Class 10

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Political Science Solutions Chapter 2 ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Political Science Solutions Chapter 2 ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା

Subjective Type Questions With Answers

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୩୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

୧।. ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ନିର୍ବାଚନଭିଭିକ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କେଉଁ ଧାରାରେ ଓ କିପରି ସୂଚିତ ହୋଇଛି ?
Answer:

• ସମ୍ବିଧାନରେ ୭୩ ତମ ଓ ୭୪ ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ଜରିଆରେ ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ନିର୍ବାଚନଭିଭିକ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସୂଚିତ ହୋଇଛି ।
• ଦେଶର ସହରାଞ୍ଚଳରେ ପୌର ନିଗମ, ପୌରପାଳିକା ଓ ବିଜ୍ଞାପିତ ଅଞ୍ଚଳ ପରିଷଦ ଗଠନର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।
• ସେହିପରି ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଜିଲ୍ଲା ପରିଷଦ, ପଞ୍ଚାୟତ ସମିତି ଓ ଗ୍ରାମ ପଞ୍ଚାୟତର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।
• ଏହି ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ତୃଣମୂଳ ସ୍ତରରେ ଗଣତନ୍ତ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିଛି ଓ ଏହା ଫଳରେ ତୃଣମୂଳ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି ।

ସଂଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୨୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

୧।. ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ କେବେ ବସିଥିଲା ଓ କେବେ ନୂତନ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ କାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷ ହେଲା ?
Answer:

• ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ ୧୯୪୬ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସ ୯ ତାରିଖରେ ବସିଥିଲା ।
• ୧୯୪୯ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ମାସ ୨୬ ତାରିଖ ଦିନ ନୂତନ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ କାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷ ହେଲା ।

୨।. କେଉଁ କେଉଁ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନମଣ୍ଡଳରେ ବିଧାନ ପରିଷଦ ରହିଛି ?
Answer:

• ଭାରତରେ ୫ଟି ରାଜ୍ୟର ବିଧାନମଣ୍ଡଳରେ ବିଧାନ ପରିଷଦ ରହିଛି ।
• ସେହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି – ବିହାର, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, କର୍ଣ୍ଣାଟକ, ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ ଏବଂ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ।

୩।. ୭୩ ତମ ଓ ୭୪ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ସମ୍ପର୍କରେ ଲେଖ ।
Answer:

• ୭୩ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ଜରିଆରେ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଜିଲ୍ଲା ପରିଷଦ, ପଞ୍ଚାୟତ ସମିତି ଓ ଗ୍ରାମ
• ୭୪ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ଜରିଆରେ ଦେଶର ସହରାଞ୍ଚଳରେ ପୌର ନିଗମ, ପୌରପାଳିକା

Objective Type Questions With Answers

A. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

1. ଭାରତରେ ଏକ ପରୋକ୍ଷ ବା ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ଗଣତନ୍ତ୍ର କିପରି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିଛି ?
Answer:
ଆମ ଭାରତର ବହୁଳ ଜନସଂଖ୍ୟା ଓ ଆୟତନର ବିଶାଳତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆମ ଦେଶରେ ଏକ ପରୋକ୍ଷ ବା ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ଗଣତନ୍ତ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠି କରାଯାଇପାରିଛି ।

2. ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ କେବେ ବସିଥିଲା ?
Answer:
୧୯୪୬ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସ ୯ ତାରିଖରେ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ ବସିଥିଲା ।

3. ଆମ ଦେଶର ବୃହତ୍ ସମ୍ବିଧାନ ତିଆରି କରିବାପାଇଁ କେତେ ଦିନ ସମୟ ଲାଗିଥିଲା ?
Answer:
ଦୀର୍ଘ ୨ ବର୍ଷ ୧୧ ମାସ ଓ ୧୮ ଦିନ ପରେ ଆମ ଦେଶ ପାଇଁ ଏକ ସମ୍ବିଧାନ ତିଆରି ହୋଇଥିଲା ।

4. ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ଅଧ୍ଵ ସୁରକ୍ଷା କାହାକୁ ଦିଆଯାଇଛି ?
Answer:
ଭାରତର ନାଗରିକମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ଅଧିକାରକୁ ଅଧ୍ଵକ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

5. ଭାରତର ସଂସଦ କେଉଁମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ?
Answer:
ଲୋକସଭା, ରାଜ୍ୟସଭା ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କୁ ନେଇ ସଂସଦ ଗଠିତ ହୋଇଛି ।

6. ରାଜ୍ୟର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀମାନେ କାହା ନିକଟରେ ଉତ୍ତରଦାୟୀ ?
Answer:
ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱାଧୀନ ରାଜ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭା ନିକଟରେ ଏହାର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ପାଇଁ ସାମୂହିକ ଭାବରେ ଉତ୍ତରଦାୟୀ ।

7. ଭାରତର ଜନସାଧାରଣ ଦେଶର ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କିପରି ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିର୍ବାଚନ ମାଧ୍ୟମରେ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଲୋକସଭା ଓ ରାଜ୍ୟରେ ବିଧାନସଭାକୁ ସଦସ୍ୟ ନିର୍ବାଚିତ କରାଇ ଭାରତର ଜନସାଧାରଣ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

8. ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସୂଚିତ ହୋଇଛି ?
Answer:
୭୩ ଓ ୭୪ ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ବଳରେ ଆମ ସମ୍ବିଧାନରେ ନିର୍ବାଚନଭିଭିକ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ

9. କେଉଁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଭାରତରେ ‘ସାର୍ବଜନୀନ ସାବାଳକ ମତଦାନ ବ୍ୟବସ୍ଥା’ ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଛି ?
Answer:
ଭାରତରେ ଲୋକସଭା, ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭା ଓ ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିନିଧିମାନଙ୍କୁ ନିର୍ବାଚିତ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଛି ।

10. ସମ୍ବିଧାନର ୩୨୬ ଧାରାରେ କ’ଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଆମ ସମ୍ବିଧାନର ୩୨୬ ଧାରାରେ ‘ସାର୍ବଜନୀନ ସାବାଳକ ମତଦାନ ପ୍ରଥା’ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।

B. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

1. ସାର୍ବଜନୀନ ସାବାଳକ ମତଦାନ ଅଧିକାର ସମ୍ପର୍କିତ ସୂଚନା ସମ୍ବିଧାନର କେଉଁ ଧାରାରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ?
2. କିଏ କହିଥିଲେ ‘ଗଣତନ୍ତ୍ର ହେଉଛି ଲୋକମାନଙ୍କର, ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା, ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସରକାର’’ ।
3. ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭା ଗଠନ କରିବାପାଇଁ କିଏ ପ୍ରସ୍ତାବ ଦେଇଥିଲା ?
4. ଭାରତକୁ କେବେଠାରୁ ଏକ ସର୍ବଭୌମ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ?
5. କେବେ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାରେ ନୂତନ ସମ୍ବିଧାନ ଗୃହୀତ ହେଲା ?

Answer:
1. ଧାରା – ୩୨୬
2. ଆବ୍ରାହମ୍ ଲିଙ୍କନ୍
3. କ୍ୟାବିନେଟ୍ ମିଶନ
4. ୧୯୫୦
5. ୧୯୪୯ ନଭେମ୍ବର ୨୬

C. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଗଶତନ୍ତ୍ରରେ _______________ ହେଉଛନ୍ତି ସାର୍ବଭୌମ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ।
2. କ୍ୟାବିନେଟ୍ ମିଶନ ପ୍ରସ୍ତାବ ଅନୁସାରେ ଆମ ଦେଶରେ _________________ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା ।
3. କେଦ୍ରମନ୍ତ୍ରମଶ୍ତଳ _________________ ନିକଟରେ ସାମୂହିକଭାବେ ଉତ୍ତରଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି ।
4. ବିଧାନ ପରିଷଦର ସଦସ୍ୟମାନେ ଲୋ _________________ ଭାବରେ ନିର୍ବାଚିତ ହୁଅନ୍ତି ।
5. ବର୍ତ୍ତମାନ ମାତ୍ର _________________ ଟି ରାଜ୍ୟରେ ବିଧାନ ପରିଷଦ ରହିଅଛି ।
6. ଭାବରେ _____________ ବର୍ଷରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ବୟସ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ମତଦାନ ଅଧିକାର ଉପଭୋଗ କରୁଛନ୍ତି ।
7. ରାଜ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳର ନେତୃତ୍ୱ ______________ ନେଇଥା’ନୁ ।
8. ୭୩ ଓ ୭୪ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ___________________ ଶାସନ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା ।

Answer:
1. ଜନସାଧାରଣ
2. ସମ୍ବିଧାନ
3. ଲୋକସଭା
4. ପରୋକ୍ଷ
5. ୫
6. ୧୮
7. ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ର।
8. ସ୍ୱାୟତ୍ତ

D. ଠିକ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (✓ ) ଚିହ୍ନ ଓ ଭୁଲ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (x) ଚିହ୍ନ ଦିଅ ।

1. ୧୯୪୭ ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରିଖ ଦିନ ଭାରତକୁ ଏକ ସାର୍ବଭୌମ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ।
2. ଏବେ ବିଶ୍ୱରେ ପ୍ରାୟତଃ ୧୨୦ଟି ଦେଶରେ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।
3. ଗଣତନ୍ତ୍ର ଶାସନରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ହେଉଛନ୍ତି ସାର୍ବଭୌମ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ।
4. ଯେଉଁ ସରକାରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ରାଜତନ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ ।
5. ଆମ ଭାରତର ବହୁଳ ଜନସଂଖ୍ୟା ଓ ଆୟତନର ବିଶାଳତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏଠାରେ ଏକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଗଣତନ୍ତ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଛି ।
6. ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ପ୍ରଥମ ବୈଠକ ୧୯୪୫ ଡିସେମ୍ବର ୯ ତାରିଖରେ ବସିଥିଲା ।
7. ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ହେବାପାଇଁ ୨ ବର୍ଷ ୧୧ ମାସ ୧୮ ଦିନ ଲାଗିଥିଲା ।
8. ଭାରତର ଜନସାଧାରଣ ହେଉଛନ୍ତି ସାର୍ବଭୌମ କ୍ଷମତାର ଅଧିକାରୀ ।
9. ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ହେଉଛନ୍ତି ସଂସଦର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ।
10. ରାଜ୍ୟସଭାର ସଦସ୍ୟମାନେ ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ନିର୍ବାଚିତ ହୁଅନ୍ତି ।
11, ଆମ ଦେଶରେ ଲୋକସଭା ଓ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନସଭା ପାଇଁ ପ୍ରତିନିଧୂ ଚୟନ ପରୋକ୍ଷ ନିର୍ବାଚନ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ ।
12. ଭାରତରେ ଜଣେ ମତଦାତାଙ୍କର ସର୍ବନିମ୍ନ ବୟସସୀମା ୨୧ ବର୍ଷ ରଖାଯାଇଛି ।
13. ଦେଶର ରାଜ୍ୟ ସ୍ତରରେ ଥ‌ିବା ବିଧାନସଭାର ନିର୍ବାଚିତ ସଦସ୍ୟମାନେ ଲୋକସଭାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିର୍ବାଚିତ କରନ୍ତି ।
14. ବିଧାନ ପରିଷଦର ସଦସ୍ୟମାନେ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ନିର୍ବାଚିତ ହୁଅନ୍ତି ।
15. ଆମ ସମ୍ବିଧାନର ୩୨୪ ଧାରାରେ ସାର୍ବଜନୀନ ସାବାଳକ ମତଦାନ ପ୍ରଥା ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ।
16. ଗଣତନ୍ତ୍ର ଶାସନରେ କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।
17. ଭାରତରେ ନାଗରିକମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ଅଧିକାରକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖାଯାଇଅଛି ।
18. ୧୯୪୬ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସ ୯ ତାରିଖରେ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭାର ଦ୍ବିତୀୟ ବୈଠକ ବସିଥିଲା ।

Answer:
1. x
2. x
3. x
4. x
5. x
6. x
7. ✓
8. ✓
9. ✓
10. ✓
11. x
12. x
13. x
14. x
15. x
16. ✓
17. ✓
18. x

E. ‘କ ‘ସ୍ତମ୍ଭ ସହିତ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭର ମିଳନ କର ।

Answer:

2.

Answer:

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class History Solutions Chapter 1 ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 History Solutions Chapter 1 ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ

୧ । ପପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୬୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

(କ) ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଭାରତୀୟମାନେ ଶ୍ୱେତାଙ୍ଗମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କିପରି ଅତ୍ୟାଚାରିତ ହେଉଥିଲେ ?
Answer:

• ବର୍ଣ୍ଣବୈଷମ୍ୟ ନୀତି ଯୋଗୁଁ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ କାମ କରୁଥିବା କୃଷ୍ଣାଙ୍ଗ ଆଫ୍ରିକୀୟ ଓ ଭାରତୀୟମାନେ ବିଭିନ୍ନ ଅତ୍ୟାଚାରର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଉଥିଲେ ।
• ସେଠାରେ ସେମାନଙ୍କର ଭୋଟଦାନ ଅଧିକାର ନଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ନାମ ପଞ୍ଜୀକରଣ କରି ନିର୍ବାଚନ କର ଦେବାକୁ ପଡୁଥିଲା ।
• ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ବସତି ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଜନାକୀର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟକର ପରିବେଶ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ସେମାନେ ରାତି ନ’ଟା ପରେ ଘରୁ ବାହାରକୁ ଯାଇପାରୁ ନଥିଲେ କି ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ପାଦଚଲା ରାସ୍ତା ବ୍ୟବହାର କରିପାରୁ ନଥିଲେ ।
• ସେମାନେ ରେଳଗାଡ଼ିର ପ୍ରଥମ ବା ଦ୍ୱିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀ କୋଠରିରେ ଯାତ୍ରା କରିପାରୁ ନଥିଲେ । ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଶ୍ଵେତାଙ୍ଗମାନେ ‘କୁଲି’ ବୋଲି ସମ୍ବୋଧନ କରୁଥିଲେ ।

(ଖ) ‘ଚମ୍ପାରନ୍ ଆନ୍ଦୋଳନ’ରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଭୂମିକା ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:

• ଚମ୍ପାରନ୍ ଆନ୍ଦୋଳନ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଦ୍ବାରା ଭାରତରେ ସଙ୍ଗଠିତ ପ୍ରଥମ ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା । ବିହାରର ଚମ୍ପାରନ ଜିଲ୍ଲାରେ ପ୍ରଚଳିତ ତିନିକାଠିଆ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅନୁସାରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଜମିର କୋଡ଼ିଏ ଭାଗରୁ ତିନିଭାଗ ଅଞ୍ଚଳରେ ନୀଳ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ଇଂରେଜ ବୃକ୍ଷରୋପଣକାରୀଙ୍କଦ୍ବାରା ବାଧ୍ୟ କରାଯାଇ ସେମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଦରରେ ତାଙ୍କୁ ବିକ୍ରୟ କରିବାକୁ ପଡୁଥିଲା ।
• ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ନୀଳର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବାରୁ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ନୀଳ ଚାଷ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ନ କରିବା ପାଇଁ ଜମିର ଭଡ଼ା ବଢ଼ାଇ ଦିଆଗଲା ଓ ଅନେକ ବେଆଇନ ଟିକସ ଆଦାୟ କରାଗଲା । ଏହା ବିରୋଧରେ ପ୍ରତିବାଦ କରୁଥିବା ଚାଷୀମାନେ ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଶୋଷଣର ଶିକାର ହେଲେ ।
• ଚାଷୀମାନଙ୍କ ସମସ୍ୟାର ଅନୁଧ୍ୟାନ ନିମନ୍ତେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧି ସ୍ଥାନୀୟ ବାସିନ୍ଦା ରାଜକୁମାର ଶୁକ୍ଳଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ ୧୯୧୭ ଏପ୍ରିଲ୍‌ରେ ଚମ୍ପାରନ ଜିଲ୍ଲାର ସଦର ମହକୁମା ମୋତିହାରିରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।
• ସେଠାକାର ଜିଲ୍ଲା ଅଧିକାରୀ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓ ତାଙ୍କ ସହ ଯାଇଥିବା ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରସାଦ, ମୁଜାହର ଭଲ୍ ହକ୍, ମହାଦେବ ଦେଶାଇ, ନରହରି ପାରିଖ୍ ଓ ଜେ.ବି. କୃପାଳିନୀଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ଉକ୍ତ ଜିଲ୍ଲା ଛାଡ଼ିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରି ଯେକୌଣସି ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ବୋଲି ଘୋଷଣା କଲେ ।
• ଶେଷରେ ସରକାର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଚାଷୀମାନଙ୍କ ସମସ୍ୟା ଅନୁଧ୍ୟାନ ପାଇଁ ଅନୁମତି ଦେଇ ଗଠିତ କମିଟିରେ ସଦସ୍ୟ ରୂପେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କଲେ । ଫଳରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ତିନିକାଠିଆ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉଚ୍ଛେଦ ହେଲା ଓ ଇଂରେଜ ମାଲିକଙ୍କଦ୍ବାରା ବେଆଇନ ଭାବେ ଆଦାୟ ଅର୍ଥର ଶତକଡ଼ା ୨୫ ଭାଗ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଫେରସ୍ତ କରାଗଲା ।

(ଗ) ଖେଡ଼ାଠାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ କାହିଁକି ଆନ୍ଦୋଳନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର ଫଳ କ’ଣ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:

• ୧୯୧୮ ମସିହାରେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଯୋଗୁଁ ଗୁଜରାଟସ୍ଥିତ ଖେଡ଼ା ଜିଲ୍ଲାର ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ରାଜସ୍ବ ବିଭାଗର ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଜମିର ସ୍ଵାଭାବିକ ଉତ୍ପାଦନ ଏକ ଚତୁର୍ଥାଂଶରୁ କମ୍ ହେଲେ ରାଜସ୍ବ ଦେୟ ପରିମାଣ କୋହଳ କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା ।
• କିନ୍ତୁ ଇଂରେଜ କର୍ମଚାରୀମାନେ ଖେଡ଼ାର ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ରାଜସ୍ଵ ଭରଣା କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିବାରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏହା ବିରୋଧରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗଠିତ କରିଥିଲେ ।
• ଚାଷୀମାନେ ଖଜଣା ଦେୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କଲେ ଏବଂ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଯେ କୌଣସି ପରିଣାମ ଭୋଗିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲେ ।
• ଶେଷରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ରାଜସ୍ବ ଆଦାୟରୁ ନିବୃତ୍ତ ହେଲେ ଏବଂ ଏକ ଗୁପ୍ତ ଜାରି କରି କେବଳ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଥିବା ଚାଷୀମାନଙ୍କଠାରୁ ଖଜଣା ଆଦାୟ କରିଥିଲେ ।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନର ସଫଳତାରେ ଗଭୀର ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ଖେଡ଼ା ଜିଲ୍ଲାର ଅସ୍ଵାସୀ ତଥା ଅହମ୍ମଦାବାଦର ଆଇନଜୀବୀ ସର୍ଦ୍ଦାର ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ଅନୁଗାମୀ ହୋଇଥିଲା ।

(ଘ) ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍ ଲୁଗା କାରଖାନା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଭୂମିକା କ’ଣ ଥିଲା ?
Answer:

• ଗୁଜରାଟର ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍ୱାରେ ଲୁଗାକଳଗୁଡ଼ିକର ମାଲିକମାନେ ପ୍ଲେଗ୍ ମହାମାରୀ ପାଇଁ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଦେଉଥ‌ିବା ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭତ୍ତା ‘ପ୍ଲେଗ୍ ବୋନସ୍’ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିନେବାରୁ ଶ୍ରମିକ ଓ ମାଲିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ।
• ଇଂରେଜ ଜିଲ୍ଲାପାଳଙ୍କ ଅନୁରୋଧକ୍ରମେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏହି କଳହରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କଲେ ଏବଂ ଏଥିପାଇଁ ଏକ ଟ୍ରିବୁନାଲ୍ ଗଠନ କରି ତାହାର ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ଉଭୟଙ୍କୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ରାଜି କରାଇଥିଲେ ।
• କିନ୍ତୁ ମାଲିକମାନେ ଏଥରୁ ଓହରିଯାଇ ଶ୍ରମିକ ମଜୁରିର କୋଡ଼ିଏ ଭାଗ ବୃଦ୍ଧି ଘୋଷଣା କଲେ; କିନ୍ତୁ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ପଇଁତିରିଶ ଭାଗ ମଜୁରି ବୃଦ୍ଧି ଦାବିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କଲେ ।
• ମାଲିକମାନଙ୍କ ବିରୋଧରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଏକ ଅହିଂସ ଆନ୍ଦୋଳନ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇ ନିଜେ ଏହାର ନେତୃତ୍ଵ ନେଇଥିଲେ ।
•  ଦାବି ପୂରଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ଅନଶନ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଏଥିରେ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ମାଲିକମାନେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କ ମଜୁରି ପଇଁତିରିଶ ଭାଗ ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲେ ।
  ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନଦ୍ୱାରା ଗାନ୍ଧିଜୀ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମନରେ ‘ସତ୍ୟାଗ୍ରହ’ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ, ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସମ୍ମାନ ଆଣିପାରିଥିଲେ ।

(ଙ) ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ କ’ଣ ଏବଂ ଏହା ବିରୋଧରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କିପରି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:

• ଭାରତରେ ବିଦ୍ରୋହ ଓ ବିପ୍ଳବାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁଦମନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଇଂରେଜ ସରକାର ବିଚାରପତି ରାଓଲାଡ଼ଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ କମିଟି ଗଠନ କରିଥିଲେ ଓ ସେହି କମିଟିର ସୁପାରିସ ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ ଆଇନ ପ୍ରଣୀତ ହେଲା ତାହା ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ ନାମରେ ପରିଚିତ ।
• ଏହି ଆଇନ ବଳରେ ଯେ କୌଣସି ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ବିନା ବିଚାରରେ କାରାଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା । ଫଳରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଅଧିକାର ଓ ସ୍ବାଧୀନତା କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହେଲା ।
• ଗାନ୍ଧିଜୀ ୧୯୧୯ ଫେବୃୟାରୀରେ ଏକ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କମିଟି ଗଠନ କରି ଏହି ଆଇନକୁ ସତ୍ୟ ଓ ଅହିଂସାଭିଭିକ ଉପାୟରେ ବିରୋଧ କରିବାକୁ ଏହାର ସଭ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇଲେ ।
• ବ୍ରିଟିଶ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାପକ ସଭାରେ ଭାରତୀୟ ସଭ୍ୟମାନଙ୍କ ବିରୋଧ ସତ୍ତ୍ବେ ସଂଖ୍ୟାଗରିଷ୍ଠ ସରକାରୀ ସଭ୍ୟଙ୍କ ସମର୍ଥନରେ ୧୯୧୯ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୮ ତାରିଖରେ ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ ଗୃହୀତ ହେଲା ।
• ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଆହ୍ୱାନରେ ୧୯୧୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୬ ତାରିଖ ଦିନ ଦେଶବାସୀ ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ ବନ୍ଦ କରି ଉପବାସ ଓ ପ୍ରାର୍ଥନାଦ୍ଵାରା ହରତାଳ ପାଳନ କରିଥିଲେ । ପରେ ୧୯୧୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୯ ତାରିଖରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କରି ଛାଡ଼ିଦେଇଥିଲେ ।
  ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ପ୍ରଥମ ଜାତୀୟ ସ୍ତରୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ।

୨ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୨୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

(କ) ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର କେଉଁ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଇଥିଲେ ଓ କ’ଣ ପାଇଁ ଯାଇଥିଲେ ?
Answer:

• ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାର ନାଟାଲ୍ ନାମକ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଇଥିଲେ ।
• ଦାଦା ଅବଦୁଲ୍ଲା ନାମକ ଜଣେ ଭାରତୀୟ ମୁସଲମାନ ବ୍ୟବସାୟୀଙ୍କ ଓକିଲ ରୂପେ ଏକ ମୋକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିବାପାଇଁ ସେ ସେଠାକୁ ଯାଇଥଲେ ।

(ଖ) ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ ସଚେତନ କରିବାପାଇଁ କରିବାପାଇଁ କ’ଣ କରିଥିଲେ ?
Answer:

• ଗାନ୍ଧିଜୀ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକାରେ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କୁ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୋଧରେ ସଚେତନ କରିବାପାଇଁ ୧୮୯୪ ମସିହାରେ ‘ନାଟାଲ୍ ଭାରତୀୟ କଂଗ୍ରେସ’ ନାମକ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠନ କରିଥିଲେ ।
• ଏହାଛଡ଼ା ସେ ଶ୍ୱେତାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଅବଗତ କରାଇବାପାଇଁ ‘ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଓପିନିଅନ୍’ ନାମକ ଏକ ସମ୍ବାଦପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।

(ଗ) ଗାନ୍ଧିଜୀ କେଉଁ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରଥମଥର ପାଇଁ ସତ୍ୟାଗ୍ରହର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ?
Answer:

• ୧୯୦୬ ଖ୍ରୀ.ଅ.ରେ ଯେତେବେଳେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ସରକାର ଏକ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ନିଜର ଅଙ୍ଗୁଳିଛାପ ଥ‌ିବା ପଞ୍ଜୀକୃତ ପ୍ରମାଣପତ୍ରକୁ ସବୁ ସମୟରେ ନିଜ ସହିତ ବହନ କରିବା ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ କଲେ, ସେତେବେଳେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଉକ୍ତ ଆଇନ ବିରୋଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କଲେ ।
• ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନରେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ।

(ଘ) ତିନିକାଠିଆ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:

• ବିହାରର ଚମ୍ପାରନ୍ ଜିଲ୍ଲାରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଜମିର କୋଡ଼ିଏ ଭାଗରୁ ତିନି ଭାଗ ଅଞ୍ଚଳରେ ନୀଳ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ଇଂରେଜ ବୃକ୍ଷ ରୋପଣକାରୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବାଧ୍ୟ କରାଯାଉଥିଲା ।
• ପୁନଶ୍ଚ ଇଂରେଜ ବୃକ୍ଷରୋପଣକାରୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଦରରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ପାଦିତ ନୀଳ ସେମାନଙ୍କୁ ବିକ୍ରୟ କରିବାକୁ ପଡୁଥିଲା । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ତିନିକାଠିଆ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଉଥିଲା ।

(ଙ) ନୀଳର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବା ଫଳରେ ଚମ୍ପାରନ୍‌ରେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ କିପରି ଶୋଷଣ କରାଗଲା ?
Answer:

• ନୀଳର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବା ଫଳରେ ଚମ୍ପାରନ୍‌ର ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ନୀଳ ଚାଷ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଭାବେ ନ କରିବାପାଇଁ ଜମିର ଭଡ଼ା ବୃଦ୍ଧି କରିଦିଆଗଲା ।
• ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଅନେକ ବେଆଇନ ଟିକସ ଆଦାୟ କରି ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ କରାଗଲା ।

(ଚ) ଖେଡ଼ା ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କ’ଣ ପାଇଁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:

• ୧୯୧୮ ମସିହାରେ ଗୁଜରାଟର ଖେଡ଼ା ଜିଲ୍ଲାରେ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା । ତତ୍‌କାଳୀନ ନିୟମାନୁସାରେ ସ୍ଵାଭାବିକ ଉତ୍ପାଦନର ଏକ ଚତୁର୍ଥାଂଶରୁ କମ୍ ପରିମାଣର ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହେଲେ ଚାଷୀମାନଙ୍କର ରାଜସ୍ୱ ଦେୟ ପରିମାଣ କୋହଳ କରାଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା ।
• କିନ୍ତୁ ଇଂରେଜ କର୍ମଚାରୀମାନେ ଚାଷୀମାନଙ୍କୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ରାଜସ୍ଵ ଭରଣା କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିବାରୁ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଏହା ବିରୋଧରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।

(ଛ) ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍ ଲୁଗାକଳର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର କାହିଁକି ମାଲିକମାନଙ୍କ ସହିତ କଳହ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ?
Answer:

• ଗୁଜରାଟର ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍ୱାରେ ଲୁଗାକଳଗୁଡ଼ିକର ମାଲିକମାନେ ପ୍ଲେଗ୍ ମହାମାରୀ ପାଇଁ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ‘ପ୍ଲେଗ୍ ବୋନସ୍’ ନାମରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭତ୍ତା ଦେଉଥିଲେ ।
• କିନ୍ତୁ ମାଲିକମାନେ ଏହି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭତ୍ତା ଦେବା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିନେବାରୁ ଶ୍ରମିକ ଓ ମାଲିକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କଳହର ସୂତ୍ରପାତ ହୋଇଥିଲା ।

(ଜ) ‘ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ’ କ’ଣ ଥିଲା ?
Answer:

• ୧୯୧୯ ମସିହାରେ ଇଂରେଜ ସରକାର ଭାରତରେ ବିଦ୍ରୋହ ଓ ବିପ୍ଳବାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ଦମନ କରିବା ପାଇଁ ବିଚାରପତି ରାଓଲାତ୍ରଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ କମିଟି ଗଠନ କରିଥିଲେ । ଏହି କମିଟିର ସୁପାରିସରେ ପ୍ରଣୀତ ଆଇନକୁ ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ଆଇନରେ ଯେ କୌଣସି ଭାରତୀୟଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଯାଇ ବିନା ବିଚାରରେ କାରାଦଣ୍ଡରେ ଦଣ୍ଡିତ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା ।

(ଝ) ‘ରାଓଲାଡ୍ ଆଇନ’ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଗଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ ଆନିବେସାନ୍ତଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେଉଁ ନେତାମାନେ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ ?
Answer:
‘ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ’ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଗଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହକୁ ଶ୍ରୀମତୀ ଆନିବେସାନ୍ତଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଦିସ ଏଦୁଲ୍‌ ୱାଚା, ସୁରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ବାନାର୍ଜୀ, ତେଜ ବାହାଦୂର ସାହୁ ଓ ଶ୍ରୀନିବାସ ଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଭଳି ନେତାଗଣ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ ।

(ଞ) ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ କାହିଁକି ସଂଘଟିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:

• ସମଗ୍ର ଦେଶରେ ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଚାଲିଥିବାବେଳେ ୧୯୧୯ ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୦ ତାରିଖରେ ଅମୃତସରଠାରେ ଦୁଇ ସ୍ଥାନୀୟ ନେତା ଡ. ସତ୍ୟପାଲ ଓ ଡ. ସଇଫୁଦ୍ଦିନ୍ କିଚଲୁଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଗଲା । ସେମାନଙ୍କ ଗିରଫର ପ୍ରତିବାଦ ତଥା ବୈଶାଖୀ ଉତ୍ସବ ପାଳନ କରିବାପାଇଁ ଅମୃତସରର ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ଠାରେ ୧୯୧୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୩ ତାରିଖରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଲୋକ ଏକ ସଭାରେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିଲେ ।
• ପୂର୍ବରୁ ସହରରେ ସଭାସମିତି ର୍ନ କରିବାପାଇଁ ଘୋଷିତ ନିଷେଧାଜ୍ଞା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜନସାଧାରଣ ଅବଗତ ନଥିଲେ । ଠିକ୍ ସେହି ସମୟରେ ଅମୃତସରର ସାମରିକ ମୁଖ୍ୟ ଜେନେରାଲ ଡାୟାର୍ ସୈନ୍ୟଙ୍କ ସହ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚ୍ ନିରୀହ ଲୋକମାନଙ୍କ ଉପରକୁ ଗୁଳିବର୍ଷଣ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ଅନେକ ଲୋକ ମୃତାହତ ହୋଇଥିଲେ ।

୩ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

(କ) ୧୮୯୪ରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଦ୍ଵାରା କେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
୧୮୯୪ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କଦ୍ବାରା ‘ନାଟାଲ୍ ଭାରତୀୟ କଂଗ୍ରେସ’ ନାମକ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

(ଖ) ‘ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଓପିନିଅନ୍’ ସମ୍ବାଦପତ୍ର କିଏ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧି ‘ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଓପିନିଅନ୍’ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।

(ଗ) ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ କିଏ ‘ମହାତ୍ମା’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ?
Answer:
ବିଶ୍ୱକବି ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁର ମୋହନଦାସ କରମଚାନ୍ଦ ଗାନ୍ଧିଙ୍କୁ ‘ମହାତ୍ମା’ ଆଖ୍ୟା ଦେଇଥିଲେ ।

(ଘ) କାହାର ନିମନ୍ତ୍ରଣକ୍ରମେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଚମ୍ପାରନ୍ ଯାଇଥିଲେ ?
Answer:
ରାଜକୁମାର ଶୁକ୍ଳ ନାମକ ଜଣେ ସ୍ଥାନୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ନିମନ୍ତ୍ରଣକ୍ରମେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଚମ୍ପାରନ୍ ଯାଇଥିଲେ ।

(ଙ) ଖେଡ଼ା ଆନ୍ଦୋଳନରେ କିଏ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ ?
Answer:
ଖେଡ଼ା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଇନ୍ଦୁଲାଲ ଯାଜ୍ଞକ୍ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ସହଯୋଗୀ ଥିଲେ ।

(ଚ) ‘ପ୍ଲେଗ ବୋନସ୍’ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୁଜରାଟର ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍ୱାରେ ଲୁଗାକଳଗୁଡ଼ିକର ମାଲିକମାନେ ପ୍ଲେଟ୍ ମହାମାରୀ ପାଇଁ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଦେଉଥ‌ିବା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭତ୍ତାକୁ ‘ପ୍ଲେଗ୍ ବୋନସ୍’ କୁହାଯାଉଥିଲା ।

(ଛ) ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ କେବେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
ଜାଲିଆନାଓ୍ବାଲାବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ୧୯୧୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍ ମାସ ୧୩ ତାରିଖରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥିଲା ।

(ଜ) ଜେନେରାଲ ଡାୟାର୍ କିଏ ଥିଲେ ?
Answer:
ଜେନେରାଲ ଡାୟାର୍ ଅମୃତସରର ସାମରିକ ମୁଖ୍ୟ ଥିଲେ ।

(ଝ) ‘କୌଣସି ପ୍ରକାରରେ ଭାରତୀୟମାନେ ସରକାରଙ୍କର ପୈଶାଚିକ ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାପ’’– ଏହା କିଏ କହିଥିଲେ ?
Answer:
‘‘କୌଣସି ପ୍ରକାରରେ ଭାରତୀୟମାନେ ସରକାରଙ୍କର ପୈଶାଚିକ ପ୍ରବୃତ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପାପ’– ଏହା ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଥିଲେ ।

(ଞ) ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ କେଉଁ ଉପାଧ୍ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ?
Answer:
ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ ପରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ‘କାଇଜର୍‌-ଇ-ହିନ୍ଦ୍’ ଉପାଧ୍ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ।

୪ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନ ପାଇଁ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଚାରିଗୋଟି ବିକଳ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ତା’ର କ୍ରମିକ ନମ୍ବର ସହିତ ଲେଖ ।

(କ) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାରତୀୟ ନିଜର ଅଙ୍ଗୁଳିଛାପ ଥିବା ପଞ୍ଜୀକରଣ ପ୍ରମାଣପତ୍ରକୁ ସବୁ ସମୟରେ ବହନ କରିବା ସଂକ୍ରାନ୍ତରେ ଦକ୍ଷିଣ ଆଫ୍ରିକା ସରକାର କେବେ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ ?
(i) ୧ ୮୯୪
(ii) ୧୯୦୬
(iii) ୧୯୦୮
(iv) ୧୯୧୩
Answer:
(ii) ୧୯୦୬

(ଖ) ଚାଷୀମାନଙ୍କ ସମସ୍ୟାର ଅନୁଧ୍ୟାନ ପାଇଁ ୧୯୧୭ ଏପ୍ରିଲ୍‌ରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ କେଉଁଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ?
(i) ଖେଡ଼ା
(ii) ମୋତିହାରି
(iii) ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍
(iv) ଅମୃତସର
Answer:
(ii) ମୋତିହାରି

(ଗ) ଖେଡ଼ା ଆନ୍ଦୋଳନର ସଫଳତାରେ ପ୍ରଭାବିତ କିଏ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ଜଣେ ପ୍ରଧାନ ଅନୁଗାମୀ ହୋଇଥିଲେ ?
(i) ରାଜକୁମାର ଶୁକ୍ଳ
(ii) ରାଜେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରସାଦ
(iii) ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ
(iv) ଇନ୍ଦୁଲାଲ୍ ଯାଞ୍ଜିକ୍
Answer:
(iii) ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲ

(ଘ) ରାଓଲାତ୍ ଆଇନ କେବେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା ?
(i) ୧୯୧୯ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୮
(ii) ୧୯୧୯ ଏପ୍ରିଲ୍ ୬
(iii) ୧୯୧୯ ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୦
(iv) ୧୯୧୯ ଏପ୍ରିଲ୍ ୧୩
Answer:
(i) ୧୯୧୯ ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୮

(ଙ) ଜାଲିଆନାଓ୍ବାଲାବାଗ୍ କେଉଁଠାରେ ଅବସ୍ଥିତ ?
(i) ମୁମ୍ବାଇ
(ii) ଅହମ୍ମଦାବାଦ୍
(iii) ଅମୃତସର
(iv) ଲାହୋର
Answer:
(iii) ଅମୃତସର

୫। ପାଠରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ‘ତୁମ ପାଇଁ କାମ’’ଗୁଡ଼ିକ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ଓ ସହାୟତାରେ ସମ୍ପାଦନ କର ।
Answer:
(ପିଲାମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ସହାୟତା ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାରେ ଉତ୍ତର ଲେଖିବେ ।)

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Political Science Solutions Chapter 1 ନୂତନ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Political Science Solutions Chapter 1 ନୂତନ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ

୧. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୬୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

(କ) ଗୋଆ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:

• ୧୯୬୧ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସ ୧୯ ତାରିଖ ଦିନ ଗୋଆ, ଡାମନ ଓ ଡିଉ ଭାରତରେ ମିଶିଲା ।
• ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଦୀର୍ଘ ୪୫୦ ବର୍ଷ ଧରି ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ପର୍ତ୍ତୁଗାଲ ଅଧୀନରେ ଥିଲା ।
• ଭାରତ ସହିତ ମିଶିବା ପରେ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ବଳରେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରଥମେ ଏକ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିଲା ।
• ୧୯୮୭ ମସିହାର ଗୋଆ ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆଇନ ବଳରେ ୧୯୮୭ ମସିହା ମେ ମାସ ୩୦ ତାରିଖରେଏକ ରାଜ୍ୟର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିଲା ।

(ଖ) ‘କ’ ଶ୍ରେଣୀର ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:

• ନୂତନ ସମ୍ବିଧାନର ପ୍ରଥମ ପରିଶିଷ୍ଟରେ ସୂଚିତ ତାଲିକା ଅନୁସାରେ ନଅଗୋଟି ରାଜ୍ୟକୁ ‘କ’ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା । ସେହିସବୁ ରାଜ୍ୟର ଶାସନ ମୁଖ୍ୟଭାବେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିଯୁକ୍ତ ଜଣେ ଜଣେ ରାଜ୍ୟପାଳ ରହିଲେ ।
• ଏହି ନଅ ଗୋଟି ପ୍ରଦେଶ ପ୍ରାକ୍ତନ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନାଧୀନ ଭାରତୀୟ ପ୍ରଦେଶ ଥିଲା ।
• ୧୯୫୦ ମସିହାର ନୂତନ ସମ୍ବିଧାନ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବାପରେ ଏହି ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ‘କ’ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ରାଜ୍ୟଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ।
• ସେହି ‘କ’ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଆସାମ, ବିହାର, ବମ୍ବେ, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ମାଡ୍ରାସ, ଓଡ଼ିଶା, ପଞ୍ଜାବ, ସଂଯୁକ୍ତ ପ୍ରଦେଶ ଓ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ ।

(ଗ) ଦିଲ୍ଲୀ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:

• ୧୯୮୭ ମସିହାଠାରୁ ଦିଲ୍ଲୀକୁ ଏକ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ୧୯୯୨ ମସିହାଠାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟର ମାନ୍ୟତା ମିଳିଛି ।
• ୧୯୯୨ ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ ୧ ତାରିଖ ଦିନଠାରୁ ସମ୍ବିଧାନର ଧାରା ୨୩୯(କ) (କ) ଓ ୨୩୯(କ) (ଖ), ଏବଂ ୬୯ ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ବଳରେ ସମ୍ବିଧାନରେ ଏହି ନୂତନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଯୋଗ କରାଯାଇ ଦିଲ୍ଲୀକୁ ‘‘ଜାତୀୟ ରାଜଧାନୀ ଅଞ୍ଚଳ’’ର ମାନ୍ୟତା ମିଳିଛି ।
• ୧୯୯୩ ମସିହା ପରଠାରୁ ଦିଲ୍ଲୀପାଇଁ ଗୋଟିଏ ବିଧାନସଭା ଓ ଗୋଟିଏ ମନ୍ତ୍ରିପରିଷଦର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
• କେବଳ ରାଜ୍ୟ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ ତିନୋଟି ବିଷୟ; ଯଥା – ଆଇନ ଓ ଶାନ୍ତିଶୃଙ୍ଖଳାରକ୍ଷା, ପୋଲିସ୍ ଓ ଜମିଜମା ବିଷୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବିଷୟରେ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କ୍ଷମତା ଦିଲ୍ଲୀ ବିଧାନସଭାର ଅଛି ।
• ଦିଲ୍ଲୀର ଶାସନମୁଖ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତ ଜଣେ ଉପରାଜ୍ୟପାଳ ବା ଲେଫ୍‌ଟନନାଣ୍ଡ ଗଭର୍ଣ୍ଣର

(ଘ) ଭାଷାଭିତ୍ୟିକ ପ୍ରଦେଶ ଆୟୋଗର କେଉଁମାନେ ସଦସ୍ୟ ଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ଆୟୋଗର ସୁପାରିସ କ’ଣ ଥିଲା ?
Answer:

• ୧୯୪୮ ମସିହାରେ ‘ଭାଷାଭିଭିକ ପ୍ରଦେଶ ଆୟୋଗ’ ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ଏହି ଆୟୋଗ ଗଠନ ପାଇଁ ସମ୍ବିଧାନ ପ୍ରଣୟନ ସଭା ସୁପାରିସ କରିଥିଲା ।
• ଏଥରେ ଯେଉଁ ତିନିଜଣ ସଦସ୍ୟ ରହିଲେ, ସେମାନେ ହେଲେ ପଣ୍ଡିତ ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ, ସର୍ଦାର ବଲ୍ଲଭ ଭାଇ ପଟେଲ ଓ ପଟ୍ଟାଭି ସୀତାରାମାୟା ।
• ଏହି ଆୟୋଗ ଭାଷାଭିଭିକ ରାଜ୍ୟ ଗଠନର ବିରୋଧୀ ଥିଲା ସତ, ମାତ୍ର ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ଦିଗରେ ଆୟୋଗର

୨. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପ୍ରାୟ ୨୦ ଗୋଟି ଶବ୍ଦରେ ଲେଖ ।

(କ) ପଣ୍ଡିଚେରୀ / ପୁଡୁଚେରୀର ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ।
Answer:

• ୧୯୬୨ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ଅନୁସାରେ ପଣ୍ଡିଚେରୀ ଏକ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିଲା ।
• ୧୯୭୪ ମସିହାଠାରୁ ଏଠାରେ ଏକ ବିଧାନସଭା ଓ ମନ୍ତ୍ରିପରିଷଦର ବ୍ୟବସ୍ଥା ରଖାଯାଇଛି । ଏହାର ଶାସନମୁଖ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଯୁକ୍ତ ଜଣେ ଉପରାଜ୍ୟପାଳ ବା ଲେଫ୍‌ଟନନାଣ୍ଡ ଗଭର୍ଣ୍ଣର ।

(ଖ) ‘ଖ’ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟଙ୍କୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:

• ‘ଖ’ ଶ୍ରେଣୀରେ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ରାଜ୍ୟ ଥିଲା ।
• ‘ଖ’ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ଶାସନମୁଖ୍ୟଙ୍କୁ ‘ରାଜ୍ୟ ପ୍ରମୁଖ’ କୁହାଯାଉଥିଲା ।

(ଗ) ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀରକୁ ବର୍ତ୍ତମାନ କେଉଁ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:

• ୨୦୧୯ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୩୧ ତାରିଖରେ ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆଇନ ୨୦୧୯ ଅନୁସାରେ ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀରକୁ ବିଭାଜନ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର ଏବଂ ଲଦାଖ ନାମକ ଦୁଇଟି କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଛି । ଫଳରେ ଆମ ଦେଶରେ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳ ସଂଖ୍ୟା ୭ରୁ ୯ କୁ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Notes Chapter 4 କାର୍ବନ ଓ ଏହାର ଯୌଗିକ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Notes Chapter 4 କାର୍ବନ ଓ ଏହାର ଯୌଗିକ

→ ଉପକ୍ରମ (Introduction) :

• ଅଧୂକ । ଖାଦ୍ୟ, ବସ୍ତ୍ର, ବିଭିନ୍ନ ଔଷଧ, ଆସବାବପତ୍ର, କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍, ପଲିମର ଇତ୍ୟାଦିରେ କାର୍ବନ ଅନ୍ୟ ମୌଳିକ ସହିତ ମିଶି ରହିଥାଏ ।
• ସମସ୍ତ ଜୀବନ୍ତ ପଦାର୍ଥରେ କାର୍ବନ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ।
• କାର୍ବନ ଏକ ଅଧାତୁ ମୌଳିକ ଓ ଏହାର ପ୍ରତୀକ C ।
• ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସାରଣୀର ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଓ ଗ୍ରୁପ୍ 14 ରେ କାର୍ବନ ଅବସ୍ଥିତ ।
• କାର୍ବନ ଚତୁଃ ସଂଯୋଜୀ ।
• ଭୂପୃଷ୍ଠରେ ଏବଂ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ କାର୍ବନର ପରିମାଣ ଅତି ଅଳ୍ପ ।
• ଖଣିଜ ରୂପରେ (କାର୍ବୋନେଟ୍, ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କାର୍ବୋନେଟ୍, କୋଇଲା ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲିମରୂପେ) ଭୂପୃଷ୍ଠରେ କାର୍ବନର ପରିମାଣ ହେଉଛି ମାତ୍ର 0.02% ଏବଂ ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ପରିମାଣ 0.03% |

→ କାର୍ବନରେ ବନ୍ଧ – ସହସଂଯୋଗ୍ୟ ବନ୍ଧ (Bonding in Carbon – The Covalent Bond) :
ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ (Electrovalent Bond) :

• ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ବା ଆୟନିକ ଯୌଗିକ ଗଠନ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ପରମାଣୁରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ପରମାଣୁକୁ ଏକ ବା ଏକାଧ୍ଵ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ଫଳରେ ବନ୍ଧ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
• ଏ ପ୍ରକାର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣରେ ଗୋଟିଏ ପରମାଣୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ତ୍ୟାଗ କରି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ପରମାଣୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜର ଅଷ୍ଟକ ସୂତ୍ର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥାନ୍ତି ।
• ଫଳରେ ଯୁକ୍ତ ଚାର୍ଜିତ କାଟାୟନ ଓ ବିଯୁକ୍ତ ଏନାୟନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଦୃଢ଼ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ଆକର୍ଷଣ ଦ୍ବାରା ସନ୍ଧି ଉପରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଗ୍ୟ ବନ୍ଧ ବା ଆୟନିକ୍ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରନ୍ତି ।
• ଏହି ବନ୍ଧଦ୍ବାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ଯୌଗିକକୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ବା ଆୟନିକ୍ ଯୌଗିକ କହନ୍ତି ।
  • ଆୟନିକ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ ଅତି ଉଚ୍ଚ ହୋଇଥାଏ ।
  • ଏଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରବଣରେ କିମ୍ବା ତରଳ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରନ୍ତି ।
  • ବିଦ୍ୟୁତ ସଂଯୋଗ୍ୟ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଏବଂ କିରୋସିନି, ପେଟ୍ରୋଲ ଆଦି ଦ୍ରାବକରେ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଅଟନ୍ତି ।
    କାର୍ବନର କେତୋଟି ଯୌଗିକର ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ
    
• (iv) ସାରଣୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା କାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ ବହୁତ୍ କମ୍ କାରଣ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଆକର୍ଷଣ ବଳ ବେଶୀ ଦୃଢ଼ ନୁହେଁ ।
• (v) କାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷଭାବରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ କୁପରିବାହୀ । କାରଣ ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ବନ୍ଧ କୌଣସି ଆୟନ ସୃଷ୍ଟିକରେ ନାହିଁ ।

→ କାର୍ବନ ସର୍ବଦା ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରେ :

• କାର୍ବନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 6 ଓ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା K(2) ଓ L(4) ।
• ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଣାଲଗା ବୁଝାଇବାକ୍ତ ପେଗୁଡ଼ିକର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ରାରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ରହିବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା ଅର୍ଥାତ୍ ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟଗ୍ୟାସର ସଂରଚନା ଲାଭ କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରେ ।
• ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ ହିଲିୟମ୍‌ର K କକ୍ଷରେ 2ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଓ ଅନ୍ୟ ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ଅଛି । ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 8ଟି
• ବାହ୍ୟତମ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ ବା ତ୍ୟାଗକରି ମୌଳିକ ଗୁଡ଼ିକ ଆୟନିକ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟିକରେ ।
• କାର୍ବନର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି । ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ ଚାରୋଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରିବା କିମ୍ବା ତ୍ୟାଗକରିବା ଆବଶ୍ୟକ । ପ୍ରୋଟନ ଥିବା ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ କଷ୍ଟକର ।
• ଯଦି କାର୍ବନ ଏତେ ସଂଖ୍ୟକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଗ୍ରହଣ କିମ୍ବା ତ୍ୟାଗ କରନ୍ତା ତେବେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସମସ୍ୟା ହୁଅନ୍ତା ।
  • C ଏନାୟନ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଆବଶ୍ୟକ । କିନ୍ତୁ ଟି ପାଇଁ 10ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅର୍ଥାତ୍ 4ଟି ଅଧ‌ିକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଆୟତ୍ତରେ ରଖ୍
  • C+ କାଟାୟନ ସୃଷ୍ଟିକରିବାକୁ ହେଲେ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ତ୍ୟାଗକରିବା ଆବଶ୍ୟକ କାର୍ବନ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସରୁ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନକୁ ଅପସାରଣ କରିବାପାଇଁ ବହୁତ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ଦରକାର ହେବ କାରଣ କାର୍ବନ କାଟାୟନ ଗଠନ ହେବାପାଇଁ କେବଳ 2ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନକୁ ଧରି ରଖୁବ । ଏହାର ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସରେ ଟି ପ୍ରୋଟନ ଥ‌ିବାରୁ ତାଠାରୁ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଦୂରେଇ ନେବା ପାଇଁ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ଦରକାର ।
• ତେଣୁ କାର୍ବନ ଏହାର ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟ କାର୍ବନର ପରମାଣୁ ସହ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସହ ସହଭାଜନ (sharing) ଦ୍ଵାରା ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଏବଂ ଉଭୟଙ୍କର ପରମାଣୁକୁ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ ସଂରଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ । ଦୁଇ ପରମାଣୁ ମଧ୍ଯରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସହଭାଜନ ଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ବନ୍ଧକୁ ସହ ସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ ।

→ ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧର ପ୍ରକାରଭେଦ :
ସହ ସଂଯୋଗ୍ୟ ବନ୍ଧ ତିନି ପ୍ରକାରର ।

• ଏକ ବନ୍ଧ: ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରମାଣୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସହ ପରସ୍ପର ଭାଗକରିଥାନ୍ତି, ଫଳରେ ଗୋଟିଏ ବନ୍ଧ ଗଠିତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ : ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଅଣୁ (H₂) ।
• ଦ୍ଵିବନ୍ଧ: ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରମାଣୁ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଭାଗକରି ଦୁଇଟି ବନ୍ଧ ଗଠନ କରନ୍ତି । ଉଦାହରଣ : ଅକ୍‌ସିଜେନ ଅଣୁ (O₂ ) ।
• ତ୍ରିବନ୍ଧ : ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରମାଣୁ ତିନୋଟି ଲେଖାଏଁ ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ଭାଗ କରିବାଦ୍ଵାରା ତ୍ରି-ବନ୍ଧ ଗଠିତ ହୁଏ । (N₂) ।

→ (a) ଏକ ବନ୍ଧଥ‌ିବା ଅଣୁ :
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଅଣୁ :

• ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 1 ।
• ଏହାର K – କକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନ ରହିଛି ।
• K-କକ୍ଷ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାପାଇଁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଦରକାର ।
• ଗୋଟିଏ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟିପାଇଁ ଦୁଇଟି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ସେମାନଙ୍କର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗୁଡ଼ିକୁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଭାଗ କରନ୍ତି ।
  
• ଫଳରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ଏହାଦ୍ୱାରା ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ ପରମାଣୁ ହିଲିୟମ୍‌ର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା ଧାରଣ କରେ ।
• ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ପାଇଁ ଡଟ୍ ( · ) କିମ୍ବା ଛକି (x) ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି ।
• ସହଭାଜିତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଯୁଗଳ (shared pair of electrons) ଦୁଇଟି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
• ଗୋଟିଏ ଏକ ବନ୍ଧକୁ ଦୁଇଟି ପରମାଣୁ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ରେଖାଖଣ୍ଡ (– ) ଦ୍ବାରା ଦର୍ଶାଯାଇଛି ।
  

→ କ୍ଲୋରିନ୍ ଅଣୁ:

• କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 17 ଅଟେ ।
• ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 7 1
• ପ୍ରତି କ୍ଲୋରିନ୍‌ ପରମାଣୁର ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷରେ 7ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଥିବାରୁ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି କ୍ଲୋରିନ୍ ପରମାଣୁ ପରସ୍ପର ନିକଟତର ହୁଅନ୍ତି ।
• ଉଭୟଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହଭାଜିତ ହୁଅନ୍ତି ।
• ସହଭାଜିତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଯୁଗଳରେ ଉଭୟ କ୍ଲୋରିନ୍ ପରମାଣୁ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍‌ ସମ୍ମିଳିତ ପ୍ରଭାବରେ ରହିଥାଏ ।
• ଏହି ସମ୍ମିଳିତ ପ୍ରଭାବରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଆକର୍ଷଣ ବଳଦ୍ୱାରା ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଲୋରିନ୍ ପରମାଣୁ ସହଭାଜନ ଫଳରେ ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ରର ସଂରଚନା ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ।

→ (b) ଦ୍ଵିବନ୍ଧ ଥ‌ିବା ଅଣୁ:

• ଅକସିଜେନ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 8 ଓ ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା 2, 6 1
• ଗୋଟିଏ ଅକ୍‌ସିଜେନ ପରମାଣୁର L କକ୍ଷରେ ଚୈ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି ।
• ଏହା ଅକ୍ଳେଟ୍ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଆଉ 2ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଆବଶ୍ୟକ କରେ ।
• ତେଣୁ ପ୍ରତି ଅକ୍ସିଜେନ୍ ର ପରମାଣୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଅକ୍‌ସିଜେନର ପରମାଣୁସହିତ ଦୁଇଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଭାଗ (share) କରିଥାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍‌ସିଜେନ ପରମାଣୁଦ୍ଵାରା ମିଳୁଥ‌ିବା ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନ ଦୁଇଟି ସହଭାଜିତ ଇଲେକ୍‌ ଟ୍ରନ ଯୁଗଳ ହେଇଥାଏ
• ଏହାକୁ ଦୁଇଟି ପରମାଣୁ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବିବନ୍ଧ ଗଠନହେଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ

→ (c) ତ୍ରିବନ୍ଧ ଥ‌ିବା ବନ୍ଧ :
ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ :

• ନାଇଟ୍ରୋଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 7 ଓ ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା 2, 5 1
• ଅକ୍ଟୋଟ୍ ଲାଭ କରିବା ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ତିନୋଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଦେଇଥାଏ ।
• ସହଭାଗୀ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଯୁଗଳ ପାଇଁ ପ୍ରତି ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ଅଣୁରେ ତିନୋଟି ସହଭାଗୀ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଯୁଗଳପାଇଁ ପ୍ରତି ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ପରମାଣୁ ତିନୋଟି ଇଲେକଟ୍ରନ ଦେଇଥାଏ ।
• ଏହାକୁ ଦୁଇଟି ପରମାଣୁ ମଧ୍ଯରେ ତ୍ରିବନ୍ଧ ଗଠନ ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

→ ଏମୋନିଆ ଅଣୁବ ଗଠନ :

• ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍‌ର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 7 ଓ ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 5 |
• ନାଇଟ୍ରୋଜେନର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 5 ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି । ଏହା ଅକ୍ଳେଟ୍ ପୂରଣ ପାଇଁ ଆହୁରି 3ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଆବଶ୍ୟକ କରୁଛି । ଯାହାଫଳରେ ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ Neର ସଂରଚନା ଧାରଣ କରିପାରିବ ।
• ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 1 ଓ ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା K(1) । ଆଉ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ହେଲେ ତାହା ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍ He ର ସଂରଚନା ଧାରଣ କରିବ ।
• ଅକ୍ଳେଟ୍ ପୂରଣ ପାଇଁ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ତାହାର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 3ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସହିତ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ତିନୋଟିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସହଭାଗିତାରେ N – H ଏକ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରନ୍ତି ।
• ନୀଇଟ୍ରୋଜେନ୍‌ର ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ କୌଣସି ବନ୍ଧ ଗଠନରେ ଭାଗ ନ ନେଇ ସେହିପରି ରହିଥାଏ ।

→ ମିଥେନ୍‌ ଅସୁର ଗଠନ :

• ମିଥେନ କାର୍ବନର ଏକ ଯୌଗିକ ଓ ଏହାର ସଂକେତ CH₄ ।
• ଏହା ଇନ୍ଧନରୂପେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏହା ଏକ ଜୈବ ଗ୍ୟାସ (Biogas) ଓ ସଂଚାପିତ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ (Compressed Natural Gas ବା CNG)ର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ।
• କାର୍ବନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ 6 ଓ ଏହାର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା K(2), L(4) ।
• ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ପରମାଣୁ କ୍ରମାଙ୍କ । ଏବଂ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ସଂରଚନା K(1) । ଏହା ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ସଂରଚନା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ ।
• କାର୍ବନର ଚାରୋଟି ସଂଯୋଜକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ରହିଛି । ନିକଟତମ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ଗ୍ୟାସ୍‌ ସଂରଚନା ଲାଭ କରିବା ପାଇଁ କାର୍ବନ ଏହି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗୁଡ଼ିକୁ 4ଟି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ସହିତ ଭାଗ କରିଥାଏ ।
• ଅକ୍ଟୋଟ୍ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ କାର୍ବନ ଏହି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଚାରୋଟି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ସହିତ ଭାଗ କରିଥାଏ ଫଳରେ C – Hର ଏକ ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ ଗଠିତ ହୁଏ ।
  
• C – H ବନ୍ଧ ଏକ ସମତଳରେ ରହନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହା ଟେଟ୍ରାହେନ୍ଦ୍ରର ଚାରିକୋଣ ଆଡ଼କୁ ମୁହାଁଇଥାନ୍ତି । ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ଗୁଣ:

→ ସତଫପୋଇ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ଖୁଣ :

• ସହ ସଂଯୋଗ୍ୟ ବନ୍ଧଦ୍ବାରା ଗଠିତ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ଅଣୁର ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ଶକ୍ତ ବନ୍ଧ ରହିଥିବା ଦେଖାଯାଏ, କିନ୍ତୁ ଆନ୍ତଃଅଣୁକ (Intermolecular) ବଳ କମ୍ ଥାଏ ।
• ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକଗୁଡ଼କର ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ବିଦ୍ୟୁତ୍‌ କୁପରିବାହୀ । କାରଣ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଦୁଇ ପରମାଣୁ ମଧ୍ୟରେ ମିଳିତ ଭାବେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଭାଗ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଚାର୍ଜଯୁକ୍ତ କଣିକାମାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇନଥାଏ ।

→ ଜାଇଁ ନବ ବିଭିନ୍ ରୂପ (Allotropes of Carbon):

• ପ୍ରକୃତିରେ କାର୍ବନ ମୌଳିକ ବିଭିନ୍ନ ରୂପରେ ମିଳିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ରୂପଗୁଡ଼ିକର ରାସାୟନିକ ପ୍ରକୃତି ସମାନ , ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଭୌତିକ ପ୍ରକୃତି ପୃଥକ୍ ଅଟେ ।
• ଉଭୟ ହୀରା ଓ ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଏ ଦୁଇଟିରେ କାର୍ବନ-କାର୍ବନ
• ହୀରାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଅନ୍ୟ ଚାରୋଟି କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏକ ଦୃଢ଼ ତ୍ରିବିମୀୟ (three-dimensional) ସଂରଚନା ଗଠନ କରେ ।
• ଗ୍ରାଫାଇଟ୍‌ରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଅନ୍ୟ ତିନୋଟି କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ସହିତ ଏକ ସମତଳରେ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏକ ଷଡ଼ଭୁଜୀୟ ବିନ୍ୟାସ (Hexagonal array) ଦେଇଥାଏ । ଏହି ବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ହେଉଛି ଦ୍ଵିବନ୍ଧ । ତେଣୁ କାର୍ବନର ଯୋଗ୍ୟତା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।
• ଷଡ଼ଭୁଜୀୟ ବିନ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ସ୍ତର ଉପରେ ଆଉ ଏକ ସ୍ତର ଏହିପରି ଅନେକ ସ୍ତର ରହିବାଦ୍ଵାରା ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ସଂରଚନା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
  
• ଏହି ଦୁଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସଂରଚନା ଫଳରେ ହୀରା ଓ ଗ୍ରାଫାଇଟ୍‌ର ଭୌତିକ ଧର୍ମ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ଯଦିଓ ସେ ଦୁଇଟିର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ ସମାନ ।
• ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ହୀରା ସବୁଠାରୁ ବେଶି ଶକ୍ତ । ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ହେଉଛି କୋମଳ (Smooth) ଏବଂ ହାତରେ ଧରିଲେ ଚିକ୍କଣ ବା ତେଲିଆ ଜଣାପଡ଼େ।
• ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ଅଧାତୁ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରେ ।
• ଅତି ଉଚ୍ଚ ଚାପ ଓ ତାପମାତ୍ରା ପ୍ରୟୋଗ କରି ବିଶୁଦ୍ଧ କାର୍ବନରୁ ହୀରା ସଂଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଇପାରିବ । ଏହି ସଂଶ୍ଲେଷିତ ହୀରାଗୁଡ଼ିକ ଛୋଟ, ଅନ୍ୟଥା ପ୍ରାକୃତିକ ହୀରାଠାରୁ କୌଣସି ଗୁଣରେ ଭିନ୍ନ ନୁହେଁ ।
• କାର୍ବନର ଆଉ ଏକ ରୂପ ହେଉଛି ଫୁଲେରିନ୍‌ । ପ୍ରଥମେ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥିବା କାର୍ବନର ଏହି ରୂପଟି ହେଲା, C-60, ଯେଉଁଥରେ କାର୍ବନ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ଫୁଟ୍‌ବଲ ଆକାରରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ଏହା ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ସ୍ଥପତି ବକ୍‌ମିନ୍‌ଷ୍ଟର ଫୁଲର୍ (Buckminster Fuller)ଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଇଥିବା ଭୂପରିମାଣ ବିଦ୍ୟା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଗମ୍ବୁଜ (Geodesic dome) ପରି ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ଅଣୁକୁ ଫୁଲେରିନ୍‌ ନାମ ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

→ କାର୍ବନର ସଂବଂ ଗୁଣଧାର1 ପ୍ରକୃତି (Versatile Nature of Carbon) :

• ଆମେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଅନେକ ଜିନିଷରେ କାର୍ବନ ଅଛି ।
• ଆମେ ନିଜେ କାର୍ବନ ଯୌଗିକରେ ଗଠିତ ହୋଇଛୁ ।
• କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ସଂଖ୍ୟା ହେଉଛି ତିନି ନିୟୁତ (million)ରୁ ଅଧ୍ଵ ।
• ସହ ସଂଯୋଗ୍ୟ ବନ୍ଧର ପ୍ରକୃତି କାର୍ବନକୁ ବହୁସଂଖ୍ୟାର ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ।
• କାର୍ବନ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି କରିବାର କାରଣ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା

→ କାଟିନେସନ :

• କାର୍ବନ ଅନ୍ୟ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ସହିତ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରି ବୃହତ୍ ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟିକରିବା ପାଇଁ ଅନନ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ରହିଛି । ଏହି ଗୁଣକୁ କାଟିନେସ୍‌ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ କାର୍ବନର ଦୀର୍ଘ ଶୃଙ୍ଖଳ (Long chain), କାର୍ଟନର ଶାଖାଯୁକ୍ତ ଶୃଙ୍ଖଳ କିମ୍ବା କାର୍ବନ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକର ଚକ୍ରୀୟ ସଜ୍ଜା ହୋଇପାରେ।
• କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଗୁଡ଼ିକ ଏକ-ବନ୍ଧ, ଦ୍ୱି-ବନ୍ଧ ବା ତ୍ରି-ବନ୍ଧ ଦ୍ଵାରା ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରେ । ବନ୍ଧ ଗଠନକୁ ନେଇ କାର୍ବନ ଯୌଗିକକୁ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ
• କରାଯାଏ; ଯଥା— ପୃକ୍ତ ଯୌଗିକ ଓ ଅପୃକ୍ତ ଯୌଗିକ । କାର୍ବନ ଯୌଗିକରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ କେବଳ ଏକ-ବନ୍ଧ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟ ପରମାଣୁ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହେଲେ ତାହାକୁ ପୃକ୍ତ ଯୌଗିକ କୁହାଯାଏ ।
• ଯେଉଁ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ କାର୍ବନ-କାର୍ବନ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍‌ବନ୍ଧ କିମ୍ବା ତ୍ରିବନ୍ଧ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅପୃକ୍ତ ଯୌଗିକ କୁହାଯାଏ । ଉଭୟ କାର୍ବନ ଓ ସିଲିକନ୍‌ର ବହିଃସ୍ଥ କକ୍ଷରେ 4ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ କାର୍ବନର କାଟିନେସନ୍ ଗୁଣ ଅଧ୍ୟା ଦେଖାଯାଏ ।
• କାର୍ବନ ଶହ ଶହ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟିକରେ । କିନ୍ତୁ ସିଲିକନ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ସହ ମିଶି ଯେଉଁ ଯୌଗିକ ଗଠନ କରେ ତାହା କେବଳ ସାତ କିମ୍ବା ଆଠଟି ସିଲିକନ୍ ପରମାଣୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ଖୁବ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ।
• କାର୍ବନ-କାର୍ବନ ବନ୍ଧ ଖୁବ୍ ଶକ୍ତ, ତେଣୁ ତାହା ସ୍ଥାୟୀ ( stable)

→ (i) ଚତୁଃସଂଯୋଜୀ:
କାର୍ବନର ଯୋଗ୍ୟତା ଚାରି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା କାର୍ବନର ଅନ୍ୟ ଚାରୋଟି ପରମାଣୁ କିମ୍ବା ଏକ ଯୋଗ୍ୟତା ବିଶିଷ୍ଟ ଅନ୍ୟ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସହ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରିବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ।
ଅନ୍ୟ ମୌଳିକ ଯଥା – ଅକ୍‌ସିଜେନ୍, ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍, ସଲଫର୍‌, କ୍ଲୋରିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସହ କାର୍ବନ୍‌ର ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ସୁନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ (specific) ଧର୍ମ ରହିଥାଏ । ଏହି ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ଅଣୁରେ ଥ‌ିବା କାର୍ବନ ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

→ (iii) ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରିବା ପ୍ରୟାସ:
କାର୍ବନର ପରମାଣୁର ଆକାର ଛୋଟ ହେତୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଶକ୍ତ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରେ ।
ସହଭାଜିତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଯୁଗଳକୁ ଶକ୍ତଭାବରେ ଧରି ରଖୁବା ପାଇଁ ଏହା ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍‌ ସମର୍ଥ କରିଥାଏ ।

→ (iv) ଆଇସୋମେରିଜିମ୍ :
ଯେଉଁ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଏକା ଅଣୁ ସଙ୍କେତ ଥାଏ କିନ୍ତୁ ଅଣୁ ଭିତରେ ପରମାଣୁ ସଜ୍ଜା ପୃଥକ୍ ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ ସେହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ସଂରଚନାତ୍ମକ ଆଇସୋମର କୁହାଯାଏ ।

→ ଉଦାହରଣ :

ଅନେକ ଯୌଗିକରେ ସମାନ ଅଣକାର୍ବନ କିମ୍ବା ପରମାଣୁପୁଞ୍ଜ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇରହିଥାଏ । ଆରମ୍ଭରେ ଏହିସବୁ ଯୌଗିକରେ ସମାନ ଅଣକାର୍ବନ କିମ୍ବା ପରମାଣୁ ପୁଞ୍ଜ ବିଭିନ୍ନ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇରହିଥାଏ, ଆରମ୍ଭରେ ଏହିସବୁ ଯୌଗିକ ପ୍ରାକୃତିକ ପଦାର୍ଥରୁ ନିଷ୍କାସିତ ହେଉଥିଲେ ଏବଂ ଧାରଣାଥିଲା ଯେ ଏଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଜୀବନ୍ତ ପଦାର୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇପାରେ । ଫ୍ରେଡ୍ରିକ୍ ଭୋଲର୍ (Friedrich Wohler) 1828 ମସିହାରେ ଏମୋନିୟମ୍ ସିଆନେଟ୍‌ରୁ ୟୁରିଆ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଏହାକୁ ଖଣ୍ଡନ (disprove) କରିଥିଲେ ।

→ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ (Hydrocarbon):

• ଯେଉଁ ସବୁ କାର୍ବନ ଯୌଗିକରେ କେବଳ କାର୍ବନ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ରହିଛି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – ପୃକ୍ତ ଓ ଅପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକ ।
• ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନକୁ ଆଲ୍‌କେନ୍ (Alkane) କୁହାଯାଏ ।
• ଯେଉଁ ଅପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନରେ ଏକ ବା ଅଧିକ ଦ୍ବି-ବନ୍ଧ ଥାଏ ତାକୁ ଆଲ୍‌କିନ୍ (Alkene) କୁହାଯାଏ ।
• ଏକା ବା ଅଧୂକ ତ୍ରିବନ୍ଧ ଥ‌ିବା ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନକୁ ଆଲକାଇନ୍ (Alkyne) କୁହାଯାଏ ।

→ ପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ :

• ଯେଉଁ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ କାର୍ବନ କାର୍ବନ ମଧ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ
• ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଅନ୍ୟ ଚାରୋଟି ପରମାଣୁସହ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରିଥାଏ ।
• ସରଳତର ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ହେଉଛି, ମିଥେନ୍ (CH₄), ଇଥେନ୍ (C₂H₆) |
• କାର୍ବନ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ଏକ ବନ୍ଧ ସହ ଏକା ସଙ୍ଗରେ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ । C – C
• ପ୍ରତି କାର୍ବନ ପରମାଣୁର ବାକି ତିନୋଟି ଯୋଗ୍ୟତା ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଛି । ତେଣୁ ପ୍ରତି କାର୍ବନକୁ ତିନୋଟି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ପରମାଣୁ ସହ ବନ୍ଧ କରାଯାଉ ।

→ ଇଥେନ୍ (CH )ର ଗଠନ :

ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ବେଶି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ନୁହେଁ । ପୃକ୍ତ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଙ୍କେତ C_nH_2n+2

→ ଅପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ :
ଯେଉଁ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକରେ କାର୍ବନ-କାର୍ବନ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବି-ବନ୍ଧ କିମ୍ବା ତ୍ରି-ବନ୍ଧ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଯୌଗକଗୁଡ଼ିକରେ କାର୍ବନ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ସହସଂଯୋଜ୍ୟ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରି ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଯୋଜନ କ୍ଷମତା ଉପଯୋଗ କରୁ ନ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅପୃକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

(i) ଆଲ୍‌କିନ୍ : ଯେଉଁ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର କାର୍ବନ କାର୍ବନ ମଧ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ବନ୍ଧ ଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲ୍‌କିନ୍ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ଏଥୁନ୍ (C₂H₄), ପ୍ରୋପିନ୍ (C₃H₅), ବ୍ୟୁଟିନ୍ (C₄H₈) ଇତ୍ୟାଦି ।

(ii) ଆଲ୍‌କାଇନ୍ :
ଯେଉଁ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ୍‌ଗୁଡ଼ିକରେ କାର୍ବନ କାର୍ବନ ମଧ୍ୟରେ ତିନୋଟି ଲେଖାଏଁ ବନ୍ଧ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଆଲ୍‌କାଇନ୍ କୁହାଯାଏ ।
( – C = C -)

→ ଉଦାହରଣ :

• ଇଥାଇନ୍ (C₂H₂), ପ୍ରୋପାଇନ୍ (C₃H₄), ବ୍ୟୁଟାଇନ୍ (C₄H₈) ଇତ୍ୟାଦି ।
  
• ଅପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ ଗୁଡ଼ିକ ପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ।
• ଦ୍ବି-ବନ୍ଧଥ‌ିବା ଅପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଂକେତ : C_nH_2n
• ଯେଉଁ ଅପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନରେ ଏକ ବା ଅଧୂକ ତ୍ରିବନ୍ଧ ଥବ ସେହି ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନକୁ ଆଲକାଇନ୍ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଙ୍କେତ : C_nH_2n-2

(i) ଇଥାଇନ୍ (C₂H₂)ର ଗଠନ :

(ii)
ପ୍ରୋପାଇନ୍ (C₃H₄)ର ଗଠନ :

→ ଶୃଙ୍ଖଳ, ଶାଖା ଏବଂ ଚକ୍ରାକାର (Chains, Branches & Rings) :

→ (a) ସଳଖ ଚେନ୍ ବା ଶୃଙ୍ଖଳ ଯୁକ୍ତ ଯୌଗିକ :
ଯେଉଁ ଆଲକେନ୍‌ଗୁଡ଼ିକରେ ତିନୋଟି କିମ୍ବା କମ୍ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକ ଶାଖା ଗଠନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
(i) ମିଥେନ୍ , ଇଥେନ୍ ଓ ପ୍ରୋପେନ୍ ଯଥାକ୍ରମେ 1, 2 ଓ 3 କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ରହିଥ‌ିବା କାର୍ବନ ଯୌଗିକ । କାର୍ବନ ପରମାଣୁର ଏହିଭଳି ଚେନ୍ ବା ଶୃଙ୍ଖଳ ଚେନ୍‌ରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ରହିପାରିବ ।
କାର୍ବନ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନର ପୃକ୍ତ ଯୌଗିକର ସଙ୍କେତ ଓ ସଂରଚନା

→ (b) ଶାଖାଯୁକ୍ତ ପୌଟିଜ :
ବ୍ଲ୍ୟୁଟେନ୍ (C₄H₁₀ ) ର ସଂରଚନା:

ଯେଉଁ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଏକା ଅଣୁ ସଙ୍କେତ ସମାନ ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଅଣୁଭିତରେ ପରମାଣୁ ସଜ୍ଜା ପୃଥକ୍ ହୋଇଥାଏ ସେହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ସଂରଚନାତ୍ମକ ଆଇସୋମର (structural isomer) କହନ୍ତି ।

→ (C) ଚକ୍ରୀୟ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ :
ଯେଉଁ କାର୍ବନ ଯୌଗିକରେ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଗୁଡ଼ିକ ରିଙ୍ଗପରି ବା ଚକ୍ରାକାରରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଚକ୍ରୀୟ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ କହନ୍ତି । ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନଗୁଡ଼ିକରେ ତିନୋଟି କିମ୍ବା ତହିଁରୁ ଅଧ୍ବକ କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ଉପରେ ଚକ୍ରାକାର ଚେନ୍ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

(i) ସାଇକ୍ଲୋହେକ୍ସନ୍ (C₆H₁₂) ର ସଂରଚନା:

(ii) ବେଞ୍ଜିନ୍ (C₆H₆) ରେ ସଂରଚନା:

→ କାର୍ବନ ସହିତ ବହୁତ| (Will you be my friends):

• କାର୍ବନ ଏକ ଖୁବ୍ ବନ୍ଧୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ମୌଳିକ । ଏହା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ମୌଳିକ ଯଥା – ହାଲୋଜେନ୍, ଅକ୍‌ସିଜେନ୍, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଏବଂ ସଲଫର୍ ସହିତ ମଧ୍ୟ ବନ୍ଧ ଗଠନ କରେ ।
• ଏକ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳରେ ଏକ ବା ଅଧିକ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ସ୍ଥାନ ଏହି ମୌଳିକଦ୍ଵାରା ପୂରଣ ହୁଏ ଏବଂ କର୍ଜନର ଯୋଗ୍ୟତା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।
  ଏହି ଭଳି ଯୌଗିକଟୁଡ଼ିକରେ ହାଲଡ୍ରୋଜେନ୍ ବଦଳରେ ଅନ୍ୟ ଯେଉଁ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସ୍ଥାନ ନିଏ ତାହାକୁ ଅସମ ପରମାଣୁ (Heteroatom) କୁହାଯାଏ ।
• ଅସମ ପରମାଣୁ ଏବଂ ଅସମ ପରମାଣୁ ରହିଥ‌ିବା ଗ୍ରୁପ ଯୌଗିକକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଧର୍ମ ପ୍ରଦାନ କରେ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ୍ (Functional Group) କୁହାଯାଏ ।
• ଗୋଟିଏ କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ଧର୍ମ ତାହାର ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ୍ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, କାର୍ବନଶୃଙ୍ଖଳର ଦୀର୍ଘତା ଓ ପ୍ରକୃତି ଉପରେ ନୁହେଁ ।
  ଏକ ବା ଅଧ‌ିକ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁର ସ୍ଥାନ ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଏହି ଯୋଗ୍ଯତା ମଧ୍ୟଦେଇ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ସହିତ ସଂଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
  

କାର୍ବନ ଯୋଗିକରେ କେତୋଟି ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ :

→ ହୋମୋଲୋଗସ୍ ଶ୍ରେଣୀ (Homologous Series):
ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପର ଉପସ୍ଥିତି କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ଜାହିର କରିଥାଏ ।

→ ଉଦାହରଣ:

• CH₃OH, C₂H₅OH, C₃H₇OH ଓ C₄H₉OH ଇତ୍ୟାଦି ଗୁଡ଼ିକର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ ସମାନ କାରଣ ଏଗୁଡ଼ିକର ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ୍ ସମାନ ।
  ଯୌଗିକ ଶ୍ରେଣୀର ଯେଉଁଥରେ ଏକା ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପାଇଁ ପ୍ରତିସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ ତାକୁ ସଜାତୀୟ ବା ହୋମୋଲଗସ୍ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଯୌଗିକକୁ ହୋମଲୋଗ୍ କହନ୍ତି ।
• ସମାନ ସଂରଚନା ଓ ସମାନ ରାସାୟନିକ ଧର୍ମବିଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ଜୈବ ଯୌଗିକ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗୋଟିଏ ଯୌଗିକ ତା’ର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ଯୌଗିକ ଠାରୁ ତା’ର ଆଣବିକ ସଂକେତରେ – CH₂ ଗ୍ରୁପ୍ ଦ୍ଵାରା ପୃଥକ୍ ହୋଇଥିଲେ, ସେହି ଶ୍ରେଣୀକୁ ହୋମୋଲଗସ୍ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।

→ ହୋମୋଲୋଗ୍ ଶ୍ରେଣୀର ଗୁଣ (ପ୍ରକୃତି) :
(i) ହୋମୋଲଗ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ହୋମୋଲଗ୍‌ର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଂକେତ ଅଛି । ସଂରଚନା ମଧ୍ୟ ସମାନ । ଉଦାହରଣ ମିଥେନ୍ – CH₄, ଇଥେନ୍ – C₂H₆, ପ୍ରୋପେନ୍ – C₃H₈ , ବ୍ୟୁଟେନ – C₄H₁₀ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଆଲକେନ୍‌ର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଙ୍କେତ C_nH_2n+2
ଆଲ୍‌କିନ୍‌ର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଙ୍କେତ C_nH_2n |
ଆଲକାଇନ୍‌ର ସାଧାରଣ ଅଣୁ ସଙ୍କେତ C_nH_2n-2 |

(ii) ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ଥିବା ଯୌଗିକ ଗୁଡ଼ିକ –CH₂ ଏକକ ଦ୍ଵାରା ପୃଥକ୍ । CH₄ ଓ C₂H₆ ଇତ୍ୟାଦି ।

(iii) କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ଥିବା ଯୌଗିକ ଗୁଡ଼ିକର ଆଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ମଧ୍ଯରେ 14u ପାର୍ଥକ୍ୟ ଥାଏ ।

CH₄ ର ଆଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵ = 12 x 1 + 4 × 1 = 16u
C₂H₆ ର ଆଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵ = 12 × 2 + 6 × 1 = 30 u
CH₄ ଓ C₂H₆ ର ଆଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ୱ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ 14 u
(iv) କୌଣସି ହୋମୋଲୋଗସ୍ ଶ୍ରେଣୀରେ ଆଣବିକ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିବା ସହ ଭୌତିକ ପ୍ରକୃତିରେ ଏକ କ୍ରମ ବିନ୍ୟାସ (Gradation) ଦେଖାଯାଏ ।

(v) ଗଳନାଙ୍କ ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ।

(vi) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦ୍ରାବକରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

(vii) ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ ସମାନ ରହେ ।

→ କାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ନାମକରଣ ପଦ୍ଧତି (Nomenclature of carbon compounds):

• ହୋମୋଲଗସ୍ ଶ୍ରେଣୀରେ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ନାମ ମୂଳ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
• ଶୃଙ୍ଖଳର ନାମ ପୂର୍ବରେ କିମ୍ବା ଶେଷରେ ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପର ପ୍ରକୃତି ସୂଚାଉଥିବା ଏକ ଶତାଂଶ ଯୋଗ କରି ଏବଂ ଶୃଙ୍ଖଳର ନାମକୁ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଯୌଗିକର ନାମକରଣ କରାଯାଏ ।

→ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ନାମକରଣ କରାଯାଇପାରିବ ।

• ଯୌଗିକଟିରେ କାର୍ବନ ସଂଖ୍ୟା ଚିହ୍ନଟ କର । ତିନୋଟି କାର୍ବନ ପରମାଣୁ ରହିଥ‌ିବା ଯୌଗିକର ନାମ ପ୍ରୋପେନ୍‌ ହୋଇଥା’ନ୍ତା ।
• ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ୍ ଥିଲେ ଯୌଗିକର ନାମର ପୂର୍ବରେ କିମ୍ବା ନାମର ଶେଷ ଭାଗରେ ଏକ ଶତାଂଶ ଯୋଗକରି ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପ୍‌କୁ ସୂଚାଯାଏ ।
• ସକ୍ରିୟ ଗ୍ରୁପର ନାମକୁ ଯଦି ଶେଷଭାଗରେ ସୂଚାଇବାକୁ ହେବ ଇଂରାଜୀ ନାମର ଶେଷଭାଗରେ ଥ‌ିବା ‘e’ କୁ ବାଦଦେଇ ଏବଂ ସେହିସ୍ଥାନରେ ଉପଯୁକ୍ତ ଶତାଂଶଟି ଶେଷଭାଗରେ ଯୋଗକରି କାର୍ବନଶୃଙ୍ଖଳର ନାମକୁ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ କିଟୋଗ୍ରୁପ ସହ ଏକ ତିନି କାର୍ବନ ବିଶିଷ୍ଟ ଶୃଙ୍ଖଳକୁ ନିମ୍ନ ପ୍ରକାରରେ ନାମିତ କରାଯିବ ।
  ପ୍ରୋପେନ୍ – ‘e’ = ପ୍ରୋପାନ୍ + ‘ଓନ୍’ = ପ୍ରୋପାନୋନ୍
  (Propane – ‘e’ = Propan + ‘one’ = Propanone)
• କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳଟି ଯଦି ଅପୃକ୍ତ, ତେବେ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ନାମର ଶେଷଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦାଶ ‘ane’ସ୍ଥାନରେ ‘ene’ କିମ୍ବା ‘yne’ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଗୋଟିଏ ଦ୍ଵିବନ୍ଧ ସହ ତିନି କାର୍ବନ ବିଶିଷ୍ଟ ଶୃଙ୍ଖଳକୁ ପ୍ରୋପିନ୍ (Propene) କୁହାଯିବ । ଯଦି ଏହି ଶୃଙ୍ଖଳରେ ତ୍ରିବନ୍ଧ ରହେ, ଏହାକୁ ପ୍ରୋପାଇନ୍ (Propyne) କୁହାଯିବ ।

→ କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ (Chemical Properties of Carbon Compounds):
→ (a) ଦହନ (Combustion):

• କାର୍ବନର ଯେକୌଣସି ରୂପ ଅକ୍‌ସିଜେନରେ ଜଳିଲେ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହିତ ତାପ ଓ ଆଲୋକ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅଧିକାଂଶ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ ଦହନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ବହୁପରିମାଣର ତାପଶକ୍ତି ଓ ଆଲୋକଶକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାନ୍ତି । ଏହାକୁ ଜାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କହନ୍ତି ।

→ ଉଦାହରଣ :

• C + O₂ → CO₂ + ତାପ ଏବଂ ଆଲୋକ
• CH₄ + O₂ → CO₂ + H₂O + ଚାପ ଓ ଆଲୋକ
• CH₃CH₂OH + O₂ → CO₂ + H₂O + ଚାପ ଓ ଆଲୋକ

→ ଶେଷ ଦୁଇଟି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ସମତୁଲ କର ।
ଉ :
CH₄ + 2O₂ → CO₂ + 2H₂O + ଚାପ ଓ ଆଲୋକ
CH₃CH₂OH + 3O₂ → 2CO₂ + 3H₂O + ଚାପ ଓ ଆଲୋକ

• ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକ; ଯଥା – ମିଥେନ୍, ଇଥେନ୍, ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍, LPG, କର୍ପୂର, ଆଲକହଲ ବାୟୁରେ ଜଳିଲେ ସ୍ଵଚ୍ଛଶିଖା (Clean Flame) ଦେଇଥାଏ ।
• ଅପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଯୌଗିକ; ଯଥା— ଇଥ, ଗନ୍ଧକର୍ପୂର, ବେଞ୍ଜିନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଜଳିଲେ କଳା ଧୂଆଁ ସହିତ ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗର ଶିଖା ହେବ ।
• ଗୋଟିଏ ଧାତବ ଥାଳି ରଖୁ କଳା କଣିକା ଥାଳି ଉପରେ ଜମିଯିବ । ବାୟୁର ଯୋଗାଣକୁ ସୀମିତ କରିଦେଲେ
• ଘରଗୁଡ଼ିକରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍, କିରୋସିନ୍ ଷ୍ଟୋଭରେ ବାୟୁ ପାଇଁ ପ୍ରବେଶ ପଥ (Inlet) ଥାଏ, ଫଳରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଅକ୍‌ସିଜେନଯୁକ୍ତ (Oxygen rich) ମିଶ୍ରଣ ଏକ ସ୍ବଚ୍ଛ ନୀଳ ଶିଖା ଦେଇଥାଏ ।
• ଯଦି ରନ୍ଧାପାତ୍ର କଳା ହୋଇଥାଏ ତେବେ ବାୟୁଛିଦ୍ର (airholes) ଗୁଡ଼ିକର ପଥ ଅବରୁଦ୍ଧ ହୋଇଯାଉଛି ଓ ଜାଳେଣୀ ନଷ୍ଟ ହେଉଛି ।

→ ତୁମେ ଜାଣିଛ କି ?
ଶିଖା କିମ୍ବା ବିନାଶିଖା ସହ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ଜଳେ ?

• ଗୋଟିଏ ମହମବତୀ କିମ୍ବା ଗ୍ୟାସ୍ଟ୍ରୋଭରେ ଏଲ୍‌ପିଜି (LPG) ଏକ ଶିଖାସହ ଜଳେ । ଚୁଲିରେ କୋଇଲା କିମ୍ବା ଅଙ୍ଗାର (Charcoal) କେବଳ ନାଲିରଙ୍ଗରେ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ହୋଇ ଏବଂ ବିନାଶିଖାରେ ତାପ ନିର୍ଗତ କରିଥାଏ । ଏହାର କାରଣ ହେଲା, କେବଳ ଗ୍ୟାସୀୟ ପଦାର୍ଥ ଜଳିଲେ ଶିଖା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କାଠ କିମ୍ବା ଅଙ୍ଗାରକୁ ଜାଳିଲେ, ଏଥ‌ିରେ ଥ‌ିବା ଉଦ୍‌ୟୀ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ବାଷ୍ପରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଏବଂ ପ୍ରଥମେ ଶିଖାସହ ଜଳେ ।
• ଗ୍ୟାସୀୟ ପଦାର୍ଥର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍ତପ୍ତ ହେଲେ ଆଲୋକ ଓ ତାପ ବିକିରଣ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରେ ଓ ପ୍ରଦୀପ୍ତ ଶିଖା (Luminous) ଦେଖାଯାଏ । ପ୍ରତି ମୌଳିକଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ ବର୍ଣ୍ଣ ସେହି ମୌଳିକର ସ୍ବଭାବସିଦ୍ଧ (Characteristic) ଗୁଣ ।

→ କୋଇଲା ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲିୟମର ସୃଷ୍ଟି :
(i) ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଜୈବିକ ଏବଂ ଭୂତାନ୍ତ୍ରିକ (Biological and Geological ) ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯୋଗୁଁ ଜୈବ ବସ୍ତୁତ୍ଵରୁ କୋଇଲା ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ନିୟୁତ ନିୟୁତ ବର୍ଷପୂର୍ବେ ଜୀବିତ ଥିବା ଗଛ, ଫର୍ଶ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଉଦ୍ଭଦଗୁଡ଼ିକର ମୃତ ଦେହାବଶେଷ ହେଉଛି କୋଇଲା । ସମ୍ଭବତଃ ଭୂମିକମ୍ପ କିମ୍ବା ଆଗ୍ନେୟଗିରି ଉଦ୍‌ଗୀରଣ ଦ୍ଵାରା ଏଗୁଡ଼ିକ ପୋତି ହୋଇଗଲା । ମାଟି ଓ ପଥରର ସ୍ତରଗୁଡ଼ିକ ତଳେ ଚାପି ହୋଇ ରହିଲା । ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ସେଗୁଡ଼ିକ କୋଇଲାରେ ପରିଣତ ହେଲା ।

(ii) ସମୁଦ୍ରରେ ଥ‌ିବା ନିୟୁତ ନିୟୁତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଉଭିଦ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀର ମୃତ ଦେହାବଶେଷରୁ ତୈଳ ଏବଂ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ସୃଷ୍ଟି । ମୃତ୍ୟୁପରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ଦେହାବଶେଷ ସମୁଦ୍ର ଶଯ୍ୟା ତଳକୁ ବୁଡ଼ିଗଲା ଏବଂ ପଟୁଦ୍ୱାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇଗଲା । ଉଚ୍ଚ ଚାପରେ ଥିବା ମୃତ ଅବଶେଷକୁ ବୀଜାଣୁ ଆକ୍ରମଣ କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ତୈଳ ଓ ଗ୍ୟାସ୍‌ରେ ପରିଣତ କରିଦେଲା । ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଚାପଦ୍ଵାରା ପଟୁ ଆସ୍ତେ ଆସ୍ତେ ଶିଳାରେ ପରିଣତ ହେଲା । ଶିଳାରେ ଥୁବା ଛିଦ୍ରଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟକୁ ତୈଳ ଓ ଗ୍ୟାସ୍ ବହିଗଲା ଏବଂ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇ ରହିଲା ।

→ (b) ଜାଗଣ (Oxidation) :
କାର୍ବନ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ଦହନଦ୍ୱାରା ସହଜରେ ଜାରିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏହି ସମ୍ପୂର୍ଣ ଜାରଣ ଛଡ଼ା ଅନେକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଛି ଯେଉଁଥରେ ଆଲ୍‌କହଲ ଗୁଡ଼ିକ କାର୍ବୋକ୍‌ଲିକ୍ ଏସିଡ୍ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

→ (c) ପୋଖ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Addition reaction):
ଅପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଉତ୍ପ୍ରେରକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ସହ ଯୋଗ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ଦେଇଥାଏ ।

ଦନସ୍ପତି ତେଲଗୁଡ଼ିକରେ ସାଧାରଣତଃ ଅପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ଥିବା ବେଳେ ପଶୁ ଚର୍ବିରେ ପୃକ୍ତ କାର୍ବନ ଶୃଙ୍ଖଳ ରହିଥାଏ ।

→ (d) ପ୍ରତିସ୍ଥାପିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Substitution reaction)
ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ କ୍ଲୋରିନ୍ ଅତି ଦୃତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନ ସହ ସଂଯୋଗ କରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପୃକ୍ତ ହାଇଡ୍ରୋକାର୍ବନର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ପରମାଣୁ ସ୍ଥାନରେ କ୍ଲୋରିନ୍ ପରମାଣୁ ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ପ୍ରତିସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

CH₃CI + Cl₂ → CH₂Cl₂ + HCl
CH₂Cl₂ + Cl₂ → CHCl₃ + HCl
CHCl₃ + Cl₂ → CCl₄ + HCl

→ କେତୋଟି ପ୍ରଧାନ କାର୍ବନ ଯୌଗିକ-ଇଥାନଲ୍ ଏବଂ ଇଥାନୋଇକ୍ ଏସିଡ୍ (Some Important Carbon Compounds-Ethanol and Ethanoic acid) :
ଇଥାନଲାଭ ଧର୍ମ (Properties of Ethanol) :

• ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ତାପମାତ୍ରାରେ ଇଥାନଲ ଏକ ତରଳ ଅଟେ ।
• ଏହାର ଗଳନାଙ୍କ 156K ଓ ସ୍ଫୁଟନାଙ୍କ 351K ।
• ଇଥାନଲ୍‌କୁ ସାଧାରଣତଃ ଆଲକହଲ କହନ୍ତି ଏବଂ ଏହା ସମସ୍ତ ଆଲ୍‌କୋହଲିକ୍ ପାନୀୟର ସକ୍ରିୟ ଉପାଦାନ (Active ingredient) ।
• ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ଦ୍ରାବକ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଅନେକ ଔଷଧ (ଟିଙ୍କଚର ଆୟୋଡ଼ିନ୍, କାଶର ଔଷଧ (cough syrup) ଓ ଅନେକ ଟନିକ୍)ରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ଜଳରେ ସବୁ ଅନୁପାତରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ।

→ ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ:

• ସୋଡ଼ିୟମ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
• ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଧାତୁ ଇଥାନଲ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ କରେ ।
  
• ଇଥାନଲ ଅଧ୍ଵ ପରିମାଣ ଗାଢ଼ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ସହ 443K ରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ଇଥାନଲ ଅଣୁରୁ ଗୋଟିଏ ଜଳ ଅଣୁ ବାହାରିଯାଇ ଏଥୁନ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
  

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Notes Chapter 3 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Notes Chapter 3 ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ

→ ଉପକ୍ରମ (Introduction):

• ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆବିଷ୍କୃତ 118ଟି ମୌଳିକ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ପ୍ରାକୃତିକ ଓ କେତକ କୃତ୍ରିମ ମୌଳିକ ଅଟନ୍ତି । ପ୍ରାକୃତିକ ମୌଳିକମାନଙ୍କୁ ଧାତୁ, ଅଧାତୁ କିମ୍ବା
• ଉପଧାତୁ ରୂପେ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
• ଲୁହା, ତମ୍ବା, ଏଲୁମିନିୟମ୍, ସୋଡ଼ିୟମ୍, ଜିଙ୍କ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସହଜରେ ମିଳୁଥିବା ଧାତୁ (Metal) ଅଟନ୍ତି ।
• କେତେକ ଧାତୁକୁ ବିଭିନ୍ନ ଉପକରଣ ଭାବରେ ଓ କେତେକକୁ ଅଳଙ୍କାର ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• କାର୍ବନ, ସଲଫର୍‌, ଫସଫରସ, ଅମ୍ଳଜାନ, ଉଦ୍‌ଜାନ ଇତ୍ୟାଦି ସହଜରେ ମିଳୁଥ‌ିବା ଅଧାତୁ (Non-Metal) ଅଟନ୍ତି ।
• ଏମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାର୍ଯ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• କେତେକ ମୌଳିକ ଯେଉଁମାନେ ଉଭୟ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁର ଗୁଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଉପଧାତୁ (Metalloids) କହନ୍ତି । ବୋରନ୍, ସିଲିକନ୍, ଜର୍ମାନିୟମ୍ , ଆର୍ସେନିକ୍, ଏକ୍ସିମନି, ଟେଲୁରିୟମ୍, ପୋଲୋନିୟମ୍ ଆଦି ଉପଧାତୁ ଅଟନ୍ତି ।

→ ଧାତ୍ରଶ୍ନଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଧର୍ମ (Physical properties of metals):

→ ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଶ୍ରଣ (Physical properties of non-metals):

• ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଅନମନୀୟ ଓ ଭଙ୍ଗୁର ଅଟନ୍ତି । କଠିନ ଅଧାତୁକୁ ହାମରରେ ପିଟି ଚଦରପରି କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ । ନାହିଁ ।
• ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତନ୍ୟ ନୁହଁନ୍ତି । କଠିନ ଅଧାତୁରୁ ଆମେ ତାର ତିଆରି କରିପାରିବା ନାହିଁ ।
• ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତାପ ଓ ବିଦ୍ୟୁତ୍ କୁପରିବାହୀ ।
• ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ମୁକ୍ତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ନ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
• ଅଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ଧାତବ ଔଜଲ୍ୟ ବା ଦୀପ୍ତି ନାହିଁ । (ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଓ ଗ୍ରାଫାଇଟ୍ ବ୍ୟତୀତ)

→ ଅଧାତୁର ରାସାପାନିଜ ଶ୍ରଣ (Chemical properties of non-metals):

→ ଧାତୁର ରାସାୟନିକ ଧର୍ମ (Chemical properties of metals):

(a) ଧାତୁକୁ ରାଷ୍ଟ ସହିତ ବଦନ (Metals burnt with Air):

• ଧାତୁ ଅମ୍ଳସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Reaction of Metals with Acids):
• ଧାତୁ ଅମ୍ଳସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।
  ଧାତୁ + ଲଘୁ ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍

→ ଧାତୁର ଅନ୍ୟ ଧାତବ ଲବଣର ଦ୍ରବଣ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Reaction metals with solutions of other metal salts):

→ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ କିପରି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ (How do metals and non-metals react ?):

• ନୋବେଲ୍‌ ଖ୍ୟାପଗୁଡିକର ଫପୋଜକ କକ୍ଷରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ରାରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ରାସାୟନିକ ସକ୍ରିୟତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
• ଧାତୁ ଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ତ୍ୟାଗକରି ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି । ଅଧାତୁ ଗୁଡ଼ିକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଗ୍ରହଣ କରି ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି । ଫଳରେ ଧାତୁ ଓ ଅଧାତୁ ନିକଟତମ ନୋବଲ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଇଲେକ୍‌ନ ସଂରଚନା ଧାରଣ କରନ୍ତି ।
  

→ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NaCI) ଯୌଗିକର ଗଠନ :

• ସୋଡ଼ିୟମ୍ ପରମାଣୁର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 1 ।
• ଏହାର M କକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଅଛି । ଏହା ଯଦି M କକ୍ଷର ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ହରାଇ ଦିଏ ତେବେ L କକ୍ଷଟି ବାହ୍ୟତମ କକ୍ଷ ହୋଇଯିବ
• । ଏହା ଏକ ସ୍ଥାୟୀ ଅଷ୍ଟକ ଅଟେ । ଏହାର ପରମାଣୁର ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସରେ 11 ଟି ପ୍ରୋଟନ୍ ରହିଛି ଓ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂଖ୍ୟା 10 ହୋଇଯାଇଛି । ବଳକା
• ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତ ଚାର୍ଜ ସୋଡ଼ିୟମ କାଟାୟନ (Nat) ସୃଷ୍ଟିକରେ ।
• କ୍ଲୋରିନ୍ ପରମାଣୁର ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ସଂରଚନା 2, 8, 7 । ଅଷ୍ଟକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବା ପାଇଁ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।
  ଯଦି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ସହିତ କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହୁଏ, ତେବେ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହରାଇଥିବା ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍
• ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ ଗ୍ରହଣ କରିବାପରେ କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ପରମାଣୁ ଗୋଟିଏ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଚାର୍ଜ ହେବ । କାରଣ ଏହାର ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ୍‌ରେ 17 ଟି ପ୍ରୋଟନ୍ ଥିବାବେଳେ K, L ଓ M କକ୍ଷରେ ସମୁଦାୟ 18ଟି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରମ୍ ।
• ଏହା ଆମକୁ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଆନାୟନ (CI) ଦେଉଛି, ସେଥ‌ିପାଇଁ ଉଭୟ ଯୌଗିକ ମଧ୍ୟରେ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇ ପାରିବ ।
  କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଆୟନ (CI) ହେବ
  
  (ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌ର ଗଠନ ପ୍ରକ୍ରିୟା)
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଓ କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌ର ଆୟନ ଦ୍ବୟ ବିପରୀତ ଚାର୍ଜ ବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ପରସ୍ପରକୁ ଆକର୍ଷଣ କରେ ଏବଂ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ସ୍ଥିର ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଆକର୍ଷଣ ବଳଦ୍ଵାରା ଧରିରଖ୍ NaCI ଗଠନ କରେ ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଅଣୁରୂପରେ ନ ରହି ବିପରୀତ ଚାର୍ଜ ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ସମଷ୍ଟି ରୂପେ ରହେ ।

ଉଦାହରଣ -2:

→ ଆୟନିକ ଯୌଗିକ/ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ :
ଧାତୁରୁ ଅଧାତୁକୁ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍‌ର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ଦ୍ବାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଯୌଗିକକୁ ଆୟନିକ ଯୌଗିକ ବା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସଂଯୋଜ୍ୟ (Electrovalent) ଯୌଗିକ କୁହାଯାଏ ।

→ ଆୟନିକ ଯୌଗିକର ଧର୍ମ (Properties of lonic Compounds):

→ ଧାତୁର ଉପସ୍ଥିତି (Occurrence of Metals) :

• ଧାତୁର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ହେଉଛି ଭୂତ୍ଵକ୍ (Earth’s crust)
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଓ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ରବଣୀୟ ଲବଣ ସମୁଦ୍ର ଜଳରେ ମିଶିଥା’ନ୍ତି ।
• ପ୍ରକୃତିରେ ଭୂତ୍ଵକ୍‌ରୁ ମିଳୁଥିବା ମୌଳିକ ବା ଯୌଗିକକୁ ଖଣିଜ କୁହାଯାଏ ।
• କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଖଣିଜର ଅଧ୍ଵ ପ୍ରତିଶତମାତ୍ରାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଧାତୁ ରହିଥାଏ ଏବଂ ସେହି ଖଣିଜରୁ ଧାତୁକୁ ନିଷ୍କାସନ କରିବା ଲାଭଜନକ ହୋଇଥାଏ । ଏହିସବୁ ଖଣିଜକୁ ଓର୍ ବା ଧାତୁପିଣ୍ଡ କୁହାଯାଏ ।
  

→ ଧାତୁ ନିଷ୍କାନ (Extraction of Metals) :
କିଛି ଧାତୁ ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ପୃଥ‌ିବୀର ଭୂତ୍ଵକ୍‌ରେ ମିଳିଥାନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ସୁନା, ପ୍ଲାଟିନମ୍, ରୁପା, ତମ୍ବା ।

• ସକ୍ରିୟତା ଅନୁକ୍ରମର ନିମ୍ନଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ । ସେମାନେ ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ କ୍ବଚିତ୍
• ତମ୍ବା ଏବଂ ରୁପା ସଲଫାଇଡ୍ ବା ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଧାତୁପିଣ୍ଡ ଆକାରରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।
• ସକ୍ରିୟତା ଅନୁକ୍ରମର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ ଥିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ (K, Na, Ca, Mg, Al) ଏତେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଯେ, ତାହା ପ୍ରକୃତିରେ ମୁକ୍ତ ମୌଳିକ ଅବସ୍ଥାରେ ମିଳେ ନାହିଁ ।
• ସକ୍ରିୟତା ଅନୁକ୍ରମର ମଝିରେ ଥ‌ିବା Zn, Pb, Fe ଇତ୍ୟାଦି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟମ ଧରଣର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ । ସେଗୁଡ଼ିକ ଭୂତ୍ଵକ୍‌ରେ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍, ସଲଫାଇଡ୍ କିମ୍ବା କାର୍ବୋନେଟ୍ ରୂପରେ ମିଳିଥାଏ ।
• ଅଧିକାଂଶ ଧାତୁର ଧାତୁପିଣ୍ଡ ହେଉଛି ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ । କାରଣ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଅତି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ମୌଳିକ ଏବଂ
  
  ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
  • କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁ
  • ମଧ୍ୟମ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁ
  • ଡଇ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁ

→ ଧାତୁପିଣ୍ଡରୁ ସମୃଦ୍ଧି (Enrichment of Ores) :

• ପୃଥ‌ିବୀର ଖଣିରୁ ବାହାରୁଥିବା ଧାତୁ ପିଣ୍ଡଗୁଡ଼ିକ ଅନେକ ପରିମାଣର ଅପଦ୍ରବ; ଯଥା – ମାଟି, ବାଲି ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ଵାରା ଦୂଷିତ ହୋଇଥାଏ । ତାହାକୁ ଗାଈ (Gangue) କୁହାଯାଏ ।
• ଗାଙ୍ଗ୍ ଓ ଧାତୁପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଭୌତିକ ଓ ରାସାୟନିକ ଧର୍ମଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ନେଇ ଧାତୁପିଣ୍ଡରୁ ଗାଈକୁ ଅଲଗା କରାଯାଏ ।

(a) ସକ୍ରିୟତା କ୍ରମର ନିମ୍ନରେ ଥ‌ିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର ନିଷ୍କାସନ (Extracting Metals Low in the Activity Series) :
ସକ୍ରିୟତା କ୍ରମର ନିମ୍ନରେ ଥ‌ିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅଣପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ (unreactive) । ପୃଥକ୍ ଭାବେ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ଏହି ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଧାତୁରେ ପରିଣତ କରାଯାଏ ।

→ ଉଦାହରଣ :

• ମରକ୍ୟୁରି ଧାତୁପିଣ୍ଡର ନାମ ସିନାବାର (HgS) । ଏହାକୁ ବାୟୁରେ ଉତ୍ତପ୍ରକଲେ ମରକ୍ୟୁରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (HgO) ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଆହୁରି ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ମର୍‌କ୍ୟୁରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ବିଜାରିତ ହୋଇ ମରକ୍ୟୁରି ମିଳେ ।
  
• ସେହିପରି Cu S ଧାତୁପିଣ୍ଡରୁ ତମ୍ବା ପାଇବାପାଇଁ ଏହାକୁ ବାୟୁରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କରାଯାଏ ।
  

(b) ମଧ୍ୟମ କ୍ରମର ସକ୍ରିୟ ଧାତ୍ର ନିଷ୍କାସନ (Extracting Metals in the Middle of the Activity series)
ସକ୍ରିୟତା କ୍ରମର ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ; ଯଥା – ଲୁହା, ଜିଙ୍କ୍, ଲେଡ୍ , କପର ଇତ୍ୟାଦି ଧାତୁ ମଧ୍ୟମ ଧରଣର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ।
ଏଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ କିମ୍ବା କାର୍ବୋନେଟ୍ ରୂପରେ ପ୍ରକୃତିରେ ମିଳିଥାଏ । ଏହାର ନିଷ୍କାସନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ ।

• ରୋଷ୍ଟିଙ୍ଗ – ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ ଓରକୁ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ହେଲେ ଏହାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିମାଣର ବାୟୁର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଅଧୂକ ପରିମାଣରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କରାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ ରୋଷ୍ଟିଙ୍ଗ କହନ୍ତି ।
  
• କାଲସିନେସନ୍ – ସୀମିତ ପରିମାଣ ବାୟୁରେ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଧାତୁପିଣ୍ଡକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ରେ ପରିଣତ କରାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ କାଲସିନେସନ୍ (Calcination) କହନ୍ତି ।
  
• ବିଜାରଣ – ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ କାର୍ବନ ପରି ଉପଯୁକ୍ତ ବିଜାରଣ ଦ୍ଵାରା ଉପଯୋଗୀ ଧାତୁକୁ ବିଜାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଯେତେବେଳେ ଜିଙ୍କ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌କୁ କାର୍ବନ ସହିତ ଉତ୍ତପ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହା ଧାତବ ଜିକୁ ବିଜାରିତ ହୁଏ ।
  ZnO(s) + C(s) → Zn(s) + CO(g)
• ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ; ଯଥା— ସୋଡ଼ିୟମ୍, କ୍ୟାଲସିୟମ୍, ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ବିଜାରକ ରୂପେ କାମକଲେ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁକୁ ସେମାନଙ୍କ ଯୌଗିକରୁ ଅପସାରଣ କରନ୍ତି ।

→ ଉଦାହରଣ :

• ଏଲୁମିନିୟମ୍ କମ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ Mnକୁ ଯୌଗିକରୁ ଅପସାରଣ କରେ ।
• ଏହି ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟି ଅତିମାତ୍ରାରେ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ଅଟେ, ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥିବା ତାପର ପରିମାଣ ଏତେ ଅଧୂକ ଯେ, ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ତରଳ ଅବସ୍ଥାରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଅନ୍ତି ।
  3MnO₂(s) + 4Al(s) → 3Mn (l) + 2Al₂O₃(s)

→ ଥରମିଟ (Thermit) ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:

• ଫେରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (Fe₂O₃) ର ଏଲୁମିନିୟମ୍ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ରେଳଧାରଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ିବାରେ କିମ୍ବା ଫାଟିଯାଇଥବା ଯନ୍ତ୍ରାଂଶକୁ ଯୋଡ଼ିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏପରି ଯୋଡ଼ିବା ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଥରମିଟ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
  Fe₂O₃(s) + 2Al(s) ) → 2Fe(l) + Al₂O₃(s) + ଚାପ

(c) ଅଧ୍ଵ ସକ୍ରିୟତା କ୍ରମର ଧାତବ ନିଷ୍କାସନ (Extracting Metals towards the top of the Activity series):
ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳତା କ୍ରମର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରେ ଥିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ଅଟେ । କାର୍ବନ ସହ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ଯୌଗିକରୁ ପାଇପାରିବା ନାହିଁ । କାରଣ ଏହି ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଜାରଣ ଦ୍ଵାରା ମିଳିଥାଏ ।

→ ଉଦାହରଣ :

• ସୋଡ଼ିୟମ୍, ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଏବଂ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ତରଳ କ୍ଲୋରାଇଡ୍କୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦ୍ବାରା ମିଳିଥାଏ ।
• ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ କ୍ୟାଥୋଡ଼ଠାରେ ଜମାହେଲାବେଳେ କ୍ଲୋରିନ୍ ଏନୋଡ୍ଠାରେ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
  କ୍ୟାଥୋଡ଼ଠାରେ Na⁺ + e^– → Na
  ଏନୋଡ୍ଠାରେ 2Cl^– → Cl₂ + 2e^–

→ ଧାତ୍ରୀର ପରିଷ୍କରଣ (Refining of Metals):

• ବିଭିନ୍ନ ବିଜାରଣ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥ‌ିବା ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ମମ୍ପୂର୍ଣଭାବେ ବିଶୁଦ୍ଧ ନୁହଁନ୍ତି । ଅଶୁଦ୍ଧ ଧାତୁକୁ ଶୁଦ୍ଧ କରିବା ପାଇଁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ପରିଷ୍କରଣ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ।
• ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଶୋଧନ – କପର୍‌, ଜିଙ୍କ, ଟିନ୍, ନିକେଲ୍, ରୁପା, ସୁନା ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଶୋଧନ କରାଯାଏ ।
• ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅଶୋଧୃ ଧାତୁକୁ ଏନୋଡ଼ ଏବଂ ଏକ ବିଶୁଦ୍ଧ ଧାତୁର ପତଳା ପାତକୁ କ୍ୟାଥୋଡ଼ ରୂପେ ନିଆଯାଏ ।
• ସେହି ଧାତୁର କୌଣସି ଏକ ଲବଣର ଦ୍ରବଣକୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଶ୍ଳେଷ୍ୟ ରୂପେ ନିଆଯାଏ ।
• ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଶ୍ଳେଷ୍ୟରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ରୋତ ପ୍ରବାହ କରିବା ଦ୍ଵାରା ଏନୋଡ଼ର ବିଶୁଦ୍ଧ ଧାତୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଶ୍ଳେଷ୍ୟରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ଯାହା ସମ ପରିମାଣରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ଧାତୁ କ୍ୟାଥୋଡ୍ ଉପରେ ଜମାହୁଏ ।
• ଦ୍ରବଣୀୟ ଅପଦ୍ରବ ଦ୍ରବଣରେ ମିଶିଥାଏ ଓ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଅପଦ୍ରବ ଏନୋଡ୍‌ର ବସିଥାଏ । ଏହାକୁ ଏନୋଡ୍ କର୍ଦ୍ଦମ କରନ୍ତି
  

→ ସଂକ୍ଷାରଣ (Corrosion):

• କେତେକ ଧାତୁ ଆର୍ଦ୍ରବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଲେ ବାୟୁ, ଜଳ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକରି ଏକ ଆବରଣ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂକ୍ଷାରଣ କହନ୍ତି ।

→ ଉଦାହରଣ :

• ରୁପା ବାୟୁରେ ରହିଲେ ବାୟୁରେ ଥିବା ସଲଫର ରୁପା ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକରି ସିଲଭର ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍‌ର ଏକ କଳା ରଙ୍ଗର ଆବରଣ ଏହା ଉପରେ ସୃଷ୍ଟିକରେ ।
• କପର ବାୟୁରେ ଥ‌ିବା ଆର୍ଦ୍ର ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି କପର କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଏକ ସବୁଜ ଆବରଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
• ଲୁହା ଆର୍ଦ୍ର ବାୟୁରେ ବହୁତ ସମୟ ରହିଲେ ଏଥିରେ ବାଦାମୀ ପତଳା ଆଚ୍ଛାଦନ ଲାଭ କରିଥାଏ । ଏହାକୁ
  ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଧରେ:

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Notes Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Notes Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ

→ ଉପକ୍ରମ (Introduction):
(i) ଅମ୍ଳ (Acids) ର ସାଧାରଣ ଗୁଣ:

• ଅମ୍ଳ ପାଟିକୁ ଖଟା ଲାଗେ । ଏହା ନୀଳ ଲିଟ୍‌ସ୍‌କୁ ଲାଲ୍ କରିଦିଏ ।
• କଞ୍ଚା ଆମ୍ବ, ଲେମ୍ବୁ, ପାଚି ନ ଥ‌ିବା ଅଙ୍ଗୁର, ଦହି ଓ ଭିନେଗାର ଇତ୍ୟାଦିରେ ଅମ୍ଳ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ଏଗୁଡ଼ିକ ପାଟିକୁ ଖଟା ଲାଗେ ।
• ଏହା କ୍ଷାରୀୟ ଗୁଣର ପ୍ରଭାବକୁ ପ୍ରତିହତ (Nullify) କରିଥାଏ ।

(ii) କ୍ଷାରକର ସାଧାରଣ ଗୁଣ:

• କ୍ଷାରକ ପାଟିକୁ ଖାରିଆ ଲାଗେ । ଏହା ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍‌କୁ ନୀଳ କରିଦିଏ ।
• ସାବୁନ, ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ଓ ଚୂନ ଆଦିରେ କ୍ଷାରକ ଥାଏ ।
• ଏହା ଅମ୍ଳୀୟ ଗୁଣର ପ୍ରଭାବକୁ ପ୍ରତିହତ କରିଥାଏ ।

(iii) ଆମର ଖାଦ୍ୟ ହଜମ ନ ହେବା ଫଳରେ ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ଯୋଗୁଁ ଜଳାପୋଡ଼ା ହୋଇଥାଏ । ଅମ୍ଳଜନୀତ ଯନ୍ତ୍ରଣାରୁ ଆରୋଗ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ବେକିଙ୍ଗ ସୋଡ଼ାର ଦ୍ରବଣ ବା ପ୍ରତିଅମ୍ଳ (antacid) ବଟିକା ଖାଇଥାଉ । ଏଣୁ ପ୍ରତିଅମ୍ଳ ବଟିକା କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥିବାରୁ ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଥ‌ିବା ଅତ୍ୟଧିକ ଅମ୍ଳକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିଥାଏ ।

(iv) ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାର ରାସାୟନିକ ଭାବେ ପରସ୍ପର ବିପରୀତ ଅଟନ୍ତି ।

(v) କେତେକ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ସଂକ୍ଷରକ ଅଟନ୍ତି ଓ ସେଗୁଡ଼ିକ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷତି କରିପାରନ୍ତି ।

(vi) ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକକୁ ଚିହ୍ନିବା ପାଇଁ ଲିଟମସ୍ କାଗଜ ଓ ହଳଦୀ ଆଦି ସୂଚକ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(vii) ଲିସ୍ ଦ୍ରବଣ:

• ଲିଟ୍‌ମସ୍ ଦ୍ରବଣ ଏକ ନୀଳ ଲୋହିତ ରଞ୍ଜକ । ଏହା ଥାଲୋଫାଇଟା ଶ୍ରେଣୀର ଶୈବାଳିକା (Lichen)ରୁ ନିଷ୍କାସନ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଏହା ପ୍ରାକୃତିକ ସୂଚକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।
• ହଳଦୀ ସେହି ପ୍ରକାରର ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ସୂଚକ (Indicator) ଅଟେ ।
• ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ମିଥାଇଲ ଅରେଞ୍ଜ୍ ଓ ଫେନଲ୍‌ଫ୍‌ଲିନ ପରି ସଂଶ୍ଳେଷିତ ସୂଚକଗୁଡ଼ିକ (Synthetic indicator) ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଯେତେବେଳେ ଲିଗ୍‌ମସ୍ ଦ୍ରବଣ ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ ନୁହେଁ, ସେତେବେଳେ ଏହାର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ ଲୋହିତ ହୋଇଥାଏ ।

(iv) ପ୍ରାକୃତିକ ଅମ୍ଳ-କ୍ଷାରକ ସୂଚକ:
ଅମ୍ଳ – ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଲାଲ୍ ବନ୍ଧାକୋବି ପତ୍ର, ହଳଦୀ, କେତେକ ଫୁଲ (ହାଇଡ୍ରାନ୍‌ଜିଆ, ପେଟୁନିଆ ଓ ଜେରାନିୟମ୍)ର ପାଖୁଡ଼ା ପ୍ରଭୃତି ଅନେକ ପ୍ରାକୃତିକ ପଦାର୍ଥ ରହିଛି ଯାହା ଦ୍ରବଣରେ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରର ଉପସ୍ଥିତି ସୂଚାଇଥା’ନ୍ତି । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଅମ୍ଳ-କ୍ଷାରକ (Acid-base) ସୂଚକ କହନ୍ତି ।

→ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ରାସାଶନିକ ଧର୍ମ (Chemical Properties of Acids and Bases):

→ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ଧାତୁ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Reactions of Acids and Bases with Metals):
(A) ଧାତୁର ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା – ଧାତୁ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଧାତୁ ଅମ୍ଳରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌- ଅପସାରଣ କରି ଅମ୍ଳର ଅବଶିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହ ମିଶି ଏକ ଯୌଗିକ ଗଠନ କରେ, ଏହାକୁ ଲବଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :

• ଧାତୁ + ଅମ୍ଳ – → ଲବଣ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍
  Zn + H₂SO₄ (dil) → ZnSO₄ + H₂
• କେତେକ ଧାତୁ କ୍ଷାର ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
  Zn (ଧାତୁ) + 2NaOH (କ୍ଷାରକ) → Na₂ZnO₂ + H₂ (ସୋଡିୟମ୍‌ ଜିକେଟ୍ ଲବଣ)
• ସମସ୍ତ ଧାତୁ ସହିତ ଏହି ଧରଣର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

→ ଚୂନପାଣି ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଚୂନପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ଧଳା ଅଦ୍ରବଣୀୟ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଫଳରେ ଚୂନପାଣି ଦୁଧୂରଙ୍ଗ ଧାରଣ କରେ ।

ଅଧିକ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଚୂନପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହା ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଅଟେ । ଫଳରେ ଦୁଧୂଅ ବର୍ଣ୍ଣ ଲୋପପାଏ ।

(a) ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :
ଚୂନପଥର (lime stone), ଚକ୍ (chalk) ଓ ମାର୍ବଲ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରୂପ ଅଟେ । ସମସ୍ତ ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ବଲ + ଅଙ୍ଗ|ରକାମ୍ଳ ଖ୍ୟାସ୍
Na₂CO₃ + 2HCI → 2NaCl + H₂O + CO₂

(b) ଅମ୍ଳ ଓ ଧାତବ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
ସମସ୍ତ ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଅମ୍ଳ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସଂପୃକ୍ତ ଲବଣ, କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।
ଧାତବ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ + ଜଳ
NaHCO₃ (s) + HCl (aq) → NaCl (aq) + CO₂ (g) + H₂O (l)

କ୍ଷାରକର ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :
ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ପରସ୍ପର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ଏଥ‌ିରେ ଉଭୟ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମ ହରାଇଥା’ନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନଙ୍କର ଅମ୍ଳୀୟ ଗୁଣ ଓ କ୍ଷାରୀୟ ଗୁଣ ଲୋପ ପାଏ । ଏପରି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

→ ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର ଅମ୍ଳ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Reaction of Metallic Oxides with Acids) :
ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ଲବଣ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ଜଳ

→ ଅଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର କ୍ଷାରକ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Reaction of a Non-metallic Oxide with Base):
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ଲବଣ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କ୍ଷାରକ ଓ ଅମ୍ଳ ମଧ୍ୟରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସହିତ ସମାନ । ତେଣୁ ଅଧାତବ ଅକସାଇଡ଼ଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳୀୟ ।

ସମସ୍ତ ଅମ୍ଳ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ ସମସ୍ତ କ୍ଷାରକ ମଧ୍ୟରେ ସମାନତା (Similarity between acids and bases):

• ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ତେଣୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ସମସ୍ତ ଅମ୍ଳରେ ରହିଥ‌ିବା ପରି ମନେହୁଏ, କିନ୍ତୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଥିବା ସମସ୍ତ ଯୌଗିକ ଅମ୍ଳୀୟ ନୁହଁନ୍ତି ।
• ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରବଣରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ, H⁺(aq) ଉତ୍ପନ୍ନ କରନ୍ତି । ଏହି H⁺ (aq) (କ୍ୟାଟାୟନ) ଆୟନଗୁଡ଼ିକ ପଦାର୍ଥର ଅମ୍ଳୀୟଗୁଣ ପାଇଁ ଦାୟୀ । ଏଣୁ ଆୟନଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ବାରା ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ ହୋଇଥାଏ ।
• କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ OH^–(aq) ଆୟନ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନ୍ତି । ଏହି OH^–(aq) ଆୟନରେ ଉପସ୍ଥିତି ଦ୍ଵାରା କ୍ଷାରକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିଥାଏ ।

→ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ପ୍ରଭାବ (Effect of acids and bases on water solution) :
ଜଳ ଉପସ୍ଥିତିରେ HCIରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଜଳ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ HCl ଅଣୁରୁ H⁺ ଆୟନ ଅଲଗା ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

→ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ପ୍ରଶମନ1ଜରଣ (Neutralisation of Acids & Bases):
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ H⁺(aq) ଆୟନ ଓ କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ (OH)^–(aq) ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ ବା ହାଇଡ୍ରିକ୍‌ସାଇଡ୍ ଆୟନ ଏକାଠି ହୋଇ ଅଣଆୟନୀୟ ଅଣୁ ଗଠନ କରନ୍ତି । ଏହାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

→ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
ଅମ୍ଳ + କ୍ଷାରକ → ଲବ୍ରଣ + ଜଳ

• ଅମ୍ଳ ବା କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେବା ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
• ଜଳରେ ଅମ୍ଳ ବା କ୍ଷାରକ ମିଶାଇବାଦ୍ଵାରା ଏକକ ଆୟତନ ପ୍ରତି H₃O⁺ ବା OH^– ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା କମିଯାଏ ।
• ଏହିପରି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଲଘୁକରଣ (Dilution) କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଅମ୍ଳ ବା କ୍ଷାରକ ଲଘୁକୃତ (Diluted) ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

→ ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ଦ୍ରବଣର ସାମର୍ଥ୍ୟ :

• ଲଘୁକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦ୍ରବଣରେ H⁺ କିମ୍ବା OH^– ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଦ୍ରବଣରେ ଏହି ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ଜାଣିବାପାଇଁ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ସୂଚକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ସାର୍ବଜନୀନ ସୂଚକ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସୂଚକର ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ । ବିଭିନ୍ନ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ ଗାଢ଼ତା ବିଶିଷ୍ଟ ଦ୍ରବଣ ସହିତ ମିଶିଲେ ସାର୍ବଜନୀନ ସୂଚକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବର୍ଷ ଧାରଣ କରେ ।
• କୌଣସି ଦ୍ରବଣର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ୍ ଗାଢ଼ତା ମାପ କରିବା ପାଇଁ pH ସ୍କେଲ ନାମରେ ଏକ ସ୍କେଲର ବିକାଶ କରାଯାଇଛି ।

→ pH କ’ ଣ ?

• pH ହେଉଛି ଏକ ସଂଖ୍ୟା ଯାହା ଏକ ଦ୍ରବଣର ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ ପ୍ରକୃତିକୁ ସୂଚିତ କରେ ।
• କୌଣସି ଦ୍ରବଣର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନ ଗାଢ଼ତା ମାପ କରିବା ପାଇଁ PH ସ୍କେଲ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଜର୍ମାନ ଶବ୍ଦ ‘Potenz’ ରୁ pHର ‘p’ ଅକ୍ଷର ଆସିଛି । ‘Potenz’ର ଅର୍ଥ ହେଲା କ୍ଷମତା (Power)
• pH ସ୍କେଲ୍‌ରେ pHର ମୂଲ୍ୟ ‘୦’ (ଅତ୍ୟଧିକ ଅମ୍ଳୀୟ)ରୁ pH 14 ( ଅତ୍ୟଧ୍ୱ କ୍ଷାରୀୟ) ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଥାଏ ।
• ଏକ ପ୍ରଶମିତ ଦ୍ରବଣ (Neutral Solution)ର pH ହେଉଛି 7 ।
• pH ସ୍କେଲରେ pH ମୂଲ୍ୟ 7 ରୁ କମ୍ ହେଲେ ଦ୍ରବଣଟି ଅମ୍ଳୀୟ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି pH ମୂଲ୍ୟ 7ରୁ 14 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଲେ ଦ୍ରବଣଟି କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାଏ ।
• ଦ୍ରବଣରେ H⁺ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ବଢ଼ିଲେ ଦ୍ରବଣର ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ସେହିପରି ଦ୍ରବଣର OH^– ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ବଢ଼ିଲେ ଦ୍ରବଣର କ୍ଷାରୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।
  
• H‍⁺(ag) ଓ OH^–(ag) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ pHର ପରିବର୍ତ୍ତନ

→ ତୈନଦିନ ଜାବନରେ pHର ଗ୍ରରୁତ୍ଵ (Importance of pH in everyday life):

• ଆମ ଶରୀର pH 7.0ରୁ 7.8 ପରିସରରେ କାମ କରିଥାଏ ।
• ଜୀବ ଓ ଉଭିଦଗୁଡ଼ିକ (Living Organisms) କେବଳ ଏକ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ pH ପରିସରରେ ବଞ୍ଚରନ୍ତି ।

(A) ଅମ୍ଳବର୍ଷା (Acid rain):

• ବର୍ଷା ଜଳର pH 5.6 ରୁ କମ୍ ହୋଇଥିଲେ ତାକୁ ଅମ୍ଳବର୍ଷା (Acid rain) କୁହାଯାଏ । ଏହି ଅମ୍ଳବର୍ଷା ପାଣି ଯେତେବେଳେ ବୋହିଯାଇ ନଦୀରେ
• ମିଶେ, ନଦୀ ଜଳର pH କମିଯାଏ । ଏହାଫଳରେ ନଦୀରେ ଜଳଚର ଜୀବ (Aquatic life) ମାନଙ୍କର ବଞ୍ଚିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇପଡ଼େ ।
• ଶୁକ୍ର (Venus) ଗ୍ରହର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ର ବହଳିଆ ଧଳା-ହଳଦିଆ ବାଦଲରେ ଗଠିତ ।

(B) ପରିପାକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ pH ( pH in our digestive system):

• ଆମର ପାକସ୍ଥଳୀ (Stomach) ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ (HCI) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରେ ।
• ଏହା ପାକସ୍ଥଳୀର କୌଣସି କ୍ଷତି ନ କରି ଖାଦ୍ୟ ହଜମ ହେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ଅଜୀର୍ଣ୍ଣ ସମୟରେ ପାକସ୍ଥଳୀ ଅତ୍ୟଧିକ ଅମ୍ଳ ଉତ୍ପନ୍ନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପେଟ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଓ ଅସୁସ୍ଥିର କାରଣ ହୁଏ ।
• ଏହି ଯନ୍ତ୍ରଣାରୁ ଉପଶମ ପାଇବା ପାଇଁ କ୍ଷାରକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ପ୍ରତି-ଅମ୍ଳ (Antacid) କୁହାଯାଏ ।
• ଏହି ପ୍ରତି ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଅତ୍ୟଧିକ ଅମ୍ଳକୁ ପ୍ରଶମନ କରନ୍ତି । ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ( ମିଲକ୍ ଅଫ୍ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିଆ) ଏକ ପ୍ରତି ଅମ୍ଳ (କ୍ଷାରକ)ର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

(C) pH ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦାନ୍ତକ୍ଷନ୍ଧାର କାରଣ (pH Change as the cause of tooth decay) :

• ଦାନ୍ତର ବହିରାବରଣ (Tooth enamel) କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଫସଫେଟ୍‌ରେ ଗଠିତ । ଏହା ଶରୀର ମଧ୍ୟରେ ସବୁଠାରୁ ଶକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ଓ ଏହା ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ପାଟିର pH 5.5 ରୁ କମ୍ ହେଲେ ଦନ୍ତକ୍ଷୟ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।
• ଖାଇସାରିବା ପରେ ପାଟିରେ ଲାଗି ରହିଥ‌ିବା ମିଠା ଜିନିଷ ଓ ଖାଦ୍ୟ କଣିକାକୁ ପାଟିର ବୀଜାଣୁ (Bacteria) ନିମ୍ନକରଣ (Degradation) କରି ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ କରନ୍ତି । ଏହାଫଳରେ ପାଟିର pH 5.5 ରୁ କମ୍ ହୋଇଯାଏ ।
• ଏହାର ପ୍ରତିକାର ପାଇଁ ସର୍ବୋତ୍ତମ ଉପାୟ ହେଉଛି ଖାଇସାରିବା ପରେ ପାଟିକୁ ଭଲଭାବରେ ଧୋଇଦେବା ।
• ଟୁଥ୍ପେଷ୍ଟ, ସାଧାରଣତଃ କ୍ଷାରୀୟ । ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଦାନ୍ତ ଘଷିଲେ ପାଟିର ଅମ୍ଳ କମିଯିବ ଏବଂ ଦନ୍ତକ୍ଷୟକୁ ନିବାରଣ କରିହେବ ।

(D) ରାସାୟନିକ ଯୁଦ୍ଧ ଜରିଆରେ ପ୍ରାଣୀ ଏବଂ ଉଭିଦର ଆତ୍ମରକ୍ଷା (Self defence by Animals and Plants through Chemical warfare):

• ମହୁମାଛିର ଦଂଶନରେ ଏକ ଅମ୍ଳ ଆମ ଶରୀରକୁ ଆସି ଯନ୍ତ୍ରଣା ଓ ଜ୍ଵାଳାର କାରଣ ହୋଇଥାଏ । ଖାଇବାସୋଡ଼ା (Baking Soda) ପରି ମୃଦୁ କ୍ଷାରକ ଦଂଶନ ସ୍ଥଳରେ ବ୍ୟବହାର କଲେ ଉପଶମ ମିଳିଥାଏ ।
• ବିଛୁଆତି ପତ୍ରର ଆଂଶୁ ଦେହରେ ଫୋଡ଼ି ହୋଇଗଲେ ମିଥାନୋଇକ୍ ଏସିଡ୍ (ଫରମିକ୍ ଏସିଡ୍) ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ଆସିଥାଏ । ଏହା ଜଳାପୋଡ଼ା ଯନ୍ତ୍ରଣାର କାରଣ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହାର ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଉପଚାର ହେଉଛି – ଫୋଡ଼ି ହୋଇ ଯାଇଥିବା ସ୍ଥାନକୁ ‘ଡକ୍‌ପ୍ଲାଣ୍ଟ’ ପତ୍ରରେ ଘଷିଲେ ଉପଶମ ମିଳିଥାଏ ।
  

→ ପ୍ରକୃତିଲତ୍ଵ ପ୍ରଣମନ1କାରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା :

• ବିଛୁଆତି (Nettle) ଏକ ଲତାଜାତୀୟ ଉଦ୍ଭିଦ । ଏହାର ଆଂଶଗୁଡ଼ିକ ଦେହକୁ ଫୋଡ଼ି ପକାଏ ଓ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦିଏ ।
• ସେଗୁଡ଼ିକରୁ ନିଃସୃତ ହେଉଥୁବା ମିଥାନୋଇକ୍ ଏସିଡ୍ ହିଁ ଏହି ଯନ୍ତ୍ରଣାର କାରଣ ।
• ଯନ୍ତ୍ରଣା ହେଉଥିବା ସ୍ଥାନରେ ଡକ୍ . ପ୍ଲାଣ୍ଟ ପତ୍ର ଘସିଲେ ଯନ୍ତ୍ରଣାର ଉପଶମ ମିଳିଥାଏ । କାରଣ ଡକ୍‌ପ୍ଲାଣ୍ଟ ପତ୍ରର ପ୍ରକୃତି କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

→ ଲବଣର ପରିବାର (Family of Salts) :
ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକ ପରସ୍ପରକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିବା ଫଳରେ ଲବଣ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
ଅମ୍ଳ + କ୍ଷାରକ → ଲବଣ + ଜଳ
ଲବଣ ଏକ ଆୟନୀୟ ଯୌଗିକ ଯାହା ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନ ଓ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

ଲବଣଗୁଡ଼ିକର pH (pH of Salts):

• ଗୋଟିଏ ସବଳ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସବଳ କ୍ଷାରକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଲବଣର pH ମୂଲ୍ୟ 7 ଏବଂ ଏହା ଅମ୍ଳ-କ୍ଷାର ଗୁଣ ବିହୀନ ଅଟେ ।
• ଗୋଟିଏ ସବଳ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷାରକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଲବଣ ଅମ୍ଳୀୟ ଅଟେ ଏବଂ ଏହାର pH ମୂଲ୍ୟ 7ରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗୋଟିଏ ସବଳ କ୍ଷାରକ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଲବଣ କ୍ଷାରୀୟ ଅଟେ ଏବଂ ଏହାର pH ମୂଲ୍ୟ 7 ରୁ ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥାଏ ।

→ ଖାଇବା ଲୁଣରୁ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ (Chemicals from Common Salt) :

• ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଏବଂ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଳିତ ହୋଇ ଯେଉଁ ଲୁଣ ବା ଲବଣ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନ୍ତି ତାକୁ ସୋଡ଼ିୟମ କ୍ଲୋରାଇଡ କୁହାଯାଏ ।
  
• ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦେୟ ଯୌଗିକ; ଯଥା – ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (NaOH), ଖାଇବା ପୋଡ଼ା
• (NaHCO₃), ଧୋଇବା ପୋଡା (Na₂CO₃), ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର (CaOCl₂) ଆଦି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାରେ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NaCI) କୁ କଞ୍ଚାମାଲ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

→ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (Sodium Hydroxide) :

• MBD ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ରୋତକୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ [ ବ୍ରାଇନ୍ (Brine)] ମଧ୍ୟ ଦେଇ ପ୍ରବାହିତ କରାଇଲେ, ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ର ବିଘଟନଦ୍ୱାରା ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ କ୍ଲୋରଆଲ୍‌କାଲି ପ୍ରଣାଳୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, କାରଣ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି – କ୍ଲୋର୍ ( କ୍ଲୋରିନ୍‌ ପାଇଁ) ଏବଂ ଆଲ୍‌କାଲି (ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ପାଇଁ ) ।
  2NaCl (aq) + 2H₂O(l) → 2NaOH (aq) + Cl₂ (g) + H₂(g)
• କ୍ଲୋରିନ୍‌ ଗ୍ୟାସ୍ ଏନୋଡ୍ଠାରେ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ କ୍ୟାଥୋଡ୍ଠାରେ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ କ୍ୟାଥୋଡ୍ ନିକଟରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥ‌ିବା ତିନୋଟିଯାକ ଉତ୍ପାଦ ଉପଯୋଗୀ ଅଟେ । ଏହି ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାର ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।

→ ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ରକୁ (Bleaching Powder) (CaOCI₂):
ପ୍ରସ୍ତୁତି:

• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ (ବ୍ରାଇନ୍)କୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ କ୍ଲୋରିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏହି କ୍ଲୋରିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ଶୁଷ୍କ ଶମିତଚୂନ [Ca(OH)₂] ସହିତ କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି କ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
• ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ରକୁ CaOCI₂ ଭାବରେ ଲେଖାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ପ୍ରକୃତି ସଂରଚନା (Composition) ବାସ୍ତବରେ ଜଟିଳ ।
  Ca(OH)₂ + Cl₂ → CaOCl₂ + H₂O

→ ବ୍ୟବହାର :

• ବୟନ ଶିଳ୍ପରେ କପାସୂତା ଓ ଶଣ ବସ୍ତ୍ର (Linen)କୁ, କାଗଜ କଳରେ କାଠମଣ୍ଡକୁ ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ମୀରେ ସଫା ଲୁଗାକୁ ବିରଂଜନ (Bleaching) କରିବା ପାଇଁ ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ଅନେକ ରାସାୟନିକ ଶିଳ୍ପରେ ଜାରକ ଭାବରେ କ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ଜୀବାଣୁ ନାଶକାରୀ (Disinfectant) ପଦାର୍ଥ ଭାବରେ ପାନୀୟ ଜଳକୁ ଜୀବାଣୁମୁକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

→ ବେକିଙ୍ଗ୍ ବା ଖାଇବା ସୋଡ଼ା (Baking Soda) (NaHCO₃):

• ରୋଷେଇ ଘରେ ସୁସ୍ୱାଦୁ ମୁସୁମୁସିଆ ପକୁଡ଼ି ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା
• ସୋଡ଼ା ହେଉଛି ବେକିଙ୍ଗ୍ ସୋଡ଼ା ବା ଖାଇବା ସୋଡ଼ା । ବେଳେବେଳେ ରନ୍ଧନକୁ ଦ୍ରୁତତର (Faster) କରିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ମିଶାଯାଇଥାଏ ।
• ଏହି ଯୌଗିକର ରାସାୟନିକ ନାମ ହେଉଛି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ (NaHCO₃) ।
• ଏହାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା କଞ୍ଚାମାଲ୍ ଗୁଡ଼ିକ
  
• ବେକିଙ୍ଗ୍ ସୋଡ଼ା ଏକ ମୃଦୁ (Mild) ଅସଂକ୍ଷାରକ (Non-corrosive) କ୍ଷାରକ । ରାନ୍ଧିବା ସମୟରେ ଏହାକୁ ଗରମ କଲେ, ପ୍ରଦତ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟେ –
  

→ ବ୍ୟବହାର :

• ବେକିଙ୍ଗ୍ ପାଉଡ଼ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପାଇଁ ବେକିଙ୍ଗ୍ ସୋଡ଼ା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ବେକିଙ୍ଗ ସୋଡ଼ା (ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍) ଓ
• ଟାର୍‌ଟାରିକ୍ ଏସିଡ୍ ପରି ମୃଦୁ ଖାଦ୍ୟୋପଯୋଗୀ ଅମ୍ଳର ଏକ ମିଶ୍ରଣ ଅଟେ ।
• ଯେତେବେଳେ ବେକିଙ୍ଗ୍ ପାଉଡ଼ରକୁ ଗରମ କରାଯାଏ କିମ୍ବା ଜଳରେ ମିଶାଯାଏ, ନିମ୍ନଲିଖ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟେ ।
  NaHCO₃ + H⁺ (କୌଣସି ଅମ୍ଳରୁ) → CO₂ + H₂O + ଅମ୍ଳର ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଲବଣ
• ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ପାଉଁରୁଟି କିମ୍ବା କେକ୍‌କୁ ଫୁଲାଇ ଦେଇ ନରମ ଓ ସଚ୍ଛିଦ୍ର କରିଥାଏ ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ପ୍ରତିଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ୟ ଏକ ଉପାଦାନ ଅଟେ । କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥିବା ହେତୁ ଏହା ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଅଧ‌ିକ ଅମ୍ଳକୁ ପ୍ରଶମନ କରେ ଏବଂ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଉପଶମ କରିଥାଏ ।
• ଏହା ମଧ୍ଯ ସୋଡ଼ା-ଅମ୍ଳ (soda-acid) ଅଗ୍ନି ନିର୍ବାପକ ଯନ୍ତ୍ର (Fire extinguisher) ରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

→ ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା (Washing Soda) (Na₂CO₂. 10H₂O):
ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରଣାଳ1 :

• ସୋଡ଼ିୟମ କ୍ଲୋରାଇଡରୁ ମିଳୁଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥ Na₂CO₃; 10H₂O (ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା) ।
• ବେକିଂ ସୋଡ଼ାକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ ମିଳିଥାଏ ।
  
• ସୋଡ଼ିୟମ କାର୍ବୋନେଟକୁ ପୁନଃ ସ୍ଫଟିକୀକରଣ କଲେ ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ମିଳିଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ କ୍ଷାରୀୟ ଲବଣ ଅଟେ ।
  

→ ବ୍ୟବହାର :

• ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ( ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା) କାଚ, ସାବୁନ୍ ଓ କାଗଜ ଶିଳ୍ପରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ବୋରାକ୍‌ସ୍ ପରି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ଘର ସଫା କରିବା କାର୍ଯ୍ୟରେ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌କୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ଜଳର ସ୍ଥାୟୀ ଖରତ୍ଵ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

→ ଲବଣଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଫଟିକ (Crystals of Salts) :

• ସ୍ଫଟିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଲବଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂକେତ ଏକକ (Formula unit) ସହିତ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଜଳ ଅଣୁର ରାସାୟନିକ ସଂଯୁକ୍ତି ଘଟିଥାଏ ।
• ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଜଳ ଅଣୁକୁ ସ୍ଫଟିକ ଜଳ କୁହାଯାଏ । ଲବଣର ସ୍ଫଟିକକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ଏଥିରେ ଥ‌ିବା ଜଳ ଅଣୁ ଅପସାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
• କପର ସଲଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକଗୁଡ଼ିକ ଶୁଷ୍କ ଭଳି ଜଣାପଡ଼ୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ପ୍ରକୃତରେ ସେଥିରେ ସ୍ଫଟିକ ଜଳ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ କପର
  
• ସଲଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ଏଥ‌ିରେ ଥିବା ଜଳ ଅଣୁ ଅପସାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ନୀଳବର୍ଷର କପର ସଲଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକ ଧଳା ଲବଣରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ଧଳା ଦାନାଗୁଡ଼ିକୁ ଓଦା କରିଦେଲେ ଦେଖିବା ଯେ କପର ସଲଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକର ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ପୁନର୍ବାର ଫେରି ଆସୁଛି ।
• ଜଳ ଯୋଜିତ କପର ସଲଫେଟ୍ରର ରାସାୟନିକ ସଂକେତ ହେଉଛି CuSO₄5H₂O । ଏହି ସଂକେତରେ ପାଞ୍ଚଟି ଜଳ ଅଣୁ ରହିଛି ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ ସ୍ଫଟିକ (ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା)ର ରାସାୟନିକ ସଂକେତ ହେଉଛି Na₂CO₃.10H₂O। ଏହି ସ୍ଫଟିକରେ 10ଟି ଜଳ ଅଣୁ ସ୍ଫଟିକ ଜଳ ଭାବରେ ରହିଥାଏ ।
• ସେହିପରି ଜିପସମ୍ ଲବଣର ଅଣୁ ସଂକେତ ହେଉଛି CaSO₄.2H₂O । ଏହି ସ୍ଫଟିକରେ ଦୁଇଟି ଜଳ ଅଣୁ ସ୍ଫଟିକ ଜଳ ଭାବରେ ରହିଥାଏ ।

→ ପ୍ନାଷ୍ଠର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍ (Plaster of Paris) (CaSO₄ . 1⁄2H₂O) :
ପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରଣାଳୀ :

• ଜିପସମ୍ (CaSO₄ 2H₂O) ସ୍ଫଟିକକୁ 373K ତାପମାତ୍ରାରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ଏହା ଜଳ ଅଣୁ ହରାଇ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ ସେମିହାଇଡ୍ରେଟ୍ (CaSO₄ . 1/2H₂O)ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହାକୁ ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ ପ୍ୟାରିସ୍ କୁହାଯାଏ ।
  

→ ଧର୍ମ:
ଏହା ଏକ ଧଳା ପାଉଡର ଏବଂ ଏହା ଜଳ ସହିତ ମିଶି ପୁନର୍ବାର ଜିପସମ୍ଭରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶକ୍ତ କଠିନ ବସ୍ତୁ ଅଟେ

→ ବ୍ୟବହର :

• ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିବା ହାଡ଼କୁ ଠିକ୍ ସ୍ଥାନରେ ରଖିବା ପାଇଁ ଡାକ୍ତରମାନେ ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ ପ୍ୟାରିସ୍ ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି ।
• କଣ୍ଢେଇ, ସାଜସଜା ସରଞ୍ଜାମ ଏବଂ ପୃଷ୍ଠକୁ ଚିକ୍‌କଣ କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହର କରାଯାଏ ।
• ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌ର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ କଞ୍ଚାମାଲ ଜିପ୍‌ସମ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌ରେ ମିଳୁଥିବାରୁ ଏବଂ ଏହାକୁ ପ୍ଲାଷ୍ଟର କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାର ଏପରି ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 5 ପରିସଂଖ୍ୟାନ Ex 5(c) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 5 ପରିସଂଖ୍ୟାନ Ex 5(c)

Question 1.
ଦତ୍ତ ଉକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁଟି ଠିକ୍ ତା’ ପାଖରେ ‘ନ’ ଓ ଯେଉଁଟି ଭୁଲ୍ ତା’ ପାଖରେ F ଲେଖ ।
(i) ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସମାନ ସମାନ ଥର ରହିଲେ ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ।
(ii) ବାରମ୍ବାରତା ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ହିଁ ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ଗରିଷ୍ଠକ ।
(iii) ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଯଦି ଗରିଷ୍ଠକ ଥାଏ, ତେବେ ଏହାର ସର୍ବଦା ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଗରିଷ୍ଠକ ଥବ ।
ଉ :
(i) T (ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟରେ ଏହା ଲିଖ୍)
(ii) F (ଗରିଷ୍ଠକର ସଂଜ୍ଞା ଅନୁଯାୟୀ )
(iii) F ( କାରଣ 5, 7, 7, 7, 8, 8, 9, 9, 9ରେ ଗରିଷ୍ଠକ 7 ଏବଂ 9 ଅଟେ ।)

Question 2.
ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(i) 5, 6, 7, 7,8, 9, 9, 9, 10, 10, 11, 12, 12
(ii) 12, 8, 15, 9, 11, 8, 10, 11, 13, 9, 12, 10, 14, 11, 13, 10
ସମାଧାନ :
(i) 5, 6, 7, 7,8, 9, 9, 9, 10, 10, 11, 12, 12 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସାନରୁ ବଡ଼ କ୍ରମେ ସଜ୍ଜିତ ।
ଏଠାରେ ଗରିଷ୍ଠକ M = 9 (∵ 9ର ବାରମ୍ବାରତା ସର୍ବାଧିକ ।)

(ii) 8, 8, 9, 9, 10, 10, 10, 11, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 15
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସାନରୁ ବଡ଼ କ୍ରମେ ସଜ୍ଜିତ ।
ଏଠାରେ ଗରିଷ୍ଠକ M_o = 10 ଓ 11 (∵ 10 ଓ 11ର ବାରମ୍ବାରତା ସର୍ବାଧିକ ।)

Question 3.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ଉଚ୍ଚତା (ସେ.ମି.) ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ :	120	121	122	123	124
ବାରମ୍ବାରତା :	5	8	18	10	9

ସମାଧାନ :
ସାରଣୀରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 122 ର ବାରମ୍ବାରତା ସର୍ବାଧ‌ିକ 18 ।
∴ ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ 122 ।

Question 4.
ଦୁଇଟି ଲୁଡୁଗୋଟିକୁ ଏକା ସାଙ୍ଗରେ 15 ଥର ଗଡ଼ାଇବାରେ ମିଳିଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ 7, 8, 10, 10, 11, 7, 12, 9, 7, 9, 8, 12, 11, 10, 7 । ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନର ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ଦୁଇଟି ଲୁଡୁଗୋଟିକୁ ଏକା ସାଙ୍ଗରେ 15 ଥର ଗଡ଼ାଇବାରେ ମିଳିଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ –
7, 8, 10, 10, 11, 7, 12, 9, 7, 9, 8, 12, 11, 10, 71
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସାନରୁ ବଡ଼ କ୍ରମେରେ ସଜାକ ରଖିଲେ
7, 7, 7, 7, 8, 8, 9, 9, 10, 10, 10, 11, 11, 12, 12
ଏଠାରେ ଗରିଷ୍ଠକ M_o = 7 (∵ 7ର ବାରମ୍ବାରତା ସର୍ବାଧ‌ିକ 4)

Question 5.
ଗୋଟିଏ ଜୋତା ଦୋକାନରେ ବିଭିନ୍ନ ମାପ ବିଶିଷ୍ଟ ଜୋତା ବିକ୍ରୟର ବାରମ୍ବାରତା ବଣ୍ଟନ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଛି ।

କୋତାମପ	5	6	7	8	9	10
ବିକ୍ରି ସଂଖ୍ୟା	20	33	40	85	15	8

(i) ଉପରିସ୍ଥ ବଣ୍ଟନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି କେଉଁ ମାପର ଜୋତାକୁ ମହଜୁଦ ରଖୁବା ଲାଗି ଦୋକାନୀ ଅଧ୍ବକ ଧ୍ୟାନ ଦେବ, ସ୍ଥିର କର ।
(ii) ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେଉଁ ପ୍ରକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତା ତୁମେ ନିଶ୍ଚୟ କଲ ?
ସମାଧାନ :
(i) ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ୫ ନମ୍ବର ଜୋତାର ବିକ୍ରିସଂଖ୍ୟା (ବାରମ୍ବାରତା) ସର୍ବାଧ‌ିକ ‘85” ଯୋଡ଼ା । ତେଣୁ ଦୋକାନୀ ୫ ନମ୍ବର ଜୋତା ମହଜୁଦ୍ ରଖ୍ ପ୍ରତି ଅଧ‌ିକ ଧ୍ୟାନ ଦେବେ ।
(ii) ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେଉଁ ପ୍ରକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତା ତୁମେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କଲ ?

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 5 ପରିସଂଖ୍ୟାନ Ex 5(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 5 ପରିସଂଖ୍ୟାନ Ex 5(b)

(କ – ବିଭାଗ )

(a) ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେଉଁଟି ଠିକ୍ ତା’ ପାଖରେ T ଓ ଯେଉଁଟି ଭୁଲ ତା’ ପାଖରେ F ଲେଖ ।
(i) ଯେକୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା, ସେହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ ସହ ସମାନ ।
(ii) ବଡ଼ରୁ ସାନ କ୍ରମାନୁସାରେ ଲେଖାଥ‌ିବା 13ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ଏହାର ଆରମ୍ଭରୁ ସପ୍ତମ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସହ ସମାନ ।
(iii) କୌଣସି ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ସର୍ବଦା ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ।
(iv) 30 ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଥ‌ିବା ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା 15 ।
(v) 5,8, 3, 7, 11, 27, 16 ସହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା 8 ।
ଉ –
(i) F, (ii) T, (iii) F, (iv) F, (v) T

(b) ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କର ।
(a) ପ୍ରଥମ ନଅଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା କେତେ ?
(b) ପ୍ରଥମ ଦଶଗୋଟି ମୌଳିକ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା କେତେ ?
(c) ସମସ୍ତ ‘x’ର ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର କର ଯେତେବେଳେ 1 ≤ x < 7 ।
(d) 7, 3, 10, 5, x ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ‘x’ ହେଲେ xର ମାନ ସ୍ଥିର କର (x ∈ N) ।
(e) ପ୍ରଥମ 6 ଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା ପ୍ରଥମ 7 ଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ଯମାଠାରୁ କେତେ କମ୍ ?
ଉ –
(a) ପ୍ରଥମ ନଅଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା – 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ।

5ମ ସ୍ଥାନର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = 5
∴ ମଧ୍ୟମା = 5

(b) ପ୍ରଥମ ଦଶଗୋଟି ମୌଳିକ ସଂଖ୍ୟା – 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29
ଏଠାରେ ପଦସଂଖ୍ୟା = 10
ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥାନ \(\frac{10}{2}\) = 5ମ ସ୍ଥାନ ଓ 5 + 1 = 6ଷ୍ଠ ସ୍ଥାନ

(c) ତଥ୍ୟାବଳୀଟି 1 ≤ x < 7 ⇒ 1, 2, 3, 4, 5, 6 1 ∴ ମଧ୍ୟମା = \(\frac{3+4}{2}\) = 3.5

(d) 7, 3, 10, 5, x ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା x (x ∈ N) ।
ସାନରୁ ବଡ଼ କ୍ରମରେ ସଜାଇଲେ 3, 5, x, 7, 10 ।
∴ x, 5 ଓ 7ର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା = 6
ମଧ୍ୟମା (M_d) = 6

(e) ପ୍ରଥମ 6ଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା = \(\frac{3+4}{2}\) = 3.5
ପ୍ରଥମ 7ଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା = 4 ∴ 4 – 3.5 = 0.5
∴ ପ୍ରଥମ 6 ଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ୟମା ପ୍ରଥମ 7 ଗୋଟି ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ମଧ୍ଯମାଠାରୁ 0.5 କମ୍ ।

(ଖ – ବିଭାଗ )

Question 2.
ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(i) 7, 8, 4, 3, 10
(ii) 11, 27, 36, 58, 65, 72, 80, 95
(iii) 7, 12, 15, 6, 20, 8, 4, 10
(iv) 18, 32, 37, 25, 31, 19, 25, 29, 31
ସମାଧାନ :
(i) ଦତ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ କଲେ ହେବ – 3, 4, 7, 8, 10 ।
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା = 5
ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା (M_d) = \(\frac{5+1}{2}\) ତମ ସ୍ଥାନ = 3ୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅର୍ଥାତ୍ ମଧ୍ୟମା (M_d) = 7

(ii) 11,27, 36, 58, 65, 72, 80, 95 (ଏଠାରେ ଆଠଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ)
ଫଳରେ ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟ \(\frac{8}{2}\) = 4ର୍ଥ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ, \(\frac{8}{2}\) + 1 = 4 + 1 = 5ମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ

= \(\frac{58+65}{2}=\frac{123}{2}\) = 61.5

(iii) ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ କଲେ – 4, 6, 7, 8, 10, 12, 15, 20 ।
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା = 8
ଫଳରେ ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟ \(\frac{8}{2}\) = 4ର୍ଥ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ, 4 + 1 = 5ମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ

(iv) ନଅଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ କଲେ – 18, 19, 25, 25, 29, 31, 31, 32, 37
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା = 9
ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = \(\frac{9+1}{2}\) = 5ମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ∴ ମଧ୍ୟମା (M_d) = 29 ।

Question 3.
(i) ନିମ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର କର ।

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	11	12	13	14	15	16
ବାରମ୍ବାରତା (f)	2	4	6	10	8	7

ସମାଧାନ :

ଏଠାରେ ମୋଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ n ଅଯୁଗ୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସ୍ଥାନ (m)
\(\frac{n+1}{2}=\frac{37+1}{2}=\frac{38}{2}\) = 19 ତମ ସ୍ଥାନ
19ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 22

(ii)

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	1	2	3	4	5	6	7	8
ବାରମ୍ବାରତା (f)	5	8	15	24	14	9	5	4

ସମାଧାନ :

n = 84
84
∴ ମଧ୍ଯମ ସ୍ଥାନ = \(\frac{84}{2}\) = 42 ତମ ସ୍ଥାନ । 42 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା 52 ।
∴ 52 ତମ ସ୍ଥାନର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 4 ।
∴ ମଧ୍ୟମା (M_n) = 4

(iii) ନିମ୍ନ ସାରଣୀରେ 80 ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କର ଗଣିତ ବିଷୟରେ ପାଇଥ‌ିବା ନମ୍ବର ଦିଆଯାଇଛି । ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର କର ।

ଗଣିତରେ ରଖୁଥ‌ିବା ନମ୍ବର (x)	10ରୁ କମ୍	20ରୁ କମ୍	30ରୁ କମ୍	40ରୁ କମ୍	50ରୁ କମ୍	60ରୁ କମ୍
ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା (c.f.)	3	12	27	57	75	80

ସମାଧାନ :

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	ବାରମ୍ବାରତା (f)	ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା (c.f.)
0-10	3	3
10-20	9	12
20-30	15	27
30-40	30	57
40-50	18	75
50-60	05	80
	n=80

ଏଠାରେ ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{n}{2}=\frac{80}{2}\) = 40
40 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 57
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ ହେଲା : (30 – 40)
l = 30, f = 30, c = 27, i = 40 – 30 = 10
ମଧ୍ୟମା (M_d) = l + \(\frac{m-c}{f}\) × i = 30 + \(\frac{40-27}{30}\) × 10 = 30 + \(\frac{13}{3}\) = 30 + 4.3 = 34.3

Question 4.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ ସ୍ଥିର କର ।

ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ	55	65	75	85	95	105	115	125	135
ବାରମ୍ବାରତା	4	21	35	42	70	28	10	25	15

ସମାଧାନ :

ସଂଭାଗ (x)	ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ	ବାରମ୍ବାରତା (f)	ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା c.f.
50-60	55	4	4
60-70	65	21	25
70-80	75	35	60
80-90	85	42	102
90-100	95	70	172
100-110	105	28	200
110-120	115	10	210
120-130	125	25	235
130-140	135	15	250
		n = Σf = 250

ଏଠାରେ ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{n}{2}=\frac{250}{2}\) = 125,
125 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 172
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ = 90 – 100
l = 90, m = 125, f = 70, c = 102, i = 100 – 90 = 10
ମଧ୍ୟମା (M_d) = l + \(\frac{m-c}{f}\) × i = 90 + \(\frac{125-102}{30}\) × 10 = 90 + \(\frac{23}{7}\) = 90 + 3.3 = 93.3

Question 5.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ ସ୍ଥିର କର ।

ଉଚ୍ଚତା ସେ.ମି.	0ରୁ ଅଧ୍ଵ	10ରୁ ଅଧ୍ଵ	20ରୁ ଅଧ୍ଵ	30ରୁ ଅଧ୍ଵ	40ରୁ ଅଧ୍ବକ
ଗସ୍ଥ	55	50	40	20	5

ସମାଧାନ :

ସଂଭାଗ (x)	ବାରମ୍ବାରତା (f)	ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା c.f.
50-40	5	5
40-30	15	20
30-20	20	40
20-10	10	50
10-0	5	55
	N=Σf=55

ଏଠାରେ m = \(\frac{55}{2}\) = 27.5, 28 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 40
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ = 20 -30 ।
∴ l = 30, f = 20, c = 20, i = 20 – 30 = -10
M_d = l + \(\frac{m-c}{f}\) × i = 30 + \(\frac{27.5-20}{20}\) × (-10) = 30 + \(\frac{7.5}{2}\) = 30 – 3.75 = 26.25
∴ ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ = 20 – 30, ମଧ୍ୟମା = 26.25

(ଗ – ବିଭାଗ )

Question 6.
ନିମ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ସଂଭାଗ	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50
ବାରମ୍ବାରତା	4	9	15	14	8

ସମାଧାନ :

ସଂଭାଗ (x)	ବାରମ୍ବାରତା (f)	ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା c.f.
0-10	4	4
10-20	9	13
20-30	15	28
30-40	14	42
40-50	8	50
	N=Σf=50

ଏଠାରେ n = 50, m = \(\frac{50}{2}\) = 25, 25 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 28
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ = 20 – 30 । ସଂଭାଗ (i) = 30 – 20 = 10
∴ l = 20, f = 15, c = 13,
M_d = l + \(\frac{m-c}{f}\) × i = 20 + \(\frac{25-13}{15}\) × 10 = 20 + \(\frac{120}{15}\) = 20 + 8 = 28
∴ ମଧ୍ୟମା = 28

Question 7.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ତୁମେ ଜାଣିଥ‌ିବା ଉଭୟ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର । ଉତ୍ତର ଦ୍ବୟ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ଦେଖ ।

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	2	5	6	7	8	9	10
ବାରମ୍ବାରତା (f)	8	12	21	31	18	13	5

ସମାଧାନ :
ପ୍ରଥମ ପ୍ରଣାଳୀ :

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	2	5	6	7	8	9	10
ବାରମ୍ବାରତା (f)	8	12	21	31	18	13	5
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା	8	20	41	72	90	103	108

ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{n+1}{2}=\frac{108+1}{2}=54.8\)
54.5 ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ହେଲା 72 । ∴ ମଧ୍ୟମା = 7 (ପ୍ରାୟ)
ଦ୍ଵିତୀୟ ପ୍ରଣାଳୀ :

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (x)	2	5	6	7	8	9	10
ବାରମ୍ବାରତା (f)	8	12	21	31	18	13	5
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା	8	20	41	72	90	103	108

ମାଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{108}{2}\) = 54
ଅଙ୍କିତ ଲେଖ (ogive) ଉପରେ P ଏକ ବିନ୍ଦୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି ।
ଯାହାର y – ସ୍ଥାନାଙ୍କ = 54 (ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ) । ପୁନଶ୍ଚ P ବିନ୍ଦୁରୁ X – ଅକ୍ଷ ପ୍ରତି ଲମ୍ବ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇ P ବିନ୍ଦୁର x – ସ୍ଥାନାଙ୍କ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଛି ।

ଏଠାରେ x – ସ୍ଥାନାଙ୍କ = 65
ଦଉ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା = 6:5 (ପ୍ରାୟ)
ଉତ୍ତର ଦ୍ବୟର ପାର୍ଥକ୍ୟ = 7 – 6.5 = 0.5

Question 8.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ସଂଭାଗ (x)	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60
ବାରମ୍ବାରତା (f)	5	12	22	18	10	6

ସମାଧାନ :

ସଂଭାଗ (x)	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60
ବାରମ୍ବାରତା (f)	5	12	22	18	10	6
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା(c.f.)	5	17	39	57	67	73

∴ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥାନ = m = \(\frac{73+1}{2}\) = 37 । m ଠାରୁ ଠିକ୍ ବୃହତ୍ତର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 39
∴ ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ (20 – 30). ଏଠାରେ, l₁= 20, l₂ = 30
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = f = 22
ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗର ଠିକ୍ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = c = 17
ମଧ୍ୟମା = l₁ + \(\frac{m-c}{f}\) (l₁ – l₂)
= 20 + \(\frac{37-17}{22}\) (30 – 20) = 20 + \(\frac{20×10}{22}\) = 20 + 9.1 = 29.1 (ପ୍ରାୟ)

Question 9.
ନିମ୍ନ ସାରଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ଓ ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ
(i) ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ଏବଂ
(ii) 65% ରୁ ଅଧ୍ଵ ନମ୍ବର ରଖୁଥ‌ିବା ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ନମ୍ବର :	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60	60-70	70-80
ବାରମ୍ବାରତା	5	10	20	25	15	12	9	8

ସମାଧାନ : (i)

ନମ୍ବର :	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60	60-70	70-80
ବାରମ୍ବାରତା (f)	5	10	20	25	15	12	9	8
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା (c.f.)	5	15	35	60	75	87	96	104

ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ = \(\frac{1}{2} {\frac{104}{2}+(\frac{104}{2})}\) = \(\frac{1}{2}\) (52+53) = \(\frac{1}{2}\) × 105 = 52.5
ମଧ୍ୟମା ନିଶ୍ଚୟ : ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା c.f, ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଅକ୍ଷରେ 52.5 ଏକକ ଚିହ୍ନ ପାଖରେ ଅକ୍ଷ ପ୍ରତି ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବ ଅଙ୍କନ କର ।
ଏହାର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଲେଖକୁ ଯେଉଁ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ତାହାର ନାମ ‘P’ ନିଅ ।
‘P’ ବିନ୍ଦୁରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପ୍ରତି ଏକ ଲମ୍ବ ଅଙ୍କନ କର, ତାହାର ନାମ M ଦିଅ ।
∴ M ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ M = 37 (ପ୍ରାୟ)

(ii) 100 ର 65% = 65
x ଅକ୍ଷରେ ଏକ ବିନ୍ଦୁ A ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ଯାହାର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 65% ।
A ବିନ୍ଦୁରୁ ଉଲମ୍ବ ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କର ଯାହା ଲେଖଚିତ୍ରକୁ ‘B’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ।
B ବିନ୍ଦୁରୁ ଏକ ଆନୂଭୂମିକ ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କର; ଯାହା y-ଅକ୍ଷକୁ ୯ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ।
‘C’ ବିନ୍ଦୁରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ସଂଖ୍ୟା = 92
∴ 65%ରୁ ଅଧ୍ଵ ନମ୍ବର ପାଇଥିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା 104 – 92 = 12

Question 10.
ନିମ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ନେଇ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଲେଖ ଅଙ୍କନ କରି ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

ସଂଭାଗ	0-8	8-16	16-24	24-32	32-40	40-48	48-56
ବାରମ୍ବାରତା	4	8	14	23	15	11	5

ସମାଧାନ :

ସଂଭାଗ	0-8	8-16	16-24	24-32	32-40	40-48	48-56
ବାରମ୍ବାରତା	4	8	14	23	15	11	5
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା	4	12	28	49	64	75	80

ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{80}{2}\) = 40
ଅଙ୍କିତ ଲେଖ (ogive) ଉପରେ P ଏକ ବିନ୍ଦୁ ଯାହାର y- ସ୍ଥାନଙ୍କ = 40
P ବିନ୍ଦୁରୁ x- ଅକ୍ଷରେ ଲମ୍ବ PM ଅଙ୍କନ କରି P ବିନ୍ଦୁର x- ସ୍ଥାନଙ୍କ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଛି ।
P ବିନ୍ଦୁର x ସ୍ଥାନାଙ୍କ = 29 ।
ମଧ୍ୟମା = 29

Question 11.
ନିମ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଥ‌ିବା କେତେକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ଦିଆଯାଇନାହିଁ । ଯଦି ବାରମ୍ବାରତାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି 74 । ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା 36 ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଆମକୁ ଜଣା ନଥ‌ିବା ଦୁଇ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ସ୍ଥିର କର ।

ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ :	0-10	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60	60-70	70-80
ବାରମ୍ବାରତା	2	8	?	20	12	?	4	3

ସମାଧାନ :

ମନେକର (20-30) ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = x
ସାରଣୀ 40 – 50 ସଂଭାଗର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 42 + x
ଦତ୍ତ ଅଛି 50 – 60 ସଂଭାଗର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା = 67
50-60 ସଂଭାଗ ବାରମ୍ବାରତା = 67 – (42 + x) = 25 – x
ଏଠାରେ ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{74}{2}\) = 37 ତମ ସ୍ଥାନ
ମଧ୍ୟମା = 36 (ଦତ୍ତ), ମଧ୍ୟମା ସଂଭାଗ = 30 – 40 l₁= 30, l₂ = 40
i = l₁ – l₂ = 40 – 30 = 10 ଓ c = 10 + x
ମଧ୍ୟମା = l + \(\frac{m-c}{f}\) × i
⇒ 36 = 30 + \(\frac{37-(10+x)}{20}\) × 10
⇒ 36 -30 = \(\frac{37-10-x}{2}\)
⇒ 6 = \(\frac{27-x}{2}\) ⇒ 12 = 27 – x
⇒ x = 27 – 12 = 15
∴ (20 – 30) ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = 15
ଏବଂ (50 – 60) ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା = 25

Question 12.
200 ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କର ଗଣିତ ପରୀକ୍ଷାରେ ରଖିଥ‌ିବା ନମ୍ବର ନିମ୍ନ ସାରଣୀରେ ଶତକଡ଼ାରେ ଦିଆଯାଇଛି ।

ନମ୍ବର ଶତକଡ଼ାରେ :	10-19	20-29	30-39	40-49	50-59	60-69	70-79	80-89
ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା :	6	12	20	46	57	37	15	7

(i) ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲେଖ ଅଙ୍କନ କରି ମଧ୍ୟମ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(ii) ଗଣିତରେ 45% ନମ୍ବର ହାସଲ କରିଥିବା ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :

ନମ୍ବର ଶତକଡ଼ାରେ	9.5-19.5	19.5-29.5	29.5-39.5	39.5-49.5	49.5-59.5	59.5-69.5	69.5-79.5	79.5-89.5
ବାରମ୍ବାରତା (f)	6	12	20	46	57	37	15	7
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା (c.f.)	6	18	38	84	141	178	193	200

[ବି.ଦ୍ର. : ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ସଂଭାଗୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଥିବା ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବହିର୍ଭୁକ୍ତ ସଂଭାଗୀକରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି ।]
ମଧ୍ୟମ ସ୍ଥାନ (m) = \(\frac{1}{2}\)(\(\frac{200}{2}+\frac{200}{2}+1\)) = \(\frac{1}{2}\)(100+101) = 100.5
(i) ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ : ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲେଖ ଉପରେ 100.5 ଚିହ୍ନ ପାଖରେ ଅକ୍ଷ ପ୍ରତି ଲମ୍ବ ଅଙ୍କନ କର । ଏହା ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲେଖକୁ ‘P’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁ । ‘P’ ବିନ୍ଦୁରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ପ୍ରତି ଏକ ଲମ୍ବ ଅଙ୍କନ କର ତାହାର ନାମ M ଦିଅ ।
M ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ M_d = 48

(ii) x ଅକ୍ଷରେ ଏକ ବିନ୍ଦୁ ‘A’ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର, ଯାହାର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 45% ।
‘A’ ବିନ୍ଦୁରୁ ଭୂଲମ୍ବ ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କର ଯାହା ଲେଖଚିତ୍ରକୁ ‘B’ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ।
‘B’ ବିନ୍ଦୁରୁ ଏକ ଆନୁଭୂମିକ ସରଳରେଖା ଅଙ୍କନ କର ଯାହା y-ଅକ୍ଷକୁ ୯ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରିବ ।
C ବିନ୍ଦୁରୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ସଂଖ୍ୟା = 80
45 % ପାଇଥିବା ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା = 200 – 80 = 120

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Notes Chapter 1 ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Notes Chapter 1 ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ

→ ଉପକ୍ରମ (Introduction) :

• ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଘଟଣା ଘଟିଥାଏ, ଯେଉଁଥରେ ମୂଳପଦାର୍ଥର ପ୍ରକୃତି ଓ ନିଜସ୍ଵ ସଭାରେ କିଛି ହେଲେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଆମ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକର କେତେକ ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।
• ଖରାଦିନେ କ୍ଷୀରକୁ ସାଧାରଣ ତାପମାତ୍ରାରେ ରଦେଲେ, ତାହା ଛିଣ୍ଡିଯାଇ ଛେନାରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଲୁହା ନିର୍ମିତ ପଦାର୍ଥ ଆର୍ଦ୍ର ବାୟୁରେ ପଡ଼ି ରହିଲେ କଳଙ୍କି ଲାଗିଯାଏ; ଫଳରେ ପଦାର୍ଥର କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ । ଅଙ୍ଗୁର ଅତ୍ମକ ଦିନ ଘରେ ରହିଲେ ପଚିଯାଏ ।
• ଆମେ ଖାଉଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟ ପାକସ୍ଥଳୀରେ ହଜମ ହୋଇ ସରଳ ଖାଦ୍ୟସାରରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ବେଳେ ଆମେ ପ୍ରଶ୍ଵାସରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରୁ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ତ୍ୟାଗ କରୁ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୂଳ ପଦାର୍ଥର ପ୍ରକୃତି ଓ ନିଜସ୍ଵ ସତ୍ତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।
• ଏଥୁରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁମେୟ ଯେ, ପଦାର୍ଥର ପ୍ରକୃତି ନିଜସ୍ଵ ସଭାର କୌଣସି ନା କୌଣସି ସମୟରେ କିଛି କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।
• ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକଙ୍କର ସ୍ଥାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଅନ୍ୟ କେତେକଙ୍କର ଅସ୍ଥାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ ।
• ପୂର୍ବ ଶ୍ରେଣୀରେ ବସ୍ତୁର ସ୍ଥାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଅସ୍ଥାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅର୍ଥାତ୍‌ ରାସାୟନିକ ଏବଂ ଭୌତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଷୟରେ ଅବଗତ । ଏହି ଅଧ୍ୟାୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଏବଂ ଏହାର ଲିଖନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହିତ କେତେକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବିଷୟରେ ଅବଗତ ହେବା ।
• ଏହି ସ୍ଥାୟୀ ଓ ଅସ୍ଥାୟୀ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଭୌତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କହନ୍ତି । ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଥାଏ ।

→ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Chemical Reaction) :

• ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ତା’କୁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
  ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ବିଶିଷ୍ଟ ନୂତନ ପଦାର୍ଥ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ତାହାକୁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ
• ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଭାଗ ନେଉଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥକୁ ପ୍ରତିକାରକ କୁହାଯାଏ ଓ ଏହା ଯୋଗୁଁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥକୁ ଉତ୍ପାଦ କୁହାଯାଏ ।
• ଉଦାହରଣ : ଜିଙ୍କ ଧାତୁ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏଠାରେ ଜିଙ୍କ୍ ଓ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ପ୍ରତିକାରକ ହୋଇଥିବାବେଳେ ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ ଉତ୍ପାଦ ଅଟନ୍ତି । ନିମ୍ନଲିଖତ ପରୀକ୍ଷଣରୁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କିପରି ଘଟେ ଆସ ଜାଣିବା :

→ ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Chemical change) :
ଆମ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଘଟୁଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଏ ମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ନୂତନ ପଦାର୍ଥମାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନଲିଖ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ନିମ୍ନ ପରିବର୍ତ୍ତନଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ ଘଟିଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା! –
(a) ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change of State)
(b) ରଇଂର ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change of Colour)
(c) ଖ୍ୟାସ୍‌ର ନିର୍ଗମନ (Evolution of gas)
(d) ତାପମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change of temperature)
(e) ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି (Formation of Precipitate)

ଉଦାହରଣ :
କାଠ ଜଳି ଧୂଆଁ ଓ ପାଉଁଶ ହେବା, ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା, କ୍ଷୀର ଦହିରେ ପରିଣତ ହେବା । ଏଗୁଡ଼ିକ ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।

→ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ (Chemical Equations) :

• ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଡ୍‌ପସ୍ଥାପନ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଭକ୍ତିକ୍ତ ରାସାୟନିକ ସମ1ଜଗଣ କହନ୍ତି
  ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣଦ୍ବାରା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟି ଅର୍ଥହୀନ ହୋଇଥାଏ ।
• ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବାକ୍ୟରେ ଲେଖୁଲେ ଏହା ଦୀର୍ଘ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ରୂପରେ ଲେଖୁ ପାଇଁ ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
• ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତକୁ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଜାଳିଲେ ତାହା ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ
• ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଓ ଅକ୍ସିଜେନ୍‌ର ଦହନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣଟି ହେବ :
  
• ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଓ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ମଧ୍ଯରେ ରାସାୟନିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ପ୍ରତିକାରକ (Reactants) କୁହାଯାଏ । ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ନୂତନ ପଦାର୍ଥରୂପେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥିବାରୁ ତାହାକୁ ଉତ୍ପାଦ (Product) କୁହାଯାଏ ।

→ ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣ ଲେଖାର| ନିୟମ (Rules of Writing Word Equation) :

• ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣରେ ପ୍ରତିକାରକଗୁଡ଼ିକୁ ବାମପାର୍ଶ୍ବରେ (L.H.S.) ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକୁ ଦକ୍ଷିଣପାର୍ଶ୍ବରେ (R.H.S.) ଲେଖାଯାଏ ।
• ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ତୀର (→) ଚିହ୍ନ ଦିଆଯାଏ । ତୀରଟି ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ହୋଇଥା ଏବଂ ଏହା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଦିଗ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଥାଏ।
• ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଏକାଧ‌ିକ ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଏକାଧିକ ଉତ୍ପାଦ ଥିଲେ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଯୁକ୍ତ (+) ଚିହ୍ନ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

→ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଲେଖୁବା ପ୍ରଣାଳୀ (Writing a Chemical Equation) :

• ‘ଶବ୍ଦ ବଦଳରେ ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକର ରାସାୟନିକ ସଂକେତ ବ୍ୟବହାର କରି ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ଲେଖୁ ସମୀକରଣଟି ଅଧ୍ଵ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ, ତଥ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ବ୍ୟବହାର ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।
• ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
• ବାମ ପାର୍ଶ୍ବ (ପ୍ରତିକାରକ ପାର୍ଶ୍ଵ) ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵ (ଉତ୍ପାଦ ପାର୍ଶ୍ୱ) ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ସମାନ ନ ରହିଲେ ଏହାକୁ ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣ (Unbalanced equation) କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵର ବସ୍ତୁତ୍ଵ ସମାନ ନ ଥାଏ ।
• ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣ କେବଳ ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦର ସୂଚନା ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ସୂଚକୀୟ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ (Skeletal Chemical equation) କରାଯାଏ |

ଉଦାହରଣ :
ବାୟୁ ଉପସ୍ଥିତିରେ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତର ଦହନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସୂଚକୀୟବ ଅସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣଟି ହେବ :
Mg + 0₂ → MgO

→ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମ1ଜଟଣ (Balanced Chemical Equations) :

• ବସ୍ତୁତ୍ଵ ସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ (Law of conservation of mass) ଅନୁସାରେ, କୌଣସି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ବସ୍ତୁତ୍ଵର ସୃଷ୍ଟି କିମ୍ବା ବିନାଶ ଘଟେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଉତ୍ପାଦରେ ଥୁବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ପ୍ରତିକାରକରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକ ଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ସହିତ ନିଶ୍ଚୟ ସମାନ ରହିବ ।
• ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାରରେ କହିଲେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା, ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପୂର୍ବରୁ ଓ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପରେ ସମାନ ରହିବ।
• ତେଣୁ ଆମକୁ ସୂଚକୀୟ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ (Skeletal Chemical equation)କୁ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ ।
• ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା ସମାନ ରହିଥାଏ, ତାକୁ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

→ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ସମତୁଲ କରିବା ପ୍ରଣାଳୀ :

• ଜିଙ୍ଗ୍ ସହିତ ସଲଫ୍ୟୁରିକ ଏସିଡ୍‌ର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ ଏବଂ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣଟି ହେବ :
• ଜିଙ୍କ୍ + ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍
  Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂ ↑
• ବର୍ତ୍ତମାନ ତୀର ଚିହ୍ନର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା କଳନା କରି ନିମ୍ନରେ ଏକ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଗଲା ।
  
• ଏହି ସାରଣୀକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ତୀର ଚିହ୍ନର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ସମାନ ଅଛି । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଅଟେ ।

→ ଅସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ସମତୁଲ କରିବା ପ୍ରଣାଳୀ :
ପରଗ ନିରେଖ ପଦ୍ଧତି :
ଉତ୍ତପ୍ତ ଲୁହା ଉପରେ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ପ୍ରବାହିତ କଲେ ଲୌହ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଶବ୍ଦ ସମୀକରଣଟି ହେବ :
ଲୁହା ଜଳ1ପ୍ରଚାଷ୍ଟ → ଲୌହ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍
ଏହି ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣକୁ ପ୍ରତୀକ ଓ ସଂକେତ ବ୍ୟବହାର କରି ଲେଖୁଲେ ହେବ :
Fe + H₂O → Fe₃O₄ + H₂

ସୋପାନ – 1 :
ଏହି ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ସମତୁଲ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂକେତର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ବାକ୍ସ ଅଙ୍କନ କରାଯାଉ । ସମତୁଲ କରିବା ସମୟରେ ବାକ୍ସ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ନାହିଁ ।

ସୋପାନ – 2 :
ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକରେ ଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟାର ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଉ ।

ସୋପାନ – 3 :

• ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତିକାରକ କିମ୍ବା ଉତ୍ପାଦରେ ଯେଉଁ ଯୌଗିକରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସଂଖ୍ୟକ ପରମାଣୁ ଥାଏ, ସେହି ଯୌଗିକର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରଥମେ ସମତୁଲ କରିବା ସୁବିଧାଜନକ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ଯୌଗିକ Fe₃O₄ ରେ ମୌଳିକ ଅକ୍ସିଜେନ (O)କୁ ବାଛିବା ।
• ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଚାରୋଟି ଅକ୍‌ସିଜେନ ପରମାଣୁ ଓ ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଅକ୍ସିଜେନ ପରମାଣୁ ଅଛି । ତେଣୁ ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ H₂Oକୁ 4 ଦ୍ବାରା ଗୁଣାଯାଏ । ଅକ୍ସିଜେନ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକୁ ସମତୁଲ କରିବାକୁ :
  
• ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଂଶିକ ଭାବରେ ସମତୁଲ ହୋଇଥିବା ସମୀକରଣଟି ହେବ
  

ସୋପାନ -4 :

• ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା Fe ଓ H ର ପରମାଣୁ ସମତୁଲ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ଏହି ଦୁଇଟି ମୌଳିକ ମଧ୍ୟରୁ ଯେ କୌଣସି ଗୋଟିଏକୁ ବାଛି ସମତୁଲ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆଗେଇ ନେବାକୁ ହେବ ।
• H ପରମାଣୁକୁ ତୀର ଚିହ୍ନର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ସମାନ କରିବା ପାଇଁ, ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା H, ଅଣୁକୁ4 ଦ୍ଵାରା ଗୁଣନ କରାଯାଉ ।
  
• ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୀକରଣଟି ହେବ :
  

ସୋପାନ- 5 :

• ତୃତୀୟ ମୌଳିକ Fe ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମତୁଲ ହୋଇନାହିଁ ।
• Fe କୁ ସମାନ କରିବା ପାଇଁ ଆମେ ତିନୋଟି Fe ପରମାଣୁ ବାମପାର୍ଶ୍ବରେ ନେବା । ତେଣୁ ବାମପାର୍ଶ୍ଵର Feକୁ 3 ଦ୍ଵାରା ଗୁଣାଯାଉ ।
  
• ବର୍ତ୍ତମାନ ସମତୁଲ ସମୀକରଣଟି ହେବ :
  

ସୋପାନ- 6 :
(i) ସମୀକରଣର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା ସମାନ ହୋଇଯାଇଛି । ତେଣୁ ସମୀକରଣଟି ସମତୁଲ ହୋଇଯାଇଛି । ବାକ୍ସଗୁଡ଼ିକୁ ଉଠାଇଦେଲେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ମିଳିବ :
3Fe + 4H₂O → Fe₃O₄ + 4H₂

(ii) ସମୀକରଣକୁ ସମତୁଲ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସୋପାନରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ସମାନ କରାଯାଉ । ସମତୁଲ କରିବାର ଏହି ପଦ୍ଧତିକୁ ପରଖ-ନିରେଖ (Hit and Trial) ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ ।

ସୋପାନ – 7 :
→ ଭୌତିକ ଅବସ୍ଥା ପାଇଁ ପ୍ରତୀକର ସୂଚନା (Writing Symbols of Physical States) :

• ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ଅଧ‌ିକ ତଥ୍ୟମୂଳକ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକରେ ରାସାୟନିକ ସଂକେତ ଲେଖାଯିବା ସହିତ ସେମାନଙ୍କର ଭୌତିକ ଅବସ୍ଥାଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଏ ।
• ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକର ଗ୍ୟାସୀୟ ଅବସ୍ଥା ପାଇଁ (g), ତରଳ ଅବସ୍ଥା ପାଇଁ (I), କଠିନ ଅବସ୍ଥା ପାଇଁ (s) ଓ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ପାଇଁ (aq) ସଂକେତ ଦ୍ୱାରା ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଏ ।
• ଯଦି ପ୍ରତିକାରକ କିମ୍ବା ଉତ୍ପାଦ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ସେହି ଦ୍ରବଣ ପାଇଁ ଆକ୍‌ସ୍ (aqueous, aq) ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
  ପ୍ରତିକାରକ ଓ ଉତ୍ପାଦଗୁଡ଼ିକର ଭୌତିକ ଅବସ୍ଥା ଦର୍ଶାଯାଇ ସମତୁଲ ସମୀକରଣଟି ହେବ ।
  3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)
• ବେଳେବେଳେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ ପାଇଁ ତାପ, ଚାପ, ଉତ୍ପ୍ରେରକ ଇତ୍ୟାଦି ଭଳି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ସର୍ଭଗୁଡ଼ିକୁ ସମୀକରଣ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ତୀର ଚିହ୍ନ ଉପରେ କିମ୍ବା ତଳେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ :

→ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Types of Chemical Reactions):
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ଭାଙ୍ଗିଯାଏ ଏବଂ ଉତ୍ପାଦର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ନୂତନ ବନ୍ଧ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ରାସାୟନିକ ବନ୍ଧକୁ ଭାଙ୍ଗିବାରେ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିରେ ଶକ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ କିମ୍ବା ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ । ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟାଇବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଶକ୍ତି, ଚାପ, ତାପ, ଆଲୋକ, ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।
ବିଭିନ୍ନ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ହେଲା :
(A) ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Combination Reaction)
(B) ରିଘଗନ ପ୍ରତିକ୍ରପ୍ରା (Decomposition Reaction)
(C) ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରସ୍ରା (Displacement Reaction)
(D) ଦ୍ୱେତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକୃପ୍ରା (Double Displacement Reaction)

→ (A) ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Combination of Reaction):
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଦୁଇ ବା ଅଧ୍ବକ ମୌଳିକ କିମ୍ବା ଯୌଗିକ ପ୍ରତିକାରକ ପାର୍ଶ୍ବରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଯୌଗିକ ଉତ୍ପାଦ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ସେହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

→ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ବା ତାପ ଉତ୍ପାଦକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Exothermic Chemical Reaction) :
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଉତ୍ପାଦ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାପ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ବା ତାପ ଉତ୍ପାଦକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

ଡ୍‌ତାହରଣ :
(i) କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ ଜଳ ସହିତ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣର ତାପ ନିର୍ଗତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶର୍ମିତ ଚୂନ ବା କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ ଦହନ ଫଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହିତ ପ୍ରଚୁର ତାପଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।
CH₄(g) + 20₂(g) → CO₂(g) + 2H₂O (g) + ଚାପ

(ii) ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ବା ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଟେ । ପରିପାକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Digestion)ରେ ଖାଦ୍ୟ ସରଳତର ପଦାର୍ଥରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଭାତ, ରୁଟି, ଆଳୁ ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ଵେତସାର (Carbohydrate) ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟରୁ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ (C₆H₁₂O₆) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ ଆମ ଶରୀରର ଜୀବକୋଷ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅକ୍‌ସିଜେନ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ଏବଂ ଶରୀରକୁ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ନାମ ହେଉଛି ଶ୍ବସନ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Respiration) ।
C₆H₁₂O₆(aq) + 6O₂(aq) — 6CO₂(aq) + 6H₂O(l) + ଚାପ
(iv) ଉଭିଦଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଘଟନ ହୋଇ ଖତରେ ପରିଣତ ହେବା ।

→ (B) ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Decomposition Reaction):
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଯୌଗିକ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଦୁଇ ବା ଅଧିକ ସରଳତର ଉତ୍ପାଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ତାହାକୁ ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେଉଛି ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ବିପରୀତ ।
ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ତିନି ପ୍ରକାର; ଯଥା – ତାପୀୟ ବିଘଟନ, ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଘଟନ ଓ ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ ବିଘଟନ ।

ତାପୀୟ ବିଘଟନ :
ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଏକ ଯୌଗିକ ତାପ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ବିଘଟିତ ହୋଇ ଦୁଇ ବା ତହିଁରୁ ଅଧିକ ସରଳତର ଉତ୍ପାଦରେ ପରିଣତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ‘ତାପୀୟ ବିଘଟନ’ (Thermal Decomposition) କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ: ତାପ ପ୍ରୟୋଗ ହେତୁ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ବିଘଟନ ଘଟି କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

→ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଘଟନ (Electrolytic Decomposition) :
‘‘ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଏକ ଯୌଗିକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ କିମ୍ବା ତରଳାବସ୍ଥାର ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ରୋତଦ୍ୱାରା ବିଘଟିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଘଟନ ବା ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ କୁହାଯାଏ ।’’

ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ ବିଘଟନ (Photo – Chemical Decomposition) :
‘‘ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଗୋଟିଏ ଯୌଗିକ ଆଲୋକ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ବିଘଟିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ ବିଘଟନ କୁହାଯାଏ ।

→ ତାପଶୋଷୀ ବା ତାପଗ୍ରାହୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Endothermic Chemical reaction ):
ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକଗୁଡ଼ିକର ବିଘଟନ ପାଇଁ ତାପ, ଆଲୋକ କିମ୍ବା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ତାପଶକ୍ତି ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ‘‘ତାପଶୋଷୀ ବା ତାର୍ପଗ୍ରାହୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା’’ କୁହାଯାଏ ।

ଡ୍‌ତାହରଣ :
ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ 2 ଗ୍ରାମ୍ ବେରିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ଏବଂ l ଗ୍ରାମ୍ ଏମୋନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ମିଶାଇ ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲାସ୍ ରଡ୍‌ରେ ଘାଣ୍ଟିଲେ ପରୀକ୍ଷାନଳୀର ନିମ୍ନଭାଗ ଥଣ୍ଡାଲାଗିବ । ଏହା ଏକ ତାପଶୋଷୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।
ବେରିୟମ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ସହିତ ଏମୋନିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ମିଶିଲେ, ତାପଶକ୍ତି ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯୌଗିକମାନ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Ba (OH)₂ + 2 NH₄Cl → 2NH₄OH + BaCl₂ ତାପ

→ (c) ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Displacement Reaction):
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ କୌଣସି ଏକ ଯୌଗିକର ମୌଳିକକୁ ଅପସାରଣ ବା ବିସ୍ଥାପନ କରେ, ସେହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

‘A’ ମୌଳିକଟି BC ଯୌଗିକରୁ ‘B’କୁ ଅପସାରଣ କରିଥାଏ ।

ଡ୍‌ତାହରଣ :
ଆଇରନ୍ କିପର ସଲଫେଟ୍ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଆଇରନ୍‌ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଓ କପର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଆଇରନ୍ କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ରର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରୁ Cutକୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରେ ।

ପ୍ରେହିପରି

ଜିଙ୍କ୍ ଓ ଲେଡ୍ କପର ଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଶୀଳ ମୌଳିକ ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ କପର ଯୌଗିକରୁ କପର ଅପସାରଣ କରନ୍ତି ।

→ (D) goal (Double Displacement Reaction):
‘‘ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକ ଦ୍ବୟ ମଧ୍ୟରେ ଆୟନ ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ, ସେହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।’’
ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ନିମ୍ନମତେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରାଯାଇ ଉକ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଅନୁଶୀଳନ କରାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
(i) ସିଲ୍‌ଭର୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍‌ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣକୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ଼ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟାଇଲେ ସିଲଭର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ସର ଧଳା ଅଧଃକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
AgNO₃(aq) + NaCl(aq) → AgCl(s) + NaNO₃(aq)
(ii) ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ସର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣକୁ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟାଇଲେ ବେରିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍‌ର ଧଳା ଅଧଃକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
BaCl₂(aq) + H₂SO₄(aq) → BaSO₄(s) + 2HCl (aq)

→ ଜାରଣ (Oxidation) :
ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର ଯୋଗ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ବିଯୋଗ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ଅମ୍ଳଜାନର ଯୋଗ (Addition of Oxygen):
(i) ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ କାର୍ବନର ଦହନ ଘଟିଲେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।.
C(s) + O₂ (g) → CO₂(g)

(ii) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍‌ର ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଦହନ ଘଟିଲେ କଠିନ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
2Mg(s) + O₂(g) → 2MgO(s)

(iii) ଆର୍ଦ୍ର ବାୟୁରେ ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ଲୁହାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଲେ ସେଥ‌ିରେ କଳଙ୍କି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
4Fe(s) + 3O₂(g) + H₂O(g) → 2Fe₂O₃ . H₂O

→ (b) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ବିୟୋଗ (Removal of Hydrogen) :
(i) ବ୍ରୋମିନ୍ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ବ୍ରୋମାଇଡ୍ ଓ ସଲ୍‌ଫର୍‌ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ଼ରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ବିୟୋଗ ଘଟିଥାଏ ।
H₂S(aq) + Br₂(aq) → 2HBr(aq) + S

(iii) ଉକ୍ତ ପରିବେଶରେ ମାଙ୍ଗାନିଜ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଲେ ମାଙ୍ଗାନିଜ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍, ଜଳ ଓ କ୍ଲୋରିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
4HC/ (aq) + MnO₂(s) → MnCl₂(aq) + 2H₂O(l) + 2Cl₂(g)

ବିଜାରଣ (Reduction) :
ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ଯୋଗ ଓ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର ବିଯୋଗ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ବିଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ର ଯୋଗ (Addition of Hydrogen) :
(i) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସର ସଲ୍‌ଫର୍‌ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଲେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
H₂(g) + S(g) → H₂S(g)

(ii) ଜଳୀୟ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍‌ର କ୍ଲୋରିନ୍‌ ଗ୍ୟାସ୍ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଲେ ଲବଣାମ୍ଳ ଓ ସଲ୍‌ଫର୍‌ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
H₂S (aq) + Cl₂(g) → 2HCI (ag) + S(s)

(b) ଅକ୍ସିଜେନର ରିପୋଟ (Removal of Oxygen) :
(i) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କପର୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ ଉପରେ ପ୍ରବାହିତ କଲେ, ଏହା ଧାତବ କପରକୁ ବିଜାରିତ ହୁଏ ।

(ii) କାର୍ବନ ମନୋକ୍‌ସାଇଡ଼କୁ ଉତ୍ତପ୍ତ ଫେରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉପରେ ପ୍ରବାହିତ କଲେ, ଏହା ଧାତବ ଲୁହାକୁ ବିଜାରିତ ହୁଏ ।

→ ଜାରକ (Oxidising Agent) :
ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଦେଇ କିମ୍ବା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ନେଇ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଜାରଣ ଘଟାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଜାରକ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
(i) C(s) + O₂(g) → CO₂(g)
ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କାର୍ବନ୍ କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌କୁ ଜାରିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଏକ ଜାରକ ଅଟେ ।

(ii) H₂S(aq) + Cl₂(g) → 2HCl (aq) + S(s)
ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ କ୍ଲୋରିନ୍‌ଦ୍ୱାରା ଜାରିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ କ୍ଲୋରିନ୍ ଏକ ଜାରକ ଅଟେ ।

→ ବିଜାରକ (Reducing Agent) :
ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଦେଇ କିମ୍ବା ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ନେଇ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ବିଜାରଣ ଘଟାଇଥାଏ, ତାକୁ ବିଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :
(i) Cl₂(g) + H₂S (aq) → 2HCl (aq) S(s)
ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କ୍ଲୋରିନ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଅମ୍ଳକୁ ବିଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏଠାରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ଼୍ ବିଜାରକ ଅଟେ ।

(ii) MgO (s) + C(s) → Mg(s) + CO(g)
ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଧାତବ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍‌କୁ ବିଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏଠାରେ କାର୍ବନ ବିଜାରକ ଅଟେ ।

→ ଜାରଣ-ବିଜାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Oxidation-reduction Reaction) ବା ବିଜାରଣ-କାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Redox Reaction) :
କୌଣସି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଚାଲୁଥିବା ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିକାରକ ଜାରିତ ହେଉଥିଲେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରତିକାରକଟି ବିଜାରିତ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଜାରଣ-ବିଜାରଣ ବା ବିଜାରଣ-ଜାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :

ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କପର (II) ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଧାତବ କପର୍‌କୁ ବିଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଜଳକୁ ଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ ଦୈନଦିନ ଜ1ବନରେ ଜାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ପ୍ରଭାବ (Effects of Oxidation reactions in everyday life):
ସଂକ୍ଷାରଣ (Corrosion):

• ଏକ ଲୌହ ନିର୍ମିତ ଦ୍ରବ୍ୟ ନୂତନ ଅବସ୍ଥାରେ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ଓ ମସୃଣ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା କିଛି ଦିନ ବାହାରେ ପଡ଼ିରହିଲେ, ଏହା ଉପରେ ଏକ ଲୋହିତ-ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ପ୍ରଲେପ ମାଡ଼ିଯାଏ । ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ‘ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା’’ କୁହାଯାଏ ।
• ଯେତେବେଳେ ଏକ ଧାତୁ ତାକୁ ଘେରି ରହିଥ‌ିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ (ଯଥା – ଜଳୀୟବାଷ୍ପ, ଅମ୍ଳ ଇତ୍ୟାଦି) ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ, ସେତେବେଳେ ଧାତୁଟିର ଧୀରେ ଧୀରେ କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ । ଧାତୁର ଏହି କ୍ଷୟ ହେବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂକ୍ଷାରଣ ବା କ୍ରମକ୍ଷୟ (Corrosion) କୁହାଯାଏ ।
• ସିଲଭର ଉପରେ ପଡ଼ୁଥ‌ିବା କଳା ଆସ୍ତରଣ ଓ କପର ଉପରେ ପଡୁଥ‌ିବା ସବୁଜ ଆସ୍ତରଣ ହେଉଛି ସଂକ୍ଷାରଣର ଉଦାହରଣ ।
• ସଂକ୍ଷାରଣ ହେତୁ ମଟରଗାଡ଼ି, ପୋଲ, ଲୁହାବାଡ଼, ଜାହାଜ ଏବଂ ଧାତୁ ନିର୍ମିତ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବିଶେଷକରି ଲୌହ ନିର୍ମିତ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ ।

→ ସଢ଼ା ଅବସ୍ଥା (Rancidity):

• ବହୁତ ଦିନ ଧରି ରହିଯାଇଥିବା ଚର୍ବି ଏବଂ ତେଲ ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଜାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ତା’ର ଗନ୍ଧ ଓ ସ୍ବାଦ ବଦଳିଯାଇଥାଏ । ତହିଁରୁ ରହଣିଆ ଗନ୍ଧ ବାହାରୁଥାଏ । ଏହାକୁ ପଦାର୍ଥର ସଢ଼ା ଅବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ ।
• ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜାରଣକୁ ନିରୋଧ କରେ ତାକୁ ପ୍ରତିଜାରକ (Antioxidant) କହନ୍ତି । ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀରେ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତିଜାରକକୁ ମିଶାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବହୁଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ବାୟୁରୋଧୀ ପାତ୍ର (Air-tight container)ରେ ଖାଦ୍ୟପଦାର୍ଥ ରଖି ଜାରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମନ୍ଥର ହୁଏ । ଏହା ଫଳରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ସଂରକ୍ଷଣ ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Geometry Chapter 2 ବୃତ୍ତ Ex 2(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Geometry Chapter 2 ବୃତ୍ତ Ex 2(b)

Question 1.
ନିମ୍ନ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକରେ ଠିକ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ T ଓ ଭୁଲ ଉକ୍ତି ପାଇଁ F ଲେଖ ।
(i) ବୃତ୍ତର ଏକ ଉପସେଟ୍‌କୁ ଚାପ କହନ୍ତି ।
(ii) ଚାପର ଏକ ଅନ୍ତ୍ରମ୍ମ ଦିନ୍ଦୁ ସମ୍ରକ୍ର ଦୃଭର ଅନ୍ତ୍ରମ ବନ୍ଧୁ ନ୍ମ6ଦୃ |
(iii) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ P ଓ Q ଦୁଇଟି ଚାପର ସାଧାରଣ ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ହେଲେ ଚାପଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରର ପରିପୂରକ ଚାପ
(iv) ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚାପର ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁକୁ କେନ୍ଦ୍ର ସହିତ ଯୋଗ କଲେ ଯେଉଁ କୋଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାହା ଉକ୍ତ ଚାପର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥ କୋଣ ଅଟେ ।
(v) ଦୁଇଟି ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପର ସମଷ୍ଟି 360°ରୁ ଅଧ‌ିକ ହୋଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।
(vi) ବୃତ୍ତ ଏକ ଉତ୍ତଳ ସେଟ୍ ନୁହେଁ ।
(vii) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ ଦୁଇଟି ଚାପର ଗୋଟିଏ ସାଧାରଣ ପ୍ରାନ୍ତ ବିନ୍ଦୁ ଥିଲେ ଚାପ ଦୁଇଟି ସନ୍ନିହିତ ଚାପ ହେବେ ।
(viii) ଦୁଇଟି ସର୍ବସମ ଜ୍ୟା ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଚାପଦ୍ଵୟ ସନ୍ନିହିତ ଚାପ ହେଲେ ଚାପଦ୍ଵୟର ସଂଯୋଗରେ ସର୍ବଦା ବୃହତ୍ ଚାପ ଗଠିତ ହେବ ।
(ix) ଦୁଇଟି ସର୍ବସମ ଜ୍ୟା ପରସ୍ପରକୁ ଲମ୍ବ ଭାବରେ ବୃତ୍ତର ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ P ରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର O ଠାରୁ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି \(\overline{\mathrm{OQ}}\), \(\overline{\mathrm{OR}}\) ଲମ୍ବ ଗଠନ କରାଯାଇଛି । ତେବେ ଠ, Q, P ଓ R ଏକ ବର୍ଗଚିତ୍ରର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁ ହେବେ ।
(x) \(\overparen{B P C}\) ର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ 30° । A ବୃତ୍ତ ଉପରିସ୍ଥ ଏକ ବିନ୍ଦୁ ହେଲେ △ABC ରେ ∠Aର ପରିମାଣ ସର୍ବଦା 15° 6ଦ୍ଵଦା
(xi) ଗୋଟିଏ ଚାପ ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁର ସମାହାର ଅଟେ ।
(xii) ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ ରମ୍ବସ୍ ଏକ ବର୍ଗଚିତ୍ର ।
Solution:
(i) T
(ii) T
(iii) T
(iv) F
(v) F
(vi) T
(vii) T
(viii) F
(ix) F
(x) F
(xi) T
(xii) T

Question 2.
ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
(i) ଏକ ବୃହତ୍ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ …………….. ରୁ ବେଶୀ ।
(ii) ଗୋଟିଏ ସୁଷମ୍ ଷଡ଼ଭୁଜର ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାହୁ ଏହାର ପରିବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ରଠାରେ ଉତ୍ପନ୍ନ କରୁଥିବା କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥ କୋଣର ପରିମାଣ ……………….. |
(iii)
(iv) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ ଦୁଇଟି ସର୍ବସମ ଜ୍ଯା \(\overline{\mathrm{AB}}\) ଓ \(\overline{\mathrm{CD}}\) ପରସ୍ପରକୁ ବୃତ୍ତର ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ Pରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । O ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ B ଓ C \(\overline{\mathrm{OP}}\)ର ଏକ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିଲେ \(\overparen{A D}\) ଓ ……………….. ଦୁହେଁ ସର୍ବସମ ।
(v) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ ଏକ ଜ୍ୟାର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ ସହ ସମାନ ହେଲେ ଉକ୍ତ ଜ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଛେଦିତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାପର ତିଗ୍ରା ପରିମାପ ………….. |
(vi) \(\overline{\mathrm{AB}}\) ର ଏକ ପାଣ୍ଡରେ C ଓ D ଦୁଇଟି ଦିନ୍ଦୁ | m∠ACB = m∠ADB = 20° △ACD ର ପରିଦର୍ଭର 6କହ O 6ଦୃବେ m∠AOB ……………. |
(vii) m∠ABC = 90° ଚତୁର୍ଭୁକ △ABC ର ପରିଦଉଭେ AC ଏକ ………………… |
(viii) ABCD ଏକ ଦ୍ଵରାନ୍ତକଖର ଚତୁର୍ଭୁକ m∠BAD ………………. ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପର ଅର୍ଦ୍ଧେକ ।
(ix) ଏକ ଅର୍ଥବୃତ୍ତର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ ………….. |
(x) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ ଏକ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ 90° ହେଲେ, ସଂପୃକ୍ତ ଜ୍ୟା ଓ ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧର ଅନୁ ପାତ …………….. |
Solution:
(i) 180°
(ii) 60° \(\left(\frac{360^{\circ}}{6}=60^{\circ}\right)\)
(iii) 70° m∠D = 180° – 120° = 60°
m∠C = 180° – 50° = 130°
∴ m∠C – m∠D = 130° – 60° = 70°

(iv) \(\overparen{B C}\) \(\overparen{A C B}\) ≅ \(\overparen{C A D}\) ( ∵ AB ≅ CD (ଦତ୍ତ))
⇒ BC ≅ AD

(v) 60° ଜ୍ୟାର ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁଦ୍ଵୟ ଓ କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ ଏକ ସମବାହୁ ତ୍ରିଭୁଜର ଶୀର୍ଷବିନ୍ଦୁ ହେବେ |
(vi) 40° O ବିଦୁଟି ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ହେବ ।
(vii) ବ୍ୟାସ (ଅର୍ଦ୍ଧବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ ସମକୋଣ ।)
(viii) \(\overparen{B C D}\)
(ix) 90°
(x) √ 2 : 1 (ସଂପୃକ୍ତ ଜ୍ୟାଟି ବୃତ୍ତର ବ୍ୟାସ)

Question 3.
ଚିତ୍ରରେ △ABC ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ ଏବଂ ସୂକ୍ଷ୍ମକୋଣୀ । D, E, F ବୃତ୍ତ ଉପରିସ୍ଥ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁ ହେଲେ ନିମ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

(i) ∠B କେଉଁ ଚାପର ଅନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ?
(ii) ∠B ଦ୍ବାରା କେଉଁ ଚାପ ଛେଦିତ ?
(iii) \(\overline{\mathrm{AB}}\) ଜ୍ୟା ଦ୍ବାରା ଛେଦିତ କ୍ଷୁଦ୍ରଚାପ ଓ ବୃହତ୍ ଚାପ କିଏ ?
(iv) ∠A ର ପରିମାଣ କେଉଁ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥ କୋଣ ପରିମାଣର ଅର୍ଦ୍ଧେକ ?
(v) △ABC ରେ ଯଦି AB = BC ହୁଏ ତେବେ କେଉଁ ଚାପ ଦ୍ଵୟ ସର୍ବସମ ହେବେ ?
(vi) ଦୁଇଟି ସନ୍ନିହିତ ଚାପର ନାମ ଲେଖ ଯେପରିକି ସେମାନଙ୍କ ସଂଯୋଗରେ \(\overparen{B A D}\) ଗଠିତ ହେବ ।
(vii) \(\overparen{B F C}\) ଉପରେ ଏପରି ଏକ ବିନ୍ଦୁ P ନିଅ ଯେପରିକି m∠BPA = m∠C । ଏପରି କେତୋଟି ବିନ୍ଦୁ ଅଛି ? ADC ଉପରେ ଏପରି କୌଣସି ବିନ୍ଦୁ ଅଛି କି ? \(\overparen{B E A}\) ଉପରେ ଏପରି କୌଣସି ବିନ୍ଦୁ ଅଛି କି ?
Solution::
(i) ∠B, \(\overparen{E B F}\) ର୍ଥିଥଚା \(\overparen{A B C}\) ର ଅନ୍ତ୍ର କିଣତ |
(ii) ∠Bଦ୍ଵାରା \(\overparen{A D C}\) ଛେଦିତ ।
(iii) \(\overline{\mathrm{BC}}\) ଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଛେଦିତ ସୁଦୃତାପ \(\overparen{B F C}\) ଦ୍ଦଦ୍ର ତ୍ତାପ \(\overparen{B A C}\) |
(iv) m∠A = \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠BOC
(v) △ABC ରେ \(\overparen{A E B}\) ≅ \(\overparen{B F C}\)
(vi) \(\overparen{B E A}\) ∪ \(\overparen{A D}\) = \(\overparen{B A D}\), \(\overparen{B E}\) ∪ \(\overparen{E A D}\) = \(\overparen{B A D}\)
(vii) ଏପରି ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ଅଛି । \(\overparen{A D C}\) ଉପରେ ମଧ୍ୟ ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ଅଛି । \(\overparen{B E A}\) ଚାପ ଉପରେ ଏପରି ବିନ୍ଦୁ ରହିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

Question 4.
ଚିତ୍ରରେ ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜ ଯାହର କର୍ଣ୍ଣଦ୍ଵୟ ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ରଠାରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ।
m\(\overparen{A E B}\) = 100° 6 ଦ୍ଵ6କ |

(i) ଚତୁର୍ଭୁଜର ସମସ୍ତ କୋଣ ପରିମାଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(ii) \(\overparen{A H D}\) ଓ \(\overparen{B F C}\) ମଧ୍ୟରେ କି ସମ୍ପର୍କ ଦେଖୁଛ ?
(iii) ABCD କି ପ୍ରକାର ଚତୁର୍ଭୁଜ ?
Solution:

m \(\overparen{A E B}\) : 100°
⇒ m∠ADB = m∠ACB = 50°
m∠COD = 100° (ତ୍ପତାପ 6କାଶ)
⇒ m∠CBD = m∠CAD = 50°
m∠BOC = 180° – 100° = 80°
⇒ m∠BAC = m∠BDC = 40°
⇒ m∠AOD = 80°
⇒ m∠ACD = m∠ABC = 40°

(i) m∠A = m∠BAC + m∠CAD = 40° + 50° = 90°
6ସ ଦ୍ଵିପରି m∠С = 90°, m∠B = 90° ଓ m∠D = 90° |
(ii) \(\overparen{A H D}\) ≅ △\(\overparen{B F C}\)
(ii) ABCD ଏକ ଆୟତଚିତ୍ର ।

Question 5.
ଚିତ୍ରରେ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ଓ \(\overline{\mathrm{CD}}\) ଜ୍ୟା ଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରକୁ ବୃତ୍ତର ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ P ଠାରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । m∠PBD = 80°, m∠CAP = 45° 6ଦ୍ଵଲେ :
(i) △BPDର କୋଣ ପରିମାଣଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(ii) △APCର କୋଣ ପରିମାଣଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(iii) △APC ଓ △BPD ମଧ୍ୟରେ କି ସମ୍ପର୍କ ଦେଖୁଛ ?

Solution:
m∠PBD = 80°, m∠CAP = 45°

(i) \(\overparen{B C}\) ଉପରିସ୍ଥ m∠CDB = m∠CAP = 45°
∴ m∠BPD = 180° – 80° – 45° = 55°
∴ △BPDର m∠BPD = 55°
m∠PDB = 45°, m∠PBD = 80°

(ii)
△APCର m∠CAP = 45° (ଦଉ)
m∠APC = m∠BPD = 55° (ପ୍ରତାପ 6କାଣ)
∴ m∠ACP = m∠PBD = 80° (\(\overparen{A D}\) ଉପରିସ୍ଥ ପରିଧ୍ଵସ୍ଥ ଏକ କୋଣ)

(iii) △APC ~ △BPD (କୋ . କୋ . କୋ . ପାଦଣ୍ୟ)

Question 6.
△ABCରେ ∠Aର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ ତ୍ରିଭୁଜର ପରିବୃତ୍ତକୁ D ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, △BDC ସମଦ୍ବିବାହୁ ।
Solution:

ଦତ୍ତ : △ABCର ∠Aର ସମଦ୍ଵିଖଣ୍ଡକ ତ୍ରିଭୁଜର ପରିବୃତ୍ତକୁ D ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : △BDC ସମଦ୍ବିବାହୁ ।
ପ୍ରମାଣ : ∠BAD ≅ ∠CAD (ଦଉ)
⇒ \(\overparen{B D}\) ≅ \(\overparen{D C}\) ⇒ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ≅ \(\overline{\mathrm{DC}}\) (ଚାପ ସର୍ବସମ ହେତୁ ଜ୍ୟାଦ୍ଵୟ ସର୍ବସମ)
=> △BDC ସମଦିବାହୁ ।

Question 7.
ଚିତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତର ଏକ ବହିଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ A ଠାରୁ \(\overrightarrow{\mathbf{AP}}\) ଓ \(\overrightarrow{\mathbf{AR}}\) ରଶ୍ମିଦ୍ଵୟ ବୃତ୍ତକୁ ଯଥାକ୍ରମେ P, Q ଏବଂ R, S ଠାରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ଯେପରି A-P-Q ଏବଂ A-R-S |
(a) ପ୍ରମାଣ କର ଯେ △APR ~ △AQS
(b) ପ୍ରମାଣ କର ଯେ △APS ~ △ARQ

(C) ଯଦି \(\overline{\mathrm{PS}}\) ଓ \(\overline{\mathrm{QR}}\) ର ଛେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ T ହୁଏ, ତେଦେ
(i) ପ୍ରମାଣ କର ଯେ TP • TS = TR • TQ
(ii) ପ୍ତମାଣ କାର 6ପ m∠PTR = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (m\(\overparen{Q S}\) + m\(\overparen{P R C}\))

(d) m∠PAR = 15° ଏବଂ m\(\overparen{Q X S}\) = 50° ହେଲେ m∠PTR ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
Solution:

(a) ପ୍ରମାଣ : PRSQ ଏକ ଦ୍ଵରାନୁଲଖତ ଚତୁରୁଜ |
⇒ m∠RSQ + m∠RPQ = 180°
କିନ୍ନ m∠RPQ + m∠APR = 180°
⇒ m∠RSQ + m∠RPQ = m∠RPQ + m∠APR
m∠RSQ = m∠APR
△APR ଓ △AQS ମଧ୍ୟ6ର m∠RAP = m∠QAS
ଓ m∠RSQ = m∠APR |
⇒ △APR ~ △AQS (6କା-6କା ସାଦ୍ୱଣ)

(b) △APS ଓ △ARQ ମଧ୍ୟ6ର
m∠PAS = m∠RAQ (ମଧ୍ୟ6ର 6କା)
m∠ASP = m∠AQR (ଏକ ଚାପ ଉପରିମ ପରିଧମ 6କାଣ)
⇒ △APS ~ △ARQ

(c) (i) △ TPQ ଓ △TRS ମଧ୍ୟ6ର
m∠TPQ = m∠TRS (ଏକ ଚାପ ଉପରିମ ପରିଧମ 6କାଣ)
m∠PTQ = m∠RTS (ପ୍ତତାପ 6କାଣ)
⇒ △TPQ ~ △TRS (6କା-6କା ସାଦ୍ୱଣ)
⇒ \(\frac { TP }{ TR }\) = \(\frac { TQ }{ TS }\) ⇒ TP • TS = TR • TQ
=m∠SPQ + m∠PQR = \(\frac { 1 }{ 2 }\)m\(\overparen{Q S}\) + \(\frac { 1 }{ 2 }\)m\(\overparen{P R}\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (m\(\overparen{Q S}\) + m\(\overparen{P R}\)) (9flêe)

(d) m∠PAR = 15°
m\(\overparen{Q X S}\) = 50° ⇒ m∠QPS = \(\frac { 50° }{ 2 }\) = 25°
△APS 6ର 6କାଣ m∠QPS = m∠PAR + m∠PSR
⇒ 25° = 15° +m∠PSR ⇒ m∠PSR = 25° – 15° = 10°
m∠QRS = m∠QPS = 25°
∴ m∠PTR = m∠QRS + m∠TSR = 25° + 10° = 35°

Question 8.
ଚିତ୍ରରେ ABC ଦଉର \(\overparen{A X B}\) ଓ \(\overparen{B Y C}\) ହୁକରି ଚାପର ଗିଗାମାପ ଯଥାକୃମେ 80° ଓ 140° |

(i) m∠BAC କିଣ୍ଡଯ କର |
(ii) m\(\overparen{A B C}\) କିଣ୍ଡଯ କର |
(iii) m\(\overparen{A C B}\) କିଣ୍ଡଯ କର |
(iv) \(\overparen{A Z C}\) ଓ \(\overparen{B Y C}\) ମଧ୍ୟରେ କି ସମଳ ଅଛି ?
Solution:
m\(\overparen{A X B}\) + m\(\overparen{B Y C}\) + m\(\overparen{A Z C}\) = 360° ⇒ 80° + 140° + m\(\overparen{A Z C}\) = 360°
⇒ m\(\overparen{A Z C}\) = 360° – 80° – 140° = 140°
(i) M∠BAC = \(\frac { 1 }{ 2 }\) m\(\overparen{B Y C}\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) × 140° = 70°
(ii) \(\overparen{A B C}\) = 360° – 140° = 220°
(iii) \(\overparen{A C B}\) = M\(\overparen{A Z C}\) + m\(\overparen{B Y C}\) = 140° + 140° = 280°
(iv) \(\overparen{A Z C}\) ≅ \(\overparen{B Y C}\) (“: m∠AOC = m∠BOC)

Question 9.
ଏକ ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର O ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ଏକ ବ୍ୟାସ । ବୃତ୍ତ ଉପରିସ୍ଥ P ଓ ଠୁ ବିଦୁ୍ୟଦ୍ୱୟ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ର ଏକ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଯଦି A ଓ P ପ୍ରାନ୍ତ ବିନ୍ଦୁ ବିଶିଷ୍ଟ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ 60° ଏବଂ B ଓ ( ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ବିଶିଷ୍ଟ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ 50° ହୁଏ ତେବେ–
(i) A ଓ Q ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷୁଦ୍ରଚାପର ଡିଗ୍ରୀ
(ii) P ଓ B ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବୃହତ୍ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ
(iii) P ଓ Q ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବୃହତ୍ ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

Solution:
m∠AOP = 60°
m∠BOQ = 50°
⇒ m⇒POQ = 180° – (60° + 50°) = 70°
(i) m\(\overparen{A Q}\) = 60° + 70° = 130°
(ii) m\(\overparen{P B}\) = 70° + 50° = 120°
(iii) m\(\overparen{P Q}\) = 70°

Question 10.
\(\overline{\mathrm{AB}}\) ଓ \(\overline{\mathrm{CD}}\) ଦୁଇଟି ସମାନ୍ତର ଜ୍ୟା । ପ୍ରମାଣ କର ଯେ,
(i) M\(\overparen{A X C}\) = m\(\overparen{B Y D}\), (ii) AC = BD |

Solution:
ଦତ୍ତ : ABCD 96 \(\overline{\mathrm{CD}}\) || \(\overline{\mathrm{AB}}\) |
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ :
(i) M\(\overparen{A X C}\) = m\(\overparen{B Y D}\)
(ii) AC = BD
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathrm{BC}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ତ୍ପମାଣ : \(\overline{\mathrm{CD}}\) || \(\overline{\mathrm{AB}}\) (ଦଉ)

⇒ m∠ABC = m∠BCD
⇒ \(\frac { 1 }{ 2 }\) m\(\overparen{A X C}\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) m\(\overparen{B Y D}\)
⇒ m\(\overparen{A X C}\) = m\(\overparen{B Y D}\)

(ii) \(\overparen{A X C}\) = \(\overparen{B Y D}\) ⇒ AC = BD (ଚାପ ସବସମ ହେତ୍ ଲ୍ୟା ସଦସ୍ୟ)

Question 11.
ABCD ଏକ ଦ୍ଵରୀନ୍ତ୍ର କିଖବ ତତ୍କଲକ |
(i) AC = BD ଏବଂ \(\overline{\mathbf{AB}}\)||\(\overline{\mathbf{CD}}\) 6ଦ୍ର6କ ପ୍ରମାଣ କର ସେ, AD = BC |
(ii) AD = BC 6ଦ୍ର6କ ପ୍ରମାଣ କର ସେ, AC = BD ଏବଂ \(\overline{\mathbf{AB}}\)||\(\overline{\mathbf{CD}}\) |
Solution:
(i) ଦର : ABCD ଦୃଭାନ୍ତ୍ରରଖତ ଚତୁରୁକରେ
AC = BD ଏବଂ \(\overline{\mathbf{AB}}\)||\(\overline{\mathbf{CD}}\) |
ପ୍ରାମଣ୍ୟ: AD = BC
ପ୍ରମାଣ : AC = BD (ଦତ୍ତ)

⇒ \(\overparen{A D C}\) ≅ \(\overparen{B C D}\)
⇒ l \(\overparen{A X D}\) + l \(\overparen{D Y C}\) = l \(\overparen{D Y C}\) + l \(\overparen{B Z C}\)
⇒ l \(\overparen{A X D}\) = l \(\overparen{B Z C}\) ⇒ \(\overparen{A X D}\) ≅ \(\overparen{B Z C}\)
⇒ AD = BC

(ii) ଦଉ : ABCD ଏକ ତ୍ରଭାନ୍ତକଖତ ତଡୁରୁକ | AD = BC
ପ୍ତମାଣ୍ୟ: (i) AC = BD (ii) \(\overline{\mathbf{AB}}\)||\(\overline{\mathbf{CD}}\)
ପ୍ରମଣ : AD = BC ⇒ \(\overparen{A X D}\) ≅ \(\overparen{B Z C}\)

⇒ l \(\overparen{A X D}\) = l \(\overparen{B Z C}\)
⇒ l \(\overparen{A X D}\) + l \(\overparen{D Y C}\) = l \(\overparen{D Y C}\) + l \(\overparen{B Z C}\)
⇒ l \(\overparen{A D C}\) = l \(\overparen{B C D}\) ⇒ \(\overparen{A D C}\) ≅ \(\overparen{B C D}\) ⇒ AC = BD (i)
ପୁକଣ୍ଠ ∵ \(\overparen{A X D}\) ≅ \(\overparen{B Z C}\)
⇒ m \(\overparen{A X D}\) + m \(\overparen{B Z C}\) ⇒ \(\frac { 1 }{ 2 }\) m \(\overparen{A X D}\) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) m \(\overparen{B Z C}\)
⇒ m∠ABD = m∠BDC (ଏକାନ୍ତ୍ରର) ⇒ \(\overline{\mathbf{AB}}\)||\(\overline{\mathbf{CD}}\) …(ii)

Question 12.
(i) ଗୋଟିଏ ବୃତ୍ତରେ \(\overparen{A X B}\) ଏକ ଚାପ । ପ୍ରମାଣ କର ଯେ \(\overparen{A X B}\)ର ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ଗୋଟିଏ ଏବଂ କେବଳ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁ C ଅଛି ଯେପରି \(\overparen{A C}\) ଓ \(\overparen{B C}\) ଚାପଦ୍ଵୟ ସର୍ବସମ ହେବେ । (C ବିନ୍ଦୁକୁ \(\overparen{A X B}\) ର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ ।)
(ii) ଚାପର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଧାରଣାକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, AXBରେ ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ଅଛି ।

Solution:
(i) ଦତ୍ତ : O ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର । \(\overparen{A X B}\) ଏକ ଚାପ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : (i) \(\overparen{A X B}\) ର ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ଗୋଟିଏ
ଏବଂ କେବଳ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁ C ଅଛି,
ଯେପରି \(\overparen{A C}\) = \(\overparen{C B}\)ହେବ ।
(ii) \(\overparen{A X B}\) ରେ ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ରହିଅଛି ।
∠AOB ର ସମଦ୍ଵିଖଣ୍ଡକ \(\overrightarrow{\mathrm{OC}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ଅଙ୍କନ :
ପ୍ରମାଣ :
(i) \(\overparen{A X B}\) ଚାପ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ ଆବଶ୍ୟକ C ବିନ୍ଦୁଟି ଅନନ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ଓ କେବଳ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁ ହେବ ଯାହା m∠AOB ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ ରଶ୍ମି \(\overrightarrow{\mathrm{OC}}\) ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ ହେବ । ପୁନଶ୍ଚ ଚାପର ସର୍ବସମତା ଅନୁସାରେ ଦୁଇଟି ଚାପର ଡିଗ୍ରୀ ପରିମାପ ସମାନ ହେଲେ ଚାପଦ୍ଵୟ ସର୍ବସମ ହେବେ ।
ଦର ଚିତ୍ର6ର m∠AOC = m∠BOC 6ଦ୍ରଦ \(\overparen{A C}\) = \(\overparen{C B}\) 6ଦ୍ରଦ | (ପ୍ରମାଣିତ)

(ii) ଦତ୍ତ ଚିତ୍ରରେ A ଓ B ବିନ୍ଦୁ ସମେତ ‘A’ ଠାରୁ ‘B’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୃତ୍ତ ଉପରିସ୍ଥ ସମସ୍ତ ବିନ୍ଦୁ ମାନଙ୍କର ସେଟ୍‌କୁ ଏକ ଚାପ କୁହାଯାଏ । A ଓ B ଏହି ଚାପର ଦୁଇଟି ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ଅଟନ୍ତି । ପ୍ରାନ୍ତବିନ୍ଦୁ ଭିନ୍ନ ଚାପ ଉପରିସ୍ଥ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ଚାପର ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ; ଯାହା ଅସଂଖ୍ୟ ବିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର ସେଟ୍ ।(ପ୍ରମାଣିତ)

Question 13.
ଚିତ୍ରରେ AB ବୃତ୍ତର ଏକ ବ୍ୟାସ ଏବଂ O କେନ୍ଦ୍ର । OD ଯେକୌଣସି ଏକ ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ | \(\overline{\mathbf{AC}}\)||\(\overline{\mathbf{OD}}\) ହେଲେ, ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\overparen{B X D}\) ଓ \(\overparen{D Y C}\) ସର୍ବସମ ଅର୍ଥାତ୍ D, \(\overparen{B D C}\)ର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ । (ସୂଚନା : \(\overline{\mathbf{OC}}\) ଅଙ୍କନ କରି ଦର୍ଶାଅ ଯେ, m∠BOD = m∠DOC)

Solution:
ଦତ୍ତ : ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର O | \(\overline{\mathbf{AB}}\) ବୃତ୍ତର ବ୍ୟାସ । \(\overline{\mathbf{AC}}\)||\(\overline{\mathbf{OD}}\) |
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : \(\overparen{B X D}\) ≅ \(\overparen{D Y C}\) ଅର୍ଥାତ୍ D, \(\overparen{B D C}\) ର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ।
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathbf{CO}}\) ଅଙ୍କନ କର ।

ପ୍ରମାଣ : △AOC ରେ OA = OC ⇒ m∠OAC = m∠OCA
କିନ୍ତୁ m∠OAC – m∠BOD (ଅନୁରୁପ)
∴ m∠OAC = m∠BOD (i)
ପୁନଶ୍ଚ m∠OCA=m∠COD …(ii)
(i) ଓ (ii) ରୁ m∠BOD = m∠COD ⇒ \(\overparen{B X D}\) ≅ \(\overparen{D Y C}\)
⇒ D, \(\overparen{B D C}\) ର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ।

Question 14.
ଚିତ୍ରରେ \(\overline{\mathbf{CD}}\) ଜ୍ୟା \(\overline{\mathbf{AB}}\) ବ୍ୟାସ ସହ ସମାନ୍ତର ଏବଂ CD = OB |
ପ୍ରମାଣ୍ୟ କର ଯେ m∠BDC = 2m∠OBD |

Solution:
ଦତ୍ତ : ବୃତ୍ତର \(\overline{\mathbf{AB}}\) ବ୍ୟାସ । \(\overline{\mathbf{CD}}\) ଜ୍ୟା । CD = OB \(\overline{\mathbf{CD}}\) ର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, ବୃତ୍ତର ବ୍ୟାସାର୍ଦ୍ଧ ସହ ସମାନ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : m∠BDC = 2m∠OBD
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathbf{OC}}\) ଏବଂ \(\overline{\mathbf{OD}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ସ୍ତମାଣ : CD = OB = OC = OD ∴ △OCD ସମବାହୁ ।

⇒ m∠OCD = 60°
ପୁନଶ୍ଚ, COBD ଏକ ରମଣ (∵ CD = OB, \(\overline{\mathbf{CD}}\)||\(\overline{\mathbf{OB}}\) ଏବଂ OB = OC = CD)
∴ m∠OBD =m∠OCD = 60° ଏବଂ m∠BDC = 120°
∴ m∠BDC = 2m∠OBD (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 15.
ABCD ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖୂତ ଚତୁର୍ଭୁଜର \(\overline{\mathbf{AC}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{BD}}\) କର୍ଣ୍ଣଦ୍ୱୟ ପରସ୍ପରକୁ P ଠାରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । O ବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ଏବଂ B ଓ C, \(\overleftrightarrow{O P}\) ର ବିପରୀତ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅବସ୍ଥିତ । ଯଦି AC = BD ହୁଏ, ତେବେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ,
(i) AB = CD, (ii) PA = PD 1° (iii) \(\overline{\mathbf{BC}}\) || \(\overline{\mathbf{AD}}\) |
Solution:
ଦତ୍ତ : ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜ । \(\overline{\mathbf{AC}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{BD}}\) କର୍ଣ୍ଣଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରକୁ P ଠାରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ।
AC = BD |

ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : (i) AB = CD (ii) PA = PD (iii) \(\overline{\mathbf{BC}}\) || \(\overline{\mathbf{AD}}\)
ପ୍ତମାଣ: (i) AC = BD ⇒ \(\overparen{A D C}\) ≅ \(\overparen{B A D}\)
⇒ \(\overparen{A Y B}\) ≅ \(\overparen{C Z D}\)
(∵ \(\overparen{A X D}\) ଭରଯ \(\overparen{A D C}\) ଓ \(\overparen{B A D}\) ର ପାଧାରଣ ଚାପ )
⇒ AB = CD ….(i)

(ii) △ABD ଏବଂ △ADC ଦଯ6ର \(\overline{\mathbf{AD}}\) ପାଧାରଣ, AB = CD [(i) ରେ ପ୍ତମାଣିତ]
ଏବଂ AC = BD (ଦର)
∴ m∠ADB = m∠CAD ⇒ m∠ADP = m∠PAD
⇒ PA = PD …(ii)

(iii) m∠DAC = m∠DBC (ଏକ ଦ୍ଵରଖଣ୍ଡମ 6କାଣ)
କିନ୍ତୁ m∠DAC = m∠ADB
∴ m∠ADB = m∠PBC
କିନ୍ତୁ ଏମା6ନ ଏକାନ୍ତ୍ରର |
∴ \(\overline{\mathbf{BC}}\) || \(\overline{\mathbf{AD}}\)

Question 16.
(i) ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ପ୍ରମାଣ କରଯେ ର ଥନ୍ତ୍ର କିଣିତ 6କାଶ ଏକ ପୁର6କାଣ |
(ii) ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ଏକ ବୃହତ୍ ଚାପର ଅନ୍ତର୍ଲିଖ କୋଣ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମକୋଣ ।
(ସୂଚନା : \(\overparen{A P B}\) ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାପ ଓ \(\overparen{A Q B}\) ଏକ ବୃହତ୍ ଚାପ ହେଉ ।
\(\overline{\mathbf{AD}}\) ଦ୍ୟାସ ଅକନ କର | m∠APD = 90° m∠APB)

Solution:
ଏବଂ m∠AQB < 90°
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathbf{AR}}\) ବ୍ୟାସ ଅଙ୍କନ କରି । \(\overline{\mathbf{PR}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ : (i) \(\overline{\mathbf{AR}}\) ବ୍ୟାସ । m∠APR ଅର୍ଥବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ । ∴ m∠APR = 90°
କିନ୍ତ୍ର R, ∠APB ର ଅନ୍ତ୍ ମ ହୋଇଥିବାରୁ m∠APR + m∠RPB = m∠APB
m∠APR = 90° ହେତୁ m∠APB > 90° ….. (i)
ଅର୍ଥାତ୍ ∠APB ଏକ ସ୍ଥୂଳକୋଣ ।

(iii) \(\overparen{A P B}\) କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାପର ବିପରୀତ ଚାପ \(\overparen{A Q B}\) ଏକ ବୃହତ୍ ଚାପ ।
m∠APB+m∠AQB = 180° (·.· AQBP ଏକ ବୃହତ୍ ଚାପ ହେଉ )
(i) ରେ ପ୍ରମାଣିତ m∠APB > 90°
∴ m∠AQB < 90° ଅର୍ଥାତ୍ m∠AQB ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମକୋଣ । (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 17.
(i) △ABCର ପରିବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ( ତ୍ରିଭୁଜଟିର ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ,
m∠BAC + m∠OBC = 90° |
(ii) △ABCର ପରିବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର O ତ୍ରିଭୁଜଟିର ଏକ ବହିଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ । O ଏବଂ A, \(\overline{\mathbf{BC}}\) ର ବିପରୀତ ପାଣମ 6ଦୃକେ, ଦେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, m∠BAC – m∠OBC = 90° |
Solution:
(i) ଦତ୍ତ : △ABCର ପରିବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ଠ, ତ୍ରିଭୁଜର ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ ।
ପ୍ତାମାଣ୍ୟ: m∠BAC + m∠OBC = 90°
ଅଙ୍କନ : \(\overrightarrow{\mathrm{BO}}\) ବୃତ୍ତର ପରିଧ‌ିକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁ । \(\overline{\mathbf{PA}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ : ABC ବୃତ୍ତର ବ୍ୟାସ \(\overline{\mathbf{BP}}\) |

⇒ m∠BAP = 90° (ଅଦି ଦ୍ଵରଖଣ୍ଡମ କୋଣ)
⇒m∠BAC+m∠CAP = 90°
ମାତ୍ର m∠CAP = m∠PBC (ଏକ ବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ)
⇒ m∠PBC=m∠OBC
⇒ m∠BAC+m∠OBC = 90°

(ii) ଦତ୍ତ : △ABCର ପରିବୃତ୍ତର କେନ୍ଦ୍ର ଠ ତ୍ରିଭୁଜଟିର ଏକ ବହିଃସ୍ଥ ବିନ୍ଦୁ ।
ପ୍ତାମାଣ୍ୟ: m∠BAC – m∠OBC = 90°
ଅଙ୍କନ : \(\overrightarrow{\mathrm{BO}}\) ବୃତ୍ତର P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରୁ । \(\overline{\mathbf{PA}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ: ABC ଦ୍ଦଭର ବ୍ୟାସ \(\overline{\mathbf{BP}}\) |

⇒ m∠BAP = 90° (ଅଦି ଦ୍ଵରଖଣ୍ଡମ କୋଣ)
⇒ m∠BAC – m∠CAP = 90°
⇒ m∠BAC – m∠CBP = 90°
(∵ m∠CAP – m∠CBP ଏକ ବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ)
⇒ m∠BAC – m∠OBC = 90°

Question 18.
ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ଏକ ଟ୍ରାପିଜିୟମ୍‌ର ଅସମାନ୍ତର ବାହୁଦ୍ୱୟ ସର୍ବସମ ହେଲେ ଟ୍ରାପିଜିୟମ୍ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖୁତ ହେବ ।
Solution:
ଦତ୍ତ : ABCD ଏକ ଟ୍ରାପିଜିୟମ୍ । \(\overline{\mathrm{AD}}\) || \(\overline{\mathrm{BC}}\) ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ≅ \(\overline{\mathrm{CD}}\) |
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜ ।

ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathrm{DM}}\) || \(\overline{\mathrm{AB}}\) ଅଙ୍କନ କର ।.
\(\overline{\mathrm{DM}}\) , \(\overline{\mathrm{BC}}\) କୁ M ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁ ।
ପ୍ରମାଣ : ADBM ଏକ ସାମାନ୍ତରିକ ଚିତ୍ର ।
(: \(\overline{\mathrm{AD}}\) || \(\overline{\mathrm{BM}}\) ଏବଂ \(\overline{\mathrm{DM}}\) || \(\overline{\mathrm{AB}}\) )
⇒ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ≅ \(\overline{\mathrm{DM}}\)
କିନ୍ତୁ ଦକ \(\overline{\mathrm{AB}}\) ≅ \(\overline{\mathrm{DC}}\)
∴ \(\overline{\mathrm{DM}}\) ≅ \(\overline{\mathrm{DC}}\) ⇒ m∠DMC = m∠DCM
କିନ୍ତୁ \(\overline{\mathrm{AB}}\) || \(\overline{\mathrm{DM}}\), \(\overline{\mathrm{BC}}\) ଛେଦକ । ⇒ m∠ABM = m∠DMC (ଅନୁରୂପ)
m∠ABM = m∠DCM ⇒ m∠ABC = m∠DCB
\(\overline{\mathrm{AD}}\) || \(\overline{\mathrm{BC}}\) ହେତ୍ର m∠DAB + m∠ABC = 180°
⇒ m∠DAB + m∠DCB = 180° (∵ m∠ABC = m∠DCB)
⇒ ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜ । (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 19.
ଦୁଇଟି ବୃତ୍ତ ପରସ୍ପରକୁ P ଓ () ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । P ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟଦେଇ ଏକ ସରଳରେଖା ବୃତ୍ତଦ୍ଵୟକୁ K ଓ L ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ । ସେହିପରି Q ମଧ୍ୟଦେଇ ଏକ ସରଳରେଖା ବୃତ୍ତଦ୍ଵୟକୁ M ଓ N ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ । K ଓ M \(\overline{\mathrm{PQ}}\) ର ଏକ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଥିଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\overline{\mathrm{KM}}\) || \(\overline{\mathrm{LN}}\) |

Solution:
ଦତ୍ତ : S₁ ଓ S₂ ବୃତ୍ତଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରକୁ P ଓ Q ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି ।
P ଓ Q ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅଙ୍କିତ ସରଳରେଖା ବୃତ୍ତଦ୍ଵୟକୁ ଯଥାକ୍ରମେ
K, L ଏବଂ M, N ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁଛନ୍ତି ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : \(\overline{\mathrm{KM}}\) || \(\overline{\mathrm{LN}}\)
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathrm{PQ}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ : m∠KMQ = m∠QPL (∵ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖୂତ ଚତୁର୍ଭୁଜର ବହିଃସ୍ଥ କୋଣର ପରିମାଣ, ଏହାର ବିପରୀତ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ କୋଣର ପରିମାଣ ସହ ସମାନ ।)
କିନ୍ତୁ m∠QPL + m∠QNL = 180° (ଦୃଭାନ୍ତ୍ରକଖତ ଚତୁରୁକର ବିପର।ତ କୋଣ)
∴ m∠KMQ + m∠QNL = 180°; ମାତ୍ର ଏହି କୋଣଦ୍ଵୟ ଏକ ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ଅନ୍ତଃସ୍ଥ କୋଣ ।
⇒ \(\overline{\mathrm{KM}}\) || \(\overline{\mathrm{LN}}\) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 20.
ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜରେ ∠B ଓ ∠Dର ସମତ୍ତିଖଣ୍ଡକ ଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପରକୁ E ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । \(\stackrel{\longleftrightarrow}{\mathbf{D} E}\) ବୃତ୍ତକୁ F ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\overline{\mathrm{BE}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BF}}\) |

Solution:
ଦତ୍ତ : ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖତ ଚତୁର୍ଭୁଜ । ∠B ଓ ∠D ର
ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡକଦ୍ୱୟ ପରସ୍ପରକୁ E ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁଛନ୍ତି ।
\(\overrightarrow{\mathrm{DE}}\) ବୃତ୍ତକୁ F ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁଛି ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : \(\overline{\mathrm{BE}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BF}}\)
ପ୍ରମାଣ : m∠ADC + m∠ABC = 180° (ABCD ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ ଚତୁର୍ଭୁଜ)
\(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠ADC + \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠ABC = 90°
⇒ m∠CDF + m∠EBC = 90°
କିନ୍ତୁ m∠CDF = m∠CBF (ଏକ ବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ)
m∠CBF + m∠EBC = 90° ⇒ m∠ERF = 90°
⇒ \(\overline{\mathrm{BE}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BF}}\) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 21.
△ABCର କୋଣମାନଙ୍କର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକମାନେ ତ୍ରିଭୁଜର ପରିବୃତ୍ତକୁ X, Y ଓ Z ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରନ୍ତି । ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, △XYZର କୋଣମାନଙ୍କର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠A, 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠B ଓ 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠C |
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ଦୁଲାନ୍ତ୍ରଖତ ∠A, ∠B ଓ ∠C ର ସମଦ୍ଵିଖଣ୍ଡକ ବୃତ୍ତକୁ ଯଥାକ୍ରମେ X, Y ଏବଂ Z ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : m∠X = 90° \(\frac { 1 }{ 2 }\)m∠A, \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠B ଏଦ m∠Z = 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\) m∠C

ପ୍ରମାଣ : \(\overparen{A Z}\) ର ଦିପରାତ ଗାପାନୁଇଖତ m∠AXZ = m∠ACZ
ଏବଂ \(\overparen{A Y}\) ଚାପର ବିପରୀତ ଚାପାନ୍ତର୍ଲିଖ କୋଣ m∠AXY = m∠ABY
∴ m∠AXZ + m∠AXY = m∠ACZ = m∠ABY
⇒ m∠X = \(\frac { m∠C }{ 2 }\) + \(\frac { m∠B }{ 2 }\)
⇒ m∠X = 90° – \(\frac { m∠A }{ 2 }\) (∵ \(\frac { m∠A }{ 2 }\) + \(\frac { m∠B }{ 2 }\) + \(\frac { m∠C }{ 2 }\) = 90°)
ସେହିପରି ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇ ପାରେ ଯେ,
m∠Y = 90° – \(\frac { m∠B }{ 2 }\) ଏବଂ m∠Z = 90° – \(\frac { m∠C }{ 2 }\) ହେବ ।

Question 22.
△ABC ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ ସମବାହୁ ତ୍ରିଭୁଜ । \(\overline{\mathbf{BC}}\) ଜ୍ୟା ସହ ସମ୍ପୃକ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାପ ଉପରେ P ଏକ ବିନ୍ଦୁ । ପ୍ରମାଣ କର ଯେ PA = PB + PC । (ସୂଚନା : \(\overrightarrow{\mathbf{B P}}\) ଉପରେ D ନିଅ ଯେପରି PC = PD ହେବ । △BCD ଓ △ACP ର ତୁଳନା କର ।)
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ ସମବାହୁ ତ୍ରିଭୁଜ । \(\overline{\mathbf{BC}}\) ଜ୍ୟା ସହ ସଂପୃକ୍ତ କ୍ଷୁଦ୍ରଚାପ ଉପରେ P ଏକ ବିନ୍ଦୁ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : PA = PB + PC
ଅଙ୍କନ : \(\overrightarrow{\mathbf{B P}}\) ଉପରେ D ଏକ ବିନ୍ଦୁ ନିଅ ଯେପରିକି PC = PD ହେବ । \(\overline{\mathbf{CD}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ : △ABC ଏକ ସମବାହୁ ତ୍ରିଭୁଜ ।
m∠BAC = m∠CPD (ବୃତ୍ତାନ୍ତର୍ଲିଖ୍ ଚତୁର୍ଭୁଜର ବହିଃସ୍ଥ କୋଣ)
∴ m∠CPD = 60°
ସୁନଶ୍ଚ, △PCD ରେ PC = PD |

∴ △PCD ଏକ ସମବାହୁ ତ୍ରିଭୁଜ । ⇒ PC = CD = PD
ବର୍ତ୍ତମାନ m ∠ACB = m∠PCD = 60°
⇒ m∠ACB+m∠BCP=m∠PCD+m∠BCP
⇒ m∠ACP=m∠BCD
△APC ଓ △BCD ଦୟରେ AC = BC, PC = CD
ଏକ m∠ACP=m∠BCD
∴ △ACP ≅ △BCD
⇒ AP = BD ⇒ AP = BP + PD ⇒ AP = BP + PC

Question 23.
△ABCରେ ∠Aର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ △ABCର ପରିବୃତ୍ତକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ । P ବିନ୍ଦୁରୁ \(\overrightarrow{\mathbf{AB}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{AC}}\) ପ୍ରତି ଅଙ୍କିତ ଲମ୍ବ ଦ୍ବୟର ପାଦବିନ୍ଦୁ ଯଥାକ୍ରମେ Q ଏବଂ R । ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, AQ = AR = \(\frac { AB+AC }{ 2 }\) | (ସ୍ମତନା : ଦଶାଥ ଯେ △PBQ ≅ △PCR ⇒ BQ = CR )
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ର ∠A ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ ତ୍ରିଭୁଜର ପରିବୃତ୍ତକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରୁଛି । P ବିନ୍ଦୁରୁ \(\overrightarrow{\mathbf{AB}}\) ଓ \(\overrightarrow{\mathbf{AC}}\) ପ୍ରତି ଅଙ୍କିତ ଲମ୍ବର ପାଦବିନ୍ଦୁ ଯଥାକ୍ରମେ Q ଏବଂ R । (ଏଠାରେ △ABCର AC > AB)
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : AQ = \(\frac { AB+AC }{ 2 }\) = AR
ଅଙ୍କନ : \(\overline{\mathbf{PB}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{PC}}\) ଅଙ୍କନ କର ।
ପ୍ରମାଣ : ∠A ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ ପରିବୃତ୍ତକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ ।
⇒ \(\overparen{B P}\) = \(\overparen{P C}\) ⇒ BP = PC
△BPQ ଏକ △CPR ଦଯରେ
BP = PC, m∠BQP = m∠CRP (= 90°)
ଏବଂ PQ = PR

(∵ କୋଣର ବାହୁମାନଙ୍କଠାରୁ ସମଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ବିନ୍ଦୁମାନ, କୋଣ ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ ଉପରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିବେ ।)
∴ △BPQ ≅ △CPR ⇒ BQ = CR
ପୁନଶ୍ଚ, △AQP ଓ △APR ଦ୍ବୟରେ
PQ = PR, \(\overline{\mathbf{AP}}\) ସାଧାରଣ ଏବଂ M∠AQP = m∠ARP
∴ △AQP ⇒ △APR ⇒ AQ = AR

ଚଇଂଲାନ 2AQ = AQ + AQ = AQ + AR = AB + BQ + AC – CR
= AB + AC (∵ BQ = CR)
∴ AQ = \(\frac { AB + AC }{ 2 }\) ⇒ AR = \(\frac { AB + AC }{ 2 }\)
⇒ AQ = \(\frac { AB + AC }{ 2 }\) = AR

Question 24.
△ABCରେ ∠Aର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ △ABCର ପରିବୃତ୍ତକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ । \(\overline{\mathbf{AP}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{BC}}\)ର ଛେଦ ବିନ୍ଦୁ D ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ △ABD ଓ △APC ସଦୃଶ ଅଟନ୍ତି । ସୁତରାଂ ଦର୍ଶାଅ ଯେ, AB • AC = BD • DC + AD² |
(ପୁଚନା : △ABD ଓ △APC ପଦଣ ⇒ AB.AC = AD.AP, AD² = AD (AP – PD))
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ର ∠A ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ, ଏହାର ପରିବୃତ୍ତକୁ P ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ । \(\overline{\mathbf{BC}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{AP}}\) ର ଛେଦବିନ୍ଦୁ D |
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : (i) △ABD ~ △APC
(ii) AB AC = BD · DC + AD²
ପ୍ରମାଣ : △ABD ଓ △APC ଦ୍ବୟରେ
m∠ABD = m∠APC (ଏକ ବୃତ୍ତଖଣ୍ଡସ୍ଥ କୋଣ)
m∠BAD=m∠PAC ଅବଶିଷ m∠ADB = m∠ACP

∴ △ABD ~ △APC
⇒ \(\frac { AB }{ AP }\) = \(\frac { AD }{ AC }\) ⇒ AB . AC = AD . AP
⇒ AB . AC = AD (AD + DP)
= AD² + AD . DP …..(i)
ପୁନଣ୍ଡ △ABD ~ △PDC
(∵m∠BAD = m∠DCP, m∠ADB = m∠PDC)
⇒ \(\frac { BD }{ DP }\) = \(\frac { AD }{ DC }\) ⇒ BD . DC = AD . DP
(i) ରେ ପ୍ତ6ଯାଗ କଲେ AB . AC = AD² + BD . DC

Question 25.
(ଟଲେମୀଙ୍କ ଉପପାଦ୍ୟ) ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତଲିଖତ ଚତୁର୍ଭୁଜ ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ,AC · BD = AB · CD + BC · AD | ଗୁଣଫଳ, ଚତୁର୍ଭୁଜର ସମ୍ମୁଖୀନ ବାହୁମାନଙ୍କର ଦୈର୍ଘ୍ୟର ଗୁଣଫଳର ସମଷ୍ଟି ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।)
(ସୂଚନା : ମନେକର m∠ADB > m∠BDC | E, AC ଉପରେ ଏପରି ଏକ ବିନ୍ଦୁ ହେଉ ଯେପରି m∠BDC = m∠ADE | ବର୍ତ୍ତମାନ △ADE ଏବଂ △BDC ସଦୃଶ ⇒ \(\frac { AE }{ BC }\) = \(\frac { AD }{ BD }\) ପୁନଶ୍ଚ △ADB ଏବଂ △EDC ସଦୃଶ ⇒ \(\frac { CD }{ BD }\) = \(\frac { EC }{ AB }\) | )
Solution:
ଦଭ : ABCD ଏକ ବୃତ୍ତାନ୍ତଲିଖତ ଚତୁର୍ଭୁଜ ହେଲେ |
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : AC . BD = AB . CD + BC . AD
ଅକନ : ମନେକର m∠ADB > m∠BDC |
\(\overline{\mathbf{AC}}\) ଉପରିସ୍ଥ E ଏପରି ଏକ ବିନ୍ଦୁ ନିଅ ।
ଯେପରିକି m∠ADE = m∠BDC ହେବ ।
ପ୍ରମାଣ : ବର୍ତ୍ତମାନ △ADE ଏବଂ △BDC ଦ୍ଵୟରେ
m∠ADE = m∠BDC ଏବଂ m∠DAE = m∠DBC
ଥଗଣିପୁ m∠AED = m∠BCD

∴ △ADE ~ △BDC
⇒\(\frac { AE }{ BC }\) = \(\frac { AD }{ BD }\) ⇒ AE . BD = AD . BC
ପୁନ୍ଦଣ, △ADB ଏବଂ △EDC ଦ୍ଵପ୍ରେଭେ
m∠ABD + m∠ECD = m∠ADB + m∠EDC)
(∵m∠ADE = m∠BDC ⇒ m∠ADE + m∠EDB = m∠BDC + m∠EDB)
∴ △ADB ~ △EDC
⇒\(\frac { BD }{ CD }\) = \(\frac { AB }{ EC }\) ⇒ EC . BD = AB . CD
(i) ଓ (ii) ରୁ AE . BD + EC. BD = AD. BC + AB. CD
⇒ BD (AE + EC) = AB. CD + BC. AD
⇒ BD. AC = AB. CD + BC. AD

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Solutions Chapter 4 ରେଚନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Solutions Chapter 4 ରେଚନ

Question 1.
ରେଚନ କ’ଣ ? ବୃକ୍‌କର ଅବସ୍ଥିତି ଓ ଗଠନ ଲେଖ ।
ରେଚନ :

• ଶରୀରରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଚୟାପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଶରୀର ପାଇଁ ଅଦରକାରୀ ଓ ହାନିକାରକ ଅଟେ । ଏଣୁ ଶରୀରରେ ଥ‌ିବା ବିଶେଷ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏହି ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକୁ ନିଷ୍କାସିତ କରି ଶରୀର ଭିତର ପରିବେଶକୁ ପ୍ରଦୂଷଣମୁକ୍ତ ରଖେ ।
• ଏହାଦ୍ୱାରା କୋଷରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଜୈବରାସାୟନିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ସନ୍ତୁଳନ ବଜାୟ ରହେ ଓ ଶରୀର ସୁସ୍ଥ ରହେ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ରେଚନ କୁହାଯାଏ ।

ବୃକ୍‌କର ଅବସ୍ଥିତି ଓ ଗଠନ :

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୃକ୍‌କ ଭିତରେ 10 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକା ରହିଥାଏ ।
• ବୃକ୍‌କର ଆକୃତି ପ୍ରାୟ ଶିମ୍ବ ମଞ୍ଜିପରି । ସୁସ୍ଥ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ବୃକ୍‌କର ଲମ୍ବ ପ୍ରାୟ 10 ରୁ 12 ସେ.ମି., ପ୍ରସ୍ଥ ପ୍ରାୟ 5 ରୁ 7 ସେ.ମି. ଓ ମୋଟେଇ ପ୍ରାୟ 3 ସେ.ମି. ।
• ବୃକ୍‌କର ଭିତର ପାଖରେ ଥ‌ିବା ଖାଲୁଆ ସ୍ଥାନଟିକୁ ହାଇଲମ୍ କୁହାଯାଏ ।
• ହାଇଲମ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ବୃକ୍‌କୀୟ ଶିରା, ଧମନୀ ଓ ମୂତ୍ରସାରଣୀ ବୃକ୍‌କ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ମୂତ୍ରସାରଣୀ ଦେଇ ବୃକ୍‌କରୁ ମୂତ୍ର ମୂତ୍ରାଶୟକୁ ଆସେ ।

Question 2.
ବୃକ୍‌କର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
ଉ-
ବୃକ୍‌କର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ:

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୃକ୍‌କ ଭିତରେ 10 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକା ରହିଥାଏ ।
• ପ୍ରତି ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକାର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ବ ‘କପ୍’ ବା ଗିନା ଆକୃତିର । କପ୍ ଆକୃତିର ପାର୍ଶ୍ୱଟି ବୃକ୍‌କର ବାହାର ପଟକୁ ମୁହେଁଇଥାଏ । ଏହି କପିକୁ ବାଓମ୍ୟାନ୍ସ କ୍ୟାପ୍‌ସୁଲ କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରତି ନେଫ୍ରନ୍ ସହ ବୃକ୍‌କୀୟ ଧମନୀର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଶାଖା (ଏଫରେଣ୍ଟ ଅନ୍ତର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ) ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହା ନେଫ୍ରନ୍ ଭିତରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଅନେକ ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ଶାଖାପ୍ରଶାଖା ବା କୈଶିକନଳୀରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ କୈଶିକନଳୀ ପରସ୍ପର ସହ ପୁଣି ମିଶିଯିବାଦ୍ଵାରା ଇଫରେଣ୍ଟ ବହିର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• କୈଶିକନଳୀଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରାଚୀର ଖୁବ୍ ପତଳା । ଏ ଦୁଇଟି ଉପଧମନୀ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କୈଶିକନଳୀର ଏହି ଗୁଚ୍ଛକୁ କୈଶିକଗୁଚ୍ଛ ବା ଗ୍ଲୋମେରୁଲସ୍ କୁହାଯାଏ ।
• ବାଓମ୍ୟାନ୍ସ କ୍ୟାପସୁଲର ‘କପ୍’ରେ ଏହା ଯୋଗୁଁହୋଇ ରହିଥାଏ । ରକ୍ତ, ଅନ୍ତର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ ଦେଇ କୈଶିକଗୁଚ୍ଛରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ଏବଂ ବହିର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ ଦେଇ ଗୁଚ୍ଛ ବାହାରକୁ ଯାଇଥାଏ ।
• ‘ରକ୍ତଛଣା’ କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଲ୍‌ପିଝିଆନ୍ ପିଣ୍ଡ ଗଠନ କରନ୍ତି । ବେଶ୍ ଉପଯୋଗୀ । ଗ୍ଲୋମେରୁଲସ୍ ଓ ବାଓମ୍ୟାନ୍ସ କ୍ୟାପସୁଲ୍ ମିଶି ମାଲ୍‌ପିଝିଆନ୍ ପିଣ୍ଡ ଗଠନ କରନ୍ତି ।
• ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକାର କେତେକ ଅଂଶ ବୃକ୍‌କ ଭିତରେ ଗୁଡ଼େଇ ରହି ଶେଷ ମୁଣ୍ଡଟି ମୂତ୍ର ସଂଗ୍ରହନଳିକା ମଧ୍ୟରେ ପଶିଥାଏ ।
• ମୂତ୍ର ସଂଗ୍ରହ ନଳିକାଗୁଡ଼ିକ ଏକାଠି ହୋଇ ବୃକ୍‌କ ଭିତରେ ଥିବା ଏକ ଗହ୍ଵର ଭିତରକୁ ଖୋଲିଥାନ୍ତି ଓ ଏହି ଗହ୍ଵରଟିକୁ ଗବିଣୀ ବସ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୃକ୍‌କରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ମୂତ୍ରସାରଣୀ ବାହାରି ତଳିପେଟରେ ଥ‌ିବା ମୂତ୍ରାଶୟ ଭିତରେ ପଶିଥାଏ ।
• ମୂତ୍ରାଶୟରେ ମୂତ୍ର ସଞ୍ଚତ ହୋଇ ରହେ ଓ ପରିସ୍ରା କଲାବେଳେ ତାହା ମୂତ୍ରମାର୍ଗ ଦେଇ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 3.
‘ଉଦ୍ଭିଦରେ ରେଚନ’ର ଏକ ବିବରଣୀ ଦିଅ ।
ଉ-

• ଉଭିଦରେ ରେଚନ ପାଇଁ ପ୍ରାଣୀପରି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରେଚନ ଅଙ୍ଗ ନଥାଏ । ଚୟାପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଜାତ ବିଭିନ୍ନ ଉପଜାତ ପଦାର୍ଥ ଉଭିଦର କେତେକ ବିଶେଷ ଅଂଶରେ ଗଚ୍ଛିତ ହୋଇ ରହେ ।
• ଖଇର, ଝୁଣା, ଅଠା, କ୍ଷୀର ଏହାର କେତୋଟି ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।
•  ତେନ୍ତୁଳିରେ ଥିବା ଟାର୍ଟାରିକ୍ ଅମ୍ଳ, ଲେମ୍ବୁରେ ଥ‌ିବା ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ, ସିନା ଗଛରେ ଥିବା କୁଇନାଇନ୍ ଓ ତମାଖୁ ପତ୍ରରେ ଥିବା ନିକୋଟିନ ପରି ଉପକ୍ଷାର ଏହିପରି କିଛି ଉତ୍ପାଦର ଉଦାହରଣ ଅଟନ୍ତି ।
• ଏଗୁଡ଼ିକ ଆମର ଉପକାରରେ ଆସେ । ଏହି ଅଦରକାରୀ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗୁଁ ଉଭିଦର କ୍ଷତି ହୋଇ ନଥାଏ ।
• ଉଭିଦରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରିବା ସହିତ ଏକ ରେଚନ ଅଙ୍ଗଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ଉଭିଦ ଶରୀରରେ ଥିବା ବଳକା ପାଣି ଉଵେଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବାହାରିଯାଇଥାଏ ।
• ଅନେକ ଉଦ୍ଭଦରେ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ କୋଷମଧ୍ଯସ୍ଥ ରସଧାନୀରେ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ପତ୍ରରେ ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ଓ ପରେ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଭରା ପତ୍ର ଶୁଖ୍ ଝଡ଼ିପଡ଼େ ।
• ରେଜିନ୍ ଓ ଟାନିନ୍ ପରି ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ପରିପକ୍ଵ ଜାଇଲେମ୍‌ରେ ମଧ୍ଯ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 4.
ଶରୀରରେ ଚୟାପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଲେଖ । ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କରେ ଏହା କେଉଁ ଉପାଦାନରେ ପରିଣତ ହୋଇ ଶରୀରରୁ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ?
ଉ-
ଶରୀରରେ ଚର୍ଯାପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଜାତ ହେଉଥ‌ିବା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଏମୋନିଆ, ୟୁରିଆ, ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଓ CO2 । ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଯକୃତରେ ଏମୋନିଆ ସହ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ରାସାୟନିକ ସଂଯୋଗ ହୋଇ ୟୁରିଆ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ୟୁରିଆ (NH2 – CO – NH2) ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ । ତେଣୁ ରକ୍ତରେ ମିଶି ଏହା ବୃକ୍‌କରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ । ବୃକ୍‌କରେ ରକ୍ତରୁ ୟୁରିଆ ଅଲଗା ହୁଏ ଓ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ମୂତ୍ର ହୋଇ ଶରୀରରୁ ବାହାରିଯାଏ ।

Question 5.
ମଣିଷର ରେଚନ ତନ୍ତ୍ରର ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।
ଉ-

Question 6.
ବୃକ୍‌କର ଅନୁଦୈର୍ଘ୍ୟକ ଛେଦନର ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।
ଉ-

Question 7.
ଚିତ୍ରସହ ଗ୍ଲୋମେରୁଲସ୍‌ର ଗଠନ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ଉ-

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୃକ୍‌କ ଭିତରେ 10 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧ୍ଵ ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକା (Nephron) ରହିଥାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକାର ଗୋଟିଏ ପାର୍ଶ୍ଵ କପ୍ ବା ଗିନା ଆକୃତିର ।
• କପ୍ ଆକୃତିର ପାର୍ଶ୍ୱଟି ବୃକ୍‌କର ବାହାର ପଟକୁ ମୁହଁକରି ରହିଥାଏ ।
• ଏହି କପ୍କୁ ବାଓମ୍ୟାନ୍ସ କ୍ୟାପସୁଲ କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ନେଫ୍ରନ ସହ ଏଫରେଣ୍ଟ ଅନ୍ତର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହା ନେଫ୍ରନ୍ ଭିତରେ ପ୍ରବେଶ କରି କୈଶିକ ନଳୀରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହିସବୁ କୈଶିକ ନଳୀ ପୁନଃ ମିଳିତ ହୋଇ ଏଫରେଣ୍ଟ ବହିର୍ବାହୀ ଉପଧମନୀ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହି 2ଟି ଉପଧମନୀ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କୈଶିକ ନଳୀର

Question 8.
ସଂକ୍ଷେପରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ବୃକ୍‌କ କିପରି ଶରୀରର ଅନ୍ତଃପରିବେଶ ବଜାୟ ରଖୁଥାଏ ?
ଉ-
ପରିସ୍ରବଣ, ପୁନଃଶୋଷଣ, କ୍ଷରଣ ଏବଂ ନିଷ୍କାସନ – ଏହି ଚାରୋଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ବୃକ୍‌କ ଶରୀରର ଅନ୍ତଃପରିବେଶର ସନ୍ତୁଳନ ବଜାୟ ରଖୁଥାଏ ।

(ଖ) ରେଚନ ତନ୍ତ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?

• ଶରୀରରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଚୟାପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଶରୀର ପାଇଁ ଅଦରକାରୀ ଓ ହାନିକାରକ ଅଟେ ।
• ଶରୀରରେ ଥ‌ିବା ବିଶେଷ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକ ନିଷ୍କାସିତ ହୁଏ ଓ ଶରୀର ଭିତର ପରିବେଶ
• ଯେଉଁ ଅଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ରେଚନ କୁହାଯାଏ । ମନୁଷ୍ୟର ରେଚନ ତନ୍ତ୍ର ବୃକ୍‌କ, ମୂତ୍ରସାରଣୀ ଓ ମୂତ୍ରାଶୟ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ନେଇ ଗଠିତ ।

(ଗ) ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କରେ ୟୁରିଆ କେଉଁଠି ତିଆରି ହୁଏ ? ମଣିଷର ମୁଖ୍ୟ ରେଚନ ଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଯକୃତରେ ଏମୋନିଆ ସହ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ରାସାୟନିକ ସଂଯୋଗ ହୋଇ ୟୁରିଆ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟର ମୁଖ୍ୟ ରେଚନ ଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକର ନାମ ହେଉଛି – ବୃକ୍‌କ ଓ ଚର୍ମ ।

(ଘ) ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ମୂତ୍ର ଈଷତ୍ ହଳଦିଆ କାହିଁକି ? ମୂତ୍ରରେ କେଉଁ ଉପାଦାନ ଥିଲେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅସୁସ୍ଥ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ ?
ଉ-

• ମୂତ୍ରରେ ୟୁରୋକ୍ରୋମ୍ ନାମକ ବର୍ଷକଣା ଥିବା ହେତୁ ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ପରିସ୍ରା ରଙ୍ଗ ଈଷତ୍ ହଳଦିଆ ହୋଇଥାଏ ।
• ମୂତ୍ରରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଉପାଦାନ ରହିଲେ ବ୍ୟକ୍ତି ଅସୁସ୍ଥ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ; ଯଥା- ଗ୍ଲୁକୋଜ୍, ପ୍ରୋଟିନ୍, ରକ୍ତକଣିକା ।

Question 9.
ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ଶିଖାକୋଷ କେଉଁ ପ୍ରକାର କୃମିମାନଙ୍କର ରେଚନ ଅଙ୍ଗ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
ଉ-
ଚେପ୍‌ଟାକୃମି

(ଖ) ମଣିଷର କେଉଁଠାରେ ଏମୋନିଆ ୟୁରିଆରେ ପରିଣତ ହୁଏ ?
ଉ-
ଯକୃତ

(ଗ) ବୃକକ୍‌ରୁ ନିଃସୃତ କେଉଁ ହରମୋନ୍ ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକା ତିଆରି କରିବାରେ ‘ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ?
ଉ-
ଏରିଥ୍ରୋପୋଇଏଟିନ୍

(ଘ) ତେନ୍ତୁଳିରେ କେଉଁ ଅମ୍ଳ ଥାଏ ?
ଉ-
ଗାର୍ଟରର ଅମ୍ଳ

(ଙ) ଜିଆ ଓ ଜୋକଗୁଡ଼ିକଙ୍କର କେଉଁଟି ରେଚନ ଅଙ୍ଗ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
ଉ-
ନେଫ୍ରିଡ଼ିଆ

Question 10.
ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
(କ) ବିହଙ୍ଗ ଓ ସରୀସୃପ ଏମୋନିଆକୁ ………………….. ରେ ପରିଣତ କରି ଶରୀରରୁ ନିଷ୍କାସିତ କରିଥାନ୍ତି ।
(ଖ) ବୃକ୍‌କରେ ଥିବା ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଳିକାଗୁଡ଼ିକୁ ………………….
(61) ମାପିଝିଆନ୍ ନଳିକା …………………. ର ରେଚନ ଅଙ୍ଗରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ।
(ଘ) ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଏମୋନିଆକୁ ………………… କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶରୀରରୁ ନିଷ୍କାସିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(ଙ) ତମାଖୁ ପତ୍ରରେ ଥ‌ିବା ନିକୋଟିନ୍ ଏକ ………………….. ।
ପରିପକ୍ବ ଜାଇଲେମ୍‌ରେ ରେଜିନ୍ ଓ ………………….. ପରି ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ ।

Answers
(କ) ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ,
(ଖ) ବୃକ୍‌କୀୟ ନଳିକା । ମୂତ୍ରଜନ ନଳିକା
(ଗ) ଝିଣ୍ଟିକା,
(ଘ) ବିସରଣ,
(ଙ) ଉପକ୍ଷାର,
(ଚ) ଟାନିନ୍

Question 11.
ବାକ୍ୟରେ ଚିହ୍ନିତ ରେଖାଙ୍କିତ ଶବ୍ଦ । ଶବ୍ଦପୁଞ୍ଜକୁ ବଦଳାଇ ଠିକ୍ ବାକ୍ୟ ଲେଖ ।
(କ) ଶରୀରରେ ପୃଷ୍ଟିସାର ଚୟାପଚୟ ଫଳରେ ଗ୍ଲିସରଲ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
ଉ-
ୟୁରିକି ଏସଡ଼
ଶରୀରରେ ପୃଷ୍ଟିସାର ଚୟାପଚୟ ଫଳରେ ୟୁରିଆ/ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।

(ଖ) ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶରୀରରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ୟୁରିକି ଏସଡ଼ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସିଧାସଳଖ ଜଳୀୟ ପରିବେଶକୁ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଉ-
ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶରୀରରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଏମୋନିଆ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ସିଧାସଳଖ ଜଳୀୟ ପରିବେଶକୁ ନିଷ୍କାସିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ଗ) ଏମିବା ପରି ଏକକୋଷୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ରେଚନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ନେଫ୍ରିଡ଼ିଆଦ୍ଵାରା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।
ଉ-
ଏମିବା ପରି ଏକକୋଷୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ରେଚନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂକୋଚିକୀଧାନୀଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।

(ଘ) ମଣିଷର ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଠିକ୍ ଉପରକୁ ଉଦର ଗହ୍ଵର ଭିତରେ ଦୁଇଟି ବୃକ୍‌କ ରହିଛି ।
ଉ-
ମଣିଷର ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଠିକ୍ ତଳକୁ ଉଦର ଗହ୍ଵର ଭିତରେ ଦୁଇଟି ବୃକ୍‌କ ରହିଛି ।

(ଙ) ସିନା ଗଛରେ ନିକୋଟିନ୍‌ ପରି ଉପକ୍ଷାର ରହିଥାଏ ।
ଉ-
ସିନା ଗଛରେ କୁଇନାଇନ୍‌ ପରି ଉପକ୍ଷାର ରହିଥାଏ ।