ଵୈ ବାଳକାୟ । (ଏହି ଫଳ ଦୁଇଟି ଏହି ପିଲାର)

(ଗ) ‘ଅଦସ୍’ ଶବ୍ଦର ମକାର ପରସ୍ଥିତ ଈକାର – ଊକାରର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଅମୀ + ଅଶ୍ୱାଃ = ଅମୀ ଅଶ୍ୱାଃ (ଏହି ଘୋଡ଼ାମାନେ)
ଅମୀ + ଆର୍ଯ୍ୟାଃ = ଅମୀ ଆର୍ଯ୍ୟାଃ (ଏହି ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ)
ଅମୂ + ଅସୁରୌ = ଅମୂ ଅସୁରୌ (ଏହି ଅସୁରଦୁହେଁ)
ଅମୂ + ଅର୍ଭକୌ = ଅମୂ ଅର୍ଭକୌ (ଏହି ପିଲା ଦୁଇଟି)

(ଘ) ଅଚ୍ (ସ୍ଵରବର୍ଷ) ପରେ ଥିଲେ ତସ୍ୱରର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଇହାଗଚ୍ଛ ଭୋ ହେରେ ଇହାଗଚ୍ଛ । (ଏଠାକୁ ଆସ ହେ ହରି ଏଠାକୁ ଆସ ।)
ଆବିର୍ଭାବ ହେ ଈଶ ଆବିର୍ଭାବ । (ଆବିର୍ଭାବ ହୁଅ ହେଁ ଈଶ୍ବର ଆବିର୍ଭାବ ହୁଅ ।)
ଏହି କୃଷ୍ଣ ଏହି ମାମ୍ । (ଆସ କୃଷ୍ଣ ମୋ ପାଖକୁ ଆସ ।)

(ଙ) ଆଡ୍ ଭିନ୍ନ ଓକାରାନ୍ତ ଏବଂ ଏକସ୍ଵରମାତ୍ର ଅବ୍ୟୟର ପରସ୍ପର ସହ ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ଅହୋ + ଅନିଷ୍ଟମ୍ ଆପତିତମ୍ = ଅହୋ ଅନିଷ୍ଟମ୍ ଆପତିତମ୍ ।
Answer:
ହେ କି ଅନିଷ୍ଟ ପଡ଼ିଲା ।

ଆ + ଏବଂ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ = ଆ ଏବଂ ନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ।
Answer:
ଡଃ ଏମିତି କରିବା ଅନୁଚିତ ।

ସୂତ୍ର ସୂଚନା
୧ | ଅତଃ ସବର୍ଷେ ଦୀର୍ଘ । ପା ୬. ୧.୧୦୧ ।
ଅତଃ – ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ଋ, ୠ, ଌ ।
ସବର୍ଣ୍ଣ – ଉଚ୍ଚାରଣସ୍ଥାନ ଏବଂ ଆଭ୍ୟନ୍ତର ପ୍ରଯତ୍ନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାନ ସ୍ଵରବର୍ଣ । ସବର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵର ପରେ ଥିଲେ ପୂର୍ବ ପର ଦୁଇଟିଯାକର ଦୀର୍ଘ ଏକାଦେଶ ହୁଏ ।

୨ । ଇକୋ ଯଣଚି । ପା.୬.୧.୭୭ ।
ଇକ୍ – ଇ, ଈ, ଉ, ଊ, ୠ, ୠ, ଌ ।
ଯଣ୍ – ୟ, ବ୍, ର୍, ଲ୍ ।
ଅଚ୍ – ସମସ୍ତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ।
ସବର୍ଣ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ପରେ ଥିଲେ ‘ଇ’ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ୟ’, ଉ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ବ୍‌’ଋ ବର୍ଷ ସ୍ଥାନରେ ‘ର୍’ ଏବଂ ‘୫’ ବର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନରେ ଲ୍ ହୁଏ ।

୩ । ଏଚୋଽୟବାୟାମଃ । ପା.୬.୧.୭୮ ।
ଏନଃ + ଅୟ + ଅବ୍ + ଆୟ + ଆବ୍ + ଅ ।
ଏଚ୍ – ଏ, ଓ, ଐ, ଔ ।
‘ଏ’ ସସ୍ଥାନରେ ଅୟ, ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ଅବ୍, ‘ଐ’ ସ୍ଥାନରେ ଆୟ, ‘ଔ’ ସ୍ଥାନରେ ଆବ୍ ହୁଏ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ ପରେ ଥିଲେ ।

୪ । ଲୋପଃ ଶାକଲ୍ଯସ୍ୟ । ପା, ୮.୩.୧୯ ।
୫ । ଈଦେଦ୍ ଦ୍ବିବଚନ, ପ୍ରଗୃହ୍ୟମ୍ । ପା.୧.୧.୧୧ ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧିଃ
ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣର ଓ ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଷ ସହିତ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧି କହନ୍ତି ।
ବର୍ଣ୍ଣସଂଯୋଗ = ମ୍ + ସ୍ୱରାଃ
= ମ୍ + ଅ, ଆ, ଇ, ଈ, ଉ, ଊ,ଋ, ୠ, 2, ଏ, ଐ, ଓ, ଔ
= ମ, ମା, ମି, ମୀ, ମୁ, ମୂ, ମୃ, ମୄ, ମୢ, ମୣ, ମେ, ମୈ, ମୋ, ମୌ

(କ) ମ୍ -> ଠ
(ଅନୁସ୍ବାର – ସନ୍ଧି)
ମ୍ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ବାର

ନିୟମ – ୧
ଉଦାହରଣ :
ଗୃହମ୍ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ଗୃହମଗଚ୍ଛତ୍ ।
ଗୃହମ୍ + ଆଗତଃ = ଗୃହମାଗତଃ, ଇତ୍ୟାଦି । ମ୍ ସହିତ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣଙ୍କର ସଂଯୋଗ ହୁଏ, ସନ୍ଧି ନୁହେଁ ।
ମ୍ ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଥିଲେ ସନ୍ଧି ହୁଏ; ମ୍ ର ଅନୁସ୍ବାର ହୁଏ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ପୂର୍ବବତ୍ ରହେ ।

ଉଦାହରଣ :
ଲତାମ୍ + ପ୍ରତି = ଲତାଂ ← ସନ୍ଧି
ଏଠାରେ ସନ୍ଧିରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ପରେ ଥ‌ିବାରୁ ମ୍ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ବାର (ଂ) ହୋଇଗଲା ।
କିନ୍ତୁ ଲତାମ୍ + ଅପଶ୍ୟତ୍ = ଲତାମପଶ୍ୟତ୍ ← ସଂଯୋଗ ।
ଏଠାରେ ପରପଦର ଆଦିବର୍ଷ ସ୍ବର ହୋଇଥିବାରୁ ‘ମ୍’ ଏବଂ ‘ଅ’ ବର୍ଷ ସଂଯୋଗ ହେଲା ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଦାହରଣ :
(କ) ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ପ୍ରତି ଗଚ୍ଛତି ।
= ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ପ୍ରତି ଗଚ୍ଛତି ।
(ଖ) ପଶ୍ୟ ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମହିମାନମ ମନୋହାରିତ୍ୱମ୍ ଚ ।
= ପଶ୍ୟ ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମହିମାନଂ ମନୋହାରିତଂ ଚ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଉତ୍ତରଂ କୁରୁତ ।
(କ) କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ‘ମ୍’କାରସ୍ୟ ଅନୁସ୍ଵାରଃ ଭବତି ? (ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍, ସ୍ଵରାତ୍)
Answer:
ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍

(ଖ) କସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ବ ‘ମ୍’ କାରସ୍ୟ ବର୍ଷ ସଂଯୋଗ ଭବତି ? (ବ୍ୟଞ୍ଜନାତ୍, ସ୍ଵରାତ୍)
Answer:
ସ୍ଵରାତ୍

୨ । ଅଧୋଲିଞ୍ଚେଷୁ ବାକ୍ୟଷୁ ସନ୍ଧିଯୁକ୍ତପଦାନାଂ ନିରୁପଣଂ କୁରୁତ ।
(କ) ନୈନଂ ଛିନ୍ଦନ୍ତି ଶସ୍ତ୍ରାଣି ନୈନଂ ଦହତି ପାବକଃ ।
Answer:
ନୈନମ୍

(ଖ) ତ୍ରୟା ସହ ଧର୍ମ ନୂନଂ ଯାସ୍ୟାତି ।
Answer:
ନୂନମ୍ ଯାସ୍ୟତି

(ଗ) କୈବ୍ୟଂ ମା ସ୍ମ ଗମଃ ପାର୍ଥ ।
Answer:
ସ୍ମ ଗମଃ

(ଘ) ସଚ୍ଛୟଂ ସଂବଦୟଂ ସଂବୋ ମନାଂସି ଜାନତାମ୍ ।
Answer:
ସଂବୋ ମନାଂସି

(ଙ) ବିଦ୍ୟା ଦଦାତି ବିନୟଂ ବିନୟାତ୍ ଯାତି ପାତ୍ରତାମ୍ ।
Answer:
ବିନୟାତ୍ର ଯାତି

୩ । ଅନୁସ୍ଟାରସନ୍ଧି ବିଧାୟ ନିମ୍ନ ପ୍ରଦତ୍ତାନୁଚ୍ଛେଦଂ ପୁନଃ ଲିଖତ ।
ଏକ ମୁନଃ ଏକାମ୍ ବାଳମୂଷିକାମ୍ ଅପଶ୍ୟତ୍ । ତାମ୍ ଗୃହମ୍ ଆନୀୟ ଡଃ ଅଚିନ୍ତୟତ୍ – ଅସ୍ୟା ବିବାହମ୍ କେନାପି ବଳିଷ୍ଟେନ ସହ କାରୟିଷ୍ୟାମି । ନୂନମ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏବ ବଳିଷ୍ଠ ।
Answer:
ଏକ ମୁନଃ ଏକାଂ ବାଳମୂଷିକାମ୍ରପଶ୍ୟତ୍ର । ତାଂ ଗ୍ରହମାନୀୟ ଡଃ ଅଚିନ୍ତୟତ ଅସ୍ୟା ବିବାହଂ କେନାପି ବଳିଷ୍ଟେନ ସହ କାରୟିଷ୍ୟାମି । ନୂନଂ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ।

ନିୟମ – ୨
ହ୍ରସ୍ଵ ସ୍ଵରଃ + ର୍ + ଋ = ଦୀର୍ଘସ୍ଵରଃ + ର
(ର୍ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ରେଫ (ର୍) ଲୋପ ଏବଂ ଦୀର୍ଘସ୍ଵରତ୍ନ)
ପୂର୍ବପଦର ଅନ୍ତରେ ହ୍ରସ୍ଵସ୍ଵର (ଅ / ଇ / ଉ) + ର୍ ଥ‌ିବା ଯଥା (କ) ପୁନର୍, (ଖ) ଅନ୍ତର୍, (ଗ) ହରିର୍, (ଘ) ନିର୍, (ଙ) ଗୁରୁର୍, (ଚ) ଶମ୍ଭୁର୍ ଇତ୍ୟାଦି, ପଦଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତରପଦର ଆଦିରେ ‘ର୍’ ଥ‌ିବା ପଦ ଯଥା (କ) ରମତେ, (ଖ) ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟଃ, (ଗ) ରାଜତେ, (ଘ) ରୋଗୀ, (ଙ) ରୁଷ୍ଟ, (ଚ) ରାଧ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ଯଥାକ୍ରମେ ସନ୍ଧି ହେଲେ ପୂର୍ବପଦର ହ୍ରସ୍ବ ସ୍ଵର (ଅ / ଇ / ଉ) ର ଦୀର୍ଘସ୍ଵର (ଆ / ଈ / ଊ) ହୋଇଯାଏ ଏବଂ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ‘ର୍’ ର ଲୋପ ହୁଏ । ଫଳରେ ଯଥାକ୍ରମେ
ପୁନାରମତେ, ଅନ୍ତଃରାଷ୍ଟ୍ରୀୟଃ, ହରୀରାଜତେ, ନୀରୋଗୀ, ଗୁରୁରୁଷ୍ଟ ଶମ୍ଭୁରାଧ୍ୟତେ ଏବଂ ବିଂଶତୀରୂଦ୍ୟକାଣି ପରି ସନ୍ଧି-ନିଷ୍ପନ୍ନ ପଦମାନ ମିଳିଥା’ନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ନିର୍ + ରକଃ = ____________
Answer:
ନିର୍ + ରକଃ = ନୀରବଃ

(ଖ) ନିର୍ + ରନଃ = ____________
Answer:
ନିର୍ + ରନଃ = ନୀରସମ୍

(ଗ) ନିଃ + ରଜଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ରଜଃ = ନୀରଜଃ

(ଘ) ଶମ୍ଭୁ + ରମ୍ୟ = ____________
Answer:
ଶମ୍ଭୁ + ରମ୍ୟ = ଶମ୍ଭୁରମ୍ୟଃ

(ଙ) ଗୁରୁର୍ + ରକ୍ଷକଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୁର୍ + ରକ୍ଷକଃ = ଗୁରୂରକ୍ଷକଃ

(ଚ) ଅନ୍ତର୍ + ରାଜ୍ୟମ୍ = ____________
Answer:
ଅନ୍ତର୍ + ରାଜ୍ୟମ୍ = ଅନ୍ତାରାଜ୍ୟମ୍

ନିୟମ – ୩
ଚ୍, ଟ, ତ୍, ପ୍ → ଗ, ଜ୍, ୮, ୧, ବ୍
(ବର୍ଗୀୟ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷମାନଙ୍କର ତୃତୀୟ ବର୍ଷକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ)
(କ) କ୍ → ଗ୍ (କ୍ ଖ୍ ଗ୍ ଘ୍ ଡ୍)
ଉଦାହରଣ :

(ଖ) ଚ୍ → ଜ୍(ଚ୍ ଛ୍ ଜ୍ ଟ୍ ଚ୍)

(ଗ) ଟ୍ →ଡ୍(ଟ୍ ଠ୍ ଡ୍ ଢ ଣ୍ )

(ଘ) ତ୍ →ଦ୍(ତ୍ ଥ୍ ଦ୍ ଧ୍ ନ୍)

(ଙ) ପ୍ → ବ୍ (ପ୍ ଫ୍ ବ୍ ଭ୍ ମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ନିମ୍ନଲିଖୂତେଷୁ ଉଦାହରଣେଷୁ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ବାକ୍ + ____________ = ବାଗଥୌ
Answer:
ବାକ୍ + ଅର୍ଥେ = ବାଗଥୌ

(ଖ) ____________ + ଦାନମ୍ = ବାଗ୍ଦାନମ୍
Answer:
ବାକ୍ + ଦାନମ୍ = ବାଗ୍ଦାନମ୍

(ଗ) ଷଟ୍ + ____________ = ଷଡ୍ଦେବାଃ
Answer:
ଷଟ୍ + ଦେବା = ଷଡ୍ଦେବାଃ

(ଘ) ବୃହତ୍ + ରଥଃ = ____________
Answer:
ବୃହତ୍ + ରଥଃ = ବୃହଦ୍ରଶଃ

(ଙ) ____________ + ଦାନମ୍ = ମହଦ୍ଦାନମ୍
Answer:
ମହତ୍ + ଦାନମ୍ = ମହଦ୍ଦାନମ୍

(ଚ) ____________ + ____________ = ସଦାଚାରଃ
Answer:
ସତୁ + ଆଚାରଃ = ସଦାଚାରଃ

(ଛ) ଚିତ୍ + ____________ = ଚିଦାନନ୍ଦ
Answer:
ଚିତ୍ + ଆନନ୍ଦ = ଚିଦାନନ୍ଦ

(ଜ) ବାକ୍ + ____________ = ବାଗୁତ୍ତମା
Answer:
ବାକ୍ + ଉତ୍ତମା = ବାଗୁତ୍ତମା

(ଝ) ଜଗତ୍ + ବନ୍ଧୁ = ____________
Answer:
ଜଗତ୍ + ବନ୍ଧୁ = ଜଗବନ୍ଧୁ

(ଞ) ____________ + ଧନମ୍ = ମହଦ୍ଧନମ୍
Answer:
ମହତ୍ + ଧନମ୍ = ମହଦ୍ଧନମ୍

ନିୟମ – ୪
ତ୍ → ଚ
ନିୟମ ନ. ୩ ଅନୁଯାୟୀ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଦ୍’ ହୁଏ ମାତ୍ର ଉତ୍ତରପଦର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଚ୍’ କିମ୍ବା ଚ ବର୍ଗର କୌଣସି ବର୍ଷ ହୋଇଥାଏ; ତେବେ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଦ୍’ ବଳଦରେ ‘ଚ୍’ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଏତତ୍ + ଚ = ଏତଚ୍ + ଚ = ଏତକ
ଅନ୍ୟତ୍ + ଚ = ଅନ୍ୟଚ୍ + ଚ = ଅନ୍ୟଜ
ତତ୍ + ଚ = ତଚ୍ + ଚ = ତଚ୍ଚ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ସତ୍ + ଚିତ୍ର = ____________
Answer:
ସତ୍ + ଚିତ୍ର = ସଚ୍ଚିତ

(ଖ) ଉତ୍ + ଚୟ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଚୟ = ଉଚ୍ଚୟ

(ଗ) ତତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ତଚ୍ଚିତ୍ରମ୍

(ଘ) ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ____________
Answer:
ଶରତ୍ + ଚନ୍ଦ୍ର = ଶରଚ୍ଛଦୁଃ

(ଙ) ତତ୍ + ____________ = ତଳକ୍ରମ
Answer:
ତତ୍ + ଚକ୍ରମ = ତଳକ୍ରମ

(ଚ) ତତ୍ + ଛତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଛତ୍ରମ୍ = ତଚ୍ଛତ୍ରମ୍

(ଛ) ସତ୍ + ____________ = ସଚ୍ଚରିତ୍ରମ୍
Answer:
ସତ୍ + ଚରିତ୍ରମ୍ = ସଚ୍ଚରିତ୍ରମ୍

(ଜ) ମହତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ____________
Answer:
ମହତ୍ + ଚିତ୍ରମ୍ = ମହଚ୍ଚିତ୍ରମ୍

(ଝ) ____________ + ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ତଚ୍ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱ
Answer:
ତତ୍ + ଚିନ୍ତୟିତ୍ଵା = ତଚ୍ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱ

(ଞ) ____________ + ଚରଣେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣେଷୁ
Answer:
ଭବତ୍ + ଚରଣେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣେଷୁ

(ଟ) ବିପତ୍ + ____________ = ବିପଢିନ୍ତା
Answer:
ବିପତ୍ + ଚିନ୍ତା = ବିପଢିନ୍ତା

(୦) ଭବତ୍ + ଚରଣାରବିନ୍ଦେଷୁ = ____________
Answer:
ଭବତ୍ + ଚରଣାରବିନ୍ଦେଷୁ = ଭବଚ୍ଚରଣମ୍

(ଡି) ଭଗବତ୍ + ଚିନ୍ତନମ୍ = ____________
Answer:
ଭଗବତ୍ + ଚିନ୍ତନମ୍ = ଭଗବଚ୍ଚିନ୍ତନମ

ନିୟମ – ୫
ତ୍ → ଲ
ଯଦି ଉତ୍ତରପଦର ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ‘ଲ୍’ ହୁଏ ତେବେ ପୂର୍ବପଦର ଅନ୍ତମବର୍ଣ୍ଣ ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଲ୍’ ହୋଇଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଉତ୍ + ଲାସଃ = ଭଲ୍ + ଲାକଃ = ଉଲ୍ଲାସଃ
ସମୁଦ୍ର + ଲେଖଃ = ସମୁଲ୍ + ଲେଖଃ = ସମୁଲ୍ଲେଖ

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
(କ) ସମୁତ୍ + ଲାସଃ = ____________
Answer:
ସମୁତ୍ + ଲାସଃ = ସମୁଲ୍ଲାସଃ

(ଖ) ଉତ୍ + ଲେଖଃ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଲେଖଃ = ଉଲ୍ଲେଖଃ

(ଗ) ମହତ୍ + ଲଘୁଃ = ____________
Answer:
ମହତ୍ + ଲଘୁଃ = ମହଲ୍ଲଘୁଃ

(ଘ) ତତ୍ + ଲୀନଃ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଲୀନଃ = ତଲ୍ଲୀନଃ

(ଙ) ____________ + ଲତା = ତଡ଼ିଲତା
Answer:
ତଡିତ + ଲତା = ତଡ଼ିଲତା

(ଚ) ____________ + ଲତା = ବିଦ୍ୟୁତା
Answer:
ବିଦ୍ୟୁତ୍ + ଲତା = ବିଦ୍ୟୁତା

(ଛ) ଉତ୍ + ଲଙ୍ଘନମ୍ = ____________
Answer:
ଉତ୍ + ଲଙ୍ଘନମ୍ = ଉଲ୍ଲଘଂନମ୍

(ଜ) ତତ୍ + ଲାଙ୍ଗୁଳମ୍ = ____________
Answer:
ତତ୍ + ଲାଙ୍ଗୁଳମ୍ = ତଲାଙ୍ଗୁଳମ୍

ବିସର୍ଗସନ୍ଧିଃ
ନିକଟତମ ବର୍ଣ୍ଣଦ୍ଵୟ ରୂପେ ବିସର୍ଗସହ ସ୍ୱର ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନର ମିଳନରୁ ବିସର୍ଗର ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ତାହାକୁ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
୧ । ଅ + ଅ = ଓଽ (‘ଅ’ର ଲୋପ ଚିହ୍ନ = ଽ)
ଯଥା – ନଃ + ଅହମ୍ = ସୋଽହମ୍, ବାଳ + ଅୟମ = ବାଳୋଽୟମ୍
(ନଃ → ସସ୍ → ସରୁ → ସଉ → ସଓ + ଅହମ୍ = ସୋ + ଽ ହମ୍ = ସୋଽହମ୍ )

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଶିରଃ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଅହମ୍ = ଶିବୋହମ

ଶୁଦ୍ଧଃ + ଅହମ = ____________
Answer:
ଶୁଦ୍ଧଃ + ଅହମ = ଶୁଦ୍ଧୋଽହମ୍

ମୁନଃ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ମୁନଃ + ଅହମ୍ = ମୁକ୍ତେଽହମ୍

ତତଃ + ଅନ୍ୟଥା = ____________
Answer:
ତତଃ + ଅନ୍ୟଥା = ତତୋଽନ୍ୟଥା

ଜିତେନ୍ଦ୍ରଃ + ଅବଦତ୍ = ____________
Answer:
ଜିତେନ୍ଦ୍ରଃ + ଅବଦତ୍ = ଜିତେନ୍ଦ୍ରାଽବଦତ୍

କୁତଃ + ଅୟମ୍ଃ = ____________
Answer:
କୁତଃ + ଅୟମ୍ଃ = କୃତୋଽୟମ୍

ବେଦଃ + ଅଧୀତଃ = ____________
Answer:
ବେଦଃ + ଅଧୀତଃ = ବେଦୋଽଧୀତଃ

ଶାନ୍ତଃ + ଅସ୍ତି = ____________
Answer:
ଶାନ୍ତଃ + ଅସ୍ତି = ଶାନ୍ତୋଽସ୍ଥି

ବୁଦ୍ଧ + ଅହମ୍ = ____________
Answer:
ବୁଦ୍ଧ + ଅହମ୍ = ବୁଦ୍ଧାଽହମ୍

ନଃ + ଅପି = ____________
Answer:
ନଃ + ଅପି = ସୋଽପି

ଶିରଃ + ଅର୍ଚ୍ଚିତଃ = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଅର୍ଚ୍ଚିତଃ = ଶିବୋଽତଃ

କାଳୀ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
କାଳୀ + ଅୟମ୍ = କାଳୋଽୟମ

ବସନ୍ତଃ + ଅକରୋତ୍ = ____________
Answer:
ବସନ୍ତଃ + ଅକରୋତ୍ = ବସନ୍ତୋଽକରୋତ୍ର

ଉଚିତଃ + ଅବସରଃ = ____________
Answer:
ଉଚିତଃ + ଅବସରଃ = ଉଚିତୋଽବସରଃ

୨ । ଅଃ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନମ୍ = ଓ
ଯଥା – ଏକଃ + ଦେବଃ = ଏକୋ ଦେବଃ । ଭୂୟଃ + ଭୁୟଃ + ଭୂୟୋଭୂୟଃ ।
ଗ୍ ଘ୍ ଡ୍, ଜ୍ ଝ ଞ, ଡ୍ ଢ ଣ, ଦ୍ ଧ୍ ନ୍, ବ୍ ଭ୍ ମ୍, ହ୍ୟ ବ୍ ର୍ ଲ୍ – ଏଗୁଡ଼ିକ ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
କେଶବ + ବା = ____________
Answer:
କେଶବ + ବା = କେଶବୋ ବା

ନମଃ + ପିତ୍ରେ = ____________
Answer:
ନମଃ + ପିତ୍ରେ = ନମୋ ପିତ୍ରେ

ନମଃ + ବାସୁଦେବାୟ = ____________
Answer:
ନମଃ + ବାସୁଦେବାୟ = ନମୋ ବାସୁଦେବାୟ

ସିଂହଃ + ଗର୍ଜତି = ____________
Answer:
ସିଂହଃ + ଗର୍ଜତି = ସିଂହୋ ଗର୍ଜତି

ଶୁନଃ + ବଦ୍ଧତି = ____________
Answer:
ଶୁନଃ + ବଦ୍ଧତି = ଶୁକୋ ବଦତି

ରବୀନ୍ଦ୍ର + ହସତି = ____________
Answer:
ରବୀନ୍ଦ୍ର + ହସତି = ରବୀନ୍ଦ୍ରା ହସତି

ଶିକ୍ଷକଃ + ଲିଖତି = ____________
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ + ଲିଖତି = ଶିକ୍ଷକୋ ଲିଖତି

ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଭାତି = ____________
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଭାତି = ସୂର୍ଯ୍ୟା ଭାତି

ନମଃ + ନମଃ = ____________
Answer:
ନମଃ + ନମଃ = ନମୋ ନମଃ

ନମଃ + ଭଗବତେ = ____________
Answer:
ନମଃ + ଭଗବତେ = ନମୋ ଭଗବତେ

ରମଣୀୟଃ + ମୃଗଃ = ____________
Answer:
ରମଣୀୟଃ + ମୃଗଃ = ରମଣୀୟୋ ମୃଗଃ

ମେଘ + ଗର୍ଜତି = ____________
Answer:
ମେଘ + ଗର୍ଜତି = ମେଘୋ ଗର୍ଜତି

ଶୋଭନଃ + ଗନ୍ଧଃ = ____________
Answer:
ଶୋଭନଃ + ଗନ୍ଧଃ = ଶୋଭନୋ ଗନ୍ଧଃ

ବାଜଃ + ଯାତି = ____________
Answer:
ବାଜଃ + ଯାତି = ବାଳୋ ଯାତି

ଭକ୍ତ + ନମତି = ____________
Answer:
ଭକ୍ତ + ନମତି = ଭକ୍ତ ନମତି

ଅନ୍ତଃ + ଘାସମ୍ = ____________
Answer:
ଅନ୍ତଃ + ଘାସମ୍ = ଅଣ୍ଡୋ ଗ୍ରାସମ୍

ଦେବ + ମହେଶ୍ଵରଃ + ବରାନ୍ ଦଦତି = ____________
Answer:
ଦେବ + ମହେଶ୍ଵରଃ + ବରାନ୍ ଦଦତି = ଦେବୋ ମହେଶ୍ବରୋ ବରାନ୍ ଦଦାତି ।

ଗୋପାନଃ + ଗାଃ ଚାରୟତି = ____________
Answer:
ଗୋପାନଃ + ଗାଃ ଚାରୟତି = ଗୋପାଳୋ ଗାଃ ଚାରୟତି ।

ବାଳକଃ + ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି = ବାଳକୋ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି ।

ଅର୍ଜୁନଃ + ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି = ____________
Answer:
ଅର୍ଜୁନଃ + ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି = ଅର୍ଜୁନୋ ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧରତି ।

ସାଧକ + ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି = ____________
Answer:
ସାଧକ + ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି = ସାଧକୋ ଗାୟତ୍ରୀ ପଠତି ।

ଅଧ୍ୟାପକଃ + ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି = ____________
Answer:
ଅଧ୍ୟାପକଃ + ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି = ଅଧ୍ୟାପକୋ ଘଟୀ ପଶ୍ୟତି ।

ସେବକଃ + ଘଣ୍ଟାଂ ବାଦୟତି = ____________
Answer:
ସେବକଃ + ଘଣ୍ଟାଂ ବାଦୟତି = ସେବକୋ ଘଣ୍ଟା ବାଦୟତି ।

ଅୟମ୍ ଅଧଃ + ଜଗତ୍ କିଂରୂପମ୍ ଇତି ନ ଜାନାତି = ____________
Answer:
ଅୟମ୍ ଅଧଃ + ଜଗତ୍ କିଂରୂପମ୍ ଇତି ନ ଜାନାତି = ଅୟମନ୍ଧା ଜଗତଃ କିଂ ରୂପମିତି ନ ଜାନାତି ।

ଜନମଃ + ଜନନୀ ଇତି ଶବ୍ଦଦ୍ଵୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ? = ____________
Answer:
ଜନମଃ + ଜନନୀ ଇତି ଶବ୍ଦଦ୍ଵୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ? = ଜନକୋ ଜନନୀତି ଶବ୍ଦଦ୍ବୟଂ କସ୍ୟ ନ ପ୍ରିୟମ୍ ?

ଶୁଭକାନ୍ତଃ + ଜଳଂ ପିବତି = ____________
Answer:
ଶୁଭକାନ୍ତଃ + ଜଳଂ ପିବତି = ଶୁଭକାନ୍ତେ ଜଳଂ ପିବତି ।

ନିରହଂକାରଃ + ଜନଃ ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ = ____________
Answer:
ନିରହଂକାରଃ + ଜନଃ ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ = ନିରହକାରାଂଜନା ଭଗବତଃ ପ୍ରିୟ ।

ସର୍ପଃ + ଝଟିତି ବିଳଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ = ____________
Answer:
ସର୍ପଃ + ଝଟିତି ବିଳଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ = ସର୍ପୋ ଝଟିତି ବିଲଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

ଜ୍ଞାନିନଃ + ଜ୍ଞାନଯୋଗମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ଜ୍ଞାନିନଃ + ଜ୍ଞାନଯୋଗମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ = ଜ୍ଞାନିନୋ ଜ୍ଞାନଯୋଗଭ୍ୟସ୍ୟନ୍ତ ।

ଶିରଃ + ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି = ____________
Answer:
ଶିରଃ + ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି = ଶିବୋ ଡମ୍ବରୁ ବାଦୟତି ।

ସୈନିକଃ + ଢାଲଂ ଧରତି = ____________
Answer:
ସୈନିକଃ + ଢାଲଂ ଧରତି = ସୈନିକୋ ଢାଲଂ ଧରତି ।

ଦାନମଃ + ଦୟାଂ ନ କରୋତି = ____________
Answer:
ଦାନମଃ + ଦୟାଂ ନ କରୋତି = ଦାନବୋ ଦୟାଂ ନ କରୋତି ।

ବାଳକଃ + ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି = ବାଳକୋ ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବତି ।

ଧନଞ୍ଜୟଃ + ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି = ____________
Answer:
ଧନଞ୍ଜୟଃ + ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି = ଧନଞ୍ଜୟୋ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର କଥୟତି ।

ଯୁଧ୍ୱରଃ + ଧର୍ମାବତାରଃ = ____________
Answer:
ଯୁଧ୍ୱରଃ + ଧର୍ମାବତାରଃ = ୟୁରୋ ଧର୍ମାବତାରଃ ।

କଃ + ଧନଂ ନ ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
କଃ + ଧନଂ ନ ଇଚ୍ଛତି = କୋ ଧନଂ ନେଭୃତି ।

ନାବିକଃ + ନାବଂ ଚାଳୟତି = ____________
Answer:
ନାବିକଃ + ନାବଂ ଚାଳୟତି = ନାବିକୋ ନାବଂ ଚାଳୟତି ।

କଃ + ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପଭ୍ରଂ ପଠତି ? = ____________
Answer:
କଃ + ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପଭ୍ରଂ ପଠତି ? = କୋ ନିତ୍ୟ ସମାଚାରପରଂ ପଠତି ?

ନ୍ୟାୟାଧୀଶଃ + ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି = ____________
Answer:
ନ୍ୟାୟାଧୀଶଃ + ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି = ନ୍ୟାୟାଧୀଶୋ ନ୍ୟାୟଂ କରୋତି ।

ଅୟଂ ବାଳକଃ + ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = ____________
Answer:
ଅୟଂ ବାଳକଃ + ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ = ଅୟଂ ବାଳକୋ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ।

ବ୍ରାହ୍ମଣୀ + ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି = ____________
Answer:
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ + ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି = ବ୍ରାହ୍ମଣେ ବ୍ରହ୍ମ ଜାନାତି ।

ସର୍ବେ ସୁଖୁନଃ + ଭବନ୍ତୁ = ____________
Answer:
ସର୍ବେ ସୁଖୁନଃ + ଭବନ୍ତୁ = ସର୍ବେ ସୁଖୀ ଭବନ୍ତୁ ।

ପରଧର୍ମଃ + ଭୟାବହିଃ = ____________
Answer:
ପରଧର୍ମଃ + ଭୟାବହିଃ = ପରଧର୍ମୋ ଭୟାବହିଃ ।

ମାନମଃ + ମରଣଶୀକଃ = ____________
Answer:
ମାନମଃ + ମରଣଶୀକଃ = ମାନବୋ ମରଣଶୀଳଃ ।

ସାଧକଃ + ମନ୍ତ୍ରଂ ପଠତି = ____________
Answer:
ସାଧକଃ + ମନ୍ତ୍ରଂ ପଠତି = ସାଧକୋ ମନଂ ପଠତି ।

ଅୟଂ ମମ ବାପଃ + ହସ୍ତଃ = ____________
Answer:
ଅୟଂ ମମ ବାପଃ + ହସ୍ତଃ = ଅୟଂ ମମ ବାମୋହସ୍ତୀ ।

ନଗାଧରାଜଃ + ହିମାଳୟଃ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ = ____________
Answer:
ନଗାଧରାଜଃ + ହିମାଳୟଃ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ = ନଗାଧରାଜୋହିମାଳୟ ଉତ୍ତରସ୍ୟାଂ ଦିଶି ବର୍ତତେ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ + ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ = ____________
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ + ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ = ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣା ଯୋଗେଶ୍ଵରଃ ।

ରୋଗ + ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି = ____________
Answer:
ରୋଗ + ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି = ରୋଗୋ ରୋଗିଣଂ ନ ମୁଞ୍ଚତି ।

ଧର୍ମଃ + ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ = ____________
Answer:
ଧର୍ମଃ + ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ = ଧର୍ମୋ ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତଃ ।

ରାବଶଃ + ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ = ____________
Answer:
ରାବଶଃ + ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ = ରାବଣେ ଲଙ୍କାଧୂପତିଃ ।

ସାଧକଃ + ଲୋଭୀ ନ ଭବେତ୍ = ____________
Answer:
ସାଧକଃ + ଲୋଭୀ ନ ଭବେତ୍ = ସାଧକୋ ଲୋଭୀ ନ ଭବତୁ ।

୩ । ପଃ + ଅକାରଭିନ୍ନ କୌଣସିସ୍ଟର
ଯଥା – ଭୀମଃ + ଆଗତଃ = ଭୀମ ଆଗତଃ |

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ବୀରଃ + ଆଗତଃ = ____________
Answer:
ବୀରଃ + ଆଗତଃ = ବୀର ଆଗତଃ ।

ଧର୍ମାବତାରଃ + ଇବ = ____________
Answer:
ଧର୍ମାବତାରଃ + ଇବ = ଧର୍ମାବତାର ଇବ ।

ମଶଃ + ଆସ୍ଫାଳୟତି = ____________
Answer:
ମଶଃ + ଆସ୍ଫାଳୟତି = ମଇ ଆସ୍ଫାଳୟତି ।

ନଃ + ଉଦ୍ଦିଷ୍ପତି = ____________
Answer:
ନଃ + ଉଦ୍ଦିଷ୍ପତି = ସ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଠତି ।

ବାଳକଃ + ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି = ____________
Answer:
ବାଳକଃ + ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି = ବାଳକ ଋଷିଂ ପ୍ରଣମତି ।

ରାମଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଉବାଚ = ରାମ ଉବାଚ ।

ରାମଃ + ଆଗଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଆଗଚ୍ଛତ୍ = ରାମ ଆଗଛତ୍ର ।

ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ + ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ = ____________
Answer:
ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ + ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ = ଶ୍ରୀ ଅରବିନ୍ଦ ଋଷିଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

ଶିକ୍ଷକଃ + ଓଙ୍କାରମ୍ ଉଚ୍ଚାରୟତି = ____________
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ + ଓଙ୍କାରମ୍ ଉଚ୍ଚାରୟତି = ଶିକ୍ଷକ ଓଙ୍କାରମୁଚ୍ଚାରୟତି ।

ରାମଃ + ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଇଚ୍ଛତି = ରାମ ଇଚ୍ଛତି ।

କୁତଃ + ଇଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
କୁତଃ + ଇଚ୍ଛତି = କୁତ ଇଚ୍ଛତି ।

ଅର୍ଜୁନଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ଅର୍ଜୁନଃ + ଉବାଚ = ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।

ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦେତି = ____________
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟ + ଉଦେତି = ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦେତି ।

ମଧୁରଃ + ଏପଃ + ବିଷୟ = ____________
Answer:
ମଧୁରଃ + ଏପଃ + ବିଷୟ = ମଧୁର ଏଷ ବିଷୟଃ ।

ରାମଃ + ଐଚ୍ଛତ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଐଚ୍ଛତ୍ = ରାମ ଐଚ୍ଛତ୍ ।

ରାମଃ + ଉକ୍ତବାନ୍ = ____________
Answer:
ରାମଃ + ଉକ୍ତବାନ୍ = ରାମ ଉକ୍ତବାନ୍ ।

୪ । ଆ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ବିସର୍ଗଲୋପ
ଯଥା – ବାଳା + ଅଗାୟନ୍ = ବାଳା ଅଗାୟନ୍

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଦର୍ଶକାଃ + ଅପଶ୍ୟନ୍‌ = ____________
Answer:
ଦର୍ଶକାଃ + ଅପଶ୍ୟନ୍‌ = ଦର୍ଶକା ଅପଶ୍ୟନ୍ତ ।

ବାଳିକାଃ + ଅନୃତ୍ୟନ୍ = ____________
Answer:
ବାଳିକାଃ + ଅନୃତ୍ୟନ୍ = ବାଳିକା ଅନୃତ୍ୟନ୍‌ ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଅସ୍ଥିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦ ପଠନ୍ତି = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଅସ୍ଥିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛନ୍ଦ ପଠନ୍ତି = ଛାତ୍ରା ଅସ୍ମିନ୍ ବିଦ୍ୟାପୀଠେ ସ୍ବଚ୍ଛଳଂ ପଠନ୍ତି ।

ସାଧକାଃ + ଆଶ୍ରମିଂ ଗଛନ୍ତି = ____________
Answer:
ସାଧକାଃ + ଆଶ୍ରମିଂ ଗଛନ୍ତି = ସାଧକା ଆଶ୍ରମଂ ଗଛନ୍ତି ।

ମୟୂରଃ + ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ମୟୂରଃ + ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ମୟୂରା ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଈଶୋପନିଷଦଂ ପଠନ୍ତି = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଈଶୋପନିଷଦଂ ପଠନ୍ତି = ଛାତ୍ରା ଈଶୋପନିଷଦ ପଠନ୍ତି ।

ଛାତ୍ରାଃ + ଇମେ = ____________
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ + ଇମେ = ଛାତ୍ରା ଇମେ ।

କୃଷକାଃ + ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ = ____________
Answer:
କୃଷକାଃ + ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ = କୃଷକା ଉପହାରଂ ଲଭନ୍ତେ ।

ସେବକାଃ + ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି = ____________
Answer:
ସେବକାଃ + ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି = ସେବକା ଉଦ୍ୟାନଂ ଗଛନ୍ତି ।

କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକାଃ + ଋଷିତ୍ୱମ୍ ଅହଁନ୍ତି = ____________
Answer:
କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକାଃ + ଋଷିତ୍ୱମ୍ ଅହଁନ୍ତି = କେଚନ ଅଧ୍ୟାପକା ଋଷିତ୍ଵମହଁନ୍ତି ।

ଭାରତୀୟାଃ + ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ = ____________
Answer:
ଭାରତୀୟାଃ + ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ = ଭାରତୀୟ ଐକ୍ୟିଂ କାମୟନ୍ତେ ।

ପ୍ରକୃତଃ ଉପାସନାଃ + ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି = ____________
Answer:
ପ୍ରକୃତଃ ଉପାସନାଃ + ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି = ପ୍ରକୃତେ ଉପାସନାଃ ଔଷଧ୍ୱଂ ବର୍ଜୟନ୍ତି ।

ଜନଃ + ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି = ____________
Answer:
ଜନଃ + ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି = ଜନା ଏତାଦୃଶଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଣୁ ନାହଁନ୍ତି ।

୫ । ଆ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନମ୍ =ବିସର୍ଗଲୋପ ।
ଯଥା – ବାଳିକା + ଗାୟନ୍ତି = ବାଳିକା ଗାୟନ୍ତି ।

ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ମେଘାଃ + ଗର୍ଜନ୍ତି = ____________
Answer:
ମେଘାଃ + ଗର୍ଜନ୍ତି = ମେଘା ଗର୍ଜନ୍ତି ।

ମୟୂରାଃ + ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ____________
Answer:
ମୟୂରାଃ + ନୃତ୍ୟନ୍ତ = ମୟୂରା ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

ବିହଗାଃ + ଡୟନ୍ତେ = ____________
Answer:
ବିହଗାଃ + ଡୟନ୍ତେ = ବିହଗା ଡୟନ୍ତେ ।

କୃଷକାଃ + ହୃଶ୍ୟନ୍ତି = ____________
Answer:
କୃଷକାଃ + ହୃଶ୍ୟନ୍ତି = କୃଷକା ହୃଶ୍ୟନ୍ତି ।

୬ | ଅ / ଆକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର + ବିସର୍ଗ + କୌଣସି ସ୍ଵର = ର୍
ଯଥା – ନୃପତିଃ + ଅଗଚ୍ଛତ୍ = ନୃପତିରଗଚ୍ଛତ୍
କବି + ଅଲିଖତ୍ = କବିରଲିଖତ୍

(କ) ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ସାଧୁଃ + ଆଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସାଧୁଃ + ଆଗଚ୍ଛତି = ସାଧୁରାଗଚ୍ଛତି ।

ସୁଧୀଃ + ଏଷଃ = ____________
Answer:
ସୁଧୀଃ + ଏଷଃ = ସୁଧୀରେଷଃ ।

ଗୁରୋଃ + ଉପଦେଶଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୋଃ + ଉପଦେଶଃ = ଗୁରୋରୁପଦେଶଃ ।

ମୁନିଃ + ଓଜସ୍ବୀ = ____________
Answer:
ମୁନିଃ + ଓଜସ୍ବୀ = ମୁନିରୋଜସ୍ବୀ ।

କବିଃ + ଅୟମ୍ = ____________
Answer:
କବିଃ + ଅୟମ୍ = କବିରୟମ୍ ।

ଭୂପତଃ + ଉଦ୍ୟାନମ୍ = ____________
Answer:
ଭୂପତଃ + ଉଦ୍ୟାନମ୍ = ଭୂପତେରୁଦ୍ୟାନମ୍ ।

ପ୍ରଭୋଃ + ଆଦେଶଃ = ____________
Answer:
ପ୍ରଭୋଃ + ଆଦେଶଃ = ପ୍ରଭୋରାଦେଶଃ ।

ପ୍ରଭୁଃ + ଉବାଚ = ____________
Answer:
ପ୍ରଭୁଃ + ଉବାଚ = ପ୍ରଭୁରୁବାଚ ।

(ଖ) ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦଂ କୁରୁତ ।
ରବିରୁଦେତି, ମୁନିରଧ୍ୟାପୟତ୍, ବଧୂରେଷା, ଲକ୍ଷ୍ମୀରିୟମ୍, ପିତୁରିଚ୍ଛା, ପିତୁରାଜ୍ଞା, ଗୁରୋରଗ୍ରତଃ, ବନ୍ଧୁରାଗତଃ, ଭାନୁରୁଦୟତି, ବହିରାଗଚ୍ଛ ।
Answers:
ରବିରୁଦେତି = ରବି + ଉଦେତି
ବଧୂରେଷା = ବଧୂ + ଏଷା
ପିତୁରିଚ୍ଛା = ପିତୁଃ + ଇଚ୍ଛା
ଗୁରୋରଗ୍ରତଃ = ଗୁରୋ + ଅଗ୍ରତଃ
ଭାନୁରୁଦୟତି = ଭାନୁଃ + ଉଦୟତି
ମୁନିରଧ୍ୟାପୟତ୍ = ମୁନିଃ + ଅଧ୍ୟାପୟତ
ଲକ୍ଷ୍ମୀରିୟମ୍= ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ଇୟମ୍
ପିତୁରାଜ୍ଞା = ପିତୁଃ + ଆଜ୍ଞା
ବନ୍ଧୁରାଗତଃ = ବହିଃ + ଆଗତଃ
ବହିରାଗଚ୍ଛ = ବହିଃ + ଆଗଚ୍ଛ

୭ । ଅକାର / ଆକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ସ୍ଵର + ବିସର୍ଗ + ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ = ର୍
ଯଥା – ଗୁରଃ + ବ୍ରହ୍ମା = ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା, ଗୁରୁ + ବିଷ୍ଣୁ = ଗୁରୁର୍ବିଷ୍ଣୁ

(କ) ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ଗୁରୁଃ + ଦେବଃ = ____________
Answer:
ଗୁରୁଃ + ଦେବଃ = ଗୁରୁଦେବାଃ

ହରଃ + ନାମ = ____________
Answer:
ହରଃ + ନାମ = ହରେର୍ନାମ

ବାୟୁଃ + ବାତି = ____________
Answer:
ବାୟୁଃ + ବାତି = ବାୟୁର୍ବାତି

ମୁନଃ + ମୁନଃ = ____________
Answer:
ମୁନଃ + ମୁନଃ = ମୁହୁମୂଦୁଃ

କବିଃ + ଲିଖତି = ____________
Answer:
କବିଃ + ଲିଖତି = କବିର୍ଲିଖତି

ବିଧାତୁଃ + ଲୀଳା = ____________
Answer:
ବିଧାତୁଃ + ଲୀଳା = ବିଧାତୁଲୀଳା

ବହିଃ + ଗମନମ୍ = ____________
Answer:
ବହିଃ + ଗମନମ୍ = ବହିର୍ଗମନମ

ଅଗ୍ନିଃ + ଜ୍ଜଳତି = ____________
Answer:
ଅଗ୍ନିଃ + ଜ୍ଜଳତି = ଅଗ୍ନିର୍ଜ୍ଜଳତି

ବୃଷ୍ଟିଃ + ବଭୂବ = ____________
Answer:
ବୃଷ୍ଟିଃ + ବଭୂବ = ଦୃଷ୍ଟିର୍ବଭୂବ

ସେନାପତିଃ + ଗଚ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସେନାପତିଃ + ଗଚ୍ଛତି = ସେନାପତିର୍ଗଚ୍ଛତି

ଗୁରୋଃ + ଜ୍ଞାନମ୍ = ____________
Answer:
ଗୁରୋଃ + ଜ୍ଞାନମ୍ = ଗୁରୋଜ୍ଞାନମ୍

ସାଧୁଃ + ବାଞ୍ଛତି = ____________
Answer:
ସାଧୁଃ + ବାଞ୍ଛତି = ସାଧୁର୍ବାଞ୍ଛତି

୮ । ବିସର୍ଗ + କ / ଖ = ଯଥା ପୂର୍ବସ୍ଥିତି
ଉଦାହରଣମ୍
କଃ + କିଂ କରୋତି = କଃ କିଂ କରୋତି ?
ବାନରଃ + କଦଳୀଂ ଖାଦତି = ବାନରଃ କଦଳୀଂ ଖାଦତି ।
ବାଳକଃ + କନ୍ଦୁକେନ ଖେଳତି = ବାଳକ କନ୍ଦୁକେନ ଖେଳତି ।
ଗୋପାଳଃ + ଖାଦ୍ୟଂ ବିତରତି = ଗୋପାନଃ ଖାଦ୍ୟଂ ବିତରତି ।
ଛାତ୍ରଃ + ଖେଳାଙ୍ଗନଂ ଗଚ୍ଛତି = ଛାତ୍ରଃ ଖେଳାଙ୍ଗନଂ ଗଚ୍ଛତି ।

୯ । ଛାତ୍ର ବିସର୍ଗ + ପ୍ / ଫ୍ = ଯଥାପୂର୍ବସ୍ଥିତି
ଉଦାହରଣମ୍
ପୁନଃ +ପୁନଃ = ପୁନଃ ପୁନଃ, ବ୍ରାହ୍ମଶଃ + ପୂଜୟତି = ବ୍ରାହ୍ମଶଃ ପୂଜୟତି । ବିଷ୍ଣୁ + ପାଳୟତି = ବିଷ୍ଣୁଃ ପାଳୟତି ।
ସର୍ପା + ଫୁକୁର୍ବନ୍ତି = ସର୍ପା ଫୁତ୍ଵକୁର୍ବନ୍ତି ।

୧୦ । ବିସର୍ଗ + ଚ୍ | ଛ୍ = ଶ୍ + ଚ୍ | ଛ୍
ଉଦାହରଣମ୍
ପୁନଃ + ଚ = ପୁନଶ୍ଚ । କଃ + ଚନ = କଣ୍ଠନ । କଃ + ଚିତ୍ = କଶ୍ଚିତ୍ । ଗାପଃ + ଚରନ୍ତି = ଗାବଶ୍ଚରନ୍ତି । ପୂର୍ଣ୍ଣ + ଚନ୍ଦ୍ରଃ = = ପୂର୍ଣ୍ଣଶ୍ଚନ୍ଦ୍ରଃ । ନିଃ + ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟଃ । ଶିରଃ + ଛେଦଃ = ଶିରଶ୍ଵେଦଃ । ତରୋଃ + ଛାୟା = ତରୋଣ୍ଡାୟା । ରାଜ୍ଞଃ + ଛତ୍ରମ୍ = ରାଜ୍ଞତ୍ରମ୍ । ଶତଃ + ଛଳୟତି = ଶଠଣ୍ଡଳୟତି ।

୧୧ । ବିସର୍ଗ + ଟ୍ + ଠ୍ = ଷ୍ + ଟ୍ / ଠ୍
ଉଦାହରଣମ୍
କବେ + ଟୀକା ପଠନୀୟା = କବେଷ୍ଟୀକା ପଠନୀୟା । ତିଃ + ଟୋପିକା ଧାରିତା = ତୈଷ୍ଟୋପିକା ଧାରିତା । ସୋପାନେଷୁ ଲୁଠନ୍ କଳସୀ + ଠଠ° ଠ° କରୋତି = ସୋପାନେଷୁ ଲୁଠନ୍ କଳସଵୟଠ° ଠ° କରୋତି ।

୧୨ । ବିସର୍ଗ + ତ୍ / ଥ୍ = ସଦ୍ + ତ୍ / ଥ୍
ଉଦାହରଣମ୍
ନମଃ + ତେ = ନମସ୍ତେ । ନମଃ + ତୁଭ୍ୟମ୍ = ନମସ୍ତୁଭ୍ୟମ୍ । ନମଃ + ତଥ୍ୟ = ନମସ୍ତସ୍ୟ । ତତଃ + ତତଃ = ତତସ୍ତତଃ । କଃ + ଚୁମ୍ = କଷ୍ଟମ୍ । ଦେବା + ତ୍ରାୟନ୍ତେ = ଦେବାସ୍ତ୍ରାୟନ୍ତେ । ନଦ୍ୟା + ତୀରେ = ନଦ୍ୟାନ୍ତୀରେ । ହଂସା + ତଡ଼ାଗେ ତରନ୍ତି ହଂସାସ୍ତଡ଼ାଗେ ତରନ୍ତି । ରୋଗିନଃ + ଧୂକୁର୍ବନ୍ତି = ରୋଗିଣ ସ୍ତୁତ୍ କୁର୍ବନ୍ତି । ନର୍ଭକ୍ୟ + ଥେ ଥୈ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । ନର୍ଭକ୍ୟସ୍ଥି ର୍ଥେ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

୧୩ । ବିସର୍ଗ + ଶ୍/ ଷ୍/ ସ୍ = ପୂର୍ବସ୍ଥିତି / ପୂର୍ବକ୍ରମ
ଉଦାହରଣମ୍
ନମଃ + ଶିବାୟ = ନମଃ ଶିବାୟ / ନମଶୁଶିବାୟ । ନମଃ + ଷଣ୍ଣ୍ମୁଖାୟ = ନମଃ ଷଣ୍ଢମୁଖାୟ / ନମତ୍‌ଷଣମୁଖାୟ । ନମଃ + ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ = ନମଃ ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ / ନମସ୍‌ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ ।

ବିଣେଷ ବିଧି
୧ । ନିଃ, ଆବି, ବହିଃ, ଦୁଃ, ପ୍ରାଦୁଃ, ଚତୁଃ – ଏମାନଙ୍କ ବିସର୍ଗର ‘ଷ’ କାର ହୁଏ କ୍ – ଖ୍- ପ୍ – ଫ୍ – ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ନିଃ + କଳଙ୍କ = ନିଷ୍କଳଙ୍କ
ନିଃ + କାମଃ = ନିଷ୍କାମ
ଆନ୍ତଃ + କାରଃ = ଆବିଷ୍କାରଃ
ଦୁଃ + କୃତିଃ = ଦୁଷ୍କୃତିଃ
ଦୁଃ + କରଃ = ଦୁଷ୍କରଃ
ନିଃ + ପୁନଃ = ନିଷ୍ଣୁନଃ
ନିଃ + ପ୍ରୟୋଜନମ୍ = ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନମ୍
ବହିଃ + କାରଃ = ବହିଷ୍କାରଃ
ଚତୁଃ + କୋଶଃ = ଚତୁଷ୍କୋଣଃ
ଚତୁଃ + ପଥ = ଚତୁଷ୍ପଥ

୨ । ହବି, ସପଃ, ଆୟୁ, ଧନୁଃ, ଚକ୍ଷୁଃ, ବହିଃ ପ୍ରଭୃତି ଇସନ୍ତ (ଇସ୍ + ଅନ୍ତ) – ଉସନ୍ତ (ଉସ୍ + ଅନ୍ତ) ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ବିସର୍ଗସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ଷକାର ହୁଏ । କ୍, ଖ୍, ପ୍, ଫ୍ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା –
ହନିଃ + ପୁନାତୁ = ହବିଷ୍ଣୁନାଡୁ / ହବି ପୁନାତୁ
ଆୟୁ + କାମୟେ = ଆୟୁଷ୍ମାମୟେ / ଆୟୁ କାମୟେ
ଚକ୍ଷୁଃ + ପୀଡ଼ୟାମୀ = ଚକ୍ଷୁଷ୍ପୀଡ଼ୟାମି / ଚକ୍ଷୁଃ ପୀଡ଼ୟାମି ।
ମାତ୍ର ଏତାଦୃଶ ଶବ୍ଦ ସମାସିତ ହେଲେ ନିତ୍ୟରେ ଷକାର ହୁଏ ।
ଯଥା – ହୟଃ ପ୍ରିୟଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ = ହରିଷ୍କ୍ରିୟ ଦେବୀ ।
ଧନୁଃ ପାଣି ଯସ୍ୟ ଡଃ = ଧନୁଷ୍କାଣି କ୍ଷତ୍ରିୟଃ ।

୩ । ନମଃ, ପୁରଃ, ତିରଃ – ଏମାନଙ୍କର ବିସର୍ଗର ସକାର ହୁଏ କୃ ଧାତୁ ନିର୍ମିତ ଶବ୍ଦ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ନମଃ + କରୋତି = ନମସ୍କରୋତି ।
ସନ୍ଧିଂ କୁରୁତ ।
ନମଃ + କାରଃ, ନମଃ + କୃତଃ, ନମଃ +କୃତ୍ୟ, ପୁରଃ + କାରଃ, ତିରଃ + କୃତଃ, ପୁରଃ + କୃତଃ, ତିରଃ + କୃତ୍ୟ, ପୁରଃ + କରୋତି ।
ନମଃ + କାରଃ = ନମସ୍କାରଃ
ନମଃ + କୃତ୍ୟ = ନମସ୍କୃତ୍ୟ
ତିରଃ + କୃତଃ = ତିରସ୍କୃତଃ
ତିରଃ + କୃତ୍ୟ = ତିରସ୍କୃତ୍ୟ
ନମଃ + କୃତଃ = ନମତଃ
ପୁରଃ + କାରଃ = ପୁରସ୍କାରଃ
ପୁରଃ + କୃତଃ = ପୁରସ୍କୃତଃ
ପୁରଃ + କରୋତି = ପୁରସ୍କରୋତି

୪ । ଅବ୍ୟୟଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଆକାର ପରସ୍ଥିତ ବିସର୍ଗର ସକାର ହୁଏ । ସମାସରେ କର, କାର, କାନ୍ତ, କାମ, କୁଶା, କୁମ୍ଭ, ପାତ୍ର ଶବ୍ଦ ପରେ ଥିଲେ ।
ଯଥା – ଯଶଃ + କରଃ = ଯଶସ୍କରଃ (ଯଶଃ କରୋତି ଇତି)
ଶ୍ରେୟଃ + କରଃ = ଶ୍ରେୟସ୍କରଃ (ଶ୍ରେୟଃ କରୋତି ଇତି)
ଅୟଃ + କାନ୍ତଃ = ଅୟସ୍କାନ୍ତଃ (ଅୟତଃ କାନ୍ତଃ = ଅୟସ୍କାନ୍ତଃ)
ପୟଃ + କୁମ୍ଭଃ = ପୟସ୍କୁମ୍ଭଃ (ପୟସେ କୁମ୍ଭୀ)
ଅନ୍ତଃ + କରଃ = ଅହସ୍କରଃ (ଅନ୍ତଃ କରୋତି ଇତି)
ବାରଃ + ପତିଃ = ବାଚସ୍ପତିଃ (ବାଚ୍ୟ (ବାସ୍ୟା) ପତିଃ = ବାଚସ୍ପତି)

୫ । ସଃ, ଏଷଃ ର ବିସର୍ଗ ଲୋପହୁଏ ଅକାର ଭିନ୍ନ କୌଣସି ବର୍ଷ ପରେ ଥିଲେ । ଅନନ୍ତର ସନ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା – ସ ଆଗଛତି । ସ ମମ ଗୃହମ୍ ଆଗଛତି । ସ ଗଚ୍ଛତି । ଏଷ ସ୍ଵପିତି । ଏଷ ବେଗେନ ଧାବତି । ଏଷ ହସତି ।

୬ । ଭୋଃ ଶବ୍ଦର ବିସର୍ଗ ଲୋପହୁଏ ଯଦି ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ-ଦ୍ବିତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ବର୍ଷ ପରେ ଥାଏ ।
ଯଥା – ଭୋ ଉମେଶ ! ଭୋ ବାନ୍ଧବ !

୭ । ପୁନର୍, ପ୍ରାତର୍, ସ୍ଵର୍, ଅନ୍ତର୍ ଇତ୍ୟାଦି ରେଫାନ୍ତ ଅବ୍ୟୟପଦ । ସ୍ଵର ବା ମୃଦୁବ୍ୟଞ୍ଜନ ପରେ ଥିଲେ ଏମାନଙ୍କର ରେଫ୍ ଯଥାବତ୍ ରହେ ।
ଯଥା – ପୁନଃ + ଅପି = (ପୁନର୍ + ଅପି) = ପୁନରପି । ପୁନଃ + ଆଗଚ୍ଛ = ପୁନରାଗଚ୍ଛ । ପ୍ରାତଃ + ଆଶଃ = ପ୍ରାତରାଂଶଃ । ସ୍ୱଃ + ଗତଃ = ସ୍ଵର୍ଗତଃ । ଅନ୍ତଃ + ହିତଃ = ଅନ୍ତର୍ହିତଃ ।

୮ । ପିତୃ-ମାତୃ ପ୍ରଭୃତି ୠକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ସମ୍ବୋଧନରେ ଋକାରର ସ୍ଥିତି ମଧ୍ୟ ଏହିପରି ଯଥାବତ୍ ରହେ ।
ଯଥା – ପିତଃ + ଏହି = ପିତରେହି । ମାତଃ + ଦେହି = ମାତଦେହି ।

୯ । ଗ୍ରୀଃ ଗୀଃ + ପତିଃ = ଗୀର୍ପତିଃ, ଗୀଷ୍ପତିଃ / ଗୀଃ ପତିଃ
ଅହନ୍ + ପତିଃ = ଅହର୍ପତିଃ / ଅନ୍ତଃ ପତିଃ
ଅହନ୍ + ଅହନ୍ = ଅହର୍ + ଅହର୍ = ଅହରହଃ

୧୦ । ଢକାର ପରେ ଥିଲେ ଜ କାରର, ର କାର ପରେ ଥିଲେ ର କାରର ଲୋପ ହୁଏ ଏବଂ ତତ୍‌ପୂର୍ବ ଅଣ୍ଡର ଦୀର୍ଘ ହୁଏ ।
ଯଥା – ପୁନଃ + ରାଜତେ = ପୁନର୍ + ରାଜତେ = ପୁନା ରାଜତେ ।
ପୁନଃ + ରମୟତେ = (ପୁନର୍ + ରମୟତେ) = ପୁନା ରମୟତେ । ପିତଃ + ରକ୍ଷ = (ପିତର + ରକ୍ଷ) = ପିତା ରକ୍ଷ । ନିଃ + ରୋଗ = ନିର୍ + ରୋଗ = ନୀରୋଗ । ଅନ୍ତଃ + ରାଷ୍ଟ୍ରିୟ = ଅନ୍ତର୍ + ରାଷ୍ଟ୍ରିୟ = ଅନ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରିୟ । ଶିଶୁ + ରୋଦିତି = ଶିଶୁର୍ + ରୋଦିତି = ଶିଶୁ ରୋଦିତି । ଗୁରୁ + ରୁଷ୍ଟୀ = ଗୁରୁର୍ + ରୁଷ୍ଟୀ = ଗୁରୁ ରୁଷ୍ଟ । ମୁଢ଼ + ଡଃ = ମୂଢ଼ । ଲିଭ୍ + ଡଃ = ଲୀଜଃ । ଉଭ୍ + ଜଃ = ଉଚ୍ଚୈଃ ।

୧୧ । ବୟଃ + ସ୍ଥ = ବୟସ୍ଥ / ବୟଃ ସ୍ଥ । ଅନ୍ତଃ + ଘ୍ଥ = ଅନ୍ତସ୍ଥ / ଅନ୍ତଃସ୍ଥ । ମନଃ + ସ୍ଥ = ମନସ୍ଥ / ମନଃସ୍ଥ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ସପିଂ କୁରୁତ ।
(କ) ମନଃ + ରଥଃ = ମନୋରଥଃ
Answer:
ମନଃ + ରଥଃ = ମନୋରଥଃ

ତପଃ + ବନମ୍ = ____________
Answer:
ତପଃ + ବନମ୍ = ତପୋବନମ

ବୟଃ + ବୃଦ୍ଧଃ = ____________
Answer:
ବୟଃ + ବୃଦ୍ଧଃ = ବୟୋବୃଦ୍ଧଃ

ମନଃ + ବିକାରଃ = ____________
Answer:
ମନଃ + ବିକାରଃ = ମନୋବିକାରଃ

ଅଧଃ + ଗତିଃ = ____________
Answer:
ଅଧଃ + ଗତିଃ = ଅଧୋଗତିଃ

ଯଶଃ + ଗାନମ୍ = ____________
Answer:
ଯଶଃ + ଗାନମ୍ = ଯଶୋଗାନମ

(ଖ) ନିଃ + ଆଶ = ନିରାଶ
Answer:
ନିଃ + ଆଶ = ନିରାଶା

ନିଃ + ଉକ୍ତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଉକ୍ତଃ = ନିରୁକ୍ତଃ

ନିଃ + ଅସ୍ତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଅସ୍ତଃ = ନିରସ୍ତଃ

ଦୁଃ + ନୀତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ନୀତିଃ = ଦୁର୍ନୀତିଃ

ଦୁଃ + ଗତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଗତିଃ = ଦୁର୍ଗତିଃ

ଦୁଃ + ମତିଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ମତିଃ = ଦୁର୍ମତିଃ

ଦୁଃ + ଜୟଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଜୟଃ = ଦୁର୍ଜୟଃ

ନିଃ + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଈକ୍ଷଣମ୍ = ନିରୀକ୍ଷଣମ

ନିଃ + ଘୋଷ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଘୋଷ = ନିଘୋଷ

ନିଃ + ଧନଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଧନଃ = ନିର୍ଧନଃ

ନିଃ + ଗତଃ = ____________
Answer:
ନିଃ + ଗତଃ = ନିର୍ଗତଃ

ଦୁଃ + ଆଶା = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଆଶା = ଦୁରାଶା

ଦୁଃ + ଆଚାରଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ଆଚାରଃ = ଦୁରାଚାରଃ

ଦୁଃ + ବୋଧଃ = ____________
Answer:
ଦୁଃ + ବୋଧଃ = ଦୁର୍ବୋଧଃ

(ଗ) ସା + ଏବ, ସା + ଇବ, ମନଃ + ତାପଃ, ବହିଃ + ଗମନମ୍, ବିଦୁଃ + ରାଜତେ, ହରଃ + ରମ୍ୟଃ, ଦୁଃ + ଶୀଳ, ନିଃ + ସଂଶୟମ୍‌, ଦୁଃ + ଶାସନମ୍, ପ୍ରଥମଃ + ସର୍ଗଃ, ସଃ + ଉବାଚ, ଯଃ + ଅସୌ, ଓଁ ଶାନ୍ତଃ + ଶାନ୍ତଃ + ଶାନ୍ତଃ ।

ବିସର୍ଗସନ୍ଧି ସରଣି

ବିସର୍ଗ ପୂର୍ବ ବର୍ଷ	ବିସର୍ଗ	ବିସଗୌତ୍ତର ବର୍ଷ	ପରିଣାମ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	ଅକାରଭିନ୍ନସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	କୌଣସି ବ୍ୟଜ୍ଞନ	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ସ / ଏଷ	ଃ(ସଃ / ଏଷଃ )	ଅ	ସଃ → ସୋ ଏଷଃ → ଏଷୋ
ଅ	ଃ	ଅ-ଭିନ୍ନ ସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଆ	ଃ	ସ୍ବର	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଆ	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ବିସର୍ଗ ଲୋପ
ଅ	ଃ	ଅ	ଅ → ଓଽ
ଅ	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଅ → ଓ
ଅ/ଆ/ଭିନ୍ନସ୍ବର	ଃ	ସ୍ବର	ଃ → ର୍
ଅ/ଆ/ଭିନ୍ନସ୍ବର	ଃ	ବର୍ଗର ୩ୟ, ୪ର୍ଥ, ୫ମ ବର୍ଣ୍ଣ ୟ, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଃ → ର୍
ପ୍ର‍ାତ / ପୁନ	ଃ	ସ୍ଵର ବର୍ଗର ୩, ୪, ୫ମ ୟ୍, ର୍, ଲ୍, ବ୍, ହ୍	ଃ → ର୍
କୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ	ଃ	ସ୍ / ତ୍ / ଥ୍ ଷ୍ / ଟ୍ / ଠ୍ ଶ୍ / ବ୍ / ଛ୍	ଃ → ସ୍ ଃ → ଷ୍ ଃ → ଶ୍

ସୂତ୍ର ସୂଚନା
୧ । ଅତୋରୋରମ୍ ତାଦପ୍ ତେ 1.6.1.113, ଆଦ୍‌ଗୁଣ 1.6.1.86, ଏବଂ ପଦାନ୍ତାଦ । 6.1.109
୨ । ହଶି ଚ। 8.1.114
୩ । ସ ସଜୁଷୋରୁ 8.2.66
୪ । ବିସର୍ଜନୀୟସ୍ୟ ଡଃ 8.3.34
୫ । ବା ଖରି 8.3.36

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 6 ଷତ୍ବ ବିଧ୍ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 6 ଷତ୍ବ ବିଧ୍

ବିଶେଷ ନିୟମ ଅନୁସାରେ ‘ସ୍’ ର ‘ଷ୍’ ରେ ପରିଣତକୁ ଷତ୍ୱ ବିଧ୍ କୁହାଯାଏ ।
ଅ, ଆ ଭିନ୍ନ ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣ, କ୍, ଙ ଏବଂ ର୍ ରୁ ପର ପ୍ରତ୍ୟୟରେ ଥିବା ସ’ କାରର କ୍ଷ’ କାର ହୁଏ । ଉକ୍ତ ସ’ କାରର ପୂର୍ବରେ (ନ ସ୍ଥାନରେ ହୋଇଥବା) ଅନୁସ୍ଵାର, ବିସର୍ଗ କିମ୍ବା ଷ୍ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଷକାର ହୁଏ ।
ଯଥା – ହରି + ସୁ = ହରିଷ୍ଣୁ । ସାଧୁ + ସୁ = ସାଧୁଷୁ + ପିତୃ + ସୁ = ପିତୃଷୁ । ରାମେ + ସୁ = ରାମେଷୁ । ଗୋ + ସୁ = ଗୋଷୁ । ନୌ + ସୁ = ନୌଷୁ । ବାକ୍ + ସୁ = ବାକ୍ଷୁ । ପ୍ରାଙ୍ + ସୁ = ପ୍ରାଙ୍‌ଷୁ । ବାର୍ + ସୁ = ବାହୁଁ । ମୁମୂର୍ + ସୁ = ମୁମୂର୍ଷୁ । ଚିକୀର୍ + ସା = ଚିକୀର୍ଷା । ସପିଂ + ସି = ସପିଂଷି । ହବୀ + ସି = ହବୀଷି । ସର୍ପିଷ୍ + ସୁ = ସର୍ପିସ୍‌ ।

କିନ୍ତୁ – ଲତା + ସୁ = ଲତାସୁ । ଗଚ୍ଛତ୍ + ସୁ = ଗଚ୍ଛସ୍ତୁ । ରାଜନ୍ + ସୁ = ରାଜସୁ । ବିଦ୍ୟା + ସୁ = ବିଦ୍ୟାସୁ । ପଦାନ୍ତ ସ୍ ର ଷ୍ ହୁଏ ନାହିଁ; ଯଥା- ଅଗ୍ନିସ୍ + ତତ୍ର = ଅଗ୍ନିସ୍ତତ୍ର । ପ୍ରତ୍ୟୟସ୍ଥ ଦନ୍ତ୍ଯ ସ କାରର ଷକାର ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା – ଅଗ୍ନିସାତ୍, ନଦୀସାତ୍ ।
ମାତ୍ର – ବିଷମ, ସୁଷମ, ଆନୁଷଙ୍ଗିକ ହୁଏ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
ସମୀଚୀନଂ ‘ଷରଂ’ ‘ଣ” ଚ ବିଧାୟ ସଂଶୋଧୟତ ।
ବିଦ୍ୟାର୍ଥିମାଂ ବିଦ୍ୟାଶ୍ରୁ ଅନୁରାଗ ଅସ୍ତ । ବୃକ୍ଷାନାଂ ଅଗ୍ରେସୁ ପତ୍ରାନି ନ ସନ୍ତି । ଗ୍ରୀଷ୍ମର୍ଭେ ସରଷୁ ଜଳମ୍ ଅନଂ ତିଷ୍ଠତି । ସଦାଚରଣେଣ ଛାତ୍ରା ପୁରସ୍କାରଂ ପ୍ରାପ୍‌ଷ୍ୟନ୍ତ । ସୂର୍ପଣଖା ରାବଣସ୍ୟ ଭଗିନୀ ଆସୀତ୍ । ଧାର୍ମିକାନାଂ ସଭା ଅଭବତ୍ । ପରୋପକାରଃ ମନୁଷ୍ୟାନାଂ ଧର୍ମଃ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାର୍ଥିନାମ୍, ବିଦ୍ୟାସୁ, ବୃକ୍ଷାଣାମ୍, ଅଗ୍ରେଷୁ, ପତ୍ରାଣି, ସରଃସୁ, ସଦାଚରଣେନ, ପ୍ରାପ୍‌ସ୍ୟନ୍ତ, ଶୂର୍ପଣଖା, ଧାର୍ମିକାଣାମ୍, ମନୁଷ୍ୟତାଂ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 3 ପଦ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 3 ପଦ ପ୍ରକରଣ

କୌଣସି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶକରୁଥିବା ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵକ ବର୍ଷର ସମଷ୍ଟିକୁ ଶବ୍ଦ ବା ପ୍ରକୃତି କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକୃତି ଦୁଇପ୍ରକାରର । ବସ୍ତୁବାଚକ କିମ୍ବା ବସ୍ତୁର ବିଶେଷଣବାଚକ ପ୍ରକୃତିକୁ ‘ନାମ’ ବା ‘ପ୍ରାତିପାଦିକ’ ଏବଂ କ୍ରିୟାବାଚକ ପ୍ରକୃତିକୁ ‘ଧାତୁ’ କହନ୍ତି । ପ୍ରାତିପାଦିକ ଓ ଧାତୁରେ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ପଦ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ଏହି ପତ୍ୟୟକୁ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟୟ କହନ୍ତି । ପ୍ରାତିପଦିକରୁ ଉତ୍ତର ‘ସୁପ୍’ ନାମକ ବିଭକ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗରେ ସୁବନ୍ତ (ସୁପ୍ + ଅନ୍ତ) ପଦ ଓ ଧାତୁରୁ ଉତ୍ତର ତିଡ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗରେ ତିଙନ୍ତ (ତିଜ୍ + ଅନ୍ତ) ପଦମାନ ଗଢ଼ାଯାଏ । ବାକ୍ୟର ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ବାରା ପଦର ଓ ପଦର ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ଵାରା ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟର ବୋଧ ହୁଏ । ‘ସୁପତିଙ୍ଖ ପଦମ୍’ ଓ ‘ଅପଦଂ’ ନ ପ୍ରୟୁଞ୍ଜୀତ’ ନ୍ୟାୟରେ ବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାରଲାଗି ‘ପଦ’ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ, ଶବ୍ଦନୁହେଁ । ବାକ୍ୟସ୍ଥିତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ।

(୧) ସୁବନ୍ତପଦ (ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ,ସର୍ବନାମ ଓ ଅବ୍ୟୟ),
(୨) ତିଙନ୍ତ ପଦ (କ୍ରିୟା) ।

ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣ
‘‘ଗୁଣାଦିଭିଶ୍ଚ ଯଚ୍ଛେଦ୍ୟ ତଦ୍ ବିଶେଷ୍ୟମୁଦାହୃତମ୍ ।’’
ଯେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା କୌଣସି ବସ୍ତୁ, ବ୍ୟକ୍ତି, ଜାତି, ଗୁଣ ବା କ୍ରିୟାର ବୋଧହୁଏ ତାହାକୁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ କହନ୍ତି ।
(କ) ବସ୍ତୁବାଚକ – ଘଟ, ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍, ବସ୍ତ୍ରମ୍, ଶିଳା
(ଖ) ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ – ରାମ, ହିମାଳୟଃ, ଗଙ୍ଗା
(ଗ) ଜାତିବାଚକ – ନରଃ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ, ନଦୀ
(ଘ) ଗୁଣବାଚକ – ଗୁରୁତ୍ଵମ୍, ଧୈର୍ଯ୍ୟମ୍, ସାଧୁତା
(ଙ) କ୍ରିୟାବାଚକ – ଗମନମ୍, ଶ୍ରବଣମ୍, ଶୟନମ୍ ।

‘ବିଶେଷଣମାତ୍ର – ପ୍ରୟୋଗୋ ବିଶେଷ୍ୟପ୍ରତିପରୌ ।’’
ଯେଉଁ ପଦଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ୍ୟର ଗୁଣ, ଅବସ୍ଥା ଓ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ବିଶେଷଣ ପଦ କହନ୍ତି । କୌଣସି ବିଶେଷଣ ପଦର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ବିଶେଷ୍ୟର ସ୍ବତଃ ବୋଧ ହେଉଥିଲେ ସେଠାରେ ବିଶେଷ୍ୟର ପ୍ରୟୋଗ ଐଚ୍ଛିକ ।

ଯଥା – ଦରିଦ୍ରା (ଦରିଦ୍ର ଜନା) ଦୁଃଖଶତାନି ସହନ୍ତେ ।
‘ବିଶେଷ୍ୟସ୍ୟ ହି ଯଲ୍ଲିଙ୍ଗ ବିଭକ୍ତି-ବଚନେ ଚ ଯେ- ତାନି ସର୍ବାଣି ଯୋଜ୍ୟାନି ବିଶେଷଣପଦେଷ୍ଟପି ।’’
ବିଶେଷଣ ବିଶେଷ୍ୟ, ସର୍ବନାମ, ଅବ୍ୟୟ ଓ କ୍ରିୟାକୁ ବିଶେଷିତ କରିଥାଏ । ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଯେଉଁ ଲିଙ୍ଗ, ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଓ ଯେଉଁ ବଚନ ଥାଏ ବିଶେଷଣ ପଦର ସେହି ଲିଙ୍ଗ, ସେହି ବିଭକ୍ତି ଓ ସେହି ବଚନ ହୁଏ ।

ଯଥା – ଚିତ୍ର ପଦଃ, ଚିତ୍ରା ଶାଟୀ, ଚିତ୍ର ବସ୍ତ୍ରମ୍ ।
କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ଏଥ‌ିରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଏ;

ଯଥା – ବେଦା ପ୍ରମାଣମ୍, ସନ୍ତାନା ମାତୁଃ ସ୍ନେହସ୍ୟ ଆସ୍ପଦମ୍, ଲୋଭଃ ପାପସ୍ୟ କାରଣମ୍, ଘୃତମ୍ ଆୟୁଷଃ ହେତୁଃ, ଧଃ ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ବିଶ୍ୱାସଭାଜନମ୍, ଜଗନ୍ନାଥ ଶରଣମ । ଏଠାରେ ବିଶେଷ୍ୟର ଲିଙ୍ଗ ଅନୁସାରେ ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଲିଙ୍ଗର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉ ନ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ନିୟତ ଲିଙ୍ଗ ବିଶିଷ୍ଟ ।

ବିଶେଷଣ ଯଦି ବିଶେଷ୍ୟର ସମାନ ବିଭକ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ; ତେବେ ତାହାକୁ ସମାନାଧ୍ଵରଣ ବିଶେଷଣ ଏବଂ ଯଦି ଭିନ୍ନ ବିଭକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ତେବେ ତାହାକୁ ବ୍ୟଧ୍ୱକରଣ ବିଶେଷଣ କହନ୍ତି । ରାମସ୍ୟ ଗୃହମ୍, ଗଙ୍ଗା ଜଳମ୍, ତିଳେ ତୈଳମ୍, କୁଠାରେଣ ଛେଦନମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥଳରେ ରାମ, ଗଙ୍ଗା, ତିଳ, କୁଠାର- ଏହି ବିଶେଷଣଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଶ୍ୟର ସମାନ ବିଭକ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରି ନଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟଧ୍ୟାକରଣ ବିଶେଷଣ ।

ବିଶେଷଣର ବିଶେଷଣ –
ଅଳ୍ପମ୍ ଉତଂ ଦୁଗ୍ଧମ୍ । ଅଧ୍ଵଂକଂ ଶୀତଳଂ ଜଳମ୍ ।
ସର୍ବନାମର ବିଶେଷଣ –
ଅଧାର୍ମିକଃ ଡଃ । ଧାର୍ମିକଃ ତ୍ୱମ୍ ।
ଅବ୍ୟୟର ବିଶେଷଣ –
ରମଣୀୟଂ ପ୍ରାତଃ । ବହୁ ମିଥ୍ୟା ।
କ୍ରିୟାର ବିଶେଷଣ –
ମଧୁରଂ ଗାୟତି । ମୃଦୁ ହସତି ।
କ୍ରିୟା ଓ ଅବ୍ୟୟର ବିଶେଷଣ ଜୀବଲିଙ୍ଗ ଓ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୁଏ ।

ସର୍ବନାମ:
ଯେଉଁ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ୍ୟ-ବିଶେଷଣ ପ୍ରଭୃତିର ବଦଳରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି ସେହି ସର୍ବ, ବିଶ୍ବ ପ୍ରଭୃତି ୩୩ ଟି ଶବ୍ଦକୁ ସର୍ବନାମ କହନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ -ସର୍ବ, ବିଶ୍ବ, ଉଭ, ଉଭୟ, ଅନ୍ୟ, ଅନ୍ୟତର, ଇତର, ସ୍ୱତ୍, ତ୍ୱ, ନେମ, ସମ, ସିମ, ପୂର୍ବ, ପର, ଅବର, ଦକ୍ଷିଣ, ଉତ୍ତର, ଅପର, ସ୍ୱ, ଅନ୍ତର, ତ୍ୟଦ୍, ତଦ୍, ଯଦ୍, ଏତଦ୍, ଇଦିମ୍, ଅଦସ୍, ଏକ, ଦ୍ବି, ଯୁଷ୍ପଦ୍, ଅସ୍ପୃଦ୍, ଭବତୁ (ଭବତ୍) ଓ କିମ୍ । ଏତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଡତର ଓ ଡତମ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ସର୍ବନାମ ।

ସର୍ବନାମର ବ୍ୟବହାର:
(କ) ଈଶ୍ୱରଃ ସର୍ବସ୍ୟ କର୍ତ୍ତା, ଡଃ ତୁ ତସ୍ୟ ରକ୍ଷକୋଽପି । ଏଠାରେ ‘ସ’ ଓ ‘ତସ୍ୟ’ ସର୍ବନାମଦ୍ଵୟ ଯଥାକ୍ରମେ ବିଶେଷ୍ୟ-ଈଶ୍ଵର ଓ ସର୍ବନାମ-ସର୍ବ ସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।
(ଖ) ଗଙ୍ଗାୟା ଜଳଂ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟକରମ୍, ଅତଃ ଜନାଃ ତସ୍ୟା ଜଳେ ସ୍ନାନଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
ଏଠାରେ ‘ତସ୍ୟା’ ସର୍ବନାମ ପଦଟି ‘ଗଙ୍ଗାୟା’ ବିଶେଷଣ ପଦ ସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
(ଗ) ପ୍ରାତଃ ଶଯ୍ୟା ତ୍ୟାଜ୍ୟା, ତସ୍ମିନ୍ ଈଶ୍ଵରସ୍ମରଣମପି କାର୍ଯ୍ୟମ୍ । ଏଠାରେ ‘ତସ୍ମିନ୍’ ଏହି ସର୍ବନାମ ‘ପ୍ରାତଃ’ ଏହି ଅବ୍ୟୟ ସ୍ଥାନରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
(ଘ) ‘ ଅହଂ ଯଥାନିୟତଂ ରାଜ୍ୟ ପାଳୟିଷ୍ୟାମି’ ଏତତ୍‌ ଉତ୍ଥା ମନ୍ତ୍ରୀ ଶପରଂ କୃତବାନ୍ । ଏଠାରେ ‘ଏତତ୍’ ଏହି ସର୍ବନାମ ‘ଅହଂ ……. ପାଳୟିଷ୍ୟାମି’ ଏହି ବାକ୍ୟ ବଦଳରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି ।

ଅବ୍ୟୟ:
“ସଦୃଶଂ ତ୍ରିଶୁ ଲିଙ୍ଗେଷୁ ସର୍ବାସୁ ଚ ବିଭକ୍ତଷ୍ଣୁ ।
ବଚନେଷୁ ଚ ସର୍ବେଷୁ ଯନ୍ତ୍ରବ୍ଯତି ତଦବ୍ୟୟମ୍ ॥’’

ତିନି ଲିଙ୍ଗ, ତିନି ବଚନ ଓ ସାତ ବିଭକ୍ତିରେ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଏକାପରି ରହେ ତାହା ‘ଅବ୍ୟୟ ପଦ’ ।
(କ) ଅତଃ, ତତ୍ର, ଇହ, ସଦା, ଅଧୁନା, ଇଦାନୀମ୍, ତହିଁ, ଯଥା, ଇଡମ୍, ପୁରସ୍ତାତ୍‌, ପୁରଃ, ଦ୍ବିଧା ଇତ୍ୟାଦି ଅବ୍ୟୟ ପଦ ।
(ଖ) ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ ଅବ୍ୟୟ ହୁଏ; ଯଥା- ଉପକୂଳମ୍, ଯଥାଶକ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ।
(ଗ) ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍, ଅନୁ, ଅବ, ନିର୍, ନିସ୍, ଦୁସ୍, ଦୁର୍, ବି, ନି, ଆଡ୍, ଅଧ, ଅପି, ଅତି, ସୁ, ଉଦ୍, ଅଭି, ପ୍ରତି, ପରି, ଉପ – ଏହି ୨୨ଟି ଶବ୍ଦ କ୍ରିୟା ସଂଯୋଗରେ ଉପସର୍ଗ ବୋଲାନ୍ତି ।
ସମୟ ସମୟରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି ।
(ଘ) କ୍କା, ଲ୍ୟାପ୍ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଅବ୍ୟୟ ।

କେତେକ ଅବ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗ:
ଆଡ୍ (ସୀମା) – ଅୟଂ ପନ୍ଥା ଆସମୁଦ୍ର (ସମୁଦ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) ଗଚ୍ଛତି ।
(ବ୍ୟାପ୍ତି) – ଆକୀଙ (କୀଟପତଙ୍ଗପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପି) ସର୍ବେକ୍ଷାଂ ଜୀବାନାଂ ସୁଖେଚ୍ଛା ଅସ୍ଥି ।
ହାଃ (ଗତକାଲି) – ହ୍ୟ ସଭା ଅଭବତ୍ ।
ବା (ବିକଳ୍ପ) – ଛାତ୍ରଃ ପଠତି ବା ?
ଶଃ (ଆସନ୍ତାକାଲି) – ଶ୍ୱ ସୋମବାସରଃ
ଅଦ୍ଯ (ଆଜି) – ଅଦ୍ୟ ରବିବାସରଃ ।
ପରଦଃ (ଆସନ୍ତା ପରଦିନ) – ପରଶଃ ମଙ୍ଗଳବାସରଃ ।
ନୂନମ୍ (ନିଶ୍ଚୟ) – ଅହଂ ନୂନଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।
ଜାତୁ (କଦାଚିତ୍) – ନ ଜାତୁ ଦୁଃଖ୍ୟ ଗଣନୀୟମ୍ ।
ସୁକ୍ଷ୍ମ (ଭଲ ଭାବରେ) – ଅୟଂ ବାଳକଃ ସୁଶ୍ରୁ ପଠତି ।
ଇବ (ପରି) – ରାମଃ ଇବ ରାଜା ନାସ୍ତି ।
ଏବ (ନିଶ୍ଚୟ, ହିଁ) – ସତ୍ୟମ୍ ଏବ ଜୟତେ ।
ପ୍ରାୟଃ (ପ୍ରାୟ) – ପ୍ରାୟଃ ଜନଃ ସ୍ବାର୍ଥପରଃ ।
ପୁରା (ପୂର୍ବେ) – ପୁରା ଖାରବେଳ ଉତ୍କଳେ ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
ବହିଃ (ବାହାରେ) – ଗୃହାଦ୍ ବହିଃ ଶିଶୁ ଖେଳତି ।
ଅନ୍ତଃ (ମଧ୍ୟରେ) – ସମୁଦ୍ରସ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ରତ୍ନାନି ସନ୍ତି ।
ଋତେ (ବିନା) – ପରିଶ୍ରମାତ୍ ଋତେ ବିଦ୍ୟା ନ ଭବତି ।
ସହ/ ସମମ୍‌ / ସାକମ୍ / ସାର୍କମ (ସହିତ) – କ୍ଷୀରେଣ ସହ/ ସମମ୍/ ସାକମ୍ | ସାଉଂ ଲବଣଂ ନ ଭକ୍ଷୟେତ୍‌ ।
ଦିଷ୍ଟ୍ୟ (ସୌଭାଗ୍ୟବଶତଃ) – ଦିଷ୍ଟ୍ୟ ଡଃ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତା ।
ବୃଥା (ଅକାରଣରେ) – ବୃଥା କାଳକ୍ଷେପଃ ନ କରଣୀୟ ।
ଆରାତ୍‌ (ଦୂର ବା ନିକଟ) – ଗ୍ରାମାତ୍ ଆରାତ୍ ନଦୀ ପ୍ରବହତି ।
ମନାକ୍ (ଅଳ୍ପ) – ମନାକ୍ କଷ୍ଟ କରୋତୁ ।
ଅପି (ମଧ୍ଯ) – ତ୍ୱମ୍ ଅପି ପଠିଷ୍ୟସି ।
ମୃଷା (ମିଥ୍ୟା) – କରଂ ମୃଷା ବଦସି ?
ମିଥ୍ୟା (ମିଥ୍ୟା) – ମିଥ୍ୟା ମା କଥୟ ।
ଅଳମ୍ (ନିଷେଧ) – ଅଳଂ ବିଳମ୍ବନ ।
(ସମର୍ଥ) (ଭୂଷଣ) – ଈଶ୍ବରକଥା ପାପାନାଂ ନାଶାୟ ଅଳମ୍ ।
(ଭୂଷଣ) – ଅତିଥ୍ୟ ଆସନମ୍ ଅଳଙ୍କରୋତି ।
ତିରସ୍ (ନିନ୍ଦାକରିବା) – ନ କମପି ତିରସ୍କର୍ଯ୍ୟାତ୍ ।
ଶଶ୍ବତ୍ (ସର୍ବଦା) – ଆତ୍ମା ଶଶ୍ବତ୍ ତିଷ୍ଠତି ।
(ପୁନଃ ପୁନଃ) – ବିଦ୍ୟା ଶଶ୍ବତ୍ ଅଭ୍ୟସନୀୟା ।
ସକୃତ୍ (ଥରେ) – ସକୃତ୍ ଗୀତାଂ ପଠେତ୍ ।
ଦିବା (ଦିନ) – ଦିବା ଶୟନମ୍ ଅନୁଚିତମ୍ ।
ନକ୍ତମ୍ (ରାତ୍ରି) – ନଭଃ ନକ୍ଷତ୍ରାଣି ପଶ୍ୟ ।
ସମୟା / ନିକଷା (ନିକଟରେ) – ଭୁବନେଶ୍ଵରଂ ସମୟା/ନିକଷା ଖଣ୍ଡିଗିରି ଅସ୍ଥି ।
ଅନ୍ତରା (ମଧ୍ଯରେ) – ହିମାଳୟଂ ବିନ୍ଧ୍ୟ ଚ ଅନ୍ତରା ଆର୍ଯ୍ୟାବର୍ତ୍ତେ ବର୍ଗତେ ।
ଅଭିତଃ (ସମୀପ) – କୋଣାର୍କମନ୍ଦିରମ୍ ଅଭିତଃ ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗା ଅସ୍ଥି ।
ଉଭୟତଃ (ଦୁଇପାଖରେ) – ଗ୍ରାମମ୍ ଉଭୟତଃ ପର୍ବତଃ ସନ୍ତି ।
ଐଷମଃ (ଏହିବର୍ଷ) – ଐଷମ ଅହଂ ନବମବର୍ଗେ ପଠାମି ।
ପରୁତ୍ (ପୂର୍ବବର୍ଷ) – ପରୁତ୍ ଶସ୍ୟହାନିଃ ଅଭବତ୍ ।
ପରାରି (ପୂର୍ବତର ବର୍ଷ) – ପରାରି ବନ୍ୟା ଅଭବତ୍ ।
ଅନ୍ତରେଣ (ବିନା) – ଦୁଃଖମ୍ ଅନ୍ତରେଣ ସୁଙ୍ଖ ନାସ୍ତି ।
କଦା (କେତେବେଳେ) – ପିତା କଦା ଆଗଛତି ?
ତଦା (ସେତେବେଳେ) – ତଦା ସାୟମ୍ ଆସୀତ୍ ।

କେତେକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅବ୍ୟୟ:
ଚ, ହେ, ଭୋ, ତୁ, ମା, ନ, ନୋ, ନଞ, ସ୍ଵ (ଅତୀତ ଓ ପାଦପୂରଣ), ହି (ହେତୁ, ଅବଧାରଣ), କିମ୍ (ବିକଳ୍ପ), ଚିତ୍, ଚନ, ଚେତ୍‌, ପ୍ରାକ୍, ଯତ୍, ତତ୍, ବ୍ଲକ୍, ପ୍ରାତଃ, ପୁନଃ, ଉଚ୍ଚୈଃ, ନୀଚୈ, ଶନିଃ, ନାମ (ପ୍ରକାଶ୍ୟ), ପୃଥକ୍, ସାୟମ୍, ଚିରମ୍, ବହିଃ, ବିନା, ନାନା, ସ୍ଵସ୍ତି, ସ୍ୱାହା, ବଷଟ୍, ମିଥ (ପରସ୍ପର, ଗୋପନରେ), ପୁରା, ଉତ (ଅଥବା), ପ୍ରାୟଃ, ନମଃ, ପୁରଃ, ଯାବତ୍, ତାବତ୍, ଖଳୁ (ନିଷେଧ, ନିଶ୍ଚୟ, ବାକ୍ୟାଳଂକାର), ଅଥ, ଅହୋ, ଇବ, ଏବ, ନତୁ, ବତ (ଖେଦ, ଅନୁକମ୍ପା, ସନ୍ତୋଷ ବିସ୍ମୟ), ଇତି, ସଦ୍ୟ, ନହି, ଯଦ୍, ଏବ, ଉÉମ୍, କିମୁ, ଭୂୟାଁ, ଯଦି, ସାୟମ୍, କିଳ (ପ୍ରସିଦ୍ଧି), ସାକ୍ଷାତ୍‌, ସହସା, ସପଦି, ସମ୍ପ୍ରତି, ସାମ୍ପ୍ରତମ (ବର୍ତ୍ତମାନ, ଯୁକ୍ତ), ଯୁଗପତ୍ (ଏକା ସମୟରେ) ମୁଦୁଃ (ବାରମ୍ବାର) ।

ଅଭ୍ୟାସଃ:
୧। ସ୍ତମ୍ଭୟସ୍ଥିତପଦାନଂ ସମ୍ୟକ୍ ସଂଯୋଜନଂ ବିଧେୟମ୍ ।

କ	ଖ
ମଧୁମୟଃ	ଜଳମ୍
ପୀତାମ୍ୱରଃ	ଫଳମ୍
ସୁପକ୍ବମ୍	ବ୍ୟଞ୍ଜନମ୍
ସୁଶୀତଳମ୍	ସରସ୍ୱତୀ
ଶୁକ୍ଳାମ୍ୱରା	ବିଷ୍ଣୁଃ
ରୁଚିକରମ୍	ବସ୍ତ୍ରମ୍
ଶୁଭ୍ରମ୍	ବସନ୍ତଃ

୨। ବନ୍ଧନୀସ୍ଥିତଯଥାର୍ଥପଦେନ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
_________________ ବାଳକଃ । (ବିନୀତମ୍, ବିନୀତଃ) ।
Answer:
ବିନୀତଃ

ଭବାନ୍ ________________ (ପ୍ରମାତଃ, ପ୍ରମାଣମ୍) ।
Answer:
ପ୍ରମାଣମ୍

ଗୁଣାଃ _________________ (ପୂଜାସ୍ଥାନାନି, ପୂଜାସ୍ଥାନମ୍ ) ।
Answer:
ପୂଜାସ୍ଥାନମ୍

ବଳଭଦ୍ରଃ __________________ (ନୀଳାମ୍ବରମ୍, ନୀଳାମ୍ବରଃ)
Answer:
ନୀଳାମ୍ବରଃ

୩। ଉଚିତଃ ବିଶେଷ ମଧୁରାଣି ବିଶେଷୋର୍ବା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
Answer:
ମଧୁରାଣି _____________ ଶୁଦ୍ଧା _____________ ଆନନ୍ଦିତଃ । ଇୟଂ ନଦୀ ଇୟଂ ନଦୀ ________________ । ____________________ ଜନଃ ଆଦରଣୀୟ । ଧୂନଃ _________________ ସର୍ବାନ୍ ପ୍ରତାରୟତି । ବ୍ୟାଘ୍ର – ପଶୁ ।

(ବାଳକଃ, ଉତ୍ତମଃ, ବଚନାନି, ବକ୍ରା, ନରଃ, ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ)
Answer:
ମଧୁରାଣି ବଚନାନି ଶୁଣ୍ଢା ବାଳକଃ ଆନନ୍ଦିତଃ । ଇୟଂ ନଦୀ ବକ୍ରା । ଉତ୍ତମଃ ଜନଃ ଆଦରଣୀୟ । ଧୂନଃ ନରଃ ସର୍ବାନ୍ ପ୍ରତାରୟତି । ବ୍ୟାଘ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପଶୁ ।

୪। ବିଶେଷଣସ୍ୟ ଭେଦାନ୍ ଦର୍ଶୟତ ।
Answer:
ବିଶେଷ୍ୟ ୫ ପ୍ରକାର ଅଟେ । ଯଥା – (୧) ବସ୍ତୁବାଚକ (୨) ବ୍ୟକ୍ତିବାଚକ (୩) ଜାତିବାଚକ (୪) ଗୁଣବାଚକ (୫) କ୍ରିୟାବାଚକ ।

୫। ସର୍ବନାମଶବ୍ଦ କେତାଂ ବିନିମୟେ ବ୍ୟବହୃତ ଭବନ୍ତି ?
Answer:
ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣ ପଦର ବିନିମୟରେ ସର୍ବନାମ ବ୍ୟବହୃତ ।

୬। ଅବ୍ୟୟସ୍ୟ ସଂଜ୍ଞା ଲିଖିତ ।
Answer:
ସଦୃଶଂ ତ୍ରିଶୁ ଲିଙ୍ଗେଷୁ ସର୍ବାସୁ ଚ ବିଭକ୍ତିଷ୍ଣୁ । ବଚନେଷୁ ଚ ସର୍ବେଷୁ ଯନ୍ତ୍ର ବେତି ତଦବ୍ୟୟମ୍ । ତିନି ଲିଙ୍ଗ, ସବୁ ବିଭକ୍ତି ଓ ତିନି ବଚନରେ ଯେଉଁ ପଦର ଆକାରରେ କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ଅବ୍ୟୟ ପଦ କହନ୍ତି ।

୭। ଅଧୋଲିଷ୍ଠାନି ପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ ।
ନ, ପୁରା, ପ୍ରାତଃ, ଚ, ଅପି, ବହିଃ, ପ୍ରାୟଃ, ଇବ, ଏବ ।
Answer:
ନ (ନାହିଁ) – ଅହଂ ନ ଖାଦାମି ।
ପ୍ରାତଃ (ସକାଳ) – ପ୍ରାତଃ ସ୍ମରାମି ମହେଶମ୍ ।
ଅପି (ମଧ୍ଯ) – ଅହମ୍ ଅପି ଗମିଷ୍ୟାମି ।
ପ୍ରାୟଃ (ପ୍ରାୟ) – ପ୍ରାୟଃ ବୃଷ୍ଟି ଭବିଷ୍ୟତି ।
ଏବ (ହିଁ | ନିଶ୍ଚୟ) – ତ୍ୱମେବ ମାତା ।
ପୁରା (ପୂର୍ବେ) – ପୁରା ତତ୍ର ବନମ୍ ଆସୀତ୍ ।
ଚ (ଓ) – ରାତଃ ଶ୍ୟାମଃ ଚ୍ ପଠତଃ ।
ବହିଃ (ବାହାରେ) – ବହିଃ ଗଚ୍ଛତୁ ଭବାନ୍ ।
ଇବ (ପରି) – ରାମଃ ଇବ ରାଜା ନାସ୍ତି ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 2 ପାରିଭାଷିକ ଶବ୍ଦ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ପାରିଭାଷିକ ଶବ୍ଦ

ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏବଂ ସୂତ୍ରମାନଙ୍କର ସଂକ୍ଷେପୀକରଣ ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟାକରଣରେ ଅନେକ ପାରିଭାଷିକ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ । ସେହି ପାରିଭାଷିକ ଶବ୍ଦ ବା ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକର ନିର୍ମାଣ ସେମାନଙ୍କର ଗଠନ ବା ପ୍ରୟୋଗ ବା ଅର୍ଥକୁ ଆଧାର କରି କରାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ସଂଜ୍ଞାପଦଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ନିଜର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅକୃତ୍ରିମ ବା ଅନ୍ବର୍ଥ ସଂଜ୍ଞା; ଯଥା – କାରକ ଏହାର ଅର୍ଥ ସହଜରେ ବୁଝିହେଉଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ କୃତ୍ରିମ; ଯଥା – ଟି ଏବଂ ତଦ୍‌ଭିନ୍ନ କେତେକ ସଂଜ୍ଞା ଭାଷାନିରପେକ୍ଷ; ଯଥା – ‘ଗୁଣ’ ଏହା ସହଜରେ ବୁଝି ହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ବୁଝିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଆରମ୍ଭରୁ କେତୋଟି ପାରିଭାଷିକ ଶବ୍ଦ ସହ ପରିଚୟ ରହିଲେ ବ୍ୟାକରଣ ଅଧ୍ୟୟନ ସୁଗମ ହେବ ।

୧। ଅକଥ୍ତ : ଏହା ଏକ ପ୍ରକାର କର୍ମର ସଂଜ୍ଞା । ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଗୌଣକର୍ମକୁ ଅକଥ୍ତ କର୍ମ କୁହାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣ – ମାଂ ପୟଃ ଦୋଷି । ଏଠାରେ ‘ଗା’ ୨ୟା ବିଭକ୍ତ ଗୌଣ କର୍ମ, ପୟ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ମୁଖ୍ୟ କର୍ମ । ଗୋ (ଗାଈଠାରୁ) ବଦଳରେ ଶାଂ (ଗାଈକୁ) ୨ୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ବିଶେଷ ନିୟମ (ଅକଥ୍ତ) ଅନୁସାରେ ହୋଇଅଛି ।

୨। ଅକର୍ମକ : ଯେଉଁ କ୍ରିୟାର ଫଳ ଓ ବ୍ୟାପାର ଉଭୟ, ଗୋଟିଏକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ରହିଥାଏ ତାହାକୁ ଅକର୍ମକ ଧାତୁ କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ବାଳକ କ୍ରୀଡ଼ତି । ଏଠାରେ କ୍ରୀଡ଼୍ ଧାତୁ ଅକର୍ମକ ।

୩। ଅଚ୍ : ପ୍ରଥମ ମାହେଶ୍ଵର ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ‘ଅ’ ଏବଂ ଚତୁର୍ଥ ମାହେଶ୍ଵର ସୂତ୍ରର ଅନ୍ତିମ ‘ବ୍’ କୁ ନେଇ ‘ଅଚ୍’ ଗଠିତ । ଅଇଉଣ୍ । ୠ ୡ କ୍ । ଏ ଓ ଡ୍ର । ଐ ଔ ଚ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଅ’ ଠାରୁ ‘ଚ୍’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ଏହା ସ୍ୱରବର୍ଣ୍ଣର ବାଚକ ବା ଅନ୍ୟ ନାମ । ଏଣୁ ସ୍ୱର ସନ୍ଧି, ସ୍ବରାନ୍ତ ଧାତୁ ଓ ସ୍ବରାନ୍ତ ଶବ୍ଦକୁ ଅଚ୍ ସନ୍ଧି, ଅଜନ୍ତ ଧାତୁ ଓ ଅଜନ୍ତ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ ।

୪। ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ : କାଳ ଓ ମାର୍ଗର ବ୍ୟବଧାନ ରହିତ ଅବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ – ମାସଂ ପଠତି । (ମାସେ ବ୍ୟାପି ପଢ଼ୁଛି କୌଣସି ଦିନ ବନ୍ଦ କରି ନାହିଁ ।)

୫। ଅଧୂକରଣ : କର୍ତ୍ତା ବା କର୍ମ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ କ୍ରିୟାର ଅଧାରକୁ ଅଧୂକରଣ କୁହାଯାଏ । ଅଧିକରଣଠାରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ ।

୬। ଅନଭିହିତ : ସାଧାରଣତଃ ତିଙନ୍ତ, ହୃଦନ୍ତ, ତଦ୍ଧିତ ଓ ସମସ୍ତପଦ ଦ୍ବାରା କର୍ତ୍ତା, କର୍ମ ପ୍ରଭୃତି ଉକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ଓ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ଏହାବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କାରକ ଓ ବିଭକ୍ତିରେ ଏହି ଅନଭିହିତ ବା ଅନୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

୭। ଅନୁନାସିକ : ଯେଉଁ ବର୍ଷର ଉଚ୍ଚାରଣ ମୁଖ ଓ ନାସିକାର ମିଳିତ ସହାୟତାରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ । ତାହାକୁ ଅନୁନାସିକ କହନ୍ତି ।

୮। ଆଗମ : କୌଣସି ଶବ୍ଦ ବା ଧାତୁ ଅନ୍ତର୍ଗତ ବର୍ଷ ସମୀପରେ ଅନ୍ୟ ଅତିରିକ୍ତ ବର୍ଷର ଆଗମନକୁ ଆଗମ କହନ୍ତି; ଯଥା – ସମ୍ + ,କୃ + କ୍ତ (ତ) = ସମ୍ + ସ୍ (ଆଗମ) + କୃ + କ୍ତ (ତ) = ସଂସ୍କୃତ । ବନସ୍ପତି (ସ୍) । ଏଠାରେ ବନ + ପତି = ସନ୍ଧି ନିୟମ ଅନୁସାରେ ନ ପରେ ସ୍ ଆଗମ ହୋଇ ବନସ୍ପତି ହୋଇଛି ।

ଆତ୍ମନେପଦ : ଯେଉଁ କ୍ରିୟା ବା ଧାତୁର ଫଳ କର୍ତ୍ତା ନିଜେ ଭୋଗକରେ ତାହାକୁ ଆତ୍ମନେପଦ ଧାତୁ କହନ୍ତି; ଯଥା – ରାମ ଧନଂ ଲଭତେ । (ଫଳ କର୍ତ୍ତୁଗାମୀ ହେଲେ ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ; ମାତ୍ର ଏହି ନିୟମ ଅନିତ୍ୟ । ଯଥାର୍ଥ ବିଚାରଲାଗି ୧/୩/୧୨ଠାରୁ ୧/୩/୭୬ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଥ‌ିବା ଅଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀ ସୂତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ ।)

୧୦ । ଆଦେଶ : ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କୌଣସି ବର୍ଷକୁ ହଟାଇ ତା’ ସ୍ଥାନରେ ଅନ୍ୟ ବର୍ଷର ସ୍ଥାପନକୁ ଆଦେଶ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଦଧୂ + ଅତ୍ର = ଦଧତ୍ର ( ଇ ସ୍ଥାନରେ ଯ ହେବା) । ‘ସ୍ଥା’ ଧାତୁର ତିଷ୍ଠ ଓ ଦୃଶ୍ ଧାତୁରୁ ପଶ୍ୟ ଆଦେଶ ହୁଏ ।

୧୧ । ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି : କେତେକ ପଦର ପ୍ରୟୋଗକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ସେହି ବିଭକ୍ତିକୁ ସେତେବେଳେ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଇନ୍ଦ୍ରାୟ ପୁଷ୍ପାଣି ବଷଟ୍, ବଷଟ୍ ଶବ୍ଦଯୋଗରେ ‘ଇନ୍ଦ୍ରାୟ’ ୪ର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି । ଧାତୁ ବା କାରକ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଶବ୍ଦ ଯୋଗରେ ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତି ବିଧାନ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଉପପଦ ବିଭକ୍ତି କହନ୍ତି; ଯଥା – ନମଃ ଶିବାୟ, ଧନଂ ବିନା ସୁଖ ନାସ୍ତି ।

୧୨ । ଉପସର୍ଗ : ଧାତୁ ପୂର୍ବରୁ ଏବଂ ବିଶେଷ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ପଦକୁ ଉପସର୍ଗ କହନ୍ତି । ଯଥା – ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍, ଅନୁ, ଅବ, ନିସ୍, ନିର୍, ଦୁସ୍, ଦୁର୍, ଅଭି, ବି, ଅଧ୍ୱ, ସୁ, ଉ, ଦ୍, ଅତି, ନି, ପ୍ରତି, ପରି, ଅପି, ଉପ, ଆ (ଆ) । ଉଦାହରଣ – ଅନୁଗଚ୍ଛତି, ପ୍ରଭବତି, ପୁନଃ ପିତୁଃ ପ୍ରତି ।
୧୩। କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ : ଏଠାରେ କର୍ମ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କ୍ରିୟା । ଯେଉଁ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ କ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରକାଶ ନ କରି ବିଶେଷ୍ୟ ପଦକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକ କର୍ମପ୍ରବଚନୀୟ । ନରା ଦେବାନ୍ ଅନୁ ।

୧୪ । ଗଣ : ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ବା ଧାତୁଙ୍କର ସମାନ ବ୍ୟାକରଣଗତ କାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ ସେମାନଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଏକତ୍ର କରି ରଖାଯାଇଥାଏ; ଯଥା – ‘ସର୍ବ’ ଶବ୍ଦକୁ ଆଦି କରି ସର୍ବାଦିଗଣ ଓ ଭ୍ କୁ ଆଦିକରି ଭ୍ଲାଦିଗଣ ଗଠିତ ।

୧୫ । ଗୁଣ : ଅକାର (ଅର୍), ଏକାର ଓ ଓକାରକୁ ଗୁଣ କହନ୍ତି । ସ୍ଵରର ଗୁଣ ହୁଏ କହିଲେ, ଇ, ଈ ସ୍ଥାନରେ ଏ, ଉ – ଊ ସ୍ଥାନରେ ଓ, ଋ – ୠ ସ୍ଥାନରେ ଅର୍ ଓ ଥ ସ୍ଥାନରେ ଅଲ୍ ହେବାକୁ ବୁଝାଏ; ଯଥା · ଦେବ + ଋଷି = ଦେବର୍ଷି ଏଠାରେ ‘ଋ’ର ‘ଅର୍’ ଗୁଣ ହୋଇଛି ବିଦ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ = ବେଦଃ । ଏଠାରେ ବିଦ୍ ‘ଇ’ କାରର ‘ଏ’କାର ଗୁଣ ହୋଇଛି । ଚୁର୍ + ତିପ୍ = ଚୋରୟତି । ଏଠାରେ ଚୁର୍ ‘ଉ’ କାରର ‘ଓ’କାର ଗୁଣ ହୋଇଛି ।

୧୬ । ଗୁରୁ : ସଂଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ହ୍ରସ୍ବବର୍ଣ୍ଣ, ଦୀର୍ଘସ୍ବର, ଦୀର୍ଘସ୍ଵରଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ, ଅନୁସ୍ଵାରଯୁକ୍ତ ଓ ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ ଗୁରୁ ସଂଜ୍ଞକ ।

୧୭ । ଟି : ଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟସ୍ୱରକୁ ‘ଟି’ କହନ୍ତି । ତା’ପରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ଥିଲେ, ଅନ୍ତଃସ୍ବର ଓ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ମିଶି ‘ଟି’ ବୋଲାନ୍ତି; ଯଥା – ରାଜନ୍ ଶବ୍ଦର (ର+ ଆ + ଜ୍ + ଅ + ନ୍) ଅନ୍ତଃସ୍ବର ଅ ଏବଂ ତତ୍ପରବର୍ତ୍ତୀ ନୂ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ରାଜନ୍’ ର ‘ଅନ୍’ ଅଂଶଟି ହେଉଛି ‘ଟି’ । କିନ୍ତୁ ‘ରାମ’ ଶବ୍ଦରେ ଅନ୍ତଃସ୍ଵର (ର + ଆ + ମ୍ + ଅ) ‘ଅ’ ହେଉଛି ‘ଟି’ ।

୧୮ । ତଦ୍ଧିତ : ପ୍ରତିପଦିକରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଅ, ଇ, ତା ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକୁ ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ; ଯଥା – ଦଶରଥ + ଇ = ଦାଶରହଃ ।

୧୯ । ତିଜ୍ : ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ମୂଳଧାତୁସହ ଯୁକ୍ତହୋଇ ସିଧାସଳଖ କ୍ରିୟାପଦ ନିର୍ମାଣ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ସଂକ୍ଷେପରେ ତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଅଷ୍ଟାଧ୍ୟାୟୀର ୩/୪/୭୮ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ଓ ଅନ୍ତିମ ବର୍ଣ୍ଣକୁ ନେଇ ତି ପ୍ରତ୍ୟାହାର ଗଠିତ ଏବଂ ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ମୋଟ୍ ୧୮ଟି ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ୯ଟି ପରସ୍ପେପଦୀ ଓ ଶେଷ ୯ଟି ଆତ୍ମନେପଦୀ ଧାତୁରେ ଲାଗିଥା’ନ୍ତି ।

୨୦ । କୃତ୍ : ଧାତୁସହ ଯୁକ୍ତହୋଇ ସଂଜ୍ଞାପଦ, ବିଶେଷଣପଦ, ଅବ୍ୟୟପଦ ନିର୍ମାଣ କରୁଥିବା ତିଭିନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟୟମାନଙ୍କୁ କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ – ଶତୃ, ଶାନଚ୍, ଣ୍ୟତ୍, କ୍ତ, କ୍ତବତ୍ରୁ, କ୍ସା ଇତ୍ୟାଦି ଏବଂ ଏତଦ୍ବାରା ନିର୍ମିତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁମୂଳକ ।

୨୧ । ପଦ : ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ ଲାଗିଥିବା ଶବ୍ଦ, ଧାତୁ ରୂପ ଏବଂ ଅବ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକୁ ପଦ କହନ୍ତି ।

୨୨ । ପ୍ରକୃତି : ମୂଳ ପ୍ରାତିପଦିକ ବା ଧାତୁ ଯେଉଁଥରେ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରି ପଦ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ‘ପ୍ରକୃତି’ କହନ୍ତି; ଯଥା – ‘ରାମ’ ପଦରେ ‘ରାମ’ ଓ ‘ପର୍ଣତି’ ପଦରେ ‘ପଠ୍’ ।

୨୩ । ପ୍ରତ୍ୟୟ : ପ୍ରକୃତିସହ ଯୁକ୍ତହୋଇ ଯେଉଁମାନେ ପଦ ନିର୍ମାଣରେ ସହାୟତା କରିଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପଦବାଚ୍ୟ । ଏଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ମୂଳ ପ୍ରକୃତିର ପରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ପାଞ୍ଚପ୍ରକାର; ଯଥା – ବିଭକ୍ତି, କୃତ, ତଦ୍ଧିତ, ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଓ ଧାତ୍ସବୟବ ।

୨୪ । ପ୍ରାତିପଦିକ : ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ ଲାଗି ନଥୁବା ଯେ କୌଣସି ଶବ୍ଦକୁ ପ୍ରାତିପଦିକ କହନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟୟ, ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଓ ଧାତୁଭିନ୍ନ ଅର୍ଥଯୁକ୍ତ ବସ୍ତୁବାଚକ ବା ବସ୍ତୁର ବିଶେଷଣର୍ବାଚକ ଶବ୍ଦ ସ୍ୱରୂପକୁ ପ୍ରାତିପାଦିକ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଚନ୍ଦ୍ର, ଜଳ, ବାୟୁ, ଦୃଢ଼, ପ୍ରବଳ, ନୂତନ ଇତ୍ୟାଦି ।

୨୫ । ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତ୍ୟୟ : ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଆ, ଈ ପ୍ରଭୃତି ଯେଉଁ ସମସ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ସ୍ତ୍ରୀ ଚଟକ + ଆ(ଟାପ୍) = ଚଟକା । ଦେବ + ଡୀପ୍(ଈ) ଦେବୀ ।

୨୬ । ବୃଦ୍ଧି : ‘ଆ’ ‘ଐ’, ‘ଔ’ କୁ ବୃଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ସ୍ବରର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ କହିଲେ ଅ ସ୍ଥାନରେ ଆ, ଇ-ଈ-ଏ ସ୍ଥାନରେ ଐ, ଉ- ଊ-ଓ ସ୍ଥାନରେ ଔ, ଋ-ର ସ୍ଥାନରେ ଆର୍ ଏବଂ ୫ ସ୍ଥାନରେ ଆଳ୍ ହେବା ବୁଝାଏ; ଯଥା – ସଭ୍ + ଇକ = ସାତ୍ତ୍ଵିକ, ନୀତି + ଇକ = ନୈତିକ । ବୁଦ୍ଧି + ଇକ = ବୌଦ୍ଧିକ ।

୨୭ । ସବର୍ଷ : ଯେଉଁ ସକଳ ବର୍ଣ୍ଣର ଉଚ୍ଚାରଣ ସ୍ଥାନ ସମାନ ଏବଂ ଯାହାଙ୍କର ଉଚ୍ଚାରଣରେ ସମାନ ପ୍ରୟତ୍ନର ପ୍ରୟୋଜନ; ସେମାନେ ପରସ୍ପର ସବର୍ଣ୍ଣ । ଯେପରି ଅ-ଆ, ଇ-ଈ, କ-ଖ-ଗ ଏମାନେ ପରସ୍ପର ସବର୍ଣ୍ଣ ।

୨୮ । ଉପଧା : ଅନ୍ୟବର୍ଣ୍ଣର ପୂର୍ବ ବର୍ଷକୁ ଉପଧା କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ରାମ ଶବ୍ଦରେ ଅନ୍ତ୍ଯ ‘ଅ’ର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ‘ମ୍’ ହେଉଛି ଉପଧା ।

୨୯ । ସମ୍ପ୍ରସାରଣ : ୟ, ବ୍, ର, ଳ୍ ସ୍ଥାନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଇ, ଉ, ୠ, ୡ ହେବାର ନାମ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ;
ଯଥା – ବଚ୍ → ଉବାଚ, ଅଧ୍ + ବସ୍ + କ୍ତ = ଅଧୁଷିତ ।