Bhagya

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 17 ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ତଥ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ କହିଲେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ କିପରି ସଜା ଯାଏ ?
(i) ଆରୋହୀ କ୍ରମରେ
(ii) ଅବରୋହୀ କ୍ରମରେ
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)

୨। ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନରେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କେଉଁ ଦୁଇଟିର ଦୂରତ୍ଵକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।
(i) ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(ii) ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଏବଂ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iii) ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iv) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
Answer:
(i) ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା

୩। ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ ଯେତେବେଳେ ଏହାର
(i) ନିମ୍ନସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(iv) ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(iv) ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଥାଏ

୪। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସମ୍ଭୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ –
(i) ନିମ୍ନସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ
(ii) ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି
(iv) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ଥା’ନ୍ତି
Answer:
(iii) ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସଂଭାଗ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୫। (୧୦-୧୯) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କେତେ ?
(i) ୧୪
(ii) ୧୪.୫
(iii) ୧୫
(iv) ୧୫,୫
Answer:
(ii) ୧୪.୫

୬। ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବହିର୍ନିବେଶୀ ସଂଭାଗ ଅଟେ ?
(i) ୧୦-୨୦ ଓ ୨୦-୩୦
(ii) ୧୦-୧୯ ଓ ୨୦-୨୯
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ୧୦-୨୦ ଓ ୨୦-୩୦

୭। କେଉଁଟି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ସଂଭାଗ ଅଟେ ?
(i) ୧୦-୨୦
(ii) ୯-୧୦
(iii) ୨୦ରୁ କମ୍
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ୯-୧୦

୮। ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ଧାରଣ କରିପାରୁଥିବା ବିତରଣକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(i) ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ
(ii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ
(iii) ଏକକ ବିତରଣ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବିତରଣ

୯। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତର ଫଳକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା
(ii) ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା
(iii) ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର
(iv) ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ
Answer:
(iii) ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର

୧୦। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ (୧୦-୨୦) ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କେତେ ହେବ ?
(i) ୧୫
(ii) ୧୨
(iii) ୨୦
(iv) ୧୮
Answer:
(i) ୧୫

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧। ଅଶୋଧୂତ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର _____________________ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ସହଜରେ ପ୍ରକାଶିଲାଭ କରନ୍ତି ନାହିଁ।
Answer:
ମୌଳିକ

୨। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ, ତାହାର ______________________ ବୈଶୈଷ୍ନମାନଙ୍କର ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥାଏ ।
Answer:
ଅନ୍ତର୍ନିହିତ

୩। ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସମ୍ଭରେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ଗୁଡ଼ିକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖୁ ଯେଉଁ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ________________________ ସାରଣୀ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ

୪। ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ତାଲିକାରେ ସଂପୃକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଡାହାଣରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗାର (/) ସାମାନ୍ୟ ତିର୍ଯ୍ୟକ ଭାବେ ଅଙ୍କନ କରାଯାଏ, ଏହି ଗାରକୁ _________________________ ରେଖା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମେଳକ

୫। ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଅଳ୍ପ ସ୍ଥାନରେ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ଦର୍ଶାଇବା ନିମିତ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ କେତେକ ସଂଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ, ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ _____________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଂଭାଗୀକରଣ

୬। ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ଗୋଟିଏ ହେଲା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ଅନ୍ୟଟି ହେଉଛି ________________________ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ

୭। ______________________ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ

୮। _______________________ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ସହ ସମାନ।
Answer:
ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ

୯। ନିରବଚ୍ଛି ସଂଭାଗର _____________________ ତାହାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତର ଫଳକୁ ସୂଚାଇଥାଏ।
Answer:
ସଂଭାଗବିସ୍ତାର

୧୦। ସଂଭାଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ୍ ସେଥ‌ିପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ୫ରୁ _________________________ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖାଯାଇଥାଏ।
Answer:
୨୫

୧୧। କୌଣସି ସମ୍ଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦୁସୀମା ପ୍ରଦତ୍ତ ନ ଥିଲେ ତାହାକୁ _____________________ ସଂଭାଗ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଅବାଧ

୧୨। ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ ଉକ୍ତ ନିଦ୍ଦିଷ୍ନ ଲବ୍ଧାଙ୍କର ___________________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଞ୍ଚୟ ବାରମ୍ବାରତା

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟକୁ ସେମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଭିଭିରେ ଅନୁକ୍ରମ ଓ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

୨। ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ବାରମ୍ବାର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶକୁ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ ।

୩ । ଏକ ଉତ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ଉତ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ସମଜାତୀୟତା।

୪। ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଥିବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ସମାହାରକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କୁହାଯାଏ।

୫। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୬। ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଥା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ।

୭। ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ସଂଭାଗ ସୀମା ଦ୍ଵୟର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ମୂଲ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟ-ମୂଲ୍ୟ ବା ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ।

୮। ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କିପରି ସ୍ଥିର କରାଯାଏ ?
Answer:
image

୯। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀର ଯଥାର୍ଥ ଅନୁକ୍ରମିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୦। ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା କେତେ ପ୍ରକାର ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳା ତିନି ପ୍ରକାର ଯଥା – ପୃଥକ୍ ମାଳା, ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ମାଳା ଓ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନମାଳା

୧୧। ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମାଳା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁମାଳାରେ ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଭାବେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୨। ପୃଥକମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ଯଥାର୍ଥ ମାପ କରାଯାଇ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ପୃଥକମାଳା କୁହାଯାଏ ।

୧୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିତିରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କୁହାଯାଏ।

୧୪। ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ।

୧୫। ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉଭୟ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ।

୧୬। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖୁ ଯେଉଁ

୧୭। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ କେଉଁ ସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ?
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ।

୧୮। ଅବାଧ ସଂଭାଗ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଗ ବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନଥାଏ ତାହାକୁ

୧୯। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଠି ଅଧୁକ ଗ୍ରହଣୀୟ ?
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ

୨୦ । ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକୁ

୨୧। ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କିପରି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇପାରିବ ?
Answer:
image

୨୨। ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣରେ ଶ୍ରେଣୀମାନଙ୍କରେ ଥିବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୨୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଲବ୍ଧଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଓ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆନୁମାନିକ ଅଂଶକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଲବ୍ଧଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୪। ପୃଥକ୍ ଚଳ ବା ପୃଥକ୍ ଲବ୍ଧଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ପୃଥକ୍ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମାତ୍ର ବିଭାଜନକ୍ଷମ ହୋଇ ନ ଥଶଏ ଏବଂ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଦ୍ୟୁତକ ଆନୁମାନିକ ଅଂଶକୁ ସୂଚାଇ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ପୃଥକ୍ ଚଳ ବା ପୃଥକ୍ ଲଢ଼ାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୬ । ପ୍ରକାଶିତ ଉତ୍ସ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସଂସ୍ଥା ତଥ୍ୟକୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିୟମିତ ପଢ଼ିବା (Regular journal) ବା ବିବୃତ୍ତି (Report) ପ୍ରକାଶିତ କରିଥାନ୍ତି । ଏ ପ୍ରକାର ସଂସ୍ଥା, ଉତ୍ସଗୁଡ଼ିକୁ ତଥ୍ୟର ପ୍ରକାଶିତ ଉତ୍ସ (Published sources) କୁହାଯାଏ ।

୨୭ । ଶ୍ରେଣୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛି ବର୍ଗର ବିସ୍ତାର । ଦୁଇଟି ଶେଷ ସଂଖ୍ୟା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ ଶ୍ରେଣୀର ସୀମା ଯଥା 20 – 25, 25 -30 ଇତ୍ୟାଦି,20 – 24,25 – 29 ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ ।

୨୮ । ଶ୍ରେଶୀ ସୀମା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ଥାଏ । ନିମ୍ନସୀମା (L₁) ଏବଂ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା (L₂) କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ (20 ରୁ 30) ଶ୍ରେଣୀରେ L₁ = 20, L₂ = 30 ।

୨୯। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ମଧ୍ଯର ବ୍ୟବଧାନକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଊର୍ଶସୀମାରୁ ନିମ୍ନସୀମାର ସଂଖ୍ୟାର ଫଳ ସହ ସମାନ । ଏହା ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ ।

୩୦। ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରେ ଆସୁଥିବା ବିଷୟର ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟା ଯାହାକି ମୂଲ୍ୟ L₁ ଓ L₂ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ । ତାହାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ ।

୩୧। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ?
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳର ଦୁଇଟିଯାକ ସୀମା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ନିମ୍ନ, ସେହିଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳରେ ଅନ୍ତଭୁକ୍ତ ହେବ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହାକୁ ବିଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କୁହାଯାଏ ।

୩୨। ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବା ଶ୍ରେଣୀ ସଂଭାଗ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ବା ନିମ୍ନସୀମା (ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସୀମା ନଥିଲେ) ତାହାକୁ ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବା ମୁକ୍ତ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନତା ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।
Answer:
ନିରବିଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନତା ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

୨। ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚଳ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ।
Answer:
ଏକ ପୃଥକ ଚଳ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିପାରେ ନାହିଁ।

୩। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ ପଦ୍ଧତିରେ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧସୀମା ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୪। ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ।
Answer:
ଠିକ୍

୫। ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଶ୍ରେଣୀ ସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର ଫଳ ଅଟେ।

୬। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ବିଷମ ଜାତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଏ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ସମଜାତୀୟ ବର୍ଗରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଏ।

୭। ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଉଛି ବିଭିନ୍ନତା ମଧ୍ୟରେ ଏକତା।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗୀକରଣର ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଉଛି ଏକତା ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନତା।

୮। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଦର୍ଶା ଯାଇଥାଏ।
Answer:
ଭାଗବିହୀନ ବା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ମାଳାରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଦର୍ଶା ଯାଇଥାଏ।

୯। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପରିମାପ କରାଯାଇ ପାରିବ।
Answer:
ପୃଥକ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପରିମାପ କରାଯାଇ ପାରିବ।

୧୦। ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୧୧। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ।

୧୨ । ଅବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଉଭୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଉଭୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଦିଅ ।

୧। ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନୁବିନ୍ୟାସ କଲାବେଳେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଲବ୍ଧଙ୍କ ବାରମ୍ବାର କିମ୍ବା ପୁନଃପୁନଃ ଦେଖା ଦେଇଥାଏ, ଏହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କୁହାଯାଏ । ଯଦି ମାଳାରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍ଧଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ ଓ ମାଳାରେ ଲବ୍ଧଙ୍କ କେତେଥର ଦେଖା ଦେଇଛି, ତାହା ଆକଳନ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।

ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁବିନ୍ୟାସ କହିଲେ ମାଳାରେ ଥିବା ଲଚ୍ଛାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ ସଜାଡ଼ିବା ଓ କେତେଥର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲଚ୍ଛାଙ୍କ ମାଳାରେ ଦୃଶ୍ୟ ହେଉଚି ତା’ର ଆକଳନକୁ ବୁଝାଏ। ଏହି ବାରମ୍ବାରତା ଓ ଅନୁବିନ୍ୟାସ ମେଳକ ରେଖା ସହାୟତାରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ।

୨। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଏକ ସାଧାରଣ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ଅନୁକ୍ରମ ଓ ବର୍ଗ ସଂପର୍କିତ ବିନ୍ୟାସକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ କୁହାଯାଏ, ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିଭିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ସମଜାତୀୟ ବର୍ଗରେ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ।

ଏହା ବାସ୍ତବ ବା କାଳ୍ପନିକ ହୋଇପାରେ । ଅଶୋଧୂତ ତଥ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ ଜରିଆରେ ବୋଧଗମ୍ୟ କରାଯାଏ। ଏହା ଜଟିଳ ତ୍ୟକୁ ସରଳ, ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାର ସାମଞ୍ଜସ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟଭାବେ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

୩। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥାଏ, କାରଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମୟରେ ତାହା ଅଶୋଧୃତ ଆକାରରେ ଥାଏ। ସେହି ଅଶୋଧୂତ ତଥ୍ୟରୁ ତଥ୍ୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଠିକ୍ କଥା ଜାଣିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କହିଲେ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନର ବିଭିନ୍ନ ମୂଲ୍ୟ ଓ ତାହାର ସମ୍ପୃକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତାର ବିନ୍ୟାସକୁ ବୁଝାଏ।

ଏହା ଏକ ସାରଣୀ ଯେଉଁଥିରେ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ପରିମାଣରେ ପରିପ୍ରକାଶ ହୋଇପାରୁଥିବା କୌଣସି ଉପାଦାନ ଭିତ୍ତିରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବର୍ଗୀକରଣକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କୁହାଯାଏ।

୪। ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ବା ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତ ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଭାଗ ବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କହନ୍ତି । ଏଥୁରେ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାରେ ‘ରୁ’ କମ୍ ଓ ଶେଷ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରେ ‘ରୁ’ ବେଶୀ ହୋଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ –

ସଂଭାଗ	ବାରମ୍ୱରତା
୨୦ରୁ କମ୍ ୨୦-୪୦ ୪୦ରୁ  ବେଶୀ	୬ ୮ ୩

୫। ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା କୁହାଯାଏ। ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥାଇ ସଠିକ୍ ପରିମାପ ହୋଇପାରୁ ନଥୁବା ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ସଂଗ୍ରହକୁ ବୁଝାଏ। ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ଯେ କୌଣସି ସାଂଖ୍ୟକ ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

ଏହି ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ବା ବର୍ହିବେଶୀ ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉଭୟ ଉଦ୍ଧସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ମାତ୍ର ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ପାରସ୍ପରିକ ଶ୍ରେଣୀରୁ ବାଦ୍ ଦିଆଯାଇ ଏହାକୁ ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ସହ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ମଧ୍ଯରୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀର ବହୁଳ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

୬। ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲଜ୍ଜାଙ୍କଠାରୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅକ୍ତାଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ୍ ଇଚ୍ଛାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାକ ଉକ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲବ୍ଧଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ। ପ୍ରଥମ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ହିଁ ତା’ର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା, କିନ୍ତୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ଓ ଦ୍ଵିତୀୟ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତାର ସମଷ୍ଟି । ସେହି ପ୍ରକାରରେ ଅନ୍ୟ ଲବ୍ଧଙ୍କ ମାନଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥାଏ। ଶେଷ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା ତଥ୍ୟାବଳୀର ମୋଟ ଲବ୍ଧଙ୍କ ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥାଏ।

୭। ବାରମ୍ବାରତା କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାର ମଧ୍ୟରେ ଯେତେଥର ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ସଲଗ୍ନ ରାଶି ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ । ସମସ୍ତ ଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ରାଶି ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକର ସମଷ୍ଟିକୁ ବିତରଣର ମୋଟ ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ । ସରଳରେ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହେଉଥ‌ିବା ରାଶି ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ଶ୍ରେଣୀର ବାରମ୍ବାରତା କୁହାଯାଏ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ଏବଂ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନ ସୀମାଦ୍ଵୟ ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁଯାୟୀ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ, ଏହାକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥାଏ, ସଂଭାଗ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରମାଗତ ସଂପର୍କ ନିମନ୍ତେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରକୁ ସଜାଡ଼ିବା ଦରକାର ପଡ଼େ।

ଯେତେବେଳେ ସଂଭାଗର ବିସ୍ତାର ଏପରି ହୋଇଥାଏ ଯେ କୌଣସି ଏକ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବହିଃନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରୁ ବହିଃର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହା ଠିକ୍ ପରବର୍ତୀ ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତଃର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୨। ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଓ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା
Answer:
ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉପାଦାନ । ମାଳାର ବିଭିନ୍ନ ରାଶିଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନଦ୍ଧ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ଓ ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ରାଶିଗୁଡ଼ିକର ସଂଖ୍ୟା ତା ପାଖରେ ଲେଖାଯାଏ। ଏହା ଫଳରେ ମାଳାଟିକୁ ଆମେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତକରିଥାଉ ଓ ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ସୂଚାଇବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ୍ ସେଥ୍ପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାଧାରଣତଃ ଏହାକୁ ୫ରୁ ୨୫ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖାଯାଇଥାଏ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା ଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ଥାଏ, ଯଥା – ଗୋଟିଏ ନିମ୍ନ ସୀମା ଓ ଅନ୍ୟଟି ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସୀମା । କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସୀମା ସହିତ ସେ ଦ୍ଵୟ ସୀମା ଭିତରେ ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ବହୁ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ସୀମା ଦୁଇଥର ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥାଏ; ଯାହା ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସୀମାରେ ଓ ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀ ନିମ୍ନ ସୀମାରେ, ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ସୀମାରେ ଆବିର୍ଭୂତ ମୂଲ୍ୟଟି ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନ ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନ ସୀମାରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥିବା ମୂଲ୍ୟଟି ସେହି ପରବର୍ତୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ହିଁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୩। ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଓ ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାରକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ। ଶ୍ରେଣୀର ବିସ୍ତାର ୧୦ କିମ୍ବା ୨୦ କିମ୍ବା ୫୦ ଇତ୍ୟାଦି ହେବା ଉଚିତ୍। ଉପଯୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବିସ୍ତାର ଆକଳନ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ, ତାହା ହେଲା –

ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରର ସଂଭାଗ ସୀମା ଦ୍ଵୟର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ମୂଲ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟ-ମୂଲ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀ ବା ସଂଭାଗ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ। ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟ-ବିନ୍ଦୁ ସଂଭାଗର ପ୍ରତିନିଧ୍ବ ରୂପେ ପରିକଳ୍ପନା କରାଯାଇଥାଏ।

ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଅନୁଯାୟୀ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଭାଗୀକରଣ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ପ୍ରଣାଳୀ ରହିଥାଏ; ଯଥା – (କ) ଅନ୍ତର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ଓ (ଖ) ବହିର୍ନିବେଶୀ ପ୍ରଣାଳୀ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ (Frequency Distribution) କହିଲେ କ’ ଣ ବୁଝାଯାଏ ? ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ କେଉଁ ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ?
Answer:
ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିଭିରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଇ ପରିମାଣାତ୍ମକଭାବେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କୁହାଯାଏ । ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ତଥ୍ୟ ବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ସାଂଖ୍ୟକ ସ୍ଥିତିର ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ କୌଣସି ଉପାଦାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ କେତେ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଛି ବା ସେହି ଉପାଦାନର ସେହି ଶ୍ରେଣୀରେ ପରିମାଣାତ୍ମକ ସ୍ଥିତି କ’ଣ ତାହା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଇ ସେହି ତଥ୍ୟସମୂହରେ ରହିଥ‌ିବା ଉପାଦାନ କେତେଥର ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀରେ ରହିଛି ତାହାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଥାଏ । ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।

ବାରମ୍ବାରତା (Frequency) କହିଲେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ କେତେ ଥର ସଂଘଟିତ ହୋଇଛି ତାହା ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ; ଯଥା – କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ 60 ରୁ ୫୦ ନମ୍ବର ରଖୁଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 20 । ଏଥିରେ ବାରମ୍ବାରତା 20 କାରଣ 60- 80 ନମ୍ବର ଭିତରେ 20 ଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ରହିଛନ୍ତି । 60-80 ନମ୍ବର ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଉପାଦାନ ଅଟେ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ । ଏହି ଉପାଦାନ ବା ରାଶିଗୁଡ଼ିକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବା ପୃଥକ୍ ବା ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଏହା ଅଶୋଧ ହୋଇପାରେ ।

ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ତିନି ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ; ଯଥା – ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶ୍ରେଣୀ, ପୃଥକ୍ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ । ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରାଶି ବା ଉପାଦାନ ବା ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ଏକକ ବା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରଭାବେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପରେ ତାହା ଏକାକୀ ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ପୃଥକ୍ ରାଶି ବା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନ ରହିଛି ଯାହା ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ଛାତ୍ର ଅର୍ଥନୀତିରେ 60 ନମ୍ବର ଓ ଅନ୍ୟଟି 70 ନମ୍ବର ରଖୁଛନ୍ତି । ଏହି ଦୁଇଟି ରାଶି ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ ।

ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ମନେକର ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ 60 ନମ୍ବର ରଖୁଥ‌ିବା ଛାତ୍ରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 20 ଓ 70 ରଖୁବା ଛାତ୍ରଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା 25 । ଏହି ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ । ମାତ୍ର ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆନୁମାନିକ ପରିମାପ ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ଏହି ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ଏହି ଶ୍ରେଣୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବାପାଇଁ ସେପରି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦିଗପ୍ରତି ସାଧାରଣଭାବେ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(1) ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଏକ ସମସ୍ୟା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହି ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟାର ପରିମାଣ କେତେ ହେବ ସେପରି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନିୟମ ନଥାଏ । ମାତ୍ର ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା ଅତ୍ୟଧ୍ୱ କିମ୍ବା ଅତି ସ୍ଵଳ୍ପ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଏହାର ସଂଖ୍ୟା ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ 5 ରୁ 20 ମଧ୍ୟରେ ରହିବା ଉଚିତ । ଏପରି ହେଲେ ଗଣନା,ବା ଆକଳନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୁବିଧା ହୋଇଥାଏ ।

(2) ବିସ୍ତାର – ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ରାଶି ବା ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ବିସ୍ତାର ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ । ଯଦି ଏହି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଖ୍ୟା କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ଏହି ବିସ୍ତାର କମ୍ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ଶ୍ରେଣୀସଂଖ୍ୟା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଏହି ଦିଗପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

(3) ମୂଳବିନ୍ଦୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନ ସୀମାକୁ ମୂଳବିନ୍ଦୁ ବା ଆରମ୍ଭବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଶୂନ କିମ୍ବା 5 କିମ୍ବା 5 ର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ ସମୟ ଏଥପ୍ରତି ଯତ୍ନବାନ ହେବା ଉଚିତ ।

(4) ସଂଭାବ ବିସ୍ତାର – କୌଣସି ଶ୍ରେଣୀରେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ 5 କିମ୍ବା ଏହାର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର 5 କିମ୍ବା ଏହାର ଗୁଣିତକ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଗଣନା କାର୍ଯ୍ୟ ସରଳ ଓ ସହଜସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ସଂଖ୍ୟା ଓ ଏହାର ଗୁଣିତକ ସହ ଅଧିକ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ଥାଆନ୍ତି ।

(5) ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଅନୁକ୍ରମିକ ହେବା ଉଚିତ – ଯଦି କୌଣସି ବଣ୍ଟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରିବା ସମୟରେ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁକ୍ରମରେ ଅସୁବିଧା ବା ଅନିୟମିତତା ଦେଖାଯାଏ ତେବେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ କେତେକ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଏକାଠି କରାଯାଇ ସାମଗ୍ରିକଭାବେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ଯଦ୍ବାରା ବାରମ୍ବାରତାର ଅନୁକ୍ରମ ଠିକ୍ ରୁହେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ଶ୍ରେଣୀ ରହିଥ‌ିବାର ଦେଖାଯାଏ ଯାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ହ୍ରାସ କରାଯାଇ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ନିୟମିତତା ରଖାଯାଇଥାଏ ।

(6) ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀର ବ୍ୟବହାର – ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରକୁ ସଠିକ୍ ଓ ଅନୁକ୍ରମିକ କରିବାକୁ ହେଲେ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ (Exclusive) ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିବା ଉଚିତ । ଯଦି ସଂଭାଗ ବା ଶ୍ରେଣୀଟି ଅନ୍ତଃର୍ନିବେଶୀ ରହିଥାଏ ତେବେ ତାହାକୁ ବହିଃର୍ନିବେଶୀ ଶ୍ରେଣୀରେ ପରିଣତ କରାଯିବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ସଂଭାବ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଭୁଲ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହାର ଅନୁକ୍ରମ ଠିକ୍ ରହିଥାଏ ।

(7) ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସମାନ ରହିବା ଉଚିତ – କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ନେଇ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିବା ସମୟରେ ସମ୍ଭାବ ବିସ୍ତାର ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିଦେବା ଆବଶ୍ୟକ । ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକ ସମାନ ରହିବା ଉଚିତ ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗୀକରଣ, ସମୟରେ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମା ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବଧାନ ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀମଧ୍ଯରେ ବାରମ୍ବାରତାର ତୁଳନା ସହଜସାଧ୍ୟ ହୁଏ ଓ ଗଣନା ସରଳ ହୋଇଥାଏ ।

(8) ପ୍ରାକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃଶ୍ରେଣୀଗୁଡ଼ିକର ପରିହାର – ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଶେଷ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା କିମ୍ବା ଉଭୟ ଅପ୍ରକାଶିତ ରହିଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଅନ୍ତଃଶ୍ରେଣୀ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ମୂଲ୍ୟ ବା ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ମିଳିବାରେ ଅସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ତେଣୁ ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ଏ ପ୍ରକାରର ଶ୍ରେଣୀଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବା ଉଚିତ ।

(9) ସଂଭାଗୀକରଣରେ ବାରମ୍ବାରତା ଅନୁପସ୍ଥିତ – ଅନେକ ସମୟରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ସହ ସଂଭାଗୀକରଣ କରାଯିବା ସମୟରେ କେତେକ ସଂଭାଗ ବା ଶ୍ରେଣୀ କୌଣସି ବାରମ୍ବାରତା ରହି ନଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଆକାରକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ । ବ୍ୟବଧାନ ସମାନ ରହିନଥିବାରୁ ବାରମ୍ବାରତାଗୁଡ଼ିକରେ ତୁଳନା ସମ୍ଭବପର ହୁଏନାହିଁ । ତେଣୁ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଓ ଅଭିନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ ।

ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସମୟରେ ଉପରୋକ୍ତ ଦିଗପ୍ରତି ଯତ୍ନଶୀଳ ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ଯଥାର୍ଥ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ବଣ୍ଟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।

୨। ସଂଭାଗୀକରଣ କ’ଣ ? ଏହା କିପରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଅଳ୍ପସ୍ଥାନରେ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତରେ ଦର୍ଶାଇବାପାଇଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ କେତେକ ସଂଭାଗ (class ବା group) ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂଭାଗୀକରଣ (classification) କୁହଯାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ତଳଲିଖତ ଦୁଇଟି ଉପାୟରେ ସଂଭାଗୀକରଣ କରାଯାଏ ।

(କ)	0 – 10	10 – 20	20 – 30	30 – 40	40 – 50	50 – 60	60 – 70
କିମ୍ୱ।(ଖ)	0 – 9	10 – 19	20 – 29	30 – 39	40 – 49	50 – 59	60 – 69

ସଂଭାଗୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଜାଣିବା କଥା :
(1) ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ଦୁଇପ୍ରକାରର; ଯଥା – ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (exclusive class) ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (inclusive class) । ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ତାହାର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ହୋଇଥାଏ । ‘ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ସଂଭାଗୀକରଣ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ଯଥା 10-20, 20-30 ଯଦି ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ହୁଏ, ତେବେ 20, (10-20) ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନହୋଇ 20-30 ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

କିନ୍ତୁ ‘ଖ’ ପ୍ରକାରର ସଂଭାଗୀକରଣ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ (inclusive class) ପ୍ରକାରର ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ସଂଭାଗର ଉଭୟ ନିମ୍ନସୀମା ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସେହି ସଂଭାଗରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ଯଥା – 0–19, 20-29 ଯଦି ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ହୁଏ, ତେବେ 20 ଓ 29 ଉଭୟ 20-29 ସଂଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗକୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ପରିଣତ କରାଯାଇପାରେ । ଏଠାରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗର ଯେକୌଣସି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାର ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ 2 ରେ ଭାଗକରି, ଭାଗଫଳକୁ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମାରେ ଯୋଗକରାଯାଏ ଓ ତା’ର ଠିକ୍ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମାକୁ ବିୟୋଗ କରାଯାଏ ।

ବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ	ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗ
10 – 19 20 – 29 30 – 39	9.5 – 19.5 19.5 – 29.5 29.5 – 39.5

[ ଏଠାରେ \(\frac{20-19}{2}=0 \cdot 5\) ରୁ
(10-19) ସଂଭାଗର 19 ରେ ମିଶାଯାଇ
(20-29) ସଂଭାଗର 20 ରୁ ଫେଡ଼ାଯାଇଛି ।
ସେହିପରି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗକୁ ପରିଣତ କରାଯାଇଥାଏ ।]

(2) ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ କେତେକ ସଂଭାଗରେ ପରିଣତ କଲାବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ପ୍ରଥମ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା (lower limit) ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ସଂଖ୍ୟାକୁ ସେହି ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା (upper limit) କୁହାଯାଏ; ଯଥା – 10-20 ସଂଭାଗରେ 10 ନିମ୍ନସୀମା ଓ 20 ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଅଟେ ।

(3) ସଂଭାଗୀକରଣ ସମୟରେ ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ କମ୍ ବା ସମାନ ରହେ । ସେହିପରି ଶେଷ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ସର୍ବାଧ‌ିକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ବଡ଼ ବା ସମାନ ରହେ ।

(4) ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗର ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର (class interval) ତାହାର ଉର୍ଜସୀମା ଓ ନିମ୍ନସୀମାର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ସୂଚାଇଥାଏ; ଯଥା h = l_{2 –} l₁ ଏଠାରେ h = ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର, ଘୃ = ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ l₁=ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା । 10-20 ସଂଭାଗରେ h = 20-10=10 । କିନ୍ତୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ସଂଭାଗରେ h = (l_{2 –} l₁) + 1 ତେଣୁ (10-19) ସଂଭାଗରେ h = (19-10)+1 = 10 266।

(5) ସଂଭାଗର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ହେବା ଉଚିତ ସେଥ‌ିପାଇଁ କୌଣସି ଧରାବନ୍ଧା ନିୟମ ନାହିଁ । ତଥାପି ଏହା 5 ରୁ 25 ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିବା ଉଚିତ ।

(6) ଗଣନା ଓ ହିସାବର ସୁବିଧା ଲାଗି ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାରଗୁଡ଼ିକୁ 5 ବା 10ର ଗୁଣିତକ ଆକାରରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଏ ।

(7) ସଂଭାଗର \(\frac{l_1+l_2}{2}\)
କୁ ସେହି ସଂଭାଗର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ (mid-point) କୁହାଯାଏ;
ଯଥା – (10-20) ସଂଭାଗରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ \(\frac{10+20}{2}\) = 15
କିନ୍ତୁ (10-19) ସଂଭାଗରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ = \(\frac{10+19}{2}\) = 14.5

ଭାଗବିଭକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ (Preparation for grouped frequency distribution)

(1) ପ୍ରଥମ ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଲେଖାଯାଏ ।
(2) ତାହାପରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ତାହା ଯେଉଁ ସଂଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ତାହା ଡାହାଣରେ ଏକ ମେଳକ ଚିହ୍ନ (tally mark) ଦିଆଯାଏ ।
(3) ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଲାଗି ମେଳକ ଚିହ୍ନ ଦେଇସାରିବା ପରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଗଣି ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂଭାଗର ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
ଉପରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ତଥ୍ୟାବଳୀ ଓ ସଂଭାଗୀକରଣକୁ ନେଇ ଆମେ ଏଠାରେ ଭାଗ-ବିଭକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରିବା; ଯଥା –

ସଂଭାଗ(class)	ମେଳକ ଚିହ୍ନ(tally mark)	ବାରମ୍ୱ‍।ରତା(frequency)
0 – 10 10 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60 60 – 70	| ||| ||| ||| ||| ||| || |	1 8 3 11 2 6 1
ମୋଟ	32

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Logic Solutions Unit 2 ବ୍ୟବହିତ ଅନୁମାନ ଓ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି Objective Questions.

CHSE Odisha Class 12 Logic Unit 2 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

1. ଆରିଷ୍ଟଲ୍‌ ମୌଳିକ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ କେଉଁ ସଂସ୍ଥାନଟି ନିଘୋଷ ସଂସ୍ଥାନ ଅଟେ ?
(କ) ୧ମ
(ଖ) ୨ୟ
(ଗ) ୩ୟ
(ଘ) ୪ର୍ଥ
Answer:
(କ) ୧ମ

2. ‘ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

3. ‘ସେସାରୋ’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧନ୍ୟାୟ ରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

4. ‘ବାରୋକୋ’ (ଫାକ୍‌କୋ) ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

5. ‘ଫେଷ୍ଟିନୋ’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

6. ‘ଡିସାମିସ୍’ ସାକ୍ଷାତ୍‌ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂମାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

7. ‘ଡାଟିସି’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

8. ‘ଡିସାମିସ୍’ ସାକ୍ଷାତ୍‌ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂମାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

9. ‘ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

10. ‘ଫେରିସୋନ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

11. ବୋକାର୍ଡ଼ (ଡାକ୍‌ମୋସ୍କ)କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

12. ‘ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧନ୍ୟାୟ ରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(କ) ବାର୍ବାରା

13. ‘ସାମେନେସ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

14. ‘ଫେସାପୋ’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ।
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

15. ‘ଫ୍ରେସିସୋନ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

16. ‘ଡିମାରିସ୍’କୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

17. ‘ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

18. ‘ସେସାରେ’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

19. ‘ଫେଷ୍ଟିନୋ’କୁ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

20. ‘ବାରୋକୋ’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(କ) ବାର୍ବାରା

21. ‘ଡାରାପ୍‌’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

22. ‘ଡିସାମିସ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

23. ‘ଡାଟିସି’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଘ) ଫେରିଓ

24. ‘ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(କ) ବାର୍ବାରା

25. ‘ବୋକା’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(କ) ବାର୍ବାରା

26. ‘ଫେରିସୋନ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

27. ‘ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

28. ‘ସାମେନେସ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ

29. ‘ଡିମାରିସ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

30. ‘ଫେସାପୋ’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(କ) ବାର୍ବାରା

31. ‘ଫ୍ରେସିସୋନ୍’କୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରିଗଲେ କେଉଁ ସିଦ୍ଧ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହୁଏ ?
(କ) ବାର୍ବାରା
(ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍
(ଗ) ଡାରିଇ
(ଘ) ଫେରିଓ
Answer:
(ଗ) ଡାରିଇ ବା (ଖ) ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

32. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ତିନୋଟିଯାକ ତର୍କବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ, ତାହାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ମିଶ୍ର
(ଖ) ଅବିମିଶ୍ର
(ଗ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଅବିମିଶ୍ର

33. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବ ତ୍ରୟରେ ଏକାଧିକ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଅବିମିଶ୍ର
(ଖ) ମିଶ୍ର
(ଗ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ମିଶ୍ର

34. ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
(କ) ୩
(ଖ) ୪
(ଗ) ୫
(ଘ) ୬
Answer:
(ଖ) ୪

35. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧ୍ୟାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ପକ୍ଷାବୟବ ବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ କେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ

36. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଖ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
Answer:
(ଘ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

37. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ପକ୍ଷାବୟବ ବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ କି ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଖ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ

38. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କି ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଗ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଘ) ବିଯୋଜକ
Answer:
(କ) ନିରପେକ୍ଷ

39. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଵିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ୧ମ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ପକ୍ଷାବୟବରେ ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅନୁଗକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିହୁଏ । ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ପକ୍ଷାବୟବର ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କରିବା ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର ଏହି ନିୟମକୁ ଲଙ୍ଘନ କଲେ କେଉଁ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ?
(କ) ଅନୁଗ ସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ
(ଖ) ପୂର୍ବଗାସ୍ଵୀକୃତି ଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ
(ଗ) ଅସ୍ଵୀକରଣେ ଅସ୍ଵୀକରଣ ଦୋଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ଅନୁଗ ସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ

40. ଯଦି ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟର ଅନୁଗକୁ ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ ତେବେ ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ବିଧାନ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ । ଏହି ନିୟମକୁ ଲଙ୍ଘନ
କଲେ କିପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ?
(କ) ଅନୁଗାସ୍ଵୀକୃତିଭିରିକ ଦୋଷ
(ଖ) ପୂର୍ବଗାସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ
(ଗ) ପଦଜନିତ ଦୋଷ
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।
Answer:
(ଖ) ପୂର୍ବଗାସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ

41. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ନିରପେକ୍ଷ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି

42. ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ -ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ କ’ଣ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବିଯୋଜକ
(ଗ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଘ) ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର
Answer:
(ଗ) ବୈକଳ୍ପିକ

43. ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ କ’ଣ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ବିଯୋଜକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର
Answer:
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ

44. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ, ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ

45. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ହୁଏ ।
________________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ

46. ‘କ’ ହୁଏତ ଖ କିମ୍ବା ଗ ।
କ ଖ ନୁହେଁ ।
___________________________
∴ କ ଗ ଅଟେ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ

47. ‘କ’ ଉଭୟ ଖ ଏବଂ ଗ ନୁହେଁ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
_________________________________
∴ କ ଗ ନୁହେଁ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ

48. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ତାହାକୁ କିପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) କୂଟନ୍ୟାୟ
Answer:
(ଘ) କୂଟନ୍ୟାୟ

49. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ବିଯୋଜକ
(ଘ) ନିରପେକ୍ଷ
Answer:
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

50. ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଯଥାର୍ଥରେ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଜବିଳ
(ଗ) ଯୌଗିକ
(ଘ) ସଦର୍ଥକ
Answer:
(ଗ) ଯୌଗିକ

51. ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ
(ଗ) ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) ବିଯୋଜକ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ

52. ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କି ପ୍ରକାର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
(କ) ପ୍ରାକଳ୍ପିକ କିମ୍ବା ନିରପେକ୍ଷ
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ କିମ୍ବା ନିରପେକ୍ଷ
(ଗ) ବିଯୋଜକ କିମ୍ବା ନିରପେକ୍ଷ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ବୈକଳ୍ପିକ କିମ୍ବା ନିରପେକ୍ଷ

53. ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ପ୍ରକାରଭେଦ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୨
(ଖ) ୩
(ଗ) ୪
(ଘ) ୫
Answer:
(ଗ) ୪

54. ସ୍ଵୀକୃତିମୂଳକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ସରଳ
(ଘ) ଜବିଳ
Answer:
(କ) ଭାବାତ୍ମକ

55. ଅସ୍ଵୀକୃତିମୂଳକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ସରଳ
(ଘ) ଜବିଳ
Answer:
(ଖ) ନିଷେଧାତ୍ମକ

56. ନିରପେକ୍ଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଯୁକ୍ତ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଜବିଳ
(ଗ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(କ) ସରଳ

57. ବୈକଳ୍ପିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଯୁକ୍ତ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସରଳ
(ଖ) ଜବିଳ
(ଗ) ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(ଖ) ଜବିଳ

58. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ଅଥବା ଚ ଛ ।
__________________
∴ ଗ ଘ ଅଟେ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ

59. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
_________________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ

60. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ , ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ଅଥବା ଚ ଛ ।
_____________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ଅଥବା ଜ ଝ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ

61. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
________________________________
∴ ହୁଏତ କ ଖ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ

62. କେବଳ କେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରତିରୋଧ ଯୁକ୍ତି ସମ୍ଭବ ଅଟେ ?
(କ) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଖ) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(ଘ) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
Answer:
(ଗ) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ

B. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

2. ସେସାରେର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

3. ବାରୋକୋ (ଫାକ୍‌କୋ)ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ।
Answer:
ଫେରିଓ

4. ଫେଷ୍ଟିନୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

5. ‘ଡାରାପ୍‌’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

6. ‘ଡାଟିସି’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

7. ‘ଡିସାମିସ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

8. ‘ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

9. ‘ଫେରିସୋନ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

10. ‘ବୋକାଡ଼ୋ’ (ଡୋକ୍‌ସାମୋପ୍ସ୍)ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

11. ‘ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍’ର ସାକ୍ଷାତ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବାର୍ବାରା

12. ‘ସାମେନେସ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

13. ‘ଫେସାପୋ’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

14. ‘ଫ୍ରେସିସୋନ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

15. ‘ଡିମାରିସ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

16. ‘ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

17. ‘ସେସାରେ’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

18. ‘ଫେଷ୍ଟିନୋ’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

19. ‘ବାରୋକୋ’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବାର୍ବାରା

20. ‘ଡାରାପ୍‌’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

21. ‘ଡିସାମିସ୍’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

22. ‘ଡାଟିସି’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଫେରିଓ

23. ‘ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବାର୍ବାରା

24. ବୋକାଡ଼ୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବାର୍ବାରା

25. ‘ଫେରିସୋନ’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

26. ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

27. ସାମେନେସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ

28. ‘ଡିମାରିସ୍’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କଣ ଅଟେ ।
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ

29. ‘ଫେସାପୋ’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ବାର୍ବାରା

30. ‘ଫ୍ରେସିସୋନ୍’ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଡାରିଇ କିମ୍ବା ସେଲାମେଣ୍ଟ

31. କେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଅବୟବଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ତିନୋଟିଯାକ ତର୍କବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ଅଟେ ?
Answer:
ଅବିମିଶ୍ର

32. କେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବ ତ୍ରୟରେ ଏକାଧ୍ଵ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ମିଶ୍ର

33. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାବୟବ ଅଥବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ଅଥବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଵିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି

34. ସ୍ଵୀକାରଭିଭିକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଭାବାତ୍ମକ

35. ସ୍ବୀକାରଭିଭିକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିଷେଧାତ୍ମକ

36. କେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ ?
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି

37. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ବିଯୋଜକ ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ନିରପେକ୍ଷ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତ

38. କେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି, ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗୋଟିଏ ନିରପେକ୍ଷ ବା ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ?
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ବା କୂଟ ନ୍ୟାୟ

39. ନିରପେକ୍ଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଯୁକ୍ତ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସରଳ

40. ବୈକଳ୍ପିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଯୁକ୍ତ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଜବିଳ

41. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
୪

42. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ଅଥବା ଚ ଛ ।
___________________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର କୂଟନ୍ୟାୟ ଅଟେ ?
Answer:
ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ

43. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
________________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର କୂଟନ୍ୟାୟ ଅଟେ ?
Answer:
ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମାକ

44. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ଅଥବା ଚ ଛ ।
______________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ଅଥବା ଜ ଝ ଅଟେ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର କୂଟନ୍ୟାୟ ଅଟେ ?
Answer:
ଜବିଳ ଭାବାତ୍ମକ

45. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
____________________________________
∴ ହୁଏତ କ ଖ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
ଏହା କି ପ୍ରକାର କୂଟନ୍ୟାୟ ଅଟେ ?
Answer:
ଜବିଳ ନିଷେଧାତ୍ମାକ

C. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

1. ‘ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ‘ଡାରିଇ’ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ‘ସେଲାରେଣ୍ଟ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

2. ‘ସେସାରେ’ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ସେସାରେ’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

3. ‘ବାରୋକୋ’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ବାରୋକୋ’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

4. ଫେଷ୍ଟିନୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଛ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେଷ୍ଟିନୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

5. ‘ଡାରାପ୍‌’ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡାରାପ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

6. ଡାଟିସିର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡାଟିସିର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

7. ଡିସାମିସ୍ରର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡିସାମିସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

8. ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

9. ଫେରିସୋନ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେଷ୍ଟିନୋ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେରିସୋନ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

10. ବୋକାଡ଼ୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦୋକାଡ଼ୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

11. ବ୍ରାମାଣ୍ଟିସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

12. ସାମେନେସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସାମେନେସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

13. ଫେସାପୋର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେସାପୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

14. ଫ୍ରେସିସୋର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫ୍ରେସିସୋର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

15. ଡିମାରିସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡିମାରିସ୍‌ର ସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

16. ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

17. ସେସାରେର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସେସାରେର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

18. ଫେଷ୍ଟିନୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେଷ୍ଟିନୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

19. ବାରୋକୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବାରୋକୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

20. ଡାରାପ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡାରାପ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

21. ଡିସାମିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡିସାମିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

22. ଡାଟିସିର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡାଟିସିର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

23. ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେଲାପ୍ଟୋନ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

24. ବୋକାର୍ଡ଼ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୋକାଡ଼ୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

25. ଫେରିସୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫେରିସୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

26. ବ୍ରାମାଣ୍ଟିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ରାମାଣ୍ଟିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

27. ସାମେନେସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସାମେନେସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

28. ଡିମାରିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ବାର୍ବାରା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଡିମାରିସ୍‌ର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

29. ଫେସାପୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫ୍ରେସିସୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)

30. ଫ୍ରେସିସୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଫେରିଓ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଫ୍ରେସିସୋର ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଡାରିଇ କିମ୍ବା ସେଲାରେଣ୍ଟ୍‌ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

31. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଅଥବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ଅଥବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଅଥବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ଅଥବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

32. ପକ୍ଷାବୟବରେ ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅନୁଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ବିଧାନ ଠିକ୍ ନୁହେଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପକ୍ଷାବୟବରେ ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ୱୀକାର କଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅନୁଗକୁ ସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ବିଧାନ ଠିକ୍ ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

33. ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅନୁଗକୁ ସ୍ୱୀକାର କଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପୂର୍ବଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ବିଧାନ ଠିକ୍ ନୁହେଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅନୁଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପୂର୍ବଗକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ବିଧାନ ଠିକ୍ ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

34. ସ୍ଵୀକାରଭିଭିକ ଯୁକ୍ତିକୁ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସ୍ଵୀକାରଭିତ୍ତିକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

35. ଅସ୍ଵୀକାରଭିଭିକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅସ୍ଵୀକାରଭିଭିକ ଯୁକ୍ତିକୁ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

36. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
______________________________
∴ ଗ ଘ ଅଟେ ।
ଏହା ନିଷେଧାତ୍ମକ ପ୍ରାକନ୍ଧିକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
__________________________________
∴ ଗ ଘ ଅଟେ ।
ଏହା ଭାବାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

37. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ନୁହେଁ ।
___________________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା ଭାବାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ନୁହେଁ ।
_________________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା ନିଷେଧାତ୍ମକ ପ୍ରାକନ୍ଧିକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

38. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାଦୟବ ବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

39. ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ସ୍ୱୀକାର କଲେ, ଅନ୍ୟ ବିକଳ୍ପଟିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ଏହାର ବିପରୀତ ରୀତି ଗ୍ରହଣୀୟ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ, ଅନ୍ୟ ବିକଳ୍ପଟିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ଏହାର ବିପରୀତ ରୀତି ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

40. କ ଉଭୟ ଖ ଓ ଗ ନୁହେଁ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
___________________________
∴ କ ଗ ନୁହେଁ
ଏହା ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କ ଉଭୟ ଖ ଓ ଗ ନୁହେଁ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
_________________________
∴ କ ଗ ନୁହେଁ ।
ଏହା ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

41. ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟଟିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପକୁ ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନ୍ୟଟିକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । (ଠିକ୍)

42. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି, ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ତାହାକୁ ପ୍ରାକଵିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି, ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏକ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ତାହାକୁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

43. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଦୁଇଟି ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । (ଠିକ୍)

44. ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

45. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କେବଳ ନିରପେକ୍ଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

46. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାବଳୀ ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାବଳୀଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାବଳୀ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମାବଳୀଦ୍ଵାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ । (ଠିକ୍)

47. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ପାଞ୍ଚ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । (ଠିକ୍)

48. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ଅଥବା ଚ ଛ ହୁଏ ।
_________________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଏହା ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ଅଥବା ଚ ଛ ହୁଏ ।
_________________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଏହା ଏକ ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

49. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ଅଥବା ଚ ଛ ହୁଏ ।
_________________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ ଅଥବା ଜ ଝ ହୁଏ ।
ଏହା ଏକ ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ଅଥବା ଚ ଛ ହୁଏ ।
________________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ ଅଥବା ଜ ଝ ହୁଏ ।
ଏହା ଏକ ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

50. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଚ ଛ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
_____________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି କ ଖ ହୁଏ ତେବେ ଚ ଛ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
_______________________________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।
ଏହା ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

51. ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ, ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
___________________________________
∴ ହୁଏତ କ ଖ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
ଏହା ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ଚ ଛ ହୁଏ ତେବେ ଜ ଝ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ ଅଥବା ଜ ଝ ନୁହେଁ ।
_______________________________________
∴ ହୁଏତ କ ଖ ନୁହେଁ ଅଥବା ଚ ଛ ନୁହେଁ ।
ଏହା ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ‘ଫେଲଶଫ୍‌ଟୋନ୍’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ଫେରିଓ

2. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ସଦୋଷ ନ୍ୟାୟରୂପର ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସେହି ନ୍ୟାୟରୂପର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଘୋଷ ସଂସ୍ଥାନର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପ ଗଠନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ

3. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ନ୍ୟାୟରୂପରେ ‘ମ’ ଥିଲେ ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟର ପରସ୍ପର ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ

4. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଦ୍ଵିତୀୟ ବର୍ଷ ପରେ ‘ପ୍’ଥିଲେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ଅସରଳ ସମବର୍ତ୍ତନ

5. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ନାମର ଅନ୍ତରସ୍ଥ ବର୍ଷ ପରେ ‘କ୍’ ଥିଲେ ନ୍ୟାୟରୂପଟି ___________ ର ସୂଚନା ଦିଏ ।
Answer:
ତତ୍ପୂର୍ବବର୍ଭୀ ତର୍କବାକ୍ୟର ବ୍ୟାବର୍ଭନ

6. ‘ଡିମାରିସ୍’କୁ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରୁପେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ଡାରିଇ

7. ସାମେଷ୍ଟ୍ରେସ୍’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

8. ‘ସେସାରେ’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ସେଲାରେଣ୍ଟ୍

9. ‘ଡାରାପ୍‌ଟି’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ଡାରିଇ

10. ‘ଫେସାପୋ’ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ଫେରିଓ

11. ‘ବ୍ରାମାଣ୍ଟିପ୍’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ବାର୍ବାରା

12. ‘ବାରୋକୋ’ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ଫେରିଓ

13. ବୋକାର୍ଡୋ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରୂପେ ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନର ___________ କୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ ।
Answer:
ଡାରିଇ

14. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ କେବଳ ___________ ନ୍ୟାୟରୂପରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ବାର୍ବାରା

15. ଚତୁର୍ଥ ସଂସ୍ଥାନର କୌଣସି ହେତୁବାକ୍ୟ ___________ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
Answer:
ଓ-ତର୍କବାକ୍ୟ

16. ସାପଦ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ହେଲେ, ପକ୍ଷାବୟବ ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ସଦର୍ଥକ

17. ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍‌ଙ୍କର ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ ___________ ସଂସ୍ଥାନ ହିଁ କେବଳ ବୈଧ ସଂସ୍ଥାନ ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରଥମ

18. ପ୍ରଥମ ନ୍ୟାୟ ସଂସ୍ଥାନରେ ସାଧାବୟବ ସର୍ବଦା ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

19. ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ହେଲେ ହେତୁପଦ ଥରେ ମାତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ

20. ଦ୍ବିତୀୟ ସଂସ୍ଥାନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ନଞର୍ଥକ

21. ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନରେ କୌଣସି ହେତୁବାକ୍ୟ ___________ ହେବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ ।
Answer:
ଓ-ତର୍କବାକ୍ୟ

22. ___________ ସଂସ୍ଥାନରେ ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ଚତୁର୍ଥ

23. ପ୍ରଥମ ସଂସ୍ଥାନରେ ସାଧାବୟବ ___________ ହୁଏ ଏବଂ ପକ୍ଷାବୟବ ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ, ସଦର୍ଥକ

24. ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ___________ ଓ ___________ ଭାବେ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ।
Answer:
ମିଶ୍ରିତ, ଅବିମିଶ୍ର

25. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ତିନୋଟିଯାକ ତର୍କବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ତାହାକୁ ___________ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅବିମିଶ୍ର

26. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବ ତ୍ରୟରେ ଏକାଧ୍ଵକ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ___________ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମିଶ୍ର

27. ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଅଥବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ଅଥବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ___________ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ

28. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ___________ ବାକ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାକନ୍ଦିକ

29. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପକ୍ଷାବୟବ ___________ ବାକ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

30. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ___________ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

31. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପୂର୍ବଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ବୀକାର କରିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ପ୍ରଣାଳୀକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ବୀକରଣେ ସ୍ଵୀକରଣ

32. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅନୁଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ପୂର୍ବଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରିବା ନ୍ୟାୟସଙ୍ଗତ ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରକାର ପ୍ରଣାଳୀକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅସ୍ଵୀକରଣେ ଅସ୍ଵୀକରଣ

33. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କରି ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
Answer:
ଅନୁଗ ସ୍ଵୀକୃତିଭିଭିକ

34. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପକ୍ଷାବୟବରେ ପୂର୍ବଗକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରି ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ___________ ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ପୂର୍ବଗ ଅସ୍ବୀକୃତି

35. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ବା ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ, ପକ୍ଷାବୟବ ବା ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ -ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି

36. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ବିଯୋଜକ ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ନିରପେକ୍ଷ, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି

37. ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଯୋଜକ

38. ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଓ ଅପର ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ତାହାକୁ ___________ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ

40. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ଦୁଇଟି ___________ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରାକଳ୍ପିକ

41. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଅପ୍ରଧାନ ହେତୁବାକ୍ୟଟି ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ

42. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ___________ ବା ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ, ନିରପେକ୍ଷ

43. କେବଳ ___________ ଯୁକ୍ତିକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରାଯାଇ ପାରିବ ।
Answer:
ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 19 କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ସ୍ଥାନ ବିଶିଷ୍ଟ ମଧ୍ଯକ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ୟମାନ
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ମଧ୍ୟମା
Answer:
(iv) ମଧ୍ୟମା

୨। କେଉଁ ମଧ୍ଯକର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ବିଚ୍ୟୁତିର ବୀଜଗାଣିତକ ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମଧ୍ୟମା
(iv) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ
Answer:
(i) ମାଧ୍ଯମାନ

୩। କେଉଁ ମଧ୍ଯକରେ ଏକ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗୁଣାବଳୀ ରହିଛି ?
(i) ମଧ୍ୟମା
(ii) ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

୪। ୭୦, ୧୦, ୬୦, ୪୫, ୧୮, ୨୫, ୬୫ର ମଧ୍ୟମା କେତେ ହେବ ?
(i) ୧୦
(ii) ୪୫
(iii) ୬୦
(iv) ୨୫
Answer:
(ii) ୪୫

୫। ଏକ ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ
(i) ମାଧ୍ୟମାନ > ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
(ii) ମାଧ୍ଯମାନ – ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମାଧ୍ୟମାନ < ଗରିଷ୍ଠକ = ମଧ୍ୟମା
(iv) ମାଧ୍ଯମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
(iv) ମାଧ୍ୟମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ

୬। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମଧ୍ୟମା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(i) ମାଧ୍ଯମାନ

୭। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
(i) ମଧ୍ୟମା
(ii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

୮। ୩, ୫, ୪, ୩, ୫, ୩ ର ଗରିଷ୍ଠକ କେତେ ?
(i) ୨
(ii) ୩
(iii) ୪
(iv) ୫
Answer:
(ii) ୩

୯। କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ରାଶିମାଳାକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗ କରିଥାଏ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ
Answer:
(ii) ମଧ୍ୟମା

୧୦। କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ସମସ୍ତ ଲଜ୍ଜାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଅଟେ ?
(i) ଗରିଷ୍ଠକ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ମାଧ୍ଯମାନ

୧୧। କେଉଁ ମଧ୍ୟକ ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟର ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଉପଯୋଗୀ ?
(i) ମାଧ୍ଯମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ମଧ୍ୟମା

୧୨। ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ କାହା ସହ ସମାନ ?
(i) 3Md – 2M
(ii) 3M – 2Md
(iii) 3M+2Md
(iv) 2M+3Md
Answer:
(i) 3Md – 2M

୧୩। ଯଦି ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ମଧ୍ୟମା ଯଥାକ୍ରମେ ୨୦ ଓ ୨୪ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତା’ହେଲେ ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ହେବ ?
(i) ୨୨
(ii) ୨୩
(iii) ୨୪
(iv) ୨୬
Answer:
(iv) ୨୬

୧୪। ଯଦି ରାଶିମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା (n) ୫ ଓ ମାଧମାନ (x̄) ୧୦ ହୁଏ ତେବେ ∑X କେତେ ହେବ ?
(i) ୨୦
(ii) ୨
(iii) ୫୦
(iv) ୨୫
Answer:
(iii) ୫୦

୧୫। ଯଦି X ଚଳର ମାଧ୍ୟମାନ ୩ ହୁଏ, ତେବେ (X+2) ଚଳର ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ହେବ ?
(i) ୩
(ii) ୪
(iii) ୫
(iv) ୬
Answer:
(iii) ୫

୧୬। ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ବାଳକମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ଓଜନ ୨୫ କେଜି ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ଓଜନ ୨୦ କେଜି ଅଟେ । ଯଦି ଶ୍ରେଣୀରେ ୨୦ ଜଣ ବାଳକ ଓ ୫ ଜଣ ବାଳିକା ଥାଆନ୍ତି ତା’ ହେଲେ ଶ୍ରେଣୀର ସମସ୍ତ
(i) ୨୫
(ii) ୨୪
(iii) ୨୨.୫
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ।
Answer:
(ii) ୨୪

୧୭ । ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ୨, ୪, ୮ ହେଲେ ଏହାର ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ କେତେ ?
(i) ୨
(ii) ୪
(iii) ୬
(iv) ୮
Answer:
(ii) ୪

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ______________________ ନିଶ୍ଚିୟ କଲାବେଳେ ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୨। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କଠାରୁ ତାହାର _____________________ ର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କ ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୩। ______________________ ମଧ୍ୟକ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥ ନ ଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୪। ୧୦ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମଧ୍ୟମା ୧୫ ଅଟେ । ଯଦି ପ୍ରତି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କରେ ୫ ମିଶାଯାଏ ତେବେ ନୂତନ ମଧ୍ୟମା ____________________ ହେବ।
Answer:
୨୦

୫। _______________________ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ଉପଯୁକ୍ତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
Answer:
ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ

୬। ମଧ୍ଯମାକୁ __________________ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦ୍ଵିତୀୟ,

୭। ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପାଇଁ ____________________ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୮। ଏକ ପରିବଣ୍ଟନରେ ଦୁଇଟି ଗରିଷ୍ଠକ ଥିଲେ ତାହାକୁ _____________________ ପରିବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଦ୍ବିଗରିଷ୍ଠକ

୯। ଏକ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର _________________ ସ୍ଥିରତା ରହିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଚୟନ

୧୦। କୌଣସି ସହରରେ ସୋମବାର ଠାରୁ ଶନିବାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ହାରାହାରି ୦.୪ ଇଞ୍ଚ ବର୍ଷା ହୋଇଥିଲା। ରବିବାର ଦିନ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ବର୍ଷା ହେବା ଫଳରେ ଉକ୍ତ ହାରାହାରି ୦.୫କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ରବିବାର ଦିନ ହୋଇଥବା ବର୍ଷା ପରିମାଣ__________________।
Answer:
୧.୧ ଇଞ୍ଚ (୦.୫ × ୭ – ୦.୪ × ୬ = ୩.୫ – ୨.୪)

୧୧। ସରଳ ଗାଣିତିକ ମାଧମାନରେ ସମସ୍ତ ରାଶିକୁ ସମାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଭିନ୍ନ ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ଆପେକ୍ଷିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ସମାନ ନ ଥାଏ, ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଆମେ _______________________ ମାଧ୍ଯମାନର ସହାୟତା ନେଉ।
Answer:
ଭାରି ଗାଣିତିକ

୧୨। ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ବିଧ୍ଵବଦ୍ଧ ଭାବରେ ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଯେ କେହି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଚାହିଁବ ସେ ______________________ ଉତ୍ତର ପାଇପାରିବ ।
Answer:
ସମାନ

୧୩। ଯେତେବେଳେ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ସଂଭାଗଗୁଡ଼ିକ ଅସମାନ ହୁଅନ୍ତି _____________________ ମଧ୍ୟକ ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପସନ୍ଦନୀୟ ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୧୪। ଯେଉଁ ପରିମାପକ ଦ୍ଵାରା ବିତରଣମାଳାକୁ ସମାନ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚତୁର୍ଥାଂଶକ

୧୫। ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ = ସମସ୍ତ ଲଚ୍ଛାଙ୍କର ସମଷ୍ଟି _______________ ।
Answer:
ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ମଧ୍ୟମା କାହିଁକି ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇଥିବାରୁ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୨। ଚୟନ ସ୍ଥିରତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ଚୟନ ସ୍ଥିରତା କହିଲେ, କୌଣସି ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ଅହେତୁକ ଭାବେ ନମୁନା ଚୟନ କଲେ । ଉକ୍ତ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ୟକ ଉଣାଅଧ୍ଵ ସମାନ ହେବା ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ।

୩। ଅବାଧ ସଂଭାଗ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା କିମ୍ବା ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ନ ଥାଏ ତାହାକୁ ଅବାଧ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।

୪। ବଣ୍ଟନକୁ ସମଚତୁର୍ଥାଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଖ୍ୟା ଗୁଡ଼ିକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବଣ୍ଟନକୁ ସମଚତୁର୍ଥାଂଶରେ ବିଭକ୍ତ କରୁଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବା ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ କୁହାଯାଏ।

୫। କେଉଁ ମଧ୍ଯକକୁ ବଣ୍ଟନର ଭାରକେନ୍ଦ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟମାନକୁ ବଣ୍ଟନର ଭାରକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।

୬। ଏକ ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ମଧ୍ଯକଟିର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ମଧକଟିର ନାମ ଗରିଷ୍ଠକ ।

୭। ଯେଉଁ ମଧ୍ୟକ ବଣ୍ଟନକୁ ସମଦ୍ବିଭାଗ କରେ ତାହାର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମଧ୍ୟକ ବଣ୍ଟନକୁ ସମଦ୍ବିଭାଗ କରେ ତାହାର ନାମ ମଧ୍ୟମା ।

୮। କେଉଁ ମଧ୍ଯକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ଅଟେ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୯। ଯେଉଁ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ସମାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ କି ପ୍ରକାର ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।

୧୦। ହାରାହାରି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ହାରାହାରି ଏକ ସଂଖ୍ୟା ଯାହା ସମୁଦାୟ ସମଷ୍ଟିକୁ ବର୍ଣନା କରିଥାଏ।

୧୧। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସବୁଠାରୁ ସରଳ ପରିମାପକଟି କ’ଣ ?
Answer:
ମାଧମାନ।

୧୨। ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯିବାର ସୂତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:

୧୩। କୌଣସି ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି କେତେ ?
Answer:
ଶୂନ

୧୪। କେଉଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟହାର ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୧୫। ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ମାପକର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୧୬। ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ କେଉଁ ପରିମାପକ ଅଧ୍ବକ ଉପଯୋଗୀ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ

୧୭ । କେଉଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ଅସମାନ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନର ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା

୧୮। କେଉଁ ହାରାହାରି ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୧୯। କେଉଁ ହାରାହାରି ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଦ୍ବାରା ଜଣାଯାଏ ?
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ

୨୦ । କେଉଁ ହାରାହାରି ନମୁନା ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ

୨୧। କେଉଁ ହାରାହାରି ପୋଷକ ପରିଛେଦ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ସହାୟକ ହୁଏ ।
Answer:
ରରିଷକ

୨୨ । ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷକ ମଧ୍ୟରେ ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ୟମା – ୨ ମାଧ୍ଯମାନ

୨୩। ଗାଣିତିକ ହାରାହାରି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟମାନକୁ ଗାଣିତିକ ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ ।

୨୪। କେଉଁ ହାରାହାରି ସଞ୍ଚୟୀ ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଯାଇ ପାରିବ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମା

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ ମଧ୍ଯମାଠାରୁ ବଡ଼ ।
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ ମଧ୍ଯମା ସହିତ ସମାନ।

୨। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

୩। ୫ଟି ସଂଖ୍ୟାରେ ମାଧ୍ଯମାନ ୮ ଓ ୧୦ଟି ସଂଖ୍ୟାର ମାଧ୍ୟମାନ ୫ ହେଲେ, ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟାର ମାଧ୍ଯମାନ ୬ ହେବ ।
Answer:
ଠିକ୍

୪। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାର ଆବିର୍ଭୂତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତାହାର ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଠିକ୍

୫। ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ ସାନ ।
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ମାଧ୍ଯମାନଠ ସାନ ସମାନ।

୬। ଯଦି ଗୋଟିଏ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ୮୦ ଓ ମଧ୍ୟମା ୧୨୦ ହୁଏ, ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ୧୨୦ରୁ ବେଶୀ ହେବ।
Answer:
ଠିକ୍ (ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ୟମା – ୨ ମାଧ୍ଯମାନ)

୭। ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ମାଧ୍ଯମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଲେଖଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ନିରୂପଣ କରାଯାଇପାରେ ।

୮। ଗୋଟିଏ ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଟେ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନରେ ମାଧମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକର ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଟେ।

୯। ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ ହାରାହାରି ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ ହାରାହାରି।

୧୦। ଯଦି ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିବଦଳ ହୁଏ, ତେବେ ଅବସ୍ଥାପିତ ମୂଲ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ହୁଏ।
Answer:
ଯଦି ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମାନ ଦ୍ଵାରା ପତ୍ରିବଦଳ ହୁଏ, ତେବେ ଅବସ୍ଥାପିତ ମୂଲ୍ୟର ସମଷ୍ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ହୁଏ।

୧୧। ମଧ୍ଯମାର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ନାହିଁ ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ନାହିଁ ।

୧୨। ଯଦି ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ କମ୍ ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିତରଣରେ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମୂଲ୍ୟ ହୁଏ ।
Answer:
ଯଦି ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ କମ୍ ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିତରଣରେ ଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମୂଲ୍ୟ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।

୧୩। ଯୋତା ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ମାଧ୍ଯମାନ ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ଯୋତା ପ୍ରସ୍ତୁତକାରୀ ଗରିଷ୍ଠକ ପ୍ରତି ସଚେତନ ଥା’ନ୍ତି।

୧୪। ଗରିଷ୍ଠକ ଏକ କାଳ୍ପନିକ ମୂଲ୍ୟ ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକ ଏକ ବାସ୍ତବ ମୂଲ୍ୟ।

୧୫। କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥିଲେ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ବିହୀନ୍ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୬। ଯେଉଁ ସଂଭାଗରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥିବ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୬। ଯେଉଁ ସଂଭାଗରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥୁବ ତାହାକୁ ଗରିଷ୍ଠକ ସଂଭାଗ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଗରିଷ୍ଠକକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ।

୧୮। ଦ୍ଵିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ (O₂) ମାଧ୍ଯମାନ ସହ ସମାନ।
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ମଧ୍ୟମା ସହ ସମାନ।

୧୯। ଓଜିଭ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ମାଧ୍ଯମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ଓଜିଭ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରେ ।

୨୦ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ବିସ୍ତୃତ କରି ପ୍ରକାଶ କରେ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ କରି ପ୍ରକାଶ କରେ।

୨୧। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୨୨। ମାଧମା ସାଧାରଣ ଲୋକ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଏକ ହାରାହାରି ।
Answer:
ମାଧମାନ ସାଧାରଣ ଲୋକ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଏକ ହାରାହାରି ।

୨୩। ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ସର୍ବନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ।

୨୪। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଭିଭିକ ହେବା ଉଚିତ୍ ।
Answer:
ଠିକ୍

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦିଅ।

୧। ମାଧ୍ଯମାନ କ’ଣ ?
Answer:
ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ। ଏହା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଏକ ସରଳ ପରିମାପକ। ଗୋଟିଏ ମାଳାରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍ଧଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସେମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ମିଳେ, ତାହାକୁ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ।

୨। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି କିପରି ଚୟନ କରିବ ?
Answer:

• ପରିସଂଖ୍ୟାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ରଖୁ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରାଯିବା ଉଚିତ୍।
• ଏହା ବିତରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିପାରୁଥିବ।
• ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିପାରୁଥିବା ଦରକାର।
• ଏହାର ସଠିକ୍ ସଂଜ୍ଞା ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ।
• ଏହାର ଦୋଷତ୍ରୁଟିର ମାତ୍ରା କମ୍ ରହିଥିବା ଦରକାର।

୩। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପର ଗୁରୁତ୍ଵ କ’ଣ ?
Answer:

• ଏହା ପ୍ରତିନିଧୃତ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ।
• ବ୍ୟବହାର ଯୋଗ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଛୋଟ ସଂଖ୍ୟାରେ ପରିଣତ କରିବାରେ ଏହା ହିଁ ଏକମାତ୍ର ଅବଲମ୍ବନ।
• ଏହା ତୁଳନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
• ଏହା ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମସ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କରେ।
• ଏହା ଅଧ୍ବକ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ଦିଏ।

୪। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପର ଦୋଷତ୍ରୁଟି ବର୍ଣ୍ଣନା କର ?
Answer:

• କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି କେବଳ ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହାର ବ୍ୟବହାର କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
• ଏହି ପରିମାପ ସମଗ୍ର ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ କରୁଥିଲେ ହେଁ କେତେକ ସମୟରେ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟଟି ତଥ୍ୟାବଳୀ ମଧ୍ୟରେ ନ ଥାଏ।
• କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଭ୍ରମାତ୍ମକଫଳ ପ୍ରଦାନ କରେ।
• ଏହା ବିତରଣର ସଠିକ୍ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିନଥାଏ ।
• ଏହା କେବଳ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ମାତ୍ର ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ଏହା କରି ନ ଥାଏ।

୫। ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ତଥ୍ୟ ଭିତ୍ତିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଛି ?
Answer:
ପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ସମାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନେ ପରସ୍ପର ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ମାଧମାନ = ମଧ୍ୟମା = ଗରିଷ୍ଠକ । ମାତ୍ର ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ମଧ୍ୟମଠାରୁ ବଡ଼ କିମ୍ବା ସାନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତଥ୍ୟଭିତ୍ତିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ହେଲା – ଗରିଷ୍ଠକ = ୩ ମଧ୍ଯମା

୬। ମଧ୍ୟମା କ’ଣ ?
Answer:
ମଧ୍ୟମା ହେଉଛି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ଅନ୍ୟ ଏକ ମାର୍ଗ । ମଧ୍ଯମାଠାରୁ ଏହାର ପ୍ରକୃତି ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର । ସମଗ୍ର ବିତରଣରେ ମଧମା ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିନ୍ଦୁ ରୂପେ କାମକରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିତରଣର ଠିକ୍ ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ଥାଏ । ଏଥୁରେମଧ୍ୟମାଠାରୁ ଉଚ୍ଚକ୍ରମର ଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ତାହାର ନିମ୍ନକ୍ରମରେ ଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ସହିତ ସମାନ ଥାଏ । ଅନ୍ୟଭାବରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ବିତରଣ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସମୁଦାୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର50% ଏହି ବିନ୍ଦୁର ଉର୍ଦ୍ଧରେ ଓ 50% ଏହି ବିନ୍ଦୁର ନିମ୍ନରେ ଥାଏ । ଅବର୍ଗିକ
ତଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା \(M=\frac{N+1 \text { th }}{2}\) item
ଶ୍ରେଣୀ ବଦ୍ଧ ତଥ୍ୟରେ ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}=\frac{\mathrm{L}+\mathrm{N} / 2-\mathrm{C} \cdot \mathrm{F}}{\mathrm{F}} \times \mathrm{i}\)

୭। ଗରିଷ୍ଠକ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କୌଣସି ଅବର୍ଗିତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ବତରଣରେ ଯେଉଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସର୍ବାଧିକର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ସେହି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସେହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ 10, 12, 12, 10, 11, 13,10,11,10 ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ହୋଇଛି 10, କାରଣ , ଏହା ସର୍ବାଧ୍ଵର ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି, ପୁନଶ୍ଚ ବର୍ଗିତ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଯେଉଁ ସଂମ୍ଭାଗର ପୌନପୁନ୍ଯ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ, ତାହାର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ସ୍ଥଳ ଗରିଷ୍ଠକ ରୂପେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଏ ।

୮। ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

• ଲଘୁଗଣକ ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା କଠିନ ଅଟେ ।
• ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
• ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

୯। ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

• ସାଂଖ୍ୟକ ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
• ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ ।
• ଗାଡ଼ିର ବେଗର ହାରାହାରି ଓ ସମୟର ହାରାହାରି ପାଇଁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଉତ୍ପାଦନ ଅଟେ ।

F. ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ମଧ୍ୟମା ଓ ମାଧ୍ୟମାନ
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ ଅବସ୍ଥାପିତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକ ଅଟେ । କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମ ବା ଅଧଃକ୍ରମରେ ସଜାଡ଼ି ଦେଲେ ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ମଧ୍ୟମା କୁହାଯାଏ । ମଧ୍ୟମା ଏକ ବିଭାଜନ ମୂଲ୍ୟ ଅଟେ । ଏହା ବଣ୍ଟନକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ। ଏହା ବଣ୍ଟନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

ତେଣୁ ବଣ୍ଟନର କେତେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟମା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇ ନ ପାରେ। ମାଧ୍ଯମାନ କୁହାଯାଏ। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାଧମାନଠାରେ ଆଦର୍ଶ ମଧ୍ଯକର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗୁଣାବଳୀ ରହିଅଛି। ତେଣୁ ମାଧ୍ୟମାନ ବହୁଳ ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।

୨। ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଏକ ସରଳ ପରିମାପକ ହେଉଛି ମାଧ୍ଯମାନ। ଗୋଟିଏ ମାଳାରେ ଥିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ସେମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ମିଳେ ତାହାକୁ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ।

ମାଧ୍ଯମାନରେ ସମସ୍ତ ରାଶିକୁ ସମାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇଥାଏ। ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନର ଆମେ ସହାୟତା ନେଉ। ଭାରି ଗାରିତିକ ମାଧ୍ୟମାନରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରାଶି ଗୁଡ଼ିକର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଗୁରୁତ୍ଵ ଥାଏ। ଭାରି ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ ସୂତ୍ର ହେଲା –

୩। ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ
Answer:
ମଧ୍ୟମା ଏକ କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥାନୀୟ ମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକୁ ଏପରି ଦୁଇଟି ସମାନଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ ଯେପରିକି ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଠାରୁ ବେଶି ହେବାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଏହାଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସାନରୁ ବଡ଼ ବା ବଡ଼ରୁ ସାନ କ୍ରମରେ ସଜାଇଦେଲେ ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମଧ୍ୟମା କୁହାଯାଏ।

କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ। କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥିଲେ, ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଦୁଇଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଓ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୁଏ ତାହେଲେ ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ଵିଗରିଷ୍ଠକ ବଣ୍ଟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କର । ଏକ ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପ କହିଲେ କୌଣସି ବିତରିତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ପ୍ରତିନିଧୂ କରୁଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ଯାହାକି ତଥ୍ୟାବଳୀର ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଅବସ୍ଥିତ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ମନେରଖୁବା ସହଜସାଧ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ତେଣୁ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଗୋଟିଏ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପରିଣତ କରାଯାଏ । ଯେଉଁ ଗୋଟିଏ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ପ୍ରତିନିଧୃତ୍ଵ କରୁଥାଏ ତାହାକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି କୁହାଯାଏ । ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବା ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ନ ହୋଇ ତଥ୍ୟାବଳୀର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଶାସ୍ତ୍ରର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ । ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ବହୁତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(a) ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଛୋଟ ଓ ସରଳ କରିବା– ପ୍ରଥମତଃ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ

(b) ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଚାର– କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବିଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ତୁଳନା କରିବାର ପଥ ସୁଗମ କରିଥାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକର ବିସ୍ତୀଣ୍ଣତା ହେତୁ ସହଜରେ ତୁଳନା ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରତିନିଧୁଗୁଡ଼ିକୁ ତୁଳନା କରିବାରେ କିଛି ଅନ୍ତରାୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

(c) ଅଧ୍ଵନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ– କେତେକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ବ୍ୟବହାର ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଚ୍ୟୁତି, ବୈଷମ୍ୟ, କକୁଦତା, ସହସମ୍ବନ୍ଧ, ସମାଶ୍ରୟଣ ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନ କରିବାରେ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(d) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ କୌଣସି ଏକ ବିଷୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାରେ ବହୁତ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସାଧାରଣତଃ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ, ସରକାରଙ୍କର ଆୟବ୍ୟୟ ବଣ୍ଟନ, ଯୋଜନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବହୁଳ ପରିମାଣ ହୋଇଥାଏ ।

ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପର ବୈଚିତ୍ର –
ଏକ ଉତ୍ତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକଠାରେ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇନଥ‌ିବ ।
• ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝି ହେଉଥବ ଓ ଗଣନା କରାଯାଇପାରୁଥୁବ ।
• ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥବ ।
• ଏହାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
• ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେଉନଥବ ।
• ଏହାକୁ ଲେଖକ (graph) ରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ପାରୁଥ‌ିବ ।
• ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିର ପ୍ରଭାବରେ ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଉ ନଥ‌ିବ ।

୨। ହାରାହାରିର ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Objectives) ଓ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (Functions) ବର୍ଣନା କର । ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ସମଷ୍ଟିର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଓ ସରଳ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରୂପେ ହାରାହାରି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ମୋଟ ସମଷ୍ଟିକୁ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ । ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତିରେ ଏହା ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଗ୍ରହଣ କରିଅଛି । ତେଣୁ ବାଉଲି ଏହାକୁ ଯଥାର୍ଥରେ ‘ହାରାହାରିର ଏକ ବିଜ୍ଞାନ’ ବୋଲି ଆଖ୍ୟା ଦେଇଛନ୍ତି । ହାରାହାରିର ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଯଥା ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ :

(1) ଜଟିଳ ତଥ୍ୟକୁ ଏହା ସରଳ ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ – ବହୁ ପରିମାଣର ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟକୁ ଏକତ୍ରିତ କରିବା କଷ୍ଟକର କାମ ଅଟେ । ମାତ୍ର ସହଜ ଉପାୟରେ ଜଟିଳ ତଥ୍ୟକୁ ହାରାହାରି ମାଧମରେ ସରଳ ଓ ବ୍ୟବସ୍ଥାସିଦ୍ଧ ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ସମଷ୍ଟିଗତ ତଥ୍ୟକୁ କେବଳ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାରେ ଅଧ୍ୟୟନରତ ବ୍ୟାପାରର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ବହନ କରି ସାଧାରଣ ଉପସଂହାର ପ୍ରତିପାଦିତ କରେ ।

(2) ତୁଳନା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ତଥ୍ୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଏକ ତଥ୍ୟକୁ ତୁଳନା କରିବା ନିମିତ୍ତ ହାରାହାରି ଏକ ସାଧାରଣ ଆଖ୍ୟାଦାତା ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଭିଭିକରି ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଦଳର ତଥ୍ୟର ଉପସଂହାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭାରତ ଓ ଆମେରିକାର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ତୁଳନା କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଆମେରିକା ତୁଳନାରେ ଭାରତର ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । ତେଣୁ ଆମେରିକା ତୁଳନାରେ ଭାରତ ଏକ ଗରିବ ଦେଶ ଅଟେ ।

(3) ଏକ ନମୁନାରୁ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଜାଣିବା– କେବଳ ମାତ୍ର ଏକ ନମୁନାରୁ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟିକୁ ଜାଣିବାରେ ହାରାହାରି ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଏକ ନମୁନାରୁ ମାଧ୍ଯମାନ ଗୋଷ୍ଠୀର ମାଧମ ବିଷୟରେ ସୁଚିନ୍ତିତ ଧାରଣା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

(4) ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବସ୍ତୁର ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଜାଣିବାରେ ହାରାହାରିର ଗୁରୁତ୍ଵ ବେଶୀ । ଗୋଟିଏ ଦେଶର ସ୍ୱଳ୍ପ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଜାଣିବା ପରେ ତାର ଉନ୍ନତି ଘଟାଇବା ପାଇଁ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାରେ ଏହା ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

(5) ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀ କିମ୍ବା ବିଭାଗ ମଧ୍ୟରେ ଗାଣିତିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ଏହା ଉପଯୁକ୍ତ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ । ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସାର ଅପେକ୍ଷା ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ବାସ୍ତବ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ ।

(6) ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ– ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଏହା ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ଏଥରେ ଏହା ମୂଳଭିଭି ଅଟେ । ଯଦି ଜଣେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବିଭିନ୍ନ ଛାତ୍ରଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଷୟର ହାରାହାରି ନମ୍ବର ଜାଣନ୍ତି, ତାହେଲେ କେଉଁ ବିଷୟରେ ଛାତ୍ରମାନେ ଦୁର୍ବଳ, ତାହା ସହଜରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିପାରନ୍ତି ।

ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ :
ହାରାହାରି ଏକ ମୂଲ୍ୟ ଯାହା ଏକ ସମଷ୍ଟିଗତ ମୂଲ୍ୟର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହାର କିଛି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବା ଧର୍ମ ରହିବା ଦରକାର । ପ୍ରଫେସର ୟୁଲେ ଓ କେଣ୍ଡାଳଙ୍କ ମତରେ ହାରାହାରିର ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

(1) ଏହା ସଠିକ ରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯିବା ଉଚିତ– ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତମ ଓ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହାରାହାରି ସଠିକ ରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯିବ ଉଚିତ ଯଦ୍ବାରା ଏହାର କେବଳ ଏକମାତ୍ର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ପାରିବ । ଏହାର ଅର୍ଥ କିମ୍ବା ସଂଜ୍ଞା ନେଇ କୌଣସି ପ୍ରକାର ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ରହିବ ନାହିଁ ।

(2) ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଭିଭିକ ହେବା ବିଧେୟ– ଗୋଟିଏ ମାଳାର ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ହାରାହାରି ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଯାହା ଫଳରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏହା ପ୍ରତିନିଧିତ୍ଵ କରିପାରେ ।

(3) ଏହା ସହଜ ବୋଧଗମ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ– ଏକ ଉତ୍ତମ ଓ ସନ୍ତୋଷଜନକ ହାରାହାରି ସରଳ, ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ସଂଜ୍ଞାଗତ ସ୍ଥିର ହେବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଏହା ସହଜରେ ଓ ସହସା ସମସ୍ତଙ୍କଦ୍ବାରା ବୋଧଗମ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।

(4) ଏହା ସହଜରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯିବା ଉଚିତ– ହାରାହାରିକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ସହଜ ଓ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇ ପାରୁଥିବା ଉଚିତ । ଫଳରେ ଏହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ହିସାବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରିବ ।

(5) ଏହା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହେବା ଉଚିତ – ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟତା ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ । ଫଳରେ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

(6) ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ୱାରା ଏହା ସ୍ଵଚ୍ଛ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ– ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ୱାରା ଏହା ଖୁବ୍ କମ ପରିମାଣରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକା ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ଦୁଇଟି କ୍ରମହୀନ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କଲେ ସେମାନଙ୍କର ହାରାହାରି ପ୍ରାୟ ପାଖାପାଖୁ ଥାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ନମୁନା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ବାରା କମ୍ ପ୍ରଭାବିତ ହାରାହାରି ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୁଏ ।

(7) ଏହାର ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ– ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ପୁନଃ ଗାଣିତିକ ତଥା ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ରହିଥାଏ । ଯେଉଁ ହାରାହାରିର ପୁନଃ ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କ୍ଷମତା ରହିଥାଏ, ତାହା ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା ହାରାହାରି ବହୁମୁଖୀ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ । ଅର୍ଥନୀତିରେ ସକ୍ରିୟଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଙ୍କ ସ୍ଥିତି, ଭୂମିକା ଓ ସେମାନଙ୍କର ଅବଦାନ ସଂପର୍କରେ ହାରାହାରି ଏକ ଧାରଣ ସୃଷ୍ଟିକରେ । ତେଣୁ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଖୁବ୍ ଅଧିକ । ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି ଅର୍ଥନୀତି ସଂପର୍କରେ ଯଥାର୍ଥ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

ତେଣୁ ଅର୍ଥନୀତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ହାରାହାରିର ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣ ରହିଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ନଚେତ୍ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନରେ ଭ୍ରାନ୍ତଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ । ଉପରୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଲକ୍ଷଣ । ହାରାହାରି ଚୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପରୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯିବା ଏକାନ୍ତ ଜରୁରୀ ।

୩। ମାଧ୍ୟମାନ କ’ଣ ? ମାଧମାନର ବିଶେଷ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର । ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମାଧ୍ଯମାନ ସବୁଠାରୁ ଲୋକପ୍ରିୟ ମାପକ ଅଟେ । ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ ଏବଂ ସାଧାରଣତଃ ଆମର ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ହାରାହାରି ମାପକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ କୁହାଯାଏ । ଯଦି କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ

X_1, X_{2…………………………} X_n ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ \(\overline{\mathrm{x}}=\frac{\mathrm{x}_1+\mathrm{x}_2+\ldots \ldots+\mathrm{x}_{\mathrm{n}}}{\mathrm{n}} \text { Or, } \overline{\mathrm{x}}=\frac{\Sigma \mathrm{x}}{\mathrm{n}}\)

ଏଠାରେ x̄ = ମାଧ୍ୟମାନ,Σx = ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସମଷ୍ଟି ଓ n = ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ।
ମାଧ୍ଯମାନର ବିଶେଷ ଧର୍ମ – ମାଧ୍ଯମାନର ବହୁତଗୁଡ଼ିଏ ଧର୍ମ ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(a) କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧ୍ଯମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ଶୂନ ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ Σ (x − x̄) = 0 1

(b) ବଣ୍ଟନର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ଲଘିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ Σ (x – x̄ )² ଲଘିଷ୍ଠ ଅଟେ ବା Σ (x-x̄)²≤ (x-A)² |

(c) ଯଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନରେ ବଢ଼େ ବା କମେ, ତେବେ ମାଧମାନର ମାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନରେ ବଢ଼ିବ ବା କମିବ, ଅର୍ଥାତ୍ y = x ± b 1

(d) ଯଦି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନଦ୍ୱାରା ଗୁଣାଯାଏ ବା ଭାଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ମାଧ୍ଯମାନର ମାନ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମ ମାଧମାନକୁ ଗୁଣାଯାଇ ବା ଭାଗକରାଯାଇ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇପାରିବ, ଅର୍ଥାତ୍‌ y = kx̄ Or, y = \(\frac{\bar{x}}{\mathbf{k}}\)

(e) ଯଦି N₁ ଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧମାନ x̄₁ ଓ N₂ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ x̄₂ ଏବଂ N_k ଟି ଲବଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ x̄_k ହୁଏ, ତେବେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ
\(\overline{\mathrm{x}}=\frac{\mathrm{N}_1 \overline{\mathrm{x}}_1+\mathrm{N}_2 \mathrm{x}_2+\ldots \ldots \ldots+\mathrm{N}_{\mathrm{k}} \overline{\mathrm{x}}_{\mathrm{k}}}{\mathrm{N}_1+\mathrm{N}_2+\ldots \ldots \ldots+\mathrm{N}_{\mathrm{k}}}\)

(f) ପ୍ରଥମ N ଟି ସ୍ଵାଭାବିକ ସଂଖ୍ୟାର ମାଧମାନ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ।
\(\bar{x}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\)

ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Arithmetic mean) – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାଧ୍ଯମାନ ସବୁଠାରୁ ଜନପ୍ରିୟ ମାପକ ଅଟେ । କାରଣ ମାଧମାନଠାରେ ବହୁତ ସୁଗୁଣ ଦେଖାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ମାଧ୍ଯମାନ ସହଜରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ ।
• ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପଦ୍ଧତି ସରଳ ଓ ସାବଲୀଳ ଅଟେ ।
• ମାଧ୍ଯମାନ ବଣ୍ଟନର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।
• ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ।
• ମାଧ୍ଯମାନ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯଥା, ବିଦ୍ୟୁତି, ବୈଷମ୍ୟ, କକୁଦତା, ସହଜସମ୍ବନ୍ଧ, ସମାଶ୍ରୟତା ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ।
• ମାଧ୍ୟମାନ ଉପରେ ଚୟନତ୍ରୁଟିର ପ୍ରଭାବ ସ୍ଵଳ୍ପ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିର ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Arithmetic mean)

• ମାଧ୍ଯମାନ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ (Extreme value) ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର (Open end series) କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇଥିବାରୁ ମାଧମାନ
• ଗୁଣାତ୍ମକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ, ଯଥା – ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ମେଧା, ସ୍ନେହ ଇତ୍ୟାଦି ଗାଣିତିକ ରାଶିରେ ପ୍ରକାଶଯୋଗ୍ୟ ହୋଇ ନଥ‌ିବାରୁ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ ହିସାବ କରିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ମାଧ୍ଯମାନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇ ନପାରେ । 1, 3, 5, 7 ର ମାଧ୍ଯମାନ 4 ଅଟେ । ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 4 ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ନୁହେଁ ।
• ମାଧ୍ଯମାନ ବେଳେବେଳେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇନଥାଏ, ଯଥା – ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବାରର ପିଲାସଂଖ୍ୟା 4 ଓ 3 ହୁଏ, ତେବେ ଏହାର ମାଧ୍ୟମାନ 3.5 ଜଣ ଯାହାକି ଅସମ୍ଭବ ।

୪। ମଧ୍ୟମା କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଯଦିଓ ମାଧ୍ୟମାନ ସହଜ ଓ ସରଳ ମାପକ, ତଥାପି ଏହା ସବୁସ୍ଥାନରେ ଓ ସବୁସମୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ଉପଯୁକ୍ତ ମାପକ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇନଥାଏ । ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବା ହତୁ ସଠିକ୍ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ମଧମାକୁ ମାଧ୍ୟମାନର ଏକ ବିକଳ୍ପ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ (ସାନରୁ ବଡ଼ ବା ବଡ଼ରୁ ସାନ) ସଜାଇ ତା’ର କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ତଥ୍ୟାବଳୀର ‘ମଧ୍ୟମା’ ବୋଲି ନିଆଯାଏ ।

ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ସମାନ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରେ ଯେପରିକି ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟମାଠାରୁ ବେଶୀ ହେଲାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ଏହାଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ବା ଅଧଃକ୍ରମରେ ସଜ୍ଜିତ କରାଯାଏ ଏବଂ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ n ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଯଦି n ଅଯୁଗ୍ମ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ମଧ୍ୟମା latex ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ– 6, 8, 2, 3, 4, 5, 7 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅଛି ।

ଏହାକୁ ପ୍ରଥମେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକ୍ରମରେ ସଜାଇଲେ, ଏହା 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ହେବ ଏବଂ n = 7 ଏକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟା । ତେଣୁ ମଧ୍ୟମା latex ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\) ଚତୁର୍ଥ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ, ଅର୍ଥାତ୍ 5 ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ñ ଯୁଗ୍ମ ହୁଏ, ତେବେ ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{\mathrm{n}+1}{2}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ + \(\frac{7+1}{2}=\frac{8}{2}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ । ଯଦି ଉପରୋକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଆମେ ଆଉ ଏକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ୨ ନେବା ତେବେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ଓ ୨ ହେବ । ଏଠାରେ n = 8 ଏକ ଯୁଗ୍ମସଂଖ୍ୟା । ତେଣୁ
ମଧ୍ୟମା \(\mathrm{M}_{\mathrm{d}}=\frac{1}{2}\left\{\frac{\mathrm{n}}{2}\left(\frac{\mathrm{n}}{2}+1\right)\right\}\) ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
= \(\frac{1}{2}\left\{\frac{8}{2}+\frac{8}{2}+1\right\}=\frac{1}{2}\{4+5\}=\frac{9}{2}=4.5\)
ତେଣୁ 4.5 ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
ତେଣୁ 4.5 ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ = \(\frac{5+6}{2}=\frac{11}{2}\) = 5.5

ମଧ୍ଯମାର ସୁଗୁଣ (Merits of median)

• ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏକ ସ୍ଥାନୀୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ହୋଇଥିବାରୁ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
• ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ମଧ୍ୟମା ଉପଯୁକ୍ତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
• ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝିହୁଏ ଓ ଗଣନା କରିହୁଏ । ଅନେକ ସମୟରେ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ମଧ୍ୟ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର
• ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟମା ଏକ ଉପାଦେୟ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ ଅଟେ ।
• ଅପ୍ରତିସମ ବଣ୍ଟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ମାଧ୍ୟମାନ ଅପେକ୍ଷା ଅଧ‌ିକ ଉପାଦେୟ ଅଟେ ।
• ମଧ୍ୟମାକୁ ମଧ୍ୟ ଲେଖକ ଆକାରରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରିହୁଏ ।

ମଧ୍ୟମାର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of median)

• ମଧ୍ୟମା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।
• ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ମଧ୍ୟମାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।
• ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ତଥା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ସମୁଚିତ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।
• ତଥ୍ୟାବଳୀ ବିସ୍ତୃତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟମା ସ୍ଥିର କରିବା ସମୟସାପେକ୍ଷ ଓ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
• ମଧ୍ୟମାକୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ନାହିଁ ।

୫। ଗରିଷ୍ଠକ କ’ଣ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବଣତାର ପରିମାପକ ହିସାବରେ ମାଧମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବେଳେବେଳେ ଆମେ ତଥ୍ୟାବଳୀର କୌଣସି ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇଉଠୁ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଟି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇ ଆମକୁ ଆକର୍ଷିତ କରେ । ଏ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବସାୟୀ ଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କଠାରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ 4 ନଂ, 5 ନଂ, 6 ନଂ, 7 ନଂ ଜୋତାରୁ ଯଦି 6 ନଂ ଜୋତା ଅଧ୍ଵକ ସଂଖ୍ୟାରେ ବିକ୍ରି ହୁଏ, ତେବେ ବ୍ୟବସାୟୀ 6 ନଂ ଜୋତା ଅଧ‌ିକ ଗଚ୍ଛିତ ରଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରେ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ନଂର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବାରମ୍ବାରତା ଥିବାରୁ ନଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବୋଲି ଧରାଯାଏ । ଏପ୍ରକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକୁ ଗରିଷ୍ଠକ କୁହାଯାଏ ।

ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ସର୍ବାଧ୍ଵକବାର ଆବିର୍ଭାବ ହେଉଥ‌ିବା ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଉକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯଦି କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଥାଏ, ତେବେ ଏହି ତଥ୍ୟାବଳୀର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ : 2, 3, 4, 3, 5, 3, 6, 3 ଲବ୍‌ଧାଙ୍କରେ 3 ସର୍ବାଧିକବାର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିବାରୁ 3 ଏଠାରେ ଗରିଷ୍ଠକ । କିନ୍ତୁ 2, 2, 3, 3, 4, 4, 5, 5 ରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସମାନ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏହାର ଗରିଷ୍ଠକ ନାହିଁ ।

କିନ୍ତୁ ଯଦି କୌଣସି ଦୁଇଟି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ଓ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ତାହାହେଲେ ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ୱି-ଗରିଷ୍ଠକ (bi-modal) ବଣ୍ଟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ଯଥା – 6, 3, 4, 6, 4, 5, 3, 6, 4 । ଉକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ 6 ଓ 4 ସମାନ ଥର ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଥର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଏକ ଦ୍ବିଗରିଷ୍ଠକ ବଣ୍ଟନ ଅଟେ । ଗରିଷ୍ଠକ, ମଧ୍ୟମା ଭଳି ମଧ୍ଯ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ । ଏଥିପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି (Inspection method)
• ଶ୍ରେଣୀ ସମାବେଶ ପଦ୍ଧତି (Grouping method)
• ଲେଖକ ପଦ୍ଧତି (Graphical method)

ଗରିଷ୍ଠକର ସୁଗୁଣ (Merits of mode)

• ଗରିଷ୍ଠକ ସବୁଠାରୁ ସହଜ ଓ ସରଳ ଉପାୟରେ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ । କାରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବାରମ୍ବାରତାକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ଏହା ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।
• ଏହା ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବଣ୍ଟନରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ କିଛି ଅସୁବିଧା ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଲେଖକ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିହୁଏ ।

ଗରିଷ୍ଠକର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of mode)

• ଏହା ଏକ ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ଓ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ପରିମାପକ ଅଟେ ।
• ଏହା ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।
• ଏହା ଚୟନ ତ୍ରୁଟିଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗରିଷ୍ଠକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର ହୋଇନଥାଏ ।
• ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବାରମ୍ବାରତା ସମାନ ହେଲେ, ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

୬। ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏହାର ଧର୍ମ, ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ଲେଖ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳକୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାର ମୂଳ ନେଲେ ଯେଉଁ ଫଳ ମିଳିବ, ତାହାକୁ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ୟମା G.M. କୁହାଯାଏ ।
ମନେକର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ X_1, X_{2…………………………} X_n ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା N ହୁଏ, ତେବେ
\(\text { G.M. }=\sqrt[N]{\left(X_1\right) \times\left(X_2\right) \times\left(X_3\right) \times \cdots\left(X_n\right)}\)
\(=\left(X_1 \cdot X_2 \cdot X_3 \cdots X_n\right)^{\frac{1}{N}}\)

ଯେତେବେଳେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା 3 ଓ ତାହାଠାରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ, ଲଘୁଗଣକ (log) ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ ।
\(\log \text { G.M. }=\frac{\log X_1+\log X_2+\cdots \log X_n}{N}=\frac{\Sigma \log X}{N}\)
\(\text { G.M. }=\text { Anti } \log \left(\frac{\Sigma \log X}{N}\right)\)

ପୃଥକ୍ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ (Discrete series data)
G.M = Anti log \(\left(\frac{\Sigma \mathrm{f} \log \mathrm{X}}{\mathrm{N}}\right)\)

ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ (Continuous series data)
G.M = Anti log \(\left(\frac{\Sigma \mathrm{f} \log \mathrm{M}}{\mathrm{N}}\right)\)
ଯେଉଁଠି M ହେଉଛି ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଓ F ହେଉଛି ବାରମ୍ବାରତା ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଧର୍ମ (Properties of Geometric Mean) :
1. ଯଦି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ବାରା ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ପ୍ରତିବଦଳ କରାଯାଏ, ତେବେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଗୁଣଫଳ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିବ ।
2. ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଲଘୁଗଣକର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ନିମ୍ନରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଲଘୁଗଣକର ସମଷ୍ଟି ସମାନ ଅଟେ ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Geometric Mean) :

• ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ଵାରା ଅନୁପାତ ଓ ଶତକଡ଼ାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ହାରାହାରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
• ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ବୃହତ୍ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ସ୍ଵଳ୍ପଭାର ଓ କ୍ଷୁଦ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଅଧ୍ ଭାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
• ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନ ବିଭିନ୍ନ ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାରରେ ଆଦୃତ ଅଟେ ।

ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Geometric Mean) :

• ଲଘୁଗଣକ ବ୍ୟବହାର କରି ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା କଠିନ ଅଟେ ।
• ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
• ଗୁଣୋତ୍ତର ମାଧ୍ଯମାନର ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

୭। ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ଯମାନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ବ୍ୟବହାର, ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ରେସିପ୍ରୋକାଲର ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ରେସିପ୍ରୋକାଲଖୁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ କୁହାଯାଏ ।
ମନେକର ସାଂଖ୍ୟକ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ X_1, X_{2…………………………} X_N  ଓ N = ଲବ୍‌ଧୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା

∴ H.M = \(\frac{N}{\left(\frac{1}{X_1}+\frac{1}{X_2}+\cdots+\frac{1}{X_N}\right)}\)
ଭାଗବିହୀନ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(\frac{1}{\mathrm{X}}\right)}\)

ପୃଥକମାଳାରେ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(f \times \frac{1}{X}\right)}\)

ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟାବଳୀ :
H.M = \(\frac{N}{\Sigma\left(\mathrm{f} \times \frac{1}{M}\right)}\)
M = ଶ୍ରେଣୀର ମଧ୍ୟବିନ୍ଦୁ ଓ f = ବାରମ୍ବାରତା

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର (Uses of Harmonic Mean):
ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ଅଟେ । ଏହା ଗାଡ଼ିର ହାରାହାରି ବେଗ କିମ୍ବା ବ୍ୟବସାୟରେ ହାରାହାରି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ତେଣୁ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ବ୍ୟବହାର ସୀମିତ ଅଟେ ।

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନର ସୁଗୁଣ (Merits of Harmonic Mean):

• ସାଂଖ୍ୟକ ବିତରଣର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହରାତ୍ମକ ମାଧମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
• ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରିବ ।
• ଗାଡ଼ିର ବେଗର ହାରାହାରି ଓ ସମୟର ହାରାହାରି ପାଇଁ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଉତ୍ପାଦନ ଅଟେ ।

ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits of Harmonic Mean):

• ହରାତ୍ମକ ମଧ୍ଯକର ଗଣନା ଓ ନିଶ୍ଚୟ କଠିନ ଅଟେ ।
• ହରାତ୍ମକ ମଧ୍ଯକ ବିତରଣର କ୍ଷୁଦ୍ର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କକୁ ଅଧ୍ଵ ଭାର (weight) ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
• କୌଣସି ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିଯୁକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ଥିଲେ ହରାତ୍ମକ ମାଧ୍ୟମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୮। ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରି କିପରି ଚୟନ କରିବ ? ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Or ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରି ଚୟନ ସମୟରେ କେଉଁ ସବୁ ବିଷୟ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯିବା ଦରକାର ।
Answer:
ହାରାହାରିର ଚୟନ (Choice of Averages)
ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ହାରାହାରିର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହାରାହାରି ସବୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ବାସ୍ତବ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ହାରାହାରି ସୁବିଧାଜନକ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହିଁ ହାରାହାରି ଚୟନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ବିତରଣ ମାଳାର ପ୍ରକୃତିକୁ ନେଇ କି ପ୍ରକାର ହାରାହାରି ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହେବ ବିଚାର କରାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକ (ହାରାହାରି) ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କଲାବେଳେ ସାଧାରଣତଃ ନିମ୍ନଲିଖ ବିଷୟ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

(1) ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Objectives) : ପରିସଂଖ୍ୟାନ ତଦାରଖର ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ । ବଣ୍ଟନ ମାଳାରେ ଲବଧାଙ୍କର ସବୁ ମୂଲ୍ୟକୁ ସମାନ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥିଲେ ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ ଚୟନ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ବାରମ୍ବାର ଉପସ୍ଥିତ ଥିଲେ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ଏକ ଆଦର୍ଶ ହାରାହାରି ଭାବେ ବଛା ଯାଇଥାଏ । ସେହିପରି ଭାବରେ ଯେତେବେଳେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ଅବସ୍ଥିତି କିମ୍ବା ଶ୍ରେଣୀ ବା ପଦବୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ ମଧ୍ୟମାକୁ ହିଁ ସ୍ଥିର କରାଯାଏ ।

(2) ପ୍ରତିନିଧୂ (Representation) : ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ହାରାହାରି ଏପରି ସ୍ଥିର ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ଯେପରି ତାହା ବିତରଣ ମାଳାର ମୌଳିକ ଲକ୍ଷଣମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରୁଥୁବ ।

(3) ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତି (Nature of Data) : ତଥ୍ୟାବଳୀର ପ୍ରକୃତି ତଥା ଆକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପକୁ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ । ଯଦି ବିତରଣର ବାରମ୍ବାରତା ପ୍ରତିସମ କିମ୍ବା ପାଖାପାଖ୍ ପ୍ରତିସମ ହୋଇଥାଏ, ତାହେଲେ ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ବିନିମୟ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ମୁକ୍ତ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧମାନ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପେ ହିସାବ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ସେହିଭଳି ଅସମାନ ଶ୍ରେଣୀ ବ୍ୟବଧାନର ନିବିଡ଼ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ସଠିକ୍ ରୂପେ ଗରିଷ୍ଠକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହେବ ନାହିଁ ।

(4) ହାରାହାରିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ (Features of Averages) : ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରି ସ୍ଥିର କରିବା ପୂର୍ବରୁ ତାର ସମସ୍ତ ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣକୁ ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ । ଯେଉଁ ହାରାହାରି ତାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସହିତ ମେଳ ଖାଉଥାଏ, ଅନ୍ୟ ତୁଳନାରେ ତାହାକୁ ହିଁ ବିଶେଷ ପସନ୍ଦ କରାଯାଏ । ଏହି ସବୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ, ଗୁଣାତ୍ମକ ତଥ୍ୟାବଳୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାଧ୍ୟମାନ, ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟରେ ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଅନୁପାତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜ୍ୟାମିତିକ ମାଧ୍ୟମାନର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି ପରିମାପ (ହାରାହାରି) ଅଯୌକ୍ତିକ ବା ଅସଙ୍ଗତ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ହାରାହାରି ଚୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ, ଏହାର ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ପ୍ରୟୋଗ ଆଦି ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ । କୌଣସି ଗଣନା ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ଯଥାର୍ଥ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ହେଲେ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ଉତ୍ତମ ହାରାହାରିର ଚୟନ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ନଚେତ୍ ଏକ ଦୃହାତ୍ମକ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ପରିମାପର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗର ବିଶ୍ଳେଷଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନ (Geometric mean) ଏକ ଉତ୍ତମ ଓ ଉପଯୁକ୍ତ ହାରାହାରିର ସମସ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବହନ କରିଛି । ତେଣୁ ଏହା ସବୁଠାରୁ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 20 ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ଯେଉଁ ବିଜୁରଣ ପରିମାପ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଓ ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍ଧଙ୍କକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇଥାଏ, ତାହା
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ବିସ୍ତାର

୨। ୫୮, ୩୭, ୫୭, ୭୩ ଓ ୭୭ର ବିସ୍ତାର
(i) ୨୦
(ii) ୪୦
(iii) ୩୧
(iv) ୩୫
Answer:
(ii) ୪୦

୩। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପ ରାଶିମାନଙ୍କର ୫୦% ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣକୁ ବିଚାରକୁ ନିଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାଳକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି

୪। କେଉଁ ବିଜୁରଣ ପରିମାପ ବିଜଗାଣିତିକ ନିୟମ ଲଙ୍ଘନ କରେ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି

୫। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପ ମାଧ୍ଯମାନ କିମ୍ବା ମଧ୍ୟମାର ପରମବିଚ୍ୟୁତି ବବିଚାରକୁ ନେଇଥାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iii) ବିସ୍ତାର
(iv) ଚତୁର୍ଥାଶଂକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି

୬। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କେବଳ ମଧ୍ଯମାନଠାରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବିସ୍ତାର
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି
Answer:
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

୭। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ହେଉଛି –
(i) ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବିସ୍ତାର
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ପ୍ରସାରଣ
Answer:
(iv) ପ୍ରସାରଣ

୮। କେଉଁଟି ବିଚ୍ଛୁରଣର ଜ୍ୟାମିତିକ ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ ?
(i) ମାଧ୍ୟ-ବିଚ୍ୟୁତି
(ii) ବାରମ୍ବାରତା ବକ୍ରରେଖା
(iii) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି
(iv) ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ରରେଖା
Answer:
(iv) ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ରରେଖା

୯। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କେଉଁ ହାରାହାରିଠାରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଉଭୟ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer: (iii) ଉଭୟ ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ମଧ୍ୟମା

୧୦। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି କେଉଁ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ମଧ୍ୟକ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ମଧ୍ଯକ

୧୧। କେଉଁ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ ସର୍ବନିମ୍ନ ?
(i) ମାଧ୍ୟମାନ
(ii) ମଧ୍ୟମା
(iii) ଗରିଷ୍ଠକ
(iv) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ
Answer:
(i) ମାଧ୍ୟମାନ

୧୨। ଭାଗବିଭକ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିସ୍ତାର କେଉଁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳ ଦ୍ବାରା ଆକଳନ ହୋଇଥାଏ ?
(i) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(ii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା
(iii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
(iv) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ନିମ୍ନସୀମା
Answer:
(ii) ବୃହତ୍ତର ସଂଭାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ସଂଭାଗର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱସୀମା

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ବିଚ୍ଛୁରଣ ତାହାର _____________________ ର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହେବାର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟମାନ

୨। ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ______________________ ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ।
Answer:
\(\frac{\theta_3-\theta_1}{2}\)

୩। ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବିଚ୍ୟୁତିର ଯୋଗଫଳ ____________________ ।
Answer:
ଶୂନ୍ୟ

୪। ____________________ ମଧ୍ଯକଠାରୁ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ବିଚ୍ୟୁତିର ପରମମାନର ଯୋଗଫଳ ସର୍ବନିମ୍ନ।
Answer:
ମଧ୍ୟମା

୫। କୌଣସି ବଣ୍ଟନର ବିସ୍ତାର ତାହାର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିଠାରୁ ___________________ ।
Answer:
ବୃହତ୍ତର

୬। ___________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପଙ୍କରେ ବାରମ୍ବାରତା ବ୍ୟବହାର ହୋଇ ନ ଥାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୭। ___________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପଙ୍କ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ବହୁଳ ପ୍ରଭାବିତ ଅଟେ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୮। ବିତରଣର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରକୁ ________________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୯। ____________________ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପରେ ବିଦ୍ୟୁତିର ପରମମାନକୁ ବିଚାରକୁ ନିଆଯାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର

୧୦। ________________________ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ମଧ୍ୟମା ସହିତ ସମାନ।
Answer:
ମଧ୍ୟଚତୁର୍ଥାଂଶ

୧୧। ______________________ ବିଚ୍ୟୁତିର ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ କ୍ଷମତା ଥାଏ ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

୧୨। ______________________ ବିଚ୍ୟୁତି ହାରାହାରିରୁ ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଛାଡ଼ି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍ଧଶଙ୍କର ବିଚ୍ୟୁତି ବାହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ରାଶିମାଳାର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୨। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ମାଧମାନ ବା ମଧ୍ୟମାର ପରମ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଡ଼ିକର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

୩। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ମାଧମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

୪। ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ମାଳକ ବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାଧ୍ଯମାନର ଶତକଡ଼ା ଅନୁପାତକୁ ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୫। ପ୍ରସରଣ କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବର୍ଗକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ।

୬। ଚତୁର୍ଥାଂଶକର ବିଚ୍ୟୁତି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଉର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ଅଧଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକର ଅନ୍ତରଫଳର ହାରାହାରିକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ ।

୭। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।

୮। ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ବିୟୋଗ ଓ ଯୋଗର ଅନୁପାତକୁ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।’

୯। ବିଚ୍ଛୁରଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବା ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକରେ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରି ଭାବରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ।

୧୦। ବିଜୁରଣର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ କୌଣସି ରାଶିମାଳାର ହାରାହାରି ବିଭିନ୍ନତା ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ।

୧୧। ବିଜୁରଣ ମାର୍ଗର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପ ଯାହାକୁ ବିତରଣ ମାଳାର ମୌଳିକ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ କୁହାଯାଏ ।

୧୨। ବିଜୁରଣ ମାପର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ଶତକଡ଼ଶ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କୁହାଯାଏ ।

୧୩। ବିସ୍ତାର ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ଉପକାରିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ?
Answer:
ପାଣିପାଗର ଭବିଷ୍ୟତ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ।

୧୪। ବିଜୁରଣର କେଉଁ ପରିମାପକୁ ହାରାହାରି ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାଧ୍ୟ-ବିଚ୍ୟୁତି

୧୫। ମାଧବିଚ୍ୟୁତିର କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବହାର ଲେଖ।
Answer:
ଏହା ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍‌ଥାନ ପତନର ଗଣନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

୧୬। ଏକ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରରେ କେଉଁ ପରିମାପକ ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଅଟେ ?
Answer:
ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୧୭। ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:
\(C . V=\frac{6}{\bar{X}} \times 100\)

୧୮। ଯଦି ବିଚରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ, ତାହାହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ସ୍ୱଳ୍ପ ।

୧୯। ଆଦର୍ଶ ବିଜୁରଣର ପରିମାପଟି କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି

୨୦ । ଚତୁର୍ବିଂଶକ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ଗୋଟିଏ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ବଣ୍ଟନମାଳାକୁ ସମାନ ଚାରି ଭାଗରେ ଭାଗ କରେ ତାହାକୁ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ କୁହାଯାଏ ।

୨୧। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି କାହିଁକି ଖୁବ୍ କମ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
Answer:
କାରଣ ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ ‘+’ ଓ ‘−’ ଚିହ୍ନକୁ ଉପେକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ।

୨୨। କେଉଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକଟି ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୨୩। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ୟୟ ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:

= \(\frac{6}{\bar{X}}\)

୨୪। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିତ ପରିମାପ ହେଉଛି ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ।

୨୫। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ ଦ୍ଵାର ଭାଗକୁ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ।

୨୬। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ସୂତ୍ରଟି କ’ଣ ?
Answer:

୨୭ । ମାଧ୍ଯମାନ ୨୦ ଏବଂ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ୪ ହେଲେ ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ହେବ କେତେ ?
Answer:
୨୦ ( ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (C.V) = \(\left.\frac{6}{\bar{X}} \times 100=\frac{4}{20} \times 100=20\right)\)

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ମୂଳକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗକୁ ପ୍ରସରଣ କୁହାଯାଏ।

୨। ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହୁଏ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ ବେଶି ହୁଏ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହୁଏ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ କମ୍ ହୁଏ ।

୩। ବିଚ୍ଛୁରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବିଜୁରଣର ଏକ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ଅଟେ ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଏକ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ଅଟେ ।

୪। ପ୍ରସାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗମୂଳ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।
Answer:
ପ୍ରସାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

୫। ବିଜୁରଣର ପରିମାପକୁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକୁ ଦ୍ଵିତୀୟ ଶ୍ରେଣୀର ହାରାହାରି କୁହାଯାଏ।

୬। ବିଜୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ମୌଳିକ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ।
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ।

୭। ଦୁଇଟି ବିତରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ବିତରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।

୮। ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବ ବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବ କନିଷ୍ଠ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବିସ୍ତାର କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୯। ଗୋଟିଏ ବଣ୍ଟନରେ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ୫୦% ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ବଣ୍ଟନରେ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ୧୦୦% ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୧୦। ବିସ୍ତାର ନିଶ୍ଚିୟ ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ।
Answer:
ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବବୃହତ୍ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟ ବସିତ।

୧୧। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ବିସ୍ତାର ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।

୧୨। ଚତୁର୍ଥ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ହେଉଛି ମଧ୍ଯମା।
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ହେଉଛି ମଧ୍ଯମା ।

୧୩। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି କେବଳ ମାଧ୍ଯମାନକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ମାଧ୍ୟମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।

୧୪। ବିସ୍ତାର ଯେ କୌଣସି ହାରାହାରିରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ।
Answer:
ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିସ୍ତାର ଯେ କୌଣସି ହାରାହାରିରୁ ଗଣନା କରାଯାଏ।

୧୫। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ସର୍ବୋକୃଷ୍ଟ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ।

୧୬। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ଯମାକୁ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ।

୧୭। ଯଦି ବିଜୁରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ ତା’ ହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ହୁଏ ।
Answer:
ଯଦି ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କମ୍ ହୁଏ ତା’ ହେଲେ ବିତରଣର ବିଚ୍ଛୁରଣ ସ୍ଵଳ୍ପ ହୁଏ।

୧୮। ଯଦି ବଣ୍ଟନ ‘କ’ର ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଯଥାକ୍ରମେ ବଣ୍ଟନ ‘ଖ’ର ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅପେକ୍ଷା କ୍ଷୁଦ୍ରତର ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ତା’ହେଲେ ବଣ୍ଟନ ‘କ’ ବଣ୍ଟନ ‘ଖ’ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସୁସଂଗତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଦିଅ ।

୧। ବିଚ୍ଛୁରଣ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ବଣ୍ଟନରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟମାନ ବା ମଧ୍ଯକର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରି ଭାବେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ, ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଙ୍ଗତି ସେତେ କମ୍ ଓ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ କମ୍ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଙ୍ଗତି ସେତେ ବେଶି ହେବ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ। ବିଜୁରଣର ମାପକ ଦ୍ଵିତୀୟ କ୍ରମର ମଧ୍ୟକ। ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାପକ ଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁଇଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, ଯଥା – (୧) ବିଚ୍ଛୁରଣର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ, (୨) ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ।

୨। ବିସ୍ତାର କ’ଣ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ସହଜ। ଏହା ବାରମ୍ବାରତା ପରିବଣ୍ଟନ ସାରଣୀରେ ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳକୁ ବୁଝାଇଥାଏ। ବିସ୍ତାରମାନ ଅଧିକ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ଓ ବିସ୍ତାରର ମାନ କମ୍ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ କମ୍ ହୁଏ। ବିସ୍ତାର କେବଳ ସର୍ବାଧକ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଉତ୍ତମ ମାପକ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ ।

ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକ =\(\frac{L-S}{L+S}\) । C ହେଉଛି ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଏବଂ S ହେଉଛି କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ । ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ପାଣିପାଗର ସୂଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ।

୩। ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କ’ଣ ?
Answer:
କିଛି ଆପେକ୍ଷିକ ମୂଲ୍ୟ ବା ଶତକଡ଼ା ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ପ୍ରକାଶକୁ ବିଜୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକୁ ଅନୁପାତ ବା ଶତକଡ଼ାରେ ସ୍ଥିର କରାଯାଏ। ସେଥ‌ିପାଇଁ ଏହି ପରିମାପକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଏକକର ବାସ୍ତବ ସଂଖ୍ୟା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହା ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ଅନୁପାତ ଓ ସେମାନଙ୍କର ସମ୍ମିଶ୍ରଣକୁ ବୁଝାଏ। ଦୁଇଟି ରଣ ମାଳାର ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟତା ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ମାପର ହିସାବ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

୪। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ’ଣ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଜୁରଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ପରିମାପକ। ଏହି ତତ୍ତ୍ଵକୁ ୧୮୨୩ ମସିହାରେ କାର୍ଲ-ପିଅରସନ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ୍ଯମାନ ଓ ଲଜ୍ଜାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ବର୍ଗ ମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

\(6=\sqrt{\frac{\sum d^2}{N}}\)

ଯହିଁରେ ୬ = ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି, N = ବାରମ୍ବାରତାର ସମଷ୍ଟି ∑d² = ବିଭିନ୍ନ ଲଜ୍ଜାଙ୍କର ଗାଣିତିକ ମାଧମାନର ବିଚ୍ୟୁତିର ବର୍ଗର ସମଷ୍ଟି ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ

ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ବା ତହିଁରୁ ଅଧ‌ିକ ମାଳା ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା କରିବାକୁ ପଡ଼େ, ଏହି ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସେତେବେଳେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ବିଚରଣର ଗୁଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଯେଉଁ ମାଳାର ଆପେକ୍ଷିକ ମୂଲ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ମାଳାର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ।

୫। ବିଜୁରଣ ପରିମାପକ କିପରି ମନୋନୟନ କରିବ ?
Answer:
ବିଚ୍ଛୁରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିମାପକର କିଛି ନା କିଛି ସୁ-ଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ରହିଛି । ସବୁ ପରିମାପକ ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ବଣ୍ଟନର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ମନୋନୟନ କରିବା ଉଚିତ୍। ଯେପରି ପାଣିପାଗ ସୂଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ବା ଗୁଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ଏକ ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର ବିତରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ଅଧିକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଯେହେତୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ‘–’ ଓ ‘+’ ଚିହ୍ନକୁ ଉପେକ୍ଷା କରିଥାଏ, ତେଣୁ ଏହି ବିଚ୍ଛୁରଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟରେ ବହୁତ କମ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ।

ଏହା ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକର ସମସ୍ତ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ। ତଥ୍ୟାବଳୀର ବୈଷମ୍ୟ, ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନ କରିବାରେ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ। ଯଦି ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବିଭିନ୍ନ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ସେମାନଙ୍କର ତୁଳନାତ୍ମର୍କ ଅନୁଶୀଳନ ଦରକାର ହୁଏ, ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହୃତ କରାଯାଇଥାଏ। ବଣ୍ଟନର ଅସମତାକୁ ଜ୍ୟାମିତିକ ଚିତ୍ର ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ହେଲେ ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ର ଉପଯୁକ୍ତ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ଅଟେ।

୬। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ ଲେଖ ?
Answer:
ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିତରଣ ସାରଣର ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ।

• ଏହା ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ।
• ଏହାକୁ ସହଜରେ ବୁଝିହୁଏ।
• ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ।
• ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୭। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତିର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:

• ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ଅଟେ ।
• ଏହ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
• ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଏହା ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ।
• ଏହା ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ।

୮। ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ଲେଖ ?
Answer:
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତର ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ବୋଲି ଗଣନା କରାଯାଏ, କାରଣ ଏହା ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ଭଲ ଗୁଣ ବହନ କରିଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ନୁହେଁ ।
• ଏହାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ଆଧାରିତ ।
• ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ତଥ୍ୟାବଳୀର ବୈଷମ୍ୟ, ସହ ସମ୍ବନ୍ଦ, ସମାଶ୍ରିୟତା ଗୁଣାଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦି ଆକଳନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।
• ଏହା ପ୍ରତିଚୟନର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ବିଶେଷ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ।
• ବିତରଣର ମାଧମାନର ବିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟତା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥାଏ।

ମାନକ ବିଚ୍ଯୁତିର ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।

• ଏହା ଗଣନା କରିବା ଓ ବୁଝିବା ସହଜ ନୁହେଁ।
• ଏହା ବିତରଣର ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ।
• ଏହା ବିଭିନ୍ନ ଏକକରେ ପ୍ରକାଶିତ ବଣ୍ଟନର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ନୁହେଁ ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ।

୧। ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାନକ ବିଚୁ୍ୟତି
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କ ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ।

M.D ମାଧ୍ଯମାନଠାରୁ (MDX ) = \(\frac{\sum d x}{N}\)
M.D ମଧ୍ୟମା ଠାରୁ (MDm) = \(\frac{\sum d x}{m}\)
M.D ଗରିଷ୍ଠକ ଠାରୁ (MDz) = \(\frac{\sum d x}{z}\)

ଏଠାରେ ∑dX = ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ
∑dm = ମଧ୍ୟମା ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ
∑dz = ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ + ଓ – ଚିହ୍ନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପେକ୍ଷା କରାଯାଇଥାଏ। ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିଶ୍ଚୟ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ୬ (ସିଗ୍‌ମା) ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ କରାଯାଏ।

\(6=\sqrt{\frac{\sum d X^2}{n}}\)

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧ‌ିକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ, ଅସ୍କଟ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା ଏତେ ସହଜ ନୁହେଁ ।

୨। ବିସ୍ତାର ଓ ବିସ୍ତାର ଗୁଣାଙ୍କ
ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସହଜ, ସରଳ ଓ ସ୍କୁଳ ପରିମାପ ଅଟେ।
ବିସ୍ତାର = L – S
L= ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ
S = ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ

ବିସ୍ତାର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକ ନିମନ୍ତେ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ।
ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ = \(\frac{L-S}{L+S}\)
L = ସର୍ବାଧକ ମୂଲ୍ୟ, S = ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ।

୩। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ଓ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ
Answer:
ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ, ଯଥା ମାଧମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ। ଯଦି ବିଚ୍ୟୁତି ଗୁଡ଼ିକ ମାଧ୍ଯମାନରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥବ, ତା’ହେଲେ ମାଧବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସେହି ମାଧ୍ଯମାନ ଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେହିପରି ମଧ୍ଯମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥିଲେ ଏହା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ଵାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ।

ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ ୧୦୦ ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ।
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସ୍ଥିର କରିବା ପାଇଁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ 100 ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ବିଚ୍ଛୁରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ? ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକର ବୈଚିତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତି; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା ଓ ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଅଭିଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବିଷୟରେ ଅଧ୍ଯକ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଜାଣିବା ପାଇଁ ବିଚ୍ଛୁରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ । ମନେକର ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ବାଳକମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ସମାନ ଅଟେ; ଯଥା – 37 ।

କିନ୍ତୁ ବାଳକ ତାଲିକାରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ମାର୍କ 10 ଏବଂ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମାର୍କ 97 ଥ‌ିବା ସମୟରେ ବାଳିକା ତାଲିକାରେ ସର୍ବନିମ୍ନ ମାର୍କ 30 ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ମାର୍କ 95 ଅଛି । ଯଦିଓ ଉଭୟଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ମାର୍କ ସମାନ ତଥାପି ମାଧମାନ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିପାରୁ ନାହିଁ । ବାଳିକାମାନଙ୍କର ମାର୍କ ମାଧ୍ୟମାନ ମାର୍କର ପାଖାପାଖ୍ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ବାଳକମାନଙ୍କର ମାର୍କ ଅଧ୍ବକ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇରହିଛି । ଏଣୁ ବିଚ୍ଛୁରିତ ତଥ୍ୟାବଳୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅଧିକ ଜ୍ଞାନ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵରେ କିପରିଭାବେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । Prof. Spieges ଙ୍କ ମତରେ, “‘The degree to which numerical data tends to spread about an average value is called the variation or dispersion.” ସେହିପରି A.L. Bowleyଙ୍କ ମତରେ, “Dispersion is the measure of the variations of the item.”

ଏହିସବୁ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାପଡ଼ୁଛି ଯେ, ବିଚ୍ଛୁରଣ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି (Consistency) ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କରେ । ବଣ୍ଟନର ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ ବେଶୀ ହେବ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ କମ୍ ହେବ ଓ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଯେତେ କମ୍ ତଥ୍ୟାବଳୀର ସଂଗତି ସେତେ ବେଶୀ ହେବ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ ।’

ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – (1) ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ (Absolute measures of dispersion) ଓ (2) ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ (Relative measures of dispersion) । ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ( 1 ) ବିସ୍ତାର (Range), (2) ଆନ୍ତଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ (Inter-quartile range or Quartile deviation), (3) Flag (Mean deviation) ଓ (4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) ।,ସେହିପରି ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – (1) ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of variation) ଏବଂ (2) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର (Lorenz curve) । ଆପେକ୍ଷିକ ବିଚ୍ଛୁରଣଦ୍ବାରା ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ବଣ୍ଟନର ସଂଗତିକୁ ତୁଳନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିପାରେ, ବିଚ୍ଛୁରଣର କେଉଁ ମାପକଟି ଉତ୍ତମ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ମାପକର କିଛି ନା କିଛି ଭଲ ବା ଖରାପ ଗୁଣ ଅଛି । ତଥାପି ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପକର ନିମ୍ନଲିଖିତ ଲକ୍ଷଣଗୁଡ଼ିକ ରିହବା ବିଧେୟ ।

• ଏହାକୁ ସହଜରେ କଷାଯାଇପାରୁଥ୍ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହେଉଥ‌ିବ ।
• ଏହା ବ୍ୟର୍ଥବୋଧକ ବା ଅସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ନ ଥ‌ିବ ।
• ସାଧାରଣ ଲୋକ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରିପାରୁଥ‌ିବେ ।
• ଏହା ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟାବଳୀର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥବ ।
• ଏହାକୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।
• ଏହା ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେଉ ନ ଥ‌ିବ ।
• (ଏହା ଅବାଧ ସଂଭାଗ ବିସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଗଣନା କରାଯାଇପାରୁଥ‌ିବ ।

୨। ସଂକ୍ଷେପରେ ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣରେ ଲବଧାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ମାପକର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଯେପରିଭାବରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣ କୁହାଯାଏ । ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଚ୍ଛୁରଣ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତି ପରିମାପକ ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଗୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା – ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ (Absolute measures of dispersion) ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ (Relative measures of dispersion) ।

ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ –

(1) ବିସ୍ତାର (Range)
(2) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି (Quartile deviation)
(3) ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) ଓ
(4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) ଅନ୍ୟତମ ।

ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ –

(1) ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of variation) ଓ
(2) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର (Lorenz curve) ବିଶେଷଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।
(1) ବିସ୍ତାର (Range) – ଏହା ବିତରଣ ସାରଣୀର ବୃହତ୍ତମ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ବୟର ଅନ୍ତରଫଳ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିସ୍ତାର (Range) = ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ – କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
Or, R = L – S
ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of Range) = \(\frac{L-S}{L+S}\)
ବିସ୍ତାରର ମାନ ଅଧ୍ଵ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ ଅଧ୍ବକ ଓ ବିସ୍ତାରର ମାନ କମ୍ ହେଲେ ବିଚ୍ଛୁରଣ କମ୍ ହୁଏ । ବିସ୍ତାର ସବୁଠାରୁ ସହଜ ପରିମାପକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ବିଚ୍ଛୁରଣର ଉତ୍ତମ ମାପକରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

(2) ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ବା ଆନ୍ତଃଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିସ୍ତାର (Quartile Deviation or Semi-Inter quartile Range) – ବିତରଣର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଓ ଅଧଃ ଅନ୍ତରର ଅର୍ଦ୍ଧେକକୁ ଅନ୍ତଃଚତୁର୍ଥାଂଶ ବିସ୍ତାର ବା ଚତୁର୍ବିଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ, IQR = Q₃ = Q₁ |

ଏବଂ \(\mathrm{QD}=\frac{\mathrm{Q}_3-\mathrm{Q}_1}{2}\)
ଏଠାରେ QD = ଚତୁର୍ଥାଂଶକ ବିଚ୍ୟୁତି, Q₃ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ, Q₁ = ଅଧଃ ଚତୁର୍ଥାଂଶକ । ଚତୁର୍ଥାଂଶ କର
ଗୁଣାଙ୍କ (Coefficient of QD) = \(\frac{\mathrm{Q}_3-\mathrm{Q}_1}{\mathrm{Q}_3+\mathrm{Q}_1}\)

ବିଚ୍ଛୁରଣର ମାପକ ହିସାବରେ ଏହା ସହଜ ଓ ଚରମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବହୁତ ସଙ୍କୁଚିତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏହା ସାରଣୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ ।

(3) ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) – କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି (Mean deviation) କୁହାଯାଏ । ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ;

MD ମାଧ୍ୟମାନଠାରୁ (MD _x̄)=\(\frac{\Sigma \mathrm{dx}}{\mathrm{N}}\)
MD ମଧ୍ୟମାନଠାରୁ (MD_m) = \(\frac{\Sigma \mathrm{dm}}{\mathrm{N}}\)
MD ଗରିଷ୍ଠକଠାରୁ (MD_z) = \(\frac{\Sigma \mathrm{dz}}{\mathrm{N}}\)

ଏଠାରେ Σdx = ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।
Σdm = ମଧ୍ୟମା ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।
Σdz = ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମମାନ ।

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମୟରେ + ଓ – ଚିହ୍ନ ଗୁଡ଼ିକୁ ଉପେକ୍ଷା (Ignore) କରାଯାଇଥାଏ ।
ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଖୁବ୍ ସହଜରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

(4) ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) – କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଏହା ଓ (ସିଗ୍‌ମା) ଦ୍ଵାରା ସୂଚୀତ କରାଯାଏ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ । ସୁତରାଂ;
SD Or \(\sigma=\sqrt{\frac{\Sigma d x^2}{n}}\)
ଏବଂ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of SD) = \(\frac{\delta}{x}\)
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଧୂକ ଲୋକପ୍ରିୟ ପରିମାପକ ଅଟେ । ଏହା ବିତରଣର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ, ଅସ୍ପଷ୍ଟ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏହା ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପୁନଃ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଓ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବା ଏତେ ସହଜ ନୁହେଁ ।

(5) ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Variation) – ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଓ ମାଧ୍ଯମାନର ଶତକଡ଼ା ଅନୁପାତ କୁ ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ । ସୁତରାଂ,
ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ (c.v.) = \(\frac{\delta}{x} \times 100\)
ବିଚରଣ ଗୁଣାଙ୍କ ବଣ୍ଟନଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ କରିଥାଏ ।

(6) ଲରେଞ୍ଜ୍ ବକ୍ର (Lorenz curve) – ଲରେଞ୍ଜ ବକ୍ର ଏକ ଜ୍ୟାମିତିକ ବକ୍ର । ଏହା ବିଚ୍ଛୁରଣର ଆପେକ୍ଷିକ ମାପକ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । 1905 ରେ ମ୍ୟାକ୍ସ ଓ ଲରେଞ୍ଜ୍ ଏହି ବକ୍ରକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଲୋକମାନଙ୍କର ସମ୍ପତ୍ତି ବଣ୍ଟନରେ ଥ‌ିବା ଅସମତାକୁ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ Lorenz curve ବା ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର କୁହାଯାଏ । ରାଶିକୃତ ଚଳର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଶତାଂଶ ଓ ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତାର ଶତାଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ବିନ୍ଦୁମାନ ସ୍ଥାପନ କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କଲେ ଲରେଞ୍ଜ୍ ବଜ୍ର ମିଳିଥାଏ । ଏହି ବକ୍ର ସମବଣ୍ଟନ (Line of equal distribution) ଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ଦୂରରେ ରହିଲେ ବଣ୍ଟନରେ ଅସମତା ଅଧିକ ବୋଲି ଜାଣିବାକୁ ହେବ ।

୩। ବିସ୍ତାର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ସହ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିତରଣରେ ବୃହତ୍ତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଓ କ୍ଷୁଦ୍ରତମ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ତାର (Range) କୁହାଯାଏ । ବିଚ୍ଛୁରଣ ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସହଜ, ସରଳ ଓ ସ୍ଥୂଳ ପରିମାପ ଅଟେ । ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣର ଦୁଇ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟରୁ ବିସ୍ତାର ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ଅନ୍ତରଫଳରୁ ବିସ୍ତାର ଜଣାପଡ଼େ ।

ବିସ୍ତାର (Range) = ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ (L) – ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟ (S)
→R = L – S
ଏହା ବିସ୍ତାରର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଏହାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ନିମନ୍ତେ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Range) ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ବିତରଣ ମାଳାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ବିୟୋଗ ଓ ଯୋଗର ଅନୁପାତକୁ ବିସ୍ତାରର ଗୁଣାଙ୍କ କୁହାଯାଏ;

→ C.R= \(\frac{L-S}{L+S}\)

ସୁଗୁଣ (Merits) – ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ବିସ୍ତାରର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ସୁଗୁଣ ରହିଛି ଯାହା ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।

• ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହା ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସରଳ, ସହଜ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ । ଏହାର ଗଣନା ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ସହଜ ଓ ସରଳ ।
• ବିଚ୍ଛୁରଣର ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପକ ଆକାରରେ ଏହା ସ୍ଥୂଳ ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ ହେଁ ଏହା ତ୍ୱରିତ୍‌ ଫଳ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଖୁବ୍ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଏହା ଉତ୍ତର ନିରୂପଣ କରିଥାଏ ।
• ଉତ୍ପାଦନର ଗୁଣାତ୍ମକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଳାରେ ଏହାର ବ୍ୟାପକ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଏହା ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ଅତି ସହଜ ହୋଇଥବାରୁ ଜଣେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହାକୁ ସହଜରେ ବ୍ୟବହାର କରିପାରିଥାନ୍ତି । ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏହା ଏକ ବ୍ୟାପକ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହାର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ ।
• ତଥ୍ୟାବଳୀର ଏହା ଏକ ବ୍ୟାପକ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ଯାହାର ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits) –
ବିସ୍ତାରର ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ସହଜ ଓ ସରଳ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦୁର୍ଗୁଣ ଯୋଗୁଁ ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।

• ଏହା ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇ ନଥାଏ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ଏକ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
• ବିସ୍ତାର କେବଳ ସର୍ବାଧ‌ିକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କର ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
• ନମୁନାର ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ବିସ୍ତାର ବିଶେଷଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅବାଧ ସଂଭାଗଯୁକ୍ତ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣର ବିସ୍ତାର ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ବିସ୍ତାରର ଉପଯୋଗିତା – ବିସ୍ତାର ଦୁର୍ଗୁଣ ରହିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଯୋଗୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

• ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ – ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିସ୍ତାରର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କଳକାରଖାନାରେ ଉତ୍ପାଦିତ ପୂର୍ବ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ବିସ୍ତାରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ବିସ୍ତାର ମାଧ୍ୟମରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଚାର୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ।
• ପାଣିପାଗର ପ୍ରାକ୍ କଥନ – ଭବିଷ୍ୟତର ପାଣିପାଗ ସଂପର୍କରେ ଗଣନା ପାଇଁ ଏହା ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ପାଣିପାଗର ସୀମା ତଥା ଉତ୍ତାପର ସ୍ତର ଜାଣିବାପାଇଁ ସାଧାରଣ ଲୋକ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି ।
• ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପ – ତଥ୍ୟାବଳୀର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଧ୍ୟୟନ ନିମିତ୍ତ ବିସ୍ତାରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ରୋଗୀର ଶରୀରର ଉତ୍ତାପର ତାରତମ୍ୟ ବା ପରିବର୍ଭନ ସଂପର୍କରେ ଜାଣିବାପାଇଁ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ବଜାରରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଅଂଶ ବଜାରରେ ପୁଞ୍ଜିର ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦି ବିସ୍ତାରଦ୍ୱାରା ମାପ କରାଯାଇଥାଏ ।

୪। ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (Mean Deviation) କ’ଣ ? ଏହି ପଦ୍ଧତି ରହିଥ‌ିବା ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ସହ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତରର ପରମ ମାନର ମାଧ୍ଯମାନକୁ ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (Mean Deviation) କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ହାରାହାରି ବିଚ୍ୟୁତି (Average deviation) କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଯେକୌଣସି ପରିମାପ; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ୟମା, ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥ‌ିବା କୌଣସି ମାଳାର ବିଚ୍ୟୁତିମାନଙ୍କର ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ବିତରଣ ମାଳାର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ବିଚ୍ଛୁରଣ ପରିମାପକୁ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହା M.D. ଭାବରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ । ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କଲାବେଳେ କେବଳ ଧନାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ମଧ୍ୟ ଧନାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ପରମ ମାନର ମାଧ୍ଯମାନ ଅଟେ । ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବା ନିରଙ୍କୁଶ ବା ବିଶୁଦ୍ଧ ବିଚ୍ୟୁତି ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ନିଶ୍ଚୟ ପଦ୍ଧତି :
ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି (M.D) = \(\frac{\Sigma|D|}{N}=\frac{\Sigma|(X-\bar{X})|}{N}\)

ଏଠାରେ X ମାଧ୍ୟମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ହୋଇପାରେ । N ଏଠାରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ସୂଚାଇଥାଏ । ଏହା ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ପରିମାପ ହୋଇଥିବାରୁ ବିଭିନ୍ନ ମାଳାର ଭିନ୍ନତା ତୁଳନା କରିବା ପାଇଁ ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିର ଅବତାରଣା

ମାଧବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of Mean Deviation) – ଆପେକ୍ଷିକ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ କୌଣସି ତଥ୍ୟାବଳୀର ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସଂପୃକ୍ତ ହାରାହାରି ମୂଲ୍ୟ (Average value); ଯଥା ମାଧ୍ଯମାନ ବା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକଦ୍ୱାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଯଦି ବିଚ୍ୟୁତିଗୁଡ଼ିକ ମାଧମାନରୁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥବ, ତା’ହେଲେ ମାଧ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ସେହି ମାଧ୍ଯମାନଦ୍ୱାରା ଭାଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେହିପରି ମଧ୍ଯମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଥିଲେ ଏହା ମଧ୍ୟମା ବା ଗରିଷ୍ଠକ ଦ୍ବାରା ଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏହାକୁ ଶତକଡ଼ାରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ହେଲେ ଉକ୍ତ ସୂତ୍ରରେ 100 ଗୁଣନ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ମାଧ୍ୟବିଚ୍ଯୁତିର ସୁଗୁଣ (Merits) :

• ଏହି ପଦ୍ଧତି ସହଜ, ସରଳ ଓ ବୋଧଗମ୍ୟ ।
• ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଗଣନାତ୍ମକ ମୂଲ୍ୟ ଅଟେ । ବିଭିନ୍ନ ପଦ୍ଧତିରେ ଗଣନା କରାଯାଇ ତାହାର ମୂଲ୍ୟ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ ।
• ଏହା ଅଧ‌ିକ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ କରିଥାଏ । ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନଥାଏ ।
• ମାଧ୍ୟ ବିଚ୍ୟୁତି ଯେକୌଣସି ହାରାହାରି; ଯଥା – ମାଧ୍ଯମାନ, ମଧ୍ଯମା, ଗରିଷ୍ଠକରୁ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits):

• ଗାଣିତିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ଏହା ଅନୁପଯୁକ୍ତ କାରଣ ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ନ ଥାଏ, ଯାହାଫଳରେ ଏହାର ଗାଣିତିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ହୋଇଥାଏ ।
• ମାଧ୍ୟବି ବ୍ୟତିର ବିଚ୍ଛୁରଣର ସଠିକ ପରିମାପକ ନୁହେଁ । ବିଶେଷକରି ଗରିଷ୍ଠକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ମାଧବିଚ୍ୟୁତି ବିଶେଷ ତ୍ରୁଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଅବିଶ୍ୱସନୀୟ ।
• ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତି ଯେକୌଣସି ହାରାହାରି ଦ୍ବାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଇ ନ ଥାଏ ।
• ମାଧ୍ୟବିଚ୍ୟୁତିର ବ୍ୟବହାର ବ୍ୟାପକ ନୁହେଁ ।

ଉପଯୋଗିତା – ଗାଣିତିକ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିଲେହେଁ ଏହା ଏକ ସରଳ ପଦ୍ଧତି ଯୋଗୁଁ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । କ୍ଷୁଦ୍ର ନମୁନା ସଂଗ୍ରହରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଅଧ୍ଵ । ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ବ୍ୟବସାୟିକ ବ୍ୟାପାରରେ ଏହା ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ବଜାର ସମସ୍ୟାରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍ଥାନ ପତନର ଗଣନାରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ।

୫। ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ବିତରଣ ସାରଣୀରେ ମାଧ୍ୟମାନ ଓ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରର ବର୍ଗର ମାଧ୍ଯମାନର ଧନାତ୍ମକ ବର୍ଗମୂଳକୁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି (Standard deviation) କୁହାଯାଏ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିକୁ ବର୍ଗମୂଳ ମାଧମାନ ବର୍ଗ ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ‘ଓ” ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଏହି ପରିମାପ ବିଚ୍ଛୁରଣର ସମସ୍ତ ପରିମାପକ ଠାରୁ ଅଧିକ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ । ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିଦ୍ୱାରା ମାଧ୍ଯମାନ ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାପ୍ତି ବା ବିସ୍ତୃତିର ପରିସର କଳ୍ପନା କରାଯାଇଥାଏ ।

ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପଦ୍ଧତି – ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି \((\sigma)=\sqrt{\frac{\Sigma(\mathrm{X}-\overline{\mathrm{X}})^2}{\mathrm{~N}}}\)
କିମ୍ବା ମାଧ୍ଯମାନ ଏକ ଦଶମିକ ସଂଖ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ
ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି \((\sigma)=\sqrt{\frac{\Sigma x}{N}-\frac{\Sigma x^2}{N}}\)

ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ –

• ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ୟମାନରୁ ଏହାର ନିମ୍ନମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୁଏ ।
• ମାଧ୍ୟମାନରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ବିଚ୍ୟୁତିର ମୂଲ୍ୟରୁ ଧନାତ୍ମକ (+) ଓ ଋଣାତ୍ମକ (–) ଚିହ୍ନକୁ ବିଚାର କରାଯାଏ ନାହିଁ ।
• ବିଚ୍ୟୁତି ବର୍ଗର ଗାଣିତିକ ମାଧ୍ଯମାନର ବର୍ଗମୂଳ ଗଣନା କରିବାକୁ ହୁଏ । ଯାହା ଫଳ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଅଟେ ।

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ (Co-efficient of standard deviation) :
ଦୁଇଟି ରାଶିମାଳାର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ବିଭିନ୍ନତାର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ ସ୍ଥିର କରିବାପାଇଁ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ଗୁଣାଙ୍କ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।

ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ସୁଗୁଣ (Merits) :

• ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ରୂପେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣୀୟ । ବିଚ୍ଛୁରଣର ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାପକ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ପରିମାପ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
• ତଥ୍ୟାବଳୀର ସମସ୍ତ ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ ଉପରେ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ତେଣୁ ଏହା ଅଧ୍ବକ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ବିଚ୍ଛୁରଣ ମାପର ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରେ । ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ଵ ତଥ୍ୟାବଳୀର ବିଭିନ୍ନତା ତୁଳନା କରିବାପାଇଁ ମାନକ ବିଦ୍ୟୁତିର ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ; ଯଥା – ବିତରଣ ଗୁଣାଙ୍କ, ପାରସ୍ପରିକ ସବନ୍ଧ, ନମୁନା ଓ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତିପାଇଁ ଭିତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରେ ।
• ନମୁନା । ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇ ନଥାଏ । କାରଣ ନମୁନାର ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟଦ୍ୱାରା ଏହା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ସଠିକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରଦାନ କରିବା ସହିତ ଅଧ‌ିକ ବୀଜଗାଣିତିକ ପ୍ରତିପାଦନ ପାଇଁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଚିହ୍ନକୁ ବାଦ୍ ଦେଇ ନ ଥାଏ ।

ଦୁର୍ଗୁଣ (Demerits):

• ଅନେକ ଗାଣିତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହ ଜଡ଼ିତ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାର ଗଣନା ଅପେକ୍ଷାକୃତ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ । ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଏହା ବୋଧଗମ୍ୟ ନୁହେଁ ।
• ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥାଏ । କାରଣ ଏହାର ମୂଲ୍ୟର ବର୍ଗ ବାହାର କରାଯାଏ ।
• ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତିର ପରିସର ସୀମିତ ।
• ବିଭିନ୍ନତା ପରିମାପର ଏହା ବିଶୁଦ୍ଧ ପରିମାପ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଆପେକ୍ଷିକ ପରିମାପ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ବିତରଣ ମାଳାର ତୁଳନା ପାଇଁ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ ନ ଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଦୁର୍ଗୁଣ ସତ୍ତ୍ବେ, ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଉତ୍ତମ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଆଦୃତ ହୋଇଛି । ବିଚ୍ଛୁରଣର ପରିମାପକ ଭାବରେ ଏହା ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପରିମାପକ ଠାରୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Odia Solutions Grammar ସର୍ଜନାତ୍ମକ ରଚନା Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 12 Odia Grammar ସର୍ଜନାତ୍ମକ ରଚନା

୧। ଆପଣା ହସ୍ତେ ଜିହ୍ଵା ଛେଦି

ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ଭାଗତରେ ଲେଖାଅଛି –
ଆପଣା ହସ୍ତେ ଜିହ୍ଵା ଛେଦି,
କେ ତାର ଅଛି ପ୍ରତିବାଦୀ ।
ଜିହ୍ଵା ଆମର ଏକ ଅନ୍ୟତମ ଅଙ୍ଗ ବିଶେଷ । ଜିହ୍ବାର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଦୁଇଟି । ଜିହ୍ଵା ସାହାଯ୍ୟରେ ଆମେ ଆମ ମନର ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହେଉ ଅର୍ଥାତ୍ କଥା କହିଥାଉ ଏବଂ ଉଦର ପୂର୍ତ୍ତି ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲାବେଳେ ତା’ର ସ୍ଵାଦ ବାରିପାରୁ । କିନ୍ତୁ କେହି ଯଦି ନିଜ ହାତରେ ନିଜେ ତାହା କାଟିଦିଏ ତେବେ ସେ ନିଜର କ୍ଷତିସାଧନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କେହି ତା’ର ପ୍ରତିବାଦ କଲେ ମଧ୍ୟ କିଛି ଫଳ ହୁଏନାହିଁ । ଏଠାରେ ମଣିଷ ନାନା ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟ କରି ବିପଦକୁ ଡାକିଆଣେ । ସେ ଜାଣିପାରେ ନାହିଁ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭଲ କର୍ମର ଭଲ ଫଳ ଏବଂ ମନ୍ଦ କର୍ମର ମନ୍ଦ ଫଳ ଅଛି । ସ୍ଵାର୍ଥ ଏବଂ ଲୋଭ ତାକୁ ଏ ଦିଗରେ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦିଅନ୍ତି । ବାହାରକୁ ଚାତୁର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଚମତ୍କାର ମଣିଷକୁ ଭୋଗିବାକୁ ପଡ଼େ । ଲାଞ୍ଚ-ମିଛ, ସରକାରୀ ପାଣ୍ଠି ଆତ୍ମସାତ୍ କରୁଥିବା ଭଦ୍ର ଭୋଗିଲେ ତାକୁ କେହି ସେ ଲଜ୍ଜାରୁ ରକ୍ଷା କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

ନିଜ ଭାଗ୍ୟ ଆଉ ଭବିଷ୍ୟତକୁ ସହଜରେ ସୁଧାରି ନେବାପାଇଁ ଯଦି କେହି ଭଣ୍ଡବାବାଙ୍କ ଶରଣାଗତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ବାବାଙ୍କ କବଳରୁ ମୁକ୍ତିପାଇବା ସହଜ ହୁଏ ନାହିଁ । ଅଧ୍ଵକ ଧନପ୍ରାପ୍ତିର ଆଶାରଖ୍ କେହି ଯଦି ଚିଟ୍‌ଫଣ୍ଟରେ ଅର୍ଥ ବିନିଯୋଗ କରେ, ତେବେ ତା’ର ସମସ୍ତ କ୍ଷତି ପାଇଁ ସେ ନିଜେ ହିଁ ଦାୟୀ । ଛାତ୍ର-ଛାତ୍ରୀମାନେ ପାଠପଢ଼ାରେ ମନ ନ ଦେଇ ଯଦି ପରୀକ୍ଷାରେ ଅସିତ୍ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତି ସେଠିବି ସଫଳତାର ଯେଉଁ କଳାଦାଗ ଲାଗିଯିବ, ସେଥ୍ପାଇଁ ସେ ନିଜେ ହିଁ ଦୋଷୀ । ମଦ୍ୟପାନ କରିଥିବା ଗାଡ଼ିଚାଳକର ଯଦି ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମୃତ୍ୟୁ ହୁଏ ତେବେ ତା’ ପାଇଁ ସେ ନିଜେ ହିଁ ବିପଦର କାରଣ ହେବ । ସବୁ ଜାଣି ମଧ୍ଯ ଯିଏ ନିଜେ ନିଜ ପାଇଁ ଗାତ ଖୋଳେ, ସେଠାରେ ‘ଆ’ ବଳଦ ମୋତେ ବିନ୍ଦ୍’ ପରି ନାନା ‘ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଗ ଆସେ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ‘ଆପଣା ହସ୍ତେ ଜିହ୍ଵା ଛେଦି’’ର ପ୍ରବାଦଟି ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି ।

୨ । କୁସୁମ ପରଶେ ପଟ ନିସ୍ତରେ

କୁସୁମ ଅର୍ଥାତ୍ ଫୁଲର ମାଳଟିଏ ଗୁନ୍ଥି ଦେବତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଅର୍ପଣ କରିବାକୁ ହେଲେ କଦଳୀ – ପଟୁଆର ସାହାଯ୍ୟ ଦରକାର ପଡ଼େ । ପ୍ରକୃତରେ କଦଳୀ-ପଟୁଆର ସେମିତି ଭାଗ୍ୟ ନ ଥାଏ ଯେ ତାହା ଏକାକୀ ଠାକୁରଙ୍କଠାରେ ଶୋଭା ପାଇପାରିବ । ଦାଳୁଅ ଯୋଗେ କାନିସିରି ପାଣି ପାଇବା ପରି ଫୁଲ ଯୋଗୁଁ କଦଳୀ-ପଟୁଆର ହିଁ ଗୁରୁତ୍ଵ ବଢ଼ିଥାଏ । କଦଳୀ-ପଟୁଆ ପରି ହେୟ ବା ନଗଣ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ଜୀବନ ମହତ୍ତ ଲୋକଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସି ତା’ର ଘୃଣ୍ୟ ଜୀବନରୁ ନିସ୍ତାର ପାଇଥାଏ ।

ସେଥ‌ିପାଇଁ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ କହିଥିଲେ ଯଦି ଜଣେ କ୍ଷଣକ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ସଜନ ସଙ୍ଗତି କରେ, ତେବେ ତାହା ଏ ଭବସାଗରରୁ ନୌକାସଦୃଶ ତାକୁ ପାର କରିଦେଇ ପାରିବ । ଦସ୍ୟୁ ରତ୍ନାକର ଏକଦା ନାରଦଙ୍କ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ । ଜଗାଇ ମାଧାଇଙ୍କ ପରି ପାପୀ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସି ହରିନାମ ଭଜିବାରୁ ଏ ପଙ୍କିଳ ସଂସାରରୁ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଥିଲେ । ଏହିପରି ଉଦାହରଣ ଅସଂଖ୍ୟ ରହିଛି । ଜଣକର ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଭବିଷ୍ୟତ ପ୍ରକୃତରେ ମହତ୍ୱାକଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କଦଳୀ-ପଟୁଆ କୁସୁମ ପରି ପବିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି ସହ ଯୋଡ଼ି ହୋଇ ଯେଉଁ ଉଚ୍ଚ ମହତ୍‌ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କଦଳୀ-ପଟୁଆ କୁସୁମ ପରି ପବିତ୍ର ସୃଷ୍ଟି ସହ ଯୋଡ଼ି ହୋଇ ଯେଉଁ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ, ତାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଏହିପରି କୁହାଯାଇଛି ଯେ ‘କୁସୁମ ପରଶେ ପଟ ନିସ୍ତରେ ।’’

୩ । ଧୀର ପାଣି ପଥର କାଟେ

ଗିରିଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ଝରି ଝରି ବହି ଚାଲିଥିବା ନିର୍ଝରିଣୀ ପରିଶେଷରେ ସୁବୃହତ୍ ନଦୀରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ମାତ୍ର ପାର୍ବତ୍ୟ ଶେଯରେ ତା’ର ଗତିରୋଧ କରନ୍ତି କାହିଁ କେତେ ଶିଳାଖଣ୍ଡ । ଧୀରେ ଧୀରେ ବହି ଆସୁଥ‌ିବା ଝରଣା ଆଗକୁ ବହିଯିବାର ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରୁ ନିବୃତ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଅହରହ ତା’ର ସଂଗ୍ରାମ ପ୍ରାୟ ଜାରି ରହିଥାଏ । ଧୀର ଗତିରେ ତା’ର ଏ ଅବିରତ ଚେଷ୍ଟା ତାକୁ ଶେଷରେ ସଫଳ କରେ ଏବଂ ସେ ଶିଳାଖଣ୍ଡର ବାଧାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ଆଗକୁ ବହିଯାଏ । ଧୀର ଗତିର ପାଣି ହିଁ ଶିଳାକୁ କ୍ଷୟ କରିପାରେ ଓ ବିଶାଳ ପ୍ରସ୍ତରଖଣ୍ଡ ଶେଷରେ କ୍ଷୁଦ୍ର ବାଲିରେଣୁରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଯାହା ଧୀର ପାଣିଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ହୁଏ, ତାହା ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବା ପ୍ରଖର ସ୍ରୋତରେ ବହି ଚାଲିଥିବା ପାଣି କରିପାରେ ନାହିଁ ।

ପ୍ରକୃତିର ଏ ଉଦାହରଣରୁ ଆମକୁ ମଧ୍ୟ ଶିଖୁବାର ଅଛି । ଯଦି ଜଣେ ଶାନ୍ତ ଓ ଧୀର ଭାବରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟକରେ, ତେବେ ସେ ପରିଶେଷରେ ସଫଳ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବନର ଚଲାବାଟରେ ହୁଏତ ଅନେକ ବାଧାବିଘ୍ନ ଆସିପାରେ, ତହିଁରେ ବିଚଳିତ ନ ହୋଇ ଜଣେ ତା’ର ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଅବ୍ୟାହତ ରଖିବା ଉଚିତ । ଏହାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତ୍ୟେକ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସଫଳ ହୋଇପାରିବେ । ପୂର୍ବର ଗୁରୁ ପରମ୍ପରାଠାରୁ ଆଜିର ବୈଜ୍ଞାନିକ ଆବିଷ୍କାର ଯାଏ, ସର୍ବତ୍ର କେବଳ ନୀରବ ସାଧକ ହିଁ ଶେଷରେ ସିଦ୍ଧିଲାଭ କରିଛନ୍ତି । ଧୀର ଶାନ୍ତ ଭାବରେ କରୁଥିବା କାର୍ଯ୍ୟର ସଫଳତାକୁ ‘ଧୀର ପାଣି ପଥର କାଟେ’’ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

୪। ଲେମ୍ବୁଅତି ଚିପୁଡ଼ିଲେ ପିତା

ଲେମ୍ବୁର ସ୍ଵାଦ ଖଟା । ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁଯାୟୀ ଏହାକୁ ଚିପୁଡ଼ି ପିଇଲେ ଏହାର ସ୍ବାଭାବିକ ସ୍ବାଦ ଅନୁଭବ କରିହୁଏ । ମାତ୍ର ସେଇ ଲେମ୍ବୁକୁ ଅତିମାତ୍ରାରେ ଚିପୁଡ଼ିଲେ ଏହା ପିତା ଓ ଅରୁଚିକର ଲାଗିଥାଏ । ପ୍ରକୃତରେ ଆମେ ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ତା’ର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ଭିତରେ ରହିଲେ ଭଲ। ପ୍ରତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅତିକଥା ସର୍ବଦା ହାନିକାରକ ହୋଇଥାଏ । ଅତି ପରିଚୟରେ ଗୌରବ ନଷ୍ଟ ହୁଏ, ଅତି ଭକ୍ତିରେ ଚୋରର ଲକ୍ଷଣ ଫୁଟିଉଠେ । ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଅତି ଶାସନ କଲେ, ସେମାନେ ପଥ ହୁଡ଼ନ୍ତି, ଅତି କଥନ ଓ ଅତି ତୋଷାମଦ ତା’ର ବିପରୀତ ଫଳ ଦେଇଥାଏ । କଥା ଅଛି ଅତି ଦର୍ପ କରିବାରୁ ରାବଣର ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣଲଙ୍କା ଧ୍ଵଂସ ଓ ଶ୍ରୀହୀନ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା, ଅତି ଦାନ କରିବାରୁ ବଳିଙ୍କୁ ବାମନାବତାରରେ ଭଗବାନ ପାତାଳପୁରକୁ ଚାପି ଦେଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଅତି ହିଁ ସର୍ବଦା ଗର୍ହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବହୁ ଅନର୍ଥ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସହ ନାନା ଅନିଷ୍ଟ ମଧ୍ୟ ଘଟାଇଥାଏ । ଜୀବନରେ ଯେକୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାତ୍ରାତ୍ଵିକ ବା ‘ଅତି’ର ପ୍ରୟୋଗ ଅରୁଚିକର ହେବା ସହ ନାନା ବିଘ୍ନ ଘଟାଉଥିବାରୁ କଥିତ ଅଛି ଯେ ‘ଲେମ୍ବୁ ଅତି ଚିପୁଡ଼ିଲେ ପିତା’’ ।

୫। ଅର୍ଥ ହିଁ ଅନର୍ଥର ମୂଳ

ଅର୍ଥ ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନଦଣ୍ଡ ଏବଂ – ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା । ପରିବାରଟିଏ ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟରେ ହିଁ ଆପଣାର ଭରଣ ପୋଷଣ କରିଥାଏ ଓ ପରିବାରର ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତକୁ ଗଢ଼ି ତୋଳିବାରେ ମନ ଦେଇଥାଏ । ସେହିପରି ରାଜ୍ୟ ଓ ଦେଶ ମଧ୍ୟ ନିଜ ଅର୍ଥ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସୁଗମ କରିବାପାଇଁ ଧ୍ୟାନ ଦେଇଥା’ଛି । ସକଳ ପ୍ରକାର କିଣା-ବିକା ପାଇଁ ଅର୍ଥ ଦରକାର । ଡାକ୍ତର ରୋଗୀର ଚିକିତ୍ସା କରିବା, ଅଧ୍ୟାପକ ପାଠ ପଢ଼ାଇବା ଇଞ୍ଜିନିୟର ନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହଯୋଗ କରିବା, ବୈଜ୍ଞାନିକ ଗବେଷଣା କରିବା ଏବଂ ଓକିଲ ନ୍ୟାୟ ପାଇଁ ଲଢ଼ିବା କାର୍ଯ୍ୟ ଅର୍ଥ ମାଧ୍ୟମରେ ହିଁ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଦୁଃଖର କଥା ନିଜର ପୁଞ୍ଜି ବଢ଼ାଇବାରେ ତଥା ଅର୍ଥ ଉପାର୍ଜନ କରିବାରେ ମଣିଷ ଯେକୌଣସି ଅନ୍ୟାୟ ଓ ଅବିଚାର କରିବାକୁ କୁଣ୍ଠିତ ହୁଏନାହିଁ ।

ବ୍ୟକ୍ତି ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ବଢ଼ାଉଥ‌ିବାରୁ ଏଠାରେ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଲୋଭ, ଆସକ୍ତି, ଈର୍ଷା, ହିଂସା ଓ ପରଶ୍ରୀକାତରତା ଆଦି ମନ୍ଦ ଗୁଣର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ଅର୍ଥଲୋଭ ମଣିଷକୁ ପଶୁତୁଲ୍ୟ ଭୟାନକ ଓ ହିଂସ୍ର କରି ଦେଇଥାଏ । ଅର୍ଥ ଉପାର୍ଜନର ମାଦକତାରେ ବଶୀଭୂତ ଲୋକେ ଅର୍ଥର ଅପବ୍ୟବହାର କରି ସମାଜରେ ଲାଞ୍ଚ, ମିଛ, ଜାଲ୍, ଜୁଆଚୋରି ଆଦି ନିନ୍ଦିତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ପଶ୍ଚାତ୍‌ଦ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଅର୍ଥ ହିଁ ନାନା ଦୁର୍ନୀତି ଓ ଅପରାଧର ମାଧ୍ୟମ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥ ମଣିଷକୁ ଏପରି କବଳିତ କରି ରଖିଥାଏ ଯେ ସେ ଆଉ ନିଜ ଆୟତ୍ତରେ ରହେନାହିଁ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ଭୀଷ୍ମ ଯୁଧ୍ୱଷ୍ଠିରଙ୍କୁ କହିଥିଲେ – ‘ପୁରୁଷ ଅର୍ଥର ଦାସ । ଅର୍ଥ କାହାର ଦାସ ନୁହେଁ । ସେ ଅର୍ଥଦ୍ବାରା କୌରବଙ୍କ ନିକଟରେ ବନ୍ଧା । ଅର୍ଥର ଏହି ଅନର୍ଥ ଓ ବିଷାକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା’ ଦେଖୁ କୁହାଯାଇଛି – ‘ଅର୍ଥ ହିଁ ଅନର୍ଥର ମୂଳ’’ ।

୬ । ଅଳ୍ପ ବିଦ୍ୟା ଭୟଙ୍କରୀ

ବିଦ୍ୟାର ଶକ୍ତି ଅକଳନ୍ତି । ଅନ୍ୟକୁ ଧନରତ୍ନ ଦାନ କଲେ ତାହା ସରି ସରି ଆସିଥାଏ । ମାତ୍ର ବିଦ୍ୟାରୂପକ ଧନକୁ ଯେତେ ଦାନ କଲେ ତାହା ସେତେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ସେଥପାଇଁ ମଣି-ମାଣିକ୍ୟ ଭଣ୍ଡାରର ଅଧିକାରୀ ରାଜା କେବଳ ନିଜ ଦେଶରେ ପୂଜା ପାଉଥିବାବେଳେ ବିଦ୍ଵାନଟିଏ ଦେଶ-ବିଦେଶ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜା ପାଇଥାଏ । ବିଦ୍ୟାର ମହତ୍ ଗୁଣ ହେଉଛି ତାହା ଆମର ସମସ୍ତ ସଂକୀର୍ୟତାକୁ ଦୂରକରି ଆମକୁ ମୁକ୍ତ ଓ ଉଦାର କରିଥାଏ । ଯେ ଯେତେ ବିଦ୍ୟା ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ମଧ୍ୟ ତା’ପାଇଁ ଆହୁରି ଅନେକ କିଛି ବାକି ରହିଯାଏ । ପ୍ରକୃତରେ ବିଦ୍ୟା ଅର୍ଜନର ଶେଷ ନାହିଁ । ନିଉଟନ୍‌ଙ୍କ ପରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ବୋଧହୁଏ ସେଥ‌ିପାଇଁ କହିଥିଲେ – ‘ମୁଁ ଜ୍ଞାନର ଅନନ୍ତ ବେଳାଭୂମିରୁ କ୍ଷୁଦ୍ର ଉପଳ କେତେଖଣ୍ଡ ମାତ୍ର ସଂଗ୍ରହ କରିଛି ।’’ ଜ୍ଞାନୀ-ଗୁଣୀଜନ ତେଣୁ ନମ୍ର ଓ ବିନୟୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ଠିକ୍ ଫଳନ୍ତି ଗଛ ନଇଁପଡ଼ିବା ପରି ।

ଅପରପକ୍ଷରେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ ଯେଉଁମାନେ ଅଳ୍ପ ବିଦ୍ୟା ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେମାନେ ନିଜ ନିଜର ସ୍ଵଳ୍ପ ଜ୍ଞାନକୁ ନେଇ ଗର୍ବରେ ଫାଟିପଡ଼ନ୍ତି । ନିଜେ ସବୁ ଜାଣିଛନ୍ତି ବୋଲି ଓ ଜଣେ ଜଣେ ମହାଜ୍ଞାନୀ ବୋଲି ମନେକରି ଏତେ ଅହଙ୍କାର ଦେଖାଇଥା’ନ୍ତି, ଯାହାକୁ ସହ୍ୟ କରି ହୁଏନା । ସଂସ୍କୃତରେ ଶ୍ଳୋକଟିଏ ଅଛି –

‘‘ ଅଗାଧ ଜଳସଂଚାରୀ ରୋହିତୋ ଜୈବ ଗର୍ବିତ
ଗଣ୍ଡୁଷୋଦକମ।ତ୍ରେଣ ଶଫରୀ ଫର୍ଫରାୟତୋ’’

ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗାଧ ଜଳରେ ସଂଚରଣ କରୁଥିବା ରୋହିମାଛ କେବେ ତା’ର ଗର୍ବ ଦେଖାଏ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଗଣ୍ଡୁଷେ ବା ପୋଷେମାତ୍ର ଜଳରେ ଥାଇ ଦଣ୍ଡକିରି ମାଛ ଫରଫର ହେଉଥାଏ । ଦେଖାଯାଏ, ସୀମିତ ଜ୍ଞାନସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ପୋଷେମାତ୍ର ଜଳରେ ଥାଇ ଦଣ୍ଡକିରି ମାଛ ଫରଫର ହେଉଥାଏ । ଦେଖାଯାଏ, ସୀମିତ ଜ୍ଞାନସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବେଙ୍ଗମାନଙ୍କର ରଡ଼ି ପରି ଉଚ୍ଚ କଣ୍ଠରେ ସେମାନଙ୍କ ତଥାକଥ୍‌ ଜ୍ଞାନର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଦେଖାଇ ସମସ୍ତଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରନ୍ତି । ପ୍ରକୃତରେ ନିଜର ସ୍ଵଜ୍ଞାନ ଯୋଗୁଁ ଏମାନେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସଫଳ ଭାବରେ ପୂରଣ କରିପାରି ନଥା’ନ୍ତି । ଅଳ୍ପଜ୍ଞାନୀ ଲୋକ ନିଜ ସୀମିତ ଜ୍ଞାନର ପ୍ରୟୋଗ କରି ବେଳେବେଳେ ଏପରି ଭୁଲ୍ କରି ବସନ୍ତି ଯେ ଯାହାର ଫଳ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୟାନକ ହୋଇଥାଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ‘ଅଳ୍ପବିଦ୍ୟା ଭୟଙ୍କରୀ’ ବୋଲି ଯୁଗେ ଯୁଗେ ପ୍ରବାଦ ରହିଛି ।

୭ । ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସେ

ଜଣେ ସଚ୍ଛୋଟ ଓ ବଡ଼ମଣିଷ ହେବ, ତା’ହେଲେ ସେହି ପିଲାଟିର ହେତୁ ହେବା ଦିନରୁହିଁ ନିଜର ସୁଗୁଣରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆପଣାର କରି ନେଇଥାଏ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଯଦି କୌଣସି ପିଲା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଜଣେ ମନ୍ଦ ପ୍ରକୃତିର ଲୋକ ହେବ, ତାହେଲେ ତାହାର ଖଳବୁଦ୍ଧି ବା ଦୁଷ୍ଟବୁଦ୍ଧି ସେହି ପିଲାଦିନରୁହିଁ ପ୍ରକାଶ ପାଇବ । ସେଥ‌ିପାଇଁ କୁହାଯାଇଥାଏ ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସେ ଏବଂ ବିଛୁଆତି ଦୁଇପତ୍ରରୁ ଗଲୁ କରେ ।

ଭଗବାନ୍ କୃଷ୍ଣ କଂସର ବନ୍ଦୀଘରେ ଜନ୍ମ ନେଇଥିଲେ । କଂସାସୁର, ବସୁଦେବ ଓ ଦେବକୀଙ୍କୁ ଲୁହାର ଶିକୁଳିରେ ବାନ୍ଧି ରଖିଥିଲା । ମାତ୍ର କୃଷ୍ଣ ଜନ୍ମହେବା ପରେ ସେହି ଶିକୁଳି ଖୋଲି ଯାଇଥିଲା । ବନ୍ଦୀଘରର ସବୁଦ୍ୱାର ଫିଟି ଯାଇଥିଲା । ପ୍ରହରୀମାନେ କାଳନିଦ୍ରାରେ ଅଚେତନ ହୋଇଥିଲେ । ସେହି ସୁଯୋଗରେ ବସୁଦେବ ଶିଶୁକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଏକ ପାତ୍ରରେ ଶୁଆଇ ନେଇ ରାଜା ନନ୍ଦଙ୍କ ଘରେ ଛାଡ଼ି ଆସିଥିଲା । ଯିବାବାଟରେ ଅନେକ ବିପଦର ସୂଚନା ମିଳିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସବୁକିଛି ଆପେ ଆପେ ଦୂର ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । କୃଷ୍ଣ ନନ୍ଦରାଜାଙ୍କ ଘରେ ଏବଂ ସ୍ନେହମୟୀ ଜନନୀଙ୍କ କେଳରେ ବାଲ୍ୟସମୟ ଅପୂର୍ବ ଲୀଳାଖେଳା କରି କଟାଇ ଦେଇଥିଲେ । କୃଷ୍ଣ ଯେ ସାଧାରଣ ଶିଶୁ ନୁହଁନ୍ତି, ତାହା ତାଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟେକ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା । ସେହି ବାଳକଦିନରୁ ସେ ଅନେକ ଅସୁର ଅସୁରୀଙ୍କୁ ମାରିଥିଲେ । କାଳୀୟନାଗର ଗର୍ବକୁ ହରଣ କରିଥିଲେ । ଇନ୍ଦ୍ରର କୋପରୁ ଗୋପପୁରକୁ ରକ୍ଷା କରିଥିଲେ । କ୍ରମେ ସେ ମଥୁରାକୁ ଯାଇ କଂସାସୁରର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ହୋଇଥିଲେ ।

କୃଷ୍ଣ ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଆର୍ଯ୍ୟାବର୍ତ୍ତର ନିୟନ୍ତ୍ରଣକାରୀ ଭାବରେ ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । ସେ ଯେ ଲୀଳା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଏବଂ ଦୁଷ୍ଟମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରି ଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ତାଙ୍କର ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା, ତାହା କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପିଲାଦିନରୁହିଁ ସୂଚନା ମିଳିଥିଲା ।

କେବଳ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କାହିଁକି ଭଗବାନ୍ ବୁଦ୍ଧ, ଯୀଶୁ, ଶଙ୍କର ଆଦି ଧର୍ମପ୍ରଚାରକମାନଙ୍କର ମହନୀୟତା ଅତି ଅଳ୍ପ ବୟସରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା । ତେଣୁ ପିଲାଦିନର ସୁଗୁଣକୁ ଦେଖି କୁହାଯାଇଥାଏ, ‘ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସେ’ । କାରଣ ସେହି ପିଲାଦିନହିଁ ବଡ଼ ମଣିଷ ହେବାର ସବୁକିଛି ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ।

୮ । ବିରାଡ଼ି କପାଳକୁ ଶିକା ଛିଡ଼ିବା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ମଣିଷ ଯାହା ଖୋଜୁଥାଏ, ଅକସ୍ମାତ୍ ଯଦି ତାକୁ ସେହି ଖୋଜୁଥ‌ିବା ଜିନିଷଟି ମିଳିଯାଏ, ତା’ହେଲେ ସେ ବହୁ ଆତ୍ମପ୍ରସାଦ ଲାଭକରେ । ବିରାଡ଼ି ମାଛ, ଶୁଖୁଆ ଓ କ୍ଷୀର ଆଦି ଖାଇବାପାଇଁ ସବୁବେଳେ ଛକି ରହିଥାଏ । ସୁଯୋଗ ଦେଖିଲେ ସେ ତାହାକୁ ଖାଇଦିଏ । ବିରାଡ଼ି ଭୟରେ ସମସ୍ତେ ମାଛ, ଶୁଖୁଆ ବା କ୍ଷୀର ଓ ଦହିକୁ ଶିକାରେ ରଖିଥା’ନ୍ତି । ବିରାଡ଼ି ଶିକାରୁ ଆଉ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ତାହାକୁ ଖାଇପାରେ ନାହିଁ । ଯଦି ଦୈବାତ୍ ଶିକା ଛିଡ଼ିପଡ଼େ ତାହେଲେ ବିରାଡ଼ିକୁ ଆଉ କଷ୍ଟ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ସେ ଖୁସି ମନରେ ମାଛ, ଶୁଖୁଆ ଖାଇଦିଏ । ସାମାଜିକ ସ୍ତରରେ ଯଦି କାହାକୁ ଚାହୁଁଥ‌ିବା ଜିନିଷ ମିଳିଯାଏ, ତାହେଲେ କୁହାଯାଏ ବିରାଡ଼ି କପାଳକୁ ଶିକା ଛିଡି଼ଛି ।

ଗଳ୍ପ –
କ୍ଷିତିଶ୍ଵାବୁଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁଅ ବାପୁନ୍ । ସେ ଭାରି ମିଠାପ୍ରିୟ । ଘରକୁ ରସଗୋଲା, ଗୋଲାପଜାମୁ, ସନ୍ଦେଶ, ପେଡ଼ା ଆଦି ଯାହା ଆସେ ସେ ତାହାକୁ ଅଧିକ ଖାଇଦିଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ଟିକିଏ ବୟସ ତୁଳନାରେ ମୋଟା ହୋଇଗଲା । ଡାକ୍ତର ବାପୁକୁ କହିଲେ ମିଠା ଖିଆ କମାଇ ଦେବାକୁ । ବାପା ଓ ମା’ଙ୍କୁ କହିଲେ ପୁଅକୁ ଆଉ ମିଠା ନଦେବାକୁ । ସେହିଦିନୁ ବାପୁନ୍‌ର ମା’ ଘରକୁ ମିଠା ଆସିଲେ ଫ୍ରିଜ୍‌ରେ ମିଠା ରଖି ତାଲା ପକାଇ ଦିଅନ୍ତି । ବାପୁନ୍‌ର ମନ ସବୁବେଳେ ବ୍ୟସ୍ତ ଥାଏ, କିପରି ସୁଯୋଗ ପାଇଲେ ମିଠା ଖାଇବ । ମାତ୍ର ସେ ମିଠା ଖାଇପାରେ ନାହିଁ ।

ଦିନେ ତରତର କରି ଫ୍ରିଜକୁ ତାଲା ପକାଉ ପକାଉ, ତାଲାଟି ଖରାପ ହୋଇଗଲା । ଆଉ ଫ୍ରିଜକୁ ତାଲା ପକାଯାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ । ବାପା ମା’ ବାହାରକୁ ଗଲାପରେ ବାପୁନ୍ ମନଖୁସିରେ ଫ୍ରିଜ୍ ଖୋଲି ମିଠା (ରସଗୋଲା) ଖାଇଲା । କାରଣ ସେ ଯେଭଳି ସୁଯୋଗ ଖୋଜୁଥିଲା, ଅକସ୍ମାତ୍ ତାକୁ ସେହି ସୁଯୋଗ ମିଳିଗଲା ।

ମା’ ଘରକୁ ଫେରିଲେ । ଫ୍ରିଜ୍ ଖୋଲି ଦେଖିଲେ ରସଗୋଲା ଟିଫିନ୍‌ରୁ ଅଧା ରସଗୋଲା ନାହିଁ । ସେ ବାପୁକୁ ପଚାରିଲେ ମାତ୍ର ବାପୁନ୍ କିଛି କହୁନଥାଏ । ବାପାଙ୍କ କାନକୁ କଥା ଗଲା । କ୍ଷିତିଶ୍ ବାବୁ ବାପୁନର ଟକଳା ସ୍ଵଭାବ କଥା ଜାଣନ୍ତି । ସେ ହସି ହସି କହିଲେ, ବାପୁନ୍ ମିଠା ଖାଇଥବ, କାରଣ ବିରାଡ଼ି କପାଳକୁ ଶିକା ଛିଡ଼ିଛି । ଫ୍ରିଜ୍ ତାଲାଟି ଅଚଳ ହୋଇଯିବାରୁ ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତି ଘଟିଛି । ବାପୁନ୍ ସବୁ ଶୁଣି କେବଳ ମୁରୁକି ମୁରୁକି ହସୁଥିଲା ।

୯ । କଳା କନା ବୁଲାଇବା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଘରୁ ମୂଳପୋଛ କରି ସବୁ ନେଇଯିବା ବା ସର୍ବସ୍ୱାନ୍ତ କରିଦେବା ବା ସର୍ବସ୍ଵ ଲୁଟିନେବା । କେତେକ ଲୋକ ବହୁ କଷ୍ଟକରି ଧନସମ୍ପତ୍ତି ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଆଶା କରିଥା’ନ୍ତି ସେହି ଧନସମ୍ପତ୍ତି ବା ଟଙ୍କା, ସୁନା, ରୁପା ଆଦି ଜିନିଷ ତାଙ୍କୁ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଚଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତରେ ସବୁବେଳେ ସେହି ଆଶା ପୂରଣ ହୁଏ ନାହିଁ । ଚୋର, ଡକାୟତମାନେ ଘରେ ପଶି ସବୁକିଛି ଗଚ୍ଛିତ ଧନକୁ ଲୁଟ କରି ନେଇଯାଆନ୍ତି । ଘରେ କାଣି କଉଡ଼ିଟିଏ ସୁଦ୍ଧା ରଖନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତିକୁ ବୁଝାଇବାକୁ ଯାଇ କୁହାଯାଏ, ଚୋରମାନେ ଘରୁ କଳାକନା ବୁଲାଇ ସବୁ ନେଇ ଚାଲିଗଲେ ।

ଗଳ୍ପ –
ହରିପୁର ଗ୍ରାମର ମଧୁସୂଦନ ଛୋଟରାୟ ଜଣେ ଜମିଦାର ଶ୍ରେଣୀୟ ଲୋକ । ତାଙ୍କର ଅଗାଧ ଧନସମ୍ପତ୍ତି । ପ୍ରାୟ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ଅଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର ଯେତିକି ଧନ ଥାଏ, ସେମାନେ ଆହୁରି ଅଧ୍ଵ ଆଶା କରନ୍ତି । ତେଣୁ ଅଚଳାଚଳ ସମ୍ପତ୍ତିର ମାଲିକ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟର ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଅହେତୁକ ମମତ୍ୱବୋଧ । ସାଧାରଣତଃ ଦୁଃଖୀ, ରଙ୍କୀ ଲୋକମାନେ ତାଙ୍କ ଦ୍ଵାରକୁ ଆସିଲେ, ସେ ବହୁ ବାହାନା ଦେଖାଇ ଫେରାଇ ଦିଅନ୍ତି । ଖାଦ୍ୟପେୟରେ ମଧ୍ଯ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣମନା । ସବୁଠାରୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ, ତାଙ୍କର ସନ୍ତାନଟିଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସାନଭାଇର ପୁଅକୁ ସେ ପୁଅ କରିଛନ୍ତି । ଅନେକ ଶୁଭଚିନ୍ତକ ତାଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ ଯଜ୍ଞାନୁଷ୍ଠାନ, ଅଷ୍ଟପ୍ରହରୀ, ଭାଗବତ ସପ୍ତାହ ଏହିପରି ଧର୍ମକାର୍ଯ୍ୟ କରିବାଲାଗି ।

ମାତ୍ର ସେସବୁ କରି ପଇସା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାରେ ସେ ଅନାଗ୍ରହୀ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣାଳଙ୍କାର, ଏପରିକି ଯେଉଁମାନଙ୍କଠାରୁ ଯାହା ବନ୍ଧକ ରଖୁଛନ୍ତି ସମସ୍ତ ସେ ଘରତଳେ ପୋତିଦିଅନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଜଣେ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଭୃତ୍ୟ ଥାଏ । ସେ କେବଳ ଏପ୍ରକାର ଗୁପ୍ତ ରହସ୍ୟ ଜାଣେ । ଚୋରମାନେ କୌଶଳ କରି ସେ ଚାକରକୁ ହାତ କଲେ । ଦିନେ ରାତିରେ ମଧୁସୂଦନ ଛୋଟରାୟ ଶୋଇଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ରାତ୍ର ଅର୍ଥରେ ପଛ ପାଚେରି ଡେଇଁ ଘର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । ଯେଉଁ ଘରେ ମଧୁସୂଦନ ଛୋଟରାୟ ଶୁଅନ୍ତି, ସେ ଘର ଖୋଲିବାର ଉପାୟ ଚାକରକୁ ଜଣାଥାଏ। କବାଟ ଖୋଲିଗଲା ପରେ ଚୋରମାନେ ଘର ମଧ୍ଯରେ ପଶି ଛୋଟରାୟଙ୍କ ମୁହଁପାଟି ସବୁ ବାନ୍ଧିଦେଲେ । ତକିଆତଳୁ ଚାବି ବାହାର କରି ଶାବଳ ସାହାଯ୍ୟରେ ଖୋଳି ସବୁ ଜିନିଷ ନେଇ ପଳାଇଗଲେ । ଚୋରମାନେ ଘରେ କଳାକନା ବୁଲାଇ ଚାଲିଗଲା ପରେ ସକାଳେ ପୋଲିସ୍ ଆସିଲେ ସତ ! କିନ୍ତୁ କିଛି ସନ୍ଧାନ ପାଇଲେ ନାହିଁ ।

୧୦ । ଅଣ୍ଟି ଛୁରି ତଣ୍ଟି କାଟେ

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ନିଜର ଲୋକ ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜର ହୋଇ ସବୁବେଳେ କାମ କରୁଥିବା ଲୋକ ମଧ୍ୟ ବେଳେ ବେଳେ ସ୍ଵାର୍ଥସାଧନ ପାଇଁ ଶତ୍ରୁରୂପରେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ । ସମାଜରେ ଏଭଳି ସ୍ବାର୍ଥପର ଲୋକ ଥାଆନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ କେତେବେଳେ ହେଲେ ପର, ଆପଣାର ଭେଦଭାବ ଦେଖନ୍ତି ନାହିଁ । ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥ ପାଇଁ, ପଦପଦବୀ ପାଇଁ, ଟଙ୍କାପଇସା ପାଇଁ ଅନ୍ୟକୁ ମାରିଦେବାର ଯୋଜନା କରିଥା’ନ୍ତି । ଆଗରୁ ଲୋକମାନେ ନିଜର ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ କିମ୍ବା କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧି ପାଇଁ ଅଣ୍ଟାରେ ଛୁରି ଖୋସୁଥିଲେ । ମାତ୍ର ସେହି ଛୁରି ଯଦି ବିପଦର କାରଣ ହୁଏ, ତାହେଲେ କୁହାଯିବ ଅଣ୍ଟି ଛୁରି ତଣ୍ଟି କାଟେ । ନିଜର ବୋଲି ପାଳି ଆସିଥ‌ିବା ଓ ପୋଷି ଆସିଥିବା ଲୋକ ଯଦି ଶତ୍ରୁ ଭାବରେ କାମ କରେ, ତାହେଲେ ସେହି ନ୍ୟାୟରେ କୁହାଯାଏ ଅଣ୍ଟି ଛୁରି ତଣ୍ଟି କାଟେ ।

ଗଳ୍ପ –
ଗୋଟିଏ ଦେଶରେ ଜଣେ ରାଜା ଥାଆନ୍ତି । ଏ ସେହି ରାଜାରାଜୁଡ଼ା ଅମଳର କଥା । ରାଜାଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦିନ ଖୁର କରିବାପାଇଁ ଜଣେ ନାପିତ ଆସେ । ନାପିତଟି ମହାଚତୁର । ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ସେ କିପରି ସେ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ହେବେ । ସେ ଦେଖ‌ିଲେ ରାଜାଙ୍କ ପାଖଲଗା ଲୋକ ନାପିତ । ତାଙ୍କୁ ହାତ କରିପାରିଲେ, ସେ ଖ୍ର କରୁଥିଲାବେଳେ ଖୁରରେ ରାଜାଙ୍କ ବେକ କାଟି ଦେଇପାରିବ । ତେଣୁ ସେ ନାପିତକୁ ବହୁ ଅର୍ଥ ଦେଲେ । କାମ ସରିଲା ପରେ ଆଉ ଅର୍ଥ ଦେବାର ପ୍ରଲୋଭନ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଇଲେ । ରାଜାଙ୍କର ଆଉ ଜଣେ ପାଖଲୋକ ଥାଏ ।

ସେ ପ୍ରତିଦିନ ରାଜଉଆସକୁ ଆସେ । ରାଜାଙ୍କୁ କିଛି ମାଗେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ କାନ୍ଥରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଲେଖ୍ ଚାଲିଯାଏ । ରାଜା କାରଣ ପଚାରିଲେ, ସେ କିଛି କୁହେ ନାହିଁ । ଦିନେ ନାପିତ ଖ୍ର କରୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଚିନ୍ତାକଲା, ସେହିଦିନ ରାଜାଙ୍କ ବେକ କାଟିବ । ସେତେବେଳେ ରେଜର ନଥିଲା । ତେଣୁ ଖୁରକୁ ମାଜିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଚିନ୍ତାକଲା, ରାଜା ତ ସଞ୍ଜା ଖଞ୍ଜି ଦେଇଛନ୍ତି । ପ୍ରତିଦିନ ପାରିଶ୍ରମିକ ବି ଦିଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମନ୍ତ୍ରୀ ଆଜି ବହୁ ଅର୍ଥ ଦେଲେ । ପୁଣି ଦେବେ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ତା’ ହାତ ଟିକିଏ ଥରିବାକୁ ଲାଗିଲା । ସେତିକିବେଳେ ଅପର ଲୋକଟି ରାଜାଙ୍କ କାନ୍ଥରେ ପ୍ରତିଦିନ ଲେଖୁଥ‌ିବା ଲେଖା ଉପରେ ରାଜାଙ୍କ ଆଖ୍ ପଡ଼ିଲା ଓ ସେ ତାହା ପଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେଥ‌ିରେ ଲେଖାଥିଲା –

‘‘ଘସର ଘସର ପନ୍ଦର ଘସର ଆଉ କି ଅଛି ପାଣିକି,
ତୁମେ ଯେଉଁ ପାଇଁ ଲସର ପସର ମୁଁ ସେହି କଥା ଜାଣିକି ।’’

ନାପିତ ବିଚାରା ଭୟରେ ଥରହର । ବୋଧହୁଏ ରାଜା ଜାଣିଗଲେଣି । ତେଣୁ ଲମ୍ବହୋଇ ଗୋଡ଼ତଳେ ପଡ଼ି ଭୁଲ ମାଗିଲା । ସବୁକଥା କହିଲା । ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଶାସ୍ତି ଦିଆଗଲା । ଯେଉଁ ଲୋକଟି ପ୍ରତିଦିନ ଲେଖନ୍ତି, ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ପୁରସ୍କୃତ କରାଗଲା ।

୧୧ । ତିଳକୁ ତାଳ କରିବା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଛୋଟ କଥାକୁ ଅତି ବଢ଼େଇ କରି କହିବା । ତିଳ ଏକ ଛୋଟ ଶସ୍ୟ । ତାକୁ ତାଳ ବୋଲି କହିବା ନିହାତି ଅବିଶ୍ଵାସର କଥା । ମାତ୍ର କେତେକ ଛୋଟ କଥା ବା ସାମାନ୍ୟ ଘଟଣାକୁ ବନେଇ ଚୁନେଇ, ଆହୁରି ରଙ୍ଗରୂପ ଦେଇ ଏଭଳି ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି, ଯେ ତାହା ତିଳରୁ ତାଳ ହୋଇଯାଏ ବା ଛୋଟରୁ ହୋଇଯାଏ ବଡ଼ । କୌଣସି ମନ୍ଦ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖି କିମ୍ବା ନିଜର ପରାକାଷ୍ଠା ଦେଖାଇବାପାଇଁ ଏଭଳି କୁହାଯାଇଥାଏ । କେତେକଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଛୋଟ କଥାକୁ ବଡ଼କରି କହିବା ଏକ ମନ୍ଦ ଅଭ୍ୟାସରେ ପରିଣତ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ସେଭଳି ଲୋକଙ୍କୁ ବାହାପିଆ ବା ଗୁଲିଆ ବୋଲି ଆକ୍ଷେପ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଗଳ୍ପ –
ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ରାଜାରାଜୁଡ଼ା ଶାସନ । ରାଜା ଗୋଜା । ଯାହା ବୁଝିଥ‌ିବେ, ସହଜରେ ପରିବର୍ତିତ ହେବେ ନାହିଁ । ତାଙ୍କୁ ବୁଝାଇବ କିଏ ? ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଜଣେ ପାର୍ଶ୍ଵଚର ଥାଏ । ଜାତିରେ ନାପିତ । ସେ ଟିକିଏ ଧୂର୍ଣ । ସେ ଯାଇଥିଲା ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟକୁ ଏକ ସମ୍ବାଦ ନେଇ । ଆସିଲାବେଳେ ଶ୍ୱଶୁର ଘରେ ଗୋଟିଏ ଦିନ ଅଧ୍ଵ ରହିଗଲା । ରାଜସଭା ବସିଛି । ନାପିତ ପାର୍ଶ୍ଵଚର ଜଣକ ଆସି ପହଞ୍ଚଗଲା । ରାଜା ବିଳମ୍ବର କାରଣ ପଚାରିଲେ । ନାପିତ ହାତଯୋଡ଼ି କହିଲା, ମୁଣ୍ଡ ରହିଲେ, ତୁଣ୍ଡ ଖୋଲିବି । କ’ଣ କହିବି ଆଜ୍ଞା, ସେ ରାଜ୍ୟରୁ ଆସିଲାବେଳେ ବାଟରେ ଗୋଟିଏ ବଣ ପଡ଼େ । ମୁଁ ତ ବଣରେ ପଶିଚି ଆଜ୍ଞା, ବଣ ମଧ୍ୟରେ ଶହେଟା ବାଘ କାମୁଡ଼ାକାମୁଡ଼ି ହେଉଛନ୍ତି । ମନ୍ତ୍ରୀ ଅଧ୍ଵ ଚତୁର । ସେ କହିଲେ, ସତ କହିଲ ! ତୁମେ ଶହେଟି ବାଘ ଦେଖୁଛି ।

ନାପିତ ଚାହିଁଲା, କହିଲା, ହେଉ ଶହେ ନ ହୋଇଥିଲେ ପଚାଶ ହୋଇଥେବେ । ମନ୍ତ୍ରୀ କହିଲେ, ନା, ମୋର କାହିଁକି ବିଶ୍ଵାସ ହେଉନି ? ସତ କହିଲୁ ! ନାପିତ କହିଲା, ଓହୋ ! ପଚାଶ ନହେଲେ ଦଶଟି ହୋଇଥବ । ମନ୍ତ୍ରୀ ପୁଣି ମୁଣ୍ଡ ହଲାଇଲେ । କହିଲେ, ନା । ତା’ପରେ ନାପିତ କହିଲା, ଗୋଟିଏ । ମନ୍ତ୍ରୀ ତଥାପି ମନାକଲେ । ଶେଷରେ ନାପିତ କହିଲା, ବଣରେ କିଏ ଗୋଟାଏ ଖସ୍ ଖସ ହେଉଥିଲା । ତେଣୁ ଏହାହିଁ ତିଳରୁ ତାଳ । ଅନେକ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରକୃତି ନାପିତ ଭଳି ଛୋଟ କଥାକୁ ବଡ଼ କରିବା ।

୧୨ । ରୁକୁଣା ରଥ ଅଣବାହୁଡ଼ା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଯାହା ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯାଇଥୁବ କିମ୍ବା ସ୍ଥିର ହୋଇଥବ ତାହାକୁ କେବେବି ନ ବଦଳାଇ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିବାକୁ ଏପରି କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହା ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯାଇଥବ, ତାହା ନିଶ୍ଚୟ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବ । ଅନେକ ଲୋକ ଥାଆନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ ବୁଝି ବିଚାରି ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଅନ୍ତି, ଆଦେଶ ଦିଅନ୍ତି । ସେହି ଆଦେଶକୁ ବଦଳାଇବାପାଇଁ ସେମାନେ କୌଣସି ସମୟରେ ରାଜି ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହି ପରିସ୍ଥିତିକୁ କୁହାଯାଏ – ‘ରୁକୁଣା ରଥ ଅଣବାହୁଡ଼ା’ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ନନ୍ଦିଘୋଷ ଆଦି ତିନି ରଥରେ ଠାକୁର ବିଜେ କଲାଭଳି, ଅଶୋକାଷ୍ଟମୀରେ ଭୁବନେଶ୍ଵରର ଲିଙ୍ଗରାଜଙ୍କ ମନ୍ଦିରର ରୁକୁଣା ରଥରେ ଦିଅଁ ବିଜେ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ସବୁ ରଥଯାତ୍ରାର ବାହୁଡ଼ା ଯାତ୍ରା ଥାଏ, ମାତ୍ର ରୁକୁଣା ରଥର ବାହୁଡ଼ା ଯାତ୍ରା ନଥାଏ । ତେଣୁ କଥାକୁ ନ ବଦଳାଇବା ପ୍ରସଙ୍ଗକ ରୁକୁଣା ରଥ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି ।

ଗଳ୍ପ –
ମଧୁପୁର ଗ୍ରାମର ହରିହର ପଟ୍ଟନାୟକ ଜଣେ ଜମିଦାର । ଭାରି ଏକଜିଦିଆ । କିନ୍ତୁ ଲୋକଟା ଟିକିଏ ଦୟାବନ୍ତ । ଯୋଗୀ, ଭିକାରି କେହି ଖାଲି ହାତରେ ଫେରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଟିକିଏ ଭୁଲ୍ ଦେଖ‌ିଲେ କଚେରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନଯାଇ ସେ ଫେରିବେ ନାହିଁ । ଦିନକର ଘଟଣା । ସେ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲେ ଭାଗବତ ଟୁଙ୍ଗିରେ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳୀନ ସଭା ବସିଛି । ସେହିଠାରେ ଗ୍ରାମର ପୂର୍ବତନ ସରପଞ୍ଚ ଗ୍ରାମ ସଡ଼କପାଇଁ ଯେଉଁ ଟଙ୍କା ବ୍ଲକରୁ ଆଣିଥିଲେ, ତହିଁରୁ ବହୁ ଟଙ୍କା ଆତ୍ମସାତ୍‌ କରି, ରାସ୍ତା ଉପରେ ଦୁଇ ଚାରି ଟୋକେଇ ନାଲିଗୋଡ଼ି ବିଛେଇ ଦେଇଥ‌ିବା କଥା ଆଲୋଚନା ହେବ ।

ଜମିଦାର ବାବୁ ଗ୍ରାମର ଜଣେ ମୁଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି । ଗ୍ରାମର ଚୌକିଦାର ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଡାକିଯାଇଛି । ତାଙ୍କ ଦେହ ସାମାନ୍ୟ ଅସୁସ୍ଥ ଥିଲା । ସେଥପ୍ରତି ସେ ଭୃକ୍ଷେପ ନକରି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବାହାରିଲେ । ସେ ଭାଗବତ ଟୁଙ୍ଗିକୁ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ସରପଞ୍ଚ ପ୍ରଥମେ ନିଜର ଦୋଷ ମାନୁ ନଥିଲେ । ତା’ପରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ବାଧ୍ୟବାଧକତାରେ ଦୋଷ ମାନିଲେ । ତହିଁ ପରିଦିନ ଜମିଦାର ବ୍ଲକ୍‌କୁ ଗଲେ । ଚେୟାରମ୍ୟାନ ତଥା ଉନ୍ନୟନ ଅଧିକାରୀଙ୍କୁ ଦେଖାକଲେ । ସେ ଲୋକ ଯେତେ ନେହୁରା ହେଲା ହରିବାବୁ ଶୁଣିଲେ ନାହିଁ । ଥାନାକୁ ଗଲେ । ଶେଷକୁ ସେ ଲୋକ ଜେଲ ଗଲା । ଦୁଇବର୍ଷ କରାଦଣ୍ଡ ଭୋଗିଲା । ଯେଉଁମାନେ ହରିହର ବାବୁଙ୍କୁ ଅର୍ଥ ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇଥିଲେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଭାଗବତ ଘର ସମ୍ମୁଖରେ ଭୁଲ୍ ମାଗିଲେ ।

ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ସେହି ହରିବାବୁଙ୍କ ପ୍ରେରଣାରେ ଗାଁ ଲୋକଙ୍କ ଉଦ୍ୟମରେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ରାସ୍ତା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।

୧୩ । ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖ ପାଣି

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ବହୁତ ଆବଶ୍ୟକତା ସମୟରେ, ସାମାନ୍ୟ କିଛିରେ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ ହୁଏ ନାହିଁ । ବରଂ ସେଭଳି ପରିସ୍ଥିତିରେ କୁହାଯାଏ, ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖ ପାଣି ! ସମୁଦ୍ର, ଯାହାର ଆଦି, ଅନ୍ତ ଓ ଜଳ ପରିମାଣକୁ କଳନା କରିବା ସାଧାରଣ ଲୋକ ପକ୍ଷରେ ଅସମ୍ଭବ, ସେହିପରି ଆବଶ୍ୟକତା ଥିବା ସମୟରେ ଯଦି ଶଙ୍ଖଭଳି କ୍ଷୁଦ୍ର ପାତ୍ରରେ ଜଳ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ସମୁଦ୍ରର ଗର୍ଭ କେବେବି ପୂରଣ ହେବ ନାହିଁ । ସେହି ଜଳ ସମୁଦ୍ରରେ ପଡ଼ିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହାର ସତ୍ତା ଜାଣିହୁଏ ନାହିଁ । ଏଠାରେ ବହୁତ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ସମୁଦ୍ର ସହିତ ଏବଂ ଶଙ୍ଖର ଜଳକୁ ସାମାନ୍ୟ ପରିମାଣ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇ ଅର୍ଥ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଗଳ୍ପ –
ବିଶାଳ ସମୁଦ୍ର । ଗୋଟିଏ ପଟେ ଛିଡ଼ାହେଲେ ଅନ୍ୟପଟକୁ ଆଖ୍ ପାଏନାହିଁ । ବିଶାଳ, ରାମାୟଣସ୍ଥିତ ଚରିତ୍ର କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ । ଛ’ମାସରେ ଥରେ ଖାଏ । ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ଖାଏ। ତା’ପରେ ମଦ୍ୟପାନ କରେ ଓ ଶୋଇଯାଏ । ଛ’ମାସରେ ଥରେ ଉଠେ । ଶୋଇଥ‌ିବା ମଝିରେ କେହି ଉଠାଇବେ ନାହିଁ । ତାକୁ ଉଠାଇବାକୁ ହେଲେ, ବାଜା ଦରକାର । ବହୁ ଲୋକ ଦରକାର । ଥାଳି ଥାଳି ଖାଦ୍ୟ ତା’ ପାଖରେ ବଢ଼ାଯାଏ । ପେଟଟା ଭୀଷଣକାୟ । ଯେପରି ମହାଭାରତର ଭୀମ ଚରିତ୍ର ଅଧ୍ଵ ଖାଏ । ଚାରି ଭାଇଙ୍କର ଯେତିକି ଖାଦ୍ୟ, ମା’ ସେତିକି ତାକୁ ଏକା ଖାଇବାକୁ ଦିଅନ୍ତି । ସେ ଅଧିକ ଖାଏ ଓ ଅଧ‌ିକ ଉଭୟ ବଳବାନ୍ ମଧ୍ୟ । ରାମାୟଣ ଯୁଦ୍ଧ ଚାଲିଥାଏ । ରାବଣ ଚିନ୍ତାକଲେ କେତେ ମଲେଣି । ଯିଏ ମରୁଛନ୍ତି, ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତି । ଭାଇ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ କାହିଁକି ବଞ୍ଚ ହେବ ? କିନ୍ତୁ ଛ’ମାସ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନାହିଁ ।

ରାବଣର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଖାଦ୍ୟ ଥାଳିକୁ ଥାଳି ଧରି, ମଦ ଧରି ସୈନ୍ୟସାମନ୍ତ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଛ’ମାସ ତ୍ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇନି । ବହୁ ବାଜା ବାଜିଲା । ତାଙ୍କ ଦେହକୁ ମଧ୍ଯ ସୈନ୍ୟମାନେ ହାଲୁକା ଅସ୍ତ୍ର ସହାୟତାରେ ଆଘାତ ଦେଲେ । କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ ଉଠିଲା । ଖାଦ୍ୟ ଥୁଆ ହୋଇଛି । ମଦ ମଧ୍ଯ ରଖାଯାଇଛି ମଦ୍ୟପାତ୍ରରେ । ଖାଇଲା, ପିଇଲା । ତଥାପି ନିଅଣ୍ଟ । କାରଣ ତା’ପାଇଁ ଯାହା ଥିଲା, ତାହା ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ । କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣର କ୍ଷୁଧା ତୁଳନାରେ ତା’ ନିକଟରେ ଥିବା ଖାଦ୍ୟ ଅତି ସାମାନ୍ୟ । ସେହି ଖାଦ୍ୟ ତା’ ପେଟରେ କୁଆଡ଼େ ପଡ଼ିଲା ଜାଣିହେଲା ନାହିଁ । ତା’ ପେଟ ଭରିବାପାଇଁ ତାକୁ ଛଅମାସର ଖାଦ୍ୟ ଦରକାର ହେଲାବେଳେ ସେହି ଖାଦ୍ୟକୁ ଖାଇ ସେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲା । ସେ ଖାଦ୍ୟ ତା’ପାଇଁ ଥିଲା ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖ ଭଳି । ସେ ଗର୍ଜନ କଲା । ମୋତେ ଅସମୟରେ ଉଠାଇଲ ! ଖାଇବାକୁ ଦେଉନାହଁ । ସୈନ୍ୟମାନେ ସମସ୍ତ କଥା କହିଲେ । ସେ ଭାଇ ରାବଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ଯୁଦ୍ଧ ନକରିବାପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କଲା ବାଧ୍ୟହେ।ଇ ଉ।ଇଙ୍କ ନିର୍ଦେଶରେ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିବାରୁ ଲଢ଼ାଇ କରି ପ୍ରାଣଦେଇ ମୁକ୍ତି ପାଇଲା ।

୧୪ । ମାଙ୍କଡ଼. ହାତରେ ଶାଳଗ୍ରାମ

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଅଯୋଗ୍ୟ ଲୋକ ହାତରେ ଦାୟିତ୍ୱ ଦେବାକୁ ମାଙ୍କଡ଼ ହାତରେ ଶାଳଗ୍ରାମ ଦେବା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଶାଳଗ୍ରାମ ହେଉଛି ବିଷ୍ଣୁରୂପୀ ପଥର । ଯାହାକୁ ଘରେ ରଖି ଅତି ଭକ୍ତିର ସହିତ ପୂଜା କରାଯାଏ । ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ଘରେ ଶାଳଗ୍ରାମ ରଖି ପୂଜା କରାଯାଏ । ଶାଳଗ୍ରାମ ପୂଜା ନକରି ଗୃହସ୍ଥ ଜଳ ସୁଦ୍ଧା ଗ୍ରହଣ କରେନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କୁ କେବେବି ଅପୂଜା ରଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଶାଳଗ୍ରାମର ମହତ୍ତ୍ବ ଆମ ହିନ୍ଦୁ ସଂସ୍କୃତିରେ ଯଥେଷ୍ଟ ମହନୀୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ମାତ୍ର ସେହି ଶାଳଗ୍ରାମ ପଥରକୁ କରେ । ଏପରିକି ଚିକ୍କଣିଆ ପଥର ଭାବି ଖେଳିଥାଏ । ସେହି ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ଦାୟିତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାମକୁ ଯଦି ଅଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ହାତରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରାଯାଏ, ତାହେଲେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ କାମକୁ ଓଲଟା ଭାବରେ କରିବ । କାରଣ କାମର ମହତ୍ତ୍ବ ସମ୍ପର୍କରେ ସେ କିଛିହେଲେ ବିଚାର କରିବ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ଅଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ସଦାକାଳେ ଅସଫଳ ହୋଇଥାଏ । ସେ କାମକୁ ଠିକ୍ ରୂପେ ପରିଶ୍ରମକରି ସମ୍ପନ୍ନ କରିନଥାଏ । ସୁତରାଂ ସେପରି ଲୋକ ଉପରେ ଯଦି ଦାୟିତ୍ୱ ଦିଆଯାଏ ତେବେ ଫଳାଫଳ ନିଶ୍ଚୟ ବିପରୀତ ହେବ, ଏଥ‌ିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।

ଗଳ୍ପ –
ଜନୈକ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ । ବିବାହର କେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କର କୌଣସି ପିଲା ହେଲେନାହିଁ । ଶେଷରେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ତାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ଭକ୍ତି ସହକାରେ ଶିବଙ୍କୁ ସେବା ପୂଜା କଲେ । ଶିବ ତାଙ୍କ ପୂଜାରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଉଭାହେଲେ । ଶିବ ସେହି ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କହିଲେ, ତୁମେ ଗୋଟିଏ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ପୁଅ ନେବ ନା ଅଠରଟି ଓଲାପୁଅ ନେବ । ଏହି ଦମ୍ପତ୍ତି ଭାରି ପିଲା କାଙ୍ଗାଳିଆ ଥଲେ । ଗୋଟିଏ ପୁଅରେ ସେମାନେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ନଥିଲେ । ତେଣୁ ଅଠରଟି ପୁଅ ମାଗି ବସିଲେ । ଶିବ ତଥାସ୍ତୁ କହି ଚାଲିଗଲେ ।

ଶିବଙ୍କ ଦୟାରୁ ତାଙ୍କୁ ଅଠରଟି ପୁଅ ମିଳିଲା । ପୁଅମାନେ ବଡ଼ ହେଲେ । ମାତ୍ର ସେମାନେ ଓଲା ଥ‌ିବାରୁ କୌଣସି କାମକୁ ଯୋଗ୍ୟ ହେଲେ ନାହିଁ । ସବୁବେଳେ ଘରେ ଅଶାନ୍ତି ଲାଗିରହିଲା । ଖାଇବାକୁ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ଶେଷରେ ସେମାନେ ଖାଇବାପାଇଁ ଗାଁ ମହାଜନ ଘରେ ଚାକର ରୂପେ ରହିଲେ ।

ମହାଜନ ଜାଣନ୍ତି ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଓଲା । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଗାଈ ପାଇଁ ଘାସ ଆଣିବାକୁ ବରାଦ କଲେ । ଓଲାଏ ଘାସ କାଟିବାକୁ ଗଲେ । ଘାସ କାଟି ଘରକୁ ଫେରିଲେ । ଅଠର ଘାସ ବୋଝ କେଉଁଟି ଥୋଇବେ ବୋଲି ଜାଣିପାରିଲେ ନାହିଁ । ବାଡ଼ି ପିଣ୍ଡାରେ ମହାଜନ ଘର’ ବୁଢ଼ୀ ରୁଷିକରି ବସିଥିଲା । ତାହାକୁ ଅଠର ଓଲା ପଚାରିଲେ, ‘ମାଉସୀ ଘାସ କେଉଁଠି ଥୋଇବୁ ।’’ ବୁଢ଼ୀ ରାଗିକରି କହିଲା, ‘ମୋ ମୁଣ୍ଡ ଉପରେ ଥୋଉନା ।’’ ବୁଢ଼ୀ ରାଗିକରି କହୁଛି ବୋଲି ସେମାନେ ଜାଣିପାରିଲେ ନାହିଁ । ବୁଢ଼ୀର କଥାରେ ସେମାନେ ଅଠର ବୋଝ ଘାସ ଦୁଲଦାଲ୍ କରି ତା’ ମୁଣ୍ଡ ଉପରେ ଥୋଇଦେଲେ । ଅଠର ଓଲା ଗାଧୋଇ ଆସି ଖାଇଲେ । ଖାଇସାରିଲା ବେଳକୁ ସମସ୍ତେ ବୁଢ଼ୀକୁ ଖୋଜିଲେ କେଉଁଠି ପାଇଲେ ନାହିଁ । ଅଠର ଓଲାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ବୁଢ଼ୀ ଏହିଠାରେ ଥୁଲା କୁଆଡ଼େ ଗଲା । ସେମାନେ କହିଲେ, ବୁଢ଼ୀ ଘାସ ମୁଣ୍ଡେଇ ପିଣ୍ଡାରେ ବସିଛି । ତରତର ହୋଇ ସମସ୍ତେ ଘାସ ବୋଝ କାଢ଼ି ଦେଖିଲାବେଳକୁ ବୁଢ଼ୀ ମରିଯାଇଛି । ମହାଜନ ତାଙ୍କୁ ଘରେ ରଖୁଥ‌ିବାରୁ ଅନୁତାପ କଲା ଏବଂ ଏଭଳି ଅଯୋଗ୍ୟ ଲୋକ ହାତରେ କାମ କରାଇଲେ ବିପଦ ପଡ଼ିବ ଭାବି ଘରୁ ତଡ଼ିଦେଲେ । ତେଣୁ କୁହାଯାଏ, ମାଙ୍କଡ଼ ହାତରେ ଶାଳଗ୍ରାମ ଦେଲେ ଏଭଳି ଅବସ୍ଥା ଭୋଗିବାକୁ ହୁଏ ।

୧୫ । କଳାକାଠ ପଡ଼ିଯିବା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ ହତାଶ ହୋଇପଡ଼ିବା ବା ଅପମାନିତ ହେବାକୁ କଳାକାଠ ପଡ଼ିଯିବା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଅନେକ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ, ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରୁ କିପରି ନିସ୍ତାର ପାଇବ ସେ ଜାଣିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ଭୟଭୀତ ହୋଇଯାଏ । ଲୋକଟିର ଅବସ୍ଥାକୁ ଯଥାର୍ଥ ଭାବରେ ବୁଝାଇବାପାଇଁ କୁହାଯାଏ, କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲା । ପୁନଶ୍ଚ ବେଳେବେଳେ ମଣିଷ ଅଜାଣତରେ ଅତି ଅପମାନଜନକ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୁଏ । ସେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ତାହାକୁ ବଡ଼ ଅସହାୟ ଲାଗେ । ସେ ଦୁଃଖ ଓ ଅପମାନରେ କଳାକାଠ ପଡ଼ିଯାଏ ।

ଗଳ୍ପ –
ସାଧାରଣତଃ ପୁତ୍ର ବା କନ୍ୟା ଯେତେ ସୁସ୍ଥ ସବଳ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ମା’ମାନେ ଏକଥା କହିଥା’ନ୍ତି ‘ପୁଅ ମୋର କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲାଣି’ । ନିଜର ପଣତକାନିରେ ମୁହଁକୁ ପୋଛିଦିଅନ୍ତି । ମା’ ଯଶୋମତୀ । ନନ୍ଦ, ଯଶୋଦାଙ୍କ ଅଲିଅଳ ପୁଅ କାହ୍ନୁ । ସେ ପ୍ରତିଦିନ ଯାଆନ୍ତ ବଣକୁ ଗାଈ ଚରେଇ ନେବାପାଇଁ । ହାତରେ ବଂଶୀ । ଯେଉଁ ବଂଶୀସ୍ୱନ ଗୋପପୁରକୁ ଉଚ୍ଚାଟିଆ କରେ । ସେହି କାହୁ, ସଞ୍ଜବେଳେ ଫେରନ୍ତି ବଣରୁ । ନିତିଦିନିଆ କଥା । ସେ ଦେବକୀଙ୍କ ସନ୍ତାନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବଢ଼ିଛନ୍ତି ଗୋପପୁରରେ । ଦିନେ ଦିନେ ଟିକିଏ ବିଳମ୍ବ ହୋଇଗଲେ ମା’ ଯଶୋମତୀ ଅସମ୍ଭାଳ । ସେ ଭୁଲିଯାଆନ୍ତି ତାଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ବାହାରକୁ ଯାଆନ୍ତି, ପୁଣି ଘର ଭିତରକୁ ଆସନ୍ତି । କାହିଁକି ବିଳମ୍ବ କଲା କାହୁ । ଏତେ ବିଳମ୍ବିତ କେଉଁଦିନ ହୁଏ ନାହିଁ । । କାହ୍ନୁ ବନଭୂମିକୁ ଫେରିଲେ ତାଙ୍କ ମନ ଶାନ୍ତି । ଦିନେ ଶୁଣିଲେ କଂସ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ବନଭୂମିକୁ ପଠାଉଛି କାହୁ, ଉପରେ ଦାଉ ସାଧବାପାଇଁ । ରାକ୍ଷସମାନେ ବଳଶାଳୀ । ଅତି ନିଷ୍ଠୁର । ତେଣୁ ସେ ଦ୍ଵାରବନ୍ଧକୁ ଧରି କଳାକାଠ ପଡ଼ିଗଲେ । କାଳେ ମୋ କାହ୍ନୁର କ’ଣ ହୋଇଯିବ? ଯଶୋଦାଙ୍କ ନିକଟରେ କାହ୍ନୁ ଥିଲେ ସାଧାରଣ ଶିଶୁ । ସେ କାହୁର ଦୈବୀଗୁଣର ପରିଚୟ ପାଇନଥିଲେ ।

୧୬ । କାଠିକର ପାଠ

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଯାହା କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ ଅତି ମୁସ୍କିଲ, ତାହାକୁ କାଠିକର ପାଠ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଅନେକ କାମ ଅଛି, ଯାହା କରିବା ସହଜ ନୁହେଁ । ସେଇଠି ଆମେ କହୁ ଏ କାମ କରିବା କାଠିକର ପାଠ । ସମଗ୍ର ବର୍ଷ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଛୁଟି ବ୍ୟତିରେକେ ଅଧ୍ୟୟନ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯେତିକି ସମୟ ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟଦିଗରେ ବ୍ୟୟିତ ହୁଏ, ତାହା ଅଧ୍ୟୟନ ଦିଗରେ ଲାଗେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ପରୀକ୍ଷା ପାଖେଇ ଆସିଲେ, ସେମାନେ ଭୟଭୀତ ହୋଇପଡ଼ନ୍ତି । କିପରି ଏତେଶୀଘ୍ର ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ଶେଷ କରିବେ ? କ୍ରମେ କ୍ରମେ ସେମାନେ ରାତି ଉଛିଦ୍ର ରହି ଅନେକ ରୋଗର କବଳିତ ହୁଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପରୀକ୍ଷାରେ ଆଶାନୁରୂପ ସଫଳତା ହାସଲ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହା ଅନ୍ୟ ଏକ ରୂଢ଼ି ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ; ଯଥା – ‘ବାହାଘର ବେଳେ ବାଇଗଣ ରୁଆ’ । କାରଣ କାମ ସମୟରେ ଯଦି ଜଣେ ପାଗଭିଡ଼େ, ତେଣେ କଚେରୀ ବରଖାସ୍ତ ହୋଇଯିବ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଦରକାର । ସେପରି କଲେ ପରୀକ୍ଷା ଲାଗି ଆଉ ଭୟ ନଥ‌ିବ । ମାତ୍ର ପରୀକ୍ଷାର ଅଳ୍ପଦିନ ପୂର୍ବରୁ ପରୀକ୍ଷାପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥ‌ିବା ପରୀକ୍ଷାର୍ଥୀ କହେ ପରୀକ୍ଷାରେ ପାସ୍‌ କରିବା ‘କାଠିକର ପାଠ’।

ଗଳ୍ପ –
(ଏକ ବିଶେଷ ଅନୁଭୂତିର ଗଳ୍ପ)
ସନିଆ ଓ ସୁନେଇ । ଦୁଇ ପରାଣୀ । ସ୍ଵାମୀ-ସ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ଘର ସଂସାର କରିଛନ୍ତି । ବିଲବାଡ଼ିରେ ଖଟି ବଞ୍ଚିବାର ସର୍ବନିମ୍ନ ସମ୍ବଳ ସେମାନେ କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଯୋଗାଡ଼ କରନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ଛୋଟ ପରିବାରର ଭାଗ୍ୟ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ହେଉଛନ୍ତି ଛୋଟ ଛୋଟ ପୁଅଝିଅ – ଧଡ଼ିଆ ଓ ସୁନା । ଅତି ଗେହ୍ଲାରେ ପୁଅଝିଅକୁ ସେମାନେ ପାଳିଥା’ନ୍ତି ।

ମହାବାତ୍ୟାର ସକାଳ ଓଳି । ୧୯୯୯ ମସିହାର’ ଅକ୍ଟୋବର ୨୯ ତାରିଖର ସକାଳୁ ସକାଳୁ ବର୍ଷା ପବନ ଲାଗିଛି ଯେ ଲାଗିଛି । ଟିକିଏ ଛାଡ଼ିବାକୁ ନାହିଁ । ବର୍ଷାର ବେଗକୁ ଦ୍ବିଗୁଣିତ କରୁଛି ପବନ । କ୍ରମଶଃ ପବନ ଅଧିକ ହେବାରୁ ଛୋଟିଆ ଚାଳଘରର ଛପର ଉଡ଼ିଗଲା । ଏଭଳି ପବନକୁ ସନିଆର ଚାଳଘର କେତେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତା । ଶେଷରେ ସମୁଦ୍ରର ଜୁଆରି ପାଣି ମାଡ଼ିଆସିଲା । ସନିଆ ପୁଅ ଧଡ଼ିଆକୁ ଏବଂ ଝିଅ ସୁନାକୁ କାଖରେ ଧରିଲା । ସନିଆ ପଛେ ପଛେ ସୁନେଇ ମଧ୍ୟ ଜୁଆର ସୁଅରେ ଭାସିଗଲେ । ନିଜକୁ ନିରାପଦ ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚାଇବା କାଠିକର ପାଠ । କ’ଣ କରିବେ । ଶେଷରେ ସେମାନେ ଯାଇ ଲାଗିଲେ ଏକ ତେନ୍ତୁଳିଗଛର ଡାଳରେ । ପାଣି ସ୍ରୋତକୁ କାଟି ଅତିକଷ୍ଟରେ ସୁନେଇ ଗଛକୁ ଚଢ଼ିଗଲା । ମାତ୍ର ପିଲା ଦୁଇଟିଙ୍କୁ ଧରି ଗଛରେ ଚଢ଼ିବା ସନିଆ ପକ୍ଷରେ ଥୁଲା କାଠିକର ପାଠ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସନିଆ ହାତରୁ ପୁଅ ଧଡ଼ିଆ ପାଣିସୁଅରେ ଭାସିଗଲା । ସେହି ପାଣିସୁଅରୁ ପୁଅକୁ ଫେରିପାଇବା ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ସନିଆ ଝିଅକୁ ନେଇ ଗଛଡାଳକୁ ଧରି ଉପରକୁ ଉଠିଗଲା । କ୍ରମେ ରାତି ହୋଇଗଲା ।

ସେହି ରାତି ଥୁଲା କାଳ ରାତି । କାଳ ରାତି ପାହିଲା । ସୁନେଇ ଦେଖିଛି ସନିଆ ହାତରୁ ପୁଅ ପାଣିରେ ଭାସି ଚାଲିଯିବା କଥା । ମାତ୍ର ନିରାପଦରେ ତଳକୁ ଆସିଲା ପରେ ସୁନେଇ ଫୁଲି ଫୁଲି କାନ୍ଦିଲା । ବିକଳ ହୋଇ ସନିଆକୁ ଦୋଷ ଦେଲା । ସନିଆ ନିଜେ ବଞ୍ଚିବ ବୋଲି ପୁଅକୁ ପାଣିକୁ ଠେଲିଦେଇଛି ବୋଲି ନିନ୍ଦାକଲା । ଶେଷରେ ମାନସିକ ଭାରସାମ୍ୟ ହରାଇ ପାଗଳୀ ହୋଇଗଲା ।

ପାଗଳୀ – ସୁନେଇକୁ ନେଇ ଘର ସଂସାର କରିବା ଏବଂ ତା’ମନକୁ ବୁଝାଇ ସ୍ବାଭାବିକ କରିବା ସନିଆପାଇଁ କାଠିକର ପାଠ ଥିଲା ।

୧୭ । ଚାଲି ନଜାଣି ବାଟର ଦୋଷ / କାଟି ନଜାଣି କୁରାଢ଼ି ଦୋଷ | ନାଚି ନଜାଣି ଅଗଣା ଖରାପ

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଉପରୋକ୍ତ ରୂଢ଼ିଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ଏକପ୍ରକାର । କୌଣସି ଲୋକ ଠିକ୍‌ରୂପେ କର୍ମ କରୁନଥିଲେ ଅନ୍ୟକୁ ଦୋଷ ଦେଇ, ନିଜର ଅସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ଲୁଚାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରେ । ପ୍ରକୃତରେ ଯଦି ଲୋକଟି ଠିକ୍‌ରୂପେ କୌଣସି ରାସ୍ତାରେ ଚାଲିପାରୁ ନାହିଁ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ନିଜର ଦୋଷକୁ ସ୍ବୀକାର କରେନା, ବରଂ କହେ, ବାଟ ଏପରି ହୋଇଥିବାରୁ ମୁଁ ଚାଲିପାରୁ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସେହି ବାଟଦେଇ ସମସ୍ତେ ଚାଲିଯାଉଛନ୍ତି, କାହାର କିଛି ଅସୁବିଧା ହେଉ ନାହିଁ । ସେହପରି କାଟି ନ ପାରୁଥ‌ିବା ବା ନାଚି ନ ଜାଣିଥୁବା ବ୍ୟକ୍ତି ଯଥାକ୍ରମେ କୁରାଢ଼ି ଦୋଷ ବା ଅଗଣା (ନାଚିବା ସ୍ଥାନ) ଖରାପ ବୋଲି କହିଥା’ନ୍ତି । ମାତ୍ର ସମାଜରେ ଏଭଳି ଅନେକ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନେ ନିଜର ଦୋଷକୁ ସମୀକ୍ଷା ନକରି, ଅନ୍ୟକୁ ଦୋଷ ଦେଇ ନିଜର ନିପାରିଲାପଣିଆକୁ ଲୁଚାଇଥା’ନ୍ତି । ସେଭଳି କ୍ଷେତ୍ରରେ କୁହାଯାଏ, ‘ଚାଲି ନଜାଣି ବାଟର ଦୋଷ’ ।

ଗଳ୍ପ –
ରାଜୁବାବୁଙ୍କ ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ମଣ୍ଟୁ । ଭାରି ଗେହ୍ଲାରେ ବଢ଼ିଛି । ଜେଜେବାପା ଓ ଜେଜେମା’ଙ୍କର ଗୋଟିଏ ନାତି ହୋଇଥିବାରୁ ସେମାନେ ତାକୁ କିଛି କହନ୍ତି ନାହିଁ । କେବେ କେମିତି ଭଲ ମଣିଷ ହେବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ବଂଶର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ରଖିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ କହିଥା’ନ୍ତି ।

ମଣ୍ଟୁ ସ୍କୁଲ ଯାଏ । ପାଠ ପଢ଼େ । ଯାହା ପାଠ ଦିଆଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ଅଭ୍ୟାସ କରେ । ମାତ୍ର ପାଠରେ କେତେବେଳେ ନିଷ୍ଠା ନଥାଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ ଭଲ ପାଠ ପଢ଼ିଲେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ କିମ୍ବା ଦ୍ୱିତୀୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ମଣ୍ଡୁ ନିଜର ପାଠପଢ଼ାରେ ଅଧିକ ମନ ନଦେଇ ବରଂ ଶ୍ରେଣୀରେ ଥ‌ିବା ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଦୋଷାରୋପ କରେ । ସ୍କୁଲର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଠପଢ଼ା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ବୋଲି କହେ । ତେଣୁ ସ୍କୁଲ ବଦଳାଇ ଦେବାକୁ ବାପାଙ୍କ ପାଖରେ କହେ । ବାପା ଓ ଜେଜେମା’ ମଣ୍ଡୁର ଏଭଳି ସ୍ଵଭାବକୁ ଆଦୌ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଦିନେ ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ଜେଜେମା’ ମଣ୍ଡୁକୁ ଅତି ଆଦରରେ ଡାକିଲେ । ପାଖରେ ବସିବାକୁ କହିଲେ । ମଣ୍ଟୁ ବସିଲା ।

ଥରେ ଗୋଟିଏ ବିଲୁଆ ଯାଉ ଯାଉ ବାଟରେ ଅଙ୍ଗୁର କୋଳି ବଗିଚାଟିଏ ଦେଖିଲା । ଅଙ୍ଗୁର କୋଳିଗୁଡ଼ିକ ପାଚି ପେନ୍ଥା ପେନ୍ଥା ହୋଇ ଓହଳିଥାଏ । ବିଲୁଆ ଅଙ୍ଗୁର କୋଳି ଖାଇବାପାଇଁ ବଗିଚାରେ ପଶିଲା । ଅଙ୍ଗୁରଗୁଡ଼ିକ ବାଡ଼ପୋତା ହୋଇ ଉପରେ ଝୁଲୁଥାଏ । ଅଙ୍ଗୁର ଖାଇବାପାଇଁ, ବିଲୁଆ ବହୁତ ଡେଇଁଲା । ଅଙ୍ଗୁରକୁ ଚାହିଁ ଉପରକୁ ଯେତେ ଡେଇଁଲେ ମଧ୍ୟ, ସେ ଅଙ୍ଗୁରକୁ ପାଇପାରିଲା ନାହିଁ । ନାଚି ନାଚି ବିଲୁଆଟି ଥକିପଡ଼ିଲା । ଏ ଅଙ୍ଗୁରଗୁଡ଼ିକ ଖଟା, ମୁଁ ଏହାକୁ ଖାଇବି ନାହିଁ କହି ସେ ଚାଲିଗଲା । ପ୍ରକୃତରେ ଅଙ୍ଗୁର ଖଟା ନଥିଲା । ଯେହେତୁ ବିଲୁଆ ଖାଇପାରିଲା ନାହିଁ, ସେଥ‌ିପାଇଁ ମିଠା ଅଙ୍ଗୁରକୁ ଖଟା କହି ଚାଲି ଯାଇଥିଲା । ଜେଜେମା’ ମଣ୍ଡୁକୁ ବୁଝାଇ କହିଲେ ଯେଉଁମାନେ କାମକୁ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନେ ଅନ୍ୟକୁ ଦୋଷ ଦେଇ ନିଜ ଦୋଷକୁ ଲୁଚାଇଥା’ନ୍ତି ।

ମଣ୍ଟୁ ଜାଣିଲା ଜେଜେମା’ ତା’ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏଭଳି କଥା କହିଛନ୍ତି । ସେ ସ୍କୁଲକୁ ଦୋଷ ଦେଉଥ‌ିବାରୁ, ସେ ତାହାକୁ ବୁଝାଇଛନ୍ତି । ମଣ୍ଟୁ ସେହିଦିନଠାରୁ କାହାକୁ କିଛି ନକହି ମନଦେଇ ପାଠ ପଢ଼ିଲା ଏବଂ ଶ୍ରେଣୀରେ ପ୍ରଥମ ହେଲା ।

୧୮। ଅରକ୍ଷିତକୁ ଦଇବ ସାହା

ବିଶେଷ ଅର୍ଥ –
ଅନେକ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ, ଅତି ଗରିବ, ଧନହୀନ ଲୋକମାନେ ଅଯାଚିତଭାବେ ସାହାଯ୍ୟ ପରେ ବିପଦ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଥା’ନ୍ତି । ସେଭଳି ପରିସ୍ଥିତିକୁ କୁହାଯାଏ, ଅରକ୍ଷିତକୁ ଦଇବ ସାହା । କାରଣ ପୁରାଣଶାସ୍ତ୍ରଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଦେଖିଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଯେଉଁମାନେ ଗରିବ, ନମ୍ର, ଈଶ୍ବରବିଶ୍ଵାସୀ, ସମର୍ପଣ ଭାବଧାରାର ସେମାନେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କର କୃପା ଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି । ଈଶ୍ଵରକୃପା ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ଧନ, ପଦପଦବୀ ଓ ଲୌକିକ ମାନସମ୍ମାନର କୌଣସି ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ ।

ଗଳ୍ପ –
ଗାଁର ଶେଷ ମୁଣ୍ଡରେ ରହୁଥାଏ ବିଧବା ଅସହାୟା ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକଟିଏ । ତା’ର ଏକମାତ୍ର ପୁଅ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କେହି ନିଜର ବୋଲି ନଥା’ନ୍ତି । ପୁଅଟିର ପାଠପଢ଼ା ବୟସ ହେବାରୁ, ମା’ଟି ପୁଅକୁ ପାଠ ପଢ଼ିବାପାଇଁ ସ୍କୁଲରେ ନାଁ ଲେଖାଇଦେଲେ । ସ୍କୁଲକୁ ଯିବାପାଇଁ ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତା ଦେଇ ଯିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । କାରଣ ସ୍କୁଲଟି ଥିଲା ଜଙ୍ଗଲର ଆରପଟରେ ।

ପିଲାଟି ସ୍କୁଲକୁ ଯାଏ । ମାତ୍ର ଜଙ୍ଗଲିଆ ରାସ୍ତାରେ ତାହାକୁ ଭାରି ଡର ଲାଗେ । ସେ ଡରି ଡରି ସ୍କୁଲ ଯାଏ । ଫେରିବାବେଳକୁ ଅନ୍ଧାରିଆ ହୋଇଗଲେ, ସେହି ବାଟରେ ଆସିବାକୁ ତା’ର ଇଚ୍ଛା ନ ଥିଲେ ବି ସେ ପାଠ ପଢ଼ିବାକୁ ହେଲେ କଷ୍ଟ କରିବାକୁ ହେବ ସେଥ୍ପାଇଁ ସେପରି କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୁଏ ।

ଦିନେ ପିଲାଟି ମା’କୁ କହିଲା, ମା’, ମୋତେ ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତାରେ ଫେରିବାପାଇଁ ଭାରି ଡର ଲାଗୁଛି । ମୁଁ ଆଉ ଏକୁଟିଆ ଯାଇପାରିବି ନାହିଁ । ମା’ ଥୁଲା ଧର୍ମପରାୟଣା ଓ ଈଶ୍ବରବିଶ୍ଵାସୀ । ସେ ପୁଅ ମନରେ ସାହସ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ କହିଲା, ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତାରେ ଗଲାବେଳେ ତୋ ବଡ଼ଭାଇ ଗୋପାଳକୁ ଡାକିବୁ । ସେ ତୋତେ ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତାରେ ଯିବାପାଇଁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ । ତୋତେ ଆଉ ଡର ଲାଗିବ ନାହିଁ ।

ପରଦିନ ପିଲାଟି ସ୍କୁଲକୁ ଗଲାବେଳେ, ହଠାତ୍ ମେଘ ଘୋଟିଆସିଲା । ରାସ୍ତା ଅନ୍ଧାରୁଆ ଦେଖାଗଲା । ପିଲାଟିକୁ ଡର ଲାଗିଲା । ସେ ମା’ କଥାକୁ ମନେପକାଇ, ତା’ର ଗୋପାଳ ଭାଇକୁ ଡାକ ଦେଲା । ଦେଖିଲା ବୁଦା ଉହାଡ଼ରୁ ଏକ ସୁସ୍ଥ ସୁନ୍ଦର କିଶୋରଟିଏ ଆସିଲା । ପିଲାଟିକୁ ପରିଚିତ ଢଙ୍ଗରେ କହିଲା, ମୁଁ ତୋତେ ଜଙ୍ଗଲ ରାସ୍ତା ପାର କରିଦେବି । ତୋତେ ଡର ଲାଗିବ ନାହିଁ । ପିଲାଟି ଘରକୁ ଫେରି ମା’କୁ ସବୁ କହିଲା । ମା’ ଭକ୍ତିରେ ଈଶ୍ଵରଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରଣାମ କରି କହିଲା, ‘ଅରକ୍ଷିତକୁ ଦଇବ ସାହା’ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Logic Solutions Unit 3 ତର୍କଦୋଷ ଓ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରି Long Answer Questions.

CHSE Odisha Class 12 Logic Unit 3 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1.ନିମ୍ନଲିଖୂତ ତର୍କଦୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
(କ) ଉଚ୍ଚାରତଣଜନିତ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ବାକ୍ୟଟି ଉଚ୍ଚାରଣ କଲାବେଳେ ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଲେ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ଭାବେ କୌଣସି ଶବ୍ଦ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇ ବାକ୍ୟଟିକୁ ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ, ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଉଚ୍ଚାରଣଜନିତ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

‘‘ତୁମେ ଏହି ଗାଈଟିକୁ ମୋତେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ ।’’
ଏହି ବାକ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଲେ ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ; ଯଥା –
‘ତୁମେ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ତୁମେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ତୁମ ବାପା ବା ଭାଇ ନୁହନ୍ତି ।’
‘ଏହି’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ଠିକ୍ ଏହି ଗାଈ, ଅନ୍ୟ ଗାଈ ନୁହେଁ ।’
‘ଗାଈ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ଗାଈ ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ଛେଳି ମେଣ୍ଢା କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ ପଶୁ ନୁହେଁ ।’
‘ମୋତେ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ଗାଈଟିକୁ ମୋତେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ ମୋ ବାପା କିମ୍ବା ଭାଇକୁ ନୁହେଁ ।’
‘ବିକ୍ରି କରିଅଛ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ମାଗଣା କିମ୍ବା ଉପହାର ଭାବେ ନୁହେଁ ।’
ଏହିପରି ଭାବରେ ବାକ୍ୟଟିର ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ବାହାରିପାରେ । ଏହାକୁ ଦୁର୍ବୋଚ୍ଚାରଣ ଦୋଷ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

(ଖ) ଔପାଧ୍ଵତା ଦୋଷ :
Answer:
ଉପାଧ୍ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ଅବସ୍ଥା ବା ସର୍ଭକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ କୌଣସି ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତି ବିଷୟରେ ଯାହା ସାଧାରଣ ଭାବରେ କୁହାଯାଇଥାଏ ତାହା ବିଶେଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ଏପରି ଯୁକ୍ତିକୁ ଔପାଧ୍ଵତା ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଏହି ଦୋଷ ତିନି ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
(କ) ପଦମାନଙ୍କର ସାଧାରଣ ପ୍ରୟୋଗରୁ ତା’ର ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ
(ଖ) ପଦମାନଙ୍କର ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗରୁ ସାଧାରଣ ସାଧାରଣ ପ୍ରୟୋଗ
(ଗ) ପଦମାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ

(କ) ସାଧାରଣ ପ୍ରୟୋଗରୁ ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ :
ଜଳ ତରଳ ।
ବରଫ ଜଳ।
___________
∴ ବରଫ ତରଳ ।
ଏଠାରେ ଜଳର ସାଧାରଣ ଅବସ୍ଥା ତରଳ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଏହା ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାକୁ ଗତି କରିଅଛି ।

(ଖ) ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗରୁ ସାଧାରଣ ପ୍ରୟୋଗ :
ନିଜ ବାଡ଼ିର ତୋଳା ପରିବା ୱ୍ଆଯାଏ ।
କଞ୍ଚା କଦଳୀ ବାଡ଼ିତୋଳା ପରିବା ଅଟେ ।
___________________________
∴ କଞ୍ଚା କଦଳୀ ଖୁଯାଏ ।
କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ପରିଧେୟ । ତକିଆ ଖୋଳ କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ।

(ଗ) ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗରୁ ବିଶେଷ ପ୍ରୟୋଗ
କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ପରିଧେୟ ।
ତକିଆ ଖୋଳ କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ।
______________________
∴ ତକିଆ ଖୋଳ ପରିଧେୟ ।
ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାକୁ ଅଗ୍ରସର ହୋଇଅଛି ।

2. କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ତର୍କଦୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ଉଦାହରଣ ସହ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣ ହେଉଛି ‘କାର୍ଯ୍ୟର ସର୍ରାନ୍ତର ଅବ୍ୟବହିତ ନିରପେକ୍ଷ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା’ । ଯଥାର୍ଥରେ ଯାହା ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣ ନୁହେଁ ମାତ୍ର ତାହାକୁ ଯଦି କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ତେବେ ତାହାର କାରଣ ସଂକ୍ରାନ୍ତ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
(a) ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ ତର୍କଦୋଷ :
‘ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ’ର ଅର୍ଥ ହେଲା ‘ଏହା ପରେ ତେଣୁ ଏହି ହେତୁରୁ’ । କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଯଦି ଯେକୌଣସି ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ତେବେ ‘ଅତଃ ପରଂ ତଦ୍ମାବତଃ’ ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ –
ନବବଧୂର ଗୃହପ୍ରବେଶ ବୃଦ୍ଧଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ।
ଆକାଶରେ ଧୂମକେତୁର ଆବିର୍ଭାବ ମହାତ୍ମାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ।
ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ କାକତାଳୀୟ ନ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି ତାଳ ଗଛ ଉପରେ କାଉ ବସିବାରୁ ତାଳ ପଡ଼ିଲା । ଏଣୁ ତାଳ ପଡ଼ିବା ହେଉଛି କାଉ ବସିବାର କାରଣ । ଏହି ତର୍କଦୋଷ ସାଧାରଣତଃ ଅନ୍ଧବିଶ୍ବାସ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥାଏ ।

(b) ଉପକାରଣକୁ କାରଣ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ତର୍କଦୋଷ :
କାରଣ କହିଲେ କେତୋଟି ଉପକାରଣର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉପକାରଣ କାରଣର ଏକ ଅଂଶ ମାତ୍ର ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ସେହି ଉପକାରଣକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ- ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଗଛକୁ ଉଠୁଥିବା ସମୟରେ ତଳେ ପଡ଼ି ତାହାର ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା । ଲୋକଟିର ମୃତ୍ୟୁ ପାଇଁ ଅନେକ ଉପକାରଣ ଦାୟୀ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ଲୋକଟିକୁ ଗଛ ଚଢ଼ା ଠିକ୍ ଭାବରେ ଜଣା ନଥୁଲା, ଗଛଟି ବହୁତ ଡେଙ୍ଗା ଥିଲା, ସେଠାରେ କୌଣସି ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟକେନ୍ଦ୍ର ନଥିଲା ଇତ୍ୟାଦି । ଏଣୁ ଏହିସବୁ ଉପକାରଣ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ଉପକାରଣକୁ କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।

(c) ସହକାର୍ଯ୍ୟ କାରଣତା ଦୋଷ :
ଦୁଇଟି ସହକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ଆମେ ଯଦି ଗୋଟିଏ ସହକାର୍ଯ୍ୟକୁ କାରଣ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟିକୁ କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରୁ, ତେବେ ସହକାର୍ଯ୍ୟ କାରଣତା ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦିନ ରାତିର କାରଣ । ମାତ୍ର ବାସ୍ତବରେ ପୃଥିବୀ ନିଜ ମେରୁଦଣ୍ଡ ଚାରିପଟେ ଘୂରିବା କାରଣରୁ ଦିନ ଓ ରାତି ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଦିନ ଓ ରାତି ପରସ୍ପରର ସହକାର୍ଯ୍ୟ ।

(d) ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ କାରଣକୁ କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବା ତର୍କଦୋଷ :
କାରଣ ସର୍ବଦା କାର୍ଯ୍ୟର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା । କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସମୟର ବ୍ୟବଧାନ ନଥାଏ । ତେଣୁ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଗୋଟିଏ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାକୁ ତାହାର କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଏହି ଦୋଷ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପିତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେବା ପୁତ୍ରର ପାଠ ପଢ଼ା ବନ୍ଦ ହେବାର କାରଣ । ସେହିପରି କଂଗ୍ରେସ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଢ଼ାହେବା ଭାରତର ସ୍ବାଧୀନତା ପାଇବାର କାରଣ ।

(e) ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଉପେକ୍ଷା ଦୋଷ :
ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣର ଉପସ୍ଥିତି ସତ୍ତ୍ବେ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣ ଅନୁପସ୍ଥିତି ରହିଲେ କାର୍ଯ୍ୟୋତ୍ପାଦନ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ନଞର୍ଥକ ଉପକାରଣମାନଙ୍କୁ ବିଚାରକୁ ନନେଇ ସଦର୍ଥକ ଉପକାରଣଗୁଡ଼ିକର କାର୍ଯ୍ୟୋତ୍ପାଦନରେ କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ନାହିଁ ବୋଲି ମନେକଲେ ଏହି ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭଲ ବର୍ଷା ହେବା ସହିତ ଭଲ ଫସଲ ହେବାର କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ । କାରଣ ପୋକ ଲାଗିବା ଯୋଗୁଁ ଫସଲ ନଷ୍ଟ ହେବା ଅନ୍ୟ ଏକ କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯାଇଥାଏ ।

3. ନିମ୍ନଲିଖୂତ ତର୍କଦୋଷଗୁଡ଼ିକୁ ଉଦାହରଣ ସହ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
(a) ଅବୈଧ ସାମାନ୍ୟକରଣ ଦୋଷ :
Answer:
ସାମାନ୍ୟକରଣ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଭିଜ୍ଞତାଲବ୍‌ଧ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାନଙ୍କରୁ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଅବୈଧ ସାମାନ୍ୟକରଣ ଦୋଷ କହନ୍ତି । ଏଠାରେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ଯେତେ ଅଧିକ ହେବ ସମ୍ଭାବନା ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ହେବ । ମାତ୍ର କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆମେ ସ୍ଵଳ୍ପ କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଉ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଜଣେ ବିଦେଶାଗତ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାରତର କେତୋଟି ସମୃଦ୍ଧିଶାଳୀ ସହରର ଭାରତୀୟ ପରିବାରମାନଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ସମସ୍ତ ଭାରତୀୟ ଧନୀ, ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷିତ ଓ ବଳବାନ୍ । ବିଦେଶାଗତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଏପରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅବୈଧ ସାମାନ୍ୟକରଣ ଦୋଷଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।

ସେହିପରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନିଆଯାଇ ପାରେ ଯେ, ଗାଁର କେତେକ ଚନ୍ଦାମୁଣ୍ଡିଆ ବ୍ୟକ୍ତି ଧନୀ ଥିବାର ଦେଖ୍ ଜଣେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ଗାଁର ସମସ୍ତ ଚନ୍ଦାମୁଣ୍ଡିଆ ବ୍ୟକ୍ତି ଧନୀ ଅଟନ୍ତି ।

(b) ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ସ୍ଵୀକାର ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ଏହାକୁ ସାଧ୍ଯସମ ତର୍କଦୋଷ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯାହାକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା କଥା ତାହାକୁ ହିଁ ହେତୁବାକ୍ୟ ରୂପେ ନେଇ ପ୍ରମାଣ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ତାହାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେବାକୁ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ସ୍ବୀକାର ଦୋଷ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ଚକ୍ରକ ଦୋଷ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ । କାରଣ ହେତୁବାକ୍ୟ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ସମାନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲେ ଏହି ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କାଚ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଦେଖୁହୁଏ । ଏଣୁ ଯାହା ସ୍ଵଚ୍ଛ ଓ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଦେଖିପାରୁ ତାହା କାଚ ଅଟେ ।

ରାମ ଦଶରଥଙ୍କର ପୁତ୍ର ଅଟନ୍ତି । ଦଶରଥ ରାମଙ୍କର ପିତା ଅଟନ୍ତି ।
ପ୍ଲାଟୋ ଆତ୍ମାର ଅମରିତ୍ଵ ସରଳତାରୁ ଓ ସରଳତା ଆତ୍ମାର ଅମରତ୍ଵରୁ ପ୍ରମାଣ କରିଛନ୍ତି ।

(c) ଅସିଦ୍ଧ ହେତୁ ଦୋଷ :
Answer:
ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦୁଇଟି ହେତୁବାକ୍ୟରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ହେତୁବାକ୍ୟ ଯଦି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ମଧ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । ତେଣୁ ମିଥ୍ୟା ହେତୁବାକ୍ୟରୁ ନିଃସୃତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରିନେଲେ ଏହି ପ୍ରକାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ –
ଯେଉଁମାନେ ଥାନାକୁ ଯାଆନ୍ତି ସମସ୍ତେ କଏଦୀ ଅଟନ୍ତି ।
ତୁମ ବାପା ଥାନାକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
___________________
∴ ତୁମ ବାପା ଜଣେ କଏଦୀ ।

(d) ନାନୁମିତିକ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ –
(୧) ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ।
(୨) ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ ।
ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ପ୍ରଣିଧାନଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହି ନିୟମକୁ ଉଲ୍ଲଙ୍ଘନ କଲେ ନାନୁମିତିକ ତର୍କ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ।
ଆଲୋକ ଅଛି ।
____________
∴ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଛି ।
ଏହା ଦୋଷଯୁକ୍ତ ଅଟେ ।

(e) ବହୁପ୍ରଶ୍ନ ଦୋଷ :
Answer:
ବେଳେବେଳେ ଏପରି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରାଯାଏ ଯେକୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉତ୍ତର ଦେବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ତର କେବଳ ‘ହଁ’ କିମ୍ବା ‘ନା’ ରୂପେ ଦେବାକୁ ଦାବି କଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ :
(୧) ତୁମେ ମଦ ପିଇବା ଛାଡ଼ିଲଣିକି ?
(୨) ତୁମେ ଚୋରି କରିବା ଛାଡ଼ିଲଣିକି ?
(୩) ହର ପାର୍ବତୀ କ’ଣ ନାରୀ ?
ଏହି ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର କେବଳ ହଁ କିମ୍ବା ନା ମଧ୍ଯରେ ଦିଆଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ ।

4. ଅବାନ୍ତର ପ୍ରସଙ୍ଗ ଦୋଷଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର ।
Answer:
(a) ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଦୁର୍ବଳତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ – ପ୍ରତିପକ୍ଷର ମତକୁ ଯୁକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଖଣ୍ଡନ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଯଦି ତାଙ୍କର ଆଚରଣ ବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚରିତ୍ରକୁ କିମ୍ବା ଅଭ୍ୟାସକୁ ଆକ୍ଷେପ କରି ତାଙ୍କ ଯୁକ୍ତିଟି ଭୁଲ୍ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଦୁର୍ବଳତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣ :
(୧) ଜଣେ ବକ୍ତା ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସପକ୍ଷରେ ବୁଝାଉଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ ଆମେ ଦୁଇ ଓ ଆମର ଦୁଇ । ମାତ୍ର ଏହି ସମୟରେ ଜଣେ ଶ୍ରୋତା ଉଠିପଡ଼ି ଜବାବ ଦେଲା ଯେ ବକ୍ତା ନିଜେ ଦଶଗୋଟି ସନ୍ତାନର ଜନକ । ସେ କିପରି ଭାବରେ ଏକଥା କହିପାରୁଛନ୍ତି ?
(୨) ଜଣେ ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରେଣୀଗୃହରେ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରୁଥିବା ସମୟରେ କହିଲେ ଯେ ଧୂମପାନ ନିଷେଧ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଜଣେ ଛାତ୍ର ଉଠିପଡ଼ି ଉତ୍ତର ଦେଲା – ସାର୍ ଆପଣ ଏପରି କଥା କିପରି ଭାବରେ କହୁଛନ୍ତି ? କାରଣ ଆପଣ ନିଜେ ଧୂମପାନ କରୁଛନ୍ତି ।

(b) ଲୋକ-ଉତ୍ତେଜକ ତର୍କଦୋଷ – ଏହାକୁ ଜନତାଙ୍କୁ ମତେଇବା ଯୁକ୍ତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ମତକୁ ସମର୍ଥନ ବା ଖଣ୍ଡନ କରିବାକୁ କୌଣସି ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ନ ବାଢ଼ି ଯଦି ଲୋକଙ୍କୁ ଉତ୍ତେଜକ ଭାଷାର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ କରି ନିଜର ମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ଲୋକ-ଉତ୍ତେଜକ ତର୍କ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଯଦି ଆମେ ଡାରଉଇନ୍‌ଙ୍କର ଜୈବ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦକୁ ସ୍ବୀକାର କରୁ, ତେବେ ଆମକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ହେବ ଯେ ଆମର ପୂର୍ବପୁରୁଷମାନେ ଜଣେ ଜଣେ ପାତିମାଙ୍କଡ଼ ଥିଲେ ।

(c) ଆସ୍ତଦ୍ବାହି ତର୍କଦୋଷ – କୌଣସି ମତର ସପକ୍ଷରେ ବା ବିପକ୍ଷରେ ଯଥାଯଥ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ ନକରି କଥାକଥାକେ ଶାସ୍ତ୍ର, ପୁରାଣ ବା ପ୍ରତିଷ୍ଠାବାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ମତକୁ ହେତୁବାକ୍ୟ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ଯୁକ୍ତି କରିବାକୁ ଆପ୍ତଦ୍ବାହି ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ଯୁକ୍ତି ସାହାଯ୍ୟରେ କୌଣସି ମତକୁ ଖଣ୍ଡନ ବା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଏଠାରେ ଆଖୁବୁଜି ସେମାନଙ୍କର ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଆଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ :
(୧) ‘ଅହିଂସା ପରମ ଧର୍ମ’ କାରଣ ଏହା ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ, ବୁଦ୍ଧଦେବ ଓ ଭଗବଦ୍ ଗୀତା କହିଛନ୍ତି ।
୨) ଭୁବନେଶ୍ଵର ଜଳବାୟୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ପକ୍ଷେ ହିତକାରକ କାରଣ ଏହା ପିତା କହନ୍ତି ।
(୩) ପୁରୀର ଜଳବାୟୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ପକ୍ଷେ ହିତକାରକ କାରଣ ଶିକ୍ଷକ ଏକଥା କହନ୍ତି ।

(d) ପରାଜ୍ଞତା ଦୃଷ୍ଟି। ସ୍ଵମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ତର୍କଦୋଷ- ପ୍ରତିପକ୍ଷର ଅଜ୍ଞତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ନିଜର ମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ପରାଜ୍ଞତା ଦୃଷ୍ୟା ସ୍ଵମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ତର୍କଦୋଷ କହନ୍ତି । ପ୍ରତିପକ୍ଷର ଅଜ୍ଞତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ନିଜର ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଇନେବା ହେଉଛି ଏପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ତୁମେ ପୂର୍ବଜନ୍ମରେ ଗୋଟିଏ ଘୁଷୁରି ଥିଲା । ଏହା ଯଦି ମିଛ, ତେବେ ପ୍ରମାଣ କଲ ଦେଖ୍ – ତୁମେ ଘୁଷୁରୀ ନ ଥୁଲ ବୋଲି । ଯଦି ତୁମେ ଏହା ପ୍ରମାଣ ନ କରିପାର ତେବେ ମୋ କଥା ଠିକ୍ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ତୁମେ ବାଧ୍ୟ ।

(e) ମୁଦ୍‌ର – ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ – ଯୁକ୍ତିର ସାହଯ୍ୟ ନ ନେଇ ଯଦି ବଳ ପ୍ରୟୋଗ ବା ଧମକଦ୍ୱାରା ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମତକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ତାହାକୁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ମୁଦ୍‌ଗର-ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଯୁକ୍ତି ବୋଲି କହିବା ମଧ୍ୟ ଅନେକାଂଶରେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଉଦାହରଣ :
(୧) ମୁଁ ଯାହା ତୁମକୁ କହୁଛି ତାହା ସତ ବୋଲି ତୁମେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଲେଖିଦିଅ ନ ହେଲେ ମୁଁ ତୁମକୁ ହତ୍ୟା କରିବି ।
(୨) ସନ୍ତ୍ରାସବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତା ଜଣେ ଧନୀ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ କହିଲା ଯେ ତୁମେ ଆମ ସଂଘକୁ ଏକ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦିଅ । ପ୍ରଥମେ ଧନୀ ବ୍ୟକ୍ତିଜଣକ ମନାକଲା । ତା’ପରେ ସନ୍ତ୍ରାସବାଦୀ ଜଣକ ବନ୍ଧୁକ ଧନୀ ଲୋକର ମୁଣ୍ଡକୁ ଲଗାଇ କହିଲା ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେବୁ କି ନାହିଁ । ତା’ପରେ ଧନୀଲୋକ ଜଣକ ଏକ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦେଲା । ଏହାକୁ ଜୋର ଯାର ମୂଲକ ତା’ର ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି ।

5. ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଓ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଇଦିଅ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଓ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ଉନ୍ନତତର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି କିପରି ? ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଓ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର – ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍‌ଙ୍କୁ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଜନକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଭିତ୍ତିଭୂମି ଉପରେ ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଅଛି । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହେଉଛି ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ସଂଶୋଧ ଓ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ସଂସ୍କରଣ । ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ତଥା ବୈଧତା ପ୍ରମାଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବହୁ ନିୟମ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଅଛି । ତାହାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଅଛି । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଯୋଗୀ । କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍ ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ପରୀକ୍ଷା ନିରୀକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତି ଦେଇଥିଲେ ତାହା କେବଳ ଭାଷାରେ ଲିଖ ଯୁକ୍ତମାନଙ୍କପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ । ମାତ୍ର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ଏହି ଅସୁବିଧାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍ ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥାନ ଏବଂ ନ୍ୟାୟରୂପରେ ବର୍ଗୀକରଣ କରି ବିଭିନ୍ନ ନିୟମମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରାମାଣିକତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାର ଉପାୟ ଦେଇଥିଲେ । କେବଳ ସେତିକି ନୁହେଁ, ସେ ମଧ୍ଯ କେତେକ ବର୍ଣ୍ଣ; ଯଥା – ଅ, ପ, ମ ଦ୍ବାରା ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ (ଆକାର) ଦେଇଥିଲେ; ଯଥା – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ, ରାମ ଜଣେ ଛାତ୍ର, .. ରାମ ମରଣଶୀଳ ଅଟେ । ଏହାକୁ ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍ ନିନିମ୍ନଲିଖଭାବେ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ଦେଇଥିଲେ ଯଥା –

ସମସ୍ତ ମ ପ ଅଟେ ।
ସମସ୍ତ ଅ ମ ଅଟେ ।
___________________
∴ ସମସ୍ତ ଅ ପ ଅଟେ ।

ଏହି ବର୍ଷମାନଙ୍କୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । କାରଣ ଏହି ବର୍ଷଗୁଡ଼ିକ ଅଥବା ଏହିପରି ଆଉ କେତେକ ବର୍ଣ୍ଣ; ଯଥା – କ, ଖ, ଗ ଇତ୍ୟାଦି ଯେକୌଣସି ଯୁକ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଦ (ରାମ, ଯଦୁ, ପର୍ବତ, ମରଣଶୀଳ) ଇତ୍ୟାଦି ପରିବର୍ତ୍ତେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍ ଏହି ଚଳକୁ ବ୍ୟବହାର କରିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା, ଭାଷାରେ ଲିଖ ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଆକାରରେ ପକାଇବା, ଯାହା ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରାମାଣିକତା ପରୀକ୍ଷା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିଲା । ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ଏପ୍ରକାର ପ୍ରଣାଳୀ ଉପରେ କେତେକ ନୂତନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନିମିତ୍ତ ପ୍ରୟାସ କରିଛନ୍ତି । ସେମାନେ କେତେକ ଅବାଚନିକ ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି । ଏ.ଏନ୍. ହ୍ଵାଇଟ୍‌ହେଡ୍, ବର୍ଟାଣ୍ଡ ରସେଲ୍, ସି.ଏସ୍. ପାଏର୍ସ ଆଦି ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ର ବିଶାରଦମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରି ଗଣିତାଭିମୁଖୀ କରିଛନ୍ତି । ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ବିକାଶ ଓ ଉତ୍କର୍ଷ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଉତ୍କର୍ଷ ପାଇଁ ବହୁପରିମାଣରେ ଦାୟୀ ।

ଗାଣିତିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଏହା ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରେ ଓ ଗଣିତର ସ୍ୱରୂପକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରେ । ଏହା ମଧ୍ଯ ଯୁକ୍ତିର ବିଷୟଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ନ ଦେଇ ଆକାରଗତ ସତ୍ୟତା ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଏ । ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ x, y, z ପରି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅ, ପ, ମ ଆଦି ବର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକୁ ‘ଚଳ’ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ କ, ଖ, ଗ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରତୀକ ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରରେ =, +, -, ×, ÷ ଆଦି ସ୍ଥିରାଙ୍କ (Constant) ଭଳି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ •, ∼, ⊃, ∨, ∧, ≡ ଆଦି ସ୍ଥିରାଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

ଏହି ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ବିକାଶ ଓ ଉତ୍କର୍ଷ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଉତ୍କର୍ଷ ପାଇଁ ବହୁପରିମାଣରେ ସହାୟକ । ଜର୍ଜ ବୁଲେଙ୍କର ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଅବଦାନ ଶ୍ରେଣୀ-ସମ୍ପର୍କିତ ବୀଜଗଣିତ, ରସେଲ୍ ଏବଂ ଦ୍ଵାଇଟ୍‌ହେଡ୍‌ଙ୍କର ‘Principia Mathematica’ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଉତ୍କର୍ଷ ସାଧନ ପାଇଁ ବହୁ ପରିମାଣରେ ଦାୟୀ । ବୁଲେଙ୍କର ଶ୍ରେଣୀ-ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବୀଜଗଣିତ ଓ ଦ୍ଵାଇଟ୍ ହେଡ୍‌ଙ୍କର Principia Mathematica ରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ତାର୍କିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ଚର୍ଚ୍ଚା କରି ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ବୈଧତା ପରୀକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ କେତେକ ‘ତାର୍କିକ ଆକାର’ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଛି ।

ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ସ୍ଵରୂପ :
ସି.ଆଇ. ଲିଉଇସ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ତିନୋଟି ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି –
(୧) ଚିନ୍ତାତ୍ମକ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାର
(୨) ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ
(୩) ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ।

(୧) ଚିନ୍ତାତ୍ମକ ବା ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାର – ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଶେଷ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Phonogram) ପରିବର୍ଭେ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Ideogram) ର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ କଥ୍ତ ଭାଷା; ଯଥା – ରାମ, ମନୁଷ୍ୟ, ମରଣଶୀଳ ଇତ୍ୟାଦି ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ । ମାତ୍ର ତ, ଥ, ଦ, ତ ∨ ଥ, ତ ⊃ ଥ, ତ ≡ ଥ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ ।

ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷର ଧ୍ଵନିସୂଚକ । ତେଣୁ ଅକ୍ଷରଗୁଡ଼ିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ‘ପ୍ରଶ୍ନସୂଚକ ଚିହ୍ନ’ ଓ ଉଚ୍ଚାରିତ ‘ପ୍ରଶ୍ନସୂଚକ’ ଚିହ୍ନ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ସାକ୍ଷାତ୍ ସମ୍ବନ୍ଧ ବିଦ୍ୟମାନ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ- ପରଶ୍ନବାଚକ ଚିହ୍ନ ଓ ‘ ? ’ । ପ୍ରଥମରେ ଅକ୍ଷରଗୁଡ଼ିକରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ‘ପ୍ରଶ୍ନବାଚକ ଚିହ୍ନ’ ଯାହାକି କଥୁତ ଭାଷାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତାହା ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ ଏବଂ ‘?’ ପ୍ରତୀକଟି ଯାହା ଅବାଚନିକ ଏବଂ ଚିନ୍ତାକୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାରଦ୍ୱାରା ଏକ ଦୀର୍ଘ ଉକ୍ତିକୁ ସହଜରେ ବୁଝିହୁଏ; ଯଥା – ‘ଅଣତିରିଶ ଗୁଣନ ଏଗାର’ କହିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ‘୨୯ × ୧୧’ କହିବା ଅଧ୍ଵ ସୁବିଧାଜନକ ହୋଇଥାଏ ।

(୨) ଅବରୋହ ପ୍ରଣାଳୀ – ଅବରୋହ ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ଭକ୍ତିର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ତଥ୍ୟ ପରିସ୍ଫୁଟ ଓ ପରିପୁଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏହାର ଉଦାହରଣ ଜ୍ୟାମିତିରେ ରହିଛି । ଅଳ୍ପସଂଖ୍ୟକ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉକ୍ତିରୁ ସୀମିତ ସଂଖ୍ୟକ କେତେକ ନୀତିର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ବହୁ ଅଧ୍ଵସଂଖ୍ୟକ ଭକ୍ତିର ନିଃସରଣ ଏହି ପଦ୍ଧତିର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଏହି ନିଃସୃତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଅନେକତ୍ର ମୂଳ ଉକ୍ତିମାନଙ୍କଠାରୁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିମାଣରେ ଭିନ୍ନ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଏକ ଶୁଦ୍ଧ ଅବରୋହ ତନ୍ତ୍ର ଗଠନ କରିବାରେ ସମର୍ଥ ହୁଏ ।

(୩) ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର – ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାରଦ୍ୱାରା ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ପ୍ରକାରର ଅନେକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ କରାଯାଇଥାଏ । +, -, ×, ÷, =, ≡, ∨, ∧, ⊃, • ଆଦି ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ଓ କ, ଖ, ଗ (x, y, z) ଆଦି ବର୍ଣ୍ଣଗୁଡ଼ିକୁ ଚଳ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

6. ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ? ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଚଳ ଓ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ବିଶେଷଧରଣର ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହାର କରି ଯୁକ୍ତିକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ଓ ତାହାର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରେ ତାହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଚଳ – ଚଳ କହିଲେ ତାହାକୁ ହିଁ ବୁଝାଯାଏ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । କ, ଖ, ଗ (x, y, z) ଇତ୍ୟାଦିକୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । କ, ଖ, ଗ ଆଦି ‘ଚଳ’ ଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ତର୍କବାକ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ –
(୧) ରାମ ସୀତାକୁ ଭଲ ପାଏ ।
(୨) କ ଖ କୁ ଭଲ ପାଏ ।

ଯଦି ଭଲ ପାଏ ସମ୍ପର୍କକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ କରାଯାଏ, ତେବେ ଏହା କ ସମ୍ପର୍କ ଖ କୁ ବୁଝାଏ । ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ ହେଲେ ‘ଚଳ’ । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ x² = 9 ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି x = ±3, x = 3 / x = -3 (x କୁ ‘କ’ ରୂପେ ନିଆଯାଇପାରେ) କ ଓ ଖ ‘ଚଳ’ର ସଙ୍କେତ ହୋଇଥିଲେ ବି ସେଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ସଂକେତ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଚଳ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟପାଇଁ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ; ଯଥା –
(୧) ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ । – ତ
(୨) କ୍ଷୀର ଶ୍ବେତ ଅଟେ । – ଥ

ଏଠାରେ ‘ତ’ ଓ ‘ଥ’ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଅଛି । ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତୀକରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର ଯେକୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଅକ୍ଷରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ବୀଜଗଣିତରେ ସଂଖ୍ୟାମୂଳକ ଚଳରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା କ, ଖ, ଗ (x, y, z) ଇତ୍ୟାଦି ଯେପରି ଯେକୌଣସି ସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ; ସେହିପରି ତ, ଥ, ଦ, ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଯେକୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ପ୍ରତୀକାନ୍ବିତ କରେ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ – ସ୍ଥିରାଙ୍କର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ ହେଲା ଯାହା ସ୍ଥିର ରହେ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନୁହେଁ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ସର୍ବଦା ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥିବାସ୍ଥଳେ ସେମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିବା ଚଳଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟର ସମର୍ଥନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ ‘ତ’ ଓ ‘ଥ’ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ବୁଝାଉଅଛି । ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତୀକରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର ଯେକୌଣସି ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଅକ୍ଷରକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ବୀଜଗଣିତରେ ସଂଖ୍ୟାମୂଳକ ଚଳରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିବା କ, ଖ, ଗ (x, y, z) ଇତ୍ୟାଦି ଯେପରି ଯେକୌଣସି ସଂଖ୍ୟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ; ସେହିପରି ତ, ଥ, ଦ, ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଯେକୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ପ୍ରତୀକାନ୍ବିତ କରେ ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ – ସ୍ଥିରାଙ୍କର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ ହେଲା ଯାହା ସ୍ଥିର ରହେ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନୁହେଁ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ସର୍ବଦା ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥିବାସ୍ଥଳେ ସେମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିବା ଚଳଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରେ । ଏଣୁ ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟର ସମର୍ଥନରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

‘~’ଏହି ଚିହ୍ନକୁ ‘ନୁହେଁ’ର ପ୍ରତୀକରୂପେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ନେତି ବା ବିରୁଦ୍ଧତାର ସୂଚକରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ସେହିପରି ‘•’ ହେଉଛି ଏବଂ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂଯୋଜକର ସୂଚକ, ‘∨’ ହେଉଛି ‘କିମ୍ବା’ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଯୋଜକର ସୂଚକ, ‘⊃’ ହେଉଛି ଆତ୍ପାଦନ (ଯଦି …………. ତେବେ)ର ସୂଚକ (କେତେକ ତାର୍କିକ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘→’ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି), ଏବଂ ‘≡’ ହେଉଛି ସମତୁଲ୍ୟତାର ସୂଚକ । ଏହି ପ୍ରତୀକଗୁଡ଼ିକୁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କାରଣ ଏହି ଚିହ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ଯେକୌଣସି ତାର୍କିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଗାଣିତିକ ଚିହ୍ନ +, x, + ଇତ୍ୟାଦିର ଅନୁରୂପ । ଏଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଏହି ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ପରିସର ସୂଚିତ କରିବା ନିମନ୍ତେ ‘( )’ ଏହି ଚିହ୍ନ ଅର୍ଥାତ୍ ବନ୍ଧନୀର ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ~ତ, (ତ ∨ ଥ), (ତ ⊃ ଥ), (ତ ∧ ଥ), (ତ • ଥ), (ତ ≡ ଥ) ସଂଯୋଜିତ ହୋଇଥିବା ବିଷୟ ସୂଚିତ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସ୍ଥିରାଙ୍କ ଓ ଚଳର ପ୍ରୟୋଗ କରି କେତେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଉ ।
(କ) ସୂର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । – ତ
(ଖ) ସୂର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ । – ~ତ
(ଗ) ଆଲୋକ ରହିଛି । – ଥ
(ଘ) ଆଲୋକ ନାହିଁ । – ~ଥ
(ଙ) ସୂର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି ଏବଂ ଆଲୋକ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । – (ତ • ଥ)
(8) ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ । – (ତ ⊃ ଥ)
(ଛ) ଯେତେବେଳେ ଆଲୋକ ନ ଥାଏ, ସେତେବେଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ନଥାଏ । – ~ଥ ⊃ ~ତ
(ଜି) ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥିଲେ ଆଲୋକ ଥାଏ ବୋଲି କହିବା ଯାହା ହୁଏତ ସୂର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଆଲୋକ ଅଛି ବୋଲି କହିବା ମଧ୍ୟ ତାହା । – (ତ ⊃ ଥ) ≡ ( ~ ତ ∨ ଥ)

7. ସତ୍ୟଫଳନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ସତ୍ୟଫଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚନା ଦିଅ ।
Answer:
ଫଳନ (Function) ଶବ୍ଦଟି ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଗଣିତରେ ଗୋଟିଏ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଅନ୍ୟର ଫଳନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ସେହି ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିଟିର ମୂଲ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୁଏ, ଅର୍ଥାତ୍ x = y + 1 । ଏଠାରେ xର ମୂଲ୍ୟ ଦୂର ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । y ଯଦି 5 ହୁଏ, ତେବେ xର ମୂଲ୍ୟ ହେବ 6 ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯେକୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଅବଶ୍ୟ ରହିବ । ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଯେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନର ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିଟିକୁ ଦ୍ବିତୀୟର ସତ୍ୟଫଳନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ଯୌଗିକ ତର୍କବଚନରେ ସତ୍ୟଫଳନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କଲାବେଳେ ତଦନ୍ତର୍ଗତ ତର୍କବଚନମାନଙ୍କର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଏବଂ ସେହି ବାକ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ତର୍କବଚନଗୁଡ଼ିକ ‘ଚଳ’ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ହୋଇଥବାରୁ ଏପରି ଗୋଟିଏ ତାର୍କିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ସତ୍ୟଫଳନ ତଦନ୍ତର୍ଗତ ‘ଚଳ’ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ।

(୧) ବିରୁଦ୍ଧ ଫଳନ – ଗୋଟିଏ ତର୍କବଚନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ତା’ର ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବଚନଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ତା’ର ବିରୁଦ୍ଧଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ପୁଷ୍ପଟି ଶ୍ଵେତ ଅଟେ – (ତ), ପୁଷ୍ପଟି ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ — (~ ତ) । ଏହି ସତ୍ୟଫଳନର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଭାବେ ଗଠନ କରାଯାଏ ।

ତ	~ତ	ତ • ~ତ
୧	୦	୦
୦	୧	୦

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୦୦ ।

(୨) ସଂଯୋଜକ ଫଳନ – ସଂଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧ୍ୱକ ତର୍କବାକ୍ୟ ‘ଏବଂ’ ଦ୍ବାରା ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଯଥା — କମଳା ଜଣେ ନର୍ତ୍ତକୀ ଏବଂ ଅପରାଜିତା ଜଣେ ‘ଗାୟିକା’ । ଏହି ସଂଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ସେତିକିବେଳେ ସତ୍ୟ ହୁଏ, ଯେତେବେଳେ ଏହି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ କିମ୍ବା ଉଭୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ସଂଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ପରିଗଣିତ ହେବ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – କମଳା ଜଣେ ନର୍ତ୍ତକୀ – ତ
ଅପରାଜିତା ଜଣେ ଗାୟିକା — ଥ ନିଆଯାଉ ।
ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପ ହେଉଛି (ତ • ଥ) ।

ତ	ଥ	ତ • ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୦
୦	୦	୦

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୦୦ ।

(୩) ବିଯୋଜକ ଫଳନ – ଏକ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ; ଯଥା — ରାମ ବିଚକ୍ଷଣ ଅଟେ (ତ) କିମ୍ବା ସେ ପରିଶ୍ରମୀ ଅଟେ (ଥ), ସତ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେବାପାଇଁ କଳ୍ପ ଦୁଇଟିରୁ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଉଭୟ କଳ୍ପ ସତ୍ୟ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ମଧ୍ଯ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ଉଭୟ କଳ୍ପ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥିଲେ ତାହା ମିଥ୍ୟା । ସୁତରାଂ ବିଯୋଜକ ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନରୂପ ହୋଇଥାଏ ।

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୦

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୧୧୦ ।

(୪) ବୈକଳ୍ପିକ ଫଳନ – ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମଧ୍ୟ ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏଥ‌ିରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ‘ଉଭୟ ନୁହେଁ’ ଦ୍ବାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ‘ରାମ ଉଭୟ ବୁଦ୍ଧିଆ ଏବଂ ନିର୍ବୁଦ୍ଧିଆ ନୁହେଁ’– ଏଥରେ ମଧ୍ଯ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ରହିଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପ ସତ୍ୟ ହେଲେ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଦୁଇଟିଯାକ ବିକଳ୍ପ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ କିନ୍ତୁ ଦୁଇଟିଯାକ ସତ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏଥ‌ିରେ ଗୋଟିଏ ‘ତ’ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ‘ଥ’ ହୋଇଥାଏ । ତ ଓ ଥ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ହେଲେ ବୈକଳ୍ପିକ ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନଭାବରେ ଗଠନ ହୋଇପାରେ ।

ତ	ଥ	ତ ∧ ଥ
୧	୧	୦
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୦୧୧୧ ।

(୫) ଆପାଦନ ଫଳନ– ଏକ ପ୍ରାକଚ୍ଛିକ ବା ଆପାଦନମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର ହେଉଛି ଯଦି ତ, ତେବେ ଥ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହାକୁ ‘ହୁଏତ ‘ତ’ ମିଥ୍ୟା କିମ୍ବା ‘ଥ’ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଅର୍ଥ କରାଯାଏ । କାରଣ ଏହାହିଁ ହେଉଛି ସର୍ବନିମ୍ନ ସର୍ଭ, ଯାହାର ପୂରଣ ବିନା ଏ ପ୍ରକାର କୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇ ନପାରେ । ଯଦି ବର୍ଷା ହୁଏ, ତେବେ ବନ୍ୟା ହୁଏ ।

ବର୍ଷା ହୁଏ । – ତ
ବନ୍ୟା ହୁଏ । – ଥ
ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ (ତ ⊃ ଥ ) ଅଟେ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ଆପାଦନ ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗଠନ କରାଯାଉ ।

ତ	ଥ	ତ ⊃ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୧
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୧୧ ।

(୬) ସମତୁଲ୍ୟତା ଫଳନ — ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସମତୁଲ୍ୟତା ଥାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ସେମାନେ ସମତୁଲ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି ଯଦି ଗୋଟିକର ସତ୍ୟତା ଅନ୍ୟର ସତ୍ୟତା ଏବଂ ଗୋଟିକର ମିଥ୍ୟାତ୍ମ ଅନ୍ୟର ମିଥ୍ୟାତ୍ବ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୁଏ । ଏହି ସମତୁଲ୍ୟତାକୁ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ‘କେବଳ ଏବଂ କେବଳ ଯଦି’ (Only and only if) ଦ୍ୱାରା ସୂଚିତ କରିଥାଆନ୍ତି । ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ରୂପ ହେଲା ତ = ଥ । ରାମ ରାବଣକୁ ମାରିଥିବେ ଯଦି ଏବଂ କେବଳ ଯଦି ରାବଣ ରାମଙ୍କଦ୍ଵାରା ହତ ହୋଇଥବ । ସମତୁଲ୍ୟତାର ସତ୍ୟସାରଣୀ ହେଲା –

ତ	ଥ	ତ ≡ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୦
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୦୧ ଅଟେ ।

8. ପୁନରୁକ୍ତିକ, ବିରୁଦ୍ଧ ଓ ଆପାତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ବୁଝାଅ ।
Answer:
ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର — ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ଏପରି ଦୁଇଟି ମୂଲ୍ୟ ଥାଏ । ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଏକ ସତ୍ୟଫଳନ ଗଠନ କରାଯାଏ । ଏହି ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି ସର୍ବଦା ସତ୍ୟ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ବା ସୂଚକ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୧’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ସୂତ୍ରଟିକୁ ପୁନରୁକ୍ମିକ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସର୍ବଦା ସତ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ତ ∨ ~ ତ ହେଉଛି ଏକ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ।

ସତ୍ୟସାରଣୀ :

ତ	~ତ	ତ ∨ ~ତ
୧	୦	୧
୦	୧	୧

ଏହିପରି ଅନେକ ଉଦାହରଣମାନ ରହିଛି; ଯଥା – (ତ • ଥ) ⊃ ତ ଇତ୍ୟାଦି ।

ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର — ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟ ଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ସର୍ବଦା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟ ସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୦’ କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ତର୍କବାକ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସର୍ବଦା ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, (ତ • ~ତ) ଏକ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏକ ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଗଠନ କରାଯାଇପାରେ ।

ସତ୍ୟସାରଣୀ :

ତ	~ତ	ତ • ~ତ
୧	୦	୦
୦	୧	୦

ଏହି ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକ ହେଲା ‘•’ ଏବଂ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ୦୦ ।

ଆପାତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର — ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟ ଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ‘୧’ ଏବଂ ‘୦’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହା ତର୍କଦୃଷ୍ଟିରୁ ବେଳେବେଳେ ସତ୍ୟ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ (ତ ∨ ଥ) ହେଉଛି ଏକ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର ।

ସତ୍ୟସାରଣୀ :

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୦
୦	୦	୦

ଏହାର ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ୧୧୧୦ ଅଟେ ।

9. ସତ୍ୟସାରଣୀ ପଦ୍ଧତିଟି କ’ଣ ? ଏହା ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାରେ କିପରି ସହାୟକ ଉଦାହାରଣ ସହ ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ ତାର୍କିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ (ତ – ଥ)ର ସତ୍ୟଫଳନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ଗଣ କେତେକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ସରଳ ଉପାୟ ହେଲା ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗଠନ । ଆଗରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏତ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବ । ଏହାକୁ ତର୍କବାକ୍ୟର ‘ସତ୍ୟଫଳନ ମୂଲ୍ୟ’ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯେକୌଣସି ସ୍ଥିରାଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହେଲେ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧର ସତ୍ୟଫଳନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଚଳମାନଙ୍କର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଅର୍ଥାତ୍ (ତ ୬ ଥ)ର ସତ୍ୟ ଫଳନ ତ ଓ ଥ ର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଏହି ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗଠନ ଆବଶ୍ୟକ ।

ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀ – ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ । ସତ୍ୟକୁ (୧) ଏବଂ ମିଥ୍ୟାକୁ (୦) ବୋଲି ନିଆଯାଏ । ଗୋଟିଏ ତାର୍କିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିରେ ଏକାଧ୍ଵ ଚଳର ସ୍ଥିତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାର ସତ୍ୟ ଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ହୁଏ । ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳ ଥାଏ (ତ ଏବଂ ଥ) ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ସତ୍ୟ କିମ୍ବା ମିଥ୍ୟା ହୋଇଥବା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦୁଇଟି ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ଚାରିଥର ଅର୍ଥାତ୍‌ ୨ର ବର୍ଗ ହେବ । ସେହିପରି ତିନିଗୋଟି ଚଳ ହେଲେ ୨ × ୨ × ୨ = ୮ଟି ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ହେବ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୁଇଟି ଚଳ ତ ଓ ଥ କୁ ନେଇ ସେମାନଙ୍କର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଉ ।

	‘ତ’ ‘ଥ’	ତ	ଥ
(୧)	‘ତ’ ସତ୍ୟ ହେଲେ ‘ଥ’ ସତ୍ୟ ହୁଏ	୧	୧
(୨)	‘ତ’ ସତ୍ୟ ହେଲେ ‘ଥ’ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ	୧	୦
(୩)	‘ତ’ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ‘ଥ’ ସତ୍ୟ ହୁଏ	୦	୧
(୪)	‘ତ’ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ‘ଥ’ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ	୦	୦

ସତ୍ୟସାରଣୀ ପଦ୍ଧତି ପ୍ରୟୋଗରେ ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ବିଚାର :
ଏହି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗରେ ଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ମଧ୍ୟ ବିଚାର କରାଯାଏ । ବୈଧତା ବିଚାର କରିବାକୁ ଗଲାବେଳେ ଦେଖୁବାକୁ ହେବ ଯେ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ପୁନରୁକ୍ତିକ (Tautology) କିମ୍ବା ବିରୁଦ୍ଧ (Contradictory) ଅଥବା ଆପାତିକ (Contingent)
ଅଟନ୍ତି ।

ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଯଦି ଏପରି ହୁଏ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହାର ମୂଲ୍ୟ ୧ ହୁଏ ତେବେ ସେହି ସୂତ୍ରଟିକୁ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

ତ	~ତ	ତ ∨ ~ତ
୧	୦	୧
୦	୧	୧

ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କଲାବେଳେ ସତ୍ୟସାରଣୀ କେବଳ ୦ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

ତ	~ତ	• ~ତ
୧	୦	୦
୦	୧	୦

ତର୍କବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟର ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥିର କରିବାପାଇଁ ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ତେବେ ତାହାକୁ ଏକ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୦

ସତ୍ୟସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରମାଣସିଦ୍ଧତା ପରୀକ୍ଷା : 
ଉଦାହରଣ – ୧ 
ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ, ଏବଂ ଏବେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି ∴ ଆଲେକ ଅଛି । 
ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଆକାର ହେଉଛି – ଯଦି ତ, ତେବେ ଥ, ଏବଂ ତ, ∴ ଥ ।
((ତ ⊃ ଥ) • ତ) ⊃ ଥ

ସତ୍ୟସାରଣୀ

୧ ତ	୨ ଥ	୩ ତ ⊃ ଥ	୪ (ତ ⊃ ଥ) • ତ	୫ ((ତ ⊃ ଥ) • ତ) ⊃ ଥ
୧	୧	୧	୧	୧
୧	୦	୦	୦	୧
୦	୧	୧	୦	୧
୦	୦	୧	୦	୧

ବ୍ୟାଖ୍ୟା — ତ ଏବଂ ଥର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ବିଷୟକ ସମସ୍ତ ସମ୍ଭବପର ସମନ୍ବୟ ୧ମ ଓ ୨ୟ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦିଆଯାଇଛି । ଆପାଦନ ଫଳନର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଅନୁଯାୟୀ (ତ ୬ ଥ)ର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୩ୟ ସ୍ତମ୍ଭରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଛି । ୩ୟ ଓ ୧ମ ସ୍ତମ୍ଭର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ସଂଯୋଜକ ଫଳନର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଅନୁଯାୟୀ (ତ୬ ଥ) •ତର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୪ର୍ଥ ସ୍ତମ୍ଭରେ ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଛି । ପରିଶେଷରେ ୪ର୍ଥ ଓ ୨ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ଆପାଦନ ଫଳନର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଅନୁଯାୟୀ ((ତ ୬ ଥ) • ତ) ୬ ଥର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୫ମ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।

ମୁଖ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ବଶେଷ ସ୍ତମ୍ଭର ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ୧ ଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର । ଏଣୁ ଏହି ଯୁକ୍ତିଟି ସିଦ୍ଧ ବା ବୈଧ ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣ – ୨
ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ଏବଂ ଏବେ ଆଲୋକ ରହିଛି ।
∴ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଛି ।
ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ । – ତ
ଆଲୋକ ଥାଏ । – ଥ
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଆକାର – ((ତ ⊃ ଥ) • ଥ ) ⊃ ତ

ସତ୍ୟସାରଣୀ

୧ ତ	୨ ଥ	୩ ତ ⊃ ଥ	୪ (ତ ⊃ ଥ) • ତ	୫ ((ତ ⊃ ଥ) • ତ) ⊃ ଥ
୧	୧	୧	୧	୧
୧	୦	୦	୦	୧
୦	୧	୧	୧	୦
୦	୦	୧	୦	୧

ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ୧ମ, ୨ୟ ଓ ୩ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ବିଷୟବସ୍ତୁ ସୁପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ୪ର୍ଥ ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ଵାରା ୩ୟ ଓ ୨ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟର ସଂଯୋଗ ବିଧାନ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ୫ମ ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ୱାରା ୪ର୍ଥ ଓ ୧ମ ସ୍ତମ୍ଭର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟର ସମ୍ପର୍କ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ସବିଶେଷ ସ୍ତମ୍ଭର ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା ଉଭୟ ୧ ଓ ୦ ଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର ।

ଉଦାହରଣ – ୩
ରାମ ହୁଏତ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଥବା ନିର୍ବୁଦ୍ଧିଆ ଅଟେ ।
ସେ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ନୁହେଁ ।
∴ ସେ ନିର୍ବୁଦ୍ଧିଆ ଅଟେ ।
ରାମ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଅଟେ । – ତ
ସେ ନିର୍ବୁଦ୍ଧିଆ ଅଟେ । – ଥ
((ତ ∨ ଥ) • ~ ତ) ⊃ ଥ

ସତ୍ୟସାରଣୀ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା —୧ମ, ୨ୟ ଓ ୩ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ବିଷୟବସ୍ତୁ ସୁପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିରୁଦ୍ଧ ଫଳନର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଅନୁଯାୟୀ ~ ତ ର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୪ର୍ଥ ସ୍ତମ୍ଭରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ । ୫ମ ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ଵାରା ୩ୟ ଓ ୪ର୍ଥ ସ୍ତମ୍ଭର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟର ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ୬ଷ୍ଠ ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ଵାରା ୫ମ ଓ ୨ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟର ସମ୍ପର୍କ ସଂସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ସ୍ତମ୍ଭର ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ୧ ଗୁଡ଼ିକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଏଣୁ ଏହା ଏକ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ।

10. ବିଭିନ୍ନ ସତ୍ୟଫଳନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଇଦିଅ ।
Answer:
ସତ୍ୟଫଳନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଅଛି । ତ ⊃ ଥ କୁ ମଧ୍ୟ ~ତ ∨ ଥ ରୂପେ କିମ୍ବା ~ (ତ • ~ଥ ) ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ।
ଉଦାହରଣ – ୧
ସେ ଯଦି ଆସେ, ତେବେ ମୁଁ ଯିବି ।
ସେ ଆସେ । – ତ
ମୁଁ ଯିବି । – ଥ
ଏହାକୁ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧେ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ ।
(ତ ⊃ ଥ) ଯଥା – ସେ ଆସିବ ନାହିଁ ଅଥଚ ମୁଁ ଯିବି । – ~ ତ ∨ ଥ
କିମ୍ବା ସେ ଆସିବ ଅଥଚ ମୁଁ ଯିବି ନାହିଁ, ଏହା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହେଲା – • ~ (ତ • ~ ଥ )

ସତ୍ୟସାରଣୀ

୧ମ	୨ୟ	୩ୟ	୪ର୍ଥ
ତ  ଥ	ତ ⊃ ଥ	~ ତ ∨ ଥ	• ~ (ତ • ~ ଥ )
୧ ୧	୧	୦ ୧ ୧	୧ ୧ ୦ ୦ ୧
			df
୧ ୦	୦	୦ ୦ ୦	୦ ୧ ୧ ୧ ୦
		df
୦ ୧	୧	୧ ୧ ୧	୧ ୦ ୦ ୦ ୧
୦ ୦	୧	୧ ୧ ୦	୧ ୦ ୦ ୧ ୦

ଏହି ସତ୍ୟସାରଣୀରୁ ଜଣାପଡୁଛି ଯେ ୨ୟ, ୩ୟ ଓ ୪ର୍ଥ ସତ୍ୟ ଫଳନଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଛି । ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତମ୍ଭରେ ୧୦୧୧ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟଫଳନକୁ ଅନ୍ୟର ସଂଜ୍ଞାତୁଲ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

ଉଦାହରଣ – ୨
ଗୋପାଳ ଜଣେ ସଟ ଓ ସରଳ ଲୋକ ଅଟେ ।
ଏହା ଗୋଟିଏ ସଂଯୋଜକ ଫଳନ ଅଟେ ।
ଗୋପାଳ ଜଣେ ସଛୋଟ ଲୋକ ଅଟେ । – ତ
ସେ ଜଣେ ସରଳ ଲୋକ ଅଟେ । – ଥ
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପ = (ତ • ଥ)
ଗୋପାଳ ସଟ ନୁହେଁ ଅଥବା ସରଳ ନୁହେଁ, ଏକଥା ସତ ନୁହେଁ । ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକରୂପ ହେଲା – ~(~ତ ∨ ~ ଥ )
~(~ତ ∨ ~ ଥ ) ର ଅର୍ଥ ହେବ ~ (ତ ⊃ ~ ଥ) ।
ଏଥୁରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ – ତ • ଥ = df ~ (~ତ ∨ ~ ଥ ) df ~ (ତ ⊃ ~ ଥ)

ସତ୍ୟସାରଣୀ

୧ମ	୨ୟ	୩ୟ	୪ର୍ଥ
ତ  ଥ	ତ • ଥ	~ (~ତ ∨ ~ ଥ )	~ (ତ ⊃ ~ ଥ)
୧ ୧	୧	୧ ୦ ୦ ୦	୧ ୧ ୦ ୦
୧ ୦	୦	୦ ୦ ୧ ୧	୦ ୧ ୧ ୧
୦ ୧	୦	୦ ୧ ୧ ୦	୦ ୦ ୧ ୦
୦ ୦	୦	୦  ୧ ୧ ୧	୦ ୦ ୧ ୧

ଏହି ସତ୍ୟସାରଣୀରୁ ଜଣାପଡୁଛି ଯେ ୨ୟ, ୩ୟ ଓ ୪ର୍ଥର ସତ୍ୟଫଳନଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ସମାନ ଅଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ୧୦୦୦ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟଫଳନକୁ ଅନ୍ୟଟିର ସଂଜ୍ଞାତୁଲ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

ଉଦାହରଣ – ୩
ଆମ୍ବଟି ଖଟା କିମ୍ବା ମିଠା । – (ତ ∨ ଥ)
ଏହା ଏକ ବିଯୋଜକ ଫଳନ ଅଟେ । ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ଆମ୍ବଟି ଖଟା ନୁହେଁ ଏବଂ ମିଠା ନୁହେଁ, ଏକଥା ସତ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହେଲା –
~ (~ ତ • ~ ଥ ) । ତେଣୁ ଏହାର ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହେଲା –

ଏହି ସତ୍ୟସାରଣୀରୁ ଅନୁମେୟ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସତ୍ୟସାରଣୀର ସତ୍ୟଫଳନ ସମାନ ଅଟେ । ଏହା ୧୧୧୦ ଅଟେ । ଶେଷରେ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ –

(୧) ତ ⊃ ଥ = df ~ ତ ∨ ଥ = df ~ (ତ • ~ ଥ)
(୨) ତ • ଥ = df ~ (~ ତ ∨ ~ ଥ) = df ~ (ତ ⊃ ~ ଥ)
(୩) ତ ∨ ଥ = df ~ (ତ • ~ ଥ) = df ~ (ତ ⊃ ~ ଥ) = df ~ ଥ ⊃ ତ
ସେହିପରି ତ ⊃ ଥ ମଧ୍ୟ ~ ଥ ⊃ ~ ତ ସହିତ ସମତୁଲ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ସତ୍ୟସାରଣୀଦ୍ଵାରା ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇପାରେ ।

୧ମ ଓ ୨ୟ ସ୍ତମ୍ଭରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଉଅଛି ଯେ ତ ⊃ ଥ ଏବଂ ~ ଥ ⊃ ~ତ ର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୧୦୧୧ ଅଟେ । ୩ୟ ସ୍ତମ୍ଭରେ ତ ⊃ ଥ ≡ ~ଥ ⊃ ~ତ ର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ୧୦୧୧ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ ତ ⊃ ଥ ≡ ~ଥ ⊃ ~ତ ଅଟେ ।

11. ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ରଚନା କରି ସେମାନଙ୍କର ବୈଧତା ବିଚାର କର ।
(କ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଖ)
ଆପାତିକ

(ଗ)
ଆପାତିକ

(ଘ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଙ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଚ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଛ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଜ)

12. ନିମ୍ନଲିଖତ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସମତୁଲ୍ୟତା ସତ୍ୟସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଦର୍ଶାଅ ।
(କ)
୧ମର ମୂଲ୍ୟ ୨ୟ ସହିତ ସମାନ

(ଖ)
୧ମର ମୂଲ୍ୟ ୨ୟ ସହିତ ସମାନ

(ଗ)
୧ମ ଓ ୨ୟର ମୂଲ୍ୟ ସମାନ

13. ନିମ୍ନଲିଖ ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟସାରଣୀଦ୍ଵାରା ବୈଧତା ପରୀକ୍ଷା କର ।
(କ)
ପୁନରୁକ୍ମିକ

(ଖ)
ବିରୁଦ୍ଧ

(ଗ)
ଆପାତିକ

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Logic Solutions Unit 3 ତର୍କଦୋଷ ଓ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରି Short Answer Questions.

CHSE Odisha Class 12 Logic Unit 3 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ ।

1. ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟଜନିତ ସରଳ ସମବର୍ତ୍ତନ ଦୋଷ :
Answer:
ସମବର୍ତ୍ତନର ନିୟନ ଅନୁଯାୟୀ ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମବର୍ତ୍ତନ ‘ଇ’ ହୋଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଯଦି ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟରୁ ‘ଆ’ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ତେବେ ଏହା ଦୋଷଯୁକ୍ତ ହୁଏ । ଏ ପ୍ରକାର ଦୋଷକୁ ‘ଆ’ ତର୍କବାକ୍ୟଜନିତ ସରଳ ସମବର୍ତ୍ତନ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।

ଯଥା – ସମବର୍ତ୍ତନୀୟ – ଆ – ସମସ୍ତ ମନୁଷ୍ୟ ମରଣଶୀଳ ।
∴ ସମବର୍ତ୍ତିତ – ଆ – ସମସ୍ତ ମରଣଶୀଳ ପ୍ରାଣୀ ମନୁଷ୍ୟ ।

ଏଠାରେ ‘ମରଣଶୀଳ’ ପଦଟି ସମବର୍ଗିତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ବି ସମବର୍ତ୍ତନୀୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସମବର୍ତ୍ତନର ସାଧାରଣ ନିୟମଟି ଲଙ୍ଘନ କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଛି ।

2. ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟଜନିତ ସମବର୍ତ୍ତନଜନିତ ଦୋଷ ବା ନିଷେଧଭିତ୍ତିକ ସମବର୍ତ୍ତନ ଦୋଷ :
Answer:
ସମବର୍ତ୍ତନୀୟ – କେତେକ ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ । – ଓ
କେତେକ ମିଠାବସ୍ତୁ ଫଳ ନୁହେଁ । – ଓ

ସମବର୍ତ୍ତନର ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । କାରଣ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅବ୍ଯାପ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ସମବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ତୃତୀୟ ନିୟମ ଲଘିତ ହେବ ।

ମାତ୍ର କେତେକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ ‘ଓ’ ତର୍କବାକ୍ୟର ନିଷେଧଭିଭିକ ସମବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବପର ବୋଲି ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ଏଥ‌ିପାଇଁ ଏହାକୁ ପ୍ରଥମେ ଇ-ତର୍କବାକ୍ୟରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଯାଏ ଏବଂ ଏହି ଇ-ତର୍କବାକ୍ୟର ସମବର୍ତ୍ତନୀୟକୁ ‘ଇ’ – ତର୍କବାକ୍ୟର ସମବର୍ତ୍ତିତ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ଯଥା – କେତେକ ଫଳ ମିଠା ନୁହେଁ । – ଓ
କେତେକ ଫଳ ଅ- ମିଠା ଅଟେ । – ଇ
ସମବର୍ତ୍ତିତ ∴ କେତେକ ଅ – ମିଠା ବସ୍ତୁ ଫଳ ଅଟେ । -ଇ

3. ବସ୍ତୁଗତ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ଦୋଷ :
Answer:
ଡ. ବେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ଗୋଟିଏ ବିଧେୟ ସହିତ ବାସ୍ତବ ସମ୍ବନ୍ଧର ଜ୍ଞାନରୁ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିପରୀତ ପଦ ସହିତ ବଧେୟର ବିପରୀତ ବା ବିରୁଦ୍ଧ ପଦର ସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁମେୟ । ବସ୍ତୁଗତ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନରେ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ବିପରୀତ ପଦ ବ୍ୟାବର୍ଜିତର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନୀୟର ବିଧେୟର ବିପରୀତ ଅଥବା ବିରୁଦ୍ଧ ପଦ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତିତର ବିଧେୟ ହୁଏ ଏବଂ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନୀୟ ଓ ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତିତର ଗୁଣ ଅଭିନ୍ନ ରହେ ।
ଯଥା – ଦିନଗୁଡ଼ିକ ଗରମ ଅଟେ ।
∴ ରାତିଗୁଡ଼ିକ ଥଣ୍ଡା ଅଟେ ।

4. ଚତୁଷ୍ପଦୀ ଦୋଷ :
Answer:
ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାରଣ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ କେବଳ ତିନୋଟି ପଦ ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ। ମାତ୍ର କୌଣସି ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ତିନୋଟି ପଦ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଯଦି ଚାରିଗୋଟି ପଦ ରହିଥାଏ, ତାହାକୁ ଚତୁଷ୍ପଦୀ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।
ଯଥା – ମୋ ହସ୍ତ ଟେବୁଲ୍‌କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରୁଛି ।
ଟେବୁଲ୍ ଭୂମିକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରୁଛି ।
_______________________________
∴ ମୋ ହସ୍ତ ଭୂମିକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରୁଛି ।

5. ତୁଲ୍ୟ ବିଗ୍ରହ ଦୋଷ ବା ସଦୃଶ ସାଧୂ ଦୋଷ :
Answer:
କେତେକ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ଯରେ ଆକାରଗତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅର୍ଥଗତ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ନଥାଏ । ଏକ ଧାତୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ସମସ୍ତ ପଦ ଏକାର୍ଥକ ନୁହଁନ୍ତି ।
ଯଥା – ଦୃଶ୍ ଧାତୁର ନିଷ୍ପନ୍ନ ଦୃଶ୍ୟ, ଦର୍ଶନ, ଦର୍ଶକ, ଦାର୍ଶନିକ ଇତ୍ୟାଦି ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଅର୍ଥଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଅଛି । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଏକାର୍ଥକ ମନେକରି ଯୁକ୍ତି କଲେ ଏହିପ୍ରକାର ତୁଲ୍ୟ ବିଗ୍ରହ ଦୋଷ ବା ସଦୃଶ ସାଧୂ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଥା – ସାପ ସହିତ ଯାହାର କାର୍ଯ୍ୟ, ସେ ସାପୁଆ ।
∴ ବିଲ ସହିତ ଯାହାର କାର୍ଯ୍ୟ, ସେ ବିଲୁଆ ।
କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ବିଲୁଆ ଶବ୍ଦ ଚାଷୀକୁ ନ ବୁଝାଇ ଶୃଗାଳକୁ ବୁଝାଏ ।

6. ଶ୍ଳିଷ୍ଟାର୍ଥ ବାକ୍ୟଦୋଷ ବା ନାନାର୍ଥ ବାକ୍ୟଦୋଷ :
Answer:
ବାକ୍ୟର ରଚନାଭଙ୍ଗୀ ହେତୁ କେତେକ ସ୍ଥଳରେ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟକୁ ଏକାଧ୍ଵକ ପ୍ରକାରର ଅର୍ଥ କରାଯାଇପାରେ । ବାକ୍ୟକୁ ବକ୍ତାର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ ନକରି ତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଶିଷ୍ଟାର୍ଥ ବାକ୍ୟଦୋଷ ବା ନାନାର୍ଥ ବାକ୍ୟଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ‘ପାଞ୍ଚ ଓ ସାତର ଦୁଇଗୁଣ’ ଉଣେଇଶ ଅଥବା ଚବିଶ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ଏହିପ୍ରକାର ବାକ୍ୟର ପ୍ରକାଶଭଙ୍ଗୀ ଦୋଷାବହ ଅଟେ ।

7. ସମାହାର ଦୋଷ :
Answer:
ଏହାକୁ ସମଷ୍ଟିକରଣ ଦୋଷ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ । ଯୁକ୍ତିକ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଦମାନଙ୍କୁ ସମଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଏହି ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଥା – ଦୁଇ ଏବଂ ତିନି ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟା ।
ଦୁଇ ଏବଂ ତିନି ପାଞ୍ଚ ।
_____________________
∴ ପାଞ୍ଚ ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟା ।

8. ଅସମାହାର ଦୋଷ :
Answer:
ଏହାକୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିକରଣ ଦୋଷ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଦମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ, ତାହାକୁ ଅସମାହାର ଦୋଷ ବା ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ତ୍ରିଭୁଜର ତିନି କୋଣର ସମଷ୍ଟି ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।
∠କଖଗ ତ୍ରିଭୁଜର ଗୋଟିଏ କୋଣ ।
___________________
∴ ∠କଖଗ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

9. ଉପାଧ୍ ଦୁଷ୍ଟ ଦୋଷ :
Answer:
ଏହାକୁ ଔପାଧ୍ଵତା ଦୋଷ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ପଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ତାହାର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବସ୍ତୁର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥା ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ତିନିଟି ସ୍ତର ଦେଇ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା- ସାଧାରଣ ଅବସ୍ଥାରୁ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥା, ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାରୁ ସାଧାରଣ ଅବସ୍ଥା ଓ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାରୁ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାକୁ ଗତି କରିଥାଏ ।

(୧) ସାଧାରଣ ଅବସ୍ଥାରୁ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥା :
ଜଳ ତରଳ ।
ବରଫ ଜଳ ।
_______________
∴ ବରଫ ତରଳ ।

(୨) ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାରୁ ସାଧାରଣ ଅବସ୍ଥା
ବରଫ କଠିନ ।
ବରଫ ଜଳ ।
____________________
∴ ଜଳ କଠିନ ।

(୩) ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥାରୁ ବିଶେଷ ଅବସ୍ଥା :
କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ପରିଧେୟ ।
ତକିଆ ଖୋଳ କନା ତିଆରି ବସ୍ତୁ ।
__________________________
∴ ତକିଆ ଖୋଳ ପରିଧେୟ ।

10. ଦୁର୍ବୋଚ୍ଚାରଣ ଦୋଷ ବା ଉଚ୍ଚାରଣଜନିତ ଦୋଷ :
Answer:
ଉଚ୍ଚାରଣ କାଳରେ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ପ୍ରଦାନ କଲେ, ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଉଚ୍ଚାରଣଜନିତ ଦୋଷ ହେତୁ ବକ୍ତାର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅର୍ଥ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବାକ୍ୟକୁ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଦୁର୍ବୋଚ୍ଚାରଣ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଥା – ‘ତୁମେ ଏହି ଗାଈଟିକୁ ମୋତେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ ।’’
‘ତୁମେ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ ‘ତୁମେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ । ତୁମ ବାପା ବା ଭାଇ ନୁହନ୍ତି ।’’
‘ଏହି’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘‘ଠିକ୍ ଏହି ଗାଈ, ଅନ୍ୟ ଗାଈ ନୁହେଁ ।’
‘ଗାଈ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ ‘ଗାଈ ମୋତେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ଛେଳି କିମ୍ବା ମେଣ୍ଢା କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରାଣୀ ନୁହେଁ ।’’
‘ମୋତେ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ମୋତେ ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ମୋ ବାପା କିମ୍ବା ଭାଇକୁ ନୁହେଁ ।’’
‘ବିକ୍ରି କରିଅଛ’ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ, ‘ବିକ୍ରି କରିଅଛ, ମାଗଣା କିମ୍ବା ଉପହାର ଦେଇ ନାହିଁ ।’’ ଆଦି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

11. ଅବୈଧ ସାମାନ୍ୟକରଣ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ଏହାକୁ ଅନବେକ୍ଷଣ ଦୋଷ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ । କେତେକ ଘଟଣାକୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ନିର୍ଭର ନକରି ହଠାତ୍ ଏକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଥା – କେତେକ ବିଦେଶୀ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷକ ଭାରତର କେତୋଟି ସମୃଦ୍ଧିଶାଳୀ ସହରର ପରିବାରମାନଙ୍କୁ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ କରି ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେଲେ ଯେ ଭାରତୀୟମାନେ ସମୃଦ୍ଧିଶାଳୀ, ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷିତ ଓ ଅତିଥ୍ୟପରାୟଣ ଅଟନ୍ତି ।

12. ସାଧ୍ଯସମ ବା ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ସ୍ବୀକାର ଦୋଷ :
Answer:
ଯେଉଁ ବିଷୟଟି ପ୍ରମାଣ କରିବାକୁ ଯୁକ୍ତିର ଆଶ୍ରୟ ନିଆଯାଏ ତାହାକୁ ସାଧ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ମାତ୍ର ଏହାକୁ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତର୍କଦୋଷ ହୋଇଥାଏ । ଯୁକ୍ତି କଲାବେଳେ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ବିଷୟର ପ୍ରତିଶବ୍ଦକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ତାହାକୁ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ଏହି ଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – (୧) ଯାହା ସ୍ୱଚ୍ଛ ଓ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଦେଖିପାରୁ ତାହାହିଁ କାଚ ଅଟେ ।
∴ କାଚ ହେଉଛି ସେହି ପଦାର୍ଥ ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଦେଖିପାରୁ ଓ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଅଟେ ।
(୨) ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦଶରଥଙ୍କ ପୁତ୍ର ।
∴ ଦଶରଥ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପିତା ।

13. ସହକାର୍ଯ୍ଯକାରଣତା ଦୋଷ :
Answer:
ଅନେକ ସମୟରେ ବାସ୍ତବ କାରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଅଜ୍ଞତାବଶତଃ ଆମ୍ଭେମାନେ ଗୋଟିଏ ସହକାର୍ଯ୍ୟକୁ କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିନେଉ । ଏହାର କାରଣ ହେଲା ଯେ ଅବାରିତ ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ସହକାର୍ଯ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଏକ ସହକାର୍ଯ୍ୟର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ଭାବରେ ଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ ।
ଦିବସ ପୂର୍ବରୁ ରାତ୍ରି ଆସେ, ରାତ୍ରି ପୂର୍ବରୁ ଦିବସ ଆସେ ।
ଏହା ଏକ ଦୈନନ୍ଦିନ ଘଟଣା । ରାତ୍ରି ଦିବସର ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣା ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଦିବସର କାରଣ ନୁହେଁ ।

14. ଅସିଦ୍ଧ ହେତୁ ଦୋଷ :
Answer:
ଯୁକ୍ତିରେ ହେତୁବାକ୍ୟର ସତ୍ୟତା ଉପରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ସତ୍ୟତା ନିର୍ଭର କରେ । ଏକ ଅସିଦ୍ଧ ହେତୁବାକ୍ୟରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟିଏ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହେଲାପରେ ତାହା ଗ୍ରହଣୀୟ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ମାତ୍ର କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏଭଳି ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେବାଦ୍ୱାରା ତର୍କଦୋଷ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ରାମବାବୁ ଜଣେ ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନର ଅଧ୍ୟାପକ ହୋଇଥ‌ିବେ ।
କାରଣ ସେ ହାତରେ କେତେ ଖଣ୍ଡ ରାଜନୀତି ବିଜ୍ଞାନ ବହି ଧରି ଫେରୁଛନ୍ତି ।

15. ଅତଃ ପରଂ ତସ୍ମାଦତଃ ବା କାକତାଳୀୟ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
କାରଣ ହେଉଛି କାର୍ଯ୍ୟର ନିରପେକ୍ଷ, ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା । ଏହାକୁ ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ ଯେକୌଣସି ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବବର୍ତୀ ଘଟଣାକୁ କାରଣ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା – ନବବଧୂର ଗୃହପ୍ରବେଶ ବୃଦ୍ଧାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ।
ଧୂମକେତୁର ଆବିର୍ଭାବ ମହାତ୍ମାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କାରଣ ।
ଏହାକୁ କାକତାଳୀୟ ନ୍ୟାୟ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଯେପରି କାଉଟି ଉଡ଼ିଗଲା ପରେ ତାଳଗଛରୁ ତାଳଟି ପଡ଼ିବାରୁ କାଉ ଉଡ଼ିଯିବାକୁ ତାଳ ପଡ଼ିବାର କାରଣ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ।

16. ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଦୁର୍ବଳତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ସ୍ଵପକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ସମର୍ଥନଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୋଇ ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ଅସାରତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ଦୋଷକୁ ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଦୁର୍ବଳତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ :
(କ) ଜଣେ ବକ୍ତା ପରିବାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସପକ୍ଷରେ ବୁଝାଉଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ଜଣେ ଶ୍ରୋତା ଉଠିପଡ଼ି କହିଲେ ଯେ ବକ୍ତାଙ୍କର ଛଅଟି ସନ୍ତାନ । ତେଣୁ ସେ ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଛନ୍ତି ତାହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।
(ଖ) ଜଣେ ଶିକ୍ଷକ ଧୂମପାନ ବିରୋଧରେ ଯୁକ୍ତି କଲାବେଳେ ଛାତ୍ରଜଣକ ସେହି ଯୁକ୍ତର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ଅନୁଶୀଳନ ନ କରି ଶିକ୍ଷକ ନିଜେ ଧୂମପାନ କରିବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ବୋଲି ଆକ୍ଷେପ କରି ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତିର ଅସାରତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଏହି ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

17. ପଦ୍ଵାହି ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ଏପ୍ରକାର ତର୍କଦୋଷ ଖୁବ୍ ଜନପ୍ରିୟ ଅଟେ । ନିଜର ଉପଯୁକ୍ତ ଯୁକ୍ତିକୁ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ଉପସ୍ଥାପନ ନକରି କଥା କଥାକେ ବେଦ, ପୁରାଣ, ଶାସ୍ତ୍ର, ପ୍ରତିଷ୍ଠାବାନ୍ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କ କଥାକୁ ହେତୁବାକ୍ୟ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ଯୁକ୍ତି କରିବାକୁ ଆପ୍ତଦ୍ବାହି ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ । ସେମାନଙ୍କର ମତକୁ ଆଖବୁଜି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ଅହିଂସା ପରମୋଧର୍ମୀ, କାରଣ ବୁଦ୍ଧ ଏବଂ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ଉଭୟେ ଏକଥା କହିଛନ୍ତି ।
‘ଭୁବନେଶ୍ଵର ଜଳବାୟୁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟପକ୍ଷେ ହିତକାରକ’ କାରଣ ପିତା କୁହନ୍ତି ।
‘ଜଗତ ମିଥ୍ୟା ଅଟେ’ କାରଣ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଏହା କହିଛନ୍ତି ।

18. ମୁଦ୍‌ଗର ପ୍ରଦର୍ଶନ ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
କୌଣସି ଯୁକ୍ତିର ସାହାଯ୍ୟ ନ ନେଇ ପ୍ରତିପକ୍ଷକୁ ଧମକ ବା ବଳ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ନିଜର ଯୁକ୍ତିକୁ ସ୍ବୀକାର କରିନେବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରିବା ହେଉଛି ଏହି ତର୍କଦୋଷ । ଏ ପ୍ରକାର ଯୁକ୍ତିକୁ ମୁଦ୍‌ଗର ପ୍ରଦର୍ଶନ ନ୍ୟାୟ ବା ବଳ ପ୍ରୟୋଗ ନ୍ୟାୟ ବା ମୁଷ୍ଟିକାଘାତ ନ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଦଳେ ନକ୍‌ସଲ୍ପନ୍ଥୀ ଜଣେ ଧନୀ ଲୋକଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ ପଚାଶ ଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଦାବି କଲା । ମାତ୍ର ଧନୀ ଲୋକଟି ଅକ୍ଷମତା ପ୍ରକାଶ କରିବାରୁ ତାକୁ ବନ୍ଧୁକଦ୍ୱାରା ଭୟଭୀତ କରି ଉପରୋକ୍ତ ଟଙ୍କା ଆଦାୟ କଲେ । ଏହି ଯୁକ୍ତିଟି ଗୋଟିଏ ଯଥାର୍ଥ ଯୁକ୍ତି ନୁହେଁ ।

19. ପରାଜ୍ଞତା ଦୃଷ୍ଟି ସ୍ଵମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ତର୍କଦୋଷ :
Answer:
ପ୍ରତିପକ୍ଷର ଅଜ୍ଞତାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ନିଜର ମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଚେଷ୍ଟାକୁ ଏହି ପ୍ରକାର ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍‌, ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଯଦି ବିରୁଦ୍ଧ ଯୁକ୍ତିଟି ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ପୂର୍ବପକ୍ଷ ନିଜର ମତ ନିର୍ଭୁଲ୍ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ କରନ୍ତି । ଏହି ତର୍କଦୋଷକୁ ‘ପରାଜ୍ଞତା ଦୃଷ୍ୟା ସ୍ଵମତ ପ୍ରତିଷ୍ଠା’ ତର୍କଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କହନ୍ତି ‘ଈଶ୍ବରଙ୍କର ସ୍ଥିତି ନାହିଁ । ଏହି ମତକୁ ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରତିପକ୍ଷକୁ କହିଲେ, ଈଶ୍ଵର ଅଛନ୍ତି ବୋଲି ପ୍ରମାଣ କର । ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଅସମର୍ଥ ହେବାରୁ ପୂର୍ବପକ୍ଷ ନିଜ ମତ ନିର୍ଭୁଲ ବୋଲି ଦୃଢ଼ ଯୁକ୍ତି ଉପସ୍ଥାପନ କଲେ ।

20. ବହୁପ୍ରଶ୍ନ ଦୋଷ :
Answer:
ଯେତେବେଳେ ‘ହଁ’ ବା ‘ନା’ରେ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ କହି ଏକାଧ୍ଵ ପ୍ରଶ୍ନ ଏଭଳି ଭାବରେ ପଚରାଯାଏ ଯେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉତ୍ତର ପାଇବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ବହୁପ୍ରଶ୍ନ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – (୧) ତୁମେ ଚୋରି କରିବା ଛାଡ଼ି ଦେଲଣି କି ?
(୨) ତୁମେ ମଦ୍ୟପାନ ଅଭ୍ୟାସ ଛାଡ଼ି ଦେଲଣି କି ?
(୩) ହର ପାର୍ବତୀ କ’ଣ ନାରୀ ?

21. ଲୋକୋତ୍ତେଜକ ତର୍କଦୋଷ
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ମତର ସମର୍ଥନ ବା ବିରୋଧ କରିବା ନିମିତ୍ତ ଯୁକ୍ତିର ଅବତାରଣା ନ କରି ଉତ୍ତେଜକ ଭାଷାର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କ ଭାବାବେଗ ଉଦ୍ରେକ କରିବାର ପ୍ରୟାସ କରାଯାଏ । ତେବେ ଲୋକୋତ୍ତେଜକ ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି ଆପଣମାନେ ଡାରଉଇନ୍‌ଙ୍କ ବିବର୍ତ୍ତନବାଦ ସତ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଚାହାନ୍ତି, ତେବେ ମନେରଖନ୍ତୁ ଆପଣଙ୍କ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଜଣେ ଜଣେ ମାଙ୍କଡ଼ ଥିଲେ ।

22. ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର :
Answer:
ଯେଉଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ବିଶେଷଧରଣର ପ୍ରତୀକ ବ୍ୟବହାର କରି ଯୁକ୍ତିକୁ ପ୍ରକାଶ କରେ ଓ ତାହାର ମୂଲ୍ୟାୟନ କରେ,ତାହାକୁ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଏହା ହେଉଛି ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ସଂଶୋଧୂତ ଓ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ସଂସ୍କରଣ ।

23. ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ତିନୋଟି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ
Answer:
(୧) ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାର ।
(୨) ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ ।
(୩) ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ।

24. ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ :
Answer:
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଶେଷ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ ଏଥରେ ଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Phonogram) ପରିବର୍ତ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Ideogram) ର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ବ୍ୟବହୃତ କଥା ଭାଷା ପରିବର୍ତ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟୟ (Concept)ର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଉ । ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷର ଧ୍ଵନିସୂଚକ; କିନ୍ତୁ ଶବ୍ଦ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅବାଚନିକ ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ।
ଯଥା – ଦୁଇ ଯୁକ୍ତ ଦୁଇ ସମାନ ଚାରି ଅଟେ ।
ଏହା ହେଉଛି ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକ ଅଟେ । ମାତ୍ର ୨ + ୨ = ୪ |
ଏହା ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ ।

25. ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ :
Answer:
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅବରୋହ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ ଅତି ତତ୍ପର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ପ୍ରଧାନତଃ ଜ୍ୟାମିତିରେ ଓ ବୀଜଗଣିତରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉକ୍ତିରୁ କେତେକ ନୀତି ଅନୁସାରେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉକ୍ତି ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ମୂଳ ସତ୍ୟ ବା ଉକ୍ତ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ସତ୍ୟ ବା ଉକ୍ତିକୁ ପ୍ରମାଣ କରାଯାଏ । ଅବରୋହ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ ହୋଇଥାଏ ।

26. ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କ :
Answer:
ସ୍ଥିରାଙ୍କ ଓ ଚଳ ପରସ୍ପର ପୃଥକ୍ ଅଟେ । ବୀଜଗଣିତରେ ୫ ହେଉଛି ଏକ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ବା ସ୍ଥିର ସଂଖ୍ୟା, କାରଣ ସର୍ବଦା ଓ ସର୍ବତ୍ର ଏହା ଯେକୌଣସି ବସ୍ତୁରୁ ମାତ୍ର ପାଞ୍ଚଗୋଟିକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ କିନ୍ତୁ କ, ଖ, ଗ (x, y, ∠) ଇତ୍ୟାଦି ହେଉଛି ଚଳ ସଂଖ୍ୟା । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ ।
ଯଥା – √x = ୨ ଏଠାରେ x ହେଉଛି ଚଳ ଓ ‘√’ ହେଉଛି ସ୍ଥିରାଙ୍କ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ସ୍ଥିରାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଚଳମାନଙ୍କର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିରୂପିତ ହୋଇଥାଏ ।

27. ତର୍କଶଷ୍ଠୀୟ ଚଳ :
Answer:
ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ତାହାକୁ ହିଁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଚଳ କୁହାଯାଏ । କ, ଖ, ଗ (x, y, ∠) ଇତ୍ୟାଦିକୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । କ, ଖ, ଗ ଆଦି ‘ଚଳ’ ଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ତର୍କବାକ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ କରାଯାଇଥାଏ । କ ଓ ଖ ହେଲେ ‘ଚଳ’ । ଏମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ତର୍କବାକ୍ୟର ଆକାର ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ବୀଜଗଣିତରେ ସଂଖ୍ୟାମୂଳକ ଚଳ ରୂପେ କ, ଖ, ଗ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

28. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ :
Answer:
ସ୍ଥିରାଙ୍କର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ ହେଲା ଯାହା ସ୍ଥିର ରହେ ଅର୍ଥାତ୍ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନୁହେଁ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ସର୍ବଦା ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥ‌ିବା ସ୍ଥଳେ ସେମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିବା ଚଳଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରେ ; ଯଥା – ଆପାଦନ (ତ ⊃ ଥ), ବିଯୋଜକ (ତ ∧ ଥ), ବୈକଳ୍ପିକ (ତ ∨ ଥ), ସଂଯୋଜକ (ତ • ଥ), ନାସ୍ତିସୂଚକ (~ତ ), ସମତୁଲ୍ୟତା (ତ ≡ ଥ) |

29. ସତ୍ୟ ଫଳନ :
Answer:
ଫଳନ’ ଶବ୍ଦଟି ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରୁ ଗୃହୀତ । ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ସମ୍ବଳିତ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ମୂଲ୍ୟ ତତ୍‌ସନ୍ନିହିତ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ସୁତରାଂ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତନ୍ନିହିତ ଚଳନର ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ଚଳ ଓ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ସମ୍ବଳିତ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ତଦନ୍ତର୍ଗତ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଚଳର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ତେଣୁ ଏପ୍ରକାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତଦନ୍ତର୍ଗତ ଚଳର ସତ୍ୟ ଫଳନ କୁହାଯାଏ; ଯଥା – ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ~ତ, ତ ⊃ ଥ, ତ • ଥ, ତ ∨ ଥ, ତ ≡ ଥ ଇତ୍ୟାଦି ହେଉଛି ତ ଓ ଥର ସତ୍ୟଫଳନ ।

30. ସତ୍ୟସାରଣୀ :
Answer:
ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ଫଳନର ସତ୍ୟତା ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବାର ଏକ ସୁବିଧାଜନକ ଉପାୟ ହେଉଛି ତାହାର ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗଠନ । ଏହା ସତ୍ୟଫଳନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ଚଳଗୁଡ଼ିକର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ବିଚାରକୁ ନେଇ ସମସ୍ତ ସମ୍ଭବପର ସମନ୍ଵୟକୁ ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ରୀତିରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରେ । ତେଣୁ ସତ୍ୟସାରଣୀ ହେଉଛି ସଂପୃକ୍ତ ସତ୍ୟଫଳନର ଏକ ସଂଜ୍ଞା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ୧ (ସତ୍ୟ) କିମ୍ବା ୦ (ମିଥ୍ୟା) ରୂପେ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଯଦି ସତ୍ୟ ଫଳନର ଅନ୍ତର୍ଗତ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ଚଳର ସଂଖ୍ୟା ଦୁଇ ହୁଏ, ତେବେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସର୍ବମୋଟ ଚାରିଗୋଟି ସମନ୍ଵୟ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । ସତ୍ୟଫଳନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ଚଳର ସଂଖ୍ୟା ଯେତେ ଅଧ‌ିକ ହେବ, ଏପ୍ରକାର ସମନ୍ବୟ ସଂଖ୍ୟା ସେତେ ଅଧ‌ିକ ହେବ ।

31. ବିରୁଦ୍ଧ ଫଳନ :
Answer:
ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେଲେ ତା’ର ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ତା’ର ବିରୁଦ୍ଧଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ । ଯଥା ପୁଷ୍ପ ଶ୍ଵେତ ଅଟେ – ସତ୍ୟ ହେଲେ ପୁଷ୍ପ ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ – ମିଥ୍ୟା ଅଟେ ।
ପୁଷ୍ପ ଶ୍ଵେତ ଅଟେ । – ତ
ପୁଷ୍ପ ଶ୍ଵେତ ନୁହେଁ । – ~ ତ
ଏହାକୁ ନେଇ ସତ୍ୟସାରଣୀଟି ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଭାବେ ଗଠନ କରିହୁଏ ।

ତ	~ ତ
୧	୦
୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୦୦ ଅଟେ ।

32. ସଂଯୋଜକ ଫଳ :
Answer:
ସଂଯୋଜକ ଫଳନଟି ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗଠିତ । ଏହିପରି ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସେତିକିବେଳେ ସତ୍ୟ ହୁଏ, ଯେତେବେଳେ ଏହି ବାକ୍ୟରେ ସନ୍ନିହିତ ତର୍କବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସତ୍ୟ ହୋଇଥବ । ମାତ୍ର ଯେକୌଣସିଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ସେହି ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । ଉଭୟ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ସମସ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହେବା ସ୍ଵାଭାବିକ ।
ଗୋପାଳ ଜଣେ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ବାଳକ । – ତ
ହରି ଜଣେ ନିଷ୍ଠାବନ୍ ବାଳକ । – ଥ
ଏହି ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସଂଯୋଗ କଲେ (ତ • ଥ) କୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।
ଏହାକୁ ନେଇ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସଂଯୋଜକ ସତ୍ୟ ସାରଣୀ ଗଠନ କରାଯାଏ ।

ତ	ଥ	ତ • ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୦
୦	୦	୦

ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୦୦ ।

33. ବିଯୋଜକ ଫଳନ :
Answer:
ଗୋଟିଏ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଅନ୍ୟୁନ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ଥାଏ ଏବଂ ଉଭୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ‘କିମ୍ବା’, ‘ଅଥବା’ ଏହିପରି ଶବ୍ଦଦ୍ବାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି; ଯଥା – ସୀତା ସୁନ୍ଦରୀ କିମ୍ବା ଅସୁନ୍ଦରୀ ହୋଇଥ‌ିବ । ସାଧାରଣତଃ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

ସୀତା ସୁନ୍ଦରୀ । – ତ
ସୀତା ଅସୁନ୍ଦରୀ । – ଥ
(ତ ∨ ଥ)
ସୁତରାଂ ବିଯୋଜକ ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ ।

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୦

ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୧୧୦ ।

34. ବୈକଳ୍ପିକ ଫଳନ :
Answer:
ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ମଧ୍ୟ ଏକ ଯୌଗିକ ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏଥିରେ ଦୁଇଟି ତକବାକ୍ୟ ଉଭୟ ନୁହେ’ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ‘ସନାତନବାବୁ ଉଭୟ ରାଜଧାନୀ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ବିଜେବି (ସ୍ଵୟଂଶାସିତ) ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଅଧ୍ୟାପକ ହୋଇପାରିବେ ନାହିଁ । ଏଥ‌ିରେ ମଧ୍ୟ ଦୁଇଟି ବିକଳ୍ପ ରହିଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ବିକଳ୍ପ ସତ୍ୟ ହେଲେ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ । ଦୁଇଟିଯାକ ବିକଳ୍ପ ମିଥ୍ୟା ହୋଇପାରେ କିନ୍ତୁ ଦୁଇଟିଯାକ ସତ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ସନାତନ ବାବୁ ରାଜଧାନୀ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଅଧ୍ୟାପକ ଅଟନ୍ତି । ସେ ବିଜେବି ସ୍ଵୟଂଶାସିତ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟର ଅଧ୍ୟାପକ ନୁହଁନ୍ତି । (ତ ∧ ଥ) ବିଯୋଜକ ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନମତେ ଗଠନ କରାଯାଇପାରେ ।

ତ	ଥ	ତ ∧ ଥ
୧	୧	୦
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୦୧୧୧ ।

35. ଆପାଦନ ଫଳନ :
Answer:
ଏହା ଏକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ବା ଆପାଦନମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏହି ତର୍କବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ‘ଯଦି∴∴.ତେବେ’ ଦ୍ଵାରା ସୂଚିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନ୍ୟଟି ଅନୁଗ ରହିଥାଏ । ଯଥା – ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ । ଏହା ଏକ ସର୍ତ୍ତମୂଳକ ତର୍କବାକ୍ୟ । ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥ‌ିବାକୁ ଯଦି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତେବେ ଆଲୋକକୁ ମଧ୍ଯ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥ‌ିବାକୁ ସ୍ବୀକାର କରି ଆଲୋକ ନାହିଁ ବୋଲି କହିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ । ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ –

ତ, ଆଲୋକ ଥାଏ – ଥ ଏପରି ଭାବରେ (ତ ୬ ଥ) ଦ୍ଵାରା ସୂଚାଯାଇଥାଏ । ଏହାର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଭାବେ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ତ	ଥ	ତ ⊃ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୧
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୧୧ ।

36. ସମତୁଲ୍ୟତା ଫଳନ :
Answer:
ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ସମତୁଲ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି, ଯଦି ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ସତ୍ୟ ହୁଏ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ଅନ୍ୟଟି ମିଥ୍ୟା ହୁଏ । ଏହି ସମତୁଲ୍ୟତା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍‌ମାନେ ‘କେବଳ ଏବଂ କେବଳ ଯଦି’ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଆନ୍ତି; ଯଥା – ରାମ ରାବଣକୁ ମାରିଥିଲେ ଏବଂ ରାବଣ ରାମଦ୍ୱାରା ହତ ହୋଇଥିଲେ- ଏଠାରେ ଦୁଇଟିଯାକ ତର୍କବାକ୍ୟ ସମତୁଲ୍ୟ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।
ରାମ ରାବଣକୁ ମାରିଥିଲେ । – ତ
ରାବଣ ରାମଦ୍ବାରା ହତ ହୋଇଥିଲେ । – ଥ
(ତ ≡ ଥ)
ନିମ୍ନରେ ସମତୁଲ୍ୟତା ଫଳନର ସତ୍ୟସାରଣୀ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

ତ	ଥ	ତ ≡ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୦
୦	୧	୦
୦	୦	୧

ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା (Matrix number) ୧୦୦୧ ।

37. ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର :
Answer:
ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଏକ ସତ୍ୟଫଳନ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି ସର୍ବଦା ସତ୍ୟ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍ ସଂଖ୍ୟା ବା ସୂଚକ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୧’ କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ସୂତ୍ରଟିକୁ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :

ତ	~ତ	ତ ∨ ~ତ
୧	୦	୧
୦	୧	୧

ଏହି ସତ୍ୟସାରଣୀରେ ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକ ‘∨’ ହେଲା ବିଯୋଜକ ପ୍ରତୀକ ଏବଂ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ୧୧ ।

38. ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର :
Answer:
ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ସର୍ବଦା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୦’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – (ତ • ~ତ) ଏକ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର ।

ଉଦାହରଣ :

ତ	~ତ	ତ • ~ତ
୧	୦	୦
୦	୧	୦

ଏଠାରେ ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକ ହେଉଛି ‘୦’ ଏବଂ ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା ୦୦ ।

39. ଆପାତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର
Answer:
ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା ‘୧’ ଏବଂ ‘o’ କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ :

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୦
୦	୦	୦

ଏଠାରେ ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକ ହେଉଛି ‘∨’ ଏବଂ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ୧୧୦୦ ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ସମଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ ଓ ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ :
Answer:
ସମଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ ଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଦମାନଙ୍କୁ ସମଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ସମାହାର ଦୋଷ ବା ସମଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଯଥା – ଦୁଇ ଏବଂ ତିନି ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟା ।
ଦୁଇ ଏବଂ ତିନି ପାଞ୍ଚ ।
_____________
∴ ପାଞ୍ଚ ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟା ।

ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ – ଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ପଦମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଅର୍ଥରେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ଅସମାହାର ଦୋଷ ବା ବ୍ୟଷ୍ଟିଗତ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ତ୍ରିଭୁଜର କୋଣଗୁଡ଼ିକ ମିଶି ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।
∠କଖଗ ତ୍ରିଭୁଜର ଗୋଟିଏ କୋଣ ।
__________________
∴ ∠କଖଗ ଦୁଇ ସମକୋଣ ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

2. ଦ୍ର୍ୟର୍ଥକ ସାପଦ ଦୋଷ ଓ ବ୍ୟର୍ଥକ ପକ୍ଷପଦ ଦୋଷ :
Answer:
ବ୍ୟର୍ଥକ ସାପଦ ଦୋଷ – ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧପଦ ଉଭୟ ସାଧାବୟବ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଦୁଇଟି ଅର୍ଥ
ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟର୍ଥକ ସାପଦ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।
ଯଥା – କନକ ଦେବତାମାନଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଅଟନ୍ତି ।
ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଦେବତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ନୁହେଁ ।
________________________
∴ ସୁବର୍ଣ୍ଣ କନକ ନୁହେଁ ।

ବ୍ୟର୍ଥକ ପକ୍ଷପଦ ଦୋଷ – ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ପକ୍ଷପଦ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଦୁଇଟି ଅର୍ଥରେ ପ୍ରକାଶ କରେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟର୍ଥକ ପକ୍ଷପଦ ଦୋଷ କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା- ଶରୀର ଜଳପାତ୍ର ନୁହେଁ ।
ଘଟ ଶରୀର ଅଟେ ।
__________
∴ ଘଟ ଜଳପାତ୍ର ନୁହେଁ ।

3. ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଓ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର :
Answer:
ଆରିଷ୍ଟଲଙ୍କୁ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଜନକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେହି ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଭିତ୍ତିଭୂମି ଉପରେ ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ଦୃଢ଼ଭାବରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଛି । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ହିଁ ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର, ଯାହା ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ସଂଶୋଧ ଓ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ସଂସ୍କରଣ । ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯୁକ୍ତର ପ୍ରାମାଣିକତା ତଥା ବୈଧତା ପ୍ରମାଣ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବହୁ ନିୟମମାନ ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଛି ।

ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ବହୁତ ପ୍ରକାରର ଅଗଣିତ ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ଏହିପ୍ରକାର ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ଯୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ପରୀକ୍ଷା ଆଧୁନିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରଦ୍ଵାରା କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ । ଏ. ଏନ୍. ଦ୍ଵାଇଟ୍‌ହେଡ୍, ବର୍ଟାଣ୍ଡ ରସେଲ୍, ସି.ଏସ୍. ପାଏର୍ସ ଆଦି ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ର ବିଶାରଦମାନେ ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଆଧୁନିକୀକରଣ କରି ଗଣିତାଭିମୁଖୀ କରିଛନ୍ତି । ଗଣିତଶାସ୍ତ୍ରର ବିକାଶ ଓ ଉତ୍କର୍ଷ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଉତ୍କର୍ଷ ପାଇଁ ବହୁପରିମାଣରେ ଦାୟୀ । ଏଣୁ ଗାଣିତିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

4. ଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Phonogram) ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Ideogram) :
Answer:
ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ବିଶେଷ ଲକ୍ଷଣ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Phonogram) ପରିବର୍ତ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ (Ideogram) ର ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ବ୍ୟବହୃତ କଥ୍ତ ଭାଷା ପରିବର୍ତ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟୟ (Concept) ର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ବର୍ଣ୍ଣମାଳାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକ୍ଷର ଧ୍ଵନିସୂଚକ । ତେଣୁ ଅକ୍ଷରଗୁଡ଼ିକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ଚିହ୍ନ ହେଉଛି ଧ୍ଵନ୍ୟାତ୍ମକ ।

କିନ୍ତୁ ଶବ୍ଦ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅବାଚନିକ ପ୍ରତୀକର ବ୍ୟବହାର ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ କଥିତ ଭାଷା – ରାମ, ହରି, ମନୁଷ୍ୟ, ମରଣଶୀଳ ଇତ୍ୟାଦି ଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ । ମାତ୍ର ତ, ଥ, ଦ, ତ~ଥ, ତ ⊃ ଥ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ଅଟେ । ତେଣୁ ‘ଚାରି ଗୁଣନ ଚାରି’ କହିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ‘୪ × ୪’ କହିଲେ ପ୍ରତ୍ୟୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଅଛି ବୋଲି ବୁଝିହେବ ।

5. ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କ :
Answer:
ପାରମ୍ପରିକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଚଳ ଓ ସ୍ଥିରାଙ୍କର ବ୍ୟବହାରଦ୍ୱାରା ଯୁକ୍ତିର ବୈଧତା ପରୀକ୍ଷା କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । +, -, ×, = ଇତ୍ୟାଦିକୁ ସ୍ଥିରାଙ୍କ କୁହାଯାଏ; ମାତ୍ର କ, ଖ, ଗ (x, y, z) ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଚଳ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଚଳର ବିନିମୟରେ ଯେକୌଣସି ଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକ ଚିହ୍ନ ( ସଂକେତ)ର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ । ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ସ୍ଥିରାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଚଳମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ନିରୂପିତ ହୋଇଥାଏ ।

6. ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଚଳ ଓ ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ :
Answer:
ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଚଳ ଚଳ କହିଲେ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ, ତାହାକୁ ହିଁ ବୁଝାଏ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । ତ, ପ, ଫ (x, y, z) ଇତ୍ୟାଦିକୁ ‘ଚଳ’ କୁହାଯାଏ । ତ, ପ, ଫ ଇତ୍ୟାଦି ଚଳ ବିଭିନ୍ନ ତର୍କବାକ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତୀକାତ୍ମକ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା- ତ ପ କୁ ଭଲପାଏ । ଏଠାରେ ତ ଓ ପକୁ ଚଳରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କ – ସ୍ଥିରାଙ୍କ କହିଲେ ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନୁହେଁ ତାହାକୁ ହିଁ ବୁଝାଯାଏ । ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ତଥା ଗଣିତରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଥବା ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ଯେକୌଣସି ତାର୍କିକ ତଥା ଗାଣିତିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିରେ ସ୍ଥିର ଅଥବା ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ୬ ର ଅର୍ଥ ତ, ଥ ମଧ୍ୟରେ, p, q ମଧ୍ୟରେ ଅଥବା ଯେକୌଣସି ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମାନ ରହେ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ସ୍ଥିରାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଆପାଦନ (ଯଦି…………..ତେବେ) – ⊃, ସଂଯୋଜକ (ଏବଂ) – •, ନାସ୍ତିସୂଚକ (ନୁହେଁ) – ~, ବିଯୋଜକ (କିମ୍ବା) – ∨, ବୈକଳ୍ପିକ (ଉଭୟ ନୁହେଁ) – ∧, ସମତୁଲ୍ୟ (ସମାର୍ଥବୋଧକ) – ≡ ।

7. ସତ୍ୟଫଳନ ଓ ସତ୍ୟସାରଣୀ :
Answer:
ସତ୍ୟଫଳନ : ଫଳନ (Function) ଶବ୍ଦଟି ଗଣିତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଗଣିତରେ ଗୋଟିଏ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଅନ୍ୟର ଫଳନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ, ଯେତେବେଳେ ସେହି ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ମୂଲ୍ୟ ଅନ୍ୟ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୁଏ; ଅର୍ଥାତ୍ x = y + 1 । ଏଠାରେ x ର ମୂଲ୍ୟ yର ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । y ଯଦି 5 ହୁଏ, ତେବେ xର ମୂଲ୍ୟ ହେବ 6 ।

ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରରେ ଯେକୌଣସି ତର୍କବାକ୍ୟ ସତ୍ୟ ଅଥବା ମିଥ୍ୟା ହେବ; ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଅବଶ୍ୟ ରହିବ । ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଯେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ତର୍କବାକ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିଟିକୁ ଦ୍ବିତୀୟର ସତ୍ୟଫଳନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ସତ୍ୟସାରଣୀ – ଗୋଟିଏ ତାର୍କିକ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି (ତ ⊃ ଥ) ର ସତ୍ୟଫଳନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାପାଇଁ ସତ୍ୟସାରଣୀର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟ ଯେକୌଣସି ସ୍ଥିରାଙ୍କଦ୍ବାରା ସମ୍ବନ୍ଧିତ ହେଲେ, ସେହି ସମ୍ବନ୍ଧର ସତ୍ୟଫଳନ ତଦନ୍ତର୍ଗତ ଚଳମାନଙ୍କର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇଥାଏ ।
ଯଥା –

ତ	~ ତ
୧	୦
୦	୧

ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସତ୍ୟସାରଣୀ ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାର ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରଣାଳୀ ଅଟେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସତ୍ୟସାରଣୀକୁ ସଂପୃକ୍ତ ସତ୍ୟଫଳନର ଏକ ସଂଜ୍ଞା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

8. ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର ଓ ଆପାତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର :
Answer:
ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର – ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଏକ ସତ୍ୟଫଳନ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି ସଦାସର୍ବଦା ସତ୍ୟ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ବା ସୂଚକ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୧’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ସୂତ୍ରଟିକୁ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ତ ∨ ~ ତ ହେଉଛି ଏକ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ।

ତ	~ତ	ତ ∨ ~ତ
୧	୦	୧
୦	୧	୧

ଆପାତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର – ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସତ୍ୟ ଏବଂ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା ‘୧’ ଓ ‘o’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ । ଯଥା – ତ ∨ ଥ ହେଉଛି ଏକ ଆପାତିକ ସୂତ୍ର ।

ତ	ଥ	ତ ∨ ଥ
୧	୧	୧
୧	୦	୧
୦	୧	୧
୦	୦	୦

9. ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର ଓ ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର :
Answer:
ପୁନରୁକ୍ତିକ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର – ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଏକ ସତ୍ୟ ଫଳନ ଗଠନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି ସର୍ବଦା ସତ୍ୟ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ସତ୍ୟ ସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ସ୍ ସଂଖ୍ୟା ବା ସୂଚକ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୧’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ତେବେ ସେହି ସୂତ୍ରଟିକୁ ପୁନରୁକ୍ତିକ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ତ ∨ ~ ଥ ହେଉଛି ଏକ ପୁନରୁକ୍ତିବ ସୂତ୍ର ।

ତ	~ତ	ତ ∨ ~ତ
୧	୦	୧
୦	୧	୧

ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟମୂଳକ ସୂତ୍ର – ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ତର୍କବାକ୍ୟର ସତ୍ୟ-ମିଥ୍ୟା ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ଗଠିତ ସତ୍ୟଫଳନର ମୂଲ୍ୟ ସର୍ବଦା ମିଥ୍ୟା ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟ ସାରଣୀର ମୁଖ୍ୟ ସଂଯୋଜକରେ ମେଟ୍ରିକ୍‌ ସଂଖ୍ୟା କେବଳ ‘୦’କୁ ନେଇ ଗଠିତ ହୁଏ, ସେହି ସୂତ୍ରକୁ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ – ତ • ଥ ଏକ ବିରୁଦ୍ଧ ସୂତ୍ର । ଏହାର ସତ୍ୟସାରଣୀ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ।

ତ	~ତ	ତ • ~ତ
୧	୦	୦
୦	୧	୦

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 21 ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ଯଦି ଦୁଇଟି ବିଚ୍ୟୁତି ଏକ ଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହେଉଥାଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କର ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ
(i) ଧନାତ୍ମକ
(ii) ରଣାତ୍ମକ
(iii) ଶୂନ୍ଯ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ଧନାତ୍ମକ

୨। ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳର ବିଚ୍ୟୁତି ବିପରୀତ ଦିଗରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥାଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ
(i) ଅନୁଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ
(ii) ପ୍ରତିଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ
(iii) ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ପ୍ରତିଲୋମ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ

୩। ତିନି ବା ତଦୁର୍ଦ୍ଧ୍ବ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(i) ସରଳ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(ii) ଏକାଧିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(iii) ଆଂଶିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(iv) ସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
(ii) ଏକାଧିକ ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ

୪। ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚଳର ଧ୍ରୁବକ (ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟୁଥୁଲେ
(i) ସରଳ ରେଖକ
(ii) ବକ୍ର ରିଖକ
(iii) ଏକ୍ସପୋନେସିଆଲ
(iv) ଲଗାରିଦମିକ
Answer:
(i) ସରଳରେଖକ

୫। ଦୁଇଟି ଚଳର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରାୟ ସମାନ ଅନୁପାତରେ ଘଟୁଥିଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହ-ସମ୍ବନ୍ଧ
(i) ଉଚ୍ଚ
(ii) ନିମ୍ନ
(iii) ଶୂନ୍ଯ
(iv) ପୂର୍ଣ୍ଣ
Answer:
(i) ଉଚ୍ଚ

୬। କାର୍ଲପିଅରସନ୍‌ଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର (r) ସଂଜ୍ଞା
(i) Cov (X,Y)/σx
(ii) Cov(x,y)/σy
(iii) Cov (x,y)/σx.σy (iv)
(iv) \(\frac{V .(x) V(y)}{\sigma x . \sigma y}\)
Answer:
(iii) Cov (x,y)/σx.σy

୭। n ଯଦି ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ହୁଏ, ତେବେ
(i) n>1
(ii) n<-1
(iii) -1≤1≤1
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) -1≤1≤1

୮। ଯଦି n = 1 ହୁଏ ତେବେ
(i) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ ହୋଇଥାଏ
(ii) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
(iii) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
(iv) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(iv) ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ

୯। ଯଦି  Σ(x – x̄)²=4, Σ(y – ȳ)² =9 ଏବଂ Σ(x – x̄)² (y – ȳ)=5 ହୁଏ, ତେବେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ (r)
(i) \(\frac{5}{6}\)
(ii) \(\frac{6}{5}\)
(iii) \(\frac{5}{36}\)
(iv) \(\frac{6}{35}\)
Answer:
\(\frac{5}{6}\left[r=\frac{\sum(X-\bar{X})(Y-\bar{Y})}{\sqrt{(X-\bar{X})^2(Y-\bar{Y})^2}}=\frac{5}{\sqrt{4 \times 9}}=\frac{5}{2 \times 3}=\frac{5}{6}\right]\)

୧୦। ଯଦି r = 0.6 6x=2 ଏବଂ 6y=5 ହୁଏ ତେବେ Cov(x.y)
(i) 4
(ii) 5
(iii) 6
(iv) 7
Answer:
(iii) 6

୧୧। ସମାଶ୍ରୟଣ କେଉଁ ଉକ୍ତିକୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ ?
(i) କାରଣ ଓ ପ୍ରଭାବ ସମ୍ପର୍କ
(ii) ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା
(iii) ସମ୍ପର୍କର ଦିଗ ଓ ପ୍ରବଣତା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

୧୨। ନିମ୍ନଲିଖ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟିକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ ?
(i) ଭବିଷ୍ୟତ କଥନ
(ii) ସମ୍ପର୍କର ଆକଳନ
(iii) ସହ ସମ୍ପର୍କ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

୧୩ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣ y = a + bx ହେଉଛି-
(i) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ
(iii) ଅନିୟମିତ ଚଳ
(iv) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ
Answer:
(iv) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ

୧୪ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣ y = a + bx ହେଉଛି –
(i) ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ
(iii) ଅନିୟମିତ ଚଳ
(iv) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ
Answer:
(ii) ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ଏକ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ _____________________ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଧନାତ୍ମକ

୨। ଦୁଇଟି ଚଳର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥିଲେ ସେମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ __________________ ଦିଗରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ବିପରୀତ

୩। ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ, ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଚଳର ଏକ ________________ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଧ୍ରୁବକ

୪। X ଓ Y ଚଳ ଦ୍ଵୟର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବକ୍ରରେଖକ ହୋଇଥିଲେ _____________________ ଏକ ଧ୍ରୁବକ ରାଶି ହୋଇ ନ ଥାଏ ।
Answer:
\(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\)

୫। ଅନେକ ଚଳରାଶି ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥିଲେ, କୌଣସି ଦୁଇ ଚଳରାଶି ଉପରୁ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିମାନଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ଅପସାରଣ କଲାପରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ _____________________ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଆଂଶିକ

୬। ଦୁଇଟି ଚଳ ସମାନ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଉଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ________________________ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ।
Answer:
ପୂର୍ଣଓ

୭। ସହସମ୍ୱନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ________________ ଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ।
Answer:
+୧

୮। ସହସମ୍ୱନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ________________ ଠାରୁ ବୃହତ୍ତର ନୁହେଁ ।
Answer:
-୧

୯। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ଅରିଜିନ ଓ ସ୍କେଲର ପରିବର୍ତ୍ତନର _____________________ ଅଗେ ।
Answer:
ନିରପେକ୍ଷ

୧୦। n = 0 ହେଲେ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ________________________ ନାହିଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ

୧୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ___________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ

୧୨। ସମାଶ୍ରୟଣକୁ ବୁଝାଉଥବା ରେଖାଚିତ୍ରକୁ _________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ ରେଖା

୧୩। ଯେଉଁ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଥନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ

୧୪। ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣଟି _____________________ ରୂପେ ଲେଖାଯାଏ ।
Answer:
y = a + bx |

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ଗତି କଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ଗତିକଲେ ସେମାନ ମଧ୍ୟରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ –୧ରୁ +୧ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇପାରେ।

୩। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ କେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟ +୧ ହୋଇପାରେ।

୪। ଦୁଇଟି ଚଳ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଗତି କଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଗତିକଲେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦେଖାଯାଏ।

୫। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେଉଁ କିସମର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।

୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୭। ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହୁଅନ୍ତି, ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିକର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟଟିର ବୃଦ୍ଧି ହ୍ରାସ ସମକାଳୀନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୮। ଶୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ଵୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟେ ତାହାକୁ ବୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୯। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ରାଶିଦ୍ଵୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ,

୧୦ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିଟିର ବୃଦ୍ଧି ଓ ହ୍ରାସ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

୧୧। ପୂର୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କେତେ ପ୍ରକାର ?
Answer:
ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ।

୧୨। ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟରାଶିର ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ

୧୩। ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶି ଦ୍ବୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିପରୀତ ଦିଗରେ ସଂଗଠିତ ହୁଏ; ଯଥା – ଗୋଟିଏ ରାଶିର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ଯଥାକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟକେତେ ହୋଇପାରେ ?
Answer:
+୧

୧୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ‘୦’ ହେଲେ କି ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ‘୦’ ହେଲେ, ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ନଥବାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ।

୧୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୯୮ ହେଲେ କି ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ?
Answer:
ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଅଧିକ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି।

୧୭। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ –୧ ହେଲେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ କି ପ୍ରକାର ସଂପର୍କ ରହିଛି ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ – ୧ ହେଲେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ପୂର୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି।

୧୮। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପାଇଁ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିବା ସୂତ୍ରର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଣେତାଙ୍କ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
କାଇଁ ପିଅରସନ।

୧୯ । ସମାଶ୍ରୟଣ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ହାରାହାରୀ ସମ୍ପର୍କକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କୁହାଯାଏ ।

୨୦ । ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ କିପରି ମିଳିଥାଏ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ସମାଶ୍ରୟତା ଗୁଣାଙ୍କର ଗୁଣଫଳର ବର୍ଗମୂଳ ନେଇ ସହସମ୍ପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ମିଳିଥାଏ ।

D. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ଚାହିଦା ଓ ଦର ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।
Answer:
ଚାହିଦା ଓ ଦର ମଧ୍ଯରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।

୨। ଉଚ୍ଚ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ +୧ ସଂଖ୍ୟାର ନିକଟରେ ଥାଏ।
Answer:
ଉଚ୍ଚ ସହ ସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ + ୧ ସଂଖ୍ୟାର ନିକଟରେ ଥାଏ।

୩। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୧ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ ୦ ହୋଇଥାଏ

୪। ଦର ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଦର ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ।

୫। ଦୁଇଟି ଚଳ ଥବା ବଣ୍ଟନକୁ ବିଚଳ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ଥବା ବଣ୍ଟନକୁ ଦ୍ଵିବିଚଳ (bivariate distribution) ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ।

୬। ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଏକାଧିକାର ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସରଳ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୭। ବିପରୀତ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥୁବା ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଧନାକତ୍ମ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
Answer:
ବିପରୀତ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଉଥୁବା ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୮। ଯେଉଁ ଚିତ୍ରଲେଖ ସାହାଯ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଧାରଣା କରିହୁଏ ତାହାକୁ ବକ୍ରରେଖକ ଚିତ୍ର କହନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁ ଚିତ୍ରଲେଖ ସାହାଯ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଧାରଣା କରିହୁଏ ତାହାକୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରେଖାଚିତ୍ର କହନ୍ତି ।

୯ । ଅନେକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଆଂଶିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅନେକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଏକାଧିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କହନ୍ତି ।

୧୦। \(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\) ଯଦି ଧବଙ୍କ ( ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ) ହୋଇଥାଏ ତା’ ହେଲେ X ଓ Y ମଧ୍ୟରେ ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥିବା ଗୁଣାତ୍ମକ ସଂପର୍କ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ଵୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୨। ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦୁର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଯେତେବେଳେ ରାଶିଦ୍ବୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ହୁଏ, ତାହାକୁ ବୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

୧୩। ଅଣରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାର ଅସମାନୁପାତିକ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ସୀମା –୧ରୁ ୦ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ସୀମା –୧ରୁ +୧ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ।

୧୫। ଏକାଧ‌ିକ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ।
Answer:
ସରଳ ରେଖକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଦୁଇଟି ରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ।

୧୬ । ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଫଳନକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଚଳର ମୂଲ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟ କଥନ କରିହୁଏ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଫଳନକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ମୂଲ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟ କଥନ କରିହୁଏ ।

E. ପାଞ୍ଚଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟର ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। କ୍ରକ୍ୱଟନ୍ ଓ କଉଡେନ୍‌ଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ ଯେତେବେଳେ ସମ୍ବନ୍ଧ ପରିମାଣତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ, ସମ୍ବନ୍ଧର ପରିମାପ ଓ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଉପକରଣକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ସୁତରାଂ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ହେଉଛି ଏକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ପଦ୍ଧତି ଯହିଁରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଽଧୂକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହମାନ ପରିବର୍ତ୍ତନର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଇଥାଏ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଉପଯୋଗିତା କ’ଣ ?
Answer:

• ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂର୍ପକର ମାତ୍ରାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥଲେ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଆକଳନ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ବ୍ୟବସାୟିକ ଉତ୍‌ଥାନ ପତନ, ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

୩। ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିବା ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ କିମ୍ବା ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ ଘଟେ, ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହେ। ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଯୋଗାଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଏକ ଉଦାହରଣ।

୪। ରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ସର୍ବଦା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ ଯଦି କୌଣସି ସମୟରେ ଦାମ୍‌ର ଶତକଡ଼ା ୧୦ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ଏହାର ଯୋଗାଣର ୨୦% ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଏ ଓ ଏହି ଅନୁପାତ ସ୍ଥିର ରହେ ତେବେ ଏହା ରିଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଉଦାହରଣ ଦର୍ଶାଇଥାଏ। ଏହି ରାଶିଦ୍ଵୟର ମୂଲ୍ୟକୁ କ୍ରମାନ୍ଵୟରେ ଏକ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ସ୍ଥାପିତ କଲେ ତାହା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସରଳ ରେଖାର ଚିତ୍ର ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ।

୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ବିତରଣ ମାଳାର ଦତ୍ତ ଥବା ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥିବା ସମ୍ବନ୍ଧ ସ୍ଥିର ନୁହେଁ। ଅଥବା ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକର ମୂଲ୍ୟ ଦତ୍ତ ଥିଲେ ଅନ୍ୟଟିର ମୂଲ୍ୟ ଗଣନା କରିବା ସର୍ବଦା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ‘r’ ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥଶଏ। ଏହାର ମୂଲ୍ୟ +୧ ରୁ –୧ ହୋଇଥାଏ। ଯେତେବେଳେ r = 0 ହୁଏ ସେ ସମୟରେ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାରସ୍ପରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ନ ଥାଏ।

୬। କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ପରିମାପ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ରିଟିଶ୍ ପରିସଂଖ୍ୟାନବିତ୍ କାର୍ଲ ପିଅରସନ ଏକ ଗାଣିତିକ ସୂତ୍ରର ଅବତାରଣା କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କରି ନାମାନୁସାରେ ଏହି ସୂତ୍ରକୁ କାର୍ଲ ପିଅସରନଙ୍କ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । X ଓ Y ଦୁଇଟି ଚଳର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କର ସାଧାରଣତଃ rxy ବା କେବଳ ‘r’ ଅକ୍ଷର ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଇଥାଏ।

ଏହା ଦୁଇଟି ଚଳରାଶିର ସରଳ ରୈଖ୍ୟକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରାକୁ ସୂଚିତ କରେ । ପିଅରସନଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ ଚଳରାଶିଦ୍ଵୟର ସହପ୍ରସରଣ ଓ ସେମାନଙ୍କର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳର ଅନୁପାତକୁ ବୁଝାଇଥାଏ।

r = ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ Cov (X.Y) –X ଓ Y ର ସହପ୍ରସରଣ, 6₁ = X ର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି, 6₂ = Y ର ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

୭। ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଆକଳନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ କଥନରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ ।

E. ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଧନାତ୍ମକ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଚଳଗୁଡ଼ିକର ପରିର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ଭିତ୍ତିରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଧନାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ। ଯଦି ଦୁଇଟି ଚଳ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିବା ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ; ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହେ। ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ତେବେ ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଓ ଅନ୍ୟ ଚଳଟିର ହ୍ରାସ ଘଟେ କିମ୍ବା ଗୋଟିଏ ଚଳରେ ହ୍ରାସ ଘଟେ ଓ ଅନ୍ୟଚଳଟିର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ତେବେ ସେହି ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଏକ ଉଦାହରଣ।

୨। ସରଳରେଖକ ଓ ବକ୍ରରୈଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ସର୍ବଦା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ। ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିବା ଦୁଇଟି ଚଳରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ରେଖାଚିତ୍ରଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହା ଏକ ସରଳରେଖା ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଗୋଟିଏ ଚଳର ଏକକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖା ନ ଦେଇ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମାତ୍ରାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ, ତେବେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସହସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବକ୍ରରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ।

ସେମାନଙ୍କର ମୂଲ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଚିତ୍ରରେଖା ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହା ଏକ ବକ୍ରରେଖାର ଆକୃତି ଧାରଣ କରିଥାଏ । X ଓ Y ଦୁଇଟି ଚଳରାଶି ହେଲେ ଏକଘାତୀ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କକୁ ଏକଘାତୀ ସମୀକରଣ Y = a + bx ଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶିତ କରାଯାଇଥାଏ । X ଓ Y ଚଳଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ବକ୍ରରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଥିଲେ \(\frac{\Delta Y}{\Delta X}\) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏକକ ନ ହୋଇ ଏକ ଚଳରାଶି ହୋଇଥାଏ ।

୩। ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଚଳ ଦୁଇଟିର ମୂଲ୍ୟ ଦର୍ଶାଉଥବା ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁ ଗୋଟିଏ ସରଳରେଖାରେ ବିଦ୍ୟମାନ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହା ଧିନାତ୍ମକ ଅଥବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ। ସେହି ସରଳରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ। ମାତ୍ର ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁକୁ ଧାରଣ ଡାହାଣକୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଧନାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ।

ମାତ୍ର ଲେଖବିନ୍ଦୁ ସବୁକୁ ଧାରଣ ରେଖାଚିତ୍ର ପଦ୍ଧତିରେ ଚଳ ଦୁଇଟିର କ୍ରମିକ ମୂଲ୍ୟସବୁକୁ ଲେଖବିନ୍ଦୁ ଆକାରରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଏପରିଭାବେ ଅଙ୍କିତ ବନ୍ଧୁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରର ଅଡ଼ି ନିକଟତର ହେଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପରଠାରୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ରହିଲେ ଚଳ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

୪। ଉଚ୍ଚ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ନିମ୍ନ ସହସମ୍ବନ୍ଧ
Answer:
ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ଵକ ଚଳରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଓ ତାହାର ମାତ୍ରାକୁ ମାପ କରିବାପାଇଁ ଯେଉଁ ସାଂଖ୍ୟକ ପଦ୍ଧତିର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଏ, ତାହାକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ବହୁ ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ତାହାହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଥାଏ। ଏହା ଧନାତ୍ମକ ଯୋଗୁଁ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିର ସ୍ଵଳ୍ପ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା ନିମ୍ନ ହୋଇଥାଏ। ଏହା ମଧ୍ୟ ଧନାତ୍ମକ ଅଥବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ।

୫। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ମାତ୍ରା ଓ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଅଭାବ
Answer:
ଏଠାରେ କେବଳ ଚଳମାନଙ୍କର ସରଳରେଖକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ସହ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ସୁତରାଂ ଚଳମାନଙ୍କର ଏକ ବିକୀର୍ଣନ ଆରେଖ ଅଙ୍କନ କଲେ ଯଦି ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକ ଏକ ସରଳରେଖାର ଖୁବ୍ ନିକଟରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୁଅନ୍ତି ତାହାହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା ସେତେ ଅଧ୍ଵକ ହୋଇଥାଏ। ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଯଦି ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକ ସରଳରେଖାର ଦୂରରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥାନ୍ତି ତେବେ ଚଳମାନଙ୍କର ସହସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ରା କମ୍ ହୋଇଥାଏ। ସୁତରାଂ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଭିନ୍ନ ଦିଗ ଓ ମାତ୍ରା ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନ୍ୟ ଚଳରାଶିର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଉଦାସୀନ ଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଅଭାବ ଥାଏ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।

୬। ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସହକାରଣ
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସହକାରଣ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ସାଧାରଣଭାବେ ବ୍ୟବହାର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାରିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କିତ କିନ୍ତୁ କାରଣ ଓ ଫଳାଫଳ ଭିଭିକ ସମ୍ପର୍କ ନ ଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସହକାରଣରେ ଗୋଟିଏ ଚଳ ଅନ୍ୟ ଚଳ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ବ୍ୟକ୍ତିର ଖାଦ୍ୟ ଓ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ସହସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ଖାଦ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସହକାରଣ ନଥାଇପାରେ ।

ସହକାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଚଳକୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଚଳ ଓ ଅନ୍ୟ ଚଳକୁ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ସହକାରଣ ଥିଲେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ନିଶ୍ଚୟ ରହିବ ଯଦି ସହସମ୍ପଦ ଓ ସହକାରଣ ଏକା ସମୟରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ, ଅନ୍ୟ ଏକ ବିଶେଷ କଥା ହେଲା – ସହକାରଣ ଥିଲେ ଭବିଷ୍ୟ ଗଣନା କରିବା ସମ୍ଭବ କିନ୍ତୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ଭବିଷ୍ୟ କଳନା କରିହୁଏ ନାହିଁ ।

୭। ସହସମ୍ପର୍କ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ
Answer:
ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ଜାଣିବା ପାଇଁ ଉଭୟ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ସମାଶ୍ରୟଣ ପରିସଂଖ୍ୟାନରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଯୋଗୀ ପଦ୍ଧତି । କିନ୍ତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସର୍ଭ ସମୂହରେ ଉଭୟ ପଦ୍ଧତି ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସହସମ୍ପର୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କର ମାତ୍ରା ମାପିହୁଏ । କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣରେ ଏହା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହା କେବଳ ଉଭୟ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରଭାବ ବିଷୟ ଜଣାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ଚଳର ମୂଲ୍ୟକୁ ନେଇ ସହସମ୍ପର୍କ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରିହୁଏ ନାହିଁ । ପରନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଦ୍ବାରା ଫଳନ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିହୁଏ ।

ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ (x, ଏବଂ 1 ) ପ୍ରତିସାମ୍ୟ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଗୁଣାଙ୍କ (b ଏବଂ b) ପ୍ରତିସାମ୍ୟ ନୁହେଁ । ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଅପ୍ରସିଦ୍ଧଙ୍କ ସମସମ୍ପର୍କ ଥାଇପାରେ କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୁହେଁ । ମୁଖ୍ୟ କଥା ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ମୂଳବିନ୍ଦୁ ଓ ମାପକ୍ରମ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସମାଶ୍ରୟଣରେ ଗୁଣାଙ୍କ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ସହସମ୍ବନ୍ଧ (Correlation) କାହାକୁ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ଦୁଇ ବା ତତୋଧକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ । ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ବା ତତୋଽକ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ବା ସହ ସଂଯୋଗର ଏକ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଯଦି ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏପରି ଘଟେ ଯେ ଯଦ୍ୱାରା ଏହି ଉପାଦାନ ଦ୍ବୟର ସମକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।

ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାତ୍ରାର ସଂଖ୍ୟକ ଅବତରଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଏହାର ଯୋଗାଣ ପରିମାଣରେ ସମକାଳୀନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗମୁଖ୍ୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରାକୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦ୍ଵାରା ପରିମାପ କରାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ୱ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ସାଂଖ୍ୟକ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଏହି ପରିମାପକ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ସେମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ମାତ୍ରା ମଧ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନରେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ନିବିଡ଼ତାର ଏକ ସାଂଖ୍ୟକ ପ୍ରଦର୍ଶନ ହୋଇଥାଏ ।

• ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ‌ିକ ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂଯୋଗ ବା ସମନ୍ବୟ ବା ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।
• ସହସମ୍ବନ୍ଧ (ସହସଂପର୍କ) ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂଯୋଗ ବା ସହ ସଂପର୍କର ଏକ ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ।
• ଉପରୋକ୍ତ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ କୋରିଲେସନ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ୍ୱକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଆନ୍ତଃସଂପର୍କକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥାଏ ।

ଉପଯୋଗିତା :
ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୋରିଲେସନ ଅଧ୍ୟୟନର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି । ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ନିର୍ବାହ କରିଥାଏ । ଏହାର ବିଶେଷ ଉପଯୋଗିତା ନିମ୍ନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଗଲା ।
(i) ସଂପର୍କର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ – ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ ଦ୍ବାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସହ ସଂପର୍କର ପରିପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ୱାରା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଗୁଣାଙ୍କ (r) ର ନିରୂପିତ ମୂଲ୍ୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂପର୍କର ଦିଗ ଓ ମାତ୍ରା ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥାଏ ।

ଯଦି r ର ମୂଲ୍ୟ + l ହୁଏ ତେବେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗରେ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି r = 1 ହେଲେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଋଣାତ୍ମକ ସହ ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ ଏବଂ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିପରୀତ ଦିଗ ମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ । r = 0 ହେଲେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ନ ଥାଏ ।

(ii) ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ – କୌଣସି ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଅନିଶ୍ଚିତତା ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦ୍ଵାରା ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ଉପଯୋଗିତା ବିଶେଷ ଭାବେ ଉପଲବ୍‌ ହୋଇଥାଏ । ବିଶେଷକରି ବ୍ୟବସାୟିକ ପ୍ରାକ୍‌ସୂଚନା କୋରିଲେସନ ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ମିଳିପାରିଥାଏ । ଏହି ପ୍ରାକ୍ ଆକଳନ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

(iii) ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଚରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ – ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅଧ୍ୟୟନ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଚରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ଥ‌ିବା ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଆକଳନ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସୂଚନା ଏହି ବିଶ୍ଳେଷଣରୁ ମିଳିଥାଏ ।

ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତାପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବାରେ ଏହି ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ମୁଦ୍ରାସ୍ପିତି ଘଟାଉଥିବା କିମ୍ବା ସ୍ବଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନର କାରଣ ସାଜିଥ‌ିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏହା ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତିର ପ୍ରୟୋଗାତ୍ମକ ଭୂମିକା ରହିଛି ।

ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ପରିମାପ – କୌଣସି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନିର୍ବାହ କରୁଥି ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ନିବିଡ଼ତା ସଂପର୍କରେ ଏକ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏହା ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ସଂପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦାମ୍‌ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଭୂମିକା ରହିଛି । ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ସହଜରେ ଅନୁମେୟ ।

୨। ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଭେଦ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଦୁଇ ବା ତତୋଧ‌ିକ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରାର ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ସଂପର୍କର ସାଂଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ପ୍ରକାର ଭେଦ ଏ ସଂପର୍କରେ ବିଷଦ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

• ଯୋଗାତ୍ମକ ବା ଋଣାତ୍ମକ
• ସରଳ, ବହୁସ୍ତରୀୟ ଓ ଆଂଶିକ
• ରୈଖିକ ଓ ଅଣରୈଖିକ ।

(i) ଯୋଗାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ (Positive or Negative Correlation) –
ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଯୋଗାତ୍ମକ କିମ୍ବା ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ, ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ଦିଗରେ । ହୁଏ ତାହାକୁ ଯୋଗାତ୍ମକ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ବୃଦ୍ଧି କିମ୍ବା ହ୍ରାସ ସହ ଅନ୍ୟଟିର ମଧ୍ୟ ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ଯୋଗାଣ ମଧ୍ଯରେ ଯୋଗାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ଅନୁଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ଉଭୟଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମଦିଗରେ ଘଟିଥାଏ ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନର ଦିଗ ବିପରୀତମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ସହସମ୍ବନ୍ଧ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣାତ୍ମକ ବୃଦ୍ଧି ସହ ଅନ୍ୟଟିରେ ପରିମାଣାତ୍ମକ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ଏହା ଋଣାତ୍ମକ କୋରିଲେସନ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

(ii) ସରଳ, ବହୁସ୍ତରୀୟ ଓ ଆଂଶିକ କୋରିଲେସନ – ଯେଉଁ କୋରିଲେସନ ପଦ୍ଧତିରେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ରହିଥାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଯେଉଁ କୋରିଲେସନ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଦୁଇରୁ ଅଧୂକ ଉପାଦାନମାନଙ୍କରେ ଥ‌ିବା ସହ ସଂପର୍କର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ତାହାକୁ ବହୁସ୍ତରୀୟ (ବହୁମୁଖୀ) କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉତ୍ପାଦନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଅନେକ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହ ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ । ଏହା ବହୁସ୍ତରୀୟ (ବହୁମୁଖୀ) କୋରିଲେସନର ଉଦାହରଣ ।

ଆଂଶିକ କୋରିଲେସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇରୁ ଅଧିକ ଉପାଦାନ ରହିଥାଏ ମାତ୍ର ବିଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ଉପାଦାନ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଇଥାଏ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବା ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ଭାବେ ଧରି ନିଆଯାଇଥାଏ ।

(iii) ରୈଖିକ ଏବଂ ଅଣରୈଖିକ କୋରିଲେସନ – ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବା ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ, ତାହାକୁ ଶୈଖିକ କୋରିଲେସନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ବିଭିନ୍ନ ମାତ୍ରାକୁ ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ରେଖାଚିତ୍ରଟି ଏକ ସରଳରେଖା ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅଣରୈଖିକ ସହସମ୍ପର୍କ କୁହାଯାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ରୈଖିକ ସହସମ୍ପର୍କଟି କ୍ବଚିତ୍ ଦେଖାଯାଏ ।

୩। ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ କ’ଣ ? କାର୍ଲ ପିଅରସନ୍‌ଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରଣୀତ ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର।
Answer:
ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରା (Degree of correlation) କୁ ସହସଂପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ (correlation co-efficient) ମାଧ୍ୟମରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଦୁଇଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସହସଂପର୍କ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କକୁ ଫଳନଯୁକ୍ତ (functional) ବା ସ୍ଥିର ବୋଲି ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ସୂଚାଇ ନଥାଏ । ଯଦି କୌଣସି ଗୋଟିଏ ରାଶିର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥାଏ, ତେବେ ଅନ୍ୟ ରାଶିଟିର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ସର୍ବଦା ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥାଏ । ଏହା କେବଳ ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ରୈଖିକ ସହ ସଂପର୍କ ସମୟରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ମାତ୍ର ଏହି ଶୈଖିକ ସଂପର୍କ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଉଥ୍ଲେହେଁ କେତେକ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ଦେଖାଯାଇ ନଥାଏ । ଯଥା ଗଣନସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ବର୍ଗମାଳା କ୍ଷେତ୍ରରେ ରୈଖିକ ସଂପର୍କ ରହିଥିଲା ବେଳେ ଚାହିଦା ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ସଂପର୍କ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । କାରଣ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ତଦ୍ଵଜନିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟି ନ ଥାଏ ।

ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ – (Perfect correlation) – ଯଦି ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତରେ ଘଟିଥାଏ ତାହାକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଟିଏ ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ସହ ଅନ୍ୟ ରାଶିର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସ୍ଥିର ଅନୁପାତ ବଜାୟ ରହିଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦୁଇଟି ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସ୍ଥିର ରହିଥାଏ ।

ଏହି ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ ଯୋଗାତ୍ମକ (Positive) ବା ଋଣାତ୍ମକ (Negative) ହୋଇପାରେ । ଯଦି ଦୁଇଟି ରାଶି ବା ଉପାଦାନର ମାଳା ଏକ ଆନୁପାତିକ ହାରରେ ସମଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଅନ୍ତି ତେବେ ତାହାକୁ ଯୋଗାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ ଓ ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯଦି ଏହି ଦୁଇଟି ରାଶିର ମାଳା ଆନୁପାତିକ ହାରରେ ପରସ୍ପର ବିପରୀତ ମୁଖୀ ହୁଅନ୍ତି ତାହାକୁ ଋଣାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହସଂପର୍କ କୁହାଯାଏ ।

ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ଦୁଇ ପ୍ରକାର ସଂପର୍କ କ୍ଵଚିତ୍ ଦେଖାଯାଏ କାରଣ ଦୁଇଟି ମାଳାର ରାଶିଦ୍ଵୟ ପରସ୍ପର ପୂର୍ଣ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହୋଇନଥାନ୍ତି ।

ତେଣୁ ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼ିଥାଏ । ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ମାଳାର ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ରହିଥ‌ିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଥାଏ ।

ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସହସଂପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ସହ ସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ଦୁଇଟି ମାଳାରେ ରହିଥ‌ିବା ରାଶିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କର ମାତ୍ରାର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ପରିମାଣାତ୍ମକ ମାତ୍ରାରୁ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥ‌ିବା ସଂପର୍କ ବିଷୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଇପାରେ ।

ଏହି ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କର ମୂଲ୍ୟ +1 ରୁ –1 ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିଥାଏ । ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଗାତ୍ମକ ସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ +1 ହୋଇଥିବାବେଳେ ପୂର୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହସଂପର୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ମୂଲ୍ୟ – ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ଚରମ ମୂଲ୍ୟର ମଧ୍ୟ ବିନ୍ଦୁର ମୂଲ୍ୟ ‘0’ ହୋଇଥାଏ ଯାହା ସହସଂପର୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତି ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଏହି ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ କୁ ଇଂରାଜୀ ଅକ୍ଷର ‘r’ ମାଧ୍ୟମରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଇଥାଏ ।

କାର୍ଲ ପିଅରସନ ଏକ ଗାଣିତିକ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରିଥିଲେ ଯାହା କାଇଁ ପିଅରସନଙ୍କ ସହସଂପର୍କ ଗୁଣାଙ୍କ ନାମରେ ପରିଚିତ । କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଣୀତ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ସହାଯ୍ୟରେ ସହସଂପର୍କର ପରିମାଣାତ୍ମକ ମାତ୍ରା ସହଜରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ
କରାଯାଇପାରିଥାଏ । ‘r’ ଦ୍ୱାରା ଚିହ୍ନିତ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ସହସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ପରିପ୍ରକାଶର ଏକ ସରଳ ତଥା ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାପକ ।
\(\mathrm{r}=\frac{\Sigma(\mathrm{x}-\overline{\mathrm{x}})(\mathrm{y}-\overline{\mathrm{y}})}{\text { N. } \sigma_{\mathrm{x}} \sigma_{\mathrm{y}}}\)

ଏଠାରେ = x ଓ y ଦୁଇଟି ମାଳାରେ ଥ‌ିବା ରାଶିଦ୍ଧୟର ଲବ୍‌ଧାଙ୍କ
x̄ → x ରାଶିମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ ।
ȳ → y ରାଶିମାନଙ୍କର ମାଧ୍ଯମାନ
N → x ଓ y ରାଶି ଦ୍ବୟର କ୍ରମିକ ଯୋଡ଼ି ସଂଖ୍ୟା ।
σ_x → x ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।
σ_y → y ରାଶି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ମାନକ ବିଚ୍ୟୁତି ।

ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନରେ 1 ର ମୂଲ୍ୟ +1 ହେଲେ, ଏହା ପୂର୍ବ ଯୋଗାତ୍ମକ ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଇଥାଏ, r ର ମୂଲ୍ୟ – ହେଲେ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ଋଣାତ୍ମକ ସହ ସଂପର୍କ ସୂଚାଇଥାଏ ଏବଂ r ର ମୂଲ୍ୟ ( ହେଲେ ଏହା କୌଣସି ସହସଂପର୍କ ଦର୍ଶାଇ ନଥାଏ । କାର୍ଲ ପିଅରସନଙ୍କ ଏହି ଗୁଣାଙ୍କ ରାଶିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କର ମାତ୍ରା ପରିପ୍ରକାଶ ନିମନ୍ତେ ଏକ ଉପଯୁକ୍ତ ତଥା ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ପରିମାପକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

୪। ସହସମ୍ବନ୍ଧ କ’ଣ ? ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବ୍ୟବହାର କ’ଣ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଓ ଆଚରଣକୁ ବୁଝିବାରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବିଶ୍ଳେଷଣ ସହାୟତା କରେ । ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ପାଇଁ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞମାନଙ୍କୁ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । କାରଣଗୁଡ଼ିକ ନିରୂପଣ କରିବାରେ ସହାୟତା କରେ, ସହସମ୍ବନ୍ଧ ବ୍ୟବସାୟ, ବାଣିଜ୍ୟ, ଶିଳ୍ପ, ପରିବେଶ ଆଦି ଅନେକ ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବହୁଳଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ତେବେ ଏହି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ପଦ୍ଧତିର ଅର୍ଥନୀତିରେ ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(a) ସମ୍ପର୍କର ପରିସଂଖ୍ୟାନ ଗୁରୁତ୍ଵ ପରୀକ୍ଷା – ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପାଇଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଯେପରି ଦାମ୍ ଓ ଯୋଗାଣ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପାଇଁ ସହସମ୍ବନ୍ଧରେ ସାହାଯ୍ୟ ସମ୍ପର୍କର ପରିମାଣ ଭାବରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କ (r)କୁ ‘t’ test ଦ୍ଵାରା ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ ।

(b) ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ – ସହସମ୍ବନ୍ଧର ଗୁଣାଙ୍କଦ୍ବାରା ଦୁଇଟି ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଋଣାତ୍ମକ ଏବଂ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ମାପିବା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧର ଗଭୀରତା ମଧ୍ୟ ପରିମାପ କରିହୁଏ । ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର, ବ୍ୟବସାୟ, ବାଣିଜ୍ୟ ଏବଂ ବିଜ୍ଞାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥିବା ଚଳମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ବନ୍ଧ ମାପିବାରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରାଯାଏ ।

(c) ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ ଓ ପ୍ରଣୟନ – ନୀତି ପ୍ରସ୍ତୁତ ଓ ପ୍ରଣୟନ ନିମନ୍ତେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ସହସମ୍ବନ୍ଧ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଯଦି ସରକାର ଟିକସହାର ବୃଦ୍ଧି କରନ୍ତି, ତେବେ ତାହାର ନୀତି ପ୍ରଣୟନ ପୂର୍ବରୁ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଟିକସ ସେବାର କ୍ଷମତା ସହିତ ତାହାର ସମ୍ପର୍କ ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ ।

(d) ଗବେଷଣା – ଆଧୁନିକ ବିଜ୍ଞାନ ଯୁଗରେ ଅର୍ଥନୀତି ବ୍ୟତୀତ ଯେତେସବୁ କ୍ଷେତ୍ର; ଯଥା – ଶିକ୍ଷା, ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ପରିବେଶ, ସମାଜ ଆଦି ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରର ସହସମ୍ବନ୍ଧର ବିଶେଷ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ ।

୫। ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଅର୍ଥନୀତିରେ ବ୍ୟବହାର ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
ସମାଶ୍ରୟଣ କହିଲେ ଦୁଇଟି ଚଳ ମଧ୍ଯରେ ହାରାହାରି ସମ୍ପର୍କକୁ ବୁଝାଏ । ଏହା ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭବିଷ୍ୟ ଆକଳନ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । 1877 ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ସାର୍ ପ୍ରାନ୍ସିସ୍ ଗାଲ୍ଟନ୍ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ପରିମାପ ଓ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିବାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ଯଦି ଗୋଟିଏ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ଜଣାଥାଏ, ତେବେ ଅନ୍ୟ ଚଳର ମୂଲ୍ୟ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା କଳନା କରିହୁଏ ।

ଯେପରି ବଜାରରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଜଣାଥିଲେ ଏହାର ଯୋଗାଣର ପରିମାଣ ଜାଣିହୁଏ । ଯଉଁ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରାଯାଏ ତାକୁ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ (y) ଏବଂ ଯେଉଁ ଚଳଦ୍ଵାରା ଭବିଷ୍ୟ କଳନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ଚଳ (x) କୁହାଯାଏ । ସମାଶ୍ରୟଣ ସମୀକରଣକୁ y = a + bx ଦ୍ବାରା ଲେଖାଯାଏ ।

ତେବେ ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ସମାଶ୍ରୟଣର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ ଏବଂ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିବା, ଯାହାଦ୍ଵାରା ପୂର୍ବତନ ଚଳର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଭବିଷ୍ୟତର ଅବସ୍ଥାକୁ ଆକଳନ କରିବ । ଯେହେତୁ ସମାଶ୍ରୟଣ ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ଵାରା ଚଳମାନଙ୍କର ବ୍ୟବହାରୀକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଜଣାଯାଏ, ତେଣୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଭଳି ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଉପଭୋଗ ଫଳନ ରେଖା ଅଙ୍କନ କଲାବେଳେ ଆମେ ସମାଶ୍ରୟଣ ବିଶ୍ଳେଷଣରେ ଦୁଇଟି ଚଳ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରୁ ।

ଆୟ ଯାହା ହେଲା ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ ଏବଂ ଉପଭୋଗ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳ । ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ତାଙ୍କ ଆୟର ସାଧାରଣ ତତ୍ତ୍ବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ମାଧ୍ୟମରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚି ପାରି ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରର ଗବେଷଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଆକଳନ ହୋଇଥାଏ । ତେବେ ନିମ୍ନରେ ଅର୍ଥନୀତିରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି ।

(i) ସମ୍ପର୍କର ଆକଳନ ବା ହିସାବ – କୌଣସି ଅର୍ଥନୈତିକ ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରଭାବ ଓ ସମ୍ପର୍କ ଆକଳନ କରିବା ପାଇଁ ସମାଶ୍ରୟଣ ଏକ ପ୍ରାଥମିକ ପଦ୍ଧତି, ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପାଇଲେ ସମାଶ୍ରୟଣଦ୍ୱାରା ଏହାର ଉତ୍ପାଦନ ଉପରେ ପଡ଼ୁଥ‌ିବା ପ୍ରଭାବର ପରିମାପ କରିହୁଏ ଏବଂ ବିଶ୍ଳେଷଣ ମଧ୍ୟ କରିହୁଏ ।

(ii) ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରିବା – ସମାଶ୍ରୟଣ ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ବାଧୀନ ଚଳର ମୂଲ୍ୟଦ୍ଵାରା ନିର୍ଭରଶୀଳ ଚଳର ଭବିଷ୍ୟତ କଳନା କରାଯାଏ । ପେଟ୍ରୋଲର ଦାମ୍ ବଢ଼ିଲେ ସ୍କୁଟରର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ବଢ଼ିବ ବା କମିବ ତାହା ସମାଶ୍ରୟଣର ବିଶ୍ଳେଷଣଦ୍ୱାରା

(iii) ସହସମ୍ପର୍କ – ଦୁଇଟି ସମାଶ୍ରୟଣର ଗୁଣାଙ୍କ ଜଣାଥିଲେ ତ’ର ଗୁଣଫଳର ବର୍ଗମୂଳ ବାହର କଲେ ସହସମ୍ପର୍କର ଗୁଣାଙ୍କ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ହୁଏ ।
ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ସମାଶ୍ରୟଣ ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀର ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Logic Solutions Unit 2 ବ୍ୟବହିତ ଅନୁମାନ ଓ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି Short Answer Questions.

CHSE Odisha Class 12 Logic Unit 2 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍‌ପଣୀ ଲେଖ ।

1. ପ୍ରଥମ ନ୍ୟାୟ ସଂସ୍ଥାନର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ନିୟମାବଳୀ
Answer:
(୧) ସାଧ୍ୟାବୟବ ସାମାନ୍ୟ ହୁଏ ।
(୨) ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହୁଏ ।

2. ଦ୍ଵିତୀୟ ନ୍ୟାୟ ସଂସ୍ଥାନର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନିୟମାବଳୀ
Answer:
(୧) ସାଧ୍ୟାବୟବ ସାମାନ୍ୟ ହୁଏ ।
(୨) ହେତୁବାକ୍ୟ ଦ୍ଵୟରୁ ଗୋଟିଏ ନଞର୍ଥକ ହୁଏ ।

3. ତୃତୀୟ ନ୍ୟାୟ ସଂସ୍ଥାନର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନିୟମାବଳୀ
Answer:
(୧) ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହୁଏ ।
(୨) ଅନ୍ତତଃ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ହୁଏ ।
(୩) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ହୁଏ ।

4. ଚତୁର୍ଥ ନ୍ୟାୟ ସଂସ୍ଥାନର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ନିୟମାବଳୀ
Answer:
(୧) ସାଧାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେଲେ ପକ୍ଷାବୟବ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
(୨) ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
(୩) କୌଣସି ଏକ ହେତୁବଚନ ନଞର୍ଥକ ହେଲେ ସାଧାବୟବ ସାମାନ୍ୟ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୁଏ ।
(୪) ଅନ୍ତତଃ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ହୁଏ ।
(୫) କୌଣସି ହେତୁବାକ୍ୟ ବିଶେଷ ନଞର୍ଥକ ‘ଓ’ ହୁଏ ନାହିଁ ।
(୬) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କଦାପି ସାର୍ବିକ ସଦର୍ଥକ ବା ‘ଆ’ ତର୍କବଚନ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

5. ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍‌ଙ୍କ ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ବା ସର୍ବାସ୍ପିନାସ୍ତି ସୂତ୍ର
Answer:
ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିମାନଙ୍କର ବୈଧତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାପାଇଁ ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍ ଯେଉଁ ମୌଳିକ ସୂତ୍ରର ଅବତାରଣା କରିଥିଲେ ତାହା ‘ସର୍ବାସ୍ପିନାସ୍ତି’ ସୂତ୍ର ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହି ସୂତ୍ରଟି ହେଲା – ଯାହା ଗୋଟିଏ ଜାତି ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯିବ ତାହା ତଦନ୍ତର୍ଗତ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି କିମ୍ବା ଉପଜାତି ସମ୍ପର୍କରେ ସ୍ଵୀକାର ବା ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇପାରିବ ।

ଉଦାହରଣ – ସମସ୍ତ ଅଧ୍ୟାପକ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଅଟନ୍ତି ।
ରାମବାବୁ ଜଣେ ଅଧ୍ୟାପକ ।
_____________________
∴ ରାମବାବୁ ଜଣେ ବିଦ୍ବାନ୍ ଅଟନ୍ତି ।

ଅଥବା, କୌଣସି ସନ୍ଥ ନିର୍ଭୟ ନୁହଁନ୍ତି ।
ବଳରାମ ଦାସ ଜଣେ ସନ୍ଥ ଅଟନ୍ତି ।
____________________________
∴ ବଳରାମ ଦାସ ନିର୍ଭୟ ନୁହନ୍ତି ।

6. ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ
Answer:
ଆରିଷ୍ଟଟଲ୍‌ଙ୍କ ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କର ପ୍ରାମାଣିକତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଏକାନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ସର୍ବାସ୍ଥିନାସ୍ତି ସୂତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରାମାଣିକତା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ସଦୋଷ ସଂସ୍ଥାନର ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କର ନିଘୋଷ ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କୁ ‘ପରିବର୍ତ୍ତନ’ ବୋଲି କୁହାଯାଇପାରେ ।
ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଅଟେ – (୧) ସାକ୍ଷାତ୍ (ଅପରୋକ୍ଷ) (୨) ଅସାକ୍ଷାତ୍ (ପରୋକ୍ଷ) ।

7. ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସମବର୍ତ୍ତନ, ବ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦି ସାହାଯ୍ୟରେ ଦ୍ଵିତୀୟ, ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ସଂସ୍ଥାନର ନ୍ୟାୟରୂପଗୁଡ଼ିକର ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ନିହିତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଥବା ହେତୁବାକ୍ୟମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ (ସାଧାବୟବରୁ ପକ୍ଷାବୟବକୁ ଅଥବା ପକ୍ଷାବୟବରୁ ସାଧାବୟବକୁ) କରି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବାର୍ବାରା, ସେଲାରେଣ୍ଟ୍, ଡାରିଇ କିମ୍ବା ଫେରିଓରେ ପରିଣତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ବା ଅପରୋକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

8. ପରୋକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ
Answer:
ଗୋଟିଏ ସଦୋଷ ନ୍ୟାୟରୂପର ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସେହି ନ୍ୟାୟରୂପର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଘୋଷ ସଂସ୍ଥାନର ଗୋଟିଏ ପ୍ରମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପ ଗଠନକୁ ପରୋକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

9. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣରେ ‘ବୋକାଡ଼ୋ’ ଏବଂ ‘ବାରୋକୋ’
Answer:
ବୋକାର୍ଡ଼ ଓ ବାରୋକୋ ନ୍ୟାୟମୂର୍ତ୍ତିଟି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାର୍କିକମାନେ ବୋକାଡ଼ୋର ଡୋକ୍‌ସାମୋସ୍ଟରୁ ଡାରିଇ ଓ ବାରୋକୋର ଫାକ୍‌କୋରୁ ଫେରିଓକୁ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

10. ଯଥୋପଯୋଗୀ ବା ମୌଳିକ ନ୍ୟାୟରୂପ
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପର ହେତୁବାକ୍ୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପାଇବା ନିମିତ୍ତ ଅନ୍ତତଃ ଯେତିକି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ କେବଳ ସେତିକି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଯଥୋପଯୋଗୀ ବା ମୌଳିକ ନ୍ୟାୟରୂପ କହନ୍ତି ।
ଯଥା – ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥାନର ୨୪ଟି ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୧୫ଟି ନ୍ୟାୟରୂପ ଯଥୋପଯୋଗୀ ।

11. ସବଳୀକୃତ ବା ଅତିବଳ ନ୍ୟାୟରୂପ
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପର ହେତୁବାକ୍ୟରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପାଇବା ନିମିତ୍ତ ଅନ୍ତତଃ ଯେତିକି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ତହିଁରୁ ଅଧ‌ିକ ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସାମାନ୍ୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ତଦନୁରୂପ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ହେତୁବାକ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କଲେ ମଧ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ପାଇବା ସମ୍ଭବପର, ତାହାକୁ ସବଳୀକୃତ ବା ଅତିବଳ ନ୍ୟାୟରୂପ କୁହାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥାନର ୨୪ଗୋଟି ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୧୯ ଗୋଟିକୁ ସବଳ ନ୍ୟାୟରୂପ କହନ୍ତି ।

12. ଦୁର୍ବଳୀକୃତ ନ୍ୟାୟରୂପ
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପରେ ସାମାନ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପାଇବା ସମ୍ଭବପର ହେଉଥିଲେ ହେଁ ତତ୍‌ପରିବର୍ତ୍ତେ ତଦନୁରୂପ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ତାହାକୁ ଦୁର୍ବଳୀକୃତ ନ୍ୟାୟରୂପ କୁହାଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥାନର ୨୪ ଗୋଟି ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୫ ଗୋଟି ନ୍ୟାୟରୂପ ଦୁର୍ବଳୀକୃତ ଅଟେ ।

13. ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ଅବୟବତ୍ରୟରେ ଏକାଧ୍ଵ ପ୍ରକାରର ତର୍କବାକ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ଅଟେ କିମ୍ବା ଗ ଘ ଅଟେ ।
କ ଖ ନୁହେଁ ।
___________
∴ ଗ ଘ ଅଟେ ।

ହୁଏତ ରାମ ଧନୀ କିମ୍ବା ଗରିବ ଅଟେ ।
ରାମ ଧନୀ ନୁହେଁ ।
___________
∴ ରାମ ଗରିବ ଅଟେ ।

14. ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ପ୍ରକାରଭେଦ :
Answer:
ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତି ୪ ପ୍ରକାରର ଅଟେ; ଯଥା –
(କ) ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ – ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
(ଖ) ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ – ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
(ଗ) ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ – ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
(ଘ) ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ବା କୂଟନ୍ୟାୟ

15. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ପକ୍ଷାବୟବ ନିରପେକ୍ଷ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଚ୍ଛିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଖ ହୁଏ ।
___________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।

ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ଆଲୋକ ଥାଏ ।
ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଛି ।
____________
∴ ଆଲୋକ ଅଛି ।

16. ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମ :
Answer:
(୧) ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ; ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ପ୍ରଣିଧାନଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
(୨) ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ, ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ; ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

17. ଭାବାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଚ୍ଛିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇ ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ; ତାହାକୁ ଭାବାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
______________
∴ ଗ ଘ ଅଟେ ।

ଯଦି ବର୍ଷା ହୁଏ, ତେବେ ବନ୍ୟା ହୁଏ ।
ବର୍ଷା ହୁଏ ।
____________
∴ ବନ୍ୟା ହୁଏ ।

18. ନିଷେଧାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ, ତାହାକୁ ନିଷେଧାତ୍ମକ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ନୁହେଁ ।
_____________
∴ କ ଖ ନୁହେଁ ।

ଯଦି ସେ ଆସେ, ତେବେ ମୁଁ ଯିବି ।
ମୁଁ ଯିବି ନାହିଁ ।
___________________
∴ ସେ ଆସିବ ନାହିଁ ।

19. ଅନୁଗ ସ୍ବୀକୃତିଭିଭିକ ଦୋଷ :
Answer:
ମିଶ୍ର ପ୍ରାକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରଥମ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ, ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ । ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ହୁଏ ।
___________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।

ମାତ୍ର ଏହି ନିୟମକୁ ଲଙ୍ଘନ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ସ୍ଵୀକାର କରି ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଏହି ତର୍କଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ହୁଏ ।
____________
∴ କ ଖ ହୁଏ ।

ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ।
ଆଲୋକ ଅଛି ।
_____________
∴ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଛି ।

20. ପୂର୍ବଗ ଅସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ :
Answer:
ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତିର ୨ୟ ନିୟମ ଅନୁଯାୟୀ ସାଧାବୟବର ଅନୁଗକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ । ମାତ୍ର ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ ।
_______________
∴ କ ଖ ହୁଏ ନାହିଁ ।

କିନ୍ତୁ ବିପରୀତ କ୍ରମେ ଯଦି ପକ୍ଷାବୟବଦ୍ଵାରା ପୂର୍ବଗ ଅସ୍ଵୀକୃତ ହୁଏ ଏବଂ ତାହାକୁ ଭିଭିକରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅନୁଗକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତେବେ ଏହି ନିୟମ ଲଙ୍ଘିତ ହୁଏ ଏବଂ ଯୁକ୍ତିଟି ଦୋଷଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ପୂର୍ବଗ ଅସ୍ଵୀକୃତିଭିତ୍ତିକ ଦୋଷ କହନ୍ତି ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
କ ଖ ହୁଏ ନାହିଁ ।
___________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ଯଦି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଏ, ତେବେ ଆଲୋକ ଥାଏ ।
ସୂର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ ।
___________________
∴ ଆଲୋକ ନାହିଁ ।

21. ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ବୈକଳ୍ପିକ, ଅପରଟି ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ହୁଏତ କ ଖ ଅଟେ କିମ୍ବା ଗ ଘ ଅଟେ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
______________
∴ ଗ ଘ ନୁହେଁ ।

ହୁଏତ ହରି ସାଧୁ କିମ୍ବା ଅସାଧୁ ଅଟେ ।
ହରି ସାଧୁ ଅଟେ ।
__________________
∴ ହରି ଅସାଧୁ ନୁହେଁ ।

22. ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାବୟବ ଗୋଟିଏ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ପକ୍ଷାବୟବ ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଟେ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – କ ଉଭୟ ଖ ଏବଂ ଗ ନୁହେଁ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
_________________
∴ କ ଗ ନୁହେଁ ।

ରୀନା ଉଭୟ ସରଳା ଓ ନିଷ୍ଠୁର ନୁହେଁ ।
ରୀନା ସରଳା ଅଟେ ।
___________________
∴ ରୀନା ନିଷ୍ଠୁର ନୁହେଁ ।

23. ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ବା କୂଟନ୍ୟାୟ :
Answer:
ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଦୁଇଟି ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ସମଷ୍ଟି, ପକ୍ଷାବୟବ ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ଅଥବା ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ବା କୂଟନ୍ୟାୟ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
______________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।

ଯଦି ପୁତ୍ର ଯୋଗ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ଧନ ସଞ୍ଚୟ ଅନାବଶ୍ୟକ ଏବଂ ଯଦି ପୁତ୍ର ଅଯୋଗ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ଧନ ସଞ୍ଚୟ
ଅନାବଶ୍ୟକ ।

ହୁଏତ ପୁତ୍ର ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଅଯୋଗ୍ୟ ହୋଇପାରେ ।
∴ ଧନ ସଞ୍ଚୟ ଅନାବଶ୍ୟକ ।

24. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ନିୟମ :
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଦୁଇଟି ନିୟମ ରହିଛି । ଏହାର ନିୟମ ଦୁଇଟି ମିଶ୍ର ପ୍ରାକନ୍ଦିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି ଉପରେ ଆଧାରିତ ।
(୧) ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକଭାବେ ସ୍ବୀକାର କଲେ, ତାହାର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ନୁହେଁ ।
(୨) ସାଧାବୟବର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକଭାବେ ଅସ୍ବୀକାର କଲେ, ତାହାର ପୂର୍ବଗ ଦ୍ଵୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ହୁଏତ ନିରପେକ୍ଷ କିମ୍ବା ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ବିପରୀତ ନିୟମ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ ।

25. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରକାରଭେଦ :
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ; ଯଥା –
(୧) ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ
(୨) ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ
(୩) ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ
(୪) ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ

26. ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବରେ ଥ‌ିବା ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
_________________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।

27. ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବରେ ଥ‌ିବା ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ବୀକାର କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ଏବଂ ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟରୁ ନିରପେକ୍ଷ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଚ ଛ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଚ ଛ ହୁଏ ନାହିଁ ।
∴ କ ଖ ହୁଏ ନାହିଁ ।

28. ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗ ଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ କିମ୍ବା ବ ଭ ହୁଏ ।

29. ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ଅସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ପୂର୍ବଗ ଦ୍ଵୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା . ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା
ବ ଭ ହୁଏ ନାହିଁ ।
___________________
∴ ପ ଫ ହୁଏ ନାହିଁ ।

30. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରତିରୋଧ :
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଅପ୍ରାମାଣିକ ବୋଲି ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାର ତୃତୀୟ ପନ୍ଥା ହେଉଛି, ଦତ୍ତ ଯୁକ୍ତିକୁ ଏକ ପ୍ରତିରୋଧୀ ଯୁକ୍ତି ସାହାଯ୍ୟରେ ଖଣ୍ଡନ କରି ଏହାର ମୂଳ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ଅଯଥାର୍ଥ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ କରିବା । କାରଣ ପ୍ରତିରୋଧୀ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦତ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିପରୀତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରତିରୋଧୀ କୁହାଯାଏ ।

31. ଦ୍ଵିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ପ୍ରତିରୋଧ ପ୍ରଣାଳୀ :
Answer:
(କ) ପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ନିଆଯାଉ ।
(ଖ) ସାଧାବୟବର ଅନୁଗଦ୍ଵୟର ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଉ ।
(ଗ) ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେହି ଅନୁଗଦ୍ଵୟର ଗୁଣ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସମ୍ଭବ ଅଟେ ।

32. ପ୍ରତିରୋଧାତ୍ମକ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ଉଦାହରଣ :
Answer:
ଦତ୍ତ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
_______________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ହୁଏ କିମ୍ବା ବ ଭ ହୁଏ ।

ପ୍ରତିରୋଧୀ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି :
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
______________________________________
∴ ହୁଏତ ବ ଭ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଗ ଘ ହୁଏ ନାହିଁ ।

33. ଶୃଙ୍ଗିକ ଅଭିମର୍ଦ୍ଦନାତ୍ମକ ପରିତ୍ରାଣ :
Answer:
ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସାଧାବୟବର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ପ୍ରତିପାଦିତ କରାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟର ପୂର୍ବଗ ଓ ଅନୁଗ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କ ଅବାସ୍ତବ ବୋଲି ପ୍ରମାଣ କରି ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିକୁ ଖଣ୍ଡନ କରାଯାଏ । ଯଦି ଅନୁଗ ଯଥାଯଥ ଭାବରେ ପୂର୍ବଗରୁ ନିଃସୃତ ହେଉନଥାଏ ଅଥବା ପୂର୍ବଗର ଅନୁଗାମୀ ହୋଇନଥାଏ, ତେବେ ଶୃଙ୍ଗଟି ଦୁର୍ବଳ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ । ପୂର୍ବଗକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ମଧ୍ୟ ଅନୁଗଟି ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ଉଦାହରଣ –
ଯଦି ଭାଗ୍ୟରେ ଆରୋଗ୍ୟ ହେବାର ଥାଏ, ଚିକିତ୍ସକ ପରାମର୍ଶ ଅନାବଶ୍ୟକ ଏବଂ ଯଦି ଭାଗ୍ୟରେ ଆରୋଗ୍ୟ ହେବାର ନଥାଏ, ଚିକିତ୍ସକ ପରାମର୍ଶ ଅନାବଶ୍ୟକ ।
ହୁଏତ ଭାଗ୍ୟରେ ଆରୋଗ୍ୟ ହେବାର ଅଛି ଅଥବା ଭାଗ୍ୟରେ ଆରୋଗ୍ୟ ହେବାର ନାହିଁ ।
_____________________________________________________________________
∴ ଚିକିତ୍ସକ ପରାମର୍ଶ ଅନାବଶ୍ୟକ ।

34. ଶୃଙ୍ଗଦ୍ଵୟ ଅଭିମର୍ଦ୍ଦନାତ୍ମକ ପରିତ୍ରାଣ
Answer:
ଉଭୟ ପ୍ରାକଳ୍ପିକ ହେତୁବାକ୍ୟର ଅନୁଗ ବସ୍ତୁତଃ ପୂର୍ବଗର ଅନୁଗାମୀ ନୁହେଁ ବୋଲି ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ ତାହାକୁ ଶୃଙ୍ଗଦ୍ଵୟ ଅଭିମର୍ଦ୍ଦନାତ୍ମକ ପରିତ୍ରାଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ –
ଯଦି ମୋର ମରିବାର ଥ‌ିବ, ତେବେ ଔଷଧ ଖାଇବା ନିରର୍ଥକ ଏବଂ ଯଦି ମୋର ବଞ୍ଚିବାର ଥ‌ିବ, ତେବେ ଔଷଧ
ଖାଇବା ନିରର୍ଥକ ।
ହୁଏତ ମୋର ମରିବାର ଅଥବା ବଞ୍ଚିବାର ଥ‌ିବ ।
_____________________________________
∴ ଔଷଧ ଖାଇବା ନିରର୍ଥକ ।

35. ଶୃଙ୍ଗଦ୍ଵୟାନ୍ତରାଳେ ପଳାୟନ :
Answer:
ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି ସୂଚିତ ସଙ୍କଟରୁ ପରିତ୍ରାଣ ପାଇବାପାଇଁ ପକ୍ଷାବୟବ ବସ୍ତୁତଃ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ପ୍ରଦର୍ଶନ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଯୁକ୍ତି ପ୍ରଦତ୍ତ କଳ୍ପଦ୍ଵୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଏକ କଳ୍ପର ସମ୍ଭାବନା ଦର୍ଶାଇ ପାରିଲେ, ତାହାକୁ ଶୃଙ୍ଗାଦ୍ଵୟାନ୍ତରାଳେ ପଳାୟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଯଥା – ଯଦି ମୁଁ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ସମୟ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଆସେ, ତେବେ ସାଙ୍ଗମାନେ ଉପହାସ କରନ୍ତି ଏବଂ ମୁଁ ଯଦି ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ସମୟ ହେବା ପରେ ଆସେ, ତେବେ ଶିକ୍ଷକ ଦଣ୍ଡ ଦିଅନ୍ତି ।
ହୁଏତ ମୁଁ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ସମୟ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଅଥବା ପରେ ଆସେ ।
________________________________________________________________
∴ ହୁଏତ ସାଙ୍ଗମାନେ ମୋତେ ଉପହାସ କରନ୍ତି ଅଥବା ଶିକ୍ଷକ ଦଣ୍ଡ ଦିଅନ୍ତି ।

B. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ବା ବୁଝାଅ ବା ପ୍ରମାଣ କର ।

1. ସାକ୍ଷାତ୍ ଓ ଅସାକ୍ଷାତ୍‌ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ
Answer:
ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ – ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟର ପରସ୍ପର ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତଥା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ତର୍କବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଅବ୍ୟବହିତାନୁମାନର ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ନ୍ୟାୟରୂପକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ନ୍ୟାୟରୂପରେ ପରିଣତ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ – ଗୋଟିଏ ସଦୋଷ ନ୍ୟାୟରୂପର ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ବିରୁଦ୍ଧ ତର୍କବାକ୍ୟ ଏବଂ ସେହି ନ୍ୟାୟରୂପର ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଘୋଷ ସଂସ୍ଥାନର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାମାଣିକ ନ୍ୟାୟରୂପ ଗଠନକୁ ଅସାକ୍ଷାତ୍ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।

2. ଯଦି ପକ୍ଷପଦ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ହୁଏ, ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଆ’ ହୋଇନପାରେ । ପ୍ରମାଣ କର ।
Answer:
ପ୍ରମାଣ – ଯଦି ପକ୍ଷପଦ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବିଧେୟ ହୁଏ, ତେବେ ତାହା ବ୍ୟାପ୍ୟ ବା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ପକ୍ଷପଦ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲେ ପକ୍ଷାବୟବ ନଞ୍ଜର୍ଥକ ହୁଏ । କାରଣ ପକ୍ଷପଦ ବିଧେୟ । ନଞର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ସମାନ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ପକ୍ଷାବୟବ ନଞର୍ଥକ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନଞର୍ଥକ ହୁଏ । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଆ’ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

ଯଦି ପକ୍ଷପଦ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନହୁଏ ତେବେ ତାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ପକ୍ଷପଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏବଂ ଏଥିରେ ଅବ୍ୟାପ୍ୟ । କେବଳ ବିଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ । ଅତଏବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଆ’ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

3. ଯଦି ସାଧପଦ ବିଧେୟ ହୁଏ, ତେବେ ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେବ । ପ୍ରମାଣ କର ।
Answer:
ପ୍ରମାଣ – ଯଦି ସାଧପଦ ସାଧାବୟବରେ ବିଧେୟ ହୁଏ ତେବେ ତାହା ବ୍ୟାପ୍ୟ କିମ୍ବା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ସାଧ୍ୟପଦ ସାଧାବୟବରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲେ ସାଧାବୟବ ନଞ୍ଜର୍ଥକ ହୁଏ ଏବଂ ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହୁଏ । କାରଣ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

ସାଧାବୟବରେ ସାଧୁପଦ ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲେ ତାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସାଧ୍ୟପଦ ବିଧେୟ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଦର୍ଥକ, କାରଣ ସଦର୍ଥକ ତର୍କବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ଅଦ୍ୟାପ୍ୟ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଦର୍ଥକ ହେଲେ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ବୟ ସଦର୍ଥକ ହେବେ । ଅତଏବ ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେବ ।

4. ଯଦି ହେତୁପଦ ଦୁଇଥର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ହୁଏ । ପ୍ରମାଣ କର ।
Answer:
ପ୍ରମାଣ – ଯଦି ହେତୁପଦ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଥର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟି ‘ଆ’ ହୋଇପାରନ୍ତି କିମ୍ବା ଗୋଟିଏ ‘ଆ’ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି ‘ଏ’ ହୋଇପାରେ । ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ‘ଆ’ ହୋଇଥିଲେ ହେତୁପଦ ଦୁଇଟି ଏଥରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ହେବ ।

ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ପଦଟି ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ତାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନଞ୍ଜର୍ଥକ ହୁଏ ଏବଂ ସାଧ୍ୟପଦ ଏଥ‌ିରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ପକ୍ଷପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଅତଏବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ‘ଓ’ ହେବ, ‘ଏ’ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଅତଏବ ହେତୁପଦ ଦୁଇଥର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଅତଏବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିଶେଷ ହେବ ।

5. ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ହେତୁପଦ କେବଳ ଥରେ ମାତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।
Answer:
(1) ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ତାହା ଆ କିମ୍ବା ଏ ହୋଇଥାଏ । ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଆ ହୁଏ, ତେବେ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ଆ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ କେବଳ ଦୁଇଟି ପଦ ସେଥୁରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷପଦ ହେବ । କାରଣ ତାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ପଦଟି ହେତୁପଦ ହେବ, ଅର୍ଥାତ୍ ହେତୁପଦ ଦୁଇଥର ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।
(2) ଯଦି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଏ ହୁଏ, ତେବେ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ଆ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟି ଏ ହେବ ଏବଂ ଏପରି ହେତୁବାକ୍ୟ ଦୁଇଟିରେ କେବଳ ତିନିଗୋଟି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ । ସେଥୁମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷପଦ ଓ ଅନ୍ୟଟି ସାଧପଦ ହେବ । କାରଣ ଏହି ପଦ ଦୁଇଟି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ । ଅବଶିଷ୍ଟ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାପ୍ୟପଦ ରହିଲା ଯାହାକି ହେତୁପଦ ଅଟେ ।

6. ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ଯଦି ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧପଦ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବିଧେୟ ହୁଏ, ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେବ ।
Answer:
ସାଧ୍ୟପଦ ସାଧାବୟବରେ ବିଧେୟ ହେଲେ ତାହା ବ୍ୟାପ୍ୟ କିମ୍ବା ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଯଦି ସାଧ୍ୟ ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ତାହା ନଞର୍ଥକ ହେବ । ଦୁଇଟି ହେତୁବାକ୍ୟ ଏକସଙ୍ଗରେ ନଞର୍ଥକ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ; ତେଣୁ ପକ୍ଷାବୟବଟି ସଦର୍ଥକ ହେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ।

ଯଦି ସାଧପଦଟି ତା’ର ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଅବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ତାହା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଦର୍ଥକ ହେବ । ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସଦର୍ଥକ ହେଲେ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ହେବେ ଅର୍ଥାତ୍ ପକ୍ଷାବୟବ ସଦର୍ଥକ ହେବ । ଏଣୁ ଏଥୁରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ ସାଧୁପଦ ସାଧାବୟବରେ ବିଧେୟ ହେଲେ ପକ୍ଷାବୟବ ଅବଶ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ହେବ ।

7. ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ଯଦି ହେତୁପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।
Answer:
ଯଦି ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ସଦର୍ଥକ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ହେତୁପଦ ଉଭୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟ ଅବଶ୍ୟ ଆ ହେବେ । ଆ ତର୍କବାକ୍ୟରେ କେବଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବ୍ୟାପ୍ୟ । ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟରେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ତାହା ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଇ ବିଶେଷ ସଦର୍ଥକ ହେବ । କାରଣ ଇ ତର୍କବାକ୍ୟରେ କୌଣସି ପଦ ବ୍ଯାପ୍ୟ ନୁହେଁ ।

ଯଦି ହେତୁପଦ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇଥବ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ହେତୁବାକ୍ୟ ନଞ୍ଜର୍ଥକ ହୋଇଥବ (କାରଣ ଉଭୟ ହେତୁବାକ୍ୟ ନଞର୍ଥକ ଏକ ସମୟରେ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ନଞର୍ଥକ ହେବ ଏବଂ ଏପରି ସଂଯୋଗରେ ହେତୁବାକ୍ୟଦ୍ୱୟରେ ଖୁବ୍ ବେଶି ହେଲେ ତିନୋଟି ପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଏହି ତିନୋଟି ପଦରୁ ଦୁଇଟି ପଦ ହେତୁପଦ ଓ ତୃତୀୟ ପଦଟି ସାଧ୍ୟପଦ ହେବା ଦରକାର; କାରଣ ନଞର୍ଥକ ହେତୁବାକ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନଞର୍ଥକ ଏବଂ ସେଥ‌ିରେ ସାଧୁପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ । ଅତଏବ ଏଥ‌ିରେ ମଧ୍ୟ ପକ୍ଷପଦ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏଥୁରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଟି ବିଶେଷ ହେବ ମାତ୍ର ସାମାନ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

ଏଥୁରୁ ପ୍ରମାଣିତ ହେଲା ଯେ, ଯଦି ହେତୁପଦ ହେତୁବାକ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ହୁଏ, ତେବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସାମାନ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ।

8. ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି ଓ ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବ ଗୋଟିଏ ବୈକଳ୍ପିକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ପକ୍ଷାବୟବ ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବୈକଳ୍ପିକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ‘କ’ ହୁଏତ ‘ଖ’ କିମ୍ବା ‘ଗ’ ଅଟେ ।
କ ଖ ନୁହେଁ ।
_______________
∴ କ ଗ ଅଟେ ।
ରାମ ହୁଏତ ସାଧୁ କିମ୍ବା ଅସାଧୁ ହୋଇପାରେ ।
ରାମ ଅସାଧୁ ନୁହେଁ ।
_________________
∴ ସେ ସାଧୁ ଅଟେ ।

ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ମିଶ୍ର ତ୍ରିପଦୀଯୁକ୍ତିରେ ସାଧାବୟବ ଗୋଟିଏ ବିଯୋଜକ ତର୍କବାକ୍ୟ, ପକ୍ଷାବୟବ ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିରପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ମିଶ୍ର ବିଯୋଜକ-ନିରପେକ୍ଷ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – କ ଉଭୟ ଖ ଏବଂ ଗ ନୁହେଁ ।
କ ଖ ଅଟେ ।
_____________
∴ କ ଗ ନୁହେଁ ।

ସୀତା ଉଭୟ ସୁନ୍ଦରୀ ଏବଂ ଅସୁନ୍ଦରୀ ନୁହେଁ ।
ସୀତା ସୁନ୍ଦରୀ ଅଟେ ।
_____________________
∴ ସେ ଅସୁନ୍ଦରୀ ନୁହେଁ ।

9. ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି ଓ ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ଭାବାତ୍ମକ ଦୃଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ ଅଥବା ଚ ଛ ହୁଏ ।
_____________________________
∴ ଗ ଘ ହୁଏ ।

ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକଭାବେ ଅସ୍ଵୀକାର କଲେ, ତାହାର ପୂର୍ବଗକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ନିରପେକ୍ଷ ଭାବେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଚ ଛ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ କିମ୍ବା . କ ଖ ନୁହେଁ ।
________________________________
∴ ଚ ଛ ନୁହେଁ ।

10. ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି ଓ ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି :
Answer:
ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ପକ୍ଷାବୟବରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ତାହାର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଜଟିଳ ଭାବାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ।
ହୁଏତ କ ଖ ହୁଏ କିମ୍ବା ପ ଫ ହୁଏ ।
________________________________
∴ ହୁଏତ ଗ ଘ ହୁଏ କିମ୍ବା ବ ଭ ହୁଏ ।

ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି – ଯେଉଁ ଦ୍ବିଶୃଙ୍ଗକ ଯୁକ୍ତିର ସାଧାବୟବର ଅନୁଗଦ୍ଵୟକୁ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ପକ୍ଷାବୟବରେ ଅସ୍ଵୀକାର କରାଯାଏ ଏବଂ ତାହାର ପୂର୍ବଗଦ୍ଵୟକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବୈକଳ୍ପିକ ଭାବେ ଅସ୍ବୀକାର କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଜଟିଳ ନିଷେଧାତ୍ମକ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
ଯଥା – ଯଦି କ ଖ ହୁଏ, ତେବେ ଗ ଘ ହୁଏ ଏବଂ ଯଦି ପ ଫ ହୁଏ, ତେବେ ବ ଭ ହୁଏ ।
ହୁଏତ ଗ ଘ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ବ ଭ ନୁହେଁ ।
________________________________
∴ ହୁଏତ କ ଖ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ପ ଫ ନୁହେଁ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Logic Solutions Unit 5 ନ୍ୟାୟଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଓ କର୍ମବାଦ Objective Questions.

CHSE Odisha Class 12 Logic Unit 5 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

1. କାହାକୁ ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) କଣାଦ
(ଖ) ମହର୍ଷି ଗୌତମ
(ଗ) କପିଳ
(ଘ) ଜୈନ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ମହର୍ଷି ଗୌତମ

2. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ କେତୋଟି ପ୍ରମାଣ ସ୍ଵୀକୃତି ଲାଭ କରିଅଛି ?
(କ) ୪
(ଖ) ୫
(ଗ) ୬
(ଘ) ୭
Answer:
(କ) ୪

3. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ କେତୋଟି ପଦାର୍ଥ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ କରିଅଛି ?
(କ) ୧୪
(ଖ) ୧୫
(ଗ) ୧୬
(ଘ) ୧୭
Answer:
(ଗ) ୧୬

4. ନ୍ୟାୟ ମତରେ ଜ୍ଞାନ କାହାକୁ ବୁଝାଏ ?
(କ) ପ୍ରମା ଓ ଅପ୍ରମା
(ଖ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଗ) ସ୍ମୃତି ଓ ସଂଶୟ
(ଘ) ତର୍କ ଓ ବୁଦ୍ଧି
Answer:
(କ) ପ୍ରମା ଓ ଅପ୍ରମା

5. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ପ୍ରମା ଓ ଅପ୍ରମା
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଓ ସବିକଳ୍ପକ
(ଗ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
(ଘ) ଉପରୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଓ ସବିକଳ୍ପକ

6. ନବ୍ୟ ନ୍ୟାୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ପ୍ରମା ଓ ଅପ୍ରମା
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଓ ସବିକଳ୍ପକ
(ଗ) ଲୌକିକ ଓ ଅଲୌକିକ
(ଘ) ବୈଧ ଓ ଅବୈଧ
Answer:
(ଗ) ଲୌକିକ ଓ ଅଲୌକିକ

7. କାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥା କହନ୍ତି ?
(କ) ସବିକଳ୍ପକ
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ
(ଗ) ଲୌକିକ
(ଘ) ଅଲୌକିକ
Answer:
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ

8. କିଏ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସାମାନ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ବ, ଗୁଣ ଓ କର୍ମ ଗୃହୀତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଏହା ନାମ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ବୋଲି ମତପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଗୌତମ
(ଖ) କଣାଦ
(ଗ) ଜୟନ୍ତ ଭଟ୍ଟ
(ଘ) କପିଳ
Answer:
(ଗ) ଜୟନ୍ତ ଭଟ୍ଟ

9. କେଉଁ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଜ୍ଞାନର ସତ୍ତା ସ୍ୱୀକୃତ ହୁଏ ନାହିଁ ?
(କ) ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ
(ଖ) ବୈଶେଷିକ ଦର୍ଶନ
(ଗ) ବୈୟାକରଣ ଦର୍ଶନ
(ଘ) ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ
Answer:
(ଗ) ବୈୟାକରଣ ଦର୍ଶନ

10. ବସ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ନାମ, ଜାତି ଓ ବିଶେଷଣ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ସବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ
(ଗ) ଲୌକିକ
(ଘ) ଅଲୌକିକ
Answer:
(କ) ସବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

11. କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ଅର୍ଥର ଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ସବିକଳ୍ପକ
(ଖ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ
(ଗ) ଲୌକିକ
(ଘ) ଅଲୌକିକ
Answer:
(କ) ସବିକଳ୍ପକ

12. ଅଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି ?
(କ) ଲୌକିକ
(ଖ) ଅଲୌକିକ
(ଗ) ସବିକଳ୍ପକ
(ଘ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ
Answer:
(ଖ) ଅଲୌକିକ

13. ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେତେ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ୨
(ଖ) ୩
(ଗ) ୪
(ଘ) ୫
Answer:
(ଖ) ୩

14. କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଭିତ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ଯୋଗଜ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ

15. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ତା’ର ନିଜର ବିଷୟ ବ୍ୟତିରେକେ ଯଦି ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବିଷୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଗ) ଯୋଗଜ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଘ) ସବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
Answer:
(କ) ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

16. ଯୋଗ-ସାଧନାଲବ୍‌ଧ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଯୋଗୀମାନେ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ବସ୍ତୁକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିପାରନ୍ତି, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଖ) ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଗ) ଯୋଗଜ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(ଘ) ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
Answer:
(ଗ) ଯୋଗଜ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

17. କୌଣସି ଏକ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଯୁକ୍ତି
(ଖ) ତର୍କ
(ଗ) ଅନୁମାନ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଅନୁମାନ

18. ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ଅନୁମାନ
(ଖ) ଯୁକ୍ତି
(ଗ) ବ୍ୟାପ୍ତି
(ଘ) ବ୍ୟାପକ
Answer:
(ଗ) ବ୍ୟାପ୍ତି

19. ଯାହା ବ୍ୟାପେ ତାହାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ବ୍ଯାପ୍ଯ
(ଖ) ବ୍ୟାପକ
(ଗ) ଅନୁମାନ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ ) ବ୍ୟାପକ

20. ବ୍ୟାପକ ଯହିଁରେ ବ୍ୟାପେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବ୍ୟାପ୍ୟ
(ଖ) ବ୍ୟାପକ
(ଗ) ବ୍ୟପ୍ତି
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍
Answer:
(କ ) ବ୍ୟାପ୍ୟ

21. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପକ୍ଷ
(ଖ) ସାଧ୍ୟ
(ଗ) ପକ୍ଷଧର୍ମତା
(ଘ) ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ
Answer:
(ଗ) ପକ୍ଷଧର୍ମତା

22. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ସାଧର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପକ୍ଷଧର୍ମତା
(ଖ) ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ
(ଗ) ବ୍ୟାପ୍ତି
(ଘ) ବ୍ୟାପକ
Answer:
(ଖ) ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ

23. ନିଜର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରସାରଣ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପକ୍ଷଧର୍ମତା
(ଖ) ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ
(ଗ) ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ
(ଘ) ବ୍ଯାପକ
Answer:
(ଗ ) ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ

24. ନିଜର ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନକୁ ଯୁକ୍ତି ଆକାରରେ ଅନ୍ୟ ସମକ୍ଷରେ ଉପସ୍ଥାପନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ
(ଖ) ପରାର୍ଥାନୁମାନ
(ଗ) ପକ୍ଷଧର୍ମତା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ପରାର୍ଥାନୁମାନ

25. (୧) ପର୍ବତ ଧୂମବାନ୍ ।
(୨) ସମସ୍ତ ଧୂମବାନ୍ ବସ୍ତୁ ବହ୍ନିମାନ୍ ।
(୩) ପର୍ବତ ବହ୍ନିମାନ୍ ।
ଏଠାରେ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ସାଧାବୟବ ?
(କ) ୧
(ଖ) ୨
(ଗ) ୩
(ଘ) ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(କ) ୧

26. ପ୍ରଶ୍ନ ୨୫ରେ କେଉଁଟି ପକ୍ଷାବୟବ ?
(କ) ୧
(ଖ) ୨
(ଗ) ୩
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ୨

27. ପ୍ରଶ୍ନ ୨୫ରେ କେଉଁଟି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ?
(କ) ୧
(ଖ) ୨
(ଗ) ୩
(ଘ) ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(ଗ) ୩

28. ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟ କେତୋଟି ଅବୟବଦ୍ବାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ୩ଟି
(ଖ) ୪ଟି
(ଗ ) ୫ଟି
(ଘ) ୬ଟି
Answer:
(ଗ) ୫ଟି

29. କାହାକୁ ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ସର୍ବପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) କାରଣ
(ଖ) ପ୍ରତିଜ୍ଞା
(ଗ) ହେତୁ
(ଘ) ନିଗମନ
Answer:
(ଖ) ପ୍ରତିଜ୍ଞା

30. କାହାକୁ ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ?
(କ) ପ୍ରତିଜ୍ଞା
(ଖ) କାରଣ
(ଗ) ହେତୁ
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବା ନିଗମନ
Answer:
(ଘ) ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବା ନିଗମନ

31. ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ସର୍ବଦା କ’ଣ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ
(ଖ) ନିଶ୍ଚିତମୂଳକ
(ଗ) ଅଳ୍ପ ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସମ୍ଭାବନାମୂଳକ

32. ବ୍ୟାପ୍ତିର ପ୍ରକୃତି ଅନୁସାରେ ନ୍ୟାୟାନୁମାନକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
(କ) ପୂର୍ବବତ୍
(ଖ) ଶେଷବତ୍
(ଗ) ସାମାନ୍ଯତୋ ଦୃଷ୍ଟ
(ଘ) ତିନୋଟିଯାକ ଠିକ୍
Answer:
(ଘ) ତିନୋଟିଯାକ ଠିକ୍

33. କେଉଁ ଅନୁମାନ କାରଣକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାର୍ଯ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟତ୍ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନ କରିଥାଏ ?
(କ) ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଖ) ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟତୋ ଦୃଷ୍ଟ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ

34. କେଉଁ ଅନୁମାନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାରଣର ଅତୀତ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନ କରିଥାଏ ?
(କ) ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଖ) ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟତୋ ଦୃଷ୍ଟ
(ଘ) କୌଣସଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ

35. ବ୍ୟାପ୍ତି ଦୁଇଟି ଘଟଣାର ବ୍ୟତିକ୍ରମହୀନ ସାହଚର୍ଯ୍ୟ ବା ସହାବସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ମାତ୍ର ଯଦି ଗୋଟିକର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ଅନ୍ୟଟିର ଉପସ୍ଥିତି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଖ) ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ
(ଗ) ସାମାନ୍ୟତୋ ଦୃଷ୍ଟ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ସାମାନ୍ୟତୋ ଦୃଷ୍ଟ

36. ବ୍ୟାପ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ପଦ୍ଧତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନ୍ୟାୟାନୁମାନକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ ?
(କ) କେବଳାନ୍ବୟୀ
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଗ) ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଘ) ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(ଘ) ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍

37. ସମସ୍ତ ଧୂମବାନ୍ ବସ୍ତୁ ବହ୍ନିମାନ୍ !
ପର୍ବତ ଧୂମବାନ୍ ।
.:. ପର୍ବତ ବହ୍ନିମାନ୍ ।
ଏହା କେଉଁ ନ୍ୟାୟାନୁମାନର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ?
(କ) କେବଳାନ୍ବୟୀ
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଗ) ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଘ) କୌଣସିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) କେବଳାନ୍ବୟୀ

38. କୌଣସି ବହ୍ନିହୀନ ବସ୍ତୁ ଧୂମବାନ୍ ନୁହେଁ ।
ପର୍ବତ ଧୂମବାନ୍ ।
.. ପର୍ବତ ବହ୍ନିମାନ୍ ।
ଏହା କେଉଁ ନ୍ୟାୟାନୁମାନର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ?
(କ) କେବଳାନ୍ବୟୀ
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଗ) ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଘ) ସବୁଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍
Answer:
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ

39. ଯେଉଁ ନ୍ୟାୟାନୁମାନରେ ଉଭୟ ସଦର୍ଥକ ଓ ନଞର୍ଥକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରହିଥାଏ ତାହାକୁ ବ୍ୟାପ୍ତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) କେବଳାନ୍ବୟୀ
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଗ) ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଖ) କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ

40. କେଉଁ ମତରେ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଖ) ନ୍ୟାୟଦର୍ଶନ ମତ
(ଗ) ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଘ) ଚାର୍ବାକ୍ ଦର୍ଶନ ମତ
Answer:
(କ) ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମତ

41. କେଉଁ ଦର୍ଶନ ମତରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ନ ଥାଏ, ଏହା ଅନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ?
(କ) ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଖ) ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଗ) ଜୈନ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଘ) ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ମତ
Answer:
(ଘ) ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ମତ

42. କେଉଁ ଦର୍ଶନ ମତରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅନୌପାଧ୍ଵ ଏବଂ ସହଚାରୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ମାତ୍ର ଅଟେ ?
(କ) ବୌଦ୍ଧ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଖ) ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଗ) ଜୈନ ଦର୍ଶନ ମତ
(ଘ) ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ମତ
Answer:
(ଖ) ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ମତ

43. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସମବ୍ୟାପ୍ତି
(ଖ) ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି
(ଗ) ଅନ୍ବୟ
(ଘ) ବ୍ୟତିରେକ
Answer:
(ଖ) ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି

44. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସମବ୍ୟାପ୍ତି
(ଖ) ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି
(ଗ) ଅନ୍ବୟ
(ଘ) ବ୍ୟତିରେକ
Answer:
(କ) ସମବ୍ୟାପ୍ତି

45. କିଏ ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତାକୁ ସମଗ୍ର ମାନବ ଜାତିର ପ୍ରକୃତ ଶାସ୍ତ୍ର ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତି ?
(କ) ରାଧାକୃଷ୍ଣ
(ଖ) ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ
(ଗ) ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁର
(ଘ) ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ
Answer:
(ଖ) ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ

46. କେଉଁ ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ଏକାଧାରରେ ଏକ ଜୀବନ ଶାସ୍ତ୍ର, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ତଥା ନୀତିଶାସ୍ତ୍ର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ରାମାୟଣ
(ଖ) ମହାଭାରତ
(ଗ) ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତା
(ଘ) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତା

47. ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତାରେ କେତୋଟି ଅଧ୍ୟାୟ ରହିଅଛି ?
(କ) ୧୬
(ଖ) ୧୭
(ଗ) ୧୮
(ଘ) ୧୯
Answer:
(ଗ) ୧୮

48. ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କର୍ମ ସମ୍ପାଦନ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(କ) କର୍ମ ଯୋଗ
(ଖ) ସାଂଖ୍ୟ ଯୋଗ
(ଗ) ଜ୍ଞାନ ଯୋଗ
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(କ) କର୍ମ ଯୋଗ

49. କୌଣସି ଫଳରେ ଆଶା ନ ରଖୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ନିରାସକ୍ତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ କ’ଣ କହନ୍ତି ?
(କ) ଜ୍ଞାନ ଯୋଗ
(ଖ) ଭକ୍ତି ଯୋଗ
(ଗ) କର୍ମ ଯୋଗ
(ଘ) ସାଂଖ୍ୟ ଯୋଗ
Answer:
(ଗ) କର୍ମ ଯୋଗ

50. ଯେଉଁ କର୍ମ କେବଳ ଫଳପ୍ରାପ୍ତିର ଆକାଂକ୍ଷା ରଖ୍ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ କେଉଁ କର୍ମ କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସକାମ
(ଖ) ବିକାମ
(ଗ) ନିଷ୍କାମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍‌ ନୁହେଁ
Answer:
(କ) ସକାମ

51. କେଉଁ କର୍ମରେ କୌଣସି ଫଳ ଭୋଗର ଇଚ୍ଛା ଜଡ଼ିତ ନ ଥାଏ ?
(କ) ସକାମ
(ଖ) ବିକାମ
(ଗ) ନିଷ୍କାମ
(ଘ) କୌଣସି ଉତ୍ତର ଠିକ୍‌ ନୁହେଁ
Answer:
(ଗ) ନିଷ୍କାମ

52. ଗୀତାରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କାହାକୁ କର୍ମର ପଥ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଛନ୍ତି ?
(କ) ଭୀମ
(ଖ) ଅର୍ଜୁନ
(ଗ) ନକୁଳ
(ଘ) ସହଦେବ
Answer:
(ଖ) ଅର୍ଜୁନ

53. କିଏ ଅହିଂସାର ପୂଜାରୀ ଥିଲେ ?
(କ) ସୁଭାଷଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ
(ଖ) ଲାଲ୍ ବାହାଦୁର ଶାସ୍ତ୍ରୀ
(ଗ) ଜବାହରଲାଲ୍ ନେହୁର
(ଘ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ
Answer:
(ଘ) ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ

54. କାହାକୁ ସତ୍ୟର ଆଧାର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ସତ୍ୟ
(ଖ) ମିଥ୍ୟା
(ଗ) ହିଂସା
(ଘ) ଅହିଂସା
Answer:
(ଘ) ଅହିଂସା

55. କାହାକୁ ଅହିଂସାର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
(କ) ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ
(ଖ) ଜୈନଧର୍ମ
(ଗ) ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ
(ଘ) ସମସ୍ତ ଉତ୍ତର ଠିକ୍ ଅଟେ
Answer:
(ଖ) ଜୈନଧର୍ମ

B. ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ନ୍ୟାୟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
“ନିୟମେନ ଇୟତେ’’

2. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନର ଆଦି ପ୍ରବର୍ତ୍ତକଙ୍କ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ମହର୍ଷି ଗୌତମ

3. ଗୌତମଙ୍କର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
ଅକ୍ଷପାଦ

4. ନ୍ୟାୟ ବା ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଅନ୍ୟ ନାମକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରମାଣ ଶାସ୍ତ୍ର

5. ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରର ଅନ୍ୟ ନାମକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅକ୍ଷପାଦ ଦର୍ଶନ

6. କେଉଁ ଦାର୍ଶନିକ ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନର ଏକ ବିରାଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛନ୍ତି ?
Answer:
ଗଙ୍ଗେଶ

7. ତତ୍ତ୍ବ ଚିନ୍ତାମଣିକୁ କେତୋଟି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଚାରି ଖଣ୍ଡ

8. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ କେତୋଟି ପଦାର୍ଥ ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭ କରିଛି ?
Answer:
ଷୋହଳଟି

9. ନ୍ୟାୟ ମତରେ ପ୍ରମାଣ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଚାରି ପ୍ରକାର

10. ଯେଉଁ ବସ୍ତୁ ଯେଭଳି ତାକୁ ସେହିଭଳି ଜାଣିବା ବା ଅନୁଭବ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରମା

11. ଜ୍ଞାନ ଯେତେବେଳେ ନିଜ ବିଷୟର ଅନୁରୂପ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରମା

12. ବିଷୟର ଅନୁରୂପ ନ ହେଲେ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅପ୍ରମା

13. ନୈୟାୟିକ ମତରେ ଜ୍ଞାନ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଚାରି

14. ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ

15. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଓ ସବିକଳ୍ପକ

16. ନବନ୍ୟାୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେଉଁ କେଉଁ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ?
Answer:
ଲୌକିକ ଓ ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

17. କାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିର୍ବିକଳ୍ପ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

18. କେଉଁ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସାମାନ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ୱ, ଗୁଣ ଓ କର୍ମ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଏହା ନାମ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ?
Answer:
ଜୟନ୍ତ ଭଟ୍ଟ

19. କେଉଁ ଦାର୍ଶନିକଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସେହି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଯେଉଁଥ‌ିରେ କି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟର ସନ୍ନିକର୍ଷର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ବସ୍ତୁର ସ୍ଵରୂପ ମାତ୍ରର ପ୍ରତୀତି ହୁଏ ?
Answer:
ଭାସବିଜ୍ଞ

20. ବସ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ନାମ, ଜାତି ଓ ବିଶେଷଣ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

21. କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ଅର୍ଥର ଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

22. ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଦୁଇ

23. ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେଉଁ କେଉଁ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ବାହ୍ୟ ଓ ମାନସ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

24. ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା, ଜିହ୍ନା ଓ ଦୃକ୍ ଏହି ପାଞ୍ଚଗୋଟି ବହିଃଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ବିଷୟର ସନ୍ନିକର୍ଷ ହେତୁ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବାହ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

25. ମନ ବା ଅନ୍ତରିନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ମାନସିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକର’ ସଂଯୋଗ ହେତୁ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୁଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ମାନସ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

26. ଅଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

27. ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କେଉଁ କେଉଁ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ, ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ଓ ଯୋଗଜ

28. କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଭିତ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

29. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ତା’ର ନିଜର ବିଷୟ ବ୍ୟତିରେକେ ଯଦି ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବିଷୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଜ୍ଞାନ-ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

30. ଯୋଗ-ସାଧନା-ଲବ୍‌ଧ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଯୋଗୀମାନେ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ବସ୍ତୁକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ କେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯୋଗଜ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

31. କୌଣସି ଏକ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁମାନ

32. ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତି

33. ଯାହା ବ୍ୟାପେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟାପକ

34. ବ୍ୟାପକ ଯହିଁରେ ବ୍ୟାପେ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ୟ

35. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖ‌ିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପକ୍ଷଧର୍ମତା

36. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ସାଧର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ

37. ନିଜର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରସାରଣ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସ୍ବାର୍ଥାନୁମାନ

38. ନିଜର ଲବ୍‌ଧ ଜ୍ଞାନକୁ ଯୁକ୍ତି ଆକାରରେ ଅନ୍ୟ ସମକ୍ଷରେ ଉପସ୍ଥାପନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପରାର୍ଥାନୁମାନ

39. କାରଣକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାର୍ଯ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟତ୍ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ

40. କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାରଣର ଅତୀତ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ

41. କେଉଁ ମତାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟାପ୍ତି ଏକ ଆବଶ୍ୟକ ସମ୍ବନ୍ଧ ?
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ପଦ୍ଧତି

42. କେଉଁମାନଙ୍କ ମତରେ ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵକ ସାହଚର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ହିଁ ବ୍ୟାପ୍ୟ ?
Answer:
ବେଦାନ୍ତ ପଦ୍ଧତି

43. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି

44. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ କେଉଁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମ ବ୍ୟାପ୍ତି

45. କେଉଁ ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ମହାଭାରତ ଯୁଦ୍ଧ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଦେଇଥ‌ିବା ଉପଦେଶ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତା

46. ଭଗବତ୍ ଗୀତାରେ କେତୋଟି ଅଧ୍ୟାୟ ରହିଛି ?
Answer:
ଅଠରଟି

47. ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କର୍ମ ସମ୍ପାଦନ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କର୍ମ ଯୋଗ

48. କର୍ମ କେତେ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ଦୁଇ ପ୍ରକାର

49. କର୍ମ କେଉଁ କେଉଁ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ?
Answer:
ସକାମ ଓ ନିଷ୍କାମ କର୍ମ

50. ଯେଉଁ କର୍ମ କେବଳ ଫଳପ୍ରାପ୍ତିର ଆକାଂକ୍ଷା ରଖ୍ କରାଯାଏ, ତାକୁ କେଉଁ କର୍ମ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସକାମ କର୍ମ

51. ଯେଉଁ କର୍ମରେ କୌଣସି ଫଳଭୋଗର ଇଚ୍ଛା ଜଡ଼ିତ ନ ଥାଏ, ତାକୁ କେଉଁ କର୍ମ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ନିଷ୍କାମ କର୍ମ

52. ନିଷ୍କାମ କର୍ମର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ଅଟେ ?
Answer:
କାମନାରହିତ କର୍ମ

53. ଗାନ୍ଧିଦର୍ଶନରେ କାହାକୁ ସତ୍ୟାପଲବ୍‌ଧ୍ର ଉପାୟ ବୋଲି କହନ୍ତି ?
Answer:
ଅହିଂସା

54. କାହାକୁ ସତ୍ୟର ଆଧାର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅହିଂସା

55. କିଏ ଆଳସ୍ୟକୁ ପ୍ରଶ୍ରୟ ଦିଏ ନାହିଁ ?
Answer:
ଅହିଂସା

56. ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ମତରେ କାହାକୁ ଭଗବାନଙ୍କର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଉପହାର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅହିଂସା

C. ଭୁଲ୍ ଥିଲେ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ ।

1. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ ତତ୍ତ୍ଵ-ଚିନ୍ତାମଣିକୁ ପାଞ୍ଚ ଖଣ୍ଡରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ ତତ୍ତ୍ଵ-ଚିନ୍ତାମଣିକୁ ଚାରି ଖଣ୍ଡରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । (ଠିକ୍)

2. ଯଥାର୍ଥ ଅନୁଭବକୁ ଅପ୍ରମା କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯଥାର୍ଥ ଅନୁଭବକୁ ପ୍ରମା କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

3. ବିଷୟର ଅଭାବ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଯଦି ତଦ୍ ବିଷୟକ ଜ୍ଞାନ ହୁଏ, ତାକୁ ପ୍ରମା କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବିଷୟର ଅଭାବ ହୋଇ ମଧ୍ଯ ଯଦି ତଦ୍ ବିଷୟକ ଜ୍ଞାନ ହୁଏ, ତାକୁ ଅପ୍ରମା କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

4. ନୟାୟିକ ମତରେ ପ୍ରମା ଛଅ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନୟାୟିକ ମତରେ ପ୍ରମା ଚାରି ପ୍ରକାରର ଅଟେ । (ଠିକ୍)

5. ନୟାତ୍ମିକ ମତରେ ପ୍ରମା ଚାରି ପ୍ରକାରର ଅଟେ । (ଠିକ୍)
Answer:
ନୟାୟିକ ମତରେ ଅପ୍ରମା ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାରର ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)

6. ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟର ସଂଯୋଗରୁ ହିଁ ପରୋକ୍ଷ ପ୍ରମାଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟର ସଂଯୋଗରୁ ହିଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରମାଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । (ଠିକ୍)

7. ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

8. ନିର୍ବିକଳ୍ପ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଶେଷ ଅବସ୍ଥା ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିର୍ବିକଳ୍ପ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥା ଅଟେ । (ଠିକ୍)

9. ଆର୍ଯ୍ୟଭଟ୍ଟଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସାମାନ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ୱ, ଗୁଣ ଓ କର୍ମ ଗୃହୀତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଏହା ନାମ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଜୟନ୍ତ ଭଟ୍ଟଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟୟରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସାମାନ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ବ, ଗୁଣ ଓ କର୍ମ ଗୃହୀତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଏହା ନାମ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ । (ଠିକ୍)

10. ବୈୟାକରଣ ଦର୍ଶନରେ ସବିକଳ୍ପକ ଜ୍ଞାନର ସଭା ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈୟାକରଣ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଜ୍ଞାନର ସଭା ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ ନାହିଁ । (ଠିକ୍)

11. ବସ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ନାମ, ଜାତି ଓ ବିଶେଷଣ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ କାକୁ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବସ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ନାମ, ଜାତି ଓ ବିଶେଷଣ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ କାକୁ ସବିକଳ୍ପକ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

12. ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସିକା ପ୍ରଭୃତି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ବିଷୟର ସଂଯୋଗ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୁଏ, ତାକୁ ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସିକା ପ୍ରଭୃତି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ବିଷୟର ସଂଯୋଗ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୁଏ, ତାକୁ ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

13. ଅଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ଅଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

14. କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଭିଭିରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଭିତ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି । (ଠିକ୍)

15. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ନିଜର ବିଷୟ ବ୍ୟତିରେକେ ଯଦି ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବିଷୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ନିଜର ବିଷୟ ବ୍ୟତିରେକେ ଯଦି ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବିଷୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

16. ଯୋଗ-ସାଧନା-ଲବ୍‌ଧ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଯୋଗୀମାନେ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍‌, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ବସ୍ତୁକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିପାରନ୍ତି ତାକୁ ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯୋଗ -ସାଧନା -ଲବ୍‌ଧ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଯୋଗୀମାନେ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ନିକଟବର୍ତୀ ବସ୍ତୁକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିପାରନ୍ତି ତାକୁ ଯୋଗଜ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

17. କୌଣସି ଏକ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ଯୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

18. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନ ମହର୍ଷି କପିଳମୁନିଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନ୍ୟାୟଦର୍ଶନ ମହର୍ଷି ଗୌତମଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲା । (ଠିକ୍)

19. ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ପକ୍ଷଧର୍ମତା କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

20. ‘ସମସ୍ତ ଧୂମବାନ୍ ବସ୍ତୁ ବହ୍ନିମାନ୍’ ବ୍ୟାପ୍ତି ନୁହେଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ସମସ୍ତ ଧୂମବାନ୍ ବସ୍ତୁ ବହ୍ନିମାନ୍’ ବ୍ୟାପ୍ତି ଅଟେ । (ଠିକ୍)

21. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ ପକ୍ଷଧର୍ମତା କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

22. ହେତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ପକ୍ଷଠାରେ ସାଧର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ପକ୍ଷଧର୍ମତା କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ହେତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ପକ୍ଷଠାରେ ସାଧର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

23. ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଅନୁମାନ ମାଧ୍ୟମରେ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପରାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଅନୁମାନ ମାଧ୍ୟମରେ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସ୍ୱାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

24. ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ ଏକ ଯୁକ୍ତିଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ ଏକ ମନୋଗତ ପ୍ରକ୍ରିୟା । (ଠିକ୍)

25. ନିଜର ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନକୁ ଯୁକ୍ତି ଆକାରରେ ଅନ୍ୟ ସମକ୍ଷରେ ଉପସ୍ଥାପନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ ସ୍ୱାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିଜର ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନକୁ ଯୁକ୍ତି ଆକାରରେ ଅନ୍ୟ ସମକ୍ଷରେ ଉପସ୍ଥାପନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ ପରାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

26. ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟକୁ ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟକୁ ପରାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

27. ପ୍ରତିଜ୍ଞା ହେଉଛି ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ପ୍ରତିଜ୍ଞା ହେଉଛି ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ସର୍ବପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟ । (ଠିକ୍)

28. ନିଗମନ (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ) ହେଉଛି ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ପ୍ରଥମ ତର୍କବାକ୍ୟ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ନିଗମନ (ସିଦ୍ଧାନ୍ତ) ହେଉଛି ପଞ୍ଚାବୟବୀ ନ୍ୟାୟର ଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟ । (ଠିକ୍)

29. ଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥ‌ିବା କାରଣରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କାରଣରୁ ଅଦୃଷ୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟର ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ)

30. ଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ଏହାର କାରଣ ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ପୂର୍ବବତ୍ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଦୃଷ୍ଟ ହେଉଥ‌ିବା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖ୍ ଏହାର କାରଣ ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ଶେଷବତ୍ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

31. କେବଳାନ୍ବୟୀ କେବଳ ସଦର୍ଥକ ବା ଭାବାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ନୁହେଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କେବଳାନ୍ବୟୀ କେବଳ ସଦର୍ଥକ ବା ଭାବାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

32. କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ ଭାବାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ ନଞର୍ଥକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଠିକ୍)

33. ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ କେବଳ ଭାବାତ୍ମକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ ଉଭୟ ଅନ୍ବୟ ଓ ବ୍ୟତିରେକୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଠିକ୍)

34. ଜୈନ ମତ ଅନୁସାରେ ବ୍ୟାପ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟ-କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ମତ ଅନୁସାରେ ବ୍ୟାପ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟ- କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । (ଠିକ୍)

35. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ସମବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

36. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ଥିଲେ ତାହାକୁ ସମବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନ ଥିଲେ ତାହାକୁ ବିଷମ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

37. ଚାର୍ବାକ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିୟତ, ନିରୁପାଧ‌ିକ ସାହଚର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୈଦାନ୍ତିକ ମତରେ ଦୁଇଟି ବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିୟତ, ନିରୁପାଧ‌ିକ ସାହଚର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

38. ବ୍ୟାପ୍ତିବଚନ ଏକ ବିଶେଷ ବଚନ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତିବଚନ ଏକ ସାର୍ବିକ ବଚନ । (ଠିକ୍)

39. ବୌଦ୍ଧ ମତାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟାପ୍ତି ଏକ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ବୌଦ୍ଧ ମତାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟାପ୍ତି ଏକ ଆବଶ୍ୟକ ସମ୍ବନ୍ଧ । (ଠିକ୍)

40. ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦର୍ଶନରେ ସତ୍ୟ ଯଦି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହୁଏ, ହିଂସା ହେଉଛି ସତ୍ୟାପଲବ୍‌ର ଉପାୟ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଦର୍ଶନରେ ସତ୍ୟ ଯଦି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହୁଏ, ଅହିଂସା ହେଉଛି ସତ୍ୟାପଲବ୍‌ର ଉପାୟ । (ଠିକ୍)

41. ହିଂସା ହେଉଛି ସତ୍ୟର ଆଧାର । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅହିଂସା ହେଉଛି ସତ୍ୟର ଆଧାର । (ଠିକ୍)

42. ‘ଅହିଂସା’ ଶବ୍ଦଟି ‘ହିଂସା’ର ସଦର୍ଥକ ଅର୍ଥ ବହନ କରେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
‘ଅହିଂସା’ ଶବ୍ଦଟି ‘ହିଂସା’ର ନଞର୍ଥକ ଅର୍ଥ ବହନ କରେ । (ଠିକ୍)

43. ଭାରତରେ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଅହିଂସାର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଭାରତରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ଅହିଂସାର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ପ୍ରବର୍ଦ୍ଧକ । (ଠିକ୍)

44. ସୁଭାଷଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷଙ୍କ ପାଇଁ ଅହିଂସାର ସକାରାତ୍ମକ ଦିଗଟି ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପାଇଁ ଅହିଂସାର ସକାରାତ୍ମକ ଦିଗଟି ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । (ଠିକ୍)

45. ଅହିଂସା ଦୁର୍ବଳର ଅସ୍ତ୍ର ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅହିଂସା ଦୁର୍ବଳର ଅସ୍ତ୍ର ନୁହେଁ । (ଠିକ୍)

46. ଅହିଂସା ନିଭୀକ ପ୍ରେମର ପରିପ୍ରକାଶ ନୁହେଁ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଅହିଂସା ନିର୍ଭିକ ପ୍ରେମର ପରିପ୍ରକାଶ ଅଟେ । (ଠିକ୍)

47. କର୍ମ ସମ୍ପାଦନ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଉପଦେଶ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଦେଇଛନ୍ତି ତାକୁ ଜ୍ଞାନ ଯୋଗ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
କର୍ମ ସମ୍ପାଦନ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଉପଦେଶ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଦେଇଛନ୍ତି ତାକୁ କର୍ମ ଯୋଗ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

48. ଯେଉଁ କର୍ମ କେବଳ ଫଳପ୍ରାପ୍ତିର ଆକାଂକ୍ଷା ରଖ୍ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନିଷ୍କାମ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ କର୍ମ କେବଳ ଫଳପ୍ରାପ୍ତିର ଆକାଂକ୍ଷା ରଖ୍ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସକାମ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

49. ଯେଉଁ କର୍ମରେ କୌଣସି ଫଳଭୋଗର ଇଚ୍ଛା ଜଡ଼ିତ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ସକାମ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । (ଭୁଲ୍)
Answer:
ଯେଉଁ କର୍ମରେ କୌଣସି ଫଳଭୋଗର ଇଚ୍ଛା ଜଡ଼ିତ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ନିଷ୍କାମ କର୍ମ କୁହାଯାଏ । (ଠିକ୍)

D. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ହେଉଛନ୍ତି ___________ ।
Answer:
ମହର୍ଷି ଗୌତମ

2. ___________ କୁ ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନର ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟବସ୍ତୁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରମାଣ ବିଚାର

3. ନ୍ୟାୟ ଦର୍ଶନରେ ଜ୍ଞାନ ___________ ଓ ___________ ପ୍ରକାରର ଅଟେ ।
Answer:
ପ୍ରମା, ଅପ୍ରମା

4. ଜ୍ଞାନ ଯେତେବେଳେ ନିଜ ବିଷୟର ଅନୁରୂପ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ତାକୁ ସତ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ବା ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରମା

5. ଜ୍ଞାନ ବିଷୟର ଅନୁରୂପ ନ ହେଲେ ତାକୁ ଅସତ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ବା ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅପ୍ରମା

6. ଯଥାର୍ଥ ଅନୁଭବ ପ୍ରମା ହେଲେ ତା’ର କରଣକୁ ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରମାଣ

7. ଚକ୍ଷୁ ଆଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, ତାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନ

8. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ ଓ ___________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ନିର୍ବିକଳ୍ପକ, ସବିକଳ୍ପକ

9. ନବ୍ୟ ନ୍ୟାୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ ଓ ___________ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ଲୌକିକ, ଆଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

10. ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥା ଅଟେ ।
Answer:
ନିର୍ବିକଳ୍ପକ

11. ___________ ଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷରେ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ସାମାନ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟତ୍ୱ, ଗୁଣ ଓ କର୍ମ ଗୃହୀତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଏହାର ନାମ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥାଏ ।
Answer:
ଜୟନ୍ତ ଭଟ୍ଟ

12. ___________ ଙ୍କ ମତାନୁସାରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସେହି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ, ଯେଉଁଥରେ କି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଓ ବିଷୟର ସନ୍ନିକର୍ଷର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ବସ୍ତୁର ସ୍ୱରୂପ ମାତ୍ରର ପ୍ରତୀତି ହୁଏ ।
Answer:
ଭାସବିଜ୍ଞ

13. ___________ ଦର୍ଶନରେ ନିର୍ବିକଳ୍ପକ ଜ୍ଞାନର ସଭା ସ୍ବୀକୃତ ହୁଏ ନାହିଁ ।
Answer:
ବୈୟାକରଣ

14. ବସ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ନାମ, ଜାତି ଓ ବିଶେଷଣଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ସବିକଳ୍ପକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

15. ଚକ୍ଷୁ, କର୍ଣ୍ଣ, ନାସା ଇତ୍ୟାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସଙ୍ଗେ ବିଷୟର ସଂଯୋଗ ଯୋଗୁଁ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୁଏ, ତାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଲୌକିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

16. ଅଲୌକିକ ସନ୍ନିକର୍ଷରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କହନ୍ତି ।
Answer:
ଅଲୌକିକ

17. କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିରେ କୌଣସି ଜାତିର ସାମାନ୍ୟ ଧର୍ମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷର ଭିତ୍ତିରେ ସମସ୍ତ ଜାତିର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ

18. କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଦ୍ବାରା ତାର ନିଜର ବିଷୟ ବ୍ୟତିରେକ ଯଦି ଅନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ବିଷୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରାଯାଏ, ତାକୁ ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଜ୍ଞାନ ଲକ୍ଷଣ

19. ଯୋଗ-ସାଧନା-ଲବ୍‌ଧ ଅଲୌକିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଯୋଗୀମାନେ ଅତୀତ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ, ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ନିକଟବର୍ତୀ ବସ୍ତୁକୁ ସମାନ ଭାବରେ ଯେଉଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିପାରନ୍ତି ତାକୁ ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଯୋଗଜ

20. କୌଣସି ଏକ ଜ୍ଞାତ ବିଷୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ବିଷୟରେ ଉପନୀତ ହେବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁମାନ

21. ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ନିୟତ ନିରୁପାଧ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାପ୍ତି

22. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖିବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପକ୍ଷଧର୍ମତା

23. ପକ୍ଷଠାରେ ହେତୁକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ସାଧର ସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଲିଙ୍ଗ ପରାମର୍ଶ

24. ନ୍ୟାୟାନୁମାନକୁ ଶ୍ରେଣୀକରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ___________ ଓ ___________ ରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ସ୍ବାର୍ଥାନୁମାନ, ପରାର୍ଥାନୁମାନ

25. ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ ଏକ ___________ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାତ୍ର ।
Answer:
ମନୋଗତ

26. ନିଜର ଲବ୍‌ଧଜ୍ଞାନକୁ ଯୁକ୍ତି ଆକାରରେ ଅନ୍ୟ ସମକ୍ଷରେ ଉପସ୍ଥାପନ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରାର୍ଥାନୁମାନ

27. ନିଜର ଜ୍ଞାନ ପ୍ରସାରଣ ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁମାନ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ

28. ___________ ନ୍ୟାୟକୁ ପରାର୍ଥାନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପଞ୍ଚାବୟବୀ

29. ପ୍ରତିଜ୍ଞା ନ୍ୟାୟର ___________ ତର୍କବାକ୍ୟ ଅଟେ ।
Answer:
ସବିପ୍ରଥମ

30. ନ୍ୟାୟାନୁମାନର ଶେଷ ତର୍କବାକ୍ୟକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନିଗମନ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତ

31. ଉଭୟ ସ୍ଵାର୍ଥାନୁମାନ ଓ ପରାର୍ଥାନୁମାନରେ ___________ ଟି ପଦ ଥାଏ ।
Answer:
ତିନୋଟି

32. ___________ ମତରେ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଟୌଦ୍ଧ ଦର୍ଣନ

33. ___________ ମତରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧ କେବଳ କାରଣ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ନଥାଏ; ଏହା ଅନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ନ୍ୟାୟଦର୍ଶନ

34. ___________ ମତରେ ବ୍ୟାପ୍ତି ହେଉଛି ଗୋଟିଏ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ, ଅନୌପାର୍ଶ୍ଵକ ଏବଂ ସହଚାରୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ବେଦାନ୍ତ ଦର୍ଶନ

35. କାରଣକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାର୍ଯ୍ୟର ଭବିଷ୍ୟତ୍ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ___________ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପୂର୍ବବତ୍

36. କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି କାରଣର ଅତୀତ ସଂଘଟନ ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ___________ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଶେଷବତ୍

37. ଗୋଟିକର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରି ଅନ୍ୟଟିର ଉପସ୍ଥିତି ଅନୁମାନ କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ___________ ଅନୁମାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟତୋ ଦୃଷ୍ଟ

38. କେବଳାନ୍ବୟୀ ___________ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ଭାବାତ୍ମକ ବା ଅନ୍ବୟ

39. କେବଳ ବ୍ୟତିରେକୀ ___________ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ନଞର୍ଥକ ବା ବ୍ୟତିରେକ

40. ଅନ୍ବୟ ବ୍ୟତିରେକୀ ଉଭୟ ___________ ଓ ___________ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।
Answer:
ଅନ୍ବୟ, ବ୍ୟତିରେକ

41. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇନଥିଲେ, ତାହାକୁ ___________ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିଷମ

42. ବ୍ୟାପ୍ତିର ବ୍ୟାପ୍ୟ ଓ ବ୍ୟାପକ ସମ ବିସ୍ତୃତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ ___________ ବ୍ୟାପ୍ତି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସମ

43. ବ୍ୟାପ୍ତିବଚନ ଏକ ___________ ବଚନ ଅଟେ ।
Answer:
ସାର୍ବିକ

44 ବୌଦ୍ଧ ମତାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟାପ୍ତି ଏକ ___________ ସମ୍ବନ୍ଧ ।
Answer:
ଆବଶ୍ୟକ

45. ବସ୍ତୁଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟଭିଚାରିତା ପରିଦୃଷ୍ଟ ନ ହେବାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟଭିଚାରାଗ୍ରହ

46. ___________ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷକୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାତୀତ ବିଷୟର ଅନ୍ତର୍ଦଶନଲବ୍‌ଧ ସାକ୍ଷାତ୍‌ ଜ୍ଞାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ

47. ___________ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମାନବ ଜାତିକୁ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ଦିଏ ।
Answer:
ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତା

48. ଗୀତାରେ ___________ ଟି ଅଧ୍ୟାୟ ରହିଛି ।
Answer:
ଅଠର

49. ଗୀତାର ଦ୍ଵିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟକୁ ___________ ରହିଛି ।
Answer:
ସାଂଖ୍ୟ ଯୋଗ

50. ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ, କର୍ମ ସମ୍ପାଦନ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କର୍ମ ଯୋଗ

51. କୌଣସି ଫଳରେ ଆଶା ନ ରଖ୍ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରାସକ୍ତ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
କର୍ମ ଯୋଗ

52. ଯିଏ କେବଳ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପାଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଫଳାଫଳ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ନ ଦେଇ ନିଜକୁ କର୍ମରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟୋଜିତ କରେ, ତାକୁ ___________ କହନ୍ତି ।
Answer:
କର୍ମ ଯୋଗୀ

53. କର୍ମ ___________ ଓ ___________ ଭାବେ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ।
Answer:
ସକାମ, ନିଷ୍କାମ କର୍ମ

54. ଯେଉଁ କର୍ମ କେବଳ ଫଳପ୍ରାପ୍ତିର ଆକାଂକ୍ଷା ରଖ୍ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________ କର୍ମ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସକାମ

55. ___________ କର୍ମ ହେଉଛି କାମନାରହିତ କର୍ମ ।
Answer:
ନିଷ୍କାମ

56. ___________ ସତ୍ୟାପଲବ୍‌ର ଉପାୟ ଅଟେ ।
Answer:
ଅହିଂସା

57. ___________ ଓ ___________ ଗୋଟିଏ ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ବ ।
Answer:
ସତ୍ୟ, ଅହିଂସା

58. ___________ ହେଉଛି ସତ୍ୟର ଆଧାର ।
Answer:
ଅହିଂସା

59. ___________ ଶବ୍ଦଟି ହିଂସାର ବିପରୀତ ଅଟେ ।
Answer:
ଅହିଂସା

60. ___________ ଆଳସ୍ୟକୁ ପ୍ରଶ୍ରୟ ଦିଏ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅହିଂସା

61. ___________ ହେଉଛି ବିଜୟଲାଭର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ମାର୍ଗ ।
Answer:
ଅହିଂସା

62. ___________ ଅହିଂସାର ସକାରାତ୍ମକ ଅର୍ଥ ।
Answer:
ପ୍ରେମ

63. ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ମତରେ ___________ ହେଉଛି ସର୍ବୋତ୍ତମ ନୈତିକ ମାନଦଣ୍ଡ ।
Answer:
ଅହିଂସା

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Economics Solutions Chapter 16 ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି Questions and Answers.

CHSE Odisha 11th Class Economics Solutions Chapter 16 ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଉତ୍ତରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ।

୧। ତଦନ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସାଧାରଣତଃ କେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ?
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ
(ii) ପରୋକ୍ଷ ମୌଖୂକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ
(iii) ପ୍ରଶ୍ନମାଳା ପ୍ରଣାଳୀ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ପରୋକ୍ଷ ମୌତ୍ସକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ ।

୨। ସମ୍ବାଦାତାମାନେ ସାଧାରଣତଃ କେଉଁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି ?
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ
(ii) ପରୋକ୍ଷ ମୌତ୍ସକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ
(iii) ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ
(iv) ପ୍ରଶ୍ନମାଳା ପ୍ରଣାଳୀ
Answer:
(iii) ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ

୩। ଭାରତର ଜନଗଣନା କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ କରାଯାଏ ?
(i) ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି
(ii) ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି
(iii) ଉଭୟ ସାମଗ୍ରିକ ଓ ନମୁନା ସର୍ବେଷଣ ପଦ୍ଧତି
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି

୪। ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ଉପଲବ୍ଧ ନୁହେଁ ?
(i) ସ୍ୱଳ୍ପବ୍ୟୟ
(ii) ପ୍ରଶାସନିକ ସୁବିଧା
(iii) କମ୍ ସମୟସାପେକ୍ଷ
(iv) ଅଧ‌ିକ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟତା
Answer:
(iv) ଅଧୂକ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟତ

୫। କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ?
(i) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି
(ii) ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ
(iii) ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(i) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି

୬। ନିମ୍ନଲିଖୂତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଏକ ବ୍ୟୟ ସଙ୍କୋଚକାରୀ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ?
(i) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା
(ii) ନମୂନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ
(iii) ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ନମୂନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ

୭। ନିମ୍ନଲିଖତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବ୍ୟୟ ସଙ୍କୋଚକାରୀ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ ଭାବେ ଜଣାଶୁଣା ?
(i) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ
(ii) ଗଣନାକାରୀ ଜରିଆରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ
(iii) ଡାକଯୋଗେ ପଠାଯାଉଥ‌ିବା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iii) ଡାକଯୋଗେ ପଠାଯାଉଥିବା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ

୮। ସରକାରୀ ପ୍ରକାଶନ କେଉଁ ତଥ୍ୟର ଆଧାର ?
(i) ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ
(ii) ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ

୯। ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଗୁଣାଗୁଣ ନିଷ୍କ୍ରିୟ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥ‌ିବା ପଦ୍ଧତି ହେଲା –
(i) ନମୁନା ପଦ୍ଧତି
(ii) ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(ii) ନମୁନା ପଦ୍ଧତି

୧୦ । କେଉଁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ଉତ୍କର୍ଷ ?
(i) ଗତି ଓ ମିତବ୍ୟୟିତା
(ii) ଉପଯୋଗିତା
(iii) ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୌଣ
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

୧୧। ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ଯେଉଁ ତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହା ହେଲା–
(i) ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି
(ii) ଅଣ-ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)
(iv) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(iii) ଉଭୟ (i) ଓ (ii)

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର :

୧। ଆମ ଦେଶର ଜନଗଣନା ସମୟରେ _________________ ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା

୨। ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଗୁଣାଗୁଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ __________________ ପଦ୍ଧତି କେବଳ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।
Answer:
ନମୁନା

୩। ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ଏକକ ସଂଖ୍ୟା ଅସୀମ ହୋଇଥିଲେ ତାହାକୁ _________________________ ଗୋଷ୍ଠୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ଅସୀମ

୪। ଏକ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରଶାବଳୀରେ __________________ ରୁ _______________ ଟି ପ୍ରଶ୍ନ ରହିବା ବିଧେୟ ।
Answer:
୨୫ରୁ ୩୦

୫। କୌଣସି ଗୋଷ୍ଠୀ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ _______________________ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ।
Answer:
ନମୁନା

୬। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ _______________________ ଭାବେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି ।
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତିଗତ

୭। ପରୋକ୍ଷ ମୌତ୍ସକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ମାତ୍ର _______________________ ଉତ୍ସରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ

୮। ସାଧାରଣତଃ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ଓ ସମ୍ବାଦ ସରବରାହ ସଂସ୍ଥା ଗୁଡ଼ିକ ______________________ ଙ୍କ ଠାରୁ ତଥ୍ୟାବଳୀ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ

୯। ___________________________ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଏକକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ

୧୦। ______________________ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଏକକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ।
Answer:
ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ

୧୧। ଯେଉଁଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଅବଲମ୍ବନ ନ କରି ମାନବୀୟ ବିଚାରଧାରା ଅନୁଯାୟୀ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ଚୟନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଐଚ୍ଛିକ

୧୨। ସରଳ ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ ଏକ ପ୍ରକାରର ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ ଯହିଁରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିସରଭୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ___________________________ ରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମାନ ସ୍ଵାଧୀନତା ଓ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।
Answer:
ନମୁନା

୧୩। ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂଖ୍ୟକ ନମୁନା ଅହେତୁକ ଭାବରେ ଚୟନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ______________________ ପ୍ରତିଚୟନ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।
Answer:
ସ୍ତରୀକୃତ ଅହେତୁକ

୧୪। _______________________ ପ୍ରଣାଳୀରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକୁ ବର୍ଷ କିମ୍ବା ଭୌଗୋଳିକ ଅଂଚଳ କିମ୍ବା ସଂଖ୍ୟା କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କୌଣସି କ୍ରମ ଅନୁଯାୟୀ ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକୁ ଏକ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ ଏବଂ ଧର୍ମଗୁଳା ଭିତ୍ତିରେ ପ୍ରଥମେ ସଂଖ୍ୟାଟିକୁ ଅହେତୁକ ଭାବରେ ଚୟନ କରାଯାଏ।
Answer:
ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚୟନ

୧୫। ___________________________ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରକୃତ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ,

୧୬। ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ______________________ ଠାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।
Answer:
ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ

୧୭। କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ପରିସଂଖ୍ୟାନ ସଂସ୍ଥା ________________________ ତଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ।
Answer:
ଜାତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି

୧୮। ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ____________________ ତଥ୍ୟକୁ ବର୍ଗରେ ପ୍ରକାଶ କରେ ।
Answer:
ବିଭାଗୀକରଣ

୧୯। ଶ୍ରେଣୀର ଦୁଇଟି ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟବଧାନକୁ ____________________ ।
Answer:
ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତରାଳ

୨୦ । ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ଗୋଟିଏ ବିଷୟର ମୂଲ୍ୟ ଯଦି ଉର୍ଜସୀମା ସହ ସମାନ ହୁଏ, ତେବେ ଏହା ____________________ ରେ ଗଣନା କରାଯିବ ।
Answer:
ପରବର୍ତୀ

୨୧ । ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣରେ ଉଦ୍ଧୃସୀମାର ମୂଲ୍ୟ ସହ ସମାନ ଥିବା ମୂଲ୍ୟର ମିଷୟଟି ___________________ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗଣାଯାଏ ।
Answer:
ସେହି ଶ୍ରେଣୀ

୨୨ । ବାରମ୍ବାରତା ଆନୁକ୍ରମିକ ମୋଟକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ ଶ୍ରେଣୀ ତିଆରି କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ________________ ବାରମ୍ବାରତା ବିତରଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ରାଶିକୃତ ବାରମ୍ବାରତା

୨୩। ଗୋଟିଏ ସହଜ ଧାଡ଼ି / ଆରେରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ _______________ ପରି ସଜା ହୋଇଥାନ୍ତି ।
Answer:
ଆରୋହୀ ଓ ଅବରୋହୀ କ୍ରମରେ

୨୪ । ଯଦି ବିଷୟର ସଂଖ୍ୟା _________________ ହୋଇଥାଏ ତେବେ ସହଜ ଆରେର ତଥ୍ୟକୁ ସଂଗଠନ କରିବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ସାନ

୨୫ । ତଥ୍ୟକୁ _________________________ ପ୍ରକାରରେ ସଜାଇବା, ଯଦି ବିଷୟର ସଂଖ୍ୟା (item) ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ବାରମ୍ବାରତା

୨୬ । ବାରମ୍ବାରତା ଆରେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଗର ତଥ୍ୟର _________________ ଲକ୍ଷଣ ।
Answer:
ଯୋଗାଏ ନାହିଁ

C. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ।

୧। କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତି ।

୨। କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମୌଳିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରେ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତି ।

୩। କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଅଧ୍ବକ ବିଶ୍ଵାସ ଯୋଗ୍ୟ ଓ ସଠିକ୍ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତି ।

୪। ସୂଚୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ ।

୫। ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଓ ସୂଚୀ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ନିଜେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ସମସ୍ତ ତଥ୍ୟକୁ ନିଜେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରୁଥିବା ବେଳେ ସୂଚୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହା ପ୍ରଶାବଳୀ କୁହାଯାଏ ।

୬। ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରଶ୍ନମାନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ପ୍ରଶାବଳୀ କୁହାଯାଏ ।

୭। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ କେଉଁଟି ଅଧୁକ ବ୍ୟୟବହୁଳ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ

୮। ଖବର କାଗଜରେ ପ୍ରକାଶିତ ତଥ୍ୟ କି ପ୍ରକାର ତଥ୍ୟ ଅଟେ ?
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ

୯। ସାକ୍ଷରତା ହାର ଜାଣିବା ପାଇଁ କି ପ୍ରକାର ତଥ୍ୟ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ?
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ

୧୦ । ଜନଗଣନା ସଂପର୍କିତ ତଥ୍ୟ ଆମ ପାଇଁ କି ପ୍ରକାରର ତଥ୍ୟ ଅଟେ ?
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ

୧୧। ଯଦି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଟି ଅଶିକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ ତେବେ କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରେ ?
Answer:
ପ୍ରଶାବଳୀ ସୂଚୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଶିକ୍ଷିତ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରେ। କିମ୍ବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରେ ।

୧୨। ମଦ୍ୟପାନ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ କେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଥାଏ ?
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ମୌକ ପଦ୍ଧତି

୧୩। ସାମ୍ବାଦିକମାନେ ନିୟମିତ ସମ୍ମାନ ସଂଗ୍ରହ କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ କରିଥା’ନ୍ତି ?
Answer:
ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୂଙ୍କଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି

୧୪। କଟକରେ ରହୁଥ‌ିବା ଜଣେ ଗବେଷକ ରାଉରକେଲା ଇସ୍ପାତ କାରଖାନା ସଂପର୍କରେ କିପରି ଭାବେ ସ୍ଵଚ୍ଛ ବ୍ୟୟରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିବେ ?
Answer:
ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଦ୍ଧତିଦ୍ଵାରା

୧୫। ଦଙ୍ଗା ସମ୍ପର୍କିତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ପଦ୍ଧତିଟି କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୂଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି।

୧୬। ଯଦି ନିୟମିତ ବ୍ୟବଧାନରେ ଏକ ଅଞ୍ଚଳରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ପନେଏ କେତେ କେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯିବ ?
Answer:
ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୂଙ୍କଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ।

୧୭। ଯଦି ଅନୁସନ୍ଧାନର ବିସ୍ତୃତି ବ୍ୟାପକ ଓ ତଥ୍ୟଦାତା ଶିକ୍ଷିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ତେବେ କେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ
Answer:
ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ।

୧୮। ଗୋଷ୍ଠୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସମଷ୍ଟିକୁ ଗୋଷ୍ଠୀ କୁହାଯାଏ।

୧୯। ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ସହ ସଂପୃକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଓ ବିଶେଷଣ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ।

୨୦। କେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ସମସ୍ତ ଏକକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା କରାଯାଏ ?
Answer:
ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି

୨୧। ନମୁନା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସର୍ବେକ୍ଷଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଯଦି ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ଏକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ନମୁନା କୁହାଯାଏ।

୨୨। ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ଏକ ନମୁନା ବା ଏକ ଦଳର ଉପାଦାନକୁ

୨୩। ନମୁନା ଆକାର କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ଥିରୀକୃତ ନମୁନାରେ ଥ‌ିବା ସଂଖ୍ୟାର ଏକକୁ ନମୁନା ଆକାର କୁହାଯାଏ।

୨୪। ରୋଗୀର ରକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କେଉଁ ପଦ୍ଧତିର ଉଦାହରଣ ?
Answer:
ନମୁନା ପଦ୍ଧତି

୨୬। ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି କ’ଣ ?
Answer:
ନମୁନା ମାଧ୍ୟମରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଆଧାରିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ ଯୋଗ୍ୟତା ଓ ଉପଯୋଗିତା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆକାଳନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ତ୍ରୁଟି ଦେଖାଯାଏ ତାହାକୁ ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି କୁହାଯାଏ।

୨୭। ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିସରଭୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ନମୁନାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମାନ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ, ତାହାକୁ ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା କୁହାଯାଏ।

୨୮। କେଉଁ ପ୍ରତିଚୟନକୁ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା

୨୯। ଡାକଯୋଗେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ବଡ଼ ଦୁର୍ଗୁଣ କ’ଣ ?
Answer:
ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ଅହେତୁକ ବିଳମ୍ବ ।

୩୦। ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ କିପରି ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ?
Answer:
ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ସରଳ ଭାଷାରେ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଅଯୌକ୍ତିକ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦେବା ଉଚିତ୍।

୩୧। ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନର ଉଦାହରଣ ଦିଅ।
Answer:
ମନେକର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶରୁ ୩୫୦୦ ପରିବାରକୁ ନମୁନା ରୂପେ ଚୟନ କରିବା ଦରକାର, ପ୍ରଥମେ ଅହେତୁକ ଭାବରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଜିଲ୍ଲାକୁ ଚୟନ କରାଯାଏ ଏବଂ ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ, ଚୟନ ହୋଇଥିବା ଜିଲ୍ଲାମାନଙ୍କରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଗ୍ରାମକୁ ଚୟନ କରାଯାଏ ଏବଂ ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସେହି ଚୟନ ହୋଇଥିବା ଗ୍ରାମ ଗୁଡ଼ିକରୁ ୩୫୦୦ ପରିବାରକୁ ନମୁନା ଆକାରରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପାଇଁ ଚୟନ କରାଯାଏ।

୩୨। ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଅବଲମ୍ବନ ନ କରି ମାନବୀୟ ବିଚାରଧାରା ଅନୁଯାୟୀ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ଚୟନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ।

D. ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଓ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆଦୌ ସଂପର୍କ
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଓ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୁ-ସଂପର୍କ ରହିଥାଏ।

୨। ପରୋକ୍ଷ ମୌଖକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ମୌଳିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ମୌଳିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ।

୩ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତୃତୀୟ ପକ୍ଷର ସାହାଯ୍ୟ ଲୋଡ଼ିଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ମୌକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତୃତୀୟ ପକ୍ଷର ସାହାଯ୍ୟ ଲୋଡ଼ିଥା’ନ୍ତି ।

୪। ନିଶା ସେବନକାରୀଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ।
Answer:
ନିଶା ସେବନକାରୀଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ପରୋକ୍ଷ ମୌଖକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ।

୫। ସମ୍ବାଦ ସରବରାହ ସଂସ୍ଥା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ସମ୍ବାଦ ସରବରାହ ସଂସ୍ଥା ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୂଙ୍କଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି ।

୬। ସମ୍ବାଦପତ୍ରରେ ପ୍ରକାଶିତ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ।
Answer:
ଠିକ୍

୭। ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରୁ ସଂଗୃଡୀତ ତଥ୍ୟକୁ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ କୁହାଯାଏ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ କୁହାଯାଏ।

୮। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଦ୍ଵାରା ତଦନ୍ତ କମିଟି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ କୁହାଯାଏ।

୯। ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ଅଧୁକ ନିର୍ଭୁଲ ଓ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ଅଧ୍ବକ ନିର୍ଭୁଲ୍ ଓ ବିଶ୍ଵାସଯୋଗ୍ୟ ।

୧୦। ନିୟମିତ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅଧୂକ ଉପଯୋଗୀ ।
Answer:
ନିୟମିତ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ବାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଅଧୂକ ଉପଯୋଗୀ ।

୧୧। ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ତଥ୍ୟର ମୌଳିକତାର ଅଭାବ ଦେଖାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୨। ଦୂରସ୍ଥାନରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ କୁହାଯାଏ।

୧୩। ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ରାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଶିକ୍ଷିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୪। ଗଣନାକାରୀଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରେରିତ ସୂଚୀରେ ଉତ୍ତରଦାତା ନିଜେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉତ୍ତର ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥା’ନ୍ତି।
Answer:
ଋଣନାକାରୀଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରେରିତ ସୂଚୀରେ ଗଣନାକାରୀ ନିଜେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀର ଉତ୍ତର ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥା’ନ୍ତି ।

୧୫। ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ବ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟରୁ ସଂଗୃଡୀତ ହୁଏ।
Answer:
ଜନସଂଖ୍ୟାର ଘନତ୍ଵ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟରୁ ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ।

୧୬। ପ୍ରଶାବଳୀଗୁଡ଼ିକ ବିସ୍ତୃତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ।
Answer:
ପ୍ରଶାବଳୀ ଗୁଡ଼ିକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ।

୧୭। ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ ବୁଲେଟିନ୍‌ ଏକ ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ।
Answer:
ରିଭର୍ଜ ବ୍ୟାଙ୍କ ବୁଲେଟିନ ଏକ ପ୍ରକାଶିତ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ।

୧୮। ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକୁ ଗଣନ କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ।
Answer:
ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସମୟରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକୁ ଗଣନା କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ।

୧୯। ଜନଗଣନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ନମ୍ବର ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ।
Answer:
ଜନଗଣନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ।

୨୦ । ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବପ୍ରବଣତର ପ୍ରଭାବ ରହିଥାଏ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବପ୍ରବଣତାର ପ୍ରଭାବ ରହିଥାଏ।

୨୧। ଜନଗଣନାରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଆମପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ।
Answer:
ଜନଗଣନାରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଆମପାଇଁ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ।

୨୨। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ବିସ୍ତୃତ ଅଞ୍ଚଳରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ବିସ୍ତୃତ ଅଞ୍ଚଳରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଥାଏ।

୨୩। ଗବେଷକମାନେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି ।
Answer:
ଗବେଷକମାନେ ପରୋକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରନ୍ତି ।

୨୪। ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୨୫। ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିଠାରୁ ଅଧିକ ବ୍ୟସାପେକ୍ଷ ।
Answer:
ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ନମୁନା ପଦ୍ଧତିଠାରୁ ଅଧିକ ବ୍ୟସାପେକ୍ଷ ।

୨୬। ଗୋଷ୍ଠୀର ଆକାର ବୃହତ୍ ହେଲେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଠିକ୍

୧୭। ନମୁନା ଆକାର ବୃହତ୍ ହେଲେ ତ୍ରୁଟିର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ନମୁନା ଆକାର କ୍ଷୁଦ୍ର ହେଲେ ତ୍ରୁଟିର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ।

୨୮। ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ନମୁନାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମାନ ସମ୍ଭାବନା ନଥାଏ।
Answer:
ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ନମୁନାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମାନ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।

୨୯। ଲଟେରୀ ପଦ୍ଧତି ସ୍ତରୀକୃତ ନମୁନାରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।
Answer:
ଲଟେରୀ ପଦ୍ଧତି ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନାରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ।

୩୦। ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଦେନଲେ ସରଳ ଅହେତୁକ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ।
Answer:
ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଦେନଲେ ସ୍ତରୀକୃତ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଏ।

୩୧। ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚଜୟନ ବା ନମନାରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଭିନ୍ନ ଏକକକୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରେ ବିଭାଗୀକରଣ କରାଯାଇଥାଏ ।
Answer:
ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚୟନ ବା ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକକ ଗୁଡ଼ିକୁ ମନୋନୟନ କରାଯାଏ।

୩୨। ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ନମୁନା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ।
Answer:
ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ନମୁନା ସଂଗୃହୀତ ହୁଏ।

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
E. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କ ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଦିଅ ।

୧। ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତିଟି ଏକକର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା କୁହାଯାଏ। ଏଠାରେ ଗୋଷ୍ଠୀ ସାମଗ୍ରୀକ ଅର୍ଥରେ ବୁଝାଯାଇଥାଏ। ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ଏକ ପଦ୍ଧତି ଯହିଁରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ପ୍ରତି ଏକକର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତି ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ଯେହେତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତି ଏକକୁ ଗଣନା କରାଯାଏ, ଏହା ସଠିକ୍ ଓ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଓ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ଉପସଂହାର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟୟ ସାପେକ୍ଷ ଓ ସମୟ ସାପେକ୍ଷ ।

୨। ନମୁନା ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଷ୍ଠୀର କିଛି ଅଂଶ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସଂପୂର୍ଣ ଗୋଷ୍ଠୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଏ, ତାହାକୁ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ କୁହାଯାଏ। ନମୁନା ହେଉଛି ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ଅଂଶ, ଯାହାକୁ ଆମେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଅନୁସନ୍ଧାନ ନ ପାଇଁ ଚୟନ କରାଯାଏ। ଯେହେତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର କିଛି ଅଂଶ ତଦନ୍ତ ପାଇଁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ, କମ୍ ସମୟ ଓ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ। ମାତ୍ର ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି କମ୍ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଓ କମ୍ ସଠିକ୍ ଫଳ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ।

୩। ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁଠାରେ ସମ୍ଭାବନା ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଅବଲମ୍ବନ ନ କରି ମାନବୀୟ ବିଚାରଧାରା ଅନୁଯାୟୀ ନମୁନା ଗୁଡ଼ିକର ଚୟନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଐଚ୍ଛିକ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ। ଏହା ଏକ ପ୍ରକାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ପ୍ରତିଚୟନ। ଏଥିରେ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେନ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କର ବିଚାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ, ଏବଂ ସେହିସବୁ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକୁ ଏପରି ଚୟନ, କରିଥାଏ ଯେପରି ନମୁନାଗୁଡ଼ିକ ତା’ର ବିଚାର ଅନୁଯାୟୀ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ। ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନ ବ୍ୟବସାୟିକ ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକରେ ବହୁଳ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।

୪। ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରତିଚୟନ ଏକ ପ୍ରକାରର ଅଣଯାଦୃଚ୍ଛା ପ୍ରତିଚୟନ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ପ୍ରତିଚୟନ ଯେଉଁଠାରେ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ଚୟନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା କିମ୍ବା ଐହିକ ଭାବରେ ନ କରି ସୁବିଧା ଦୃଷ୍ଟିରୁ କରାଯାଇଥାଏ। ସଦ୍ୟ ମିଳୁଥିବା ତାଲିକାରୁ ପ୍ରାପ୍ତ ନମୁନା ଗୁଡ଼ିକ ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରତିଚୟନ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ, ଯଦିଓ ନମୁନା ଗୁଡ଼ିକ ସେହି ତାଲିକାରୁ ଅହେତୁକ ଭାବରେ ବଛାଯାଇଥାଏ। ତେଣୁ ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରତିଚୟନରେ ପକ୍ଷପାତିତା ଓ ଭାବପ୍ରଣତା ଦେଖାଯାଇଥାଏ। ଯାହା ହେଉ ସୁବିଧାଜନକ ପ୍ରତିଚୟନରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ତଦନ୍ତର ଅଧ୍ୟୟନରେ ବହୁଳ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ।

୫। ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ମାତ୍ରାତ୍ମକ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟତା ଭିତ୍ତିରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସେମାନଙ୍କର ଭାଗ ଅଂଶରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ଆବଶ୍ୟକୀୟ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି, ସେହି ପଦ୍ଧତିକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ମାତ୍ରାତ୍ମକ ପ୍ରତିଚୟନ (Quota Sampling) କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି ସ୍ତରୀକୃତ ନମୁନା ସହ ସମାନ। ଏହାଦ୍ଵାରା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରାପ୍ୟ ଅଂଶ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟତା ଯଥଶ ଆୟ ବର୍ଗ, ଲିଙ୍ଗାନୁପାତ, ବୃତ୍ତିଗତ ଢାଞ୍ଚା, ରାଜନୈତିକ ବା ଧର୍ମୀୟ ଅନୁରକ୍ତି ଭିତ୍ତିରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କର ରୁଚି ମତେ ଦିଆଯାଇ ଥାଏ। ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ସେମାନେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ତାଙ୍କର ଉପସଂହାର ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି। ଚୟନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ହୋଇଥାଏ। ଯାହାହେଉ ଏହା ଜନମତ ଅଧ୍ୟୟନ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।

୬। ସମସମ୍ଭବ ଅଥବା ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ସମସମ୍ଭବ ଅଥବା ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ ଏକ ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନ ଯାହା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମୂଳକ ପ୍ରତିଚୟନଠାରୁ ଭିନ୍ନ। ଯେଉଁ ନମୁନାର ଚୟନ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ନିୟମ ଭିତ୍ତିରେ ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ ସମସମ୍ଭବ ବା ଅହେତୁକ ନମୁନା କୁହାଯାଏ। ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ। ଏହା ସୂଚାଇଦିଏ ଯେ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଅହେତୁକ ଭାବରେ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନରେ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ଚୟନରେ ପକ୍ଷପାତିତା ଓ ଭାବପ୍ରବଣତା ଦେଖାଯାଇ ନ ଥାଏ। ଏହି ସମ ସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ ଚାରି ପ୍ରକାରର; ଯଥା –

(୧) ସରଳ ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ,
(୨) ସ୍ତରୀକୃତ ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ,
(୩) କ୍ରମବଦ୍ଧ ପ୍ରତିଚୟନ ଓ
(୪) ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ।

୭। ସରଳ ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପରିସରଭୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ଏକକ ନମୁନାରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ, ତାହାକୁ ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ ବା ସରଳ ଅହେତୁକ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତିକୁ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ନମୁନାରୂପେ ବିବେଚନା କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ। ଏହିପରି ଏକ କୌଶଳ ଯେଉଁଥିରେ ଏକକ ଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହେବାର ସମାନ ସମ୍ଭାବନା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ।

୮। ସ୍ତରୀକୃତ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରୁ ବିଭିନ୍ନ ସଂଖ୍ୟକ ନମୁନା ଅହେତୁକ ଭାବରେ ଚୟନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ସ୍ତରୀକୃତ ପ୍ରତିଚୟନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରତିଚୟନରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରେ ଭାଗ କରାଯାଏ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରରୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ନମୁନାକୁ ଚୟନ କରାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ କଟକ ଅବସ୍ଥାକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ପାଇଁ ଆମେ କଟକ ସହରକୁ ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଭାଗ ଭାଗ କରିବା ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗରୁ ଅହେତୁକ ଭାବରେ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକୁ ଚୟନ କରିବା। ଯେଉଁ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ଯଥେଷ୍ଟ ତାରତମ୍ୟ ଥାଏ, ସେଠାରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ।

୯। ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ସମୁଦାୟ କ୍ଷେତ୍ରକୁ କେତୋଟି ସଦୃଶ ଏକକରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇ ତହିଁରୁ ଏକ ଗୁଚ୍ଛକୁ ମନୋନିତ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ବର୍ଗ ନମୁନା କୁହାଯାଏ । ଏହି ବର୍ଗ ନମୁନା ଭୌଗୋଳିକ ଆଧାରରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ କ୍ଷେତ୍ର ନମୁନା ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ। ଏହି ଗୁଚ୍ଛ ଗୁଡ଼ିକ ଯଥା ସମ୍ଭବ ଛୋଟ ହେବା ଆବଶ୍ୟ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁଚ୍ଛର ନମୁନା ଏକକର ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ସମାନ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଆୟ ଆକଳନ କରାଯାଇଥାଏ।

୧୦। ବହୁସ୍ତର ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ବାରା ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ମନୋନୀତ ଉପବର୍ଗରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପବର୍ଗରୁ ଅହେତୁକ ଭାବେ ଅନେକ ଏକକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବହୁସ୍ତର ନମୁନା କୁହାଯାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତର ଦେନଇ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନମୁନାକୁ ଚୟନ କରାଯାଏ। ଏହି କୌଶଳକୁ ଦୁଇ ସ୍ତର ନମୁନା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଗୁଚ୍ଛକୁ ମୁଖ୍ୟ ଏକକ ଓ ଗୁଚ୍ଛ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଏକକୁ ଗୌଣ ଏକକ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରକାର ନମୁନା ଚୟନ ଅଧିକ ନମନୀୟ ଓ ପ୍ରଶାସନିକ ସୁବିଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ। ଅନୁନ୍ନତ ଦେଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ବିଶେଷ ଉପଯୋଗୀ। ମାତ୍ର ଏହାର ସଠିକତା କମ୍ ।

୧୧। ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀର ନମୁଦା ଗୁଡ଼ିକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ ମନୋନୀତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚୟନ କୁହାଯାଏ। ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ କେତେକ ସମାନ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକୁ ଏକ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵାରା ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଇ ପ୍ରଥମ ଭାଗର ଯେକୌଣସି ସଂଖ୍ୟାକୁ ଅହେତୁକ ଭାବେ ଚୟନ କରାଯାଏ। ତା’ପରେ ଅନ୍ୟ ଭାଗ ଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗରୁ ସମବ୍ୟବଧାନ ରଖୁ ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ କରି କ୍ରମାନ୍ଵୟରେ ଚୟନ କରାଯାଏ।

ଏଥ‌ିପାଇଁ ନମୁନା ଏକକ ଗୁଡ଼ିକ ସାଂଖ୍ୟକ, ବର୍ଣନାକ୍ରମିକ, କାଳାନୁକ୍ରମିକ, ଭୌଗୋଳିକ ଇତ୍ୟାଦି ଭିଭିରେ ବିନ୍ୟାସ କରାଯାଏ। ଏହା ଏପରି ସଜାଇ ରଖାଯାଇଥାଏ ଯେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ନମୁନା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପର୍ଯ୍ୟାୟକ୍ରମେ ଚିହ୍ନିତ ହୋଇଥାଏ।

୧୨। ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ନିଜେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କଠାର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ କୁହାଯାଏ। ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜେ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରି ଅଭିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି। ତେଣୁ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ସହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରିଥା’ନ୍ତି।

ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜର ଧୀଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ କରି ତଥ୍ୟର ଅନୁଶୀଳନ କରିଥା’ନ୍ତି ଓ ଉପଯୁକ୍ତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଦ୍ଵାରା ମୌଳିକ, ସଠିକ୍ ଓ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବହୁଳ ଓ ସମୟ ସାପେକ୍ଷ ଅଟେ । ଏବଂ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପରିସର ବ୍ୟାପକ ହୋଇଥିଲେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।

୧୩। ପରୋକ୍ଷ ମୌଖୂକ ଅନୁସନ୍ଧାନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତୃତୀୟ ପକ୍ଷ ବା ସାକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ସହାୟତାରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ପରୋକ୍ଷ ମୌକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଯେଉଁଠାରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନେ ସିଧା ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରନ୍ତି, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କଷ୍ଟସାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ। ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅନୁସୃତ କରାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ବିଭିନ୍ନ ତଦନ୍ତ କମିଟି, କମିଶନ ବା ସରକାର ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅନୁସରଣ କରନ୍ତି।

ପୋଲିସ ବିଭାଗ ଚୋରି, ଡକାୟତି, ଦଙ୍ଗା ବା ହତ୍ୟା ଘଟଣାର ସୂତ୍ର ପାଇବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି। ସେହିଭଳି ଧୂମ୍ରପାନ, ମଦ୍ୟପାନ, ଜୁଆ ଖେଳ, ତଥା ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥାର ଅନୁଶୀଳନ ପାଇଁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ। ବିଶେଷ କରି ବଡ଼ ବଡ଼ ସମସ୍ୟା ତଥା ଘଟଣା ପ୍ରବାହରୁ ଏହା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଗଲେ, ଏହାର ସଠିକତା ଓ ସତ୍ୟତାରେ କିଛି ପ୍ରଶ୍ନବାଚୀ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

୧୪। ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ବାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀମାନେ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୁମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି କରି ସେମାନଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୁଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ବୋଲି କହନ୍ତି। ନିଯୁକ୍ତି ପ୍ରାପ୍ତ ପ୍ରତିନିଧୁମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବାଦଦାତା ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସମ୍ବାଦ ପତ୍ର ଓ ସମ୍ବାଦ ସରବରାହ ସଂସ୍ଥାମାନେ ସାଧାରଣତଃ ନିୟମିତ ସମ୍ବାଦ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି।

ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୁମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରୁ ବହୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଏହାର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୁମାନଙ୍କ ଦ୍ବାରା ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ ରୁଚି, ଶୈଳୀ ତଥା ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ, ଫଳରେ ଉକ୍ତ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରବଣତାର ବଶବର୍ତୀ ହୋଇଥାଏ।

୧୫ । ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି (Survey method) ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ । ସମାଜ ବିଜ୍ଞାନୀ, ଅର୍ଥନୈତିଜ୍ଞ ଓ ଗବେଷକମାନେ ଏହି ମାଧ୍ୟମ ଉପରେ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଥାଆନ୍ତି । ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଭାବରେ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ କିପରି ଉନ୍ନତମାନର ନିର୍ଭର ଯୋଗ୍ୟତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇପାରିବ ସେଥୂପାଇଁ ସର୍ବେକ୍ଷଣରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣାଳୀ ଅବଲମ୍ବନ କରାଯାଇଛି ।

୧୬ । ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସହଂସ୍ଥା ନିଜେ କିମ୍ବା ନିଜର ପ୍ରତିନିଧି ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଉଦ୍ଧଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ଥାଆନ୍ତି । ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜ ମନରୁ ଅଥବା ପୂର୍ବପ୍ରସ୍ତୁତି ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଅନୁସରଣରେ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କ ଉତ୍ତରକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେଥୂପାଇଁ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସର୍ବେକ୍ଷଣସ୍ଥଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ।

୧୭ । ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ସୁବିଧା –

• ଏହା ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କ ଦ୍ବାରା ସର୍ବେକ୍ଷଣ କରାଯାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାର ସଠିକତା ବେଶୀ ।
• ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କର ପ୍ରଶ୍ନସଂପର୍କୀୟ ସମସ୍ତ ସନ୍ଦେହ ଓ ଆଶଙ୍କା ଦୂର କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିବାରୁ ସେମାନେ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ।
• ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରୁଥିବାରୁ ଉତ୍ସାହଜନକ ଭାବରେ ଉତ୍ତର ମିଳିଥାଏ ।
• ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କାରୀ ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅତିରିକ୍ତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

୧୮। ପ୍ରତ୍ୟେକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତିର ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ଅସୁବିଧା –
(i) ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରୁଥିବାରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ତା’ର ଅନୁଭୂତି ଓ ସ୍ଵକଳ୍ପିତ ଚିନ୍ତାଧାରା ପ୍ରଭାବିତ କରିବାରେ ଅଧିକ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।
(ii) ସର୍ବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ହୋଇଥିଲେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ବ୍ୟୟବହୁଳ ଓ ସମୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ ।

୧୯ । ପରୋକ୍ଷ ଅନୁସନ୍ଧାନ କ’ଣ ଓ ଏହାର ଅସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ସହିତ ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ ହାସଲ ପାଇଁ ମୌଖିକ ବା ଲିଖିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ମତାମତ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ନିଯୁକ୍ତ କମିଶନ ଓ କମିଟିଗୁଡ଼ିକ ମୂଖ୍ୟତଃ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟସଂଗ୍ରହ କରିଥାଆନ୍ତି ।
ଅସୁବିଧା –
(i) ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଓ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କ ସାଧୁତା ଓ ନିଷ୍ଠା ଉପରେ ତଥ୍ୟର ସତ୍ୟତା ନିର୍ଭର କରୁଥ‌ିବାରୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅଭିନତି ପ୍ରବେଶ କରିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦିଆଯାଇନପାରେ ।
(ii) ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଏକ ବିବାଦୀୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ହୋଇଥିଲେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଓ ତଦୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିବାଦୀୟ ହୋଇପଡ଼େ ।

୨୦ । ପରୋକ୍ଷ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପଦ୍ଧତିର ସୁବିଧାଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ ।
Answer:
ଅସୁବିଧା –

• ପ୍ରାଥମିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ ତୁଳନାରେ ଏହା ସ୍ବଳ୍ପ ବ୍ୟୟ ଓ ସମନ୍ଧସାପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ ।
• ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସାକ୍ଷାତକାର ଯୋଗୁଁ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ ଥାଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ବିଶେଷଜ୍ଞମାନେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରୁଥିବାରୁ ଏହା ଅଧିକ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

F. ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ଏବଂ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି
Answer:
ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପାଦାନକୁ ନେଇ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଗଲେ, ତାହାକୁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ। ଏହା ଏକ ପଦ୍ଧତି ଯହିଁରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ସମସ୍ତ ଏକକ । ସମ୍ପୂର୍ଣ ରୂପେ ଗଣନା କରାଯାଇଥାଏ। ଜନସଂଖ୍ୟା ଗଣନା କିମ୍ବା କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ଗଣନା ଇତ୍ୟାଦି ଏହାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଅନୁସନ୍ଧାନ ନିମିତ୍ତ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଅଧ‌ିକ ସତ୍ୟ, ସଠିକ୍ ଓ ବିଶ୍ଵାସନୀୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏଥିରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବସ୍ତୁର ତଦନ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅଧ୍ୟକ ଅର୍ଥ, ଶ୍ରମ, ସମୟ ଓ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ।

ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତି ଦ୍ଵାରା ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀ ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ଏକ ନମୁନା ପରୀକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି କିଛି ଉପସଂହାର ଗ୍ରହଣ କାଯାଏ, ତାହାକୁ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି କୁହାଯାଏ। ଏଠାରେ କୌଣସି ଗୋଷ୍ଠୀର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଏକକ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସମଗ୍ର ଗୋଷ୍ଠୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନିଆଯାଏ ।

ଯେହେତୁ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର କିଛି ଅଂଶ ତଦନ୍ତ ପାଇଁ ଅଧ୍ୟୟନ କରାଯାଏ, ଏହା କମ୍ ସମୟ ଓ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକର ତଥ୍ୟ ନିଆ ନ ଯାଇ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ହୋଇଥାଏ। ତେଣୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟରୁ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଚିତ୍ରା ଓ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଷୟରେ ଜଣାପଡ଼େ। ଯଦି ନମୁନାଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ଭାବରେ ସଂଗ୍ରହ ନ କରାଯାଇଥାଏ, ତେବେ ଭୁଲ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦେବାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ।

୨। ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ଦ୍ବାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କଠାରୁ ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରଶ୍ନ ପଠାଇ ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଡାକଯୋଗେ ପଠାଯିବା ପ୍ରଶାବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀ ବୋଲି କୁହାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଦନ୍ତର ସମସ୍ୟା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରଶାବଳୀର ଏକ ତାଲିକା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ଓ ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ସମ୍ବଳିତ ତାଲିକାଟିକୁ ଡାକ ଦ୍ବାରା ବିଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନକୁ ପଠାଯାଏ। ପ୍ରଶ୍ନ ସମ୍ବଳିତ ତାଲିକାରେ ଉତ୍ତର ଲେଖିବା ପାଇଁ ସ୍ଥାନ ରଖାଯାଇଥାଏ। ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସହିତ ଗୋଟିଏ ଡାକ ଟିକେଟ ଯୁକ୍ତ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀଙ୍କ ଠିକଣା ଲେଖାଥିବା ଲଫାଫା ପଠାଯାଇଥାଏ, ଯାହା ମାଧ୍ୟମରେ ଉତ୍ତରଦାତା ଉତ୍ତର ପଠାଇ ପାରିବେ ।

ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ସରଳ, ବ୍ୟୟ ସଙ୍କୋଚ, ସମୟ ସଂଚୟ କରିବା, ପ୍ରବଣତାରୁ ମୁକ୍ତ, କିନ୍ତୁ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଅଶିକ୍ଷିତ ହେଲେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ ବ୍ୟବହାର କରିହେବ ନାହିଁ । ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଗଣନାକାରୀ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ତାଲିକା ଧରି ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କାରୀମାନଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ଗଣନାକାରୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପଠାଯାଉଥିବା ପ୍ରଶାବଳୀ ସୂଚୀ ଦ୍ଵାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଏ।

ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ପ୍ରଶାବଳୀ ସୂଚୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଗଣନାକାରୀଙ୍କ ହାତରେ ପଠାନ୍ତି। ଗଣନାକାରୀ ପ୍ରଶାବଳୀ ସୂଚୀକୁ ନେଇ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଆନ୍ତି ଓ ସେହି ସବୁ ପ୍ରଶ୍ନ ତାଙ୍କୁ ପଚାରି ଉତ୍ତର ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ବେଶୀ ନିର୍ଭରଶୀଳ, ଅଧ‌ିକ ନିରପେକ୍ଷ ଓ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ହୋଇଥାଏ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧। ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଓ ବୈଚିତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କରି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବା ଯେକୌଣସି ଅନୁସନ୍ଧାନର ମୂଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ସେଥିଲାଗି ଦୁଇଟି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ; ଯଥା –

(1) ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ବା
(2) ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ।

ଯେଉଁ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା (Census) ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀ (Population) ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ (Unit) କୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଧରାଯାଉ, ଗୋଟିଏ ଶ୍ରମିକ ବସ୍ତିର ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କର ଦୈନିକ ଆୟ ଓ ବ୍ୟୟ ଉପରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରିବାକୁ ଅଛି । ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକାରୀ ବସ୍ତିର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ରମିକଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯିବ ଓ ତାଙ୍କଠାରୁ ତାଙ୍କ ଆୟବ୍ୟୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ହୁଏ । ଏହାପରେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଉପରେ ଯେକୌଣସି ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଉପନୀତ ହେବାପାଇଁ ପ୍ରୟାସ କରାଯାଏ ।
ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିର ବିକଳ୍ପ ଅଟେ । ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିର ବହୁତ ସୁଗୁଣ ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(i) ଅଧିକ ଭାବରେ ଅଧ୍ୟୟନ – ଯେହେତୁ ସାମଗ୍ରିକ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକକୁ ଅନୁସନ୍ଧାନ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ; ତେଣୁ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଓ ବୈଚିତ୍ର ବିଷୟରେ ଅଧ୍ବକ ଅଧ୍ୟୟନ କରିବା ସହଜ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ – ସାମଗ୍ରିକ ପଦ୍ଧତିରେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅଧ‌ିକ ସଠିକ୍ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସିଧାସଳଖ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପାଦାନଠାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏହା ନିର୍ଭୁଲ ଓ ଅଧ‌ିକ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ।

(iii) ବିଜାତୀୟ ଗୋଷ୍ଠୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ଵ ଉଦ୍‌ଯୋଗୀ – ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ବିଜାତୀୟ ଗୋଷ୍ଠୀ (Heterogenous population) କ୍ଷେତ୍ରରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଉପଯୋଗୀ ।

(iv) ବିକଳ୍ପ ପଦ୍ଧତିର ଅଭାବ– ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିର ବିକଳ୍ପ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ । କିନ୍ତୁ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିର ବିକଳ୍ପ ପଦ୍ଧତିର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ସେସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ନିଶ୍ଚିତରୂପେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭାରତରେ ଜନଗଣନାପାଇଁ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ହେଉଛି ଏକମାତ୍ର ତଥ୍ୟସଂଗ୍ରହ ପଦ୍ଧତି । ଏ ସବୁ ସୁଗୁଣ ଥିସତ୍ତ୍ବେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିର ବହୁତଗୁଡ଼ିଏ ଦୁର୍ଗୁଣ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ନମୁନା

ପଦ୍ଧତି ଅପେକ୍ଷା କମ୍ ଆଦୃତ ହୋଇଥାଏ । ସେହି ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ – ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅଧ୍ୟକ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ । ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ବିସ୍ତୃତ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ହେଲେହେଁ ସୀମିତ ସମ୍ବଳ ମଧ୍ଯରେ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ କଷ୍ଟକର ହୋଇପଡ଼େ ।

(ii) ସମୟସାପେକ୍ଷ – ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମସ୍ତ ଏକକ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହା ବହୁତ ସମୟ ନଷ୍ଟ କରିଥାଏ ।

(iii) କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଙ୍ଗତିର ଅଭାବ – ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ବହୁତ କର୍ମଚାରୀ ଓ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିୟୋଜିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏଣୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଗତି ରକ୍ଷାକରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଦାୟିତ୍ୱହୀନଭାବରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

(iv) ବିସ୍ତୃତ ଗୋଷ୍ଠୀ – ଗୋଷ୍ଠୀର ବିସ୍ତୃତି ଅନନ୍ତ କିମ୍ବା ଉପକଳ୍ପିତ ହୋଇଥିଲେ ସମସ୍ତ ଏକକ ସମ୍ପର୍କରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡ଼େ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଭାତହାଣ୍ଡିରେ ଭାତ, ଜଙ୍ଗଲର ଗଛର ଗଣନା ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିଦ୍ୱାରା ଅସମ୍ଭବ ।

(v) ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟ – ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟ କିମ୍ବା ରାସାୟନିକ ମିଶ୍ରଣର ଗୁଣାଗୁଣ ନିର୍ଣ୍ଣୟପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ କଲାବେଳେ ଉପରୋକ୍ତ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଧ୍ୱଂସ ହୋଇଯାଏ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତି ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ଅଟେ ।

୨। ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ? ଏହାର ସୁଗୁଣ ଓ ଦୁର୍ଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଅପରପକ୍ଷରେ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିବାପାଇଁ ପ୍ରୟାସ କରାଯାଏ । ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ଏକକ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ‘ନମୁନା’ (Sample) କୁହାଯାଏ । ନମୁନା ସାଧାରଣତଃ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ କରିଥାଏ ।

Snedecor ଙ୍କ ମତରେ, ‘A car load of coal is accepted or rejected on the evidence gained from testing only a few pounds. The physician makes inferences about a patient’s blood through examination of a single drop. Samples are devices for learning about large masses by observing a few individuals. ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନ ପଦ୍ଧତି ଭଳି ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରକୃତି, ବିନ୍ୟାସ, ବଣ୍ଟନ, ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ନିରୂପଣ କରାଯାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ହାଣ୍ଡିରେ ରନ୍ଧାଯାଇଥବା ଭାତ ସିଝିଲାଣି କି ନାହିଁ ଜାଣିବାପାଇଁ ସମୁଦାୟ ହାଣ୍ଡିକ ଭାତକୁ ପରୀକ୍ଷା କରା ନ ଯାଇ ଭାତର କେତୋଟି ଦାନାକୁହିଁ ପରୀକ୍ଷା ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ଅପେକ୍ଷା ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ସାଂଖ୍ୟକ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ବେଶୀ ଆଦୃତ ଓ ବ୍ୟାପକଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିର ବହୁତଗୁଡ଼ିଏ ସୁଗୁଣ ରହିଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ଓ କମ୍ ସମୟରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଅଟେ ।
• ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣରୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସଠିକ୍ ଓ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହା ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ଅଂଶରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ ।
• ରାସାୟନିକ ବା ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତି ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟେ ।
• ନମୁନା ସର୍ବେକ୍ଷଣ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ତଥ୍ୟସଂଗ୍ରହକାରୀ ଏ ବିଷୟରେ ପୂର୍ବରୁ ଜାଣି ସତର୍କତା ଅବଲମ୍ବନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଗହନ ଓ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଅଧୂକ ଉପଯୋଗୀ ।
• ଗୋଷ୍ଠୀର ବିସ୍ତୃତି ଅନନ୍ତ କିମ୍ବା ଉପକଳ୍ପିତ ହୋଇଥିଲେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆକଳନ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଇଥାଏ । ଜଙ୍ଗଲରେ ବାସ କରୁଥିବା ବନ୍ୟଜନ୍ତୁମାନଙ୍କର କରିବା ଏକମାତ୍ର ବିକଳ୍ପ ପନ୍ଥା ଗଣନା କେବଳ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ଏସବୁ ସୁଗୁଣଗୁଡ଼ିକ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଦୁର୍ଗୁଣ ଭର୍ତ୍ତି ରହିଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକର ତଥ୍ୟ ନିଆଯାଇ, ନ ଯାଇ, ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ସ୍ଥିରୀକୃତ ଅଂଶର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟରୁ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଚିତ୍ର ଓ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ବିଷୟରେ ଜଣାପଡ଼େ । ଯଦି ନମୁନାଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍‌ଭାବରେ ସଂଗ୍ରହ ନ କରାଯାଇଥାଏ, ତେବେ ଗୋଷ୍ଠୀ ବିଷୟ ଭୁଲ୍ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦେବାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ ।
• ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା, ନମୁନାର ପରିମାଣ ସ୍ଥିରକରିବା ଇତ୍ୟାଦି ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏଥ‌ିପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ତାଲିମ ନେବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଅଛି ।
• ବିଜାତୀୟ ଗୋଷ୍ଠୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନମୁନା ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଆଦୌ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
• ନମୁନା ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଆଂଶିକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟମାନ ଆକଳନ କରାଯାଉଥିବାରୁ ସେଥ‌ିରେ ଦୋଷତ୍ରୁଟି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହି ଦୋଷତ୍ରୁଟିକୁ ପ୍ରତିଚୟନ ତ୍ରୁଟି (sampling error) କୁହାଯାଏ।
• କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ । ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି, ସେସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନମୁନା ପଦ୍ଧତି ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଭାରତର ଜନଗଣନା ସାମଗ୍ରିକ ଗଣନା ପଦ୍ଧତିରେ କରାଯାଇଥାଏ ।

୩। ନମୁନାର ପ୍ରକାରଭେଦଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣନା କର ।
Answer:
କୌଣସି ଗବେଷଣା ବା ଅନୁସନ୍ଧାନରେ କେଉଁପ୍ରକାରର ନମୁନା ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ ସାର୍ବଜନୀନ ହେବ, ତାହା ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠୀର ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ବିଷୟବସ୍ତୁ ଏବଂ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀର ସମ୍ବଳ ଓ ସମୟ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ କାରଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ନମୁନାର ପ୍ରକାରଭେଦ ଅନେକ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇପ୍ରକାରର; ଯଥା – (a) ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ (Random Sampling), (b) ଅଣଯଦୃଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ (Non-random Sampling) ।

(a) ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ (Random Sampling) –
(Probability Sampling) କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକକୁ ନମୁନାରୂପେ ବିବେଚନା କରିବାର ନିଶ୍ଚିତ ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ । ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ ଅନେକ ପ୍ରକାରର; ଯଥା –

(1) ସରଳ ସମସମ୍ଭବ ପ୍ରତିଚୟନ (Simple random Sampling) – ଏହି ପ୍ରକାରର ପ୍ରତିଚୟନରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକର ନମୁନା ହେବାର ସମପରିମାଣର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ । ଏହା ଦୁଇପ୍ରକାରରେ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା –

(i) ଧର୍ମଗୁଳା (Lottery method) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ପାଇଁ ଗୁଳା (chit) ବା ପତ୍ରକ (card) ତିଆରି କରାଯାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ସ ବା ଡବାରେ ରଖାଯାଇ ଫେଣ୍ଟି ଦିଆଯାଏ । ସେଥୁରୁ ଆବଶ୍ୟକ ସଂଖ୍ୟକ ପତ୍ରକ ବା ଗୁଳା ଅଣାଯାଇ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।

(ii) କ୍ରମହୀନ ସଂଖ୍ୟା ସାରଣୀ (Random number Table) — ପଙ୍କ୍ତି ଓ ସ୍ତମ୍ଭରେ (Rows and columns) ଯଦୃଚ୍ଛା ସଜାଯାଇଥିବା ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଏକ ତାଲିକାକୁ କ୍ରମହୀନ ସଂଖ୍ୟା ସାରଣୀ ବୁଝାଏ । ଏହି ସାରଣୀ ବ୍ୟବହାର କରି ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସଂସ୍ଥା ଏହି ସାରଣୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଟିପେଟ୍, ଫିସର ଓ ୟେଟସଙ୍କ ସାରଣୀ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

(2) ସ୍ତରୀକୃତ ପ୍ରତିଚୟନ (Stratified Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରଥମେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଭିତ୍ତିରେ ସଦୃଶ ଉପଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସ୍ତରୀକରଣ କୁହାଯାଏ । ଏହାପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପଗୋଷ୍ଠୀକୁ ସମାନ କିମ୍ବା ବିଭିନ୍ନ ଅନୁପାତର ନମୁନା ଏକକ ମନୋନୀତ କରାଯାଇଥାଏ । ଗୋଷ୍ଠୀର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଯଥେଷ୍ଟ ତାରତମ୍ୟ ଥିଲେ ସ୍ତରୀକୃତ ନମୁନା ପଦ୍ଧତିର ବ୍ୟବହାର ବେଶ୍ ଉପଯୋଗୀ ହୋଇଥାଏ ।

(3) ସମବ୍ୟବଧାନ ପ୍ରତିଚୟନ (Systematic Sampling) – ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ରମରେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକକଗୁଡ଼ିକୁ ମନୋନୟନ କରିବାକୁ ସମବ୍ୟବଧାନ ନମୁନା କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଥମେ ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକକଗୁଡ଼ିକକୁ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ଚିହ୍ନିତ କରାଯାଏ । ଏହାପରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟବଧାନରେ ରହିଥ‌ିବା ଏକକଗୁଡ଼ିକୁ ନମୁନାରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।

ମନେକର ଗୋଟିଏ ଗ୍ରାମରେ 1 ରୁ 100 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପରିବାର ଅଛନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତି ଦଶଟି ପରିବାରରେ ଗୋଟିଏ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯିବାର ଅଛି । ତେଣୁ ଯଦି ଆମେ ପ୍ରଥମେ ଷଷ୍ଠତମ ପରିବାରକୁ ନମୁନା ଏକକ ବୋଲି ନେଉ, ତେବେ ଅନ୍ୟ ନମୁନା ଏକକଗୁଡ଼ିକ 16, 26, 36, 46, 56, 66, 76, 86, 96 ତମ ପରିବାର ହେବେ ।

(4) ବର୍ଗନମୁନା ବା ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ (Cluster Sampling) – ବର୍ଗ ନମୁନାରେ ସମୁଦାୟ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ସଦୃଶ ଏକକରେ ବିଭକ୍ତ କରି ସେଥୁରୁ ଗୋଟିଏ ବର୍ଗ ବା ଗୁଚ୍ଛ ମନୋନୀତ କରିବାକୁ ବର୍ଗନମୁନା କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ କଲେଜର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନଙ୍କ ଗମନାଗମନ ଭିତ୍ତିରେ ସଦୃଶ ଏକକରେ ବିଭକ୍ତ କରି ନମୁନା ଚୟନ କରିବା ଗୁଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନର ଉଦାହରଣ ।

(5) କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିଚୟନ (Area Sampling) – ଯେତେବେଳେ ବର୍ଗନମୁନା ଭୌଗୋଳିକ ଆଧାରରେ ଗଠିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ କ୍ଷେତ୍ର ନମୁନା କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଭୌଗୋଳିକ ଭିଭିରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଓଡ଼ିଶାର 30ଟି ଜିଲ୍ଲାରୁ 7ଟି ଜିଲ୍ଲାକୁ ମନୋନୟନ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରତିଚୟନର ଉଦାହରଣ ।

(6) ବହୁସ୍ତରୀୟ ପ୍ରତିଚୟନ (Multiphase Sampling) – ପ୍ରଥମେ ବର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ମନୋନୀତ କଲାପରେ ସେଥିରୁ ଉପବର୍ଗ ଏବଂ ଉପବର୍ଗରୁ ଅହେତୁକ ଭାବେ ଏକକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ବହୁ ବର୍ଗୀୟ (Multiphase Sampling) ପ୍ରତିଚୟନ କହନ୍ତି । ରାଜ୍ୟରୁ ଜିଲ୍ଲା, ଜିଲ୍ଲାରୁ ବ୍ଳକ୍, ବ୍ଳକରୁ ଗ୍ରାମ ଓ ଗ୍ରାମରୁ ପରିବାର ମନୋନୟନ କରିବା ବହୁ ବର୍ଗୀୟ ନମୁନାର ଉଦାହରଣ ।

(b) ଅଣଯଦୃଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ (Non-random Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ଆଧାର କରି ଗୋଷ୍ଠୀରୁ ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଠାରେ ସମ୍ଭାବିତ ନିୟମ ଲାଗୁ ହୋଇ ନ ଥାଏ । ଅଣଯଦୃଚ୍ଛ ପ୍ରତିଚୟନ 4 ପ୍ରକାରର ।

(1) ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟମୂଳକ ପ୍ରତିଚୟନ (Purposive Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବା ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଆଧାର କରି ଗୋଷ୍ଠୀର ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜ ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ଆଖ୍ୟାଗରେ ରଖ୍ ନମୁନା ଏକକ ମନୋନୟନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କୌଣସି TV ପ୍ରୋଗ୍ରାମ୍ର ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମତାମତ ସଂଗ୍ରହପାଇଁ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜ ଇଚ୍ଛାରେ ନମୁନା ଏକକ ମନୋନୟନ କରିପାରିବେ ।

(2) ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ମାତ୍ରାତ୍ମକ ପ୍ରତିଚୟନ (Quota Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ବିଭିନ୍ନ ବୈଚିତ୍ର ଭିଭିରେ ବିଭକ୍ତ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାର ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଗୁଡ଼ିକରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ରେଡ଼ିଓ ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କର ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ହେଲେ, ସମୁଦାୟ ଶ୍ରୋତାମାନଙ୍କ ଲିଙ୍ଗ, ଶିକ୍ଷା, ବୟସ, ବାସସ୍ଥାନ ଭିତ୍ତିରେ ଭାଗଭାଗ କରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଗରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ।

(3) ଉପଯୋଗିତା ପ୍ରତିଚୟନ (Convenience Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକାରୀ ନିଜର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ଭିଭିରେ ନମୁନା ଏକକ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାନ୍ତି । ଗୋଷ୍ଠୀର ଏକ ଅଂଶକୁ ଉପଯୋଗିତା ଭିତ୍ତିରେ ନମୁନା ଏକକରୂପେ ମନୋନୟନ କରାଯାଏ । ଏଠାରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ନିଜର ଇଚ୍ଛାମୁତାବକ ବା ଏକକ ସମ୍ଭାବ୍ୟତା ଅନୁସାରେ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରିନଥା’ନ୍ତି । ସ୍ଥାନ, ସମୟ, ସମ୍ବଳ ଇତ୍ୟାଦି ସୁବିଧା ଭିତ୍ତିରେ ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ । ଟେଲିଫୋନ ଡାଏରୀ, ଯାନବାହନ ରେଜିଷ୍ଟ୍ରେସନ ରେକର୍ଡ଼ରୁ ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଏହି ପଦ୍ଧତିର ଉଦାହରଣ ।

(4) ଅନୁକ୍ରମିକ ପ୍ରତିଚୟନ (Sequential Sampling) – ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରଥମେ ଅତି ଅଳ୍ପ ଏକକକୁ ନମୁନା ଆକାରରେ ନିଆଯାଇ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ । ଏହାପରେ ନମୁନା ଏକକର ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ । ଯଦି ପ୍ରଥମେ ନିଆଯାଇଥ ନମୁନାଗୁଡ଼ିକର ପରୀକ୍ଷା ସଫଳ ହୁଏ ନାହିଁ, ତେବେ ନମୁନା ନିଆଯାଇଥିବା ଅଂଶଟିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣରୂପେ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରାଯାଇ ଅନ୍ୟ ଏକ ଅଂଶର ନମୁନା ସଂଗ୍ରହ କରି ପୁଣି ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି ସାଧାରଣତଃ ଗୁଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Quality control) କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

୪। ସଂକ୍ଷେପରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରଣାଳୀଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହରେ ଅନେକ ପ୍ରଣାଳୀ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(1) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ (Direct Personal Investigation)
(2) ପରୋକ୍ଷ ଅନୁସନ୍ଧାନ (Indirect Investigation)
(3) ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ଵଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟସଂଗ୍ରହ (Information received through local agents)
(4) ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ (Mailed Questionnaire method)
(5) ଗଣନାକାରୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnaire filled up by enumerator)

(1) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ ସାକ୍ଷାତକାର ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସଂସ୍ଥା ନିଜେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏଥିଲାଗି ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସ୍ଥଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିବାକୁ ପଡ଼େ ।

ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନଦ୍ୱାରା ଉନ୍ନତମାନର ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ତଥ୍ୟ-ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ଯେହେତୁ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ମୂଳ ଉତ୍ସରୁ ସଂଗ୍ରହ ହୋଇଥାଏ, ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅଧ‌ିକ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯଦି ସର୍ବେକ୍ଷଣର ପରିସର ବ୍ୟାପକ ହୋଇଥାଏ, ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ବ୍ୟୟବହୁଳ ଓ ସମୟସାପେକ୍ଷ ହେବ । ଏହାଛଡ଼ା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀର ସ୍ଵକଳ୍ପିତ ଚିନ୍ତାଧାରାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହେବାର ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି ।

(2) ପରୋକ୍ଷ ଅନୁସନ୍ଧାନ – ବହୁତ ସମୟରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଅନିଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ତଥ୍ୟର ମୂଳଉତ୍ସ ସ୍ଥିତିବିହୀନ ହୋଇଥାଏ । ଏସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁସନ୍ଧାନ ଫଳପ୍ରଦ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏପରିସ୍ଥଳେ ପରୋକ୍ଷ ଅନୁସନ୍ଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମ୍ବନ କଲେ ଅଧିକ ଫଳପ୍ରଦ ହୋଇଥାଏ ।

ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ମୌଖ୍ ବା ଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ମତାମତ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ । ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ନିଯୁକ୍ତ କମିଶନ ଓ କମିଟିଗୁଡ଼ିକ ମୁଖ୍ୟତଃ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଵଳ୍ପ ବ୍ୟୟରେ ସ୍ୱଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେହେତୁ ବିଶେଷଜ୍ଞମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ, ତେଣୁ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ଓ ଅଧ‌ିକ ଗ୍ରହଣୀୟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ସମ୍ଭାବନା ଅଧିକ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ଓ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କ ସାଧୁତା ଓ ନିଷ୍ଠା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଯଦି ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନକାରୀ ବିବାଦୀୟ ବ୍ୟକ୍ତି ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ତେବେ ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟରୁ ତଦୀୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବିବାଦୀୟ ହୋଇପଡ଼େ ।

(3) ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧୂମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ – ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥିବା ଅଞ୍ଚଳରେ ସ୍ଥାନୀୟ ପ୍ରତିନିଧ୍ର, ଯିଏ କି ସାମ୍ବାଦିକଭାବରେ ପରିଚିତ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଥାଏ ସେମାନେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଆବଶ୍ୟକ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସଂସ୍ଥାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟକୁ ନିୟମିତ ବ୍ୟବଧାନରେ ପଠାଇଥା’ନ୍ତି ।

ସମ୍ବାଦ ସରବରାହ ସଂସ୍ଥା ଓ ଅନେକ ସମୟରେ ସରକାରୀ ଓ ବେସରକାରୀ ସଂସ୍ଥା ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥା’ନ୍ତି । ନିୟମିତ କାଳାନୁସାରୀ ତଥ୍ୟର ଆବଶ୍ୟକତା ଥିଲେ ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଶ୍ରେୟସ୍କର ଅଟେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସମ୍ବାଦଦାତାମାନେ ନିଜର ସୁବିଧା ଓ ଖ୍ୟାଲ ଅନୁସାରେ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କଲେ ତାହାର ଶୁଦ୍ଧତା ନିମ୍ନମାନର ହୋଇଥାଏ ।

(4) ଡାକଯୋଗେ ପ୍ରେରିତ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ– ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ ବିଷୟବସ୍ତୁ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ (Questionnnaire) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ଡାକଯୋଗେ ପଠାଯାଏ । ଏଥିରେ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀରେ ବ୍ୟବହୃତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ବ୍ୟାବହାରିକ ସଂଜ୍ଞାର ଏକ ଟିପ୍ପଣୀ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନକାରୀଙ୍କର ସହଯୋଗ କାମନା କରି ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପୂର୍ବାଭାଷ ପଠାଯାଇଥାଏ ।

ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଲେଖୁ ଫେରାଇବାପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରାଯାଇଥାଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ସଂସ୍ଥା ବା ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜ ଠିକଣା ଲେଖାଥ‌ିବା ଓ ଡାକଟିକଟ ଲାଗିଥିବା ଲଫାପା ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଏଥୁସହିତ ସଂଲଗ୍ନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ସମୟ, ଶ୍ରମ, ସମ୍ବଳ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଏହାଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ନିର୍ଭରଯୋଗ୍ୟ ଓ ଉପାଦେୟ ତଥ୍ୟ ମିଳିଥାଏ । ଅପର ପକ୍ଷରେ ନିରକ୍ଷର ଓ ଅନୁନ୍ନତ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ଆହୁରି ମଧ୍ଯ ତଥ୍ୟପ୍ରଦାନକାରୀ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ତଥ୍ୟ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ନୁହଁନ୍ତି । ତେଣୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ନିରୁତ୍ସାହଜନକ ହୋଇଥାଏ ।

(5) ଗଣନାକାରୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ– ଏହି ପ୍ରଣାଳୀରେ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ଡାକଯୋଗେ ପଠାଇବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅନୁସନ୍ଧାନକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ସଂସ୍ଥା ନିଜର ଗଣନାକାରୀ ବା ପ୍ରତିନିଧିଙ୍କ ହାତରେ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପ୍ରଶ୍ନବଳୀ ପଠାଇଥା’ନ୍ତି । ଗଣନାକାରୀ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ ପଢ଼ାଇ ଶୁଣାନ୍ତି ଓ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କର ଉତ୍ତରକୁ ସେଠାରେ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏଥୁରେ ଗଣନାକାରୀ ଉତ୍ତରଦାତାଙ୍କ ପ୍ରଶ୍ନ ବୁଝିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ମାଧ୍ୟମରେ ସଠିକ୍ ତଥା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବିତ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଥାଏ ।