Class 10

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 5 नीड़ का निर्माण फिर-फिर Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem 5 नीड़ का निर्माण फिर-फिर

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀକିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ : )

(क) आँधी के कारण दिन कैसा दीखने लगा और क्यों?
(ଆଁଧୀ କେ କାରଣ ଦିନ୍ କୈସା ଦୀନେ ଲଗା ଔର କେଁ ?)
उत्तर:
आँधी के कारण दिन रात जैसा दिखने लगा। क्योंकि चारों ओर अंधेरा छा गया। रात का वातावरण चारों ओर छा गया।

(ख) आँधी की रात कैसे लग रही थी?
(ଆଁଧୀ କୀ ରାତ୍ର କୈସେ ଲଗ୍ ରହୀ ଥୀ ?)
उत्तर:
आँधी की रात और भी गहरी तथा काली लग रही थी। चारों ओर निस्तब्धता छा गई थी। लग रहा था जैसे इस रात का फिर से सबेरा न होगा।

(ग) तूफान की उग्रता से कौन-कौन से विनाश होने लगे?
(ରୂଫାନ୍ କୀ ଉଗ୍ରତା ସେ କୌନ୍-କୌନ୍ ସେ ବିନାଶ୍ ହୋନେ ଲଗେ ?)
उत्तर:
तूफान की उग्रता से सभी लोग भयभीत थे। ईंट पत्थर से बने महल ढहने लगे। पहाड़ काँपने लगे । बड़े-बड़े पेड़ उखड़कर जमीन पर गिरने लगे । तिनकों से बने नीड़ भी नष्ट हो गए ।

(घ) आँधी को कौन और कैसे नीचा दिखता है?
(ଆଁଧୀ କୋ କୌନ୍ ଔର୍ କୈସେ ନୀଚା ଦିଖାତା ହୈ ?)
उत्तर:
आँधी को एक छोटी सी चिड़िया नीचा दिखाती है। वह नए जीवन की आशा लेकर आसमान पर चढ़ जाती है। वह विपत्ति से डरती नहीं। वरन् डटकर उसका मुकाबला करती है।

(ङ) आँधी तूफान में भी कौन मुस्कुराता था?
(ଆଁଧୀ ତୁଫାନ୍ ମେଁ ଭୀ କୌନ୍ ମୁସ୍କୁରାତା ଥା ?)
उत्तर:
आँधी तूफान में भी उषा मुस्कुराती थी। वह आकाश के भयानक दाँतों जैसे- बज्रपात, तूफान, और घने बादलों को देखकर भी मंद मंद मुस्कुराती रहती है।

(च) नाश के दुख में किसका सुख नहीं दबता?
(ନାଶ୍ କେ ଦୁଖ୍ ମେଁ କିସ୍‌ ସୁଖ ନହୀ ଦବତା ?)
उत्तर:
नाश के दुःख में निर्माण का सुख नहीं दबता। फिर से नयी सृष्टि के गीत बार-बार गाये जाते हैं।

(छ) प्रलय की निस्तब्धता में किसका नव गान सुनाई पड़ता था?
(ପ୍ରଲୟ କୀ ନିସ୍ତବ୍ଧତା ମେଁ କିସ୍‌କା ନ ଗାନ ସୁନାଈ ପଡ଼ତା ଥା ?)
उत्तर:
प्रलय की निस्तब्धता में नयी सृष्टि का नव गान सुनाई पड़ता था, प्राणी मरता नहीं, बार-बार जीता है। उसी जीने को जीवन कहते हैं।

(ज) गृहस्थी जोड़ने में आनेवाली किन विपत्तियों का उल्लेख कवि ने किया है?
(ଗୃହସ୍ଥ ଜୋଡ଼ନେ ମେଁ ଆନେୱାଲୀ କିନ ବିପଭିର୍ୟା କା ଉଲ୍ଲେଖ କଣ୍ଟି ନେ କିୟା ହୈ ?)
उत्तर:
गृहस्थी जोड़ने में आनेवाली विपत्तियों जैसे- बज्रपात, आँधी, तूफान आदि का उल्लेख कवि ने किया है। क्योंकि मनुष्य नए-नए घरों का निर्माण बराबर करते हैं। उनमें अपने बच्चों और परिवार के दूसरे लोगों के प्रति स्नेह भाव होता है।

(झ) ‘विपत्तियों के बाद सुख के दिन आते हैं’ कवि ने इस भाव को किस प्रकार व्यक्त किया है?
(‘ବିପରିର୍ଲୋ କେ ବାଦ୍ ସୁଖ କେ ଦିନ୍ ଆତେ ହିଁ କ ନେ ଇସ୍ ଭାଙ୍ଗି କୋ କିସ୍ ପ୍ରକାର ବ୍ୟକ୍ତ କିମ୍ବା ହୈ ?)
उत्तर:
कवि कहते हैं कि विपत्ति के बाद सुख के दिन आते हैं। विनाश के वाद निर्माण होता है। प्रलय के वाद पुनः सृजन होता है। घनी अंधेरी रात के बाद मुस्काती उषा के दर्शन होते हैं।

(ञ) नीड़ के निर्माण से कवि का क्या तात्पर्य है?
(ନୀଡ଼୍ କେ ନିର୍ମାଣ ସେ କ କା କ୍ୟା ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ହୈ ?)
उत्तर:
निड़ के निर्माण से कवि कहता है कि विपत्तियाँ आति हैं। और उसका आसियँल तिखर चाता है। पर उसकि जाने के इच्छा शक्ति में स्नेह पाने की आशा में उसके आत्मविश्वास कोइ कमि नेहिं आति है। इसलिए वह बारबार अपने तिखरे हुए घरको समें तता हैं।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द या एक वाक्य में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍ ଶବ୍ଦ ୟା ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ବା ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) आँधी उठने से नभ में क्या छा गया?
(ଆଁଧୀ ଉଗ୍‌ନେ ସେ ନଭ୍ ମେଁ କ୍ୟା ଛା ଗୟା ?)
उत्तर:
आँधी उठने से नभ में सहसा अंधेरा छा गया।

(ख) बादलों ने किस को घेरा?
(ବାଦଲୌ ନେ କିସ୍ କୋ ଘେରା ?)
उत्तर:
बादलों ने पृथ्वी (भूमि) को घेरा।

(ग) उषा की मुस्कान कैसी थी?
(ଉଷା କୀ ମୁସ୍କାନ୍ କୈସୀ ଥୀ ?)
उत्तर:
उषा की मुस्काम मोहिनी थी।

(घ) बड़े विटप कैसे उखड़ कर गिरे?
(ବଡ଼େ ବିଟପ୍ କୈସେ ଉଖଡ଼ କର୍ ଗିରେ ?)
उत्तर:
बड़े विटप जड़ समेत उखड़कर गिरे।

(ङ) तूफान में कैसा लग रहा था?
(ତୃଫାନ୍ ମେଁ କୈସା ଲଗ୍ ରହା ଥା ?)
उत्तर:
तुफान लग रहा था कि अब इस रात का फिर सवेरा नहीं होगा।

(च) रात कैसी थी?
(ରାତ୍ କୈସୀ ଥୀ ?)
उत्तर:
रात काली थी।

(छ) जन जन कैसे थे?
(ଜନ୍ ଜନ୍ କୈସେ ଥେ ?)
उत्तर:
जन-जन भयभीत थे।

(ज) कूहाँ से उषा आई?
(କହାଁ ସେ ଉଷା ଆଈ ?)
उत्तर:
प्राची से और क्रुद्ध नभ के बज्रदन्तों से उषा आई।

(झ) घोषले किससे विनिर्मित थे?
(ଘୋଷଲେ କିସସେ ବିନିର୍ମିତ ଥେ ?)
उत्तर:
घोंसले निनकों से विनिर्मित थे।

(ञ) गर्जनमय गगन के कंठ से कौन गाती थी?
(ଗର୍ଜନମୟ ଗଗନ କେ କଂଠ ସେ କୌନ ଗାତୀ ଥୀ ?)
उत्तर:
गर्जनमय गगन के कंठ से खंग – पंक्ति गाती थी।

(ट) चिड़िया चोंच में क्या लिए जा रही थी?
(ଚିଡ଼ିୟା ଚୌଚ ହେଁ କ୍ୟା ଲିଏ ଜା ରହୀ ଥୀ ?)
उत्तर:
चिड़िया चोंच में तिनका लिए जा रही थी।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित के विपरीत शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖିତ୍ କେ ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ।)
(ନିମ୍ନଲିଖଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ।)
काला, अँधेरा, क्रुद्ध, नीचा, सुख, नाश, दबता, महल
उत्तर:
काला – सफेद
अँधेरा – उजाला
क्रुद्ध – शांत
नीचा – ऊँचा
सुख – दुःख
नाश – निर्माण
दबता – उभरता
महल – झोंपड़ी

2. निम्नलिखित शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ଶର୍କୋ କେ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ଶବ୍ଦ ଲେଖ।)
रात, बादल, चिड़िया, नीड़, सबेरा, निर्माण, गगन
उत्तर:
रात – निशा, यामिनी
चिड़िया – खग, विहंग
सबेरा – सुबह, प्रातःकाल
गगन – आकाश, आसमान
बादल – मेघ, घन
नीड़ – घोंसला, खोता
निमाण – सृष्टि, सृजन

3. निम्नलिखित शब्दों के अर्थ बताते हुए वाक्य में प्रयोग कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ଅର୍ଥ ବତାତେ ହୁଏ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ପ୍ରୟୋଗ କୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ପ୍ରକଟ କରି ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ କର ।)
निशा, वज्र, प्रलय, विहंगम, उत्पात, भूधर, प्राची
उत्तर:
निशा -रात – यह निशा भयंकर लग रही है।
वज्र – कठोर – भीम ने वज्र शपथ ली थी।
प्रलय – विनाश – प्रलय के बाद फिर से नया सृजन होता है।
विहंगम – पक्षी – हमें विहंगम से धैर्य और साहस की शिक्षा लेनी चाहिए।
उत्पात – उपद्रव – बंदरों ने उत्पात मचा रखा है।
भूधर पहाड- भारत अनेक बड़े-बड़े भूधर हैं।
प्राची पूर्व दिशा – प्राची से सूर्य उदय होता है।

4. निम्नलिखित वाक्यों को शुद्ध करके लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାର୍କୋ କୋ ଶୁଦ୍ଧ କରକେ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଠିକ୍ କରି ଲେଖ । )

(क) निस्तब्धता छाया हुआ है।
उत्तर:
निस्तब्धता छाई हुई है।

(ख) काला रात आई।
उत्तर:
काली रात आई।

(ग) चिड़िया चहचहा रहा है।
उत्तर:
चिड़िया चहचहा रही है।

(घ) उषा मुस्कुराता है।
उत्तर:
उषा मुस्कुराती है।
है
(ङ) सृष्टि की नव गान हो रही है ।
उत्तर:
सृष्टि का नव गान ही रहा है।

(च) कंठ में खगपति गाती है।
उत्तर:
कंठ से खगपंक्ति गाती है।

(छ) नीड़ की निर्माण होती है।
उत्तर:
नीड़ का निर्माण होता है।

(ज) रात – सा दिन हो गई।
उत्तर:
रात – सा दिन हो गया।

5. निम्नलिखित वाक्यों के खाली स्थान की पूर्ति कोष्ठक में दिए गए शब्दों से कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍ଡୋ କେ ଖାଲୀ ସ୍ଥାନ୍ କୀ ପୂର୍ତ୍ତି କୋଷ୍ଠକ ମେଁ ଦିଏ ଗଏ ଶବ୍ଦା ସେ କୀଜିଏ : )
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦ ବାଛି ନିମ୍ନଲିଖ୍ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର।)
( उषा की, तिनका, दुःख, कंकड़, बादलों ने)

(क) धूलि धूसर ………………. भूमि को इस भाँति घेर।
उत्तर:
बादलों ने

(ख) प्राची से ……………….. मोहिनी मुसकान फिर-फिर!
उत्तर:
उषा की

(ग) डगमगाए जब कि …………………… ईट पत्थर के महल – घर
उत्तर:
कंकड़

(घ) नाश के. ……………….. से कभी दबता नहीं निर्माण का सुख।
उत्तर:
दुःख

(ङ) एक चिड़िया चोंच में ………………… लिए जो जा रही है।
उत्तर:
तिनका

अभ्यास कार्य

(क) इस कविता की आवृत्ति कीजिए और याद रखिए।
(ଇସ୍ କବିତା କୀ ଆବୃତ୍ତି କୀଜିଏ ଔର୍ ୟାଦ୍ ରଖିଏ ।)
(ଏହି କବିତାକୁ ଆବୃତ୍ତି କର ଓ ମନେରଖ ।)

(ख) ऐसी एक कविता लिखकर अपने मित्रों को सुनाइए।
(ଐସୀ ଏକ୍ କମ୍ପିତା ଲିଖକର୍ ଅପ୍‌ ମିର୍ତ୍ତୋ କୋ ସୁନାଇଏ ।)
(ଏହିପରି ଗୋଟିଏ କବିତା ଲେଖୁକରି ନିଜ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ଶୁଣାଇବ ।)

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘नीड़ का निर्माण’ कविता के कवि कौन हैं?
उत्तर:
‘नीड़ का निर्माण’ कविता के कवि हरिवंशराय बच्चन है।

प्रश्न 2.
हरिवंशराय बच्चन को किस उपाधी से सम्मानित किया गया?
उत्तर:
हरिवंशराय बच्चन को पद्मभूषण उपाधी से सम्मानित किया गया।

प्रश्न 3.
प्राची से फिर-फिर क्या दिखाई देती है?
उत्तर:
प्राची से फिर-फिर उषा की मोहिनी मुस्कान दिखाई देती है।

प्रश्न 4.
हवा के झोंकों से कौन काँपने लगे?
उत्तर:
हवा के झोंकों से बड़े-बड़े पर्बत काँपने लगे?

प्रश्न 5.
आशा का विहंगम क्या करता था?
उत्तर:
आशा का विहंगम फिर से आसमान में उड़कर स्वाभिमान में अपनी छाती को फुलाता है।

प्रश्न 6.
आँधी उठने से नभ में क्या छा गया?
उत्तर:
आँधी उठने से नभ में अंधेरा छा गया।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
सृष्टि का नव गान कब सुनाई पड़ता है?
उत्तर:
प्रलय की निस्तब्धता में

प्रश्न 2.
क्रुद्ध नभ के बज्रदंतों में कौन मुस्कुराती है?
उत्तर:
उषा

प्रश्न 3.
कौन उनचास पवन को नीचा दिखाती है?
उत्तर:
एक चिडिया

प्रश्न 4.
नाश के दुख से कभी क्या नहीं दबता?
उत्तर:
निर्माण का सुख

प्रश्न 5.
विहंगम गर्व से निज वक्ष फिर-फिर कैसे उठाता है?
उत्तर:
गगन पर चढ़कर

प्रश्न 6.
बड़े-बड़े महल कब डगमगाए?
उत्तर:
जब झोंके वह चले

प्रश्न 7.
हवा के झोंको से कौन काँपने लगे?
उत्तर:
पर्बत

प्रश्न 8.
‘नीड़ का निर्माण’ कविता के कवि कौन है?
उत्तर:
हरिवंशराय वच्चन

प्रश्न 9.
प्राची से कौन आई?
उत्तर:
उषा

प्रश्न 10.
चिड़िया क्यों फिर-फिर नीड़ का निर्माण करती है?
उत्तर:
नेह के आह्वान के लिए

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
उषा की मुस्कान …………………थी।
उत्तर:
मोहिनी

प्रश्न 2.
घोसले ………………… से निर्मित थे।
उत्तर:
तिनकों

प्रश्न 3.
चिड़िया चोंच में …………………. लिए जा रही थी।
उत्तर:
तिनका

प्रश्न 4.
नाश के दुःख में ……………….. का सुख नहीं दबता।
उत्तर:
निर्माण

प्रश्न 5.
बड़े-बड़े विटप ……………..उखड़कर गिरे।
उत्तर:
जड़-समेत

प्रश्न 6.
गर्जनमय कंठ से …………….. गाती थी।
उत्तर:
खग

प्रश्न 7.
बादलों का भूमि को घेरने का परिणाम …………………… हो गया।
उत्तर:
दिन रात – सा

प्रश्न 8.
झोंकों के बहने से ……………… डगमगा गए।
उत्तर:
महल

प्रश्न 9.
उषा ………………… से आई?
उत्तर:
प्राची

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
आँधी को गिलहरियाँ नीचा दिखाती है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
फिर-फिर सृष्टि का नव गान सुनाई पड़ता है|
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 3.
बादलों ने सूर्य को घेरा।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
बार-बार नीड़ आह्वान देता है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 5.
धूलि – धूसर बादलों ने भूमि को घेरा।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
सभी जन भयभीत हो गए, जब रात काली और लंबी हो गई।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 7.
आसमान जब क्रुद्ध हो जाता है, तब उषा मुस्कुराती है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 8.
‘नीड़ का निर्माण’ कविता में दिन परिवर्त्तित रात में हो गया।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 9.
आशा का विहंगम घमण्ड से छाती फुलाता है।
उत्तर:
भूल

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQS)

1. सृष्टि का नव गान कब सुनाई पड़ता है?
(A) घोर गर्जन में
(B) प्रलय की निस्तब्धता में
(C) डगमगाए कदमों में
(D) क्रुद्ध बज्रदंत में
उत्तर:
(B) प्रलय की निस्तब्धता में

2. क्रुद्ध नभ के बज्रदंतों में कौन मुस्कुराती है?
(A) प्राची
(B) उषा
(C) आशा
(D) चिडिया
उत्तर:
(B) उषा

3. कौन उनचास पवन को नीचा दिखाती है?
(A) एक बज्रदंत
(B) एक चिडिया
(C) एक क्रुद्ध मनुष्य
(D) एक तेज घोडा
उत्तर:
(B) एक चिडिया

4. नाश के दुख से कभी क्या नहीं दबता?
(A) निर्माण का दुख
(B) परित्राण का सुख
(C) निर्माण का सुख
(D) प्रमाण का मुख
उत्तर:
(C) निर्माण का सुख

5. विहंगम गर्व से निज वक्ष फिर-फिर कैसे उठाता है?
(A) गगन पर चढ़कर
(B) घोंसले में छिपकर
(C) घोर गर्जन से गाकर
(D) मोहिनी मुसकान से
उत्तर:
(A) गगन पर चढ़कर

6. बादलों ने किस को घेरा?
(A) चन्द्रमा
(B) सूर्य
(C) पृथ्वी
(D) आसमान
उत्तर:
(C) पृथ्वी

7. हवा के झोंको से कौन काँपने लगे?
(A) पर्बत
(B) प्रासाद
(C) घोंसला
(D) पेड़
उत्तर:
(A) पर्बत

8. ‘नीड़ का निर्माण’ कविता के कवि कौन है?
(A) मैथिली शरण गुप्त
(B) अयोध्यासिंह उपाध्याय ‘हरिऔध’
(C) रामेश्वरशुक्ल अंचल
(D) हरिवंशराय वच्चन
उत्तर:
(D) हरिवंशराय वच्चन

9. जन-जन कैसे थे?
(A) सुख
(B) भयभीत
(C) दुःख
(D) रोने
उत्तर:
(B) भयभीत

10. प्राची से कौन आई?
(A) निशा
(B) प्रलय
(C) उषा
(D) किरण
उत्तर:
(C) उषा

11. उषा की मुस्कान कैसी थी?
(A) खामोशी
(B) मोहिनी
(C) सुखद
(D) कठोर
उत्तर:
(B) मोहिनी

12. रात कैसी थी?
(A) प्रलय
(B) सफेद
(C) काली
(D) डगमगाई
उत्तर:
(C) काली

13. क्रुद्ध का अर्थ छँटिए
(A) राज
(B) नाराज
(C) भयंकर
(D) कलंकित
उत्तर:
(B) नाराज

14. घोसले किससे बिनिर्मित थे?
(A) ईंट से
(B) पत्थर से
(C) कंकड़ से
(D) तिनकों से
उत्तर:
(D) तिनकों से

15. आँधी को कौन नीचा दिखाती है?
(A) चिड़िया
(B) गिलहरिया
(C) मोरनी
(D) कौवा
उत्तर:
(A) चिड़िया

यह कविता

देखा जाता है कि चिड़ियाँ अपने नीड़ या घोंसले को बार-बार बनाती हैं। ऐसे मनुष्य भी नये-नये घरों का निर्माण बराबर करते रहते हैं। रहने के लिए वे उनको बनाते हैं, क्योंकि उनमें अपने बच्चों और परिवार के दूसरे लोगों के प्रति स्नेह भाव होता है। प्राणी की यह जीने की इच्छा अदम्य है। इसलिए नीड़ या घर बार-बार टूटने पर भी पक्षी और नर-नारी उसे बनाते रहते हैं। छोटे लोगों का जीवन, छोटी चिड़िया का नीड़, आँधी तूफान में, अंधेरे में, धूल की आँधी में घिर जाता है।

अर्थात् पृथ्वी पर बार-बार विपत्तियाँ आती हैं। कभी विपत्ति भयानक होती है तो दिन में रात सा अंधेरा हो जाता है। रात भी घन अंधकार में डूब जाती है। लगता है कि क्या सवेरा नहीं होगा? सबके सब भीतत्रस्त हो जाते हैं। इतने में पूर्व दिशा से हँसती हुई उषा-रानी आ जाती है।

भयंकर दुःख से सुख की यह किरण नये जीवन के लिए प्रेरणा देती है। यह स्नेह और प्रेम का आह्वान है। जब बड़े तूफान से पृथ्वी काँप उठती है, बड़े बड़े पेड़ उखड़ जाते हैं, उनकी डाल पर घोंसले कहाँ उड़कर टूट बिखर जाते हैं और तो और, बड़े बड़े मकान जो ईंट पत्थर से बने होते हैं, बड़े मजबूत होते हैं वे भी ढह जाते हैं। उस वक्त एक छोटी सी चिड़िया नये जीवन की आशा लेकर आसमान पर चढ़ जाती है। वह विपत्ति से डरती नहीं। चाहे जो हो, नीड़ का निर्माण फिर करेगी। कुछ मनुष्य भी ऐसे ही उत्साही होते हैं। आकाश के बड़े ଶବ୍ଦ ହୋ ଗାଁ (ଜ୍ୟାମ, ପୀ, ପୁ, ପକ ୩୯ 32) à 3୩ ପ୍ରd ୪ । ସ୍ପଷ ମାe Rsd हैं तब चिड़ियाँ चहचहाती भी हैं।

तेज हवा के भीतर चिड़िया चोंच में तिनका लेकर उड़ जाती है। वह उनचास पवन (बड़ी तेज हवा ) की भी परवाह नहीं करती। नाश से दुःख तो होता है। लेकिन उसको निर्माण या सृजन का सुख दबा देता है। नीचा दिखा देता है। प्रलय होता है। उसके चारों ओर सन्नाटा छा जाता है। लेकिन फिर से नयी सृष्टि के गीत भी बार बार गाये जाते हैं। प्राणी मरता नहीं, बार बार जीता है। इसी जीने को जीवन कहते हैं।

ଏହି କବିତା
ଆମେ ଦେଖୁ ଯେ ଚଢ଼େଇମାନେ ସେମାନଙ୍କର ବସା ବାରମ୍ବାର ତିଆରି କରନ୍ତି। ଏହିପରି ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ନୂଆ ନୂଆ ଘରସବୁ ନିର୍ମାଣ ବାରମ୍ବାର କରିଥା’ନ୍ତି। ସେମାନେ ରହିବାପାଇଁ ଘରସବୁ ତିଆରି କରନ୍ତି ଯେହେତୁ ସେଥ‌ିରେ ନିଜର ପିଲାଛୁଆ ଓ ପରିବାରର ଅନ୍ୟ ସଦସ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ନେହଭାବ ରହିଥାଏ। ପ୍ରାଣୀର ଏହି ବଞ୍ଚିବାର ଇଚ୍ଛା ଅଦମ୍ୟ। ଏଣୁ, ଘର ବା ବସା ବାରମ୍ବାର ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ମଧ୍ୟ ପକ୍ଷୀ ଓ ନର-ନାରୀ ତାହାକୁ ତିଆରି କରନ୍ତି।

ଛୋଟ ଲୋକଙ୍କ ଜୀବନ, ଛୋଟ ଚଢ଼େଇର ବସା, ଝଡ଼ ବାତ୍ୟାରେ, ଅନ୍ଧାରରେ, ଧୂଳି ଝଡ଼ର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥାଏ। ଅର୍ଥାତ୍ ପୃଥ‌ିବୀ ଉପରେ ବାରମ୍ବାର ବିପରି ପଡ଼ିଥାଏ। କେତେବେଳେ ବିପତ୍ତି ଭୟଙ୍କର ହୁଏ ଓ ଦିନରେ ରାତି ପରି ଅନ୍ଧକାର ଘୋଟିଆସେ। ରାତି ମଧ୍ଯ ଘନ ଅନ୍ଧକାରରେ ବୁଡ଼ିଯାଏ। ଲାଗେ ଯେମିତି ଆଉ ସକାଳ ହେବ ନାହିଁ। ସମସ୍ତେ ଭୟଭୀତ ହୋଇଯା’ନ୍ତି। ଏହି ସମୟରେ ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଉଷାରାଣୀ ହସି ହସି ଆସନ୍ତି।

ଭୟଙ୍କର ଦୁଃଖରେ ସୁଖର ଏହି କିରଣ ଟିକକ ନୂଆ ଜୀବନ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ। ଏହା ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମର ଆହ୍ବାନ। ଯେତେବେଳେ ବଡ଼ ତୋଫାନରେ ପୃଥ‌ିବୀ ଥରିଉଠେ, ବଡ଼ ବଡ଼ ଗଛ ଉପୁଡ଼ି ପଡ଼େ, ସେ ଡାଳରେ ଥିବା ବସାଗୁଡ଼ିକ ଭାଙ୍ଗିଯାଇ କେଉଁଠି ଯାଇ ପଡ଼େ। ବଡ଼ ବଡ଼ ଘର ଯାହା ଇଟା ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ତାହା ମଧ୍ୟ ଚୁରମାର ହୋଇଯାଏ।

ସେ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଚଢ଼େଇଟି ନୂଆ ଜୀବନର ଆଶା ନେଇ ଆକାଶରେ ଉଡ଼ିବୁଲେ। ସେ ବିପଦକୁ ଡରେ ନାହିଁ। ଯାହା ହେଉ ପଛେ ସେ ପୁଣି ଥରେ ବସା ବାନ୍ଧିବ। କିଛି ମଣିଷ ମଧ୍ୟ ଏହିପରି ଉତ୍ସାହୀ ଅଛନ୍ତି। ଆକାଶର ବଡ଼ ବଡ଼ ଦାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ (ବଜ୍ରପାତ, ଝଡ଼, ବାତ୍ୟା, କଳାହାଣ୍ଡିଆ ମେଘ) ଦେଖକରି ଉଷା ମୁରୁକି ହସା ମାରୁଥାଏ। ଯେତେବେଳେ ଘଡ଼ଘଡ଼ି ମାରୁଥାଏ ସେତେବେଳେ ଚଢ଼େଇ ଚେଁ ଚେଁ କରୁଥାଏ। ଜୋର ପବନ ବହୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଚଢ଼େଇ ତା’ ଥଣ୍ଟରେ ଶୁଖିଲା କାଠି ବା ଘାସ ଖଣ୍ଡେ ଧରି ଉଡ଼ିଯାଏ। ସେ ଅଣଚାଶ ପବନକୁ ମଧ୍ୟ ଭୟ କରେ ନାହିଁ।

ନଷ୍ଟ ହେଲେ ଦୁଃଖ ହୁଏ। କିନ୍ତୁ ତାହାକୁ ନିର୍ମାଣ ବା ସୃଜନର ସୁଖ ଦାବି ଦିଏ। ତାକୁ ନୀଚ କରିଦିଏ। ପ୍ରଳୟ ହୁଏ। ତା’ ଚାରିପଟେ ନିସ୍ତବ୍ଧ ଛାଇଯାଏ। କିନ୍ତୁ ନୂଆ ସୃଷ୍ଟିରେ ଗୀତ ମଧ୍ୟ ବାରମ୍ବାର ଗାଆନ୍ତି। ପ୍ରାଣୀ ମରେ ନାହିଁ। ସେ ବାରମ୍ବାର ଜନ୍ମ ନିଏ। ଏହିପରି ବଞ୍ଚିବାକୁ ହିଁ ଜୀବନ କହନ୍ତି।

(i) नीड़ का निर्माण फिर-फिर
नेह का आह्वान फिर-फिर।

वह उठी आँधी कि नभ में
छा गया सहसा अंधेरा,
धूलि – धूसर बादलों ने
भूमि को इस भाँति घेरा।

रात सा दिन हो गया,
फिर रात आई और काली,
लग रहा था अब न होगा
इस निशा का फिर सबेरा,
रात के उत्पात – भय से
भीत जन-जन, भीत कण-कण
किन्तु प्राची से उषा की
मोहिनी मुसकान फिर-फिर।

नीड़ का निर्माण फिर-फिर,
नेह का आह्वान फिर-फिर।

ନୀଡ଼୍ କା ନିର୍ମାଣ୍ଡ୍ ଫିର୍-ଫିର୍
ନେହ କା ଆହ୍ବାନ୍ ଫିର୍-ଫିର୍।

ହ ଉଠୀ ଆଧୀ କି ନଭ୍ ମେଁ ଛା
ଗୟା ସହସା ଅଂଧେରା,
ଧୂଲି-ଧୂସର ବାଦଲୌ ନେ
ଭୂମି କୋ ଇସ୍ ର୍ଜାତି ଘେରା।

ରାଡ୍ ସା ଦିନ୍ ହୋ ଗୟା, ଫିର୍
ରାତ୍ ଆଈ ଔର୍ କାଲ,
ଲଗ୍ ରହା ଥା ଅବ୍ ନ ହୋଗା
ଇସ୍ ନିଶା କା ଫିର୍ ସବେରା
ରାତ୍ କେ ଉତ୍ପାତ୍-ଭୟ ସେ
ଭୀତ କନ୍-ଜନ୍, ଭୀତ କଣ୍ଠ-କଣ୍ଠ,
କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଚୀ ସେ ଉଷା
କୀ ମୋହିନୀ ମୁସ୍‌କାନ୍ ଫିର୍-ଫିର୍।

ନୀଜ୍ କା ନିର୍ମାଣ୍ ଫିର୍-ଫିର,
ନେହ କା ଆହ୍ବାନ୍ ଫିର୍-ଫିର୍।

हिन्दी व्याख्या:
कवि कहते हैं कि नीड़ या घोंसले का निर्माण बारबार होता है। स्नेह और प्रेम का आह्वान भी बार बार होता है। आँधी तूफान में, अंधेरे में, धूल की आँधी में पृथ्वी बारबार घिर जाती है। कभी विपत्ति भयानक होती है तो कभी दिन में रात सा अंधेरा छा जाता है। रात भी घन अंधकार में डूब जाती है। ऐसा जान पड़ता है कि कभी सवेरा नहीं होगा। सभी भयभीत हो जाते हैं। इतने में पूर्व दिशा में से हँसती हुई उषा रानी आ जाती है। भयंकर दुःख से सुख की यह किरण नये जीवन के लिए प्रेरणा देती है। यह स्नेह और प्रेम का आह्वान है।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବିଙ୍କ ମତରେ ବସା ବା ଘର ମନୁଷ୍ୟ ବା ଚଢ଼େଇମାନେ ବାରମ୍ବାର ତିଆରି କରନ୍ତି। ସେଥ‌ିରେ ଥାଏ ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମର ନିଚ୍ଛକ ଛବି। ପୃଥ‌ିବୀ ଉପରେ ବାରମ୍ବାର ବିପରି ପଡ଼ିଥାଏ। ଛୋଟ ଛୋଟ ଲୋକଙ୍କ ଜୀବନ, ଛୋଟ ଚଢ଼େଇ ବସା, ଝଡ଼ ବାତ୍ୟାରେ, ଅନ୍ଧାରରେ, ଧୂଳିଝଡ଼ ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। କେବେ କେବେ ଦିନରେ ରାତି ପରି ଅନ୍ଧାର ମାଡ଼ି ଆସେ। ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ। ରାତିଦିନ ସମାନ ହୋଇଯାଏ। ଏପରି ଜଣାଯାଏ ଯେ ଆଉ ସକାଳ ହେବ ଦୁଃଖରେ ସୁଖର ଏହି କିରଣ ଟିକକ ନୂଆ ଜୀବନ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥାଏ। ଏହା ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମର ଆହ୍ୱାନ।

(ii) वह चले झोंके कि काँपे
भीम कायाबान भूधर,
जड़ समेत उखड़ – पुखड़ कर
गिर पड़े, टूटे बिटप बर।

हाय तिनकों से बिनिर्मित
घोंसलों पर क्या न बीती!

डगमगाए जब कि कंकड़,
ईंट, पत्थर के महल – घर

बोल आशा के बिहंगम,
किस जगह पर तू छिपा था,
जो गगन पर चढ़ उठाता
गर्ब से निज बक्ष फिर-फिर!

नीड़ का निर्माण फिर-फिर
नेह का आह्वान फिर-फिर।

ୱହ୍ ଚଲେ ଝୋକେ କି କାଁପେ
ଭୀମ୍ କାୟାବାନ୍ ଭୂଧର୍,
ଜଡ଼ ସମେତ ଉଖଡ଼-ପୁଖଡ଼୍ କର୍
ଗିର୍ ପଡ଼େ, ଟୁଟେ ବିଟପ୍ ବର୍।

ହାୟ ତିନ୍‌ ସେ ବିନିର୍ମିତ
ଘୋସଲୌ ପର୍ କ୍ୟା ନ ବୀତୀ!

ଡଗମଗାଏ ଜବ୍ କି କଂକଡ଼,
ଇଁଟ୍, ପହର କେ ମହଲ୍-ଘର୍।

ବୋଲ୍ ଆଶା କେ ବିହଂଗମ୍,
କିସ୍ ଜଗହ ପର୍ ତୂ ଛିପା ଥା,
ଜୋ ଗଗନ୍ ପର୍ ଚଢୁ ଉଠାତା
ଗର୍ବ ସେ ନିଜ ବକ୍ଷ ଫିର-ଫିର!

ନୀଡ଼୍ କା ନିର୍ମାଣ୍ ଫିର୍-ଫିର୍,
ନେହ କା ଆହ୍ଵାନ ଫିର୍-ଫିର୍।

हिन्दी व्याख्या:
जब बड़े तूफान से पृथ्वी काँप उठती है, बड़े बड़े पेड़ उखड़कर पृथ्वी पर गिर जाते हैं तो उस पेड़ पर तिनकों से बनी घोंसले का क्या हाल हुआ न होगा। बड़े बड़े मकान जो ईंट-पत्थर से बने होते हैं वे भी ढह जाते हैं। उस समय एक छोटी सी चिड़िया नये जीवन की आशा के साथ आसमान पर चढ़ जाती है। वह बिपत्ति नहीं डरती। चाहे जो भी हो जाए, वह नीड़ का निर्माण फिर से जरूर करेगी। वह कभी भी हार नहीं मानेगी।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଯେତେବେଳେ ବଡ଼ ତୋଫାନରେ ପୃଥ୍ବୀ ଥରିଉଠେ, ବଡ଼ ବଡ଼ ଗଛ ଉପୁଡ଼ି ପଡ଼େ, ଡାଳରେ ଥ‌ିବା ବସାଗୁଡ଼ିକ ଭାଙ୍ଗିଯାଇ କେଉଁଠି ପଡ଼େ ତାହାର ଠିକଣା ନାହିଁ। ବଡ଼ ବଡ଼ ଘର ଯାହା ଇଟା ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ତାହା ମଧ୍ୟ ଚୁରମାର୍ ହୋଇଯାଏ। ସେ ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଚଢ଼େଇଟି ନୂଆ ଜୀବନର ଆଶା ନେଇ ଆକାଶରେ ଉଡ଼ିବୁଲେ। ସେ ବିପଦକୁ ଖାତିର କରେ ନାହିଁ। ଯାହାହେଉ ପଛେ ସେ ପୁଣି ଥରେ ବସା ବାନ୍ଧିବ।

(iii) क्रुद्ध नभ के बज्रदंतों
में उषा है मुस्कुराती,
घोर गर्जन – भय गगन के
कंठ से खग – पंक्ति गाती।

एक चिड़िया चोंच में तिनका
लिए जो जा रही है,
वह सहज में ही पवन
उंचास को नीचा दिखाती!

नाश के दुख से कभी
दबता नहीं निर्माण का सुख
प्रलय की निस्तब्धता से
सृष्टि का नब गान फिर-फिर!

नीड़ का निर्माण फिर-फिर
नेह का आह्वान फिर फिर।

କ୍ରୁଦ୍ଧ ନଭ୍ କେ ବଜ୍ରଦଂର୍ଡୋ
ମେଁ ଉଷା ହୈ ମୁସ୍କୁ ରାତୀ,
ଘୋର ଗର୍ଜନ-ମୟ ଗଗନ୍ କେ
କଂଠ ସେ ଖଗ-ପଂକ୍ତି ଗାତୀ।

ଏକ ଚିଡ଼ିୟା ଚୌଚ ମେଁ ତିନ୍‌ ଲିଏ
ଜୋ ଜା ରହୀ ହୈ,
ଗୃହ ସହଜ ମେଁ ହୀ ପନ
ଉଁଚାସ କୋ ନୀଚା ଦିଖାତୀ!

ନାଈ କେ ଦୁଖ ସେ କଭୀ
ଦବତା ନହୀ ନିର୍ମାଣ୍ କା ସୁଖ୍
ପ୍ରଲୟ କୀ ନିସ୍ତବ୍ଧତା ସେ
ସୃଷ୍ଟି କା ନୱେ ଗାନ୍ ଫିର୍-ଫିର୍!

ନୀଡ଼୍ କା ନିର୍ମାଣ୍ ଫିର୍-ଫିର୍
ନେହ କା ଆହ୍ଵାନ ଫିର୍-ଫିର୍।

हिन्दी व्याख्या:
आकाश के बड़े बड़े दाँतों (बज्रपात, आँथी, तूफान, घने बादल आदि) से ऊषा मुस्कुराती है। जब बादल गरजते हैं तब चिड़िया चहचहाती है। तेज हवा के भीतर चिड़िया चोंच में तिनका लेकर उड़ जाती है। बह उनचास पवन की भी परवाह नहीं करती। नाश से दुःख तो होता है। लेकिन उस दुःख को निर्माण का सुख दबा देता है। उसे नीचा दिखा देता है। प्रलय होता है। उसके चारों ओर सन्नाटा छा जाता है। लेकिन फिर से तभी सृष्टि के गीत भी बार बार गाए जाते हैं। प्राणी मरता नहीं, जीता है। इसी जीने को जीवन कहते हैं।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ ଆକାଶର ବଡ଼ ବଡ଼ ଦାନ୍ତଗୁଡ଼ିକ (ବଜ୍ରପାତ, ଝଡ଼, ବାତ୍ୟା, କଳାହାଣ୍ଡିଆ ମେଘ) ଦେଖ୍ କରି ଉଷା ମୁରୁକିହସା ମାରୁଥାଏ। ଯେଉଁ ସମୟରେ ଘଡ଼ଘଡ଼ି ମାରୁଥାଏ ସେହି ସମୟରେ ଚଢ଼େଇ ଚେଁ ଚେଁ କରୁଥାଏ। ଜୋର ପବନ ବହୁଥ‌ିବା ସମୟରେ ଚଢ଼େଇ ତା’ ଥଣ୍ଟରେ ଶୁଖୁଲା କାଠି ବା ଘାସ ଖଣ୍ଡେ ଧରି ଉଡ଼ିଯାଏ। ସେ ଅଣଚାସ ପବନକୁ ଭୟ କରେ ନାହିଁ। ନଷ୍ଟ ହେଲେ ଦୁଃଖ ମଧ୍ୟ ହୁଏ। କିନ୍ତୁ ତାହାକୁ ନିର୍ମାଣର ସୁଖ ଦାବି ଦିଏ। ପ୍ରଳୟ ହୁଏ। ତାହା ଚାରିପଟେ ନିସ୍ତବ୍ଧ ଛାଇଯାଏ। କିନ୍ତୁ ନୂଆ ସୃଷ୍ଟିରେ ଗୀତ ମଧ୍ୟ ବାରମ୍ବାର ଗାଆନ୍ତି। ପ୍ରାଣୀ ମରେ ନାହିଁ। ସେ ବାରମ୍ବାର ଜନ୍ମ ନିଅ। ଏହିପରି ବଞ୍ଚିବାକୁ ହିଁ ଜୀବନ କୁହାଯାଏ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

नीड़ – घोंसला (ସ୍ନେହ)।

आह्वान – बुलावा (ଆକାଶ)।

सहसा – अचानक (ପ୍ରକାର)।

निशा – रात (ସକାଳ)।

भीत – डराहुआ (ଉପଦ୍ରବ)।

प्राची – पूर्व दिशा (ସକାଳ)।

नेह – स्नेह (ସ୍ନେହ)।

नभ – आकाश (ଆକାଶ)।

भाँति – प्रकार (ପ୍ରକାର)।

सबेरा – सुबह (ସକାଳ)।

उत्पात – उपद्रव (ଉପଦ୍ରବ)।

उषा – प्रातः (ସକାଳ)।

कण-कण – चारों ओर (ଚାରିଆଡ଼)।

मोहिनी – आकर्षक (ଆକର୍ଷକ)।

भीम कायावन – बड़े शरीर वाले (ଭୀମକାୟ ଶରୀର)

भूधर – पहाड़ (ପାହାଡ଼)।

उखड़-पुखड़ – उखड़ना (ଉପୁଡ଼ିପଡ଼ିବା)।

विटप – पेड़ (ଗଛ)।

तिनकों से – सूखे घास (ଶୁଖୁଲା ଘାସକାଠି)।

कंकड़ – पत्थर (ପଥର)।

विहंगम – पक्षी (ପକ୍ଷୀ)।

कुद्ध – नाराज (ଦୁଃଖୀ)।

मुस्कुराती – मुस्काती (ମୁରୁକି ହସି)।

चोंच – चोंच (ମୁରୁକି ହସି)।

नाश – नष्ट (ନଷ୍ଟ)।

निस्तब्धता – नीरगता (ନୀରବତା)।

समेत – सहित (ସହିତ)।

मुस्कान – मृदुहास (ମୃଦୁହସ)।

जड़ – मूल (ମୂଳ)।

टूरे – टूट गए (ଭାଙ୍ଗିଗଲେ)।

वर – श्रेष्ठ (ଶ୍ରେଷ୍ଠ)।

विनिर्मित – बना हुआ (ତିଆରି ହୋଇଥ‌ିବା)।

डग मगाए – हिल गए (ହଲିଗଲେ)।

गगन – आसमान (ଆକାଶ )।

बज्र – केठोर ( କଠୋର)।

खग-पंक्ति- पक्षियों की कतार (ପଷ୍ ଙ୍କରଧାଡ଼ି)

सहज – आसान (ସହଜ)।

उनचास पवन – बड़े जोर का (ତୁଫାନ)।

प्रलय – नाश (ନଷ୍ଟ)।

कवि परिचय

बच्चन का जन्म सन् 1907 में इलाहाबाद में हुआ था। उनकी अंग्रेजी की उच्चशिक्षा इलाहाबाद तथा कैम्ब्रिज विश्वविद्यालय (इंलैण्ड) में हुई। वे कुछ दिन अध्यापक हुए, आकाशवाणी में काम किय फिर विदेश विभाग में हिन्दी सलाहकार रहे। बचपन से ही बच्चन जी की रुचि कविता लिखने की थी। उनकी कविताओं में जीवन का, जीने के लिए किये जाने वाले नाना कायों का वर्णन हुआ है। इन्होंने जीवन को अत्यंत महत्व दिया। इस कविता में भी जीवन को हरपल जीने की प्रेरणा दी गई है। विपत्तियों में निडर होकर लड़ते रहने को उत्साहित किया गया है। इनकी अनेक रचनाएँ हैं जिन में से ‘दो चट्टानों के लिए’ उन्हें साहित्य अकादमी की ओर से पुरष्कृत किया गया था। सन् 1976 में उन्हें पद्मभूषण की उपाधि से भी सम्मानित किया गया।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Notes Chapter 2 ଶ୍ବସନ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Life Science Notes Chapter 2 ଶ୍ବସନ

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

→ଉପକ୍ରମ (Introduction) :
ଜୀବକୋଷରେ ଖାଦ୍ୟର ଜାରଣ ହୋଇ ସେଥୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଚାଲୁରଖିବା ପାଇଁ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ । ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଶ୍ବସନ କୁହାଯାଏ ।

→ଶ୍ୱସନ (Respiration) :

• ଶ୍ୱସନ ପାଇଁ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ । ବେଳେବେଳେ ଏହାର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ବସନ ଘଟିଥାଏ ।
• ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଏକ ଛଅ ଅଙ୍ଗାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ଯୌଗିକ । ଏହାର ଗାଠନିକ ଅଣୁ ସଂକେତ C₆H₂O₂ ଅଟେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ (CO₂), ଜଳ (H₂O) ଓ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଶକ୍ତି ମୋଚିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଶ୍ବସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
• କୋଷ ଜୀବକରେ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁର ବିଘଟନ ଘଟି ପ୍ରଥମେ ଏହା ତିନି କାର୍ବନବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଓ ଏହା ସବୁ ପ୍ରକାର ଶ୍ବସନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ଅଟେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସହ ଶକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ବା ଅଭାବରେ ଏଥୁରୁ ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦ ସହ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

→ଶ୍ଵାସନର ପ୍ରକାରଭେଦ (Types of Respiration) :
1.ଶ୍ଵାସନରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଭଳି ସରଳ ଖାଦ୍ୟ ଜାରିତ ହୋଇ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ଶକ୍ତି ATP ହେବା ସହିତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
2.ଶ୍ଵାସନ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା-
(a) ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ (Aerobic Respiration)
(b) ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ (Anaerobic Respiration)
ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ୱସନକୁ ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ବସନକୁ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ କୁହାଯାଏ ।
3.ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଅଧ୍ଵକ ଶକ୍ତି ମିଳୁଥିବାବେଳେ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ କମ୍ ଶକ୍ତି ମିଳିଥାଏ

→କୋଷୀୟ ଶ୍ବସନ :
1. ଖାଦ୍ୟର ଜାରଣ, ଶକ୍ତିମୋଚନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗମନ ପ୍ରକୃତପକ୍ଷେ କୋଷରେ ସଧୂ ହୁଏ । କୋଷୀୟ ଶ୍ୱସନ ପାଇଁ ମୁଖ୍ୟ ଆଧାର ରସାୟନ ରୂପେ -କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁକୁ ବିବେଚନା କରାଯାଇଥାଏ । ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଜାରଣଦ୍ବାରା ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହେବା ସହିତ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବିଜାରିତ ଅଣୁ ଓ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ତିଆରି ହୁଏ ।

2. କୋଷୀୟ ଶ୍ୱସନ ତିନି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଘଟିଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା : ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ (Glycolysis), ସାଇଟ୍ରିକ୍ (Cytric Acid Cycle) 3 6mg? Aña?? °| (Electron Transport System) 1.

→କୋଷୀୟ ଶ୍ୱସନ ଆଧାର :

• କୋଷ ଭିତରେ କୋଷଜୀବକ ଥାଏ ଓ ଏହା କୋଷଝିଲ୍ଲୀଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ ।
• କୋଷଜୀବକରେ ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗିକା, ଏନ୍‌ଜାଇମ୍, ପୋଷକ ଅଣୁ ଇତ୍ୟାଦି ଥାଏ ଓ ଏଥ‌ିରେ ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ । ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ ଅଙ୍ଗିକା ଦ୍ବିସ୍ତରୀୟ ଝିଲ୍ଲୀଦ୍ଵାରା ଆବୃତ । ଏହା ଭିତରେ ଥିବା ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଂଶକୁ ମାଟ୍ରିକ୍ସ କୁହାଯାଏ ।
• ବିଭିନ୍ନ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳ, ଏନ୍‌ଜାଇମ୍, ଲିପିଡ୍, ପ୍ରୋଟିନ୍ ଅଣୁ ଇତ୍ୟାଦି ଥାଏ । ଦ୍ବିସ୍ତରୀୟ ଝିଲ୍ଲୀର ଅନ୍ତଃଝିଲ୍ଲୀ ମାଟ୍ରିକ୍ସ ଭିତରକୁ ଭାଙ୍ଗ ହୋଇ ପଶି ଆସିଥାଏ । ଏଭଳି ଭାଙ୍ଗକୁ କ୍ରିଷ୍ଟି (Cristae) କୁହାଯାଏ ।

→ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ | (Glycolysis) :

• କୋଷର କୋଷଜୀବକରେ ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ବିଘଟନ ଦୁଇଟି ସୋପାନରେ ହୋଇଥାଏ ।
• ପ୍ରଥମ ସୋପାନରେ 6- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଗୁକୋଜ ଅଣୁ ଏଟିପି ଗ୍ରହଣ କରି ଉଦ୍ଦୀପିତ ହେବାଦ୍ଵାରା ଦୁଇଟି 3- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସରଳ ଶର୍କରାରେ ବିଭକ୍ତ ହୁଏ ।
• ଦ୍ଵିତୀୟ ସୋପାନରେ ପ୍ରତି 3- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଶର୍କରା ଜୈବ ରାସାୟନିକ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ନାମିତ ଏକ 3- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ଏହି ସୋପାନରେ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ATP ଏବଂ ଶକ୍ତିସମ୍ପନ୍ନ ବିଜାରିତ ସହକାରକ ନିକୋଟିମାଇଡ୍ ଏଡ଼େନାଇନ୍ ଡାଇନ୍ୟୁକ୍ଲିଟୋଇଡ୍ ବା NADH₂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

• କୋଷ ପରିବେଶରେ ଅମ୍ଳଜାନର ମାତ୍ରା ଅନୁଯାୟୀ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ବିଭିନ୍ନ ଜୈବିକ କ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଇଷ୍ଟ ଭଳି ଅଣୁଜୀବ କୋଷରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ 2-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଇଥାନଲ୍ ବା ସୁରାସାରରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହି କ୍ରିୟାରେ ଏକ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଅଳ୍ପ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ କୁହାଯାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ 3-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଲାକଟିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହା ପେଶୀ କୋଷରେ ଘଟିଥାଏ । ଫଳରେ ସମୟ ସମୟରେ ମାଂସପେଶୀ ସଂକୋଚନ ହୋଇଯାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଜୈବ ରାସାୟନିକ କ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଶକ୍ତି ମୁକ୍ତ ହେବା ସହିତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ନିର୍ଗତ କରିଥାଏ । ଏହାକୁ ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ କୁହାଯାଏ ।

→ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଚକ୍ର | (Citric acid cycle) :

1.ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆର ମାଟ୍ରିକ୍ସରେ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର ପ୍ରକ୍ରିୟା ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
2.ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରରେ ଭାଗ ନିଏ ।
3. ଏହା ଦୁଇ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ

4.ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ ମାଟ୍ରିକ୍ସରେ ଥିବା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍‌ଦ୍ୱାରା ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ 2- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସକ୍ରିୟ ଅଣୁରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହୁଏ
5.ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ NADH₂ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
6.ଦ୍ବିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରର ଗ୍ରାହକ ଅଣୁ, 4- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ଅଜ୍ଵାଲୋଏସେଟିକ୍ ଅମ୍ଳ 2-କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସକ୍ରିୟ ଅଣୁକୁ ଗ୍ରହଣ କରି 6- କାର୍ବନଯୁକ୍ତ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
7. ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ବିଭିନ୍ନ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳରେ ପରବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସହିତ ଶେଷରେ ଗ୍ରାହକ ଅଣୁ OAA କୁ ପୁନରୁତ୍ପାଦନ କରାଏ । ଏହି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ନିର୍ଗତ ହେବା ସହିତ ବିଜାରିତ ସହକାରକ NADH₂ FADH₂ ଓ ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

→ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା (Electron Transport System) :

1.ଇଲେକଟ୍ରନ୍‌ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ ଅନ୍ତଃଝିଲ୍ଲୀରେ ରହିଥାଏ । ସଂସ୍ଥାଟି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୋଟନ୍ ଓ ଇଲେକଟ୍ରନ୍ ବାହକ ଅଣୁଦ୍ବାରା ଗଢ଼ା । ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ ଓ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିବା ସହକାରକ NADH₂ ଓ FADH₂ ଅଣୁର ଏହି ସଂସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ମୋଚିତ ଶକ୍ତିରୁ ATP ତିଆରି ହୁଏ ।

→ଜୀବଶ୍ବସନ :

• ଜୀବ ଗ୍ରହଣ କରୁଥ‌ିବା ଜୈବିକ ପୋଷକ ଶରୀରରେ ସରଳୀକୃତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଷକୁ ଯାଇଥାଏ ।
• ମଣିଷ ଶରୀରରେ ଏହା ପାଚକ ପ୍ରଣାଳୀ ଓ ଉଭିଦ ଶରୀରର ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଷ ବା କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କୋଷରେ ଏହି ଖାଦ୍ୟ ସରଳକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଘଟିଥାଏ ।
• ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ ହେଉଥିବା ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ କ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ଅମ୍ଳଜାନର ଯୋଗାଣ ।
• ଜୀବ ପରିବେଶରୁ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣରେ ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ମଧ୍ୟରେ ଭିନ୍ନତା ଦେଖାଯାଏ ।

→ଉଭିଦ ଶ୍ବସନ :

• ଉଭିଦ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପରିବେଶରୁ ବାୟୁରେ ଥ‌ିବା ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
• ନିମ୍ନମାନର ପତ୍ରବିହୀନ ଉଭିଦ ନିଜ ଶରୀରର ଉପରିସ୍ଥ କୋଷ ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବେଶରୁ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ବାୟୁ ସିଧାସଳଖ ବିସରଣଦ୍ୱାରା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
• ପତ୍ରଯୁକ୍ତ ସବୁଜ ଉଦ୍ଭିଦ ପତ୍ରରେ ରହିଥ‌ିବା ସ୍ତୋମ୍ ବା ଷ୍ଟୋମାଟା ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବେଶରୁ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
• ଦିନବେଳେ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ସମୟରେ ପତ୍ର ଷ୍ଟେମାଟା ବାଟେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
• ଏହି ସମୟରେ ଉଭିଦରେ କୋଷୀୟ ଶ୍ୱସନରେ ବାହାରୁଥିବା ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଯାଏ ।
• ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ବାହାରୁଥିବା ଅମ୍ଳଜାନ ଶ୍ବସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହାର ହୁଏ । ଷ୍ଟେମାଟା ମାଧ୍ୟମରେ ଗୃହିତ ହୋଇଥ‌ିବା ଅମ୍ଳଜାନ ଗୋଟିଏ କୋଷରୁ ଅନ୍ୟ କୋଷକୁ ବିସରିତ ହୋଇ ଗଛର ଡାଳ, ପତ୍ର, ଫୁଲ, ଫଳ ଆଦି ଅଙ୍ଗରେ ରହିଥ‌ିବା ସମସ୍ତ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।

→ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଶ୍ବସନ :

• ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ ପାଇଁ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।
• ଏକକୋଷୀ, ଛିଦ୍ରାଳ ଓ ହାଇଡ୍ରାଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀର ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନକୁ ସିଧାସଳଖ ବିସ୍ମରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଜିଆ, ଜୋକ ଓ ବେଙ୍ଗ ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରିପାରନ୍ତି । ଓଦାଚର୍ମ ବାଟଦେଇ ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ମୁକ୍ତ ଅମ୍ଳଜାନ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ଶ୍ଵାସନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
• ବେଙ୍ଗ ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରା ମଧ୍ୟ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ । ‘ଶୀତସୁପ୍ତି’ ସମୟରେ ବେଙ୍ଗ ଚର୍ମଦ୍ବାରା ହିଁ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା
• ଅସରପା ପରି କୀଟପତଙ୍ଗମାନଙ୍କର ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• କଙ୍କଡ଼ା, ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି, ଗେଣ୍ଡା, ଶାମୁକା ଗାଲିଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ।
• ସାପ, ପାରା, ବତକ, ବାଦୁଡ଼ି, ମନୁଷ୍ୟ ଆଦି ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରା ହୋଇଥାଏ ।
• କଇଁଛ, କୁମ୍ଭୀର, ତିମି ପାଣିରେ ରହୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ।
• ବେଙ୍ଗର ଲାର୍ଭା ବା ଶୂକାବସ୍ଥା (ବେଙ୍ଗଫୁଲା) ଓ ମାଛ ଗାଲିଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

→ଜୈବିକ ଜାରଣ (Biological oxidation) :

• ଅମ୍ଳଜାନ ଦହନର ସହାୟକ ଓ ଦହନ ସମୟରେ ତାପଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏଭଳି ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜୈବିକ ଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଜୀବକୋଷରେ କୋଷଜୀବକ ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆରେ ଜୈବିକ ଜାରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ରହିଥାଏ ।
• ଏଗୁଡ଼ିକର ସହଯୋଗରେ ଜୈବରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ବାରା ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଓ ଏହି ଶକ୍ତି ATP ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ଜୀବକୋଷରେ ATP କୁ ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି ATP ଗଠନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ADPରେ ଗୋଟିଏ ଫସ୍‌ଫେଟ୍ ଅଣୁ (Pi) ମିଶିଲେ  କୋଷର ବିଭିନ୍ନ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ATP ଭାଗନିଏ ।
• ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ADP ଓ Pi ରେ ପରିଣତ ହେଲେ 30.5 କିଲୋ ଜୁଲ୍ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ପେଶୀର ସଂକୋଚନ, ପୁଷ୍ଟିସାର ସଂଶ୍ଳେଷଣ, ସ୍ନାୟବିକ ଆବେଗ ସଞ୍ଚରଣ ଭଳି ସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ATP ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ।

ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ : ଉଭିଦରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ରହିଛି ।

→ମଣିଷର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ର (Human Respiratory System) :
1.ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ଶ୍ୱାସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି ଯଥା- ନାସାରନ୍ଧ୍ର, ନାସାପଥ, ଗ୍ରସନୀ, ଶ୍ଵାସନଳୀ, ଶ୍ଵାସନଳିକା ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ।

→ନାସାରନ୍ଧ୍ର (Nostril) :

• ପାଟି ଉପରେ ଓ ନାକର ନିମ୍ନଦେଶରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ଵାରଭାବେ ଦୁଇଟି ନାସାରନ୍ଧ୍ର (ନାକପୁଡ଼ା) ରହିଥାଏ ।
• ଏଠାରୁ ଶ୍ଵାସପଥ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ଓ ଏହା ବାୟୁ ଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।
• ନାକରନ୍ଧ୍ର ବା ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ୍ରଭାଗ ଉପାସ୍ଥିଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ।

→ନାସାପଥ (Nasal cavity) :

• ଶ୍ଵାସ ପଥର ପ୍ର ଥମ ଭର ନାସାପଥ ନାମରେ ନାମିତ ଅଟେ ।
• ଏକ ଯୋଡ଼ା ନାସାପଥ ଉପାସ୍ଥି ନିର୍ମିତ ପଟିଦ୍ଵାରା ପରସ୍ପରଠାରୁ ଅଲଗା ହୋଇଥାଏ ।
• ବାହ୍ୟ ନାସାରନ୍ଧ୍ର ଦେଇ ବାହାରୁ ବାୟୁ ନାସାପଥ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ । ନାସା ପଥ ଗ୍ର ସନୀ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ଧୂଳି କଣା ଓ ଜୀବାଣୁ ଶ୍ଳେଷ୍ମକ ଝିଲ୍ଲୀରେ ଲାଗିଯାଆନ୍ତି ।

→ଗ୍ରସନୀ (Pharynx) :

• ଗ୍ରସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଓ ହୋଇ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଏହା ନାସାପଥର ଶେଷଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ଆରମ୍ଭ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଥାଏ ।
• ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ନାସା-ଗ୍ରସନୀ ଏବଂ ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ ମୁଖ- ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
• ଗ୍ରସନୀର ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକଯୋଡ଼ା ଟନ୍‌ସିଲ୍ ରହିଥାଏ । ଏହା ଏକ ଲସିକାଭ ଅଙ୍ଗ ଅଟେ ।
• ଗ୍ରସନୀର ଶେଷଭାଗରୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଓ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ୱାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା ନାମକ ଏକ ପରଦାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦରହେ । କିନ୍ତୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର କପାଟିକା ନଥାଏ ।
• ଖାଦ୍ୟ ଗିଳିବା ସମୟରେ ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାର ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦ ରହୁଥ‌ିବାରୁ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
• ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର ଖୋଲା ରହୁଥିବାରୁ ସାଧାରଣ ଭାବେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ଶ୍ଵାସନଳୀ (Trachea) :

1.ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ୱରପେଟିକା ରହିଥାଏ ।
2.ଏଥିରେ ଥ‌ିବା ସରୁ ସରୁ ସୂତା ପରି ସ୍ଵରତନ୍ତ୍ରୀ ବା ଭୋକାଲ କର୍ଡ଼ର କମ୍ପନଦ୍ୱାରା ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
3.ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦୁଇ ବ୍ରୋକାଇ ଭାବେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜ ପଟର ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଟର ବ୍ରେନ୍‌କସ୍ ଅନେକ ଶାଖା ପ୍ରଶାଖାରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ଶ୍ଵାସନଳିକା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶ୍ଵାସନଳିକା କୋଟରିକାକୁ ଖୋଲିଥାଏ ।

ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଚାରିପଟେ ରହିଥାଏ ପ୍ଲରାଲ୍ କେଭିଟି । ଏହା ବାହ୍ୟ ଓ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଆବରଣକୁ ନେଇ ଗଠିତ । ଭିତର ପଟର ଆବରଣଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌କୁ ଆବୃତ କରି ରଖୁବାବେଳେ ବାହ୍ୟ ଆବରଣଟି ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଓ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଭିତର ପଟକୁ ଲାଗିକରି ରହିଥାଏ । ଗହ୍ଵର ଭିତରେ ଥିବା ରସ ଆବରଣ ଦୁଇଟିକୁ ପିଛିଳ କରି ରଖିଥାଏ । ଏହି ବାୟୁରୋଧୀ ଗହ୍ଵରର ଚାପ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ଠାରୁ ପ୍ରାୟ 3-4mm Hg କମ୍ ଥାଏ । ଏହା ପ୍ରଶ୍ଵାସବେଳେ କୋଟରିକାମାନଙ୍କ ଭିତରେ ବାୟୁ ଭର୍ତ୍ତି ହେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

→ଫୁସଫୁସ (Lungs) :

• ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ଦୁଇଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ରହିଥାଏ । ଏହା ହେଉଛି ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ।
• ଏହା ସ୍ପଞ୍ଜ ପରି ନରମ ଅଟେ । ଏହା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଆବରଣଦ୍ବାରା ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀଦ୍ୱାରା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌କୁ ଆସିଥାଏ ଏବଂ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଶିରା ଦେଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡକୁ ଫେରିଥାଏ ।

→ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା (Respiration) :

ଏହା ତିନୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା-

1. ସଂବାତନ,
2. ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ,
3. ଗ୍ୟାସ୍ ପରିବହନ ।

→ସଂବାତନ (Ventilation)

1. ସଂବାତନ ଦୁଇ ପର୍ଯ୍ୟାୟବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ; ଯଥା- ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ।
2. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟକୁ ବାୟୁର ପ୍ରବେଶକୁ ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ବାୟୁର ପ୍ରସ୍ଥାନକୁ ନିଃଶ୍ଵାସ କୁହାଯାଏ ।
3. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ଏହି ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ହାର ମିନିଟ୍‌କୁ ପ୍ରାୟ 15 ରୁ 20 ଥର ଅଟେ ।
4. ବୃକ୍ଷଗହ୍ଵର ଏକ ଫମ୍ପା ପବନ-ନିରୋଧୀ କୋଠରୀ ଅଟେ । ଏହାର ଆଗପଟ ଷ୍ଟର୍‌ନମ୍ ଦ୍ଵାରା, ପଛପଟ
5. ମେରୁଦଣ୍ଡଦ୍ୱାରା, ଦୁଇପଟ ପଞ୍ଜରା ହାଡ଼ ଓ ଅନ୍ତଃ-ପଞ୍ଜରା ମାଂସପେଶୀଦ୍ଵାରା ଏବଂ ତଳପଟ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
6. ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ଏକ ଗମ୍ବୁଜ ଆକାରର, ପେଶୀବହୁଳ ପଟ୍ଟ ଅଟେ । ଏହା ଆମର ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଏବଂ ଉଦରଗହ୍ବରକୁ ପୃଥକ୍ କରିରଖୁଥାଏ ।

→ପ୍ରଶ୍ଵାସ (Inspiration) :

• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟକୁ ବାୟୁର ପ୍ରବେଶକୁ ପ୍ରଶ୍ଵାସ କୁହାଯାଏ ।
• ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମୟରେ ଅନ୍ତଃପଞ୍ଜରା ମାଂସପେଶୀ, ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ଓ ଉଦରୀୟ ମାଂସପେଶୀ’ ସକ୍ରିୟ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ନରିଥନନ୍ତି
• ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସମୟରେ ଅନ୍ତଃପଞ୍ଜରା ମାଂସପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଓ ଉଦରୀୟ ମାଂସପେଶୀର ଶିଙ୍ଖଳନ ଘଟିଥାଏ । ଫଳସ୍ବରୂପ ଗମ୍ବୁଜାକାର ମଧ୍ଧଚ୍ଛଦା ସଳଖ ବା ସମତଳ ହୋଇଥାଏ ଓ ପଞ୍ଜରାହାଡ଼ ଆଗକୁ ଉଠିଆସେ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମୟରେ ବକ୍ଷଗହ୍ଵରର ଆୟତନ ପ୍ରାୟ 20% ବୃଦ୍ଧିପାଏ ଏବଂ ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଥିବା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ । ଏହା ଏକ ସକ୍ରିୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

→ନିଃଶ୍ଵାସ (Expiration):

• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ବାୟୁର ପ୍ରସ୍ଥାନକୁ ନିଃଶ୍ଵାସ କୁହାଯାଏ ।
• ଏହା ଏକ ଶିଥୁଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । ଏହି ସମୟରେ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ଓ ଅନ୍ତଃପଞ୍ଜରା ମାଂସପେଶୀର ଶିଥୁନ ଘଟିବା ସହ ଉଦରୀୟ ମାଂସପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଘଟିଥାଏ ।
• ପଞ୍ଜରା ହାଡ଼ ପୂର୍ବ ସ୍ଥାନକୁ ଫେରି ଆସେ ଓ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ପୁଣି ଗମ୍ବୁଜାକାର ହୋଇଥାଏ ।
• ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଆକାର ହ୍ରାସ ପାଏ ଓ ଏହା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଉପରେ ଚାପ ପକାଏ, ତେଣୁ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟରୁ ବାୟୁ ବାହାରକୁ ଚ।ଲଆପୋ

→ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ (Gaseous Exchange) :

1. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟକୁ ବାୟୁ ପ୍ରବେଶ କଲାପରେ ଏଥିରେ ଥ‌ିବା କୋଟରିକାଗୁଡ଼ିକ ବାୟୁଦ୍ୱାରା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ସାଧାରଣତଃ ବାହାର ବାୟୁରେ ଅମ୍ଳଜାନର ସାନ୍ଦ୍ରତା ଅଧୂକ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ସାନ୍ଦ୍ରତା କମ୍ ରହିଥାଏ ।
2. ଏହି ସମୟରେ କୋଟରିକାକୁ ଘେରି ରହିଥ‌ିବା ରକ୍ତଜାଲକ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ରକ୍ତରେ ଅମ୍ଳଜାନର ସାନ୍ଦ୍ରତା କମ୍ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳର ସାନ୍ଦ୍ରତା ଅଧିକ ରହିଥାଏ ।
3. କୋଟରିକା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଠ, ଓ CO₂ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ରକ୍ତଜାଲକ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଠ, ଓ CO₂ ଗ୍ୟାସ୍ ମଧ୍ୟରେ ସାନ୍ଦ୍ରତାରେ ଭିନ୍ନତା ଥାଏ । ଏଥ୍ଗୁଁ କୋଟରିକା ମଧ୍ୟସ୍ଥ ବାୟୁ ଓ ରକ୍ତଜାଲକରେ ପ୍ରବାହିତ ରକ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ବାରା ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ତ୍ରର ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ ।
4. ଅମ୍ଳଜାନ, ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ କୋଟରିକାରୁ ରକ୍ତ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଓ ରକ୍ତମଧ୍ୟରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ କୋଟରିକା ମଧ୍ୟକୁ ବାହାରି ଆସେ ।

→ଗ୍ୟାସ ପରିବହନ Gas transportation) :

• ରକ୍ତର ଲୋହିତ କଣିକା (RBC)ରେ ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଥାଏ । ଏହା ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣକରି ଅକ୍ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଅକ୍ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ରକ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ଶରୀରର ପ୍ରତ୍ୟେକ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।
• କୋଷ ନିକଟରେ ଅକ୍ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଭାଙ୍ଗି ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ । ଏହି ଅମ୍ଳଜାନ କୋଷମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ଏବଂ କୋଷମାନଙ୍କରୁ ନିର୍ଗତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ରକ୍ତକୁ ଚାଲିଆସେ ।
• କୋଷସ୍ତରରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ଏହି ଗ୍ୟାସୀୟ ବିନିମୟ ମଧ୍ୟ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ହୋଇଥାଏ । କୋଷରୁ ନିର୍ଗତ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ରକ୍ତ ମାଧ୍ୟମରେ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରେ ପହଞ୍ଚେ ଓ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା ରକ୍ତରୁ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ କୋଟରିକା ବାଟ ଦେଇ ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 1 ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 1 ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ

Question 1.
ନିମ୍ନରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମ୍ବନ୍ଧରେ କେଉଁ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଠିକ୍ ନୁହେଁ ?
2PbO (s) + C(s) → 2Pb(s) + CO₂ (g)
(a) ଲେଡ୍ (Pb) ବିଜାରିତ ହେଉଛି ।
(b) କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (CO₂) ଜାରିତ ହେଉଛି
(c) କାର୍ବନ୍ (C) ଜାରିତ ହେଉଛି
(d) ଲେଡ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (PbO) ବିଚ୍ଚାରିତ ହେଉଛି
(i) (a) ଓ (b)
(ii) (a) ଓ (c)
(iii) (a), (b) ଓ (c)
(iv) ସମସ୍ତ ରକ୍ତ୍ରି
Answer:
(i) (a) ଓ (b)

Question 2.
Fe₂O₃ + 2Al → Al₂O₃ + 2Fe
ଉପରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟି ଏକ
(a) ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା
(b) ଦ୍ଵୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା
(c) ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟ
(d) ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା
Answer:
(d) ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା

Question 3.
ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍‌କୁ ଲୁହାଗୁଣ୍ଡରେ ମିଶାଇଲେ କ’ଣ ଘଟେ ? ଠିକ୍ ଉତ୍ତରରେ ଟିକ୍ (✓ ) ଚିହ୍ନ ଦିଅ
(a) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଆଇରନ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
(b) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଆଇରନ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
(c) କ୍ଲୋରିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଆଇରନ୍ ହାଇଡ୍ରିକସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
(d) ଲୌହ ଲବଣ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
Answer:
(a) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଆଇରନ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

Question 4.
ଏକ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ କ’ଣ ? ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣଗୁଡ଼ିକ କାହିଁକି ସମତୁଲ ହେବା ଉଚିତ ?
Answer:
ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ
(i) ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣରେ ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା, ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୌଳିକର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା ସହ ସମାନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ
(ii)ଡାଲଟନ୍‌ଙ୍କ ପରମାଣୁ ତତ୍ତ୍ବ ଅନୁସାରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ବିନାଶ ଘଟେ ନାହିଁ । ଏକ ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣରେ ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ଵ
(iii) ବସ୍ତୁତ୍ୱ ସଂରକ୍ଷଣ ନିୟମ ଅନୁସାରେ କୌଣସି ଏକ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଉତ୍ପାଦରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ପ୍ରତିକାରକରେ ଥ‌ିବା ମୌଳିକଗୁଡ଼ିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ବ ସହିତ ନିଶ୍ଚୟ ସମାନ ରହିବ । ମୌଳିକର ମୋଟ ବସ୍ତୁତ୍ଵ ଏହାର ପରମାଣୁ ସଂଖ୍ୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାରୁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣକୁ ସମତୁଲ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

Question 5.
ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣରେ ଲେଖୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ସମତୁଲ କର ।
(a) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ସହିତ ମିଳିତ ହେଲେ ଏମୋନିଆ ହୁଏ ।
ଉ : H₂ + N₂ – NH₂ : ସୂଚକ ସମୀକରଣ
3H₂(g) + N₂(g) → 2NH₃ (g) : ସମତୁଲ ସମୀକରଣ

(b) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ବାୟୁରେ ଜଳିଲେ ଜଳ ଓ ସଲ୍‌ଫର୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ହୁଏ ।
ଉ : H₂S + O₂ → SO₂ + H₂O : ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣ
2H₂S (g) + 3O₂(g) ) → 2SO₂ (g) + 2H₂O : ସମତୁଲ ସମୀକରଣ

(C) ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଓ ଏଲୁମିନିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେଲେ ବେରିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍‌ର ଅବକ୍ଷେପ ଏବଂ ଏଲୁମିନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଳେ ।
ଉ : BaCl₂ + Al₂ (SO₄)₃ → BaSO₄ + AICI₃ : ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣ
3BaCl₂ (aq) + Al₂ (SO₄)₃ → 3BaSO₄ (s) + 2AICI₃ (aq) : ସମତୁଲ ସମୀକରଣ

(d) ପୋଟାସିୟମ୍ ଜଳ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ପୋଟାସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।
ଉ : K + H₂O → KOH + H₂ : ଅସମତୁଲ ସମୀକରଣ
2K(s) + 2H₂O (l) → 2KOH (l) + H₂ (g) : ସମତୁଲ ସମୀକରଣ

Question 6.
ନିମ୍ନଲିଖ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣଗୁଡ଼ିକୁ ସମତୁଲ କର ।
(a) HNO₃ + Ca(OH)₂ → Ca(NO₃)₂ + H₂O
ଉ : 2HNO₃ + Ca(OH)₂ → Ca (NO₃)₂ + H₂O

(b) NaOH + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + H₂O
ଉ : 2NaOH + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + 2H₂O

(c) NaCl + AgNO₂ → AgCl + NaNO₃
ଉ : NaCl + AgNO₂ → AgCl + NaNO₃

(d) BaCl₂ + H₂SO₄ → BaSO₄ + HCI
ଉ : BaCl₂ + H₂SO₄ → BaSO₄ + 2HCI

Question 7.
ନିମ୍ନଲିଖ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
(a) କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ହାଇଟ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ + କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ → କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ + ଜଳ
ଊ : Ca (OH)₂ + CO₂ → CaCO₃ + H₂O

(b) ଜିଙ୍କ୍ + ସିଲଭର୍‌ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ – → ଜିଙ୍କ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ + ସିଲ୍‌ଭର୍
ଊ : Zn + 2AgNO₃ → Zn(NO₃)₂ + 2Ag

(C) ଏଲୁମିନିୟମ୍ + କପର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ → ଏଲୁମିନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + କପର
ଊ : 2Al + 3CuCl₂ → 2AlCl₃ + 3Cu

(d) ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ପୋଟାସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ → ବେରିୟମ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + ପୋଟାସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍
ଉ : BaCl₂ + K₂SO₄ → BaSO₄ + 2KCI

Question 8.

କେଉଁ ପ୍ରକାରର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସୂଚାଅ ।
(a) ଆଇରନ୍‌ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍‌ (କଠିନ) + ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ (ଜଳୀୟ) → ଆଇରନ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ (ଜଳୀୟ) + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ସଲ୍‌ଫାଇଡ୍ (ଗ୍ୟାସ୍)
ଉ : FeS (s) + H₂SO₄ (ag) → FeSO₄ (aq) + H₂S (g) (ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା)

(b) ଜିଙ୍କ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ (କଠିନ) → ଜିଙ୍କ୍ ଅକସାଇଡ୍ (କଠିନ) + କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (ଗ୍ୟାସ୍)
ଉ : ZnCO₃ (s) → ZnO(s) + CO₂ (g) (ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା)

(c) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ (ଗ୍ୟାସ୍) + କ୍ଲୋରିନ୍ (ଗ୍ୟାସ୍) → ହାଇଡ୍ରୋଜେନ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (ଗ୍ୟାସ୍)
ଉ : H₂(g) + Cl₂ (g) → 2HCl (g) (ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା)

(d) ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ (କଠିନ) + ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ (ଜଳୀୟ) → ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (ଜଳୀୟ) + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ (ଗ୍ୟାସ୍)
ଉ : Mg (s) + 2HCl (aq) → MgCl₂ (aq) + H₂(g) (ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା)

Question 9.
ତାପଉତ୍ପାଦୀ ଓ ତାପଶୋଷୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ? ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ତାପଉତ୍ପାଦୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା : ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଉତ୍ପାଦ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବା ସଙ୍ଗେ
ସଙ୍ଗେ ତାପ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:
(i) କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର ଜଳ ସହିତ ତୀବ୍ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣର ତାପ ନିର୍ଗତ ହେବା ସଙ୍ଗେ
CaO(s) + H₂O(l) → Ca(OH)₂ (aq)
(କଲିଚୂନ)                     (ଶମିତ ଚୂନ)

(ii) ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଦହନ ଫଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହିତ ପ୍ରଚୁର ତାପଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।
CH₄(g) + 2O₂(g) → CO₂(g) + 2H₂O (g)

(iii) ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ବା ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଟେ । ପରିପାକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଖାଦ୍ୟ ସରଳତର ପଦାର୍ଥରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଭାତ, ରୁଟି, ଆଳୁ ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟରୁ ରୁ କୋଜ୍ (C₆H₁₂O₆) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଗ୍ଲ କୋଜ୍ ଆମ ଶରୀରର ଜୀବକୋଷ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଅକ୍‌ସିଜେନ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ଏବଂ ଶରୀରକୁ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ ।
C₆H₁₂O₆ (aq) + 6O₂(aq) → 6CO₂(aq) + 6H₂O(l) + energy

ତାପଶୋଷୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା: ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ତାପଶକ୍ତି ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ତାପଶୋଷୀ ବା ତାପଗ୍ରାହୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:
ବେରିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ସହିତ ଏମୋନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ମିଶିଲେ, ତାପଶକ୍ତି ଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯୌଗିକମାନ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Ba (OH)₂ + 2 NH₄Cl → 2NH₄OH + BaCl₂

Question 10.
ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାକୁ କାହିଁକି ଏକ ତାପଉତ୍ପାଦୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଭାବରେ ଧରାଯାଇଥାଏ ? ବୁଝାଅ ।
Answer:
(i) ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଆମ ଶରୀରର ଜୀବକୋଷଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ସଞ୍ଚିତ ଥିବା ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ (0₂) ସହିତ ରକ୍ତରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ଲୁକୋଜର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ତାପଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ଏହା ଆମ ଶରୀରକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାକୁ ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଭାବରେ ଧରାଯାଇଥାଏ ।
C₆H₁₂O₆(aq) + 6O₂ (aq) → 6CO₂(aq) + 6H₂O (l) + energy

Question 11.
ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ କାହିଁକି ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ବିପରୀତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ? ଏହି ଦୁଇଟି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଦୁଇ ବା ଅଧ୍ଵ ମୌଳିକ କିମ୍ବା ଯୌଗିକ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଏକ ନୂତନ ଯୌଗିକ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
(ii) କିନ୍ତୁ ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଯୌଗିକ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଏକାଧ୍ଵ ସରଳତର ମୌଳିକ କିମ୍ବା ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ବିପରୀତ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା: ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା : 2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O (l)
ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା : CaCO₃ (s) → CaO(s) + CO₂(g)

Question 12.
ତାପ, ଆଲୋକ କିମ୍ବା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ବାରା ସମ୍ପାଦିତ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ତାପ ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ଵାରା ଘଟୁଥ‌ିବା ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
କ୍ୟାଲସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌କୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କଲେ ଏହା ବିଘଟିତ ହୋଇ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ଼ ଓ କାର୍ବନ
ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ଼ର ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।

(ii) ସିଲଭର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ଼ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ ସିଲଭର୍ ଓ କ୍ଲୋରିନ୍‌ ଗ୍ୟାସ୍‌ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।

(iii) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଘଟୁଥ‌ିବା ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା:
ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଜଳ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ।

Question 13.
ବିସ୍ଥାପନ ଓ ଦ୍ଵୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ? ଏହି ଦୁଇ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ
Answer:
ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ କୌଣସି ଏକ ଯୌଗିକର ମୌଳିକକୁ ଅପସାରଣ କରେ ।
Zn(s) + CuSO₄ (aq) → ZnSO₄ (aq) + Cu(s)
Fe(s) + Cu SO₄ (aq) → FeSO₄(aq) + Fe (s)
ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକ ଦୁଇଟି ମଧ୍ଯରେ ଆୟନ ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ ।
AgNO₃(aq) + NaCl (aq) → AgCl (s)↓ + NaNO₃(aq)
BaCl₂(aq) + Na₂SO₄(aq) → BaSO₄(s) ↓ + 2NaCl (aq)

Question 14.
ସିଲ୍‌ଭର୍ ଶୋଧନରେ, କପର୍ ଧାତୁ ଦ୍ବାରା ସିଲ୍‌ଭର୍‌ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଦ୍ରବଣରୁ ସିଲ୍କଭରକୁ ଅପସାରଣ କରି ସିଲ୍‌ଭର୍ ନିଷ୍କାସନ କରାଯାଏ । ଏହା ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟିକୁ ଲେଖ ।
Answer:
କପର ଓ ସିଲ୍‌ଭର୍‌ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟିଲେ କପର ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଓ ଧାତବ ସିଲ୍‌ଭର୍‌ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
Cu(s) + 2AgNO₃(aq) → Cu(NO₃)₂(aq) + 2Ag (s) ↓
କପର + ସିଲଭର ନାଇଟ୍ରେଟ୍ → କପର ନାଇଟ୍ରେଟ୍ + ସିଲଭର

Question 15.
ଅବକ୍ଷେପଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କହିଲେ କଣ ବୁଝ ? ଉଦାହରଣ ଦେଇ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ଅବକ୍ଷେପଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :
ଅଧିକାଂଶ ଦ୍ଵୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ଦୁଇଟି ଆୟନିୟ ଯୌଗିକ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଏକ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହାକୁ ଅବକ୍ଷେପ କୁହାଯାଏ ।
ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଏକ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଉତ୍ପାଦ ବା ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ଅବକ୍ଷେପଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Precipitation reaction) କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲଫେଟ୍ ସହିତ ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଶିଲେ ଏକ ଧଳା ଅଦ୍ରବଣୀୟ ପଦାର୍ଥ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପଦାର୍ଥଟି ହେଉଛି ବେରିୟମ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ । ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବା ଏହି ଅଦ୍ରବଣୀୟ ପଦାର୍ଥକୁ ଅବକ୍ଷେପ କହନ୍ତି ।

Question 16.
ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଗ୍ରହଣ ଓ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ ପରିହାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିମ୍ନଲିଖତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦୁଇଟିକୁ ବୁଝାଅ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ । (a) ଜାରଣ, (b) ବିଜାରଣ
Answer:
ଜାରଣ (Oxidation) : ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଗ୍ରହଣ କରେ କିମ୍ବା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ହରାଏ ତାହାକୁ ଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।
କପର ସହିତ ଅକ୍‌ସିଜେନର ରାସାୟନିକ ସଂଯୋଗ ଘଟି କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
ଉଦାହରଣ:
(i) କପର ସହିତ ଅକ୍‌ସିଜେନର ରାସାୟନିକ ସଂଯୋଗ ଘଟି କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

ଏଠାରେ କପର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

(ii) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତ ବାୟୁରେ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଭାବରେ ଜଳି ଏକ ଧଳା ପଦାର୍ଥ, ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

(b) ବିଜାରଣ (Reduction): ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ହରାଏ କିମ୍ବା ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ରହଣ କରେ ତାହାକୁ ବିଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:
(i) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉପରେ ପ୍ରବାହିତ କଲେ, କପର ଅକସାଇଡ୍ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ବିଜାରିତ ହୋଇ ଅକ୍‌ସିଜେନ ହରାଇଥାଏ ।

(ii) ଜିଙ୍କ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର କାର୍ବନ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବେଳେ ଜିଙ୍ଗ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ , ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ହରାଇଥାଏ ।
ZnO + C → Zn + CO

Question 17.
ଏକ ଉଜ୍ଜଳ ବାଦାମୀ ବର୍ଷର ମୌଳିକ ‘X’କୁ ଗରମ କଲେ କଳା ହୋଇଯାଏ । ମୌଳିକ ‘X’ ଏବଂ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥ‌ିବା କଳା ଯୌଗିକର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ବାଦାମୀ ବର୍ଷର ମୌଳିକ ‘X’କୁ ଗରମ କଲେ କଳା ହୋଇଯାଏ । ମୌଳିକ ‘X’ ର ନାମ କପର ଏବଂ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା କଳା ଯୌଗିକର ନାମ କପର (II) ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ।
2Cu + O₂ → 2CuO

Question 18.
ଲୌହ ନିର୍ମିତ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଆମେ କାହିଁକି ରଙ୍ଗ ଲଗାଇଥାଉ ?
Answer:
(i) ଲୌହ ନିର୍ମିତ ପଦାର୍ଥ ଯଦି କିଛି ଦିନ ପାଇଁ ବାହାରେ ପଡ଼ିରହେ ତେବେ ତା’ଉପରେ ଏକ ଲୋହିତ-ବାଦାମୀ
ରଙ୍ଗର ପ୍ରଲେପ ମାଡ଼ିଯାଏ । ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ‘ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା’’ କୁହାଯାଏ ।

(ii) ଲୁହା ବାୟୁମଣ୍ଡଳର ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲୌହ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଏହି ଧାତବ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଲୁହା ଉପରେ ଏକ ଲୋହିତ ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ପ୍ରଲେପ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ଲୌହ ନିର୍ମିତ ପଦାର୍ଥର ଧୀରେ ଧୀରେ କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଲୁହା ତା’ର ଦୀପ୍ତି ହରାଇଥାଏ ।

(iii) ତେଣୁ ଲୌହ ନିର୍ମିତ ପଦାର୍ଥଟି ବାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ନ ଆସିବା ପାଇଁ ତା’ଉପରେ ରଙ୍ଗର ପ୍ରଲେପ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।
ତୈଳ ଓ ଚର୍ବିଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟସାମଗ୍ରୀ ଥ‌ିବା ଡବା ମଧ୍ୟରେ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ କାହିଁକି ପ୍ରବେଶ କରାଯାଇଥାଏ ?

Question 19.
ତୈଳ ଓ ଚର୍ବିଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଡବା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସେଥୁରୁ ରହଣିଆ ଗନ୍ଧ ବାହାରିଥାଏ ।
Answer:
(i) ତୈଳ ଓ ଚର୍ବିଯୁକ୍ତ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଡବା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଜାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବ ସେଥୁରୁ ରହଣିଆ ଗନ୍ଧ ବାହାରିଥାଏ । ତେଣୁ ଜାରଣକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବା ପାଇଁ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଥ‌ିବା ଡବ ମଧ୍ୟରେ ବାୟୁ ବଦଳରେ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ ଗ୍ୟାସ୍ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ବହୁତ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
(ii) ଏହାଫଳରେ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ବହୁତ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।

Question 20.
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପାଇଁ ଉଦାହରଣ ଦେଇ ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଅ ।
ସଂକ୍ଷାରଣ (Corrosion):
(i) ଏକ ଲୌହ ନିର୍ମିତ ଦ୍ରବ୍ୟ ନୂତନ ଅବସ୍ଥାରେ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଓ ମସୃଣ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା କିଛି ଦିନ ବାହାରେ ପଡ଼ିରହିଲେ, ଏହା ଉପରେ ଏକ ଲୋହିତ-ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ପ୍ରଲେପ ମାଡ଼ିଯାଏ । ଏହି ପ୍ରାକୃତିକ ‘‘ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ‘‘ଲୁହାରେ କଳଙ୍କି ଲାଗିବା’’ କୁହାଯାଏ ।

(ii) ଯେତେବେଳେ ଏକ ଧାତୁ ତାକୁ ଘେରି ରହିଥ‌ିବା ଉପାଦାନ ଗୁଡ଼ିକ (ଯଥା – ଜଳୀୟବାଷ୍ପ, ଅମ୍ଳ ଇତ୍ୟାଦି) ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ, ସେତେବେଳେ ଧାତୁଟିର ଧୀରେ ଧୀରେ କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ । ଧାତୁର ଏହି କ୍ଷୟ ହେବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସଂକ୍ଷାରଣ ବା କ୍ରମକ୍ଷୟ କୁହାଯାଏ ।

(iii) ସିଲ୍‌ ଭର ଉପରେ ପଡୁଥିବା କଳା ଆସ୍ତରଣ ଓ କପର ଉପରେ ପଡୁଥିବା ସବୁଜ ଆସ୍ତରଣ ହେଉଛି ସଂକ୍ଷାରଣର ଉଦାହରଣ ।

(iv) ସଂକ୍ଷାରଣ ହେତୁ ମଟରଗାଡ଼ି, ପୋଲ, ଲୁହାବାଡ଼, ଜାହାଜ ଏବଂ ଧାତୁ ନିର୍ମିତ ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁ ବିଶେଷକରି ଲୌହ ନିର୍ମିତ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର କ୍ଷୟ ଘଟିଥାଏ !

(b) ରହୁଣିଆ ଅବସ୍ଥା (Rancidity):
(i) ବହୁତ ଦିନ ଧରି ରହିଯାଇଥ‌ିବା ଚର୍ବି ଏବଂ ତେଲ ବାୟୁ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଜାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ତା’ର ଗନ୍ଧ ଓ ସ୍ବାଦ ବଦଳିଯାଇଥାଏ । ତହିଁରୁ ରହଣିଆ ଗନ୍ଧ ବାହାରୁଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ପଦାର୍ଥର ସଢ଼ା ଅବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ ।

(ii) ଯେଉଁ ପଦାର୍ଥ ଜାରଣକୁ ନିରୋଧ କରେ ତାକୁ ପ୍ରତିଜାରକ (Antioxidant) କହନ୍ତି । ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀରେ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତିଜାରକକୁ ମିଶାଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବହୁଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

(iii) ବାୟୁରୋଧୀ ପାତ୍ରରେ ଖାଦ୍ୟପଦାର୍ଥ ରଖେଲେ ଜାରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମନ୍ଥର ହୁଏ । ଏହାଫଳରେ ସେଗୁଡ଼ିକର ସଂରକ୍ଷଣ ସହଜ ହୋଇଥାଏ । ଜାରଣକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବାପାଇଁ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ମଧ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ପୁରାଯାଇଥାଏ ।

ପ୍ରଣ୍ଠ| ଚ୍ ଳ 1 ଓଙତ୍ତର:

Question 1.
ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ୍ ପାତକୁ ବାୟୁରେ ଜଳାଇବା ପୂର୍ବରୁ କାହିଁକି ସଫାକରିବା ଉଚିତ ?
Answer:
ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଏକ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତ ବାୟୁରେ ଜଳିନଥାଏ । ତେଣୁ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ ପାତକୁ ବାୟୁରେ ଜଳାଇବା ପୂର୍ବରୁ ସଫା କରାଯାଇଥାଏ ।

Question 2.
ନିମ୍ନଲିଖତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ସମତୁଲ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
(i) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ + କ୍ଲୋରିନ୍ → ହାଇଡ୍ରୋକର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌
ଉ : H₂ + Cl₂ → 2HCI

(ii) ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ଏଲୁମିନିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ → ବେରିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ + ଏଲୁମିନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ
ଉ : 3BaCl₂ + Al₂ (SO₄)₃ → 3 BaSO₄ + 2AlCl₃

(iii) ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ + ଜଳ → ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
ଉ : 2Na + 2H₂O → 2NaOH + H₂

Question 3.
ନିମ୍ନଲିଖ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ଅବସ୍ଥା ପ୍ରତୀକ ସହିତ ସମତୁଲ ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
(i) ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଓ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ରର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଦୁଇଟି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଅଦ୍ରବଣୀୟ ବେରିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଓ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।
ଉ : BaCl₂ (aq) + Na₂SO₄ (aq) → BaSO₄(s) + 2NaCl (aq)

(ii) ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍‌ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନ୍ତି ।
ଉ :
NaOH(aq) + HCl (aq) → NaCl (aq) + H₂O (l)

Question 4.
ପଦାର୍ଥ ‘X’ ର ଏକ ଦ୍ରବଣ କାନ୍ଥକୁ ଧଉଳାଇବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି ।
(କ) ପଦାର୍ଥ ‘X’ ର ନାମ କ’ଣ ଏବଂ ତା’ର ସଂକେତ ଲେଖ ।
ଉ : ପଦାର୍ଥ ‘X’ ର ନାମ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଏବଂ ଏହାର ସଂକେତ ହେଉଛି Ca(OH)₂ ।

(ଖ) CO₂, ସହିତ ପଦାର୍ଥ ‘X’ର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଟି ଲେଖ ।

Question 5.
“ତୁମ ପାଇଁ କାମ 1.7 ରେ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ସଂଗୃହୀତ ଗ୍ୟାସ୍‌ ପରିମାଣ ଅନ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା ନଳୀରେ ସଂଗୃହୀତ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ପରିମାଣର ଦୁଇଗୁଣ କାହିଁକି ? ଏହି ଦୁଇଟି ଗ୍ୟାସ୍‌ର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ଅମ୍ଳୀକୃତ ଜଳରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ପ୍ରବାହିତ ହେଲେ ଜଳ ଅଣୁ ବିଘଟିତ ହୋଇ H₂, ଏବଂ O₂, ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ । ଏହି ଦୁଇ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଅନୁପାତ ଯଥାକ୍ରମେ 2 : 1 । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ସଂଗୃହୀତ ଗ୍ୟାସ୍‌ ପରିମାଣ ଅନ୍ୟ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ସଂଗୃହୀତ ଗ୍ୟାସ୍‌ ପରିମାଣର 2 ଗୁଣ ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ଲୁହାକଣ୍ଟାକୁ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ, ଦ୍ରବଣର ରଙ୍ଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ କାହିଁକି ?
Answer:
ଲୁହାକଣ୍ଟାର କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ସହିତ ବିସ୍ଥାପନ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଆଇରନ ସଲଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ଓ କପର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଅଧିକ କ୍ରିୟାଶୀଳ ମୌଳିକ ଲୁହା କମ୍ କ୍ରିୟାଶୀଳ ମୌଳିକ କପରକୁ ନୀଳରଙ୍ଗର ତୀବ୍ରତାରେ ହ୍ରାସ ଘଟେ । ଲାଲ୍ କପର ଧାତୁ ଲୁହାକଣ୍ଟା ଉପରେ ଜମାହୁଏ । ଫେରସ୍ ଆୟନ (Fe²⁺) ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଯୋଗୁଁ ନୀଳରୁ ଇଷତ୍ ସବୁଜ ରଙ୍ଗକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ।

Question 7.
ତୁମପାଇଁ କାମ: 1.10 ର ଉଦାହରଣ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଦ୍ୱୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ହେଲା
NaCl (aq) + AgNO₃ (aq) → NaNO₃(aq) + AgCl (s) ↓

Question 8.
ନିମ୍ନଲିଖ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକରେ କେଉଁଗୁଡ଼ିକ ଜାରିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ହୋଇଛି ତାହା ସୂଚାଅ ।
Answer:
(i) 4Na(s) + O₂(g) → 2Na₂O(s)
(ii) CuO(s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O (l)

ମିଳିମିଶି କରିତ୍।

ତୁମ ନିଜର ସୂଚକ ପ୍ରସ୍ତୁତ କର :

• ଚାରୋଟି ବିକର୍ ନିଅ ଏବଂ ସେଗୁଡ଼ିକୁ A, B, C ଓ D ଭାବରେ ନାମାଙ୍କିତ କର ।
• 25 ମିଲି ଲି. ଲେଖାଏଁ ଜଳ A, B ଓ C ବିକର୍‌ରେ ଏବଂ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣ D ବିକର୍‌ରେ ରଖ ।
• ଦୁଇ ଚାମଚ ଲେଖାଏଁ ପୋଟାସିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍, ଏମୋନିୟମ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍, ନିର୍ଜଳ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଏବଂ ସରୁ ଲୁହାଗୁଣ୍ଡ ଯଥାକ୍ରମେ A, B, C ଓ Ð
• ବିକର୍‌ରେ ମିଶାଅ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମିଶ୍ରଣକୁ ଘାଣ୍ଟି ଦିଅ । ସର୍ବଶେଷରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମିଶ୍ରଣର ତାପମାତ୍ରା ମାପ ଏବଂ ଲେଖୁ ରଖ ।
• କେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ତାପଉତ୍ପାଦୀ ଏବଂ କେଉଁଗୁଡ଼ିକ ତାପଶୋଷୀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
• ଉ – ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ସହାୟତାରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (ACTIVITY):

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-1 (Activity-1)
2 ସେ.ମି. ଲମ୍ବ ଏକ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍‌ର ପତଳା ପାତକୁ

ଏହାର ଏକ ପାର୍ଶ୍ଵକୁ ଚିମୁଟାରେ ଧରି ଅନ୍ୟ ପାର୍ଶ୍ଵକୁ ବର୍ଣ୍ଣର (Burner) କିମ୍ବା ସ୍ପିରିଟ୍ ଲ୍ୟାମ୍ପ୍ରେ ଜଳାଇ ପାଉଁଶକୁ ଏକ ୱାବ୍‌ଗ୍ଲାସ୍‌ରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ । ଆଖୁର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ଚଷମା ପିନ୍ଧି ଆଖ୍ୟାଠାରୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ଦୂରରେ ରଖ୍ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତକୁ ଜଳାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତଟି ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ବଳ ଧଳାଶିଖା ପ୍ରଦାନ କରି ଜଳିଉଠିବ । ଏହାଫଳରେ କିଛି ଧଳା
ଚୂର୍ଣ୍ଣ ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ଏହି ଧଳା ଚୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ ଓ ବାୟୁରେ ଥ‌ିବା ଅକ୍‌ସିଜେନ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍
ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଏହା ଏକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।
ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ + ଅକ୍ସିଜେନ → ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ ଅକ୍‌ସାଇଡ
2Mg + 0₂ → 2MgO

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-2 (Activity-2)
ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ କିଛି ଲେଡ୍‌ନାଇଟ୍ରେଟ୍‌ର ଜଳୀୟଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
ସେଥ୍ରେ ପୋଟାସିୟମ୍ ଆୟୋଡାଇଡ୍‌ର ଜଳୀୟଦ୍ରବଣ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଲେଡ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ (Pb (NO₃)₂) ର ଜଳୀୟଦ୍ରବଣ ପୋଟାସିୟମ୍ ଆୟୋଡାଇଡ୍ (KI) ର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସହ ମିଶିଲେ ଏଥରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଏକ ଯୌଗିକ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : : ଉତ୍ପନ୍ନ ଯୌଗିକର ନାମ ପୋଟାସିୟମ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ (KNO₃) ଓ ଲେଡ୍ ଆୟୋଡାଇଡ୍ (PbI₂)
ଲେଡ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ + ପୋଟାସିୟମ୍ ଆୟୋଡାଇଡ୍ → ପୋଟାସିୟମ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ + ଲେଡ୍ ଆୟୋଡାଇଡ୍
Pb(NO₃)₂ + KI → 2KNO₃ + Pb₂,

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-3 (Activity-3)
ଏକ କୋନିକାଲ୍ ଫ୍ଲାସ୍‌ କିମ୍ବା ଏକ ପରୀକ୍ଷା
ନଳୀରେ କିଛି ଜିନା ନିଆଯାଉ ।
ସେଥ‌ିରେ କିଛି ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍
କିମ୍ବା ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ : ଏକ କୋନିକାଲ ଫ୍ଲାସ୍‌ କିମ୍ବା
ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ କିଛି ଜିନା ସହିତ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ବା ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ମିଶାଇଲେ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପରୀକ୍ଷା ନଳୀଟି ତାତି ଯିବ ଏବଂ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : ଜିଙ୍କ୍ ଦାନା ସହିତ ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ବା ଲଘୁ ଲବଣାସ୍କର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ (ZnSO₄) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ |
ଜିଙ୍କ୍ + ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ ଏସିଡ୍ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ (↑)
Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂↑

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -4 (Activity-4)
ଅକ୍ ପରମ।ଣର କଥାକସିସ୍ମ ଅକ୍ସାଇଡ୍
କିମ୍ବା କଲିଚୂନ (Quick lime) ଏକ ବିକର୍‌ରେ ନିଆଯାଉ ।
ଏଥ‌ିରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଜଳ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଅକସାଇଡ୍ ବା କଲିଚୂନର ଜଳ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣର ତାପ ନିର୍ଗତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଶର୍ମିତ ଚୂନ (Slaked lime) ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

ବିକରଟିକୁ ଛୁଇଁଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ, ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣର ତାପ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍‌ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (CaO) ଓ ଜଳ (H₂O) ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଏକମାତ୍ର ଉତ୍ପାଦ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରିକ୍‌ସାଇଡ୍ (Ca(OH)₂)ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । ଏହା ଏକ ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା । ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ନିମ୍ନମତେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।

ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକଗୁଡ଼ିକର ପରମାଣୁଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ଭାଙ୍ଗିଯାଏ ଏବଂ ନୂତନ ରାସାୟନିକ ବନ୍ଧ ଗଠିତ ହୁଏ । ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଭିନ୍ନ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର : ସଂଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଛି :

(i) କୋଇଲାର ଦହନରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।
C(s) + 0₂(g) → CO₂(g)

(ii) ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଓ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ସଂଯୋଗରୁ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -5 (Activity-5)
ଏକ ଶୁଷ୍କ ସ୍ଫୁଟନ ନଳୀ (Boiling tube) ରେ ପ୍ରାୟ 2 ଗ୍ରାମ୍ ଫେରସ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକ (Crystal) ନିଆଯାଉ ।
ସ୍ଫଟିକ ନଳୀକୁ ବର୍ଣ୍ଣର୍ ବା ସ୍ପିରିଟ୍ ଲ୍ୟାମ୍ପ୍ରେ ଗରମ କରାଯାଉ ।
ଫେରସ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକର ରଙ୍ଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ: ଫେରସ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକ
(FeSO₄, 7H₂O) ଉତ୍ତପ୍ତ ହେଲେ ଏହା
ରଙ୍ଗକୁ ବଦଳିଯାଇଥାଏ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଫେରସ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ସ୍ଫଟିକ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଫେରିକ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ (Fe₂O₃), ସଲଫର ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ (SO₂) ଏବଂ ସଲଫର ଟ୍ରାଇଅକ୍‌ସାଇଡ (SO₃)ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -6 (Activity-6)
ଏକ ସ୍ଫୁଟନ ନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 2 ଗ୍ରାମ୍ ଲେଡ୍‌ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଚୂର୍ଣ୍ଣ ନିଆଯାଉ ।
ସ୍ଫୁଟନ ନଳୀଟିକୁ ଏକ ଚିମୁଟା (Tongs)ରେ ଧରି ଗରମ କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ନଳୀର ଗରମ ଫଳରେ ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗର ଧୂମ ଉତ୍‌ସର୍ଜନ (cmission) ହେବ । ଏହି ଧୂମ ହେଉଛି ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଜି (NO₂) |

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଲେଡ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଚୂର୍ଣ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଲେଡ୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍, ନାଇଟ୍ରୋଜୋନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ଅକ୍ସିଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନ୍ୟ କେତେକ ରତ୍ନାତୂତଣ:
(i) ସିଲ୍‌ଭର କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ ବିଘଟନ ହୋଇ ସିଲ୍‌ଭର ଓ କ୍ଲୋରିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ସିଲ୍‌ଭର ବ୍ରୋମାଇଡ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ବିଘଟନ ହୋଇ ସିଲ୍‌ଭର୍ ଓ ବ୍ରୋମିନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -7 (Activity-7)
(i) ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ମର୍ ନେଇ ଏହାର ତଳପଟରେ ଦୁଇଟି କଣା କରାଯାଉ । କଣାଥ‌ିବା ଦୁଇଟି ରବର ଠିପି ଏଥରେ ଲଗାଯାଉ । ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ଭଳି କାର୍ବନ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋଡ୍ ଦୁଇଟିକୁ ଏହି ରବର

(ii) ଏହି ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋଡ୍ ଦୁଇଟିକୁ ଗୋଟିଏ 6 ଭୋଲ୍ଟ ବ୍ୟାଟେରୀ ସହିତ ସଂଯୋଗ କରାଯାଉ ।

(iii) ମଲ୍ଟିଟିରେ ଜଳ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଉ ଯେପରିକି ବୁନ୍ଦା ଲଘୁ ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ଜଳରେ ମିଶାଯାଉ ।

(iv) ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ନେଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ କାର୍ବନ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋଡ଼ ଦୁଇଟି ଉପରେ ଓଲଟା ରଖାଯାଉ ।

(v) ସୁଇଚ୍ ଟିପି ଉପକରଣ ମଧ୍ୟକୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ କରାଯାଉ । .

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
(i) କିଛି ସମୟ ପରେ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ଉଭୟ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରୋଡ଼ଠାରେ ପାଣି ଫୋଟକା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି ।

(ii) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ଦୁଇଟି ଗ୍ୟାସ୍ ପୂର୍ଣ ହୋଇଗଲା ପରେ ସତର୍କତାର ସହ ସେହି ଦୁଇଟିକୁ କାଢ଼ି ନିଆଯାଉ ।

(iii) ଏକ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀକୁ ପରୀକ୍ଷାନଳୀର ମୁହଁ ପାଖକୁ ଆଣି ଦେଖାଇଲେ ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍ ପପ୍ ଶବ୍ଦ କରି ଜଳିବ ଏବଂ ଅନ୍ୟଟିରେ କାଠିଟି ଅତି ଉଜ୍ଜଳ ଭାବରେ ଜଳିବ । ଯେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍ଟ୍ରି ପପ୍ ଶବ୍ଦ କରି ଜଳିଯିବ ତାହା ଉଦ୍‌ଜାନ ଏବଂ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଭାବେ ଜଳୁଥିବା ଗ୍ୟାସ୍‌ ଅମ୍ଳଜାନ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଜଳରୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ସେଥୁରୁ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ, ଯେତିକି ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ, ତାହାର ଆୟତନର ଦୁଇଗୁଣ ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ଜଳରେ ବୈଦ୍ୟୁତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ୍ଢ ସମ୍ଭବ ।

ଉଦାହରଣ:
(i) ତରଳ ଆଲୁମିନା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ରୋତ ପ୍ରବାହିତ କଲେ ତାହା ବିଘଟିତ ହୋଇ ଆଲୁମିନିୟମ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମିଳିଥାଏ । ଏହା ଆଲୁମିନିୟମ୍ ଉତ୍ପାଦନର ଔଦ୍ୟୋଗିକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।

(ii) ତରଳ ଆଲୁମିନା ମଧ୍ୟ ଦେଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ସ୍ରୋତ ପ୍ରବାହିତ କଲେ ତାହା ବିଘଟିତ ହୋଇ ଆଲୁମିନିୟମ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ମିଳିଥାଏ । ଏହା ଆଲୁମିନିୟମ୍ ଉତ୍ପାଦନର ଔଦ୍ୟୋଗିକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।
କ୍ଲୋରିନ୍ ମିଳିଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ଏକ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ପଦ୍ଧତି ଅଟେ ।

(iii) ଅମ୍ଳୀକୃତ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ କଲେ ଜଳ ଉଦ୍‌ଜାନ ଓ ଅମ୍ଳଜାନକୁ ବିଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -8 (Activity-8)

(i) ଏକ ଚିନାମାଟି ଥାଳିଆରେ ପ୍ରାୟ 2 ଗ୍ରାମ୍ ସିଲଭର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ନିଆଯାଉ ।

(ii) ଏହି ଚିନାମାଟି ଥାଳିଆକୁ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ ରଖାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
(i) କିଛି ସମୟ ପରେ ଦେଖାଯିବ ଯେ, ସିଲ୍‌ଭର୍ କ୍ଲୋରାଇଡ଼ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଧଳାରଙ୍ଗରୁ ଧୂସର ରଙ୍ଗରେ ପରିଣତ ହୋଇଛି ।

(ii) ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ ସିଲ୍‌ଭର କ୍ଲୋରାଇଡ୍‌ର ବିଘଟନ ଘଟି ସିଲ୍‌ଭର୍‌ ଓ କ୍ଲୋରିନ୍‌ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଉଥ‌ିବା ଯୋଗୁଁ ଏପରି ହୋଇଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ବିଘଟନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିକାରକଗୁଡ଼ିକର ବିଘଟନ ପାଇଁ ତାପ, ଆଲୋକ କିମ୍ବା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣ:
(i) ଆଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ପେରକ୍‌ସାଇଡ଼ ବିଘଟିତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ଆଲୋକ ଉପସ୍ଥିତିରେ ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ବିଘଟିତ ହୋଇ ଜଳ, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ମିଳିଥାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -9 (Activity-9)
(i) ତିନୋଟି ଲୁହା କଣ୍ଟା ନେଇ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ବାଲିକାଗଜରେ ଘସି ସଫା କରାଯାଉ ।

(ii) A ଓ B ଚିହ୍ନିତ କରି ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ନିଆଯାଉ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 10 ମିଲିଲିଟର କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।

(iii) ଖଣ୍ଡିଏ ସୂତାରେ କଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ ବାନ୍ଧି ସାବଧାନତା ସହ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଥ‌ିବା କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରେ ପ୍ରାୟ 20 ମିନିଟ୍ ପାଇଁ ବୁଡ଼ାଇ ରଖାଯାଉ । ତୁଳନା କରିବା ନିମନ୍ତେ ଗୋଟିଏ ଲୁହାକଣ୍ଟା ଅଲ ଗା ରଖାଯାଉ ।

(iv) 20 ମିନିଟ୍ ପରେ ଲୁହାକଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରୁ ବାହାର କରି ଆଣି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ A ଓ Bରେ ଥିବା କପର ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣର ନୀଳରଙ୍ଗର ତୀବ୍ରତା ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଉ ।

(v) କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରେ ବୁଡ଼ାଯାଇଥିବା ଲୁହାକଣ୍ଟା ଦୁଇଟିର ରଙ୍ଗକୁ ଅଲଗା ରଖାଯାଇଥିବା ଲୁହାକଣ୍ଟାର ରଙ୍ଗ ସହିତ ମଧ୍ୟ ତୁଳନା କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଲୁହାକଣ୍ଟା ଟିକିଏ ବାଦାମି ରଙ୍ଗ ଧାରଣ କରିଛି ଏବଂ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣର ନୀଳରଙ୍ଗର ତୀବ୍ରତର ହ୍ରାସ ଘଟିଛି । କାରଣ ଲୌହ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରୁ କପର୍‌କୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରିଛି । ଏଠାରେ ଲୌହ କପଠାରୁ ଅଧିକ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଆଇରନ୍ (Fe) ଅନ୍ୟ ମୌଳିକ କପର୍ (Cu)କୁ କପର୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣରୁ ଅପସାରଣ ବା ବିସ୍ଥାପନ କରିଛି । ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -10 (Activity-10)
ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 3 ମିଲି ଲି. ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
ଅନ୍ୟ ଏକ ପରୀକ୍ଷା ନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 3 .ମିଲି ଲି. ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
ଦୁଇଟି ଦ୍ରବଣକୁ ମିଶାଇ ଦିଆଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ଼ ଦ୍ରବଣ ସହିତ ମିଶାଇଲେ, ଉକ୍ତ ମିଶ୍ରଣ ଫଳରେ ଏକ ଧଳା ପଦାର୍ଥ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଯାହା ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ନୁହେଁ । ଉତ୍ପନ୍ନ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ପଦାର୍ଥକୁ ଅବକ୍ଷେପ କହନ୍ତି । ହେଉଥ‌ିବା ଏହି

ଯେଉଁ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାକୁ ଅବକ୍ଷେପଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା (Precipitation reaction) କହନ୍ତି । ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲଫେଟ୍ ଓ ବେରିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ବେରିୟମ ସଲଫେଟ୍ (ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଧଳା ଅବକ୍ଷେପ) ଓ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ) ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ SO₄^2- ଓ Ba²⁺ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେତୁ ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଧଳା ଅବକ୍ଷେପ BaSO₄, ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦଟି Na⁺ ଓ CI^– ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେତୁ ସୋଡ଼ିୟମ କ୍ଲୋରାଇଡ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟରେ ରହିଯାଏ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
SO₄^2- ଓ Ba²⁺ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଯୋଗୁଁ ଧଳା ଅବକ୍ଷେପ BaSO₄, ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ଼ ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ । ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତିକାରକ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରେ ଆୟନ ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଏକ ଦୈତ୍ୟ ବିସ୍ଥାପିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

ଉଦାହରଣ:
ଲେଡ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ସହିତ ପୋଟାସିୟମ୍ ଆୟୋଡ଼ାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଶାଇଲେ ଲେଡ୍ ଆୟୋଡ଼ାଇଡ୍ ଓ ପୋଟାସିୟମ୍ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ ଦ୍ରବଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବ ।
Pb (NO₃)₂ + KI → PbI₂, + KNO₃ ଏହା ଏକ ଦ୍ଵୈତ ବିସ୍ଥାପନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -11 (Activity-11)
(i) ଏକ ଚିନାମାଟି ଥାଳିଆରେ ପ୍ରାୟ l ଗ୍ରାମ୍ କପର ଗୁଣ୍ଡ ନେଇ ଗରମ କରାଯାଉ ।
(ii) କପର୍ ଗୁଣ୍ଡର ଚାରିପଟେ କପର୍ (II) ଅକ୍‌ସାଇଡ୍‌ର ଏକ କଳା ଆସ୍ତରଣ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।
(iii) ଏହି କଳା ଆସ୍ତରଣ ହେଉଛି କପର୍ ଅକ୍ ସାଇଡ଼ । ଅକ୍‌ସିଜେନ୍‌ର କପର୍ ସହିତ ସଂଯୋଗ ଘଟି କପର୍ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ।


(iv) ଯଦି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଏହି ଉତ୍ତପ୍ତ ପଦାର୍ଥ (CuO) ଉପରେ ପ୍ରବାହିତ କରାଯାଏ, ତେବେ ବିପରୀତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି କଳା ଆସ୍ତରଣଟି ବାଦାମୀ ରଙ୍ଗରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଓ କପର୍ ମିଳିଥାଏ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
(i)ଯଦି ଏକ ପଦାର୍ଥ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଲାଭ କରେ, ତେବେ ପଦାର୍ଥଟି ଜାରିତ (Oxidised) ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ପଦାର୍ଥଟି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ହରାଇଥାଏ, ତେବେ ତାହା ବିଜାରିତ (Reduced) ହେଲା ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

(ii) ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ସମୟରେ କପର୍ (II) ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ହରାଉଛି ଏବଂ ବିଜାରିତ ହେଉଛି । ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଲାଭ କରୁଛି ଏବଂ ଜାରିତ ହେଉଛି । ଏହା ଜାରଣ-ବିଜାରଣ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Solutions Chapter 1 ପୋଷଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Solutions Chapter 1 ପୋଷଣ

Question 1.
ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ କ’ଣ ? ସବୁଜ ଉଦ୍ଭଦରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା କିପରି ହୋଇଥାଏ ବର୍ତ୍ତନ କର ।
Answer:
ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ : ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଏକ ଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଯାହାଦ୍ୱାରା ପତ୍ରହରିତ୍ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ଉଦ୍ଭଦ ଓ ନୀଳହରିତ୍ ଶୈବାଳ ଆଦି ସମସ୍ତ ଜୀବ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଆଲୋକ ଶକ୍ତିକୁ ଉପଯୋଗ କରି କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତିରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ସବୁଜ ଉଭିଦରେ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା :
(i) ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବା ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
(ii) ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ବା ଜୈବରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା
ଏହି ଦୁଇଟି ପ୍ରକ୍ରିୟା ପତ୍ରରେ ଥିବା ହରିତ୍‌ଲବକରେ ହୋଇଥାଏ । ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ଓ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟର ଷ୍ଟ୍ରୋମାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।

(i) ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା (Light Reaction) :
ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏକ ଆଲୋକ ରାସାୟନିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (Photochemical phase) ଅଟେ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହରିତ୍‌ଲବକରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରାନାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ନିମ୍ନସ୍ଥ ଚାରୋଟି ସୋପାନଦେଇ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ।
(a) ପ୍ରଥମ ସୋପାନ : କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍‌ର ଉତ୍ତେଜିତକରଣ (Excitation of Chlorophyll) :
କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଆଲୋକ ଶକ୍ତି ଶୋଷଣ କରି ଉତ୍ତେଜିତ ହୁଏ ଏବଂ ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତିକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୁଏ ।

(b) ଦ୍ୱିତୀୟ ସୋପାନ : ADP ରୁ ATP ଗଠନ (Formation of ATP from ADP) :
ଆଡ଼େନୋସିନ୍ ଡାଇଫସ୍‌ଫେଟ୍ (ADP) ଓ ଅଜୈବ ଫସ୍‌ଫେଟ୍‌ରୁ ଆଡ଼େନୋସିନ୍ ଟ୍ରାଇଫସ୍‌ଫେଟ୍ (ATP) ସଂଶ୍ଳେଷିତ ହୁଏ । ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ATP ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।
ADP + Pi + ଶକ୍ତି → ATP

(c) ତୃତୀୟ ସୋପାନ : ଜଳ ଅଣୁର ବିଭାଜନ (Splitting of water molecule) :
ଆଲୋକ ଶକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଜଳ ଅଣୁ ବିଭାଜିତ ହୋଇ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ (0₂) ଓ ଉଚ୍ଚ କ୍ରିୟାଶୀଳ ଉଦ୍‌ଜାନ ଆୟନ (H⁺) ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଜଳର ଆଲୋକ ବିଶ୍ଳେଷଣ (Photolysis of water) କୁହାଯାଏ । ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ଓ ଉଦ୍‌ଜାନ ଆୟନ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍କୁ ବିଜାରିତ ହୁଏ ।

(d) ଚତୁର୍ଥ ସୋପାନ : NADP ର NADPHକୁ ବିଚ୍ଚାରଣ (Reduction of NADP to NADPH) :
ଜଳଅଣୁର ବିଭାଜନରେ ଉଦ୍‌ଜାନ ଆୟନ୍ (H⁺) ମୁକ୍ତ ହୋଇ NADP ଅଣୁକୁ NADPH ରେ ବିଜାରିତ କରିଥାଏ

(ii) ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା
(a) ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
(b) ମେଲ୍‌ଭିନ୍‌ କେନ୍‌ଭିନ୍ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ କେଭିନ୍ ଚକ୍ର ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
(c) ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗଠିତ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଶକ୍ତି, ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇ CO₂କୁ ଗ୍ଲୁକୋଜ ରୂପକ ଶର୍କରାରେ ପରିଣତ କରେ ।
(d) ଏଥ‌ିପାଇଁ ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କିଛି ସମୟ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ଓ ତା’ପରେ ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହିତ ଚାଲିଥାଏ ।
(e) ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ବିପାଚକ ବା ସନ୍ତ୍ରକ ବା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଏକ ଜୈବତ୍ଵରକ ଅଟେ ।
(f) ଏହା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ କିନ୍ତୁ ନିଜେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇନଥାଏ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରୁବିସ୍କୋ
(g) ରୁବିସ୍କୋ ସାହାଯ୍ୟରେ ସର୍ବପ୍ରଥମେ CO₂ ଜୈବପଦାର୍ଥରେ ବିବନ୍ଧିତ ହୋଇ କ୍ରମଶଃ ଗ୍ଲୁକୋଜରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଓ ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ ପତ୍ରର ସ୍ପଞ୍ଜି ପାରେନ୍‌କାଇମାରେ ମଣ୍ଡଦରେ ପରିଣତ ହୋଇ ଗଚ୍ଛିତ
ହୋଇ ରହେ ।
(h) ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ ଏହା ପୁନର୍ବାର ଶର୍କରାରେ ପରିଣତ ହୋଇ ଫ୍ଲୋଏମ୍ବଦ୍ଵାରା ଉଭିଦର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।

Question 2.
ଖାଦ୍ୟର ପ୍ରକାରଭେଦ ଉଦାହରଣ ସହ ଲେଖ ।
Answer:
ଖାଦ୍ୟର ପ୍ରକାରଭେଦ : ରାସାୟନିକ ଗଠନ, କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦାନକାରୀ କ୍ଷମତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଖାଦ୍ୟକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ 6 ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି; ଯଥା-ଶ୍ଵେତସାର, ପୁଷ୍ଟିସାର, ସ୍ନେହସାର, ଧାତୁସାର, ଭିଟାମିନ୍ ଓ ଜଳ ।

I. ଶ୍ଵେତସାର :
(a) ଆମେ ଖାଉଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟର ପ୍ରଧାନ ଶ୍ଵେତସାର ହେଉଛି ଶର୍କରା ଓ ମଣ୍ଡଦ ।
(b) ଆଳୁ, ଭାତ, ରୁଟିରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ମଣ୍ଡଦ ଥାଏ । ଚିନି, ଗୁଡ଼ ଆଦିରେ ସୁକ୍ରୋଜ ରହିଥାଏ । ଫଳରସ, ପନିପରିବାରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଜାତୀୟ ଶ୍ଵେତସାର ରହିଥାଏ ।
(c) ଶ୍ଵେତସାରରୁ ଆମେ ସହଜରେ ଶକ୍ତି ଆହରଣ କରିଥାଉ ।
(d) ଗ୍ଲା କୋଚ୍ଚ (C₆H₁₂O₆), ଉଦ୍‌ଜାନ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନକୁ ନେଇ ଗଠିତ ।
(e) କୋଷୀୟ ଶ୍ୱସନ ବେଳେ ଗ୍ଲା କୋଜର ଜାରଣ ଫଳରେ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।
(f) ଏକ ଗ୍ରାମ ଶ୍ଵେତସାରରୁ ପ୍ରାୟ 16 କିଲୋ ଜୁଲ (kJ) ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ ।

II. ପୁଷ୍ଟିସାର :
(a) ମୁଖ୍ୟତଃ ମାଛ, ମାଂସ, ଅଣ୍ଡାର ଧଳା ଅଂଶ, ଛେନା ଓ କ୍ଷୀର ପରି ପ୍ରାଣିଜ ଦ୍ରବ୍ୟ ସୋୟାବିନ୍ ଆଦିରୁ ଆମେ ଉଭିଦଜାତ ପୁଷ୍ଟିସାର ପାଇଥାଉ । ଡାଲି ଜାତୀୟ ଶସ୍ୟ,
(b) ଶରୀରର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ନୂତନ କୋଷ ଓ ତନ୍ତୁ ଗଠନ ପାଇଁ ପୁଷ୍ଟିସାର ଖାଦ୍ୟ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।
(c) ଏମିନୋ ଅମ୍ଳ ଶୃଙ୍ଖଳଦ୍ଵାରା ପ୍ରୋଟିନ୍ ଗଠିତ ହୋଇଥିବାରୁ ପରିପାକ ହେଲେ ଏହା ଏମିନୋ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।

III. ସ୍ନେହସାର :
(a) ମାଂସ, କ୍ଷୀର, ଛେନା, ଲହୁଣୀ, ଅଣ୍ଡାର ହଳଦିଆ ଅଂଶ ଓ ତେଲ, ଘିଅରେ ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
(b) କୋଷଝିଲ୍ଲୀ ତିଆରିରେ ଲିପିଡ୍‌ର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି ।
(c): ଶରୀରରେ ସ୍ନେହସାର ଚର୍ବି ଭାବରେ ସଂଚିତ ହୋଇ ରହେ ଓ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ କୋଷୀୟ ଶ୍ଵାସନଦ୍ୱାରା ଏହାର ଜାରଣ ହୁଏ ଓ ଏହା ଶରୀରକୁ ଶକ୍ତି ଯୋଗାଇଥାଏ ।
(d) ଚର୍ମତଳେ ଚର୍ବିର ଏକ ଆସ୍ତରଣ ରହିଥାଏ । ତାପ ଅପରିବାହୀ ହୋଇଥିବାରୁ ଚର୍ବି ଶରୀରକୁ ଉଷୁମ ରଖିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

IV. ଧାତୁସାର :
(a) ଶରୀର ଗଠନପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଧରଣର ଧାତୁସାର, ଯଥା-ଲୌହ, କ୍ୟାଲସିୟମ୍, ଆୟୋଡ଼ିନ୍, ଫସ୍‌ଫରସ୍, ସୋଡ଼ିୟମ୍, ପୋଟାସିୟମ୍ ଆଦି ଆବଶ୍ୟକ ।
(b) ଶରୀରରେ ଦାନ୍ତ ଓ ହାଡ଼ର ଗଠନପାଇଁ କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଓ ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକାରେ ଥ‌ିବା ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍‌ର ଗଠନ
(c) ଶରୀରର ଆୟନ ସନ୍ତୁଳନ ରକ୍ଷା କରିବାରେ ଧାତୁସାରର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଥାଏ ।

V. ଭିଟାମିନ୍ :
(a) କୋଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏନଜାଇମ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ହୋଇଥାଏ ।
(b) ଭିଟାମିନ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତିରେ ସେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସୁଚାରୁରୂପେ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
(c) ଭିଟାମିନ୍ ଅଭାବରୁ ଶରୀରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ରୋଗ ହୋଇଥାଏ ।
(d) ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ଶାଗ, ପନିପରିବା ଓ ଫଳ ଆଦିରୁ ମିଳିଥାଏ । ଚର୍ବିବା ତେଲରେ ଦ୍ରବଣୀୟ ଭିଟାମିନ୍ ପ୍ରାଣିଜ ଚର୍ବି ବା ଉଭିଦଜାତ ତେଲରୁ ମିଳିଥାଏ ।

VI. ଜଳ :
(a) କୋଷରେ ଥିବା କୋଷରସର ପ୍ରାୟ 70-90 ଭାଗ ଜଳ ଅଟେ ।
(b) କୋଷର ସ୍ଥିତି ଓ ଏଥ‌ିରେ ହେଉଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଜଳ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।
(c) ଝାଳ, ପରିସ୍ରା ଓ ନିଃଶ୍ଵାସରେ ଶରୀରରୁ ଜଳ କ୍ଷୟ ହୋଇଥାଏ, ତାହାର ଭରଣା ପାଇଁ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରାୟ 3 ରୁ 4 ଲିଟର ପାଣି ପିଇବା ଉଚିତ ।
(d) ଶରୀରରେ ଜଳୀୟ ଅଂଶ କମିଗଲେ ଶରୀର ଅବଶ ହୋଇଯାଏ ଓ ବିଭିନ୍ନ ଅସୁସ୍ଥତା ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

Question 3.
ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣ କ’ଣ ? ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣର ପ୍ରକାରଭେଦ ଉଦାହରଣ ସହ ବୁଝାଅ ।
Answer:
(a) ଯେଉଁ ଜୀବମାନେ ନିଜ ଖାଦ୍ୟ ନିଜେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିନପାରି ପୋଷଣ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀ ବା ଉଦ୍ଭଦ୍ର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ପରଭୋଜୀ କୁହାଯାଏ ।
(b) ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀ, ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ, ରାଫ୍ଲେସିଆ ଆଦି ପରଜୀବୀ ଉଦ୍ଭିଦ, କବକ ଏବଂ ଅଧିକାଂଶ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ
(c) ଏହି ଜୀବମାନଙ୍କ ପୋଷଣ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(d) ପରଭୋଜୀ ପୋଷଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିପ୍ରକାରର; ଯଥା-

• ପ୍ରାଣୀସମ ପୋଷଣ,
• ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ,
• ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ
• ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ ।

(i) ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ :
(a) ଯେଉଁ ପୋଷଣରେ ପ୍ରାଣୀ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଭଦର ସମୁଦାୟ ଶରୀର କିମ୍ବା ଆଂଶିକ ଶରୀର ଖାଦ୍ୟ ରୂପେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରାଣିସମ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(b) ଉଦାହରଣ : ମଣିଷ, କୁକୁର, ବିଲେଇ, ଅସରପା, ଏମିବା ଇତ୍ୟାଦି ।

(ii) ମୃତୋପଜୀବୀୟ ପୋଷଣ :
(a) ଯେଉଁ ପୋଷଣଦ୍ୱାରା ପରଭୋଜୀ ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଦ୍ଭଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ମୃତୋପଜୀବୀ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(b) ଏହି ଜୀବମାନେ କଠିନ ପଦାର୍ଥକୁ ଖାଦ୍ୟରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।
(c) ସାଧାରଣତଃ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣବେଳେ ଏମାନେ ନିଜ ଶରୀରରୁ ପାଚକ ରସ କ୍ଷରଣ କରି, ଶରୀର ବାହାରେ ହିଁ ଜଟିଳ ଖାଦ୍ୟକୁ ସରଳ ଖାଦ୍ୟରେ ପରିଣତ କରିଦିଅନ୍ତି ଓ ପରେ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟକୁ ଶରୀର ମଧ୍ୟକୁ ଶୋଷଣ କରି ଶରୀର ଗଠନରେ ବିନିଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ।
(d) ଛତୁ ଜାତୀୟ କବକ, ଇଷ୍ଟ୍, ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଦି ଜୀବମାନଙ୍କଠାରେ ଏହି ପୋଷଣ ଦେଖାଯାଏ ।

(iii) ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ :
(a) ଯେଉଁ ପୋଷଣରେ ଜୀବମାନେ ଅନ୍ୟ ଜୀବନ୍ତ ଉଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶରୀର ଭିତରେ ବା ବାହାରେ ରହି ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜର ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ପରଜୀବୀୟ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(b) ପରଜୀବୀମାନେ ଭୋଜଦାତା ଉଭିଦ ବା ପ୍ରାଣୀଙ୍କଠାରୁ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟ ସିଧାସଳଖ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜର
(c) ଭୋଜଦାତାର ଆଶ୍ରୟରେ ରହି ପରଜୀବୀମାନେ ସାଧାରଣତଃ ତାହାର ଅନିଷ୍ଟ କରିଥା’ନ୍ତି
(d) ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ, ରାଗ୍ନେସିଆ ଆଦି ଉଦ୍ଭଦ୍ର, ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍, ଉକୁଣୀ, ଜୋକ, କେତେକ କୃମି ପରି ପ୍ରାଣୀ

(iv) ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ :
(a) ଯେଉଁ ପୋଷଣରେ ଦୁଇଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ପ୍ରାଣୀ, ଅଥବା ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ବା ପ୍ରାଣୀ ଓ ଅଣୁଜୀବ ବା ଉଦ୍ଭଦ ଓ ଅଣୁଜୀବ ମଧ୍ଯରେ ପୋଷଣର ଆଦାନପ୍ରଦାନ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
(b) ଏଥ‌ିରେ କେହି କାହାରି କ୍ଷତି କରନ୍ତି ନାହିଁ, ବରଂ ସେମାନଙ୍କ ଭିତରେ ପୋଷଣର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
(c) ମନୁଷ୍ୟର ଅନ୍ତନଳୀରେ ସହଜୀବୀଭାବେ ବାସ କରୁଥିବା ଇସ୍‌ରିଚିଆ କୋଲାଇ ନାମକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଶରୀରରେ ଭିଟାମିନ୍ B, (ସାୟନୋକୋବାଲାମିନ୍) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ମନୁଷ୍ୟକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ । ତା’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟର ଅନ୍ତ୍ରନଳୀରୁ ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜର ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥାଏ ।
(d) ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ସହଜୀବୀ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଅବଦାନ, ସହଜୀବୀତାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ।

Question 4.
ମଣିଷ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶ ଲେଖ । ପାଟିରେ ଖାଦ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ କିପରି ହୋଇଥାଏ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ମଣିଷ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ପାଟି, ମୁଖଗହ୍ଵର, ଗ୍ରସନୀ, ନିଗଳ, ପାକସ୍ଥଳୀ, କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତ୍ର, ବୃହଦନ୍ତ୍ର, ମଳାଶୟ, ମଳଦ୍ଵାର ।

ପାଟିରେ ଖାଦ୍ୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ :

• ପାଟି ବାଟେ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କଲାପରେ ତାହା ପ୍ରଥମେ ଦାନ୍ତଦ୍ୱାରା ଚର୍ବିତ ଓ ପେଷିତ ହୋଇ ମଣ୍ଡରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ପାଟିରେ ଥ‌ିବା ଲାଳଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ଲାଳ କ୍ଷରିତ ହୋଇ ଚର୍ବିତ ଖାଦ୍ୟ ସହିତ ମିଶେ । ଲାଳରେ ଜଳ, ଲବଣ, ମ୍ୟୁକସ୍ ଓ ସାଲାଇଭାରି ଆମାଇଲେଜ୍ ବା ଟାୟାଲିନ୍ ନାମକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଥାଏ ।
• ଲାଳ ଚର୍ବିତ ଖାଦ୍ୟକୁ ପିଚ୍ଛିଳ ମଣ୍ଡପରି କରିଦିଏ ।
• ଲାଳ ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଦାନ୍ତକୁ ସଫା ରଖୁବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେଥିରେ ଥ‌ିବା ଲାଇସୋଜାଇମ୍ ନାମକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଖାଦ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନଙ୍କୁ ମାରିଦିଏ ।
• ଲାଳରେ ଥିବା ସାଲାଇଭାରି ଆମାଇଲେଜ୍ ଜଟିଳ ଶ୍ଵେତସାରଜାତୀୟ ମଣ୍ଡଦ (Starch)କୁ ସରଳ ମାଲଟୋଜ୍‌ରେ ପରିଣତ କରେ ।

Question 5.
ପାକସ୍ଥଳୀର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ପାକସ୍ଥଳୀର ଗଠନ :

• ପାକସ୍ଥଳୀ ଇଂରାଜୀ ଅକ୍ଷର I ଆକୃତିର ଏକ ମାଂସଳ ଥଳୀ । ଏହାର ଉପର ଅଂଶ ଓସାରିଆ ଓ ତଳ ଅଂଶ କମ୍ ଓସାରିଆ ।
• ଏହା ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା (Diaphragm) ତଳେ ଉଦର ଗହ୍ଵର (Abdomen)ର ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
• ଏହା ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – କାର୍ଡିଆକ୍ (Cardiac), ଫଣ୍ଡିକ୍ (Fundic) ଓ ପାଇଲୋରିକ୍ (Pyloric) । ପାକସ୍ଥଳୀର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଆଡ଼କୁ ଥିବା ଅଂଶକୁ କାର୍ଡିଆକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍ ଓ ତଳ ଅଂଶକୁ ପାଇଲୋରିକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍ କୁହାଯାଏ ।
• ପାଇଲୋରିକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍‌ର ଶେଷ ଭାଗରେ ଥ‌ିବା ମୁଦ୍ରିକା ଆକାରର ମାଂସପେଶୀକୁ ପାଇଲୋରିକ୍ ସ୍ପିନ୍ଟର (Pyloric Sphinter) କୁହାଯାଏ । ଏହା ପାକସ୍ଥଳୀରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟକୁ ଅର୍ଦ୍ଧଜୀର୍ଣ୍ଣ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।
• ପାକସ୍ଥଳୀର ଭିତର ଆଚ୍ଛାଦନରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ପାକଗ୍ରନ୍ଥି (Gastric glands) ରହିଥାଏ ।

ପାକସ୍ଥଳୀର କାର୍ଯ୍ୟ:

• ପାକସ୍ଥଳୀର ଭିତର ଆଚ୍ଛାଦନରେ ଥିବା ପାଚକ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ନିଃସୃତ ପାଚକରସରେ ପାଚକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଓ ଲବଣାମ୍ଳ (HCI) ଥାଏ ।
• ଲବଣାମ୍ଳ ଏକ ଅମ୍ଳୀୟ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ଯାହା ପାଚକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍‌ଗୁଡ଼ିକର କ୍ରିୟାଶୀଳତା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଖାଦ୍ୟରେ ଥିବା କ୍ଷତିକାରକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନଙ୍କୁ ମାରିଦିଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ଖଣିଜ ଲବଣଗୁଡ଼ିକୁ ଦ୍ରବୀଭୂତ କରେ ।
• ଲବଣାମ୍ଳ ପେପ୍‌ସିନୋଜେନ୍‌କୁ ପେପ୍‌ସିରେ ପରିଣତ କରେ । ପେପ୍‌ସିନ୍ ପୁଷ୍ଟିସାରକୁ ଭାଙ୍ଗି ସରଳ ପ୍ରୋଟିଏଜ୍ ଓ ପେପ୍ଟୋନ୍‌ରେ ପରିଣତ କରେ ।

Question 6.
ପାକନଳୀ ସହ ଜଡ଼ିତ ଗ୍ରନ୍ଥିଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:

Question 7.
ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(କ) ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ ବୁଝାଅ ।
Answer:

• ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଜାତିର ଜୀବ ମଧ୍ଯରେ ପୋଷଣର ଆଦାନପ୍ରଦାନକୁ ସହଜୀବୀୟ ପୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଉଦାହରଣ – I : ଆମ ଅନ୍ତ୍ରନଳୀରେ ସହଜୀବୀଭାବେ ରହୁଥ‌ିବା ଇସ୍‌ରିଚିଆ କୋଲାଇ ନାମକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ନିଜ ଶରୀରରେ ଭିଟାମିନ୍ (ସାୟନୋକୋବାଲାମିନ୍) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଆମକୁ ଯୋଗାଇଥାଏ । ତା’ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆମ ଅନ୍ତ୍ରନଳୀର ସରଳୀକୃତ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜର ପ୍ରତିପାଳନ କରିଥାଏ ।
• ଉଦାହରଣ – II : ଯବକ୍ଷାରଜାନ ବିବନ୍ଧନରେ ସହଜୀବୀ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆର ଅବଦାନ, ସହଜୀବିତାର ଅନ୍ୟ ଏକ

(ଖ) ଆମର କେତେ ପ୍ରକାର ଓ କେତୋଟି ଦାନ୍ତ ଅଛି ?

• ଆମର 4 ପ୍ରକାରର ଓ 32ଟି ଦାନ୍ତ ଅଛି ।
• ଚାରି ପ୍ରକାର ଦାନ୍ତ ହେଲା : କର୍ଜନ ଦାନ୍ତ – ୫ଟି, ଶ୍ଵାନଦାନ୍ତ – 4ଟି, ଚର୍ବଣ ଦାନ୍ତ – ୫ଟି, ପେଷଣ ଦାନ୍ତ 12ଟି । ଏହିପରି ଭାବେ ତଳ ଓ ଉପର ମାଡ଼ିରେ 1ଟି ଲେଖାଏଁ 32ଟି ଦାନ୍ତ ରହିଥାଏ ।

(ଗ) ଜିଭ କେତେ ପ୍ରକାରର ସ୍ଵାଦ ବାରିପାରେ ? ଜିଭର ଅନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ? ଉ

• ଜିଭ ପିତା, ଖଟା, ମିଠା, ଲୁଣିଆ ଓ ରାଗ ଆଦି ସ୍ଵାଦ ବାରିପାରେ ।
• ଜିଭ ଖାଦ୍ୟକୁ ଦାନ୍ତ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇବାରେ ଓ ଖାଦ୍ୟକୁ ଗିଳିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

(ଘ) ପାକସ୍ଥଳୀରେ ଖାଦ୍ୟର ପରିଣତି ଲେଖ ।
ଉ-

• ପାକସ୍ଥଳୀର ଭିତର ଆଚ୍ଛାଦନରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥି ରହିଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ ପାଚକ ରସ ଓ ଲବଣାମ୍ଳ (HCI) ନିଃସୃତ ହୋଇଥାଏ ।
• ପାଚକ ରସରେ ଥ‌ିବା ପେପ୍‌ସିନ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଅମ୍ଳୀୟ ପରିବେଶରେ ପୁଷ୍ଟିସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟକୁ ସରଳ ପ୍ରୋଟିଓଜ୍ ଓ ପେପ୍‌ଟୋନ୍‌ରେ ପରିଣତ କରିଥାଏ ।
• ଲବଣାମ୍ଳ ଖାଦ୍ୟରେ ଥିବା କ୍ଷତିକାରକ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଆଦିକୁ ମଧ୍ୟ ମାରିଦିଏ ।

(ଙ) ପାକସ୍ଥଳୀରୁ ଖାଦ୍ୟମଣ୍ଡ କେଉଁଠାକୁ ଯାଏ ? ଖାଦ୍ୟର ଅବଶୋଷଣ ପରେ ଅବଶିଷ୍ଟ ଖାଦ୍ୟର ପରିଣତି ଲେଖ
ଊ-

• ପାକସ୍ଥଳୀରୁ ଖାଦ୍ୟମଣ୍ଡ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତର ପ୍ରଥମ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣୀ ମଧ୍ୟକୁ ଯାଏ । ଏଠାରେ ସ୍ନେହସାର ଖାଦ୍ୟର ଅବଦ୍ରବୀକରଣ ହୋଇଯାଏ ଓ ଖାଦ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାଏ ।
• ଖାଦ୍ୟର ଅବଶେଷଣ ପରେ ଅବଶିଷ୍ଟ ଖାଦ୍ୟ ବୃହଦନ୍ତକୁ ଯାଏ । ସେଠାରେ ଖାଦ୍ୟମଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା ବଳକା
  ଅଜୀର୍ଣ୍ଣ ଖାଦ୍ୟ ମଳରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ । ମଳ ମଳାଶୟରେ କିଛି ସମୟ ରହିବା ପରେ ମଳଦ୍ଵାର ଦେଇ ନିଷ୍କାସିତ ହୁଏ ।

(ଚ) ‘ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା’ ବୁଝାଅ ।
ଭ-

• ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପାଇଁ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍, ଜଳ ଓ ଆଲୋକ ଆବଶ୍ୟକ ।
• କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଆଲୋକ ରଶ୍ମି (Visible rays)କୁ ଶୋଷଣ କରି ଶକ୍ତିପ୍ରବାହ ଜରିଆରେ ଏକ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ଅଣୁକୁ ଅଧ‌ିକ ଶକ୍ତି ସମ୍ପନ୍ନ କରି ଏଥିରେ ଉତ୍ତେଜନା ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଏହି ଉତ୍ତେଜିତ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍‌ରୁ ଏକ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରମ୍ ବାହାରି ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବାହ କରିବାଦ୍ୱାରା ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଭିତରକୁ ଉଦ୍‌ଜାନ ଆୟନ୍ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ପରିଶେଷରେ ଏହା ଏକ ନିମ୍ନଶକ୍ତି ସଂପନ୍ନ ଜାରିତ ନିକୋଟିନାମାଇଡ୍ ଆଡେନାଇନ୍ ଡାଇନିଉକ୍ଲିଓଟାଇଡ୍ ଫସ୍‌ଫେଟ୍ ନାମକ ଏକ ସହକାରକରେ ପହଞ୍ଚି ଏହାକୁ ବିଜାରିତ କରିଥାଏ ।

(ଛ) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣରେ ରୁବିସ୍କୋର ଭୂମିକା ବୁଝାଅ ।

• କେଲ୍‌ଭିନ୍‌ ଚକ୍ର, ରୁବିସ୍କୋରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପରିଶେଷରେ ସେହିଠାରେ ହିଁ ସମାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ଫଳତଃ କେବଳ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଶର୍କରାରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ରୁବିସ୍କୋ ଅଣୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ CO₂ ଅଣୁ ଗ୍ରହଣ କରି ପରେ ବିଭାଜିତ ହୋଇଥାଏ ଓ ଦୁଇଟି ଫସ୍ଫୋଗ୍ଲିସରିକ୍ ଏସିଡ୍ (PGA) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ ।
• ଏହିପରି ଟି ରୁବିସ୍କୋ ସହିତ ଚୈ CO₂ ମିଶି ରୁବିସ୍କୋ ସାହାଯ୍ୟରେ 12ଟି PGAରେ ପରିଣତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।
• ଏଥୁମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଟି PGA ଗୋଟିଏ ବ୍ଲ କୋଜ ଅଣୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥା’ନ୍ତି ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ 10ଟି PGAର ପୁନଶ୍ଚ କ୍ରଣ ଘଟି ଟି ରୁବିସ୍କୋ ଅଣୁ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 8.
ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

(କ) ଜିଭର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
ଭ-
ସ୍ଵାଦ ବାରିବା ସହ ଖାଦ୍ୟକୁ ଦାନ୍ତ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଇବା, କଥା କହିବାରେ ସହାୟତା କରିବା ଜିଭର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ ।

(ଖ) ମଣିଷ ମାଢ଼ିରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଦାନ୍ତ ରହିଛି ?
ଭ-
ମଣିଷର ମାଢ଼ିରେ, କର୍ଜନ, ଛେଦକ ବା ଶ୍ଵାନ, ଚର୍ବଣ ଓ ପେଷଣ ଆଦି ଦାନ୍ତ ରହିଛି ।

(ଗ) ପିତ୍ତର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
ଭ-
ଖାଦ୍ୟର ଅମ୍ଳତ୍ୱ ଦୂର କରିବା ସହିତ ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟର ଅବଦ୍ରବୀକରଣ କରାଇବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

(ଘ) ବୃହଦନ୍ତ୍ରରେ କ’ଣ ଅବଶୋଷଣ ହୋଇଥାଏ ?

(ଙ) ପାଚକ ରସରେ କେଉଁ ପ୍ରକାର ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ରହିଛି ?
ପାଚକ ରସରେ ପେପ୍‌ସିନ୍ ଓ ଲାଇପେଜ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ରହିଛି ।

(ଚ) ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କ’ଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ?
ଭ-
ଆଲୋକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଆଲୋକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଜଳର ଆଲୋକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଘଟି NADPH ଓ ATP ଗଠିତ ହେବା ସହ ଅମ୍ଳଜାନ ମୁକ୍ତ ହୁଏ ।

(ଛ) ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଶକ୍ତି କ’ଣ ?
ଭ- NADPH ଓ ATP ଉଭୟ ମିଶି ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ଶକ୍ତି ଗଠନ କରନ୍ତି ।

Question 9.
ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

(କ) ଅନ୍ଧକାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲୁକୋଜ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ପାଇଁ କେତୋଟି CO₂ର ଆବଶ୍ୟ କତା ପଡ଼ିଥାଏ ?
ଭ-
6 ଟି

(ଖ) ଥାଇଲାକଏଡ଼୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରିକ୍‌ ପରିଶେଷରେ କେଉଁଠାରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ?
ଭ-
ଥାଇଲାକଏଡ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ପ୍ରବାହିତ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ୍ ବାହକ ଅଣୁ ମାଧ୍ୟମରେ ଗ୍ରାହକ ଅଣୁ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚେ ।

(ଗ) ଟାୟାଲିନ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ କେଉଁଥ୍ରେ ରହିଥାଏ ?
ଭ-
ଲାକରେ

(ଘ) ଆମ ଶରୀରର କେଉଁଟି ଏକ ମିଶ୍ରିତ ଗ୍ରନ୍ଥି ଅଟେ ?
ଭ-
ଅଗ୍ନ୍ୟାଶୟ

Question 10.
ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
(କ) ପାକସ୍ଥଳୀର ଉପର ଅଂଶକୁ କାର୍ଡିଆକ୍ ଷ୍ଟୋମାକ୍ ଓ ତଳ ଅଂଶକୁ
(ଖ) ମଲାଙ୍ଗ, ନିର୍ମୂଳୀ ଆଦି – ଉଭିଦ ଅଟନ୍ତି ।
(ଗ) ଲାଳରେ – ନାମକ ଏନଜାଇମ୍ ଥାଏ ।
(ଘ ଖାଦ୍ୟ ଓ ପବନକୁ ଯେ ଯାହା ବାଟରେ ଚାଳନ କରିବା ପାଇଁ
(ଙ) ପିତ୍ତ ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟର କରାଇଥାଏ।
(ଚ) ଜଳର ଆଲୋକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଥାଇଲାକଏଡ଼ – ରେ ହୁଏ।

Question 11.
ବାକ୍ୟରେ ଚିହ୍ନିତ ରେଖାଙ୍କିତ ଶବ୍ଦ / ଶବ୍ଦପୁଞ୍ଜକୁ ବଦଳାଇ ଠିକ୍ ବାକ୍ୟ ଲେଖ।
(କ) ପିତ୍ତରେ ରହିଥ‌ିବା ଟାୟାଲିନ୍ ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟର ଅବଦୁବୀକରଣ କରାଏ ।
ଉ-
ପିତ୍ତରେ ରହିଥ‌ିବା ପିତ୍ତଲବଣ ସ୍ନେହସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟର ଅବଦ୍ରବୀକରଣ କରାଏ ।

(ଖ) ମଣିଷର ପ୍ରତି ମାଢ଼ିରେ ୨ଟି କର୍ଜନ ଦାନ୍ତ ରହିଛି ।
ଉ-
ମଣିଷର ପ୍ରତି ମାଢ଼ିରେ ୪ଟି କର୍ତନ ଦାନ୍ତ ରହିଛି ।

(ଗ) ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ, ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଦ୍ଭଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ପରଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।
ଉ-
ଯେଉଁ ପରଭୋଜୀ, ମୃତ, ଗଳିତ, ପଚାସଢ଼ା ଉଦ୍ଭଦ ବା ପ୍ରାଣୀରୁ ଖାଦ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ନିଜ ପୁଷ୍ଟିସାଧନ କରିଥା’ନ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ମୃତୋପଜୀବୀ କୁହାଯାଏ ।

(ଘ) ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍ ଏକ ବାହ୍ୟପରଜୀବୀ ।
ଉ-
ପ୍ଲାସ୍‌ମୋଡ଼ିୟମ୍ ଅନ୍ତଃପରଜୀବୀ ।

Question 12.
ପ୍ରଥମ ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ସମ୍ପର୍କକୁ ଦେଖ୍ ତୃତୀୟ ସହ ସମ୍ପର୍କିତ ଶବ୍ଦଟି କ’ଣ ହେବ ଲେଖ ।

(କ) ପ୍ଲା କୋଜ୍ : ଶ୍ଵେତସାର : : ଏମିନୋ ଏସିଡ଼୍ : …………………….. ।
ଉ-
ପୁସ୍ତସାର
(ଖ) ପ୍ଲାସ୍‌ଡ଼ିୟମ୍‌ : ଅନ୍ତଃପରଜୀବୀ : : ଉକୁଣୀ : …………………….. ।
ଉ-
ଚାତ୍ୟୁପରଜୀବୀ

(ଗ) ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାର : ଗଲେଟ୍ : : ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର : …………………. ।
ଉ- ଗ୍ଲଟିସ୍

(ଘ) ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିମ୍ : କୋଷଜୀବକ : ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳଚକ୍ର : ………………… ।
ଉ- ‘ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (ACTIVITY)

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-1
‘ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ’’ରେ ଆଲୋକର ଆବଶ୍ୟକତା ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ

• ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥବା ଭଳି କୁଣ୍ଡରେ ଥିବା ଏକ ଗଛର ଗୋଟିଏ ପତ୍ରର ମଝି ଅଂଶକୁ କଳା କାଗଜଦ୍ୱାର ଆଚ୍ଛାଦିତ କରି ଗଛଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ 2 ରୁ 3 ଘଣ୍ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରଖାଯାଉ ।
• ଏହାପରେ ଗଛରୁ ପତ୍ରଟିକୁ ଛିଣ୍ଡାଇ ଆଣି ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ କିଛି ସମୟ ବୁଡ଼ାଇ ରଖାଯାଉ ।
• ଏହାପରେ ପତ୍ରଟିକୁ ଭଲଭାବରେ ଧୋଇ ଦିଆଯାଉ ।
• ଏହି ପତ୍ରଟିକୁ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ବୁଡ଼ାଇ ଉଠାଯାଉ ।

• ପତ୍ରଟିକୁ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ ପକାଇଲେ ପତ୍ରରୁ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ବାହାରି ପତ୍ରଟି ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହେବ ।
• ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ପତ୍ରକୁ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ପକାଇଲେ କଳାକନା ଦିଆଯାଇଥିବା ଅଂଶବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଅଂଶ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ ।

• ସବୁଜ ପତ୍ରକୁ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ ପକାଇବାରୁ ସେଥୁରୁ କ୍ଲୋରୋଫିଲ୍ ବାହାରିଯାଏ । ଫଳରେ ପତ୍ରଟି ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହୁଏ । ପତ୍ରର ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ମଣ୍ଡଦ ରହିଥାଏ, ସେହି ଅଂଶ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ନୀଳବର୍ଷ ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
• ପତ୍ରର ସବୁ ଅଂଶରେ ଏକ ପ୍ରକାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ

ନାହିଁ ।

• ପତ୍ରର ଆଚ୍ଛାଦିତ ଅଂଶରେ ମଣ୍ଡଦ ନ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ନୀଳବର୍ଷ ଧାରଣ କରେ ନାହିଁ ।
• ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଆଲୋକ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ – 2
‘ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ପତ୍ରହରିତ୍‌ର ଆବଶ୍ୟକ’ତା’ ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ :

[ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ପତ୍ରହରିତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ ]

• ଏକ ବିକରରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପାଣି ପୁରାଇ ଚିତ୍ରିତ ପତ୍ର (କ୍ରୋଟନ ଗଛ) ଥିବା ଏକ ଗଛର ଗୋଟିଏ ଡାଳକୁ ସେଥୁରେ
• ଏହିପରି ଅବସ୍ଥାରେ ବିକର୍‌ଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ 2 ରୁ 3 ଘଣ୍ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରଖାଯାଉ ।
• 2 ଓ 3 ଘଣ୍ଟା ପରେ ଗୋଟିଏ ପତ୍ରକୁ ଛିଣ୍ଡାଇ ଆଣି ଏକ ଟ୍ରେସିଙ୍ଗ କାଗଜ ଉପରେ ରଖାଯାଉ ଓ ଏହାର ସବୁଜ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଉ ।
• ପତ୍ରଟିକୁ ପ୍ରଥମେ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାର ଓ ତାପରେ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ବୁଡ଼ାଇ ଉଠାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ଚିତ୍ରିତ ପତ୍ରକୁ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ କିଛି ସମୟ ବୁଡ଼ାଇ ରଖିଲେ ଏଥୁରୁ ପତ୍ରହରିତ୍ ବାହାରିଯିବ ଓ ପତ୍ରଟି ରଙ୍ଗହୀନ
• ରଙ୍ଗହୀନ ପତ୍ରକୁ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ ଏହାର କେବଳ ସବୁଜ ଅଂଶ ଥ‌ିବା ସ୍ଥାନ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ ।

• ପତ୍ରର ସବୁ ଅଂଶରେ ଏକ ପ୍ରକାରର ରଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ ପକାଇଲେ ପତ୍ରଟି ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହୁଏ ଓ ଲଘୁ ଆୟୋଡିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ପକାଇଲେ ଏହାର ସବୁଜ ଅଂଶଣ୍ଢା ସ୍ଥାନ ନୀଳ ହୁଏ ।
• ପତ୍ରଟିକୁ ଅଙ୍କାଯାଇଥବା ନକ୍ସା ଉପରେ ପକାଇଲେ ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଥିବା ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିଥାଏ ।
• ପତ୍ରହରିତ୍‌ ନଥ୍‌ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକରେ କିଛି ରଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ କାରଣ ଏଠାରେ ମଣ୍ଡଦ ନଥାଏ ।
• ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ପତ୍ରହରିତ୍‌ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ -3

• ସୋଲ କିମ୍ବା ନରମ କର୍କ ଠିପି ଥ‌ିବା ଏକ ବୋତଲ ନିଆଯାଉ ।
• ଏହାର ଠିପିକୁ ଦୁଇଫାଳ କରି ମଝିରୁ କାଟି ଦିଆଯାଉ ।
• ବୋତଲ ଭିତରେ କିଛି କଷ୍ଟିକ୍ ପଟାସ ଦ୍ରବଣ (KOH) ରଖ୍ ଏହି କଟା ଠିପି ଦେଇ ଏକ ସରୁ ପତ୍ରର କିଛି ଅଂଶ ବୋତଲ ଭିତରକୁ ପୂରାଇ ଦେଇ ଠିପିଟିକୁ ଭଲଭାବରେ
• ବୋତଲ ଭିତରକୁ ବାୟୁ ଯାତାୟତ ନ କରିବା ପାଇଁ କିଛି ମହମ ତରଳାଇ ବୋତଲ ମୁହଁକୁ ସିଲ୍ କରିଦିଆଯାଉ ।
• ପତ୍ରର ଡେମ୍ଫକୁ ଏକ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ପାତ୍ରରେ ବୁଡ଼ାଇରଖ୍ ପତ୍ରଟିକୁ ସୂର୍ଯ୍ୟାଲୋକରେ 2-3 ଘଣ୍ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରଖାଯାଉ ।
• ପତ୍ରଟିକୁ ବାହାର କରି ପ୍ରଥମେ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାର ଓ ତା’ପରେ ଧୋଇ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ପକା

• ପତ୍ରଟିକୁ ଫୁଟନ୍ତା ସୁରାସାରରେ ପକାଇଲେ ଏହା ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହେବ ।
• ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ପତ୍ରକୁ ଲଘୁ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣରେ ପକାଇଲେ ବୋତଲ ବାହାରେ ଥ‌ିବା ପତ୍ରର ଅଂଶ କେବଳ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :

• ପତ୍ରର ସବୁ ଅଂଶରେ ଏକା ପ୍ରକାରର ରଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବ ନାହିଁ ।
• ବୋତଲ ଭିତରେ ଥିବା ପତ୍ର ଅଂଶରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବ ନାହିଁ । ଏଥୁରୁ କେବଳ ହରିତ୍‌ ଲବକ ବାହାରି ଯାଇ ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ହୋଇଥିବ କିନ୍ତୁ ବୋତଲ ବାହାରେ ଥିବା ପତ୍ର ଅଂଶରେ ମଣ୍ଡଦ ଥ‌ିବାରୁ ଏହା ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ ।
• ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ଅଟେ ।

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ – 4
‘ମଣିଷ ପାଟିର ଲାଳ, ଜଟିଳ ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟକୁ ସରଳ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ’’ ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ପରୀକ୍ଷଣ ।

ପରୀକ୍ଷଣ :

• ପାଟିକୁ ଭଲଭାବରେ ଧୋଇ ଜିଭ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ରାଗ କଞ୍ଚାଲଙ୍କା
• କିଛି ସମୟ ପରେ ରାଗ ପ୍ରଭାବରୁ ପାଟିରୁ ଆପେ ଆପେ ଲାଳ କ୍ଷରିତ ହେବ ।
• ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ 5ml ଲାଳ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ ।
• ଏହି ଲାଳକୁ ଦୁଇଭାଗ କରି 2 ଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ରଖାଯାଉ ।
• ପ୍ରଥମ (କ) ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ 3 ରୁ 4 ବୁନ୍ଦା ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣ
• ଦ୍ଵିତୀୟ (ଖ) ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ 20-30 ମିନିଟ୍ ପରେ 3 ରୁ 4 ବୁନ୍ଦା ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ‘କ’ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଦ୍ରବଣର ରଙ୍ଗ ନୀଳ ହେବ କାରଣ ମଣ୍ଡଦ ସହିତ ଆୟୋଡ଼ିନ୍ ମିଶିଲେ ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।
• ‘ଖ’ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଦ୍ରବଣର ରଙ୍ଗ ନୀଳ ହେବ ନାହିଁ କାରଣ ଲାଳର ପ୍ରଭାବରେ ମଣ୍ଡଦ ସରଳୀକୃତ ବା ବିଘଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
(i) ମଣିଷ ଲାଳରେ ଟାୟାଲିନ୍ ନାମକ ଏକ ପ୍ରକାର ଆମାଇଲେଜ୍ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ରହିଥାଏ । ଏହା ଆମ ଖାଦ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଜଟିଳ ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ଖାଦ୍ୟକୁ ସରଳ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 1 ସରଳ ସହସମୀକରଣ Ex 1(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 1 ସରଳ ସହସମୀକରଣ Ex 1(b)

Question 1.
ପ୍ରତିକଳ୍ପନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ କର ।
(i) x + y – 8 = 0, 2x – 3y – 1 = 0
(ii) 3x + 2y – 5 = 0, x – 3y – 9 = 0
(iii) 2x – 5y + 8 = 0, x – 4y + 7 = 0
(iv) 11x + 15y + 23 = 0, 7x – 2y – 20 = 0
(v) ax + by – a + b = 0, bx – ay – a – b = 0
(vi) x + y – a = 0, ax + by – b² = 0
ସମାଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ :
(i) ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକରୁ ‘x’ କିମ୍ବା ‘y’ର ମାନ ନେଇ ଯଥାକ୍ରମେ y କିମ୍ବା x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ।
(ii) x କିମ୍ବା yର ମାନକୁ ଅନ୍ୟ ସମୀକରଣରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଯଥାକ୍ରମେ y କିମ୍ବା x ର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଉ ।
(iii) ଉକ୍ତ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ମାନକୁ (y କିମ୍ବା x) ନେଇ ଯେକୌଣସି ଗୋଟିଏ ସମୀକରଣରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଅନ୍ୟଟିର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
ସମାଧାନ :
(i) x + y – 8 = 0 …….(i) ଏବଂ
2x – 3y – 1 = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i)କୁ ବିଚାର କରି yକୁ x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉ ।
x + y – 8 = 0 ⇒ y = 8 – x ……..(iii)
y ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ପାଇବା 2x – 3(8 – x) – 1 = 0
⇒ 2x – 24 + 3x – 1 = 0 ⇒ 5x = 25 ⇒ x = \(\frac{25}{5}\) = 5
x ର ମାନ ସମୀକରଣ (iii)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, y = 8 – x = 8 – 5 = 3
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ (x, y) = (5, 3) ଅଟେ ।

(ii) 3x + 2y – 5 = 0 …….(i) ଏବଂ
x – 3y – 9 = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i) ରୁ 3x = 5 – 2y ⇒ x = \(\frac{5-2y}{3}\) …….(iii)
‘x’ ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, \(\frac{5-2y}{3}\) – 3y – 9 = 0
⇒ \(\frac{5-2y-9y-27}{3}\) ⇒ 0 = -22 – 11y = 0
⇒ 11y = -22 = y = \(\frac{-22}{11}\) = -2
yର ମାନ ସମୀକରଣ (iii)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
x = \(\frac{5-2y}{3}\) = \(\frac{5-2(-2)}{3}\) = \(\frac{5+4}{3}\) = \(\frac{9}{3}=3\)
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ (x, y) = (3, -2) ଅଟେ ।

(iii) 2x – 5y + 8 = 0 …….(i) ଏବଂ
x – 4y + 7 = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i) ରୁ ବିଚ।ର କରି x କୁ y ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉ ।
2x – 5y + 8 = 0 ⇒ 2x = 5y – 8 ⇒ x = \(\frac{1}{2}\)(5y – 8) …….(iii)
‘x’ ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, \(\frac{1}{2}\)(5y – 8) – 4y + 7 = 0
⇒ \(\frac{5y-8-8y+14}{2}\) = 0
⇒ -3y + 6 = 0 ⇒ y = \(\frac{-6}{-3}\) = 2
yର ମାନ ସମୀକରଣ (iii)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, x = \(\frac{1}{2}\)(5 × 2 – 8) = \(\frac{1}{2}\) × 2 = 1
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ (x, y) = (1, 2) ଅଟେ ।

(iv) 11x + 15y + 23 = 0 …….(i) ଏବଂ
7x – 2y – 20 = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i) ରୁ ବିଚ।ର କରି y କୁ x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉ ।
11x + 15y + 23 = 0 ⇒ 15y = -11x – 23
⇒ y = \(\frac{1}{15}\)(-11x – 23) …….(iii)
‘y’ ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, 7x – \(\frac{2}{15}\)(-11x – 23) = 20
⇒ \(\frac{105x+22x+46}{15}\) = 20
⇒ 127x = 300 – 46 ⇒ x = \(\frac{254}{127}\) = 2
x ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (iii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, y = latex]\frac{1}{15}[/latex](-22 – 23) = \(\frac{1}{15}\) × -45 = -3
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (2, -3) ।

(v) ax + by – a + b = 0 …….(i) ଏବଂ
bx – ay – a – b = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i) ରୁ ବିଚ।ର କରି y କୁ x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉ ।
ax + by – a + b = 0 ⇒ by = -ax + a – b
⇒ y = \(\frac{1}{b}\)(-ax + a – b) …….(iii)
y ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, bx – \(\frac{a}{b}\)(-ax + a – b) = 0
⇒ \(\frac{b^2x+a^2x-a^2 +ab-ab-b^2}{b}\) = 0
⇒ x(a² + b²) = a² + b² ⇒ x = \(\frac{a^2+b^2}{a^2+b^2}\) = 1
x ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (iii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, y = latex]\frac{1}{b}[/latex](-a + a – b) ⇒ y = \(\frac{-b}{b}\) = -1
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (1, -1) ଅଟେ।

(vi) x + y – a = 0 …….(i) ଏବଂ
ax + by – b² = 0 …….(ii)
ସମୀକରଣ (i) ରୁ ବିଚ।ର କରି y କୁ x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉ ।
x + y – a = 0 ⇒ y = a – x …….(iii)
y ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, ax + b(a – x) – b² = 0
⇒ ax + by – bx – b² = 0 ⇒ ax – bx = b² – ab
⇒ x(a – b) = -b(a – b) [a = b ତେଣୁ a – b ≠ 0]
ତେଣୁ x = -b
‘x’ ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (iii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, y = a + b
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (-b, a+b)।

Question 2.
ଅପସାରଣ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିମ୍ନଲିଖ ସହ ସମୀକରଣମାନଙ୍କର ସମାଧାନ କର ।
(i) x – y – 3 = 0, 3x – 2y – 1 = 0
(ii) 3x + 4y = 10, 2x – 2y = 2
(iii) 3x – 5y – 4 = 0, 9x = 2y – 1
(iv) 0.4x – 1.5y = 6.5, 0.3x + 0.2y = 0.9
(v) √2x + √3y = 0, √5x + √2y = 0
(vi) ax + by = 0, x + y – c = 0 (a+b ≠ 0)
ସମାଧାନ ପ୍ରଣାଳୀ :
(i) ସମୀକରଣଦ୍ବୟରୁ ‘x’ ଅପସାରଣ କରାଯାଇ y ର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
(ii) y ର ମାନକୁ ଯେକୌଣସି ସମୀକରଣରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି x ର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ ।
(iii) ସେହିପରି ସମୀକରଣଦ୍ଵୟରୁ yକୁ ଅପସାରଣ କରାଯାଇ ‘x’ର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ଏହାକୁ ଯେକୌଣସି ସମୀକରଣରେ ପ୍ରୟୋଗ କରି ‘y’ର ମାନ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇ ପାରିବ ।
ସମାଧାନ :
(i) x – y – 3 = 0 ……… (i) ଏବଂ
3x – 2y – 1 = 0 ………. (ii)

x ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (iii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
x – y – 3 = 0 ⇒ 4 – y – 3 = 0 ⇒ -y + 1 = 0 ⇒ y = 1
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (4, 1) ଅଟେ।

(ii) 3x + 4y = 10 ……… (i) ଏବଂ
2x – 2y = 2 ………. (ii)

x ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (i) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
3x + 4y = 10 ⇒ 2 + 4y = 10 ⇒ 4y = 10 – 6 ⇒ y = \(\frac{4}{4}\) = 1
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (2, 1) ଅଟେ।

(iii) 3x – 5y – 4 = 0 ……… (i) ଓ
9x = 2y – 1 ⇒ 9x – 2y + 1 = 0 ………. (ii)

x ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (i) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
3x – 5y – 4 = 0
⇒ 3 × (\(– \frac{1}{3}\)) – 5y – 4 = 0
⇒ -5y – 5 = 0 ⇒ y = \(\frac{5}{-5}\) = -1
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (\(– \frac{1}{3}\), -1) ଅଟେ।

(iv) 0.4x – 1.5y = 6.5 ……… (i) ଓ
0.3x + 0.2y = 0.9 ………. (ii)

y ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (i) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
0.4x – 1.5y = 6.5 ⇒ 0.4x + 4.5 = 6.5
⇒ 0.4x = 6.5 – 4.5 ⇒ 1.4x = 2 ⇒ x = \(\frac{2}{0.4}\) = 5
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (5, -3) ଅଟେ।

(v) √2x + √3y = 0 ……… (i) ଓ
√5x + √2y = 0 ………. (ii)

c₁ = c₂ = 0 ଓ a₁b₂ – a₂b₁ = 0 ହେଲେ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନଟି (0, 0) ଅଟେ ।
ଏଠାରେ c₁ = c₂ = 0 ଏବଂ \(\frac{\sqrt{2}}{\sqrt{5}} \neq \frac{\sqrt{3}}{\sqrt{2}}\)
ତେଣୁ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ (0, 0) ଅଟେ ।
ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ :

‘y’ ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (i)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
√2x + √3 × 0 = 0 ⇒ √2x = 0 ⇒ x = 0
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (0, 0) ଅଟେ।

(v) ax + by = 0 ……… (i) ଏବଂ
x + y – c = 0 ………. (ii)

‘x’ ର ମାନକୁ ସମୀକରଣ (ii)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, y = c – x = c – \(\frac{bc}{b-a}\) =
= \(\frac{bc-ca-bc}{b-a}\) = \(\frac{-ca}{b-a}\) = \(\frac{ca}{a-b}\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (\(\frac{bc}{b-a}\), \(\frac{ca}{a-b}\)) ଅଟେ।

Question 3.
ବଜ୍ରଗୁଣନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ସହ ସମୀକରଣମାନଙ୍କର ସମାଧାନ କର ।
(1) x + 2y + 1 = 0, 2x – 3y – 12 = 0
(ii) 2x + 5y = 1, 2x + 3y = 3
(iii) x + 6y + 1 = 0, 2x + 3y + 8 = 0
(iv) \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = a+b, \(\frac{x}{a^2}+\frac{y}{b^2}\) = 2
(v) x + 6y + 1 = 0, 2x + 3y + 8 = 0
(vi) 4x – 9y = 0, 3x + 2y – 35 = 0
ବଜ୍ରଗୁଣନ ପୃତ୍ର : \(\frac{x}{b_1c_2-b_2c_1}=\frac{y}{c_1a_2-c_2a_1}=\frac{x}{a_1b_2-a_2b_1}\)
ଯେଉଁଠାରେ a₁b₂ = a₂b₁ ≠ 0
ସମାଧାନ :
(i) x + 2y + 1 = 0 ……… (i) ଏବଂ
2x – 3y – 12 = 0 ………. (ii)
ସମୀକରଣମାନଙ୍କର a₁b₂ – a₂b₁ = (1)(-3) – (2)(2) = -7 ≠ 0
ତେଣୁ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ।
ବଜ୍ରଗୁଣନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମୂନରେ।

⇒ \(\frac{x}{-21}=\frac{y}{14}=\frac{1}{-7}\)
⇒ x = \(\frac{-21}{-7}\) ଓ y = \(\frac{14}{-7}\)
⇒ x = 3 ଓ y = -2
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (3, -2) ଅଟେ।

(ii) 2x + 5y = 1 ……… (i) ଏବଂ
2x + 3y = 3 ………. (ii)
ସମୀକରଣ (i) ଓ (ii) ଦ୍ବୟରୁ 2x + 5y = 1, 2x + 3y = 3
ସମୀକରଣମାନଙ୍କର a₁b₂ – a₂b₁ = (2)(3) – (2)(5) = -4 ≠ 0
ତେଣୁ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
ବଜ୍ରଗୁଣନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମୂନରେ।

⇒ \(\frac{x}{15-(-3)}=\frac{y}{-2-(-6)}=\frac{1}{6-10}\)
⇒ \(\frac{x}{15+3}=\frac{y}{-2+6}=\frac{1}{6-10}\)
⇒ \(\frac{x}{-12}=\frac{y}{4}=\frac{1}{-4}\)
⇒ x = \(\frac{-12}{-4}=3\) ଓ y = \(\frac{4}{-4}=-1\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (3, -2) ଅଟେ।

(iii) x + 6y + 1 = 0 ……… (i) ଏବଂ
2x + 3y + 8 = 0 ………. (ii)
ଏଠାରେ a₁b₂ – a₂b₁ = (1)(3) – (2)(6) = 3- 12 = -9 ≠ 0
ତେଣୁ ଦତ୍ତ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
ବଜ୍ରଗୁଣନ ପ୍ରଣାଳୀ ଅବଲମୂନରେ

⇒ \(\frac{x}{48-3}=\frac{y}{2-86}=\frac{1}{3-12}\)
⇒ \(\frac{x}{45}=\frac{y}{-6}=\frac{1}{-9}\)
⇒ x = \(\frac{-45}{-9}=-5\) ଓ y = \(\frac{-6}{-9}=\frac{2}{3}\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (-5, \(\frac{2}{3}\)) ଅଟେ।

(iv) \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}\) = a+b ……… (i)
\(\frac{x}{a^2}+\frac{y}{b^2}=2\) ………. (ii)
ସମୀକରଣ (i) ଓ (ii) ରୁ \(\frac{x}{a}+\frac{y}{b}-(a+b)=0\), \(\frac{x}{a^2}+\frac{y}{b^2}-2=0\)

∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (a², b²) ଅଟେ।

(v) x + 6y + 1 = 0 ……… (i)
2x + 3y + 8 = 0 ………. (ii)
ଏଠାରେ a₁ = 1
b₁ = 6
c₁ = 1
a₂ = 5
b₂ = 3
c₂ = 8
ପୁନଶ୍ଚ \({a_1}{a_2}=\frac{1}{2}\), \({b_1}{b_2}=\frac{6}{3}=2\)
\(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\), ତେଣୁ ସହ-ସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।
b₁c₂ – b₂c₁ = 6 × 8 – 3 × 1 = 48 – 3 = 45
c₁a₂ – c₂a₁ = 1 × 2 – 8 × 1 = 2 – 8 = -6
a₁b₂ – a₂b₁ = 1 × 3 – 2 × 6 = 3 – 12 = -9

⇒ \(\frac{x}{45}=\frac{y}{-6}=\frac{1}{-9}\)
⇒ x = \(\frac{-45}{-9}=-5\) ଓ y = \(\frac{-6}{-9}=\frac{2}{3}\)
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (-5, \(\frac{2}{3}\) ) ।

(vi) 4x – 9y = 0 ……… (i)
3x + 2y – 35 = 0 ………. (ii)
ଏଠାରେ a₁ = 4
b₁ = -9
c₁ = 0
a₂ = 3
b₂ = 2
c₂ = -35
ତେଣୁ ସହ-ସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ; \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\) (\(\frac{4}{3} \neq \frac{-9}{2}\))
b₁c₂ – b₂c₁ = (-9)(-35) – 2 × 0 = 315
c₁a₂ – c₂a₁ = 0 × 3 – (-35) × 4 = 140
a₁b₂ – a₂b₁ = 4 × 2 – 3 × (-9) = 35 ≠ 0

⇒ \(\frac{x}{315}=\frac{y}{140}=\frac{1}{35}\)
⇒ \(\frac{x}{9}=\frac{y}{4}=1\) ⇒ x = 9 ଓ y = 4
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (9, 4) ।

Question 4.
ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସହସମୀକରଣମାନଙ୍କ ସମାଧାନ କର ।
(i) \(\frac{2}{x}+\frac{3}{y}=17, \frac{1}{x}+\frac{1}{y}=7(x \neq 0, y \neq 0)\)
(ii) \(\frac{5}{x}+6 y=13, \frac{3}{x}+20 y=35(x \neq 0)\)
(iii) \(2 x-\frac{3}{y}=9,3 x+\frac{7}{y}=2(y \neq 0)\)
(iv) 4x + 6y = 3xy, 8x + 9y = 5xy (x ≠ 0, y ≠ 0)
(v) (a – b)x + (a + b)y = a² – 2ab – b², (a + b)x+(a + b)y = a² + b²
(vi) \(\frac{2}{x}+\frac{3}{y}=2\), ax – by = a² – b²
(vii) \(\frac{5}{x+y}-\frac{2}{x-y}+1=0, \frac{15}{x+y}+\frac{7}{x-y}-10=0\)
(viii) \(\frac{xy}{x+y}=\frac{6}{5}, \frac{xy}{x+y}=6(x+y \neq 0, x-y \neq 0)\)
(ix) 6x + 5y = 7, x + 3y + 1 = 2 (x + 6y – 1)
(x) \(\frac{x+y-8}{2}=\frac{x+2 y-14}{3}=\frac{3 x+y-12}{11}\)
(xi) \(\frac{x+y}{2}-\frac{x-y}{3}=8, \frac{x+y}{3}+\frac{x-y}{4}=11\)
(xii) \(\frac{x}{a}=\frac{y}{b}, ax + by=a^2+b^2 \)
ସମାଧାନ :
(i) \(\frac{2}{x}+\frac{3}{y}=17\) ⇒ \(\frac{2}{x}+\frac{3}{y}-17=0\) …….(1)
\(\frac{1}{x}+\frac{1}{y}=7\) ⇒ \(\frac{1}{x}+\frac{1}{y}-7=0\) …….(2)
ଏଠାରେ \(\frac{1}{x}=u\) ଏବଂ \(\frac{1}{x}=v\) ନେଲେ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଦ୍ବୟ
2u + 3v – 17 = 0, ଏବଂ u + v – 7 = 0 ହେବ ।
ଏଠାରେ a₁ = 2
b₁ = 3
c₁ = -17
a₂ = 1
b₂ = 1
c₂ = -7
\(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\) ହୋଇଥିବାରୁ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।
b₁c₂ – b₂c₁ = (3)(-7) – 1(-17) = -21 – 17 = -4
c₁a₂ – c₂a₁ = (-17) × 1 – (-7) × 2 = -17 + 14 = -3
a₁b₂ – a₂b₁ = 2 × 1 – 1 × 3 = 2 – 3 = -1 (≠ 0)

⇒ \(\frac{u}{-4}=\frac{v}{-3}=\frac{1}{-1}\) ⇒ u = 4 ଏବଂ v = 3
⇒ \(\frac{1}{x}=4\) ଏବଂ \(\frac{1}{y}=3\) ⇒ x = \(\frac{1}{4}\) ଏବଂ y = \(\frac{1}{3}\)
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (\(\frac{1}{4}\), \(\frac{1}{3}\)) ।

‘x’ ର ମାନ ସମୀକରଣରେ (ii) ପ୍ରୟୋଗ କଲେ y = \(\frac{1}{3}\) ହେବ ।

(ii) \(\frac{5}{x}+6 y=13\) ⇒ \(\frac{5}{x}+6 y-13=0\) ……..(1)
\(\frac{3}{x}+20 y=35\) ⇒ \(\frac{3}{x}+20 y-35=0\) ……….(2)

ସମୀକରଣ (1) ରେ x = \(\frac{41}{25}\)

⇒ \(\frac{125}{41}+6 y-13=0 \Rightarrow 6 y=13-\frac{125}{41}=\frac{533-125}{41}\)
⇒ \(6 y=\frac{408}{41} \Rightarrow y=\frac{408}{41} \times \frac{1}{6}=\frac{68}{41}\)
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (\(\frac{41}{25}\), \(\frac{68}{41}\)) ।

(iii) \(2 x-\frac{3}{y}=9,\) …….(i)
\(3 x+\frac{7}{y}=2\) …….(ii)

‘x’ ର ମାନ ସମୀକରଣରେ (ii) ପ୍ରୟୋଗ କଲେ 2 × 3 – \(\frac{3}{y}\) = 9 ⇒ – \(\frac{3}{y}\) = 9 – 6
⇒ 3y = -3 ⇒ y = -1
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (3, -1)।

(iv) 4x + 6y = 3xy ………..(i)
8x + 9y = 5xy ………. (ii)
ସମୀକରଣ (i) ଓ (ii) ର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ଵକୁ xy ଦ୍ବାରା ଭାଗକଲେ,
\(\frac{4}{y}+\frac{6}{x}=3\) …..(iii)
\(\frac{8}{y}+\frac{9}{x}=5\)
ମନେକର \(\frac{1}{x}=u\) ଓ \(\frac{1}{y}=v\)। ତେଣୁ ସମୀକରଣ (iii) ଓ (iv) ରୁ
6u + 4v = 3 ……(v), 9u + 8v = 5 ……..(vi)

ସମୀକରଣ (v) ରେ u = \(\frac{1}{3}\) ବସୀକଲେ, 6 × \(\frac{1}{3}\) + 4v = 3 ⇒ 4v = 1 ⇒ v = \(\frac{1}{4}\)
u = \(\frac{1}{3}\) ⇒ \(\frac{1}{x}\) = \(\frac{1}{3}\) ⇒ x = 3, v = \(\frac{1}{4}\) ⇒ \(\frac{1}{y}\) = \(\frac{1}{4}\) ⇒ y = 4
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (3, 4)।

(v) (a – b)x + (a + b)y = a² – 2ab – b² ……..(i)
(a + b)x+(a + b)y = a² + b² ……….(ii)
ସମୀକରଣ (ii) କୁ ସମୀକରଣ (i) ରୁ ବିପ୍ରୟୋଗ କଲେ,
x(a + b) – x(a + b) = -2ab – 2b²
⇒ x(a + b – a – b) = -2ab – 2b²
⇒ -2bx = -2b(a + b) ⇒ x = a + b
‘x’ ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ, (a+b)(a+b) + (a+b) y = a² + b²
⇒ a² + b² + 2ab + (a + b) y = a² + b²
⇒ (a + b) y = -2ab ⇒ y = \(\frac{-2ab}{a+b}\)
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (a+b, \(\frac{-2ab}{a+b}\))।

(vi) \(\frac{2}{x}+\frac{3}{y}=2\) ⇒ \(\frac{bx+ay}{ab}=2\)
⇒ bx + ay = 2ab ……(1), ax – by = a² – b² ………(2)

⇒ x(a² + b²) = a³ + ab² ⇒ x(a² + b²) = a(a² + b²) ⇒ x = a
ସମୀକରଣ (1) ରେ x = a ସ୍ଥାପନ କଲେ, b.a + ay = 2ab ⇒ ay = ab
⇒ y = b
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (a, b)।

(vii) \(\frac{5}{x+y}-\frac{2}{x-y}+1=0\) ……..(i) ଏବଂ
\(\frac{15}{x+y}+\frac{7}{x-y}-10=0\) ……..(ii)
\(\frac{1}{x+y}=a\) ଏବଂ \(\frac{1}{x-y}=b\) ହେଲେ
ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ 5a – 2b + 1 = 0 ………(iii) ଏବଂ 15a + 7b – 10 = 0 ……….(iv)

⇒ x – y = 1 …….. (v)
b ର ମାନ ସମୀକରଣ (ii) ରେ ପ୍ରୟୋଗକଲେ,
5a – 2 × 1 + 1 = 0
⇒ 5a – 1 = 0 ⇒ 5a = 1 ⇒ a = \(\frac{1}{5}\)
⇒ \(\frac{1}{x+y}=\frac{1}{5}\) ⇒ x + y = 5 ……..(iv)
ସମୀକରଣ (v) ଓ (vi) ରୁ ୟୋଗକଲେ x + y + x – y = 5 + 1
⇒ 2x = 6 ⇒ x = 3
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (3, 2)।

(viii) \(\frac{xy}{x+y}=\frac{6}{5}\) …….(i)
\(\frac{xy}{x+y}=6\) ……..(ii)

⇒ \(\frac{1}{y}=\frac{2}{6}\) ⇒ \(\frac{1}{y}=\frac{1}{3}\) ⇒ y = 3
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (2, 3)।

(ix) 6x + 5y = 7x + 3y + 1 = 2 (x + 6y – 1)
⇒ 6x + 5y = 7x + 3y + 1 ⇒ x – 2y + 1 = 0 ……(i)
ପୁନଶୃ 7x + 3y + 1 = 2 (x + 6y – 1)
⇒ 7x + 3y + 1 = 2x + 12y – 2 ⇒ 5x – 9y + 3 = 0 …..(ii)

ସମୀକରଣ (i) ରେ x = 3 ସ୍ଥାପନ କଲେ, 3 – 2y + 1 = 0
⇒ 2y = 4 ⇒ y = 2
∴ ସମାଧାନ ପେଟ୍ (x, y) = (3, 2)।

(x) \(\frac{x+y-8}{2}=\frac{x+2 y-14}{3}=\frac{3 x+y-12}{11}\)
⇒ \(\frac{x+y-8}{2}=\frac{x+2 y-14}{3}\) ⇒ 3(x + y – 8) = 2(x + 2y – 14)
⇒ 3x + 3y – 24 = 2x + 4y – 28 ⇒ x – y = -4 ……..(i)
ପୁନଶୃ \(\frac{x+2 y-14}{3}=\frac{3 x+y-12}{11}\) ⇒ 11(x + 2y – 14) = 3(3x + y – 12)
⇒ 11x + 22y – 154 = 9x + 3y – 36 ⇒ 2x + 19y = 118 ……….(ii)

ସମୀକରଣ (i) ରେ x = 2 ସ୍ଥାପନ କଲେ, 2 – y = -4 ⇒ y = 6
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (2, 6)।

(xi) \(\frac{x+y}{2}-\frac{x-y}{3}=8\) ⇒ \(\frac{3(x+y)-2(x-y)}{6}=8\)
⇒ 3x + 3y – 2x + 2y = 48 ⇒ x + 5y = 48 ……..(i)
ପୁନଶୃ \(\frac{x+y}{3}+\frac{x-y}{4}=11\) ⇒ \(\frac{4(x+y)+3(x-y)}{12}=11\)
⇒ 4x + 4y + 3x – 3y = 132 ⇒ 7x + y = 132 ……..(ii)

ସମୀକରଣ (i) ରେ y = 6 ସ୍ଥାପନ କଲେ, x + 5 × 6 = 48 ⇒ x = 18
∴ ସମାଧାନ (x, y) = (18, 6)।

(xii) \(\frac{x}{a}=\frac{y}{b}\) ⇒ bx = ay ⇒ bx – ay = 0 ……..(i)
ଏବଂ \(ax + by=a^2+b^2 \) ………(ii)

x ର ମାନ ସମୀକରଣ (i) ରେ କଲେ, ba – ay = 0 ⇒ ay = ab ⇒ y = b

ବିକଳ୍ପ ସମାଧାନ :
\(\frac{x}{a}=\frac{y}{b}=k\) (ମନେକର) x = ak, y = bk
ax + by = a² + b² = a.ak + b.bk = a² + b²
k (a² + b²) = a² + b² ⇒ k = 1
∴ x = ak = a . 1 = a; y = bk = b . 1 = b

Question 5.
ନିମ୍ନଲିଖତ ଡିଟରମିନାଣ୍ଟର ମୂଲ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(i) \(\left|\begin{array}{ll}
2 & 5 \\
6 & 0
\end{array}\right|\)
(ii) \(\left|\begin{array}{ll}
2 & -1 \\
3 & 2
\end{array}\right|\)
(iii) \(\left|\begin{array}{ll}
0 & 4 \\
5 & -1
\end{array}\right|\)
(iv) \(\left|\begin{array}{ll}
\frac{1}{2} & 1 \\
\frac{3}{4} & \frac{1}{5}
\end{array}\right|\)
ସମାଧାନ :
(i) \(\left|\begin{array}{ll}
2 & 5 \\
6 & 0
\end{array}\right|\) = 2(0) – 6(5) = 0 – 30 = -30

(ii) \(\left|\begin{array}{ll}
2 & -1 \\
3 & 2
\end{array}\right|\) = 2 × 2 – 3 (-1) = 4 + 3 = 7

(iii) \(\left|\begin{array}{ll}
0 & 4 \\
5 & -1
\end{array}\right|\) = 0(-1) – 5 × 4 = 0 – 20 = -20

(iv) \(\left|\begin{array}{ll}
\frac{1}{2} & 1 \\
\frac{3}{4} & \frac{1}{5}
\end{array}\right|\) = \((\frac{1}{2})(\frac{1}{5})-(\frac{3}{4})(1)=\frac{1}{10}-\frac{3}{4}=\frac{2-15}{20}=\frac{-13}{20}\)

Question 6.
Cramer ଙ୍କ ନିୟମ ପ୍ରୟୋଗ କରି ନିମ୍ନ ସହସମୀକରଣମାନଙ୍କର ସମାଧାନ କର ।
(i) 2x + 3y = 5, 3x + y = 4
(ii) x + y = 3, 2x + 3y = 8
(iii) x – y = 0, 2x + y = 3
(iv) 2x – y = 3, x – 3y = -1
ସମାଧାନ :
(i) \(\Delta=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & b_1 \\
a_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
2 & 3 \\
3 & 1
\end{array}\right|=2 \times 1-3 \times 3=2-9=-7\)
ଏଠାରେ ∆ ≠ 0 ତେଣୁ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
\(∆_x=\left|\begin{array}{ll}
-c_1 & b_1 \\
-c_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
5 & 3 \\
4 & 1
\end{array}\right|=5 \times 1-4 \times 3=5-12=-7\)
\(∆_y=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & -c_1 \\
a_2 & -c_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
2 & 5 \\
3 & 4
\end{array}\right|=2 \times 4-5 \times 3=8-15=-7\)
x = \(\frac{∆_x}{∆}=\frac{-7}{-7}=1\), y = \(\frac{∆_y}{∆}=\frac{-7}{-7}=1\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (1, 1)

(ii) \(\Delta=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & b_1 \\
a_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
1 & 1 \\
2 & 3
\end{array}\right|=1 \times 3-2 \times 1=3-2=1\)
ଏଠାରେ ∆ ≠ 0 ତେଣୁ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
\(∆_x=\left|\begin{array}{ll}
-c_1 & b_1 \\
-c_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
3 & 1 \\
8 & 3
\end{array}\right|=3 \times 3-8 \times 1=9-8=1\)
\(∆_y=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & -c_1 \\
a_2 & -c_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
1 & 3 \\
2 & 8
\end{array}\right|=1 \times 8-2 \times 3=8-6=2\)
x = \(\frac{∆_x}{∆}=\frac{1}{1}=1\), y = \(\frac{∆_y}{∆}=\frac{2}{1}=2\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (1, 2)

(iii) \(\Delta=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & b_1 \\
a_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
1 & -1 \\
2 & 1
\end{array}\right|=1 \times 1-2 \times -1=1+2=3\)
∆ ≠ 0 ତେଣୁ ସହ-ସମୀକରଣର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
\(∆_x=\left|\begin{array}{ll}
-c_1 & b_1 \\
-c_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
0 & -1 \\
3 & 1
\end{array}\right|=0 \times 1-3 \times -1=0+3=3\)
\(∆_y=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & -c_1 \\
a_2 & -c_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
2 & 3
\end{array}\right|=1 \times 3-2 \times 0=3-0=3\)
x = \(\frac{∆_x}{∆}=\frac{3}{3}=1\), y = \(\frac{∆_y}{∆}=\frac{3}{3}=1\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (1, 1)

(iii) \(\Delta=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & b_1 \\
a_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
2 & -1 \\
1 & -3
\end{array}\right|=2 \times (-3)-1 \times (-1)=-6+1=-5\)
∆ ≠ 0 ତେଣୁ ସହ-ସମୀକରଣର ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
\(∆_x=\left|\begin{array}{ll}
-c_1 & b_1 \\
-c_2 & b_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
3 & -1 \\
-1 & -3
\end{array}\right|=3 \times -3-(-1) \times -1=-9-1=-10\)
\(∆_y=\left|\begin{array}{ll}
a_1 & -c_1 \\
a_2 & -c_2
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{ll}
2 & 3 \\
1 & -1
\end{array}\right|=2 \times -1-1 \times 3=-2-3=-5\)
x = \(\frac{∆_x}{∆}=\frac{-10}{-5}=1\), y = \(\frac{∆_y}{∆}=\frac{-5}{-5}=1\)
∴ ନିର୍ଣ୍ଣେୟ ସମାଧାନ (x, y) = (2, 1)

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 4 चाँद का झंगोला Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem 4 चाँद का झंगोला

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) एक दिन चाँद क्या हठ करने लगा?
(ଏକ ଦିନ୍ ଚୌଦ୍ କ୍ୟା ହଠ୍ କର୍‌ନେ ଲଗା ?)
उत्तर:
एक दिन चाँद अपनी माँ से हठ करने लगा कि माँ, मुझे ऊन का एक मोटा झिंगोला सिलवा दो। ठंड के कारण मुझे अपनी यात्रा पूरी करने में असुविधा होती है। मैं जाड़े से बचना चाहता हूँ।

(ख) बिना झिंगोले से चाँद को क्या कष्ट होता है?
(ବିନା ଝିଗୋଲେ ସେ ଚୌଦ୍ କୋ କ୍ୟା କଷ୍ଟ୍ ହୋତା ହୈ ?)
उत्तर:
बिना झिंगोले से चाँद को रात में सरदी से काँपना पड़ता है। ठिठुर ठिठुर कर उसे अपनी यात्रा पूरी करनी पड़ती है।

(ग) माँ जाड़े से नहीं, पर किससे डरती है?
(ମାଁ ଜାଡ଼େ ସେ ନର୍ଜୀ, ପର୍ କିସ୍‌ ଡର୍‌ତୀ ହୈ ?)
उत्तर:
माँ जाड़े से नहीं, लेकिन जादू-टोने से डरती है कारण बेटे की सुन्दरता पर मोहित होकर उसे कोई जादू-टोना न कर दे। इसलिए वह भगवान से अपने बेटे के कुशल क्षम चाहती है।

(घ) माँ चाँद के लिए झिंगोला क्यों नहीं बना पाती?
(ମାଁ ଚୌଦ୍ କେ ଲିଏ ଝିଗୋଲା କ୍ୟା ନହିଁ ବନା ପାତୀ ?)
उत्तर:
माँ चाँद के लिए झिंगोल नहीं बना पाती। क्योंकि वह चाँद को कभी भी एक ही नाप में देख नहीं पाती। क़भी चाँद एक ऊँगली चौड़ा हो जाता है तो कभी एक फूट मोटा। किसी दिन बड़ा हो जाता है तो किसी दिन छोटा।

2. अर्थ स्पष्ट कीजिए: (ଅର୍ଥି ଲକ୍ଷ କର)
(क) हठ कर बैठा चाँद एक दिन माता से वह बोला, सिलवा दो माँ, मुझे ऊन का मोटा एक झिंगोला।
(ହଠ୍ କର୍ ବୈଠା ଚୌଦ୍ ଏକ୍ ଦିନ୍ ମାତା ସେ ୱହ ବୋଲା, ସିଲୱା ଦୋ ମାଁ, ମୁଝେ ଊନ୍ କା ମୋଟା ଏକ୍ ଝିଗୋଲା)।
उत्तर:
हठ कर बैठा ………………………. एक झिंगोला॥
एक दिन चाँद अपनी माँ से ऊन का एक मोटा झिंगोला सिलवा देने की जिद करता है।

(ख) बच्चे की सुन बात कहा, माता ने, “अरे सलोने!
कुशल करे भगवान, लगे मत, तुझको जादू-टोने।
ବଢେ କୀ ସୁନ୍ ବାତ୍ କହା, ମାତା ନେ, ‘ଅରେ ସଲୋନେ!
କୁଶଳ କରେ ଭଗବାନ୍, ଲଗେ ମତ, ତୁଝେ ଜାଦୁ-ଟୋନେ।
उत्तर:
बच्चे की सुन ……………… तुझपर जादू-टोना
बच्चे की हठ भरी बातें सुनकर माँ कहती है कि मेरे प्यारे बेटे! भगवान करें तुझे किसी की नजर न लगे। कोई तुझपर जादू-टोना न कर पाए।

(ग) कभी एक उँगल भर चौड़ा, कभी एक फुट मोटा,
बड़ा किसी दिन हो जाता है, और किसी दिन छोटा।
କଭୀ ଏକ୍ ଉଁଗଲ୍ ଭର୍ ଚୌଡ଼ା, କଭୀ ଏକ୍ ଫୁଟ୍ ମୋଟା,
ବଡ଼ା କିସୀ ଦିନ୍ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଔର୍ କିସୀ ଦିନ୍ ଛୋଟା।
उत्तर:
कभी एक उँगल किसी ……………. दिन छोटा।
माँ चाँद से कहती है कि कभी तुम एक उँगली चौड़ा हो जाते हो तो एक फुट मोटा हो जाते हो। किसी दिन बड़ा हो जाते हो तो किसी दिन छोटा हो जाते हो।

(घ) अब तू ही यह बता, नाप तेरी किस रोज लिवाए,
सीदें एक झिंगोला जो, हर रोज बदन में आए ?”
ଅବ୍ ତୁ ହୀ ଯହ ବତା, ନାପ ତେରୀ କିସ୍ ରୋଜ୍ ଲିୱାଏ,
ସୀ ହେଁ ଏକ୍ ଝିଗୋଲା ଜୋ, ହର୍ ରୋଜ୍ ବଦନ୍ ମେଁ ଆଏ ?”
उत्तर:
बचे की सुन ………………… तुझको जादू-टोने
माँ चाँद से कहती है कि तू ही मुझे बता दे मैं तुम्हारे लिए किस नाप से एक झिंगोला सिलवा दूँ ताकि हर रोज तुम उसे पहन सको।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) एक दिन चाँद ने माँ से क्या कहा?
(ଏକ୍ ଦିନ୍ ର୍ତାଦ୍ ନେ ମାଁ ସେ କ୍ୟା କହା ?)
उत्तर:
एक दनि चाँद ने माँ से कहा कि उसके लिए ऊन का एक मोटा सा झिंगोला सिला दे।

(ख) रात भर किस तरह की हवा चलती है।
(ରାଡ୍ ଭର୍ କିସ୍ ତରହ କୀ ହ ଚଲ୍‌ ହୈ ।)
उत्तर:
रात भर सन-सन हवा चलती है।

(ग) जोड़े में वह किस तरह मरता है?
(ଜୋଡ଼େ ମେଁ ୱହ କିସ୍ ତରହ ମର୍‌ତା ହୈ ?)
उत्तर:
जाड़े में वह सरदी से मरता है।

(घ) चाँद किस तरह यात्रा पूरी करता है?
(ଚୌଦ୍ କିସ୍ ତରହ ୟାତ୍ରା ପୂରୀ କର୍‌ତା ହୈ ?)
उत्तर:
चाँद ठिठुर-ठिठुरकर यात्रा पूरी करता है।

(ङ) यदि झिंगोला न मिले तो फिर चाँद क्या लेना चाहता है?
(ୟଦି ଝୋଗୋଲା ନ ମିଲେ ତୋ ଫିର୍ ଚୌଦ୍ କ୍ୟା ଲେନା ଚାହତା ହୈ ?)
उत्तर:
यदि झिंगोला न मिले तो फिर चाँद भाड़े में एक कुरता लेना चाहता है।

(च) चाँद कभी कभी माँ को कितना चौड़ा दिखाई देता है?
(ଚୌଦ୍ କଭୀ କଭୀ ମାଁ କୋ କିନା ଚୌଡ଼ା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ ?)
उत्तर:
चाँद कभी कभी माँ को एक उँगल चौड़ा दिखाई देता है।

(छ) चाँद कितना मोटा दिखाई देता है?
(ର୍ବାଦ୍ କିନା ମୋଟା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ ?)
उत्तर:
चाँद एक फूट मोटा दिखाई देता है।

(ज) ऐसा कौन सा दिन होता है जब चाँद बिलकुल नहीं दिखाई देता?
(ଐସା କୌନ୍ ସା ଦିନ୍ ହୋତା ହୈ ଜବ୍ ର୍ବାଦ୍ ବିଲକୁଲ୍ ନହୀ ଦିଖାଈ ଦେତା ?)
उत्तर:
अमावास्या की तिथि में चाँद बिलकुल नहीं दिखाई देता।

(झ) चाँद का झिंगोले के लिए नाप लेना क्यों संभव नहीं है?
(ଚୌଦ୍ କା ଲିଂଗୋଲେ କେ ଲିଏ ନାପ୍ ଲେନା କ୍ୟା ସଂଭ ନହିଁ ହୈ ?)
उत्तर:
चाँद कभी भी एक ही आकार में नहीं होता है। इसलिए चाँद के झिंगोले के लिए नाप लेना संभव नहीं।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित शब्दों के विपरीत/ विलोम शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶକେଁ କେ ବିପରୀତ/ବିଲୋମ୍ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ ।)
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ବିଲୋମ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
कुशल, जाड़ा, ठीक, मोटा, घटता
उत्तर:
कुशल- अकुशल, जाड़ा- गरमी, ठीक-भूल, मोटा-पतला, घटता-बढ़ता

2. निम्नलिखित शब्दों के वचन बदलिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶକେଁ କେ ବଚ୍ଚନ ବଦଲିଏ)
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବଚନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କର : )
हवा, वह, माता, बच्चा, भाड़ा, बड़ा, बात, दिन, ह।
उत्तर:
हवा – हवाएँ
माता – माताएँ
वह – वे
बच्चा – बच्चे
भाड़ा – भाड़े
बड़ा – बड़े
बात – बातें
दिन – दिन
यह – ये

Very Short & Objective Type Questions With Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

1. ‘चाँद का झिंगोला’ कविता के कवि कौन है?
उत्तर:
चाँद का झिंगोला’ कविता के कवि रामधारी सिंह ‘दिनकर’ है।

2. माँ किस बात से डरती है?
उत्तर:
माँ इस बात से डरती है कि चाँद कभी भी एक नाप में नहीं दिखाई देता है।

3. किसी दिन चाँद ऐसा विचित्र सा क्या करता है?
उत्तर:
किसी दिन चाँद किसी को भी आँखों से दिखाई ही नहीं पड़ता है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द/एक पद में दीजिए।

1. चाँद कभी-कभी कितना मोटा हो जाता है?
उत्तर:
एक फुट

2. चाँद माँ से क्या माँगता है?
उत्तर:
ऊन का झिंगोला

3. चाँद अपने लिए झिंगोला कब चाहता है?
उत्तर:
जाडे के मौसम में

4. चाँद किससे बचने के लिए माँ से झिंगोला सिलवा देने के लिए कहता है?
उत्तर:
जोड़े से

5. चाँद कभी-कभी कितना चौड़ा हो जाता है?
उत्तर:
एक उँगली भर

6. कौन एक नाप में कभी नहीं रहता है?
उत्तर:
चांद

7. ‘चाँद का झिंगोला’ कविता के कवि कौन है?
उत्तर:
रामधारी सिंह ‘दिनकर’

8. चाँद किस तरह यात्रा पूरी करता है?
उत्तर:
ठिठुर-ठिठुर कर

9. एक दिन चाँद ने माँ से क्या कहा?
उत्तर:
झिंगोला सिलवाने के लिए

10. चाँद अपने लिए कैसा झिंगोला चाहता है?
उत्तर:
ऊन का

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

1. ………………….. के दिन चाँद बिलकुल नहीं दिखाई देता।
उत्तर:
अमावया

2. चाँद ………………….. भाड़े पर लाने को माँ से कहता है।
उत्तर:
कुरता

3. घटते घटते चाँद एकदिन ऐसा हो जाता है कि वह ……………………।
उत्तर:
दिखाई नहीं देता

4. चाँद …………………… सफर करता है।
उत्तर:
आसमान का

5. …………………….. रोज घटता-बढ़ता है।
उत्तर:
चाँद

6. रात भर ………………… तरह की हवा चल रही थी।
उत्तर:
सन – सन

7. ‘अरे सलोने ?’ – इस शब्द …………………… प्रयोग हुआ है।
उत्तर:
चाँद के लिए

8. जाड़े में चांद …………………. से मरता है।
उत्तर:
सरदी

9. ‘सफर’ का अर्थ है…………………।
उत्तर:
यात्रा

10. चाँद आसमान का सफर ………………………… मौसम में कर रहा था।
उत्तर:
जाड़े

D. ठिक् या भूल लिखिए।

1. जोड़े में चाँद सरदी से मरता है?
उत्तर:
ठिक्

2. चाँद को नजर लग जाने का डर माँ को है।
उत्तर:
भूल

3. सलोने शब्द का अर्थ असुन्दर है।
उत्तर:
भूल

4. चाँद अपनी माता से ऊन का एक झिंगोला माँग रहा था।
उत्तर:
ठिक्

5. चाँद के लिए माँ झिंगला इसलिए बना नहीं पा रही थी, क्योंकि – वह हमेशा एक नाप का नहीं रहता।
उत्तर:
ठिक्

6. चाँद झिंगोले के बदले में एक पतलून माँगा।
उत्तर:
भूल

7. चाँद आसमान का सफर जाढ़े मौसम में कर रहा था।
उत्तर:
ठिक्

8. चाँद दूध-सा गोरा दिखाई देता है।
उत्तर:
ठिक्

9. चाँद गर्मी से परेशान होकर यात्रा पूरी करता है।
उत्तर:
भूल

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQs)

1. चाँद कभी – कभी कितना मोटा हो जाता है?
(A) एक हाथ
(B) एक गज
(C) एक अंगुल
(D) एक फुट
उत्तर:
(D) एक फुट

2. चाँद माँ से क्या माँगता है?
(A) रुई का झिंगोला
(B) एक फुट का झिंगोला
(C) ऊन का झिंगोला
(D) उंगली भर चौडा झिंगोला
उत्तर:
(C) ऊन का झिंगोला

3. चाँद अपने लिए झिंगोला कब चाहता है?
(A) जाडे के मौसम में चाँद किससे बचने के लिए माँ से हिंगोला सिलवा देने के लिए कहता है?
(B) गर्मी के दिनों में
(C) बरसात में
(D) ऊन मिलने के समय में
उत्तर:
(A) जाडे के मौसम में चाँद किससे बचने के लिए माँ से हिंगोला सिलवा देने के लिए कहता है?

4. चाँद किससे बचने के लिए माँ से हिंगोला सिलवा देने के लिए कहता है?
(A) हवा से
(B) जोड़े से
(C) आसमान से
(D) भगवान से
उत्तर:
(B) जोड़े से

5. चाँद कभी-कभी कितना चौड़ा हो जाता है?
(A) एक फुट भर
(B) एक उँगली भर
(C) एक हाथ भर
(D) एक इंच भर
उत्तर:
(B) एक उँगली भर

6. जोड़े में चाँद किस तरह मरता है?
(A) गरम
(B) शरर्मी
(C) सरदी
(D) जखमी
उत्तर:
(C) सरदी

7. चाँद कितना मोटा दिखाई देता है?
(A) एक फूट
(B) दो फूट
(C) तिन फूट
(D) चार फूट
उत्तर:
(A) एक फूट

8. माँ किस बात से डरती है?
(A) कड़वी वात से
(B) एक नाप में नहीं दिखाई देने से
(C) अमावास्या में गायब होने से
(D) एक नाम में रहने से
(B) एक नाप में नहीं दिखाई देने से

9. चाँद किस तरह यात्रा पूरी करता है?
(A) ठिठुर-ठिठुर
(B) हौले-हौले
(C) जल्दी-जल्दी
(D) सावधानी से
उत्तर:
(A) ठिठुर-ठिठुर

10. कौन – सा दिन चाँद बिलकुल नहीं दिखाई देता?
(A) पूर्णिमा
(B) संक्रान्ति
(C) अमावास्या
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) अमावास्या

11. चाँद कभी-कभी माँ को कितना चौड़ा दिखाई देता है?
(A) चार अंगुली
(B) दो अंगुली
(C) तीन अंगुली
(D) एक अंगुली
उत्तर:
(D) एक अंगुली

12. सलोने शब्द का अर्थ पहचानिए
(A) कुच्छित
(B) सुन्दर
(C) असुन्दर
(D) आसमा
उत्तर:
(B) सुन्दर

13. ऐसी कौन-सी तिथि है, जिस तिथि में चाँद गायब हो जाता, वह तिथि है
(A) पूर्णिमा
(B) एकदशी
(C) अमावास
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) पूर्णिमा

14. चाँद क्या भाड़े पर लाने को माँ से कहता है?
(A) झिंगोला
(B) कोट
(C) ऊनी चादर
(D) कुरता
उत्तर:
(D) कुरता

15. चाँद को क्या लग जाने का डर माँ को है?
(A) जादू-टोने
(B) ठंड़
(C) लू
(D) नजर
उत्तर:
(A) जादू-टोने

16. चाँद अपने लिए झिंगोला चाहता है जो
(A) सूती का हो
(B) ऊन का हो
(C) पशम का हो
(D) चमड़े का हो
उत्तर:
(B) ऊन का हो

17. चाँद झिंगोला चाहता है क्योंकि मौसम था
(A) बारिश का
(B) गर्मी का
(C) जाड़े का
(D) वसन्त का
उत्तर:
(C) जाड़े का

18. घटते घटते चाँद एकदिन ऐसा हो जाता है कि वह
(A) पतला हो जाता है
(B) दुःखी हो जाता है
(C) दिखाई नहीं देता
(D) ठिठूरता रहता है
उत्तर:
(C) दिखाई नहीं देता

यह कविता
बच्चे दिन-व-दिन बढ़ते हैं। इसलिए उनकी पोशाक बड़ी साइज की बना ली जाती है। लेकिन चाँद घटता घटता अमावस के दिन दिखाई नहीं देता। वह चाहता है कि उसके लिए एक झिंगोला या कुर्ती सिलवा दिया जाय। माँ पूछती है, बेटा, किस नाप का बनाया जाय? जिसे तू रोज-रोज पहन सके? इसमें एक मज़ाक और व्यंग्य है। सदा अस्थिर के लिए कुछ नहीं किया जा सकता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ପିଲାମାନେ ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିଚାଲନ୍ତି। ତେଣୁକରି ତାଙ୍କ ପୋଷାକ ବଡ଼ ସାଇଜର ତିଆରି କରା ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ ଜହ୍ନ କମି କମି ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ। ତା’ର ଇଚ୍ଛା ତା’ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଜାମା ସିଲାଇ କରାଯାଉ। ମା’ ପଚାରିଛନ୍ତି ପୁଅ, କେଉଁ ସାଇଜର ଜାମା ତିଆରି କରାହେବ? ଯାହାକୁ ତୁ ପ୍ରତିଦିନ ପିନ୍ଧି ପାରିବୁ। ଏହି କବିତାରେ କିଛି ଥଟ୍ଟା ଓ ପରିହାସ ମଧ୍ୟ ଅଛି। ସବୁବେଳେ ଅସ୍ଥିର ପାଇଁ କିଛି କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ।

(i) हठ कर बैठा चाँद एक दिन, माता से वह बोला,
“सिलबा दो माँ, मुझे ऊन का मोटा एक झिंगोला।
सन-सन चलती हवा रात भर, जाड़े से मरता हूँ,
ठिठुर-ठिठुर कर किसी तरह, यात्रा पूरी करता हूँ।
आसमान का सफर और यह, मौसम है जाड़े का”
न हो अगर तो लादो कुरता ही कोई भाड़े का।
” बच्चे की सुन बात कहा माता ने, “अरे सलोने।

ହଠ୍ କର ବୈଠା ର୍ବାଦ ଏକ ଦିନ୍, ମାତା ସେ ୱହ ବୋଲା,
‘‘ସିଲବା ଦୋ ଗାଁ, ମୁଝେ ଊନ୍ କା, ମୋଟା ଏକ୍ ଝିଲା।
ସନ୍-ସନ୍ ଚଲ୍‌ ହଓ୍ବା ରାଡ୍ ଭର୍, ଜାଡ଼େ ସେ ମର୍‌ତା
ଠିଠୁର୍-ଠିଠୁର୍ କର୍ କିସୀ ତରହ, ଯାତ୍ରା ପୂରୀ କର୍‌ତା ହୁଁ।
ଆସମାନ୍ କା ସଫର୍ ଔର୍ ୟହ, ମୌସମ୍ ହୈ ଜାଡ଼େ କା’’
ନ ହୋ ଅଗର୍ ତୋ ଲା ଦୋ କୁର୍‌ତା ହୀ କୋଈ ଭାଡ଼େ କା।’
ବଢେ କୀ ସୁନ ବାତ କହା ମାତା ନେ, ‘ଅରେ ସଲୋନେ।

हिन्दी व्याख्या:
इन पक्तियों में कवि ने वर्णना किया है कि एक दिन चाँद अपनी माँ से हठ करता है कि ऊन का एक मोटा सा झिंगोला सिला दो। क्योंकि जब रात में सन-सन करके जोरो हवा चलती है, तो मैं जाड़े से काँपता रहता हूँ। सरदी से ठिठुरता हुआ किसी प्रकार मैं अपनी यात्रा को पूरी करता हूँ। एक तो आसमान में सफर करना पड़ता है उस पर यह जाड़े का मौसम है। अगर तुम मेरे लिए एक झिंगोलों नहीं ला सकती तो किराए पर मेरे लिए एक कुरता ही लाकर दे दो ताकि किसी तरह मैं जाड़े से अपनी रक्षा सँ।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ :
କବି କହୁଛନ୍ତି ଦିନେ ଜହ୍ନ ତା’ ମା’ ପାଖରେ ଜିଦ୍ କରୁଅଛି କି ତା’ ପାଇଁ ପଶମ (ଉଲ୍)ର ଗୋଟିଏ ମୋଟା ପୋଷାକ ତିଆରି କରିବା ପାଇଁ। ଶୀତଦିନ ରାତିରେ ଯେତେବେଳେ ଥଣ୍ଡା ପବନ ଜୋର୍‌ରେ ବହିବାକୁ ଲାଗୁଛି ମୁଁ ଶୀତରେ ଥରିବାକୁ ଲାଗୁଛି । ଶୀତରେ ଥରି ଥରି ମୁଁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ମୋ’ ଯାତ୍ରା ଶେଷ କରୁଛି। ଆକାଶରେ ଯାତ୍ରା କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଛି ପୁଣି ଶୀତ ରାତିରେ। ତେଣୁ ତୁ ମୋ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ପୋଷାକ ତିଆରି କରିଦେ। ଯଦି ତିଆରି ନ କରିପାରୁଛୁ ତାହାହେଲେ ଭଡ଼ାରେ ହେଉ ପଛକେ ମୋ’ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ ପୋଷାକ ଆଣି ଦେ ମୁଁ ଯେପରି ଶୀତରୁ ରକ୍ଷା ପାଇ ପାରିବି।

(ii) कुशल करे भगवान, लगें मत, तुझको जादु-टोने।
जाड़े कि तो बात ठीक है, पर मैं तो डरती हूँ।
एक नाप में कभी नहीं, तुझको देखा करती हूँ।
कभी एक ऊँगली भर चौड़ा, कभी एक फुट मोटा,
बड़ा किसी दिन हो जाता है किसी दिन छोटा।

କୁଶଲ୍ କରେ ଭଗୱାନ୍, ଲଗେ ମତ୍, ତୁଝେ ଜାଦୁ-ଟୋନେ
ଜାଡ଼େ କି ତୋ ବାତ୍ ଠିକ୍ ହୈ, ପର ମେଁ ତୋ ଡତୀ ହୁଁ,
ଏକ୍ସ୍ ନାପ୍ ମେଁ କଭୀ ନହୀଁ, ତୁ ଦେଖା କର୍‌ତୀ ହୁଁ।
କଭୀ ଏକ ଉଁଗଲୀ ଭର୍ ଚୌଡ଼ା, କଭୀ ଏକ ଫୁଟ୍ ମୋଟା,
ବଡ଼ା କିସୀ ଦିନ୍ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଔର କିସୀ ଦିନ୍ ଛୋଟା।

हिन्दी व्याख्या:
बच्चे की बात सुन कर माता कहती है कि बेटे। भगवान करे तुझको किसी की नजर न लगे, कोई तुझपर जादू-टोना न कर पाए। जाड़े की तो बात ठीक है लेकिन मुझे एक ही बात खटकती है। क्योंकि मैं तुझे एक नाप (साइज) में कभी भी नहीं देख पाती हूँ। कभी तुम एक उँगली चौड़ा हो जाते हो तो कभी एक फुट मोटा हो जाते हो। किसी दिन बड़े हो जाते हो तो किसी दिन छोटे।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ପିଲାଟିର କଥା ଶୁଣି ମାଆ କହୁଛି ଅରେ ପୁଅ ! ଭଗବାନ୍ କରନ୍ତୁ ଯେପରି କାହାରି ଦୃଷ୍ଟି ତୋ’ ଉପରେ ନ ପଡୁ। ତୋତେ ଯେପରି କେହି ଗୁଣି ଗାରେଡ଼ି ନ କରନ୍ତୁ। ଶୀତ ଦିନ କଥା ତ ଠିକ୍। କିନ୍ତୁ ମୋର ଗୋଟିଏ ଚିନ୍ତା। ମୁଁ ତୋତେ କେବେହେଲେ ଗୋଟିଏ ଆକାର (ସାଇଜ୍)ରେ ଦେଖୁନାହିଁ। କେତେବେଳେ ତୁ ଆଙ୍ଗୁଳିଏ ଚଉଡ଼ା ହେଇଯାଉଛୁ ତ କେତେବେଳେ ଫୁଟେ ମୋଟା ହୋଇଯାଉଛୁ। କେଉଁ ଦିନ ବଡ଼ ହୋଇଯାଉଛୁ ତ କେଉଁ ଦିନ

(iii) घटा-बढ़ता रोज, किसी दिन, ऐसा भी करता है,
नहीं किसीकी आँखो का, तु दिखलाई पड़ता है।
अब तू ही यह बता, नाप तेरी किस रोज लिवाएँ,
सी दें एक झिंगोला जो, हर रोज बदन में आए?”

ଘଟତା-ବଢ଼ତା ରୋଜ୍, କିସୀ ଦିନ୍, ଐସା ଭୀ କରତା ହୈ,
ନଦୀ କିସୀକୀ ଆର୍ଡୋ କା, ତୁ ଦିଖଲାଈ ପଡ଼ତା ହୈ ।
ଅବ୍ ତୂ ହୀ ୟହ ବତା, ନାପ୍ ତେରୀ କିସ୍ ରୋଜ ଲିଓ୍ବାଏଁ,
ସୀ ହେଁ ଏକ ଲିଂଗୋଲା ଜୋ, ହର୍ ରୋଜ୍ ବଦନ୍ ମେଁ ଆଏ ??’

हिन्दी व्याख्या:
तुम्हारा रोज का घटना बढ़ना और किसी दिन ओझल हो पाना ये बातें मेरी समझ में कुछ नहीं आता। अब तू ही मुझे बता दे कि मैं तुम्हारा कौन सा नाप लेकर तेरे लिए एक झिंगोला सिला दूँ ताकि हर रोज तू उसे पहन सेक।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତୋର ପ୍ରତିଦିନ ବଢ଼ିବା କମିବା ଓ କେଉଁ ଦିନ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯିବା କଥା ମୁଁ କିଛି ବୁଝିପାରୁ ନାହିଁ। ତୁ ମୋତେ କହ, ମୁଁ ତୋ’ ପାଇଁ କେଉଁ ସାଇଜର ଜାମା ତିଆରି କରିବି ଯାହାକୁ ତୁ ପ୍ରତିଦିନ ପିନ୍ଧି ପାରିବୁ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

झिंगोला – छोटे बच्चे का कमीज या कुरता (ଛୋଟପିଲାଙ୍କ ଜାମା)।
हठ – जिद (ଜିଦ୍)।
ऊन – भेड़ बकरी के रोएँ (ପଶମ)।
नाप – माप ପଶମ)।
आसमान – आकाश (ମାପ)।
मौसम – ऋतु (ଋତୁ)।
सलोने – सुंदर (ସୁନ୍ଦର)।
घटना – कम होना (କମିବା)।
बदन – शरीर (ଶରୀର)।
उँगल – उँगली (ଆଙ୍ଗୁଳିଏ)।
सिलवा दो – बना दो जाड़ा (ଶୀତ)।
ठिठुर-ठिठुर कर – काँप कर (ଥରିଥରି)।
सफर – यात्रा (ଯାତ୍ରା)।
भाड़ा – किराया (ଭଡ଼ା)।
जादू-टोना – (ଗୁଣିଗାରେଡ଼ି)।
रोज – प्रतिदिन (ପ୍ରତିଦିନ)।
कुशल – मंगल (ମଙ୍ଗଳ)।
लिवाएँ – लेना (ନେବା)।

कवि परिचय

रामधारी सिंह ‘दिनकर’ जी का जन्म 30 सितम्बर, सन् 1908 को सिमरिया घाट, मुंगेर ( बिहार ) हुआ। छात्रावस्था में ही ‘दिनकर’ का ओजस्वी कवि-रूप सामने आ गया। ‘दिनकर’ राष्ट्रीय भावधारा के प्रमुख कवि रहे। उन्हें शौर्य और वीरता का कवि माना जाता है।

‘दिनकर’ जी की बहुमुखी प्रतिभा का विस्तार गद्य और पद्य दोनों में हुआ है। उनके काव्य ग्रंथों प्रमुख हैं- रेणुका, हँकार, रसवंती, कुरुक्षेत्र, रश्मिरथी, उर्वशी, हारे को हरिनाम, बापू, दिल्ली इत्यादि। गद्य ग्रंथों में प्रमुख हैं- देश – विदेश, मेरी यात्राएँ, अर्द्ध-नारीश्वर, मिट्टी की ओर, रेती के फूल, संस्कृति के चार अध्याय इत्याद। ‘दिनकर’ जी राज्य सभा के सम्मानित सदस्य रहे। भारत सरकार ने उनको ‘पद्मभूषण’ की उपाधि से अलंकृत किया। उन्हें ‘उर्वशी’ महाकाव्य के लिए ज्ञानपीठ पुरस्कार दिया गया।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 3 एक तिनकाTextbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem 3 एक तिनका

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो/तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ/ତିନି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) एक दिन कवि को क्या हो गया?
(ଏକ ଦିନ୍ କଵି କୋ କ୍ୟା ହୋ ଗୟା ?)
उ:
एक दिन कवि अपने घमण्ड में भरकर एकदम ऐंठे हुए से तनकर छत के मुंडेरे पर खड़े थे। ऐसे में कहीं दूर से एक छोटा-सा तिनका आकर उनकी आँख में गिर गया।

(ख) आँख में तिनका पड़ने पर घमंड़ी की क्या दशा हुई?
(ଆଁଖ୍ ମେଁ ତିନ୍‌କା ପଡ଼େନେ ପର୍ ଘମଣ୍ଡୀ କୀ କ୍ୟା ଦଶା ହୁଈ ?)
उ:
आँख में तिनका पड़ने पर कवि झुंझलाकर परेशान हो उठे। आँख जल रही थी और सूजन के कारण लाल भी हो गई थी। फलस्वरूप आँख जोर से दुखने लगी थी।

(ग) आँख में तिनका पड़ने पर लोग क्या करने लगे?
(ଆଁଖ୍ ମେଁ ତିନ୍‌କା ପଡ଼ନେ ପର୍ ଲୋଗ୍ କ୍ୟା କର୍‌ନେ ଲଗେ ?)
उ:
आँख में तिनका पड़ने पर लोग कपड़े की मूँठ देकर कवि की आँख को सेकने लगे कि शायद थोड़ा आराम मिल जाए पर नहीं। दर्द किसी तरह कम होने का नाम नहीं ले रहा था।

(घ) किसी तरह आँख से तिनका निकल गया तो कवि को क्या अनुभव हुआ?
(କିସୀ ତରହ ଆଁଖ୍ ସେ ତିନ୍‌ ନିକଲ୍ ଗୟା ତୋ କଵି କୋ କ୍ୟା ଅନୁଭବ ହୁଆ ?)
उ:
किसी तरह आँख से तिनका निकल गया तो कवि को अनुभव हुआ कि जैसे उनका विवेक उन्हों ताना मार रहा था। और साथ ही साथ कह रहा था – इतना अकड़ किसलिए। एक छोटा सा तिनका तुम्हारे अहंकार को तोड़ने में काफी है।

(ङ) एक तिनका कविता का मूल भाव क्या है?
(कछेका छा की। नृम बठ्ठ Q4 6@ ?)
उ:
‘एक तिनका’ कविता का मूल भाव है- कभी भी अपने को बड़ा मत समझो। ज्यादा घमण्ड करना ठीक नहीं हैं। एक छोटा-सा तिनका किसीका भी घमण्ड तोड़ सकता है। छोटी-छोटी चीजें भी हमारे जीवन को एकदम बदल सकती है।

2. अर्थ स्पष्ट कीजिए: थर्थ ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ : (ଅର୍ଥ ସ୍ପଷ୍ଟ କର : )
(क) घमंडों में भरा ऐंठा हुआ,
एक दिन जब था मुंडेरे पर खड़ा।
ଘର୍ମଣ୍ଡୋ ମେଁ ଭରା ଏଁଠା ହୁଆ,
ଏକ୍ ଦିନ୍ ଜବ୍ ଥା ମୁଣ୍ଡରେ ପର୍ ଖଡ଼ା।
उ:
घमंडो में …………………… पर खड़ा।
इस पंक्ति में कवि कह रहे हैं कि एक दिन वे घमण्ड से भरे एकदम ऐंठे हुए से तनकर छत के मुँडेरे पर खड़े थे।

(ख) मैं झिझक उठा, हुआ बेचैन – सा।
लाल होकर आँख भी दुखने लगी।
ମେଁ ଝିଝକ୍ ଉଠା, ହୁଆ ବେସୈନ୍-ସା।
ଲାଲ୍ ହୋକର୍ ଆଁଖ୍ ଭୀ ଦୁଗ୍‌ ଲଗୀ।
उ:
मैं झिझक …………………. दुखने लगी।
कवि कहते हैं कि अचानक कहीं दूर से एक तिनका उड़ता हुआ आया और उनकी आँख में आ गिरा। इससे कवि झुंझलाकर परेशान हो उहे। उनकी अँख जल रही थी और लाल होकर दुखने भी लगी।

(ग) ऐंठता तू किस लिए इतना रहा,
एक तिनका है बहुत तेरे लिए।
ଐଠତା ତୂ କିସ୍ ଲିଏ ଇତ୍‌ନା ରହା,
ଏକ୍ ତିନ୍‌ ହୈ ବହୁତ୍ ତେରେ ଲିଏ।
उ:
ऐंठता तू ………………….तेरे लिए।
इस अप्रत्याशित घटना से कबि ने जब छुटकारा पाया तो उनका विवेक जैसे उन्हे ताना मारता था। उन्होंने अनुभव किया जैसे उनका विवेक उनसे कह रहा था – इतना अकड़ क्यों दिखाता है। एक छोटा- सा तिनका तुम्हारे अहंकार को तोड़ने के लिए काफी है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍‌ ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) ‘एक तिनका’ कविता के कवि का नाम क्या है?
(ଏକ ତିନ୍‌ କମ୍ପିତା କେ କବି କା ନାମ୍ କ୍ୟା ହୈ ?)
‘एक तिनका’ कविता के कवि का मान अयोध्यासिंह उपाध्याय ‘हरिऔध’ है।

(ख) एक दिन कवि कहाँ खड़े थे?
(ଏକ୍ ଦିନ୍ କମ୍ପି କହାଁ ଖଡ଼େ ଥେ ?)
उ:
एक दिन कवि घमण्ड से भरे एकदम ऐंठे हुए से तनकर छत के मुँडेरे पर खड़े थे।

(ग) अचानक क्या हुआ?
(ଅଚାନକ୍ କ୍ୟା ହୁଆ ?)
उ:
अचानक कहीं दूर से एक तिनका उड़ता हुआ आया और कवि की आखों में गिरा।

(घ) कौन दबें पाँव भागी?
(କୌନ୍ ଦର୍ବେ ପାଁୱ ଭାଗୀ ?)
उ:
घमण्ड दबे पाँव भागी।

(ङ) घमंडी के घमण्ड को दूर करने के लिए क्या बहुत है?
(ଘମଣ୍ଡୀ କେ ଘମଣ୍ଟ୍ କୋ ଦୂର୍ କର୍‌ନେ କେ ଲିଏ କ୍ୟା ବହୁତ୍ ହୈ ?)
उ:
घमण्डी के घमण्ड को दूर करने के लिए एक तिनका बहुत है।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. नीचे दी गई कविता की पंक्तियों को सामान्य वाक्य में बदलिए:
(ନୀଚେ ଦୀ ଗଈ କମ୍ପିତା କୀ ପଂକ୍ତିର୍ଲୋ କୋ ସାମାନ୍ୟ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ବଦଲିଏ।)
(ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ କବିତାର ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ସାମାନ୍ୟ ବାକ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କର।)

जैसे- एक तिनका आँख में मेरी पड़ा – मेरी आँख में एक तिनका पड़ा।
मूँठ देने लोग कपड़े की लगे – लोग कपड़े की मूँठ देने लगे।

(क) एक दिन जब था मुँडेरे पर खड़ा ………………..
(ख) लाल होकर आँख भी दुखने लगी …………………
(ग) ऐंठ बेचारी दबे पाँवों भागी …………………..
(घ) जब किसी ढब से निकल तिनका गया …………………
(ङ) एक तिनका है बहुत तेरे लिए …………………
उत्तर:
(क) एक दिन जब था मुँडेरे पर खड़ा – एक दिन जब मुँडेरे पर खड़ा था।
(ख) लाल होकर आँख भी दुखने लगी – आँख भी लाल होकर दुखने लगी।
(ग) ऐंठ बेचारी दबे पाँवों भागी – बेचारी ऐंठ दबे पावों भागी।
(घ) जब किसी ढब से निकल तिनका गया – जब तिनका किसी ढब से निकल गया।
(ङ) एक तिनका है बहुत तेरे लिए –  तेरे लिए एक तिनका बहुत है।

2. निम्नलिखित शब्दों के बिलोम/विपरीत शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ବିଲୋମ୍/ବିପରୀତ୍ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିଲୋମ/ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ।)
झिझक, बेचैन, दुःख, दुःखद, बहुत
उत्तर:
झिझक – बेझिझक
दुःखद – सुखद
बेचैन – चैन
दुःख – सुख
बहुत – कम

3. ‘किसे ढब से निकलना’ का अर्थ है किसी ढंग से निकलना। ‘ढब से’ जैसे कई वाक्यांशों से आप परिचित होंगे, जैसे- ‘धम से’ वाक्यांश है, लेकिन ध्वनियों में समानता होने के बाद भी ‘ढब से’ और ‘धम से’ वाक्यांशों के प्रयोग में अंतर है। नीचे कुछ ध्वनिद्वारा क्रिया को सूचित करनेवाले वाक्यांश और कुछ अधूरे वाक्य दिये गये हैं। उचित वाक्यांश चुनकर वाक्यों के खाली स्थान भरिए-
( छपाक से, टपटप, सर्र से, फुरे से)
(ଛପାକ୍ ସେ, ଟପ୍‌ଟପ୍, ସର୍ଗ ସେ, ଫୁରେ ସେ)

(क) मेढक पानी में ……………… कूद गया।
(ख) नल बंद होने पर भी पानी की कुछ बूँदें …………….. चू गईं।
(ग) शोर होते ही चिड़िया ………………….. उड़ी।
(घ) मोटर साइकिल ………………… गई।
उत्तर:
(क) छपाक से
(ख) टपटप
(ग) फुर्र से
(घ) सर्र से

4. पाठ के आधार पर सही परसर्गों से शून्य स्थानों को भरिए:
(ପାଠ୍ କେ ଆଧାର ପର୍ ସହୀ ପରସଗୋଁ ସେ ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥାନୌ କୋ ଭରିଏ :
(ପାଠକୁ ଆଧାର କରି ଉପଯୁକ୍ତ ପରସର୍ଗଦ୍ଵାରା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।)

(क) घमंडों ………………. भरा ऐंठा हुआ।
उत्तर:
में

(ख) एक दिनका आँख ………………. मेरी पड़ा
उत्तर:
में

(ग) आ अचानक दूर ………………. उड़ता हुआ।
उत्तर:
से

(घ) जब किसी ढब ……………….. निकल तिनका गया।
उत्तर:
से

(ङ) तब ‘समझ’ ……………….. यों मुझे ताने दिए।
उत्तर:
ने

Very Short & Objective type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
आँख में तिनका पड़ने पर कवि की मानसिक दशा क्या थी?
उत्तर:
आँख में तिनका पड़ने पर कवि का घमण्ड चूर हो गया और कवि बेचैन हो गए।

प्रश्न 2.
कवि को क्या समझ में आया?
उत्तर:
कवि को यह समझ में आया कि मनुष्य के घमण्ड को चूर करने के लिए एक तिनका ही काफी है।

प्रश्न 3.
कवि जब मुंडेर पर खड़ा था तब क्या हुआ?
उत्तर:
कवि जब मुंडेरे पर खड़ा था, तब अचानक दूर से उड़ता हुआ एक तिनका आकर उसकी आँख में गिर पड़ा।

प्रश्न 4.
कवि को कब आराम मिला?
उत्तर:
जब किसी उपाय से आँख से तिनका निकल गया, तब कवि को आराम मिला।

प्रश्न 5.
‘एक तिनका’ कविता का मूल भाव क्या है?
उत्तर:
‘एक तिनका’ कविता का मूल भाव है कि किसी को घमंड नहीं करना चाहिए, अंत में घमंडी को दुख ही मिलता है।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द/एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
जब तिनका आँख में पड़ा, तब कवि कहाँ खड़े थे?
उत्तर:
मुंड़ेरे पर

प्रश्न 2.
क्या विचार करके मृत्यु से नहीं डरना चाहिए?
उत्तर:
मर्त्य विचार कर

प्रश्न 3.
आँख से तिनका निकल जाने के बाद कवि को किसने ताने दिए?
उत्तर:
समझ ने

प्रश्न 4.
कवि की आँख में क्या आ पड़ा?
उत्तर:
एक तिनका

प्रश्न 5.
तिनका का अर्थ क्या है?
उत्तर:
सूखी घास

प्रश्न 6.
‘एक तिनका’ कविता के कवि कौन है?
उत्तर:
अयोध्यासिंह उपाध्याय हरी औध

प्रश्न 7.
अचानक क्या हुआ?
उत्तर:
तिनका आखों में गिरा

प्रश्न 8.
आँख क्या होकर दुःखने लगी?
उत्तर:
लाल

प्रश्न 9.
ताना’ शब्द का सही अर्थ क्या है?
उत्तर:
उपहास

प्रश्न 10.
कवि मुंडेर पर क्य करते थे?
उत्तर:
खड़े थे

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
………………… दवे पाँव भागी।
उत्तर:
घमण्डी

प्रश्न 2.
‘एक तिनका’ कविता का मूल भाब ………………… है।
उत्तर:
अहंकार दूर करने की

प्रश्न 3.
कवि की ………………… दुखने लगी थी।
उत्तर:
आँख

प्रश्न 4.
कवि ……………. पर खड़े थे।
उत्तर:
मुंडेरे

प्रश्न 5.
ऐंठ वेचारी ………………. भागी।
उत्तर:
दवे पाँवो

प्रश्न 6.
कवि को आँख में अचानक एक …………………. गिरा।
उत्तर:
तिनका

प्रश्न 7.
मुँठ का अर्थ है …………………।
उत्तर:
कपड़े का गुब्बारा

प्रश्न 8.
कवि के मन में ………………… भाव भरा था।
उत्तर:
गर्व

प्रश्न 9.
कवि को ………………… ने ताने दिए।
उत्तर:
समझा

प्रश्न 10.
………………. कवि मुँड़रे पर खड़े थे।
उत्तर:
एक दिन

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
मूँठ का अर्थ रुई का प्रलेप है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
एक तिनका अहंकार तोड़ने को काफी है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 3.
‘एक तिनका’ कविता जिन्होंने लिखी है, वे प्रसादजी हैं।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
आँख में तिनका गिरने से आँख का रंग लाल हो गया।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 5.
कवि के अहंकार को तोड़ ने के लिए एक तिनका काफी है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
अकड़ के साथ कवि सड़क पर खड़े थे।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 7.
ऐंठ दवे पाँव भागी।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 8.
‘ताना’ का अर्थ हे नाचना और गाना।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 9.
कवि की मन में प्रेम भाव था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 10.
ऐंठ को वेचारी कहा गया है।
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQS)

1. जब तिनका आँख में पड़ा, तब कवि कहाँ खड़े थे?
(A) मुंड़ेरे पर
(B) बहुत दूरी पर
(C) तिनके के ऊपर
(D) कपड़े के ऊपर
उत्तर:
(A) मुंड़ेरे पर

2. क्या विचार करके मृत्यु से नहीं डरना चाहिए, क्योंकि तुम
(A) अमर्त्य हो
(B) सत्य हो
(C) असत्य हो
(D) मर्त्य हो
उत्तर:
(D) मर्त्य हो

3. कवि को किसने ताने दिए?
(A) अपनों ने
(B) समझ ने
(C) मन ने
(D) पत्नी ने
उत्तर:
(B) समझ ने

4. आँख से तिनका निकल जाने के बाद कवि को किसने ताने दिए?
(A) ऐंठ ने
(B) समझ ने
(C) पिताजी ने
(D) मित्रों ने
उत्तर:
(B) समझ ने

5. कवि की आँख में क्या आ पड़ा?
(A) एक कीड़ा
(B) एक कंकड़
(C) एक तिनका
(D) एक झंझट
उत्तर:
(C) एक तिनका

6. कौन दवे पाँव भागी?
(A) सुख
(B) दुःख
(C) शांति
(D) घमण्डी
उत्तर:
(D) घमण्डी

7. तिनका का अर्थ क्या है?
(A) सूखी पत्र
(B) सूखी घास
(C) कीचड़
(D) काई
उत्तर:
(B) सूखी घास

8. ‘एक तिनका’ कविता के कवि कौन है?
(A) जयशंकरप्रसाद
(B) हरीवंशराय वच्चन
(C) सुदर्शन
(D) अयोध्यासिंह उपाध्याय हरी औध
उत्तर:
(D) अयोध्यासिंह उपाध्याय हरी औध

9. अचानक क्या हुआ?
(A) तिनका आखों में गिरा
(B) तिनका सर पर गिरा
(C) तिनका नाक में गिरा
(D) तिनका पाद पर गिरा
उत्तर:
(A) तिनका आखों में गिरा

10. एक दिन कबि कहाँ खड़े थे?
(A) मुँडेरे
(B) बरामदे
(C) दीवार
(D) मैदान
उत्तर:
(A) मुँडेरे

11. ‘एक तिनका’ कविता का मूल भाब क्या है?
(A) दुःख दूर करने की
(B) अहंकार दूर करने की
(C) सुख दूर करने की
(D) कलंक दूर करने की
उत्तर:
(B) अहंकार दूर करने की

12. मूँठ का अर्थ चुनिए
(A) रुई का प्रलेप
(B) सूखी घास
(C) मुछ
(D) कपड़े का गुव्बारा
उत्तर:
(D) कपड़े का गुव्बारा

13. कौन सा अंग दुखने लगा था?
(A) आँख
(B) नाक
(C) पैर
(D) कान
उत्तर:
(A) आँख

14. ‘ ताना’ शब्द का सही अर्थ छाँटिए
(A) सजा
(B) उपहास
(C) नाचना
(D) गाना
उत्तर:
(B) उपहास

15. एक तिनका क्या तोड़ने को काफी है?
(A) अहंकार
(B) शांति
(C) वैर
(D) सुख
उत्तर:
(A) अहंकार

16. ‘एक तिनका’ कविता जिन्होंने लिखी है, वे हैं
(A) हरिऔधजी
(B) प्रसादजी
(C) प्रेमचंदजी
(D) गुप्तजी
उत्तर:
(A) हरिऔधजी

17. कवि किस जगह पर खड़े थे?
(A). छत पर
(B) टेबिल पर
(C) मुंडेरे पर
(D) जमीन पर
उत्तर:
(C) मुंडेरे पर

18. कवि के साथ अचानक कैसी दुर्घटना घटी?
(A) सर पर पत्थर गिरा
(B) आँख में तिनका गिरा
(C) आँख में धूल गिरी
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(B) आँख में तिनका गिरा

19. आँख में तिनका गिरने से आँख का रंग हो गया
(A) काला
(B) सफेद
(C) गीला उत्तर
(D) लाल
उत्तर:
(D) लाल

यह कविता :
यह एक छोटी सी कविता है पर है बड़े काम की। छोटी छोटी चीजें ही हमारे जीवन को एकदम बदल देती हैं। मनुष्य को अपने पर बड़ा गर्व होता है। कवि कहते हैं वे एक दिन घमण्ड में भरकर एकदम ऐंठे हुए से तन कर छत के मुँडेरे पर खड़े थे। ऐसे में कहीं दूर से एक छोटा-सा तिनका आकर उनकी आँखों में गिरा। कवि झुंझलाकर परेशान हो उठे। आँख जल रही थी और लाल होकर दुखने भी लगी।

लेखक की ऐसी हालत देखकर लोग कपड़े की मुँठ देकर उनकी आँख को सेंकने लगे कि शायद थोड़ा आराम मिल जाए पर नहीं। दर्द किसी तरह कम नहीं हुआ। ऐसे में कवि की ऐंठ (घमण्ड ) मानों चुपचाप भाग गई थी। वे तो किसी भी तरह उस पीड़ा से छुटकारा पाना चाहते थे। जब किसी तरह आँख से तिनका निकला तो मानो उनका विवेक उन्हें ताना मार रहा था। तू इतना अकड़ क्यों दिखाता है। एक छोटा-सा तिनका ही तेरे अहंकार को तोड़ने में काफी है।

ଏହି କବତ।:
ଦେଇଥାଏ। ମନୁଷ୍ୟର ନିଜ ଉପରେ ବଡ଼ ଗର୍ବ ଆସେ। କବି କହୁଛନ୍ତି ଯେ ସେ ଦିନେ ଅହଂଭାବ ନେଇ ଆତ୍ମବଡ଼ିମା ସହ ଛାତ ଉପରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ କେଉଁ ଦୂରରୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଶୁଖୁଲା ଘାସ ଖଣ୍ଡ ଉଡ଼ି ଆସି ତାଙ୍କ ଆଖୁରେ ପଡ଼ିଲା। କବି ବିରକ୍ତ ହେଲେ ଓ କଷ୍ଟ ମଧ୍ୟ ଅନୁଭବ କଲେ। ତାଙ୍କ ଆଖି ପୋଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା ଏବଂ ଲାଲ ପଡ଼ିଗଲା। ଲେଖକଙ୍କର ଏପରି ଅବସ୍ଥା ଦେଖୁ ପାଖରେ ଥ‌ିବା ଲୋକମାନେ କପଡ଼ା ପୁଡ଼ା କରି ତାଙ୍କ ଆଖରେ ସେକ ଦେବାକୁ ଲାଗିଲେ କାଳେ ଟିକେ ଆରାମ ମିଳିବ; କିନ୍ତୁ ଆରାମ ମିଳିଲା ନାହିଁ।

ବିନ୍ଧା ଛିଟିକା କୌଣସି ପ୍ରକାର କମିଲା ନାହିଁ। ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ କବିଙ୍କର ଆତ୍ମବଡ଼ିମା ଯେପରି ଚୁପ୍‌ଚାପ୍ କୁଆଡ଼େ ପଳାଇ ଯାଇଥିଲା। ସେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ସେହି ପୀଡ଼ାରୁ ଆରାମ ପାଇବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ। କୌଣସି-ପ୍ରକାର ତାଙ୍କ ଆଖୁ ସେହି ଛୋଟିଆ ଘାସ ଖଣ୍ଡିକ ବାହାରିଗଲା। କିନ୍ତୁ ସେହି ଛୋଟିଆ ଘାସ ଖଣ୍ଡିକ ଯେମିତି ତାଙ୍କୁ ବିଦ୍ରୁପ କରୁଥିଲା। ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଘାସ ଖଣ୍ଡ ତାଙ୍କ ଅହଂକାରକୁ ଯେପରି ଭାଙ୍ଗିବାପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ, ସେ ଏହା ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ।

मैं घमंडों में भरा ऐंठा हुआ,
एक दिन जब था मुंडेरे पर खड़ा।
आ अचानक दूर से उड़ता हुआ,
एक तिनका आँख में मेरी पड़ा।
ମେଁ ଘର୍ମଣ୍ଡୋ ମେଁ ଭରା ଏଁଠା ହୁଆ,
ଏକ୍ ଦିନ୍ ଜବ୍ ଥା ମୁଁଡେରେ ପର୍ ଖଡ଼ା।
ଆ ଅଚାନକ୍ ଦୂର୍ ସେ ଉଡ଼ତା ହୁଆ,
ଏକ ତିନ୍‌ ଆଁଖ ମେଁ ମେରୀ ପଢ଼ା।

हिन्दी व्याख्या:
कवि कहते हैं कि एक दिन वे घमण्ड से भरे ऐंठे हुए तनकर छत के मुंडेरे पर खड़े थे। उसी समय कहीं दूर से अचानक एक तिनका उड़ता हुआ आया और उनकी आँख में आकर पड़ा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଏଠାରେ କବି କହୁଛନ୍ତି ଯେ ଦିନେ ଅହଂଭାବ ନେଇ ଆତ୍ମବଡ଼ିମା ସହ ନିଜ ଛାତ ଉପରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିଲେ। ଠିକ୍ ଏହି ସମୟରେ କେଉଁ ଦୂରରୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଶୁଖୁଲା ଘାସ ଖଣ୍ଡ ଉଡ଼ି ଆସି ତାଙ୍କ ଆଖ ରେ ପଡ଼ିଲ

मैं झिझक उठा, हुआ बेचैन-सा,
लाल होकर आँख भी दुखने लगी।
मूँठ देने लोग कपड़े की लगे,
ऐंठ बेचारी दबे पाँवों भागी॥
ମେଁ ଝିଝକ୍ ଉଠା, ହୁଆ ବେସୈନ୍-ସା,
ଲାଲ୍ ହୋକର୍ ଆଁଖ୍ ଭି ଦୁଗ୍‌ନେ ଲଗୀ।
ମୁଁଠ ଦିନେ ଲୋଗ୍ କପ୍‌ଡ଼େ କୀ ଲଗେ,
ଐଠ୍ ବେଚାରୀ ଦବେ ପାଁର୍ଡୋ ଭାଗୀ।

हिन्दी व्याख्या:
कवि झुंझलाकर परेशान हो उठे। तिनके के पड़ने से उनकी आँख जल रही थी. और दुःखने भी लगी थी। सूजन के मारे उनकी आँखें लाल हो गई थीं। कवि की ऐसी हालत देखकर लोग कपड़े की मूँठ देकर उनकी आँख को सेंकने लगे कि शायद थोड़ा आराम मिल जाए। पर आराम नहीं मिला। दर्द किसी तरह कम होने का नाम नहीं ले रहा था। एसे में कवि का घमंड़ मानों चुपचाप भाग गया था। वे तो किसी भी प्रकार उस पीड़ा से छुटकारा पाना चाहते थे।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବି ବିରକ୍ତ ହୋଇ ଉଠିଲେ ଓ କଷ୍ଟ ମଧ୍ୟ ଅନୁଭବ କଲେ। ଆଖୁ ପୋଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା ଓ ଧୀରେ ଧୀରେ ଲାଲ ପଡ଼ିଗଲା। ଏହି ଅବସ୍ଥା ଦେଖୁ ପାଖରେ ଥିବା ଲୋକମାନେ କପଡ଼ା ପୁଡ଼ା କରି ତାଙ୍କ ଆସ୍‌ରେ ସେକ ଦେଲେ କିନ୍ତୁ ଆରାମ ମିଳିଲା ନାହିଁ। କୌଣସି ପ୍ରକାର ଯନ୍ତ୍ରଣା (ବିନ୍ଧା ଛିଟିକା) କମିଲା ନାହିଁ। ଏପରି ସ୍ଥିତିରେ କବିଙ୍କର ଆତ୍ମବଡ଼ିମା ଚୁପ୍‌ଚାପ୍ କୁଆଡ଼େ ପଳାଇ ଯାଇଥିଲା। କିନ୍ତୁ କବି କୌଣସି ପ୍ରକାର ସେହି ପିଡ଼ାରୁ ଆରାମ ପାଇବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ।

(iii) जब किसी ढब से निकल तिनका गया,
तब ‘समझ’ ने यों मुझे ताने दिए।
ऐंठता तू किसलिए इतना रहा,
एक तिनका है बहुत तेरे लिए।
ଜବ୍ କିସୀ ଢବ୍ ସେ ନିକଲ୍ ତିନ୍‌ ଗୟା,
ତବ୍ ‘ସମ’ ନେ ୟୈ ମୁଝେ ତାନେ ଦିଏ।
ଐଠତା ତୁ କିସ୍‌ଲିଏ ଇତ୍‌ ରହା,
ଏକ ତିନ୍‌ ହୈ ବହୁତ୍ ତେରେ ଲିଏ।

हिन्दी व्याख्या:
कवि कहते हैं कि जब किसी तरह आँख से तिनका निकला तो मानो उनका विवेक उन्हे ताना मार रहा था। जैसे कह रहा था इतना अकड़ किसलिए दिखा रहे थे। एक छोटा सा तिनका तुम्हारा सारे अहंकार को तोड़ने में काफी है।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କୌଣସି ପ୍ରକାର କବିଙ୍କ ଚକ୍ଷୁରୁ ସେହି ଛୋଟିଆ ଘାସଖଣ୍ଡକ ବାହାରି ଗଲା କିନ୍ତୁ ସେହି ଛୋଟିଆ ଘାସଖଣ୍ଡକ ଯେମିତି ତାଙ୍କୁ ବିଦ୍ରୁପ କରୁଥିଲା। ସେ ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ, ଛୋଟିଆ ଘାସଖଣ୍ଡକ ତାଙ୍କ ଅହଂକାରକୁ ଭାଙ୍ଗିବା ପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ।

तिनका – सूखी घास (ଶୁଖୁଲା ଘାସ)।
घमंड – गर्व, अहंकार (ଅହଂକାର, ଗର୍ବ)।
ऐंठा हुआ- अकड़ कर (ଜିଦ୍ କରି)।
मुंडेरे – दीवाल का सबसे ऊपर भाग जो छत के ऊपर रहता है। ଉପରିଭାଗ)।
अचानक – सहसा (ହଠାତ୍)।
झिझकना – हिचकिचाना (ଚିଡ଼ି ଉଠିବା)।
बेचैन – व्याकुल (ବ୍ୟାକୁଳ)।
दुखने – पीड़ा (କଷ୍ଟ)।
मूँठ – कपड़े का गुब्बारा जो आँख को सेंकता है। (ଚୁପ୍ଚାପ୍ )।
दबे पाँव – चुपचाप (ଢଙ୍ଗ)।
ढब – तरीका (ଉପହାସ )।
ताना – उपहास (କପଡ଼ା ପୁଡ଼ା ଆଖୁକୁ ସେକିବା ପାଇଁ)।

कवि परिचय

अयोध्यासिंह उपाध्याय ‘हरिऔध’ का जन्म उत्तर प्रदेश के अजमगढ़ जिले के निजामाबाद कस्वे में सन् 1865 में हुआ था। स्कूली शिक्षा समाप्त करके वे सरकारी नौकरी में लग गए। हिन्दी, संस्कृत और फारसी में उन्होंने अच्छा ज्ञान प्राप्त किया था। वे हिन्दू विश्वविद्यालय, वारणसी में अध्यापक भी रहे। है। हरिऔधजी खड़ीबोली हिन्दी के प्रथम कवियों में हैं। उनकी भाषा सरल, मुहावरेदार और भावगर्भक हरिऔध की प्रमुख रचनाएँ हैं- प्रिय प्रवास, वैदेही वनवास, कर्मवीर, रसकलश, चोखे चौपदे, चुभते चौपदे, आदि।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 1(c) तुलसीदास के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem 1(c) तुलसीदास के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ।)

(क) कठोर वचन का क्यों परिहार करना चाहिए?
(କଠୋର୍ ବଚନ୍ କା ର୍ଯ୍ୟା ପରିହାର୍ କର୍‌ନା ଚାହିଏ?)
उत्तर:
कठोर वचन सबको दुःख पहुँचाता है। परिवेश को अशान्त कर देता है। कठोर वचन से दूसरों को पीड़ा पहुचती है इसलिए कठोर वचन को परिहार करके मीठे वचन बोलना चाहिए।

(ख) मीठे वचन से क्या लाभ होता है?
(ମୀଠ ବଚନ୍ ସେ କ୍ୟା ଲାଭ୍ ହୋତା ହୈ ?)
उत्तर:
मीठे वचन सबको प्रिय होते हैं। मीठी वाणी से हम सबको अपने वश में कर सकते हैं। मीठी वाणी से चारों ओर शांति बनी रहती है। सबको सुख मिलता है।

(ग) सन्तोष धन के सामने कौन-कौन से धन धूरि के बराबर माने जाते हैं?
(ସନ୍ତୋଷ୍ ଧନ୍ କେ ସାମ୍‌ନେ କୌନ୍-କୌନ୍ ସେ ଧନ୍ ଧୂରି କେ ବରାବର୍ ମାନେ ଜାତେ ହୈ ?)
उत्तर:
सन्तोष धन के सामने गोधन, गजधन, बाजीधन, रतनधन आदि धन धूरि के बराबर माने जाते हैं। क्योंकि इस प्रकार के धन से सुख शांति नहीं मिलती। मन चिंतित रहता है।

(घ) रोष या गुस्से के समय क्या नहीं खोलना चाहिए और क्यों?
(ରୋଷ୍ ୟା ଗୁସ୍‌ କେ ସମୟ କ୍ୟା ନହୀ ଖୋଲ୍‌ନା ଚାହିଏ ଔର୍ କ୍ୟା?)
उत्तर:
रोष या गुस्से के समय जीभ नहीं खोलनी चाहिए। क्योंकि क्रोध में मनुष्य कड़वी बातें बोल जाता है। कड़वी बातें तलवार से भी अधिक घाव कर देती है।

(ङ) मीठे वचन की तुलना वशीकरण मन्त्र से क्यों की गई है?
(ମୀଠ ବଚନ୍ କୀ ତୁଲନା ବଶୀକରଣ୍ ମନ୍ତ୍ର ସେ କୈ କୀ ଗଈ ହୈ ?)
उत्तर:
मीठे वचन की तुलना वशीकरण मन्त्र से की गई है क्योंकि मीठे वचन से हम सबको अपने वश में कर सकते हैं। मीठे वचन सबको प्रिय होते हैं, इससे सबको शांति और सुख मिलता हैं।

(च) हमें सोच विचार कर क्यों बोलना चाहिए?
(ହର୍ମେ ସୋଚ୍ ବିଚାର୍ କର୍ ଜ୍ୟୋ ବୋଲନା ଚାହିଏ ?)
उत्तर:
हमें सोच विचार कर हमेशा बोलना चाहिए। क्योंकि क्रोध में मनुष्य कड़वी बातें बोल जाता है। ये कड़वी बातें तलवार से भी अधिक घाव करती है। इसका प्रहार सीधे हृदय और मन पर होता है। मधुर वचन का परिणाम मधुर होता है।

निम्नलिखित अवतरणों का आशय दो-तीन वाक्यों में स्पष्ट कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଅବତରର୍ଡୋ କା ଆଶୟ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ ।)
(ତଳଲିଖ୍ ଅବତରଣଗୁଡ଼ିକର ଆଶୟ ଦୁଇ-ତିନି ବାକ୍ୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)

(क) तुलसी मीठे वचन ते, सुख उपजत चहुँओर।
(ତୁସୀ ମୀଠେ ବଚନ୍ ତେ, ସୁଖ୍ ଉପଜତ୍ ଚହୁଁଓର ।)
उत्तर:
इस पंक्ति में तुलसीदास यह बतलाते हैं कि मीठ वचन से सबको सुख मिलता है। चारों ओर शांति बनी रहती है। मीठे वचन सबको प्रिय होते हैं।

(ख) जब आवे सन्तोष धन, सब धन धूरि समान।
(ଜବ୍ ଆୱେ ସନ୍ତୋଷ୍ ଧନ୍, ସବ୍ ଧନ୍ ଧୂରି ସମାନ୍ ।)
उत्तर:
इस पंक्ति में कवि ने यह कहा है कि सन्तोष धन के सामने सब धन धूल के समान है। क्योंकि इस प्रकार के धन से सुख शांति नहीं मिलती, मन चिंतित रहता है।

(ग) रोष न रसना खोलिए, बरु खोलिओ तलवारि।
(ରୋସ୍ ନ ରସ୍‌ନା ଖୋଲିଏ ବରୁ ଖୋଲିଓ ତଲବାରି ।)
उत्तर:
गुस्से में जीभ नहीं खोलनी चाहिए। क्योंकि गुस्से में मनुष्य आपे से बाहर हो जाता है और कड़वी बातें बोल जाता है। ये कड़वी बाते दिल और मन को घायल करके अधिक कष्ट देती है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ ।)
(ତଳଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) किससे चारों ओर सुख उपजता है?
(କିସ୍‌ ଚାର୍ରେ ଓର ସୁଖ୍ ଉପଚ୍ଚତା ହୈ ?)
उत्तर:
मीठे वचन से चारों ओर सुख उपजाता है।

(ख) वशीकरण का मंत्र क्या है?
(ବଶୀକରଣ୍ କା ମନ୍ତ୍ର କ୍ୟା ହୈ ?)
उत्तर:
मीठे वचन वशीकरण का मंत्र है।

(ग) हमें क्या परिहार करना या छोड़ना चाहिए?
(ହର୍ମେ କ୍ୟା ପରିହାର୍ କର୍‌ନା ୟା ଛାଡୁନା ଚାହିଏ?)
उत्तर:
हमें कटु वचन को परिहार करना या छोड़ना चाहिए।

(घ) कवि ने सन्तोष की तुलना किस से की है?
(କବି ନେ ସନ୍ତୋଷ୍ କୀ ତୁଲନା କିସ୍ ସେ କୀ ହୈ ?)
उत्तर:
कवि ने सन्तोष की तुलना धन से की है।

(ङ) कब रसना नहीं खोलनी चाहिए?
(କବ୍ ରସ୍‌ନା ନହୀ ଖୋଲ୍‌ନୀ ଚାହିଏ?)
उत्तर:
अधिक गुस्से में रसना नहीं खोलनी चाहिए।

(च) किस धन के सामने सारे धन तुच्छ माने जाते हैं ?
(କିସ୍ ଧନ୍ କେ ସାମ୍‌ ସାରେ ଧନ୍ ତୁଚ୍ଛ ମାନେ ଜାତେ ହେଁ ?)
उत्तर:
संतोष धन के सामने सारे धन तुच्छ माने जाते हैं।

(छ) सन्तोष धन के सामने सब धन किसके समान होते हैं?
(ସନ୍ତୋଷ୍ ଧନ୍ କେ ସାମ୍‌ ସବ୍ ଧନ୍ କିସ୍କେ ସମାନ୍ ହୋତେ ହେଁ ?)
उत्तर:
सन्तोष धन के सामने सब धन धूल के समान होते हैं।

(ज) विचार करके वचन कहने से क्या होता है?
(ବିଚାର୍ କର୍‌କେ ବଚନ୍ କହନେ ସେ କ୍ୟା ହୋତା ହୈ ?)
उत्तर:
विचार करके वचन कहने से उसका परिणाम मधुर होता है।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. निम्नलिखित शब्दों के विपरीत शब्द लिखिए । ( 160 61 ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
मीठा, सुख, कठोर, छोड़ना, समान, खोलना
उत्तर:
मीठा – कड़वा/खट्टा
कठोर – मृदु/कोमल
समान – असमान
सुख – दुःख
छोड़ना – पकड़ना
खोलना – बंद करना

2. निम्नलिखित शब्दों के समानार्थक शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ସମାନାର୍ଥୀ ଶବ୍ଦ ଲେଖ )
वचन, सुख, कठोर, उपजना, गो, गज, बाजि
उत्तर:
वचन – वाणी/बात
कठोर – निर्दयी
गो – गाय/गऊ
सुख – आनन्द
उपजना – पैदा होना/जन्म होना
गज – हाथी

3. निम्नलिखित शब्दों के प्रयोग से सार्थक वाक्य बनाइए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପ୍ରୟୋଗ୍ ସେ ସାର୍ଥକ ବାକ୍ୟ ବନାଇଏ ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରୟୋଗ କରି ସାର୍ଥକ ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର।)
वसीकरण, कठोर, गोधन, सन्तोष, तलवार
उत्तर:
वसीकरण – मीठे वचन तो वशीकरण मंत्र के समान हैं।
कठोर – राहुल अत्यन्त कठोर स्वभाव का है।
गोधन – यशोदा गोधन की कसम खाकर कहती हैं कि कृष्ण ही उनका पुत्र है।
संन्तोष – सन्तोष रूपी धन के सामने बाकी सारा धन तुच्छ है।
तलवार – तलवार शरीर पर घाव करती है मगर कड़वी बातें दिल पर घाव कर देती हैं।

4. निम्नलिखित शब्दों के शुद्ध रूप लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ଶୁଦ୍ଧ ରୂପ ଲିଖିଏ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଶୁଦ୍ଧ ରୂପ ଲେଖ।)
चहुँओर, वसीकरण, धूरि, तरवारि, परिनाम
उत्तर:
चहुँओर – चारों ओर
तरवारि – तलवार
वसीकरण – वशीकरण
धूरि – धूल/धूलि
परिनाम – परिणाम

5. निम्नलिखित शब्दों के साथ करण कारक ‘से’ चिह्न का प्रयोग करके वाक्य बनाइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ସାଥ୍ କରଣ୍ କାରକ୍ ‘ସେ’ ଚିହ୍ନ କା ପ୍ରୟୋଗ କର୍‌କେ ବାକ୍ୟ ବନାଇଏ)
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ସହିତ କରଣ କାରକ ‘ସେ’ ଚିହ୍ନର ପ୍ରୟୋଗ କରି ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର )
वचन, मंत्र, धन, तलवार
उत्तर:
वचन – मीठे वचन से सबको सुख मिलता है।
मंत्र – वशीकरण मंत्र से सभी को वश में किया जा सकता है।
धन – धन से सुख नहीं मिलता।
तलवार – तलवार से मत खेलो।

Very Short & Objective type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

1. तुलसीदास का जन्म कब और कहाँ हुआ?
उत्तर:
तुलसीदास का जन्म सन् 1532 में उत्तर प्रदेश के राजापुर में हुआ।

2. तुलसीदास के गुरु कौन थे?
उत्तर:
श्री नरहरि दास तुलसीदास के गुरु थे

3. तुलसी जी किस-किस भाषा में लिखते थे?
उत्तर:
तुलसी जी अवधी और ब्रजभाषा में लिखते थे।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

1. संतोष-धन आ जाता है तो बाकी सब धन किसके समान हो जाते हैं?
उत्तर:
धूल के

2. किसका परिणाम हितकर होता है?
उत्तर:
वशीकरण का

3. तुलसी ने श्रेष्ठ धन किसे कहा है?
उत्तर:
संतोष

4. तुलसीदास क्या परिहार करने को कहते हैं?
उत्तर:
कठोर वचन

5. जो वाणी सुनने में मधुर लगती है, उसका परिणाम क्या होता है?
उत्तर:
हितकर

6. किस अवस्था में रसना नहीं खोलनी चाहिए?
उत्तर:
गुस्से के समय

7. कवि तुलसीदास के अनुसार वशीकरण मंत्र का अर्थ क्या है?
उत्तर:
मीठी वाणी से सबको वश में करना

8. रोष के समय क्या नहीं खोलनी चाहिए ?
उत्तर:
रसना

9. हमे किस प्रकार की वाणी बोलनी चाहिए?
उत्तर:
मीठी

10. ‘परिनाम’ का अर्थ क्या है?
उत्तर:
परिणाम

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

1. विचार करके वचन बोलने से परिणाम ……………… होता है।
उत्तर:
हितकर

2. ………………… सी बात तलवार से अधिक घाव करती है।
उत्तर:
कड़वी

3. कड़वी बातें. ……………. घायल करती है।
उत्तर:
मन को

4. वशीकरण मंत्र ……………….. है।
उत्तर:
मधुर वाणी

5. तुलसी जी के गुरु ………………… है।
उत्तर:
रामानन्द

6. ………………… में रसना नहीं खोलनी चाहिए।
उत्तर:
अधिक गुस्से

7. तुलसी ने सन्तोष की तुलना …………………. से की है।
उत्तर:
धन

8. ………………. से चारों ओर सुख उपजता है।
उत्तर:
मिठे वचन

9. ………………. के सामने सारे धन तुछ माने जाते है।
उत्तर:
संन्तोष धन

10 ‘बरु’ का अर्थ है…………….. ।
उत्तर:
बल्कि

D. ठिक् या भूल लिखिए।

1. संतोष धन के आने से सारे धन धूल के समान हो जाते हैं।
उत्तर:
ठिक्

2. तुलसी के अनुसार विचार करके घूमना चाहिए।
उत्तर:
भूल

3. तलवार से रसना घातक होती है।
उत्तर:
ठिक्

4. चुटकुले चारों ओर सुख उपजाने में सहायक हैं।
उत्तर:
भूल

5. मीठे वचनों से सुख मिलता है।
उत्तर:
ठिक्

6. विचार करके कहानी कहना जरुरी है।
उत्तर:
भूल

7. ‘रामचरित मानस’ तुलसीदास ने लिखा है।
उत्तर:
भूल

8. बाजिधन के सामने सारे धन तुच्छ हैं
उत्तर:
ठिक्

9. ‘बाजी’ का अर्थ हाथी है।
उत्तर:
भूल

10. विनय पत्रिका तुलसीदास की रचना है।
उत्तर:
ठिक्

11. कवि ने संन्तोष की तुलना धन से की है।
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQS)

1. संतोष-धन आ जाता है तो बाकी सब धन किसके समान हो जाते हैं?
(A) धूल के
(B) बाजि के
(C) रतन के
(D) प्राण के
उत्तर:
(A) धूल के

2. किसका परिणाम हितकर होता है?
(A) कटु वचन का
(B) रत्न-धन का
(C) वशीकरण का
(D) मधुर वचन का
उत्तर:
(C) वशीकरण का

3. तुलसी ने श्रेष्ठ धन किसे कहा है?
(A) रत्न-धन को
(B) राम – रत्न को
(C) संतोष-धन को
(D) सोने-चाँदीको
उत्तर:
(C) संतोष-धन को

4. तुलसीदास क्या परिहार करने को कहते हैं?
(A) कुसंग
(B) चिंत
(C) कामना
(D) कठोर वचन
उत्तर:
(D) कठोर वचन

5. जो वाणी सुनने में मधुर लगती है, उसका परिणाम क्या होता है?
(A) हितकर
(B) अहितकर
(C) भयानक
(D) खुशामद
उत्तर:
(A) हितकर

6. चहुँओर सुख उपजाता है।
(A) मीठे वचन से
(B) कटुवचन से
(C) अल्प वचन से
(D) धीमे वचन से
उत्तर:
(A) मीठे वचन से

7. तुलसीदास के अनुसार सबसे बड़ा धन है।
(A) गोधन
(B) गज धन
(C) संतोष धन
(D) रतन धन
उत्तर:
(C) संतोष धन

8. किस अवस्था में रसना नहीं खोलनी चाहिए।
(A) गुस्से के समय
(B) शान्ति के समय
(C) खाते समय
(D) राते समय
उत्तर:
(A) गुस्से के समय

दोहे (ଦୋହେ)

(i) तुलसी मीठे बचन ते, सुख उपजत चहुँओर।
वसीकरण यह मंत्र है, परिहरु बचन कठोर॥
ତୁଲସୀ ମୀଠେ ବଚନ୍ ତେ, ସୁଖ୍ ଉପଜତ ଚହୁଁଓର।
ବସୀକରଣ ୟହ ମନ୍ତ୍ର ହୈ, ପରିହରୁ ବଚନ୍ କଠୋର୍॥

हिन्दी व्याख्या:
तुलसीदास कहते हैं कि मीठे वचन सबको प्रिय होते हैं। मधुर वचन से हम सबको अपने वश में कर सकते हैं। मीठे वचन से चारों ओर शान्ति बनी रहती है। सबको सुख मिलता है। लेकिन कड़वी वाणी से सबको दुःख पहुँचता है। मीठे वचन तो वशीकरण मंत्र के समान है। इसलिए कड़वा वचन न बोलकर मीठे वचन बोलना चाहिए।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ମିଠା କଥା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗେ। ମିଠା କଥା କହି ଆମେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆପଣେଇ ପାରିବା। ମିଠା କଥାଦ୍ଵାରା ସବୁଆଡ଼େ ଶାନ୍ତି ଲାଗି ରହିଥାଏ। ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସୁଖ ମିଳେ। କିନ୍ତୁ କଟୁକଥା ସମସ୍ତଙ୍କ ମନକୁ ଆଘାତ କରେ ଓ ଦୁଃଖ ଦିଏ। ମଧୁର ବଚନ ବଶୀକରଣ ମନ୍ତ୍ର ପରି। ଏଣୁ ଆମକୁ କଟୁ କଥା ନ କହି ମିଠା କଥା କହିବା ଦରକାର।

(ii) गोधन, गजधन, बाजिधन और रतनधन खान।
जब आवे सन्तोष धन सब धन धूरि समान॥
ଗୋଧନ୍, ଗଜଧନ୍, ବାଜିଧନ୍ ଔର୍ ରତନଧନ୍ ଖାନ୍।
ଜବ୍ ଆୱେ ସନ୍ତୋଷ୍ ଧନ୍, ସବ୍‌ ଧନ୍ ଧୂରି ସମାନ୍॥

हिन्दी व्याख्या :
कवि कहते हैं कि साधारणतः हमारी धारणा है कि जिसके पास पर्याप्त गाय-भैंस, हाथी और घोड़े होते हैं या धन रत्न आदि होते हैं, वह इस संसार में सबसे अधिक धनी है। लेकिन कवि के अनुसार ये सारे धन होते हुए भी अगर मन में सन्तोष नहीं है तो ये सबकुछ मूल्यहीन होता है। सन्तोष धन के सामने ये सब धन धूल के समान तुच्छ हैं। क्योंकि इस प्रकार के धन से सुख शान्ति नहीं मिलती। मन चिंतित रहता है।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସାଧାରଣତଃ ଆମେ ଭାବିଥାଉ ଯେ ଯାହା ପାଖରେ ଗାଈ, ମଇଁଷି, ହାତୀ-ଘୋଡ଼ା ବା ଧନରତ୍ନ, ହୀରା-ମୋତି ଅଛି, ସେ ଜଣେ ବଡ଼ ଧନୀ ବ୍ୟକ୍ତି। କିନ୍ତୁ ତୁଳସୀ ଦାସଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏତେ ସବୁ ଧନ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯଦି ତା’ମନରେ ଶାନ୍ତି ନାହିଁ ତାହାହେଲେ ସେ ଧନ ସବୁ ତା’ପାଇଁ ମୂଲ୍ୟହୀନ। ସନ୍ତୋଷ ରୂପୀ ଧନ ପାଖରେ ଏସବୁ ଧନରତ୍ନ ଧୂଳି ସଙ୍ଗେ ସମାନ ଓ ତୁଚ୍ଛ। ଏପରି ଧନ ସମ୍ପଦରେ ସୁଖ ଶାନ୍ତି ମିଳେ ନାହିଁ। ମନରେ ଚିନ୍ତା ଲାଗି ରହିଥାଏ।

(iii) रोष न रसना खोलिए, बरु खोलिओ तरबार।
सुनत मधुर परिनाम हित, बोलिओ बचन बिचारि॥
ରୋସ୍ ନ ରସନା ଖୋଲିଏ, ବରୁ ଖୋଲିଓ ତରବାରି।
ସୁନତ ମଧୁର୍ ପରିନାମ ହିତ, ବୋଲିଓ ବଚନ୍ ବିଚାରି॥

हिन्दी व्याख्या:
कवि तुलसीदास कहते हैं कि जब क्रोध अधिक हो तो जीभ नहीं खोलनी चाहिए। क्रोध में मनुष्य कड़वी बातें बोल जाता है। ये कड़वी बातें तलवार से भी अधिक घाव करती है। कड़वी बात का प्रहार सीधे दिल और दिमाग पर होता है। तलवार तो शरीर पर घाव करती है, लेकिन कड़वी बातें दिल और दिमाग को घायल करके अधिक कष्ट देती हैं।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ :
ଯେତେବେଳେ ରାଗ ଅଧ୍ବକ ବଢ଼ିଚାଲେ ସେତେବେଳେ ଜିଭକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖିବାକୁ ପଡ଼ିବ। ରାଗରେ ମଣିଷ କଟୁ କଥା କହି ଚାଲିଥାଏ। ଏହି କଟୁ କଥା ଖଣ୍ଡାଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ ଆଘାତ କରିଥାଏ। କଟୁ କଥାର ପ୍ରହାର ସିଧା ମନ ଓ ହୃଦୟ ଉପରେ ପଡ଼ିଥାଏ। ଖଣ୍ଡାର ଚୋଟରେ ଶରୀରରେ କ୍ଷତ ହୋଇଥାଏ। କିନ୍ତୁ କଟୁ କଥା ମନ ଓ ହୃଦୟକୁ ଆଘାତ କରେ ଏବଂ ଅଧିକ କଷ୍ଟ ଦିଏ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मीठे – मीठा/मधुर (ମିଠା/ମଧୁର )।

उपजत – उपजना/पैदा होना (ଜନ୍ମହେବା/ଉପୁଜିବା)।

चहुँओर – चारों ओर (ଚାରିଆଡ଼େ)।

परिहरु – त्यागना/परित्याग करना (ତ୍ଯାଗ କରିବା)।

गोधन – गाय रूपी धन (ଗୋଧନ)।

बाजि – घोड़ा (ଘୋଡ଼ା)

ते – से/द्वारा (ଦ୍ଵାରା)।

वसीकरण – वशीभूत (ହାତି)।

गज – हाथी (ରତ୍ନ)।

रतन – रत्न (ବଶୀଭୂତ)।

खान – भंड़ार (ଭଣ୍ଡାର)।

धूरि – धूल यूरिकि)। (ଧୂଳି)।

रसना – जीभ (ଜିଭ)।

खोलिओ – खोले (ଖୋଲିବା)।

परिनाम – परिणाम (ପରିଣାମ)।

सुनत – सुनकर (ଶୁଣି)।

विचारि – विचार करके (ବିଚାର କରି)।

आवे – आए (ଆସେ)।

रोष – गुस्सा (ରାଗ)।

बरु – बल्कि ( ବରଂ)।

तरवारि – तलवार (ଖଣ୍ଡା)।

हित – मंगल (ହିତମଙ୍ଗଳ)।

बोलिअ – बोलो (କୁହ)।

कवि परिचय

भक्त कवि तुलसी दास का जन्म सन् 1532 में उत्तर प्रदेश के राजापुर में हुआ था और देहांत सन् 1633 में। पितामाता के स्नेह से वंचित होकर बचपन में उनको बड़ा कष्ट उठाना पड़ा। सौभाग्य से गुरु नरहरिदास ने उनकी बड़ी मदद की। तुलसी रामभक्त थे और यौवन काल में ही साधु बन गये। रामानंद उनके गुरु थे। वे हिन्दी और संस्कृत के बड़े पंड़ित थे। उस समय मुगलों का शासन था। देश की सामाजिक और धार्मिक परिस्थितियाँ अस्तव्यस्त थीं।

तुलसी दास ने रामचरित मानस लिखकर लोगों के सामने निष्कपट जीवन और आचरण का उदाहरण रखा। आज भी यह देश का अत्यंत लोकप्रिय ग्रंथ है। जन साधारण उसे बड़े चाव से पढ़ते हैं। दुःखी, निराश तथा भक्त लोगों को रामचरितमानस पढ़कर सुख शान्ति मिलती है। विनयपत्रिका, कवितावली, दोहावली, गीतावली आदि उनके अनेक ग्रंथ हैं। वे अवधी और ब्रजभाषा दोनों में लिखते थे।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 1 ସରଳ ସହସମୀକରଣ Ex 1(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 1 ସରଳ ସହସମୀକରଣ Ex 1(a)

Question 1.
ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
(i) x + y = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ ___________ । [(4, 5), (5, 5), (- 4, 4), (-4, 5)]
(ii) x – 2y = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ ___________ । [(4, 2), (- 4, 2), (4, – 2), (- 4, – 2)]
(iii) 2x + y + 2 = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ ___________ । [(0, 2), (2, 0), (- 2, 0), (0, – 2)]
(iv) x – 4y + 1 = 0 ହେଲେ x = ______ । [4y-1, 4y+1,-4y + 1, -4y – 1]
(v) 2x-y+2 = 0 ହେଲେ y = ______ । [2x – 2, 2x + 2, 2x – 2, – 2x – 2]
(vi) x-2y + 3 = 0 ହେଲେ y = ______ । [½(x + 3), – ½(x – 3), – ½(-x + 3), – ½(x + 3)]
ଜ –
(i) (- 4, 4), (ii) (4, 2), (iii) (0, – 2), (iv) 4y – 1, (v) 2x + 2, (vi) 1⁄2 (x + 3)
ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର :
(i) x + y = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ (- 4, 4) । (କାରଣ -x = y)

(ii) x – 2y = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ (4, 2) ଓ (- 4, -2) (କାରଣ x = 2y)

(iii) 2x + y + 2 = 0 ସମୀକରଣର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ (0, -2) (କାରଣ 2x = -(y+2))

(iv) x – 4y + 1 = 0 ⇒ x = 4y – 1

(v) 2x – y + 2 = 0 ⇒ 2x +2 = y ⇒ y = 2x + 2

(vi) x-2y+3 = 0 ⇒ x + 3 = 2y ⇒ y = ½(x +3)

Question 2.
ନିମ୍ନରେ ଦତ୍ତ ସହସମୀକରଣ ଯୋଡ଼ିରୁ କେଉଁ ସମୀକରଣ ଯୋଡ଼ି କ୍ଷେତ୍ରରେ
(i) ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ
(ii) ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ଏବଂ
(iii) ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ?
(i) x + y + 1 = 0, x – y + 1 = 0
(ii) x + y + 1 = 0, 2x + 2y + 2 = 0
(iii) x + y + 1 = 0, x + y + 3 = 0
(iv) 2x – y + 3 = 0, – 4x + 2y – 6=0
(v) 2x – y + 3 = 0, 2x + y -3 = 0
(vi) 2x – y+3 = 0, – 6x + 3y+5=0
ସମାଧାନ :
a₁x+by+ c₂ = 0 ଏବଂ a₂x + b2y + c2 = 0 ସମୀକରେ
(i) ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ, ଯଦି \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\) ହେବ
(ii) ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ, ଯଦି \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\) ହେବ ଏବଂ
(iii) ସମାଧାନ ଅସମ୍ଭବ, ଯଦି \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2} \neq \frac{c_1}{c_2}\) ହେବ ।

(i) ସହସମୀକରଣହଊ (a) x + y + 1 = 0 ଏଠାରେ a₁ = 1, b₁ = 1, c₁ = 1
(b) x – y + 1 = 0 ଏବଂ a₂ = 1, b₂ = – 1, c₂ = 1
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{1}{1}=1\), \(\frac{b_1}{b_2}=\frac{1}{-1}=-1\)
ଏଠାରେ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\) ହେତୁ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।

(ii) ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ x + y + 1 = 0 ଓ 2x + 2y + 2 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 1, b₁ = 1, c₁ = 1 ଏବଂ a₂ = 2, b₂ = 2, c₂ = 2
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\) ହେତୁ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ।

(iii) ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ x + y + 1 = 0 ଓ x + y + 3 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 1, b₁ = 1, c₁ = 1 ଏବଂ a₂ = 1, b₂ = 1, c₂ = 3
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2} \neq \frac{c_1}{c_2}\) ହେତୁ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

(iv) 2x – y + 3 = 0 ଓ – 4x + 2y – 6 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 2, b₁ = -1, c₁ = 3; a₂ = -4, b₂ = 2, c₂ = -6
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\) ହେତୁ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।

(v) 2x – y + 3 = 0, 2x + y – 3 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 2, b₁ = -1, c₁ = 3; a₂ = 2, b₂ = 1, c₂ = -3
∴ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\) ହେତୁ ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।

(vi) 2x – y + 3 = 0, -6x + 3y + 5 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 2, b₁ = -1, c₁ = 3; a₂ = -6, b₂ = 3, c₂ = 5
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2} \neq \frac{c_1}{c_2}\) ହେତୁ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

Question 3.
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ସମୀକରଣଗୁଡ଼ିକର ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ ପାଇଁ ଯେକୌଣସି ତିନିଗୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ ନିରୂପଣ କର ।
(i) x – y = 0
(ii) x + y = 0
(iii) x – 2y = 0
(iv) x + 2y – 4 = 0
(v) x – 2y – 4 = 0
(vi) 2x – y + 4 = 0
ସମାଧାନ : ଏକଘାତୀ ଦୁଇ ଅଜ୍ଞାତ ରାଶିବିଶିଷ୍ଟ ସମୀକରଣର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ଥାଏ ।
(i) x – y = 0
⇒ x = y ⇒ y = x

x	1	-2	3
y	1	-2	3

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ yର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (1, 1), (- 2, · 2) ଏବଂ (3, 3) ।

(ii) x + y = 0
⇒ y = -x

x	-1	2	-3
y	1	-2	3

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ yର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (- 1, 1), (2, − 2) ଏବଂ (-3, 3) ।

(iii) x – 2y = 0 ⇒ x = 2y
⇒ y = \(\frac{1}{2}\)x

x	2	-2	4
y	1	-1	2

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ ଦୂର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (2, 1), (- 2, – 1) ଏବଂ (4, 2) ।

(iv) x + 2y – 4 = 0 ⇒ 2y = 4 – x
⇒ y = \(\frac{1}{2}\)(4 – x)

x	0	4	2
y	2	0	1

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ yର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (0, 2), (4, 0) ଏବଂ (2, 1) ।

(v) x – 2y – 4 = 0 ⇒ x – 4 = 2y
⇒ y = \(\frac{1}{2}\) (x – 4)

x	0	4	2
y	-2	0	-1

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ yର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (0, -2), (4, 0) ଏବଂ (2, -1) ।

(vi) 2x – y + 4 = 0 ⇒ 2x + 4 = y
⇒ y = 2x + 4

x	-2	0	1
y	0	4	6

‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନପାଇଁ yର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସାରଣୀରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି ।
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଲେଖଚିତ୍ର ପାଇଁ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁର ସ୍ଥାନାଙ୍କ (-2, 0), (0, 4) ଏବଂ (1, 6) ।

Question 4.
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତର ଆବଶ୍ୟକ ।
(i) kx + my + 4 = 0 ଓ 2x + y + 1 = 0 ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ଅସଙ୍ଗତ ହେଲେ k : m କେତେ ?
(ii) 2x + 3y – 5 = 0 ଓ 7x – 6y – 1 = 0 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ସମାଧାନ (1, ß) ହେଲେ ßର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ?
(ii) ‘t’ ର କେଉଁ ମାନ ପାଇଁ (1, 1), ସମୀକରଣ 3x + ty – 6 = 0 ଅନ୍ୟ ଏକ ସମାଧାନ ହେବ ?
(iv) ‘t’ ର କେଉଁ ମାନ ପାଇଁ (1, 1), tx – 2y – 10 = 0 ର ଅନ୍ୟତମ ସମାଧାନ ହେବ ?
(v) ‘t’ର କେଉଁ ମାନ ପାଇଁ tx + 2y = 0 ଓ 3x + ty = 0 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ?
(vi) ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 6x – 3y + 10 = 0 ଓ 2x – y + 9 = 0 ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ ଅସମ୍ଭବ।
(vi) ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 2x + 5y = 17 ଏବଂ 5x + 3y = 14 ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ସଙ୍ଗୀତ ଓ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ।
(viii) ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 3x – 5y – 10 = 0 ଏବଂ 6x – 10y = 20 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିଛି ।
ସମାଧାନ :
(i) kx + my + 4 = 0 ଏବଂ 2x + y + 1 = 0
ସମୀକରଣଦ୍ୱୟରେ a₁ = k, b₁ = m, c₁ = 4 ଏବଂ a₂ = 2, b₂ = 1, c₁ = 1
ଏଠାରେ ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟ ଅସଙ୍ଗତ ହେବାର ସର୍ଭ,
\(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2} \neq \frac{c_1}{c_2}\)
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଅନୁପାତ k:m = 2:1

(ii) 2x + 3y – 5 = 0 8 7x – 6y – 1 = 0 APANIMNAGAR AFIUIA (1, ß)
ଏଠାରେ ‘x’ର ମାନ 1 ଓ yର ମାନ ‘B’ ପାଇଁ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ସିଦ୍ଧ ହେବ ।
.. 2(1) + 3(B) −5 = 0 ⇒ 2 + 3ß – 5 = 0
⇒3ß – 3 = 0 ⇒ ß \(\frac{3}{3}\) = 1⇒ ß = 1
∴ ß ର ମୂଲ୍ୟ 1 ପାଇଁ ସହସମୀକରଣର ସମାଧାନ (1, ß) ହେବ ।

(iii) ଦତ୍ତ ସମୀକରଣ 3x + ty – 6 = 0 ର ଏକ ସମାଧାନ (1, 1) ହେଲେ
x = 1 ଓ y = 1 ପାଇଁ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ସିଦ୍ଧ ହେବ ।
∴ 3(1) + t (1) – 6 = 0 ⇒ 3 + t – 6 = 0 ⇒ t – 3 = 0 ⇒ t = 3
∴ ର ମୂଲ୍ୟ 3 ପାଇଁ (1, 1), ସମୀକରଣ 3x + ty – 6 = )ର ଏକ ସମାଧାନ ହେବ ।

(iv) ଦର ସମୀକରଣ tx – 2y – 10 = 0 ର ସମାଧାନ (1,1) ହେଲେ,
x = 1 ଓ y = 1 ପାଇଁ ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ସିଦ୍ଧ ହେବ ।
∴ t(1) – 2(1) – 10 = 0 ⇒ t – 2 – 10 = 0 ⇒ t – 12 = 0 ⇒ t = 12
∴ t ର ମାନ 12 ପାଇଁ (1, 1), ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ଏକ ସମାଧାନ ହେବ ।

(v) tx + 2y = 0 ଓ 3x + ty = 0
ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ହେବାର ସର୍ଭ
\(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}\)
⇒ \(\frac{t}{3}=\frac{2}{t}\) ⇒ t² = 6 ⇒ t = ±√6
∴ t ର ମାନ ±√6 ପାଇଁ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅସଂଖ୍ୟ ମାନ ସମ୍ଭବ ।

(vi)

(vii) 2x + 5y = 17 ⇒ 2x + 5y – 17 = 0….. ..(1)
5x + 3y = 14 ⇒ 5x + 3y – 14 = 0………(2)
ସମୀକରଣ (1) ଓ (2) ରୁ a₁ = 2, b₁ = 5, c₁ = – 17 ଓ a₂ = 5, b₂ = 3, c₂ = – 14
∴ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{2}{5}\), \(\frac{b_1}{b_2}=\frac{5}{3}\), \(\frac{c_1}{c_2}=\frac{-17}{-14}=\frac{17}{14}\)
ଏଠାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ଯେ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
∴ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟ ସଙ୍ଗତ ଓ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର

(viii) 3x – 5y – 10 = 0;
6x – 10y = 20 ⇒ 6x – 10y – 20 = 0

Question 5.
ଲେଖଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟର ସମାଧାନ କର ।
(i) x + y – 4 = 0 ଓ x − y = 0
(i) x − y = 0 ଓ x + y – 2 = 0
(iii) x + y = 0 ଓ – x + Y – 2 = 0
(iv) 2x + y − 3 = 0 6 x + y − 2 = 0
(v) 3x + y + 2 = 0 ଓ 2x + y + 1 = 0
(vi) x + 2y + 3 = 0 ଓ 2x + y + 3 = 0
(vii) 2x + y = 6 = 0 ଓ 2x − y + 2 = 0
(viii)x + y − 1 = 0 ଓ 2x + y − 8 = 0
(ix) 3x + y – 11 = 0 ଓ x – y – 1 = 0
(x) 2x – 3y – 5 = 0 ଓ – 4x + 6y – 3 = 0
(xi) 2x + y + 2 = 0 ଓ 4x – y – 8 = 0
(xii) 3x + 4y – 7 = 0 ଓ 5x + 2y – 7 = 0
ସମାଧାନ :
(i) ଦୁଇ ଅଜ୍ଞାତ ରାଶିବିଶିଷ୍ଟ ଏକଘାତୀ ସମୀକରଣରେ y ର ମାନକୁ x ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କର ।
(ii) ‘x’ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାନକୁ ନେଇ ‘y’ର ଆନୁସଙ୍ଗିକ ମାନ ସ୍ଥିର କର । ଅତି କମ୍‌ରେ ତିନିଯୋଡା ମାନ ସ୍ଥିର କରିବାକୁ ହେବ ।
(iii) ପରବର୍ତୀ ସମୟରେ ତିନିଯୋଡା ମାନକୁ ନେଇ R² ସମତଳରେ ତିନୋଟି ବିନ୍ଦୁ ସ୍ଥାପନ କର ।
(iv) ଏକ ଲେଖଚିତ୍ର (ସରଳରେଖା) ଅଙ୍କନ କର ।
(i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

(vi)

(vii)

(viii)

(ix)

(x)

(xi)

(xii)

Question 6.
(i) ଲେଖଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 2x – 2y = 2 ଏବଂ 4x – 4y – 8 = 0 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ସମାଧାନ ଅସମ୍ଭଵ ।
(ii) ଲେଖଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 2x – 3y = 1 ଏବଂ 3x-4y = 1 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଏକ ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ଅଛି ।
(iii) ଲେଖଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ ଯେ, 9x + 3y + 12 = 0 18x + 6y+ 24 = 0 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଏକ ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ଅଛି ।
(iv) ଲେଖଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ 2x – y = 1 ଏବଂ x + 2y = 8 ସହସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ପ୍ରତ୍ୟେକର y-ଛେଦଂଶ ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
(i)

(ii)

(iii)

(iv)

Question 7.
ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ k ର ମାନ ସ୍ଥିର କର ।
(i) x – 2y – 3 = 0, 3x + ky – 1 = 0
(ii) kx – y – 2 = 0, 6x + 2y – 3 = 0
(iii) kx + 3y + 8 = 0, 12x + 5y – 2 = 0
(iv) kx + 2y = 5, 3x + y = 1
(v) x – ky = 2, 3x + 2y + 5 = 0
(vi) 4x – ky = 5, 2x – 3y = 12
ସମାଧାନ :
a₁x + b₁y + c₁ = 0 ଓ a₂x + b₂y + c₂ = 0
(i) ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟ x – 2y – 3 = 0 ଓ 3x + ky – 1 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 1, b₁ = – 2, c₁ = -3 ଓ a₂ = 3, b₂ = k, c₂ = – 1
ଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
⇒ \(\frac{1}{3} \neq \frac{-2}{k}\) ⇒ k ≠ -6
k ≠ -6 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

(ii) ସହସମୀକରଣଦ୍ବୟ kx – y – 2 = 0 ଓ 6x + 2y – 3 = 0
ଏଠାରେ a₁ = k, b₁ = -1, c₁ = -2 ଓ a₂ = 6, b₂ = 2, c₂ = -3
ଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
⇒ \(\frac{k}{6} \neq \frac{-1}{2}\) ⇒ k ≠ \(\frac{-6}{2}\) k ≠ -3
k ≠ -3 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

(iii) kx + 3y + 8 = 0 ଓ 12x + 5y – 2 = 0
ଏଠାରେ a₁ = k, b₁ = 3, c₁ = 8 ଓ a₂ = 12, b₂ = 5, c₂ = – 2
ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ
⇒ \(\frac{k}{12} \neq \frac{3}{5}\) ⇒ k ≠ \(\frac{36}{5}\)
k ≠ \(\frac{36}{5}\) ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

(iv) kx + 2y = 5 ⇒ kx + 2y – 5 = 0
3x + y = 1 ⇒ 3x + y – 1 = 0
ଏଠାରେ a₁ = k, b₁ = 2, c₁ = -5 ଓ a₂ = 3, b₂ = 1, c₂ = – 1
ଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
⇒ \(\frac{k}{3} \neq \frac{2}{1}\) ⇒ k ≠ 6
k ≠ 6 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

(v) x – ky = 2 ⇒ x – ky – 2 = 0
3x + 2y + 5 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 1, b₁ = -k, c₁ = -2 ଓ a₂ = 3, b₂ = 2, c₂ = 5
ଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
⇒ \(\frac{1}{3} \neq \frac{-k}{2}\) ⇒ -k ≠ \(\frac{2}{3}\) ⇒ k ≠ \(– \frac{2}{3}\)
k ≠ \(– \frac{2}{3}\) ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

(vi) 4x – ky = 5 ⇒ 4x – ky – 5 = 0
2x – 3y = 12 ⇒ 2x – 3y – 12 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 4, b₁ = -k, c₁ = -5 ଓ a₂ = 2, b₂ = -3, c₂ = -12
ଦତ୍ତ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅନନ୍ୟ ସମାଧାନ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2} \neq \frac{b_1}{b_2}\)
\(\frac{4}{2} \neq \frac{-k}{-3}\) ⇒ -k ≠ -6 ⇒ k ≠ 6
k ≠ 6 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣ ଦ୍ବୟର ସମାଧାନ ଅନନ୍ୟ ହେବ ।

Question 8.
ନିମ୍ନରେ ଦତ୍ତ ସହସମୀକରଣ ଦ୍ଵୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ k ର ମାନ ସ୍ଥିର କର ।
(i) 7x – y – 5 = 0, 21x – 3y – k = 0
(ii) 8x + 5y – 9 = 0, kx + 10y – 18 = 0
(iii) kx – 2y + 6 = 0, 4x – 3y + 9 = 0
(iv) 2x + 3y = 5, 6x + ky = 15
(v) 5x + 2y = k, 10x + 4y = 3
(vi) kx – 2y – 6 = 0, 4x + 3y + 9 = 0
ସମାଧାନ :
ଯଦି \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\) ହୁଏ, ତେବେ ସହ-ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ a₁x + b₁y + c₁ = 0 ଓ a₂x + b₂y + c₂ = 0 ର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ସମ୍ଭବ ।
(i) ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ 7x – y – 5 = 0; ଏବଂ 21x – 3y – k = 0
ଏଠାରେ a₁ = 7, b₁ = -1, c₁ = -5 ଓ a₂ = 21, b₂ = -3, c₂ = -k
ଦତ୍ତ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\)
⇒ \(\frac{7}{21}=\frac{-1}{-3}=\frac{-5}{-k}\) ⇒ \(\frac{1}{3}=\frac{5}{k}\) ⇒ k = 15
∴ k ର ମାନ 15 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।

(ii) ସମୀକରଣଦ୍ଵୟ 8x + 5y – 9 = 0; ଓ kx + 10y – 18 = 0
ଏଠାରେ a₁ = 8, b₁ = 5, c₁ = -9; ଓ a₂ = k, b₂ = 10, c₂ =- 18
ଦତ୍ତ ସର୍ତ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ \(\frac{a_1}{a_2}=\frac{b_1}{b_2}=\frac{c_1}{c_2}\)
⇒ \(\frac{8}{k}=\frac{5}{10}=\frac{-9}{-18}\) ⇒ \(\frac{8}{k}=\frac{1}{2}\) ⇒ k = 16
∴ k ର ମାନ 16 ହେଲେ ସହ-ସମୀକରଣଦ୍ୱୟର ଅସଂଖ୍ୟ ସମାଧାନ ରହିବ ।

(iii)

(iv)

(v)

(vi)

Question 9.
k ର କେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ପାଇଁ ନିମ୍ନରେ ଦତ୍ତ ସହସମୀକରଣଦ୍ଵୟ ଅସଙ୍ଗତ ହେବେ ?
(i) 8x + 5y – 9 = 0, kx + 10y – 15 = 0
(ii) kx – 5y – 2 = 0, 6x + 2y – 7 = 0
(iii) kx + 2y – 3 = 0, 5x + 5y – 7 =
(iv) kx – y – 2 = 0, 6x – 2y – 3 = 0
(v) x + 2y – 5 = 0, 8x + ky – 10 = 0
(vi) 3x – 4y + 7 = 0, kx + 3y – 5 = 0
ସମାଧାନ :
ଏବଂ a₁x + b₁y + c₁ = 0 ଓ a₂x + b₂y + c₂ = 0
(i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

(vi)

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 2 मनुष्यता Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem 2 मनुष्यता

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) कवि ने कैसी मृत्यु को सुमृत्यु कहा है?
(କବିନେ କୈସୀ ମୃତ୍ୟୁ କୋ ସୁମୃତ୍ୟୁ କହା ହୈ ?)
उत्तर:
जो मरने के बाद भी अमर हो जाएँ, ऐसी मृत्यु को कवि ने सुमृत्यु कहा है। जीवन में जो सत्कर्म छुप छुप है? करता है उसे ही सुमृत्यु मिलता है क्योंकि उसके अच्छे कर्म के कारण उसे सब याद करते हैं। इसलिए जो व्यक्ति दूसरों के काम आता है, वह कभी नहीं मरता

(ख) यहाँ कोई अनाथ नहीं है ऐसा कवि ने क्यों कहा है ?
(ୟହାଁ କୋଈ ଅନାଥ୍ ନହୀ ହୈ ଐସା କବିନେ କ୍ୟା କହା ହୈ ?)
उत्तर:
यहाँ कोई अनाथ नहीं है क्योंकि ईश्वर जो तीनों लोकों के नाथ हैं, वे सदैव सबके साथ होते हैं। वे गरीबों पर दया करनेवाले परम दयालु हैं। वे दीनबंधु हैं। सबकी मदद करने के लिए हमेशा तत्पर रहते हैं।

(ग) ‘मनुष्य मात्र बंधु है’ से आप क्या समझते हैं? स्पष्ट कीजिए।
(‘ମନୁଷ୍ୟ ମାତ୍ର ବନ୍ଧୁ ହୈ’ ସେ ଆପ୍ କ୍ୟା ସମସ୍ତେ ହେଁ ? ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ। )
उत्तर:
मनुष्य के लिए प्रत्येक मनुष्य बंधु है, परम मित्र है। इसे हमें समझना होगा। यही हमारा विवेक है। एक ही भगवान हम सबके पिता हैं।

2. निम्नलिखित पंक्तियों के भाव दो-तीन वाक्यों में स्पष्ट कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ପଂକ୍ତିକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଭାବ ଦୋ-ତୀନ ୱାର୍କୋ ମେଁ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ 🙂
(ନିମ୍ନଲିଖ ପଂକ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ ଦୁଇ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)

(क) ‘मनुष्य मात्र बंधु है’ यही बड़ा विवेक है,
पुराण पुरुष स्वयंभू पिता प्रसिद्ध एक है॥
‘ମନୁଷ୍ୟ ମାତ୍ର ବନ୍ଧୁ ହୈ ୟହୀ ବଡ଼ ୱିକ ହୈ,
ପୁରାଣ ପୁରୁଷ୍ ସ୍ଵୟଂଭୂ-ପିତା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଏକ୍ ହୈ ॥
उत्तर:
‘मनुष्य मात्र प्रसिद्ध एक है॥
इसमें कवि कहते हैं कि प्रत्येक मनुष्य बंधु है, परममित्र है। इसे हमें समझना चाहिए। यही हमारा विवेक है। एक ही भगवान हम सबके पिता हैं। वे पुराण प्रसिद्ध पुरूष हैं। वे ईश्वर हैं।

(ख) रहो न भूल के कभी मदांध तुच्छ वित्त में।
सनाथ जान आपको करो न गर्व चित्त में॥
ରହୋ ନ ଭୂଲ୍ କେ କଭୀ ସନାଥ୍ ଜାନ ଆପ୍‌ ମଦାନ୍ଧ ତୁଚ୍ଛ ବିତ୍ତ ମେଁ।
(ସନାଥ୍ ଜାନ ଆପ୍‌ କରୋ ନ ଗର୍ବ ଚିଭ୍ ମେଁ ॥)
उत्तर:
रहो न भूल ……………….. गर्व चित्त में॥
कवि कहते हैं कि संपत्ति के लोभ में पड़कर हमें गर्व से इठलाना नहीं चाहिए। अपने मित्र और परिवार आदि लोगों को देखकर भी अपने को बलवान नहीं मानना चाहिए क्योंकि इस संसार में कोई भी अनाथ. या गरीब नहीं होता। अंह भाव मनुष्य की मनुष्यता को नष्ट कर देता है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द/एक वाक्य में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍ ଶବ୍ଦ ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) कवि किससे न डरने की बात कर रहे हैं?
(କଞ୍ଜି କିସ୍‌ ନ ଡର୍‌ନେ କୀ ବାତ୍ କର୍ ରହେ ହୈ ?)
उत्तर:
कवि मृत्यु से न डरने की बात कर रहे हैं।

(ख) कवि कैसी मृत्यु को प्राप्त करने का परामर्श दे रहे हैं?
(କ କୈସୀ ମୃତ୍ୟୁ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ କର୍‌ନେ କା ପରାମର୍ଶ ଦେ ରହେ ହୈ ?)
उत्तर:
कवि सुमृत्यु को प्राप्त करने का परामर्श दे रहे हैं।

(ग) कवि मनुष्य की किस पशु प्रवृत्ति की बात कर रहे हैं?
(କ ମନୁଷ୍ୟ କୀ କିସ୍ ପଶୁପ୍ରବୃତ୍ତି କୀ ବାତ୍ କର୍ ରହେ ହୈ ?)
उत्तर:
कवि मनुष्य की, परन्तु जिस प्रकार अपने आप चरते रहते हैं, पशु प्रवृत्ति की बात कर रहे हैं।

(घ) मनुष्य क्या पाकर मदांध हो जाता है?
(ମନୁଷ୍ୟ କ୍ୟା ପାକର୍ ମଦାଦ୍ ହୋ ଜାତା ହୈ ?)
उत्तर:
मनुष्य संपत्ति पाकर मदांध हो जाता है।

(ङ) सनाथ होने का घमण्ड क्यों नहीं करना चाहिए?
(ସନାଥ୍ ହୋନେ କା ଘମଣ୍ଡ୍ କୈ ନହୀ କର୍‌ନା ଚାହିଏ ?)
उत्तर:
सनाथ होने का घमण्ड नहीं करना चाहिए क्योंकि तीनों लोकों के नाथ सदैव सबके साथ रहते हैं।

(च) भाग्यहीन कौन है?
(ଭାଗ୍ୟହୀନ୍ କୌନ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
अधीर होकर अंहकारी बन जानेवाला व्यक्ति भाग्यहीन है।

(छ) संसार में मनुष्य का बंधु कौन है?
(ସଂସାର୍ ମେଁ ମନୁଷ୍ୟ କା ବନ୍ଧୁ କୌନ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
संसार में मनुष्य का बंधु दीनबंधु यानि ईश्वर है।

(ज) पुराण पुरुष हमारे क्या हैं?
(ପୁରାଣୁ ପୁରୁଷ୍ ହମାରେ କ୍ୟା ହେଁ ?)
उत्तर:
पुराण पुरुष हम सबके पिता हैं।

(झ) वेद किसका प्रमाण देते हैं?
(ବେଦ୍ କିସ୍‌ ପ୍ରମାଣ୍ ଦେତେ ହୈ ?)
उत्तर:
वेद अंतरैक्य अर्थात् अंतर की एकता का प्रमाण देते हैं।

(ञ) कौन बंधु की व्यथा हरण कर सकता है?
(କୌନ୍ ବନ୍ଧୁ କୀ ବ୍ୟଥା ହରଣ କର୍ ସକ୍ତା ହୈ ?)
उत्तर:
बंधु ही बंधु की व्यथा हरण कर सकता है।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. उपयुक्त विभक्ति-चिह्नों से शून्य स्थान भरिए:
(ଉପଯୁକ୍ତ ବିଭକ୍ତି ଚିହ୍ନ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର : )
(से, में, के, का, को, के, लिए)
(क) फलानुसार कर्म ………………… अवश्य वाह्य भेद हैं।
उत्तर:
के

(ख) वेद अंतरैक्य ……………….. प्रमाण हैं।
उत्तर:
में

(ग) वही मनुष्य है जो मनुष्य ……………….. मरे।
उत्तर:
के लिए

2. निम्नलिखित शब्दों के लिंग बताइए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ଲିଙ୍ଗ୍ ବତାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଲିଙ୍ଗ ନିରୂପଣ କର : )
प्रवृत्ति, अंतरिक्ष, मृत्यु, विचार, व्यथा, अनर्थ
उत्तर:
प्रवृत्ति – स्रीरिंग
मृत्यु – स्रीलिंग
व्यथा – स्रीलिंग
अंतरिक्ष – पुंलिंग
विचार – पुंलिंग
अनर्थ – पुंलिंग

3. निम्नलिखित शब्दों के प्रयोग से एक-एक वाक्य बनाइए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପ୍ରୟୋଗ ସେ ଏକ୍-ଏକ୍ ୱାକ୍ୟ ବନାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର ।)
विवेक, प्रवृत्ति, मर्त्य, बंधु, व्यथा
उत्तर:
विवेक – हमें विवेक से काम लेना है।
प्रवृत्ति – मनुष्य की प्रवृत्ति पशु प्रवृत्ति जैसी नहीं होनी चाहिए।
मर्त्य – मर्त्य में जो भी ज़न्म लेता है, उसको एक न एक दिन अवश्य मरना पड़ता है।
बंधु – ईश्वर गरीबों के बंधु हैं।
व्यथा – मेरे पैर में चोट के कारण व्यथा हो रही है।

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
‘मनुष्यता’ कविता के रचयिता कौन हैं?
उत्तर:
‘मनुष्यता’ कविता के रचयिता श्री मौथिलीशरण गुप्त हैं।

प्रश्न 2.
कवि गुप्तजी के अनुसार कौन सा कार्य वहुत बड़ा अनर्थ है?
उत्तर:
कबि गुप्तजी के अनुसार एक भाई यदि दूसरे भाई के दुःख को दूर न करे तो यह बड़ा अनर्थ है।

प्रश्न 3.
दयालु दीनबन्धु के विशाल हाथ होने का क्या अर्थ है?
उत्तर:
विशाल हाथ होने का अर्थ है कि ईश्वर अपनी सभी सन्तानों को दुःख में सहायता पहुँचा ही देते हैं।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द/एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
कवि के अनुसार कौन साथ होने से कोई अनाथ नहीं हो सकता?
उत्तर:
त्रिलोकनाथ

प्रश्न 2.
मैथिलीशरण गुप्त के अनुसार, अतीव भाग्यहीन कौन है?
उत्तर:
अधीर भाव जो करे

प्रश्न 3.
यहाँ कोई अनाथ क्यों नहीं है?
उत्तर:
क्योंकि सबके साथ त्रिलोकनाथ हैं

प्रश्न 4.
कवि के विचार से मर्त्य में किससे नहीं डरना चाहिए?
उत्तर:
मृत्यु से

प्रश्न 5.
पशु प्रवृत्ति किसे कहते हैं?
उत्तर:
जो आप ही आप चरे

प्रश्न 6.
दयालु दीनबंधु के हाथ कैसा हैं?
उत्तर:
विशाल

प्रश्न 7.
महान मनुष्य किसे कहा जा सकता है?
उत्तर:
जो मनुष्य के लिए मरे

प्रश्न 8.
परमेश्वर किसके पिता है?
उत्तर:
हम सब के

प्रश्न 9.
‘मैथिलीशरण गुप्त’ किस कविता के रचयिता हैं?
उत्तर:
मनुष्यता

प्रश्न 10.
किसका प्रमाण देते है?
उत्तर:
अन्तर की एकता

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
मनुष्य ……………… पाकर मदांध हो जाता है।
उत्तर:
संपति

प्रश्न 2.
अपने को …………….. जानकर चित्त में गर्व नहीं करना चाहिए।
उत्तर:
सनाथ

प्रश्न 3.
कवि ……………… को प्राप्त होने को कहते हैं।
उत्तर:
सुमृत्यु

प्रश्न 4.
‘आप आप ही चरे’ ………………. प्रवृत्ति है।
उत्तर:
पशु

प्रश्न 5.
‘मनुष्यता’ कविता में मनुष्य को ……………. बनने को कहा गया है।
उत्तर:
महान

प्रश्न 6.
……………….. भाग्यहीन है।
उत्तर:
अहंकारी

प्रश्न 7.
…………… होकर अहंकारी बन जाने वाला व्यक्ति को भाग्यहीन कहा जाता है।
उत्तर:
अधीर

प्रश्न 8.
दुनिया में कोई ………………….. नहीं है?
उत्तर:
अनाथ

प्रश्न 9.
……………… वन्धु की व्यथा हरण कर सकता है।
उत्तर:
वंधु ही

प्रश्न 10.
……………… स्वयंभू है।
उत्तर:
परमात्मा

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
भाग्यहीन उसे कहा गया है जो अधीर हो।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 2.
इस संसार में मनुष्य का बंधु देवता है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 3.
सनाथ होने के बाद भी शर्म नहीं करना चाहिए।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
वेद अन्तर की एकता प्रमाण देते हैं।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 5.
पुराण पुरुष हमारे भाई हैं।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 6.
प्रमाणभूत का अर्थ साक्षी है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 7.
जो मनुष्य के लिए मरता है, वह महान है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 8.
इनसान संपत्ति पाकर विनयी बन जाता है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 9.
अहंकारी व्यक्ति को भाग्यवान कहा गया है।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 10.
कवि मृत्यु से न डरने की बात कर रहे हैं।
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQs)

1. कवि के अनुसार कौन साथ होने से कोई अनाथ नहीं हो सकता?
(A) सच्चा मित्र
(B) विश्वनाथ
(C) अपनी माँ
(D) त्रिलोकनाथ
उत्तर:
(D) त्रिलोकनाथ

2. ‘मनुष्यता’ कविता के कवि हैं
(A) मैथिलीशरण गुप्त
(B) कबीर
(C) रहीम
(D) हरिवंश राय
उत्तर:
(A) मैथिलीशरण गुप्त

3. कवि के विचार से मर्त्य में किससे नहीं डरना चाहिए
(A) तूफान से
(B) तलवार से
(C) मृत्यु से
(D) अहंकार से
उत्तर:
(C) मृत्यु से

4. पशु प्रवृत्ति किसे कहते हैं?
(A) जो दूसरों के लिए मरे
(B) जो आप ही आप चरे
(C) जो साधना करे
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(B) जो आप ही आप चरे

5. मनुष्य क्या पाकर मदांध हो जाता है?
(A) वित्त
(B) किताबें
(C) यश
(D) चीजें
उत्तर:
(A) वित्त

6. अपने को क्या जानकर चित्त में गर्व नहीं करना चाहिए?
(A) अनाथ
(B) सनाथ
(C) दोनाथ
(D) भोलेनाथ
उत्तर:
(B) सनाथ

7. ‘अतीव भाग्यहीन हैं अधीर भाव जो करे’ – इस पंक्ति में भाग्यहीन है
(A) जो धीर है
(B) जो अधीर है
(C) जो अस्थिर है
(D) जो स्थिर है
उत्तर:
(B) जो अधीर है

8. पुराण पुरुष हमारे क्या हैं?
(A) चाचा
(B) परचाचा
(C) पिता
(D) मामा
उत्तर:
(C) पिता

9. ‘परन्तु अंतरैक्य है’ इसका प्रमाण देता है
(A) ग्रंथ
(B) कचहरी
(C) साक्षी
(D) वेद
उत्तर:
(D) वेद

10. इस संसार में मनुष्य का बंधु है
(A) भगवान
(B) देवता
(C) मनुष्य
(D) मुनि
उत्तर:
(C) मनुष्य

11. दयालु दीनबंधु के हाथ हैं:
(A) छोटे
(B) मोटे
(C) विशाल
(D) वड़े
उत्तर:
(C) विशाल

12. भाग्यहीन उसे कहा गया है जो
(A) धीर हो
(B) अधीर हो
(C) स्थिर हो
(D) व्याकुल हो
उत्तर:
(B) अधीर हो

13. ‘आप आप ही चरे’ कैसी प्रवृत्ति है?
(A) पशु
(B) मनुष्य
(C) राक्षस
(D) देवता
उत्तर:
(A) पशु

14. कवि गुप्त जी के अनुसार किससे डरना नहीं चाहिए?
(A) मृत्यु से
(B) शेर से
(C) शिक्षक से.
(D) रात से
उत्तर:
(A) मृत्यु से

15. वेद किसका प्रमाण देते हैं ?
(A) अन्तर की एकता
(B) वाहर की एकता
(C) बन्धु की एकता
(D) ग्रन्थ की एकता
उत्तर:
(A) अन्तर की एकता

यह कविता (ଏହି କବିତା)

इस कविता में मनुष्य को महान बनने की प्रेरणा दी गई है। कवि कहते हैं कि जिसने इस धरा पर जन्म लिया है, एक न एक दिन अवश्य मरेगा। इसलिए हमें कभी मृत्यु से नहीं डरना चाहिए। हम ऐसे मरे कि ने के बाद भी अमर हो जाएँ। यदि हम जीवन भर सत्कर्म नहीं करेंगे तो हमें अच्छी मृत्यु नहीं मिलेगी अर्थात् मरने के बाद कोई याद नहीं रखेगा। जो व्यक्ति दूसरों के काम आता है वह कभी मरता नहीं है। क्योंकि वह कभी भी अपने लिए नहीं जीता है। पशु जिस प्रकार अपने आप चरते रहते हैं उसी तरह की प्रवृत्ति मनुष्य में भी कई बार दिखाई देती है जो ठीक नहीं है।

मनुष्य को तो मनुष्य की मदद करने में प्राण दे देना चाहिए। संपत्ति के लोभ में पड़कर हमें गर्व से नहीं इठलाना चाहिए। कुछ अपने मित्र और परिवार आदि लोगों को देखकर भी अपने को बलवान नहीं मानना चाहिए क्योंकि इस संसार में कोई भी अनाथ या गरीब नहीं होता। यहाँ कोई भी अनाथ नहीं हो सकता क्योंकि ईश्वर जो तीनों लोकों के नाथ हैं, वे सदा सबके साथ रहते हैं। क्योंकि ईश्वर दीनबंधु हैं। गरीबों पर दया करने वाले भी हैं परम दयालु हैं। विशाल हाथ वाले हैं अर्थात् वे सबकी मदद करने के लिए सदा तत्पर रहते हैं।

जो अधीर होकर अहंकारी बन जाते हैं वे तो सच में भाग्यहीन हैं। मनुष्य तो वही है जो मनुष्य की सेवा करे और उसके लिए मरे। मनुष्य के लिए प्रत्येक मनुष्य बंधु है, परम मित्र है। इसे हमें समझना होगा। यही हमारा विवेक है। एक ही भगवान हम सब के पिता हैं। वे पुरातन प्रसिद्ध पुरुष हैं। वे ईश्वर हैं। यह तो सत्य है कि हमें अपने कर्मों के अनुरूप फल भोगना होता है। इसलिए बाहरी तौर पर हम भले ही अलग अलग दिखाई देते हैं पर अंदर से एक हैं। हममें अन्तर की एकता है। वेद ऐसा ही कहते हैं। समाज में अनर्थ तब होता है जब मनुष्य दूसरे को अपना बंधु नहीं मानता। मनुष्य को ही मनुष्य की पीड़ा को दूर करना होगा । इसलिए सही माईने में मनुष्य वह है जो मनुष्य के लिए मरता है।

ଏହି କବିତା:
ଏହି କବିତା ରେ ମଣିଷକୁ ମହାନ୍ ହେବାପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦିଆଯାଇଅଛି। କବି କହୁଛନ୍ତି ଯିଏ ଏହି ପୃଥ‌ିବୀ ପୃଷ୍ଠରେ ଜନ୍ମ ନେଇଛନ୍ତି, ଦିନେ ନା ଦିନେ ତା’ର ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ। ଏଣୁ ଆମେ କେବେହେଲେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଭୟ କରିବା ନାହିଁ। ଆମେ ଏପରି ଭାବେ ମରିବା ଯେପରି ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ମଧ୍ୟ ଅମର ହୋଇ ରହିବା। ଯଦି ଆମେ ସତ୍‌କର୍ମ ନ କରିବା ତାହାହେଲେ ଆମକୁ ଭଲ ମରଣ ମିଳିବ ନାହିଁ ଅର୍ଥାତ୍‌ ମଲାପରେ କେହି ଆମକୁ ମନେରଖିବେ ନାହିଁ। ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟର କାମରେ ଆସେ ସେ କେବେ ମରେ ନାହିଁ, ଯେହେତୁ ସେ କେବେହେଲେ ନିଜ ପାଇଁ ବଞ୍ଚେ ନାହିଁ। ପଶୁ ଯେପରି ଆପଣା
ସାହାଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ଜୀବନ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିବା ଦରକାର।

ବଳବାନ୍ ବୋଲି ଭାବିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ, ଯେହେତୁ ଏହି ସଂସାରରେ କେହି ଅନାଥ ବା ଗରିବ ନୁହଁନ୍ତି। ଏଠାରେ କେହି ଅନାଥ ହୋଇପାରେନା ଯେହେତୁ ଈଶ୍ଵର ତ୍ରିଲୋକର ସ୍ବାମୀ, ସେ ସବୁବେଳେ ସମସ୍ତଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ରୁହନ୍ତି। ଈଶ୍ଵର ଦୀନବନ୍ଧୁ ଅଟନ୍ତି। ଗରିବମାନଙ୍କୁ ଦୟା କରୁଥିବା ଲୋକ ମଧ୍ୟ ପରମ ଦୟାଳୁ । ସେ ସବୁବେଳେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ମଣିଷର ସେବା କରିଥାଏ ଏବଂ ମଣିଷ ପାଇଁ ମରିଥାଏ । ମଣିଷ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ବନ୍ଧୁ ଓ ପରମ ମିତ୍ର ଅଟେ । ଏହା ଆମକୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ। ଏହା ଆମର ବିବେକ।

ସେ ଜଣକ ହିଁ ଆମର ପିତା। ସେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପୁରୁଷ ଅଟନ୍ତି। ସେ ହିଁ ଈଶ୍ଵର। ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ ଆମକୁ ଆମର କର୍ମ ଅନୁସାରେ ହିଁ ଫଳ ମିଳିଥାଏ। ବାହାରକୁ ଆମେ ସଭିଏଁ ଅଲଗା ଅଲଗା ଦେଖାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭିତରେ ଆମେ ସଭିଏଁ ଏକ। ସମାଜରେ ଅନର୍ଥ ସେତେବେଳେ ଉପୁଜେ ଯେତେବେଳେ ମଣିଷ ଅନ୍ୟକୁ ନିଜର ବନ୍ଧୁ ବୋଲି ଭାବେ ନାହିଁ, ମଣିଷକୁ ହିଁ ମଣିଷର ଦୁଃଖ ଦୂର କରିବାକୁ ହେବ। ଏଣୁ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ମଣିଷ ସେହି ଯିଏ ମଣିଷ ପାଇଁ ମରେ।

विचार लो कि मर्त्य हो न मृत्यु से डरो कभी,
मरो परंतु यों करो कि याद जो करें सभी।
हुई न यों सुमृत्यु तो वृथा मरे, वृथा जिए,
मरा नहीं वही कि जो जिया न आपके लिए।
वही पशु प्रवृत्ति है कि आप आप ही चरे,
वही मनुष्य है कि जो मनुष्य के लिए मरे।।

हिन्दी व्याख्या:
कवि कहते हैं कि जिसने इस धरा पर जन्म लिया है, वह एक न एक दिन अवश्य मरेगा। इसलिए मृत्यु से कभी डरना नहीं चाहिए, हमारी मृत्यु ऐसी हो कि मरने के बाद भी हम अमर होकर रहें। इसके लिए हमें जीवन में सुकर्म करना होगा, वरना मरने के बाद कोई भी हमें याद नहीं रखेगा। जो व्यक्ति दूसरों के काम आता है, वह कभी भी नहीं मरता। क्योंकि कभी भी अपने लिए जीता ही नहीं। पशु जिस प्रकार अपने आप चरते रहते हैं, उसीप्रकार की प्रवृत्ति मनुष्य में भी कई बार दिखाई देती है जो ठीक नहीं है। मनुष्य को हमेशा मनुष्य की मदद करने में प्राण दे देना चाहिए।

କବିଙ୍କ ମତ ଅନୁସାରେ ଜନ୍ମ ମୃତ୍ୟୁ ଚିରନ୍ତନ ସତ୍ୟ। ଏହି ଧରାଧାମରେ ଯିଏ ଜନ୍ମ ନେଇଛି, ତେଣୁ ଆମେ ମୃତ୍ୟୁକୁ ଭୟ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ। ଜୀବନସାରା ଏପରି କାମ ରହିବ। ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ କର୍ମ କରି ଅମର ରହିବା। ଯଦି କୁକର୍ମ କରିବା ତେବେ ପରେ ଆମକୁ କେହି ମନେ ରଖୁବେ ନାହିଁ। ପଶୁ ଯେପରି ଆପଣା ଛାଏଁ ଭିତରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଥର ଦେଖାଯାଏ ଯାହା ଠିକ୍ ନୁହେଁ। ମଣିଷକୁ ମଣିଷ ସାହାଯ୍ୟ ଦିନେ ନା ଦିନେ ତା’ର ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ। କରିବା ତାହା ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଅମର ହୋଇ ଆମକୁ ଭଲ ମରଣ ହେବ ନାହିଁ। ମୃତ୍ୟୁ ମରିଥା’ନ୍ତି ସେହିପରି ପ୍ରବୃତ୍ତି ମନୁଷ୍ୟ

(ii) रहो न भूल के कभी मदांध तुच्छ वित्त सें,
सनाथ जान आपको करो न गर्व चित्त में।
अनाथ कौन है यहाँ ? त्रिलोकनाथ साथ हैं,
दयालु दीनबंधु के बड़े विशाल हाथ हैं।
अतीव भाग्यहीन हैं अधीर भाव जो करे,
वही मनुष्य है कि जो मनुष्य के लिए मरे॥

हिन्दी व्याख्या:
कवि कहते हैं कि संपत्ति के लोभ में पड़कर हमें गर्व से इठलाना नहीं चाहिए। मित्र और परिवार आदि लोगों को देखकर कभी भी अपने को बलवान नहीं मानना चाहिए क्योंकि इस संसार कोई भी अनाथ या गरीब नहीं होता। ईश्वर जो तीनों लोकों के नाथ हैं, वे सदैव हमारे साथ रहते हैं। वे दीनबंधु हैं। गरीबों पर दया करनेवाले परम दयालु हैं। वे विशाल हाथ वाले हैं और सबकी मदद करने के लिए सदैव तत्पर रहते हैं। जो अधीर होकर अहंकारी बन जाते हैं वे तो वास्तव में भाग्यहीन हैं। मनुष्य वही है जो मनुष्य की सेवा करे और उसके लिए मरे।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଧନ ଲୋଭରେ ପଡ଼ି ଆମେ ଗର୍ବ କରିବା ଠିକ୍ ନୁହେଁ। ନିଜ ପରିବାରବର୍ଗ ଓ ମିତ୍ରକୁ ଦେଖୁ କରି ନିଜକୁ ବଳବାନ ବୋଲି ଭାବିବା ଅନୁଚିତ। କାରଣ ଏହି ସଂସାରରେ କେହି ଗରିବ ବା ଅନାଥ ନୁହଁନ୍ତି। ଏହି ବ୍ୟକ୍ତି ପରମ ଦୟାଳୁ। ଯେ ଅଧର ହୋଇ ଅହଂକାରୀ ହୋଇଯାଏ ସେ ବାସ୍ତବରେ ଭାଗ୍ୟହୀନ ଅଟନ୍ତି। ମଣିଷ ସେହି ଅଟନ୍ତି ଯେ ମଣିଷର ସେବା କରିଥାଏ ଏବଂ ମଣିଷ ପାଇଁ ଜୀବନ ହାରିଥାଏ।

(iii) ‘मनुष्य मात्र बंधु है, यही बड़ा विवेक है,
पुराण पुरुष स्वयं पिता प्रसिद्ध एक है।
फलानुसार कर्म के अवश्य बाह्य भेद हैं।
परंतु अंतरैक्य में प्रमाणभूत वेद हैं।
अनर्थ है कि बंधु ही न बंधु की व्यथा हरे;
वही मनुष्य है कि जो मनुष्य के लिए मरे।।

हिन्दी व्याख्या:
इसमें कवि कहते हैं कि मनुष्य के लिए प्रत्येक मनुष्य बंधु है, परम मित्र है। इसे हमें समझाना चाहिए। यही हमारा विवेक है। एक ही भगवान हम सबके पिता हैं। वे स्वयं पुराण प्रसिद्ध पुरुष हैं। इस संसार में हमें अपने कर्मों के अनुसार फल मिलता है। इसलिए बाहरी तौर पर हम भले ही अलग-अलग दिखाई देते हैं पर अंदर से एक हैं। हम में अन्तर की एकता है। वेद में ऐसा कहा गया है। समाज में अनर्थ उस समय होता है जब मनुष्य दूसरे को अपना बंधु नहीं मानता है। मनुष्य को ही मनुष्य की पीड़ा को दूर करना होगा। सही अर्थ में मनुष्य वही होता है जो मनुष्य के लिए मरता है।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବିଙ୍କ ମତରେ ମଣିଷ ପାଇଁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ମଣିଷ ବନ୍ଧୁ ଓ ପରମ ମିତ୍ର ଅଟେ। ଏହା ଆମକୁ ବୁଝିବାକୁ ହେବ, ଏହାହିଁ ବିବେକ। ଏହା ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ ଯେ ଆମକୁ ଆମର କର୍ମ ଅନୁଯାୟୀ ଫଳ ମିଳିଥାଏ। ଆମେ ସଭିଏଁ ବାହାରକୁ ଅଲଗା-ଅଲଗା ଦେଖାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଭିତରେ ସମସ୍ତେ ଏକ ଅଛନ୍ତି। ଯେତେବେଳେ ମଣିଷ ଅନ୍ୟକୁ ନିଜର ବୋଲି ଭାବେ ନାହିଁ, ସେହି ସମୟରେ ସମାଜରେ ଅନେକ ଅନର୍ଥ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ। ମଣିଷକୁ ହିଁ ମଣିଷର ଦୁଃଖ ଲାଘବ କରିବାକୁ ହେବ। ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ମଣିଷ ସେହି ଯିଏ ମଣିଷ ପାଇଁ ଜୀବନ ଦେଇଥାଏ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मर्त्य धरा/पृथ्वी (ପୃଥବୀ)।

परंतु – किन्तु (ପରନ୍ତୁ )।

मदांध – गर्व से अंध (ଗର୍ବରେ ଅନ୍ଧ)।

आप – खुद (ନିଜେ)।

चित्त – मन (ମନ )।

दीनबंधु – ईश्वर (ଦୀନଙ୍କ ବନ୍ଧୁ )।

अतीव – अत्यन्त (ଅଧ୍ଵ )।

प्रमाणभूत- साक्षी (ସାକ୍ଷୀ)।

बाहूय – बाहारी (ବାହାର )।

पशु प्रवृत्ति – पशु जैसा स्वभाव (ପଶୁ ପରି ସ୍ବଭାବ)।

याद – स्मरण (ମନେପକାଇବା)।

प्रवृत्ति – प्रकृति (ପ୍ରକୃତି )।

वित्त – संपत्ति (ସମ୍ପତ୍ତି)।

सनाथ – परिजन का होत (ସପରିବାର )।

अंतरैक्य – आत्मा की एकता (ଆତ୍ମାର ଏକତା)।

स्वयं – खुद (ନିଜେ )।

व्यथा – कष्ट (କଷ୍ଟ)।

कवि परिचय

मैथिली शरण गुप्त का जन्म चिरगाँव झाँसी में सन् 1886 में हुआ था। उनकी पढ़ाई घर पर ही हुई। उन्होंने हिन्दी के अलावा संस्कृत, बंगला, मराठी और अँग्रेजी में भी अच्छा ज्ञान प्राप्त किया। बचपन से ही वे कविता लिखने लगे थे। अपने जीवन काल में ही वे राष्ट्रकवि के नाम से प्रसिद्ध हुए। गुप्तजी का परिवार रामभक्त था। उन्होंने भारतीय जीवन के आदर्श, इतिहास और संस्कृति को अपने काव्य का आदर्श बनाया। स्नेह, प्रेम, दया, उदारता आदि मानवीय भावों को भी साहित्य के माध्यम से उजागर किया।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Poem 1(d) रहीम के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Poem1(d) रहीम के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ପ୍ରକ୍ଷ୍ନୌ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) तरुवर और सरवर क्या करते हैं?
(ତରୁୱର୍‌ ଔର୍ ସର୍‌ବର୍ କ୍ୟା କର୍‌ତେ ହେଁ ?)
उत्तर:
तरुवर और सरवर दोनों दूसरों का उपकार करते हैं। तरुवर अपने फल से दूसरों की भूख मिटाता है। सरवर अपने जल से दूसरों की प्यास बुझाता है। ये दोनों क्रमशः दूसरों के लिए फल और पानी की बचत करते हैं।

(ख) शिवि राजा ने क्यों मांस दान दिया?
(ଶିୱି ରାଜା ନେ କ୍ୟା ମାଂସ୍ ଦାନ୍ ଦିୟା ?)
उत्तर:
शिवि एक परोपकारी राजा थे। एक कबूतर की जान बचाने के बदले में राजा शिवि ने कबूतर के वजन के बराबर अपना मांस बाज पक्षी के माँगने पर दान में दिया।

(ग) छोटों की अवहेलना नहीं करनी चाहिए – क्यों?
(ଛୋଟୋ କୀ ଅହେଲନା ନହିଁ କର୍‌ନୀ ଚାହିଏ କୈ ?)
उत्तर:
छोटों की अवहेलना नहीं करनी चाहिए क्योंकि छोटे और बड़े दोनो का अलग-अलग महत्व होता है। इसके लिए कवि ने सुई और तलवार का उदाहरण दिया है। जो काम सुई कर सकती है वही काम तलवार नहीं कर सकती। इसलिए दोनों का आदर करना चाहिए।

(घ) ऋषि दधीचि ने किसलिए हाड़ या अस्थि दान दिया था?
(ଋଷି ଦଧୀଚି ନେ କିସ୍‌ଏ ହାଡ଼ ୟା`ଅସ୍ଥି ଦାନ ଦିୟା ଥା ?)
उत्तर:
ऋषि दधीचि ने संसार का उपकार करने के लिए और वृत्रासुर के आतंक से मनुष्य और देवताओं की रक्षा के लिए अपना अस्थि दान दिया था। क्योंकि दधीचि एक परोपकारी ऋषि थे। परोपकार के लिए उन्होंने आपना जीवन त्याग दिया था।

2. निम्नलिखित अवतरणों का आशय दो-तीन वाक्यों में स्पष्ट कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଅତରର୍ଡୋ କା ଆଶୟ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଅବତରଣଗୁଡ଼ିକର ଆଶୟ ଦୁଇ-ତିନିଟି ବାକ୍ୟରେ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)

(क) तरुवर फल नहिं खात है, सरवर पिय हिं न पान।
(ତରୁୱର୍ ଫଲ୍ ନହିଁ ଖାତ୍ ହୈ, ସର୍‌ବର୍ ପିୟ ହିଁ ନ ପାନ୍ ।)
उत्तर:
पेड़ कभी भी अपना फल नहीं खाता है। सरोवर कभी भी अपना जल नहीं पीता है। ये दोनों दूसरों के हित के लिए फल और पानी की बचत करते हैं। फल से दूसरों की भूख मिटती है और पानी से प्यास बुझती है।

(ख) जहाँ काम आवै सुई, कहा करैं तरवारि
(କାମ ଆ ସୁଈ, କହା କରି ତରୱାରି)
उत्तर:
कवि रहीम के अनुसार अगर बड़े लोग आपके मित्र हैं तो छोटे लोगों को छोड़ मत दीजिए। समाज में दोनों का अलग-अलग महत्व होता है। कवि सुई और तलवार का उदाहरण देकर कहा है कि जहाँ छोटी सी सुई काम कर सकती है वहाँ तलवार काम नहीं कर सकती।

(ग) मांस दियो शिवि भूप ने, दीन्हों हाड़ दधीचि।
(ମାଂସ୍ ଦିୟୋ ଶିୱି ଭୂପ୍ ନେ, ଦୀର୍ଣ୍ଣୋ ହାଡ଼ ଦଧୀଚି ।)
उत्तर:
शिवि राजा ने परोपकार के लिए अपना मांस अपरिचित बाज को दे दिया। ऋषि दधीचि ने देवताओं की मदद के लिए अपनी अस्थी दान में दे दिया। इसमें दोनों को किसी लाभ की आशा नहीं थी, केवल परोपकार की भावना थी।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର୍ ଏକ୍-ଏକ୍ ବାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ ।)
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)

(क) तरुवर क्या नहीं खाता है?
(ତରୁୱର୍‌ କ୍ୟା ନହିଁ ଖାତା ହୈ ?)
उत्तर:
तरुवर फल नहीं खाता है।

(ख) सरवर क्या नहीं पीता है?
(ସର୍‌ୱର୍‌ କ୍ୟା ନହୀ ପୀତା ହୈ ?)
उत्तर:
सरवर पानी नहीं पीता है।

(ग) सुजान किसलिए संपत्ति का संचय करता है?
(ସୁଜାନ୍ କିସ୍‌ଏ ସଂପରି କା ସଂଚୟ କର୍ତା ହୈ ?)
उत्तर:
सुजान परोपकार के लिए संपत्ति का संचय करता है।

(घ) बड़े लोगो को देखकर लघु का क्या नहीं करना चाहिए?
(ବଡ଼େ ଲୋଗୋ କୋ ଦେଖ୍କର୍ ଲଘୁ କା କ୍ୟା ନହୀ କର୍‌ନା ଚାହିଏ ?)
उत्तर:
बड़े लोगों को देखकर छोटों की अवहेलना नहीं करनी चाहिए।

(ङ) सुई की जगह अगर तलवार मिलजाए तो काम होगा या नहीं?
(ସୁଈ କୀ ଜଗହ ଅଗର୍ ତଲୱାର୍ ମିଯାଏ ତୋ କାମ୍ ହୋଗା ୟା ନହୀଁ ?)
उत्तर:
सुई की जगह अगर तलवार मिल जाए तो काम नहीं होगा।

(च) परोपकार करते समय क्या जरुरी नहीं है?
(ପରୋପକାର୍ କର୍‌ତେ ସମୟ କ୍ୟା ଜରୁରୀ ନହୀ ହୈ ?)
उत्तर:
परोपकार करते समय मित्रता जरुरी नहीं है।

(छ) शिवि भूप ने क्या दान दिया था?
(ଶିଵି ଭୂପ୍ ନେ କ୍ୟା ଦାନ୍ ଦିୟା ଥା ?)
उ:
शिवि भूप ने मांस दान दिया था।

(ज) किसने अपनी हहड्डियों का दान दिया था?
(କୀସ୍‌ ଅପନୀ ହଙ୍ଗିର୍ଲୋ କା ଦାନ୍ ଦିୟା ଥା ?)
उत्तर:
ऋषि दधीचि ने अपनी हड्डियों का दान दिया था।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

1. नीचे लिखे शब्दों के खड़ीबोली- रूप लिखिए:
(ନୀଚେ ଲିଖେ ଶହେଁ। କେ ଖଡ଼ୀବୋଲୀ-ରୂପ୍ ଲିଖିଏ: )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଖଡ଼ୀବୋଲୀ ରୂପ ଲେଖ ।)
नहिं, सरवर, पिय, पान, तलवारि काज
उत्तर:
नहिं – नहीं
पिय – पी
तलवार – तलवार
सरवर – सरोवर
पान – पानी
काज – काम

2. निम्नलिखित शब्दों के विपरीत शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶବ୍ଦା କେ ୱିପରୀତ୍‌ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ : )
पर, हित, सुजान, बड़ा, लघु, उपकार
उत्तर:
पर – निज
सुजान – दुर्जन
लघु – गुरु
हित – अहित
बड़ा – छोटा
उपकार – अपकार

3. निम्नलिखित शब्दों के समानार्थक शब्द लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶହେଁ। କେ ସମାନାର୍ଥକ୍ ଶବ୍ଦ ଲିଖିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ : )
सरवर, तरु, पान, संपत्ति, सुजान, लघु, तलवारि, भूप, यारी, हाड़
उत्तर:
सरवर – तालाब
पान – पानी/जल
सुजान – सज्जन
तलवारि – तलवार/असि
यारी – दोस्ती/मित्रता
तरू – वृक्ष/पेड़
संपत्ति – धन/दौलत
लघु – क्षुद्र/छोटा
भूप – राजा/सम्राट
हाड़ – अस्थि

4. निम्नलिखित शब्दों के लिंग निर्णय कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।)
फल, संपत्ति, सुई, तलवार, मांस
उत्तर:
फल – पुंलिंग
संपत्ति – स्त्रीलिंग
सुई – स्त्रीलिंग
तलवार – स्त्रीलिंग
मांस – पुंलिंग

5. ‘को’ परसर्ग का प्रयोग करके पाँच वाक्य बनाइए।
(‘କୋ’ ପରସର୍ଗ କା ପ୍ରୟୋଗ୍ କର୍‌କେ ପାଞ୍ଚ୍ ବାକ୍ୟ ବନାଇଏ।)
(‘କୋ’ ପରସର୍ଗ ଲଗାଇ ପାଞ୍ଚଟି ବାକ୍ୟ ଗଠନ କର।)
जैसे – राम को किताब दो।
उत्तर:

1. मुझको जाने दो।
2. भिखारी को भिख दो।
3. अर्चना को किताब लाकर दो।
4. राकेश को कलम दो।
5. राम ने श्याम को पुस्तक दी।

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
रहिम का पूरा नाम क्या था?
उत्तर:
रहिम का पूरा नाम अव्दुल रहिम खानखान था।

प्रश्न 2.
रहिम कौन थे?
उत्तर:
रहिम का पूरा नाम अव्दुल रहिम खानखान था।

प्रश्न 3.
तलवार किस जगह काम में नहीं आ सकती?
उत्तर:
जिस जगह पर सुई काम में आती है वहाँ तलवार काम में नहीं आ सकती।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द/एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
बड़े को देखकर किसे नहीं डाल देना चाहिए?
उत्तर:
लघु को

प्रश्न 2.
रहीम के अनुसार दूसरों की भलाई के लिए सज्जन क्या करता है?
उत्तर:
संपत्ति संचय करता है

प्रश्न 3.
सज्जन संपत्ति का संचय क्यों करते हैं?
उत्तर:
परोपकार के लिए उ-शिवि ने

प्रश्न 4.
परोपकार के लिए किसने मांस का दान दिया था?
उत्तर:
शिवि ने

प्रश्न 5.
परोपकार करते समय क्या नहीं विचार करना चाहिए?
उत्तर:
दोस्त है या नहीं

प्रश्न 6.
वृत्रासुर जिस अस्त्र से मारा गया, उस अस्त्र का नाम क्या था?
उत्तर:
बज्र

प्रश्न 7.
सरोवर क्या पीता नहीं है?
उत्तर:
जल

प्रश्न 8.
परोपकार को कवि रहीम ने कैसा कार्य कहा है?
उत्तर:
महान

प्रश्न 9.
पेड़ क्या नहीं खाता है?
उत्तर:
फल

प्रश्न 10.
सुई की जगह क्या इस्तेमाल नहीं किया जा सकता ?
उत्तर:
तलवार

C. रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
बड़े को पाकर लघु को ………………..
उत्तर:
नहीं त्यानना चाहिए

प्रश्न 2.
………………… की अवहेलना नहीं करनी चाहिए।
उत्तर:
छोटों की

प्रश्न 3.
कवि रहीम के अनुसार समाज में जिन दोनों का महत्व है वे…………………. हैं।
उत्तर:
बड़े-छोटे

प्रश्न 4.
राजा शिवि ने बाज की रक्षा के लिए ………………….. दिया था।
उत्तर:
मांस

प्रश्न 5.
सरोवर ………………… नहीं पीता है ?
उत्तर:
जल

प्रश्न 6.
………………….. से बने बज्र से वृत्रासुर मारा गया?
उत्तर:
हड़ी

प्रश्न 7.
सुजान ……………….. लिए संपत्ति का संचय करता है?
उत्तर:
परहित

प्रश्न 8.
‘जहाँ काम आवै सुई…………………’ इस अधूरी पंक्ति के कवि हैं।
उत्तर:
रहीम

प्रश्न 9.
ऋषि दधीचि ने जिसकी मृत्यु का कारण बना वह ………………….. था।
उत्तर:
वृत्रासुर

प्रश्न 10.
………………….. की सहायता करना परोपकार है।
उत्तर:
दूसरों

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
ऋषि दधीचि ने दान में हड्डी दिया था।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 2.
काश्यप परोपकारी ऋषि थे।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 3.
सुजान संपत्ति की बचत अपने लिए करते हैं।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
राजा शिवि ने अपरिचित बाज पक्षी को दान में अपने शरीर का मांस दिया था
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 5.
परोपकार करते समय शत्रुता जरुरी नहीं है?
उत्तर:
भूल

प्रश्न 6.
दधीचि की हड्डियों से बज्र बना।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 7.
बड़ो की अवहेलना नहीं करना चाहिए।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 8.
पेड़ अपना फल दूसरों के लिए छोड़ देता है।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 9.
परोपकार करते समय अपना पराया बिचार करना चाहिए।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 10.
सरवर का अर्थ है नदी।
उत्तर:
भूल

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQs)

1. बड़े को देखकर किसे नहीं डाल देना चाहिए?
(A) गुरु को
(B) मँझले को
(C) लघु को
(D) शिष्य को
उत्तर:
(C) लघु को

2. रहीम के अनुसार दूसरों की भलाई के लिए सज्जन क्या करता है?
(A) फल नहीं खाता है
(B) पानी नहीं पीता है
(C) संपत्ति संचय करता है
(D) मांस देता है
उत्तर:
(C) संपत्ति संचय करता है।

3. सज्जन संपत्ति का संचय क्यों करते हैं?
(A) भविष्यत् के लिए
(B) सुख-शांति के लिए
(C) दान-पुण्य के लिए
(D) परोपकार के लिए
उत्तर:
(D) परोपकार के लिए

4. परोपकार के लिए किसने मांस का दान दिया था?
(A) दधीचि ने
(B) पुरोचन ने
(C) शिवि ने
(D) राजा अजं ने
उत्तर:
(C) शिवि ने

5. इनमें से कौन भूप हैं?
(A) दधीचि
(B) शिवि
(C) वसिष्ठ
(D) बलराम
उत्तर:
(B) शिवि

6. ऋषि दधीचि ने दान में दिया था।
(A) हड्डी
(B) पसली
(C) हाथ
(D) अस्त्र
उत्तर:
(A) हड्डी

7. बड़े को पाकर लघु को ।
(A) देखना चाहिए
(B) छोड़ना चाहिए
(C) नहीं यानना चाहिए
(D) त्यागना चाहिए
उत्तर:
(C) नहीं यानना चाहिए

8. परोपकार करते समय क्या नहीं विचार करना चाहिए।
(A) दोस्त है या नहीं
(B) धनी है या गरीब
(C) पंडित है या मूर्ख
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) दोस्त है या नहीं

9. राजा शिवि ने अपरिचित बाज पक्षी को दान में दिया था।
(A) अपने शरीर का मांस
(B) अपने शरीर का खून
(C) अपने शरीर का अंश
(D) अपने शरीर की हहीड
उत्तर:
(A) अपने शरीर का मांस

10. परोपकारी ऋषि थे।
(A) वशिष्ट
(B) दधीचि
(C) बाल्मीकि
(D) काश्यप
उत्तर:
(B) दधीचि

11. वृत्रासुर जिस अस्त्र से मारा गया, उस अस्त्र का नाम था।
(A) ब्रह्म
(B) नाग
(C) बज्र
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) बज्र

12. किससे बने बज्र से वृत्रासुर मारा गया?
(A) लोहे
(B) पितल
(C) ताँबा
(D) हड्डी
उत्तर:
(D) हड्डी

13. ‘जहाँ काम आवै सुई…………….’ इस अधूरी पंक्ति के कवि हैं।
(A) कबीर
(B) तुलसी
(C) सूर
(D) रहीम
उत्तर:
(D) रहीम

14. किसकी अवहेलना नहीं करनी चाहिए?
(A) बड़ों की
(B) छोटों की
(C) परायों की
(D) दूध की
उत्तर:
(B) छोटों की

15. तरूवर खाता नहीं।
(A) पानी
(B) डाली
(C) फल
(D) जल
उत्तर:
(C) फल

16. सरोवर जो पीता नहीं है, वह है।
(A) जल
(B) दूध
(C) शरवत
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) जल

17. सुजान संपत्ति की बचत करते हैं।
(A) अपने लिए
(B) घरवालों के लिए
(C) परोपकार के लिए
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) परोपकार के लिए

18. ‘कवि रहीम पर काज हित……………….’ इस अधूरी पंक्ति के रचयिता हैं।
(A) रहीम
(B) कबीर
(C) वृन्द
(D) तुलसी
उत्तर:
(A) रहीम

19. कवि रहीम के अनुसार समाज में जिन दोनों का महत्व है वे हैं।
(A) बड़े-छोटे
(B) छोटे-मोटे
(C) चाचा-भतीजा
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) बड़े-छोटे

20. परोपकार को कवि रहीम ने कैसा कार्य कहा है?
(A) बुरा
(B) गंदा
(C) खराब
(D) महान
उत्तर:
(D) महान

21. तलवार और सुई में से बड़ी है।
(A) सुई
(B) तलवार
(C) राक्षस
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(B) तलवार

22. वृत्रासुर था।
(A) मानव
(B) देवता
(C) दोनों
(D) पशु
उत्तर:
(C) दोनों

23. राजा शिवि ने बाज की रक्षा के लिए दिया था।
(A) पैसा
(B) प्रसाद
(C) मांस
(D) खाना
उत्तर:
(C) मांस

दोहे  (ଦେ।ହେ )

(i) तरुवर फल नहीं खात है, सरवर पिय हिं न पान।
कहि रहीम पर काज हित संपति संचहि सुजान॥
ତରୁୱର୍ ଫଲ୍‌ ନହୀ ଖାତ୍ ହୈ, ସରୱର୍ ପ୍ରିୟ ହିଁ ନ ପାନ୍।
କହି ରହୀମ୍ ପର୍ କାଜ୍ ହିତ ସଂପତି ସଂଚହି ସୁଜାନ୍ ॥

हिन्दी व्याख्या:
कवि रहीम कहते हैं कि पेड़ कभी अपना फल नहीं खाता। तालाब कभी अपना पानी नहीं पीता है। ये दोनों दूसरों के हित के लिए फल और पानी की बचत करते हैं। फल खाने से दूसरों भूख मिटती है। उसे आनन्द मिलता है। पानी पीने से प्यास मिटती है। सन्तोष होता है। ज्ञानी लोग की परोपकार एक महान कार्य है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଗଛ ନିଜ ଫଳ କେବେ ଖାଏ ନାହିଁ। ପୋଖରୀ କେବେ ତା’ ପାଣି ପିଏ ନାହିଁ। କାରଣ ଏ ଦୁହେଁ ପରର ଉପକାର କରିଥା’ନ୍ତି। ଫଳ ଖାଇବାଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟର ଭୋକ ମେଣ୍ଟେ, ପାଣି ପିଇବାଦ୍ଵାରା ଅନ୍ୟର ଶୋଷ ମେଣ୍ଟେ। ସନ୍ତୋଷ ମିଳିଥାଏ। ଜ୍ଞାନୀ ବ୍ୟକ୍ତି ହେଉଛନ୍ତି ସୁଚିନ୍ତକ। ଏଣୁ ସେ ଅନ୍ୟର ଉପକାର ପାଇଁ ସମ୍ପତ୍ତି ସଞ୍ଚୟ କରିଥା’ନ୍ତି। ଏହାଦ୍ଵାରା ପରର ଉପକାର ହୋଇଥାଏ। କାରଣ ପରୋପକାର ହେଉଛି ଏକ ମହତ୍ କାର୍ଯ୍ୟ।

(ii) रहिमन देखि बड़ेन को लघु न दीजिए डारि।
जहाँ काम आबै सुई कहा करै तलवारि॥
ରହିମନ୍ ଦେଖ୍ ବଡ଼େନ କୋ ଳଘୁ ନ ଦୀଜିଏ ଡାରି।
ଜହାଁ କାମ୍ ଆବୈ ସୁଈ କହା କରି ତଲୱାରି॥

हिन्दी व्याख्या: बड़ी वस्तु को देखकर छोटी वस्तु की अवहेलना नहीं करनी चाहिए। कवि ने उदाहरण देकर कहा है कि जहाँ सुई का काम होता है वहाँ तलवार क्या कर सकती है? इसलिए कवि रहीम कहते हैं कि प्रत्येक वस्तु का अपने अपने स्थान पर महत्व होता है।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
କବି ରହିମ୍‌ଙ୍କ ଅନୁସାରେ ବଡ଼ ଲୋକଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ମିତ୍ରତା କର; କିନ୍ତୁ ଛୋଟମାନଙ୍କୁ କେବେ ଛାଡ଼ି ଦିଅ ନାହିଁ। ଏହି ସମାଜରେ ଉଭୟଙ୍କର ଅଲଗା ଅଲଗା ମହତ୍ତ୍ଵ ଅଛି। କବି ରହିମ୍ ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଯେଉଁଠି ଛୁଞ୍ଚିର କାମ ଅଛି ସେଠି ଖଣ୍ଡାଦ୍ଵାରା କୌଣସି କାମ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ। ଛୁଞ୍ଚ ଓ ଖଣ୍ଡା ଉଭୟଙ୍କର କାମ ଅଲଗା। ଏଣୁ ଉଭୟଙ୍କୁ ଆଦର କରିବା ଦରକାର।

(iii) रहिमन पर उपकार के करत न यारी बीच।
मांस दिये शिवि भूप ने, दिन्हीं हाड़ दधीचि॥
ରହୀମନ୍ ପର୍ ଉପକାର୍ କେ କରତ୍ ନ ୟାରୀ ବୀଚ୍।
ମାଂସ ଦିୟେ ଶିୱି ଭୂପ ନେ, ଦିନ୍ଦୀ ହାଡ଼ ଦଧୀଚି ॥

हिन्दी व्याख्या:
कवि रहीम कहते हैं कि केवल जहाँ दोस्ती या मित्रता हो वहाँ उपकार नहीं किया जाता। परोपकार तो किसीके साथ भी किया जा सकता है। हम कहीं भी किसी भी स्थान पर दूसरों की मदद कर सकते हैं। जैसे, राजा शिवि ने अपना मांस अपरिचित बाज पक्षी को दे दिया। ऋषि दधीचि ने देवताओं की मदद के लिए अपनी हड्डियाँ दे दी; उस हड्डी से बज्र बना और देवताओं का शत्रु वृत्रासुर मारा गया। दोनों उदाहरणों से ( राजा शिवि और ऋषि दधीचि) किसी लाभ की आशा न थी, केवल परोपकार की भावना थी।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ :
କବି ରହିମ୍ କହୁଛନ୍ତି ଯେଉଁଠି ମିତ୍ରତା ଅଛି ସେଠି ଉପକାର କରାଯାଏ ନାହିଁ। ପରୋପକାର ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସହିତ କରାଯାଇ ପାରିବ। ଆମେ ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ଯେକୌଣସି ଜାଗାରେ ଅନ୍ୟର ଉପକାର କରିପାରିବା। ଯେପରି ଶିବି ରାଜା ଗୋଟିଏ ଅପରିଚିତ ବାଜପକ୍ଷୀକୁ ନିଜର ମାଂସ ଦାନ କରିଦେଲେ। ଦଧୂ ଋଷି ଦେବତାଙ୍କ ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ନିଜର ଅସ୍ଥି ଦାନ କରିଦେଲେ। ସେହି ଅସ୍ଥିରେ ବଜ୍ର ନାମକ ଅସ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କରି ବୃତ୍ରାସୁରକୁ ଦେବତାମାନେ ମାରିଥିଲେ। ଏଥିରେ ଦଧୂଙ୍କର କୌଣସି ସ୍ବାର୍ଥ ନଥିଲାବେଳେ ପରୋପକାରର ଭାବନା ନିହିତ ଥିଲା।

शिवि (ଶିତି)

पुराने जमाने में शिवि नामक एक राजा थे। वे बड़े रोपकारी थे। एकबार बाज पक्षी से डरकर एक कबूतर उनकी शरण में आई। राजा ने उसे शरण दे दी। उसको खाने वाला भूखा बाज उसके पीछे-पीछे आकर अपने आहार के लिए राजा से कबूतर माँगा। उसके बदले राजा शिवि ने उसे अच्छे खाद्य देने को कहा। पर बाज राजी नहीं हुआ। उसने राजा से कबूतर के बराबर मांस माँगा। अन्त में राजा ने कबूतर की जान बचाने के लिए अपने शरीर से मांस काट कर भूखे बाज को दे दिया था। आखिरकार वे तराजू पर बैठ गए। अपना पूरा बलिदान कर दिया।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଶିବି ଜଣେ ପରୋପକାରୀ ରାଜା ଥିଲେ। ଥରେ ଗୋଟିଏ କପୋତ ବାଜପକ୍ଷୀ କବଳରୁ ନିଜକୁ ବଞ୍ଚାଇବାପାଇଁ ଆସି ତାଙ୍କର ଶରଣାପନ୍ନ ହେଲା। ରାଜା ତାକୁ ଶରଣ ଦେଲେ। ବାଜପକ୍ଷୀ ତା’ର ଖାଦ୍ୟ ପାଇଁ କପୋତଟିକୁ ଛାଡ଼ିବାକୁ କହିଲା। କିନ୍ତୁ ରାଜା ଏଥୁରେ ଅମଙ୍ଗ ହେଲେ ଓ ତା’ର ପ୍ରତିବଦଳରେ ନିଜ ମାଂସକୁ ବାଜପକ୍ଷୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଦାନ କରିଦେଲେ।

दधीचि (ବଧଟି)

दधीचि एक परोपकारी ऋषि थे। वे सरस्वती नदी के किनारे रहते थे। वृत्रासुर नामक एक बड़ा पराक्रमी राक्षस था। उससे मनुष्य क्या देवतागण भी डरते थे। उसके आतंक से स्वर्ग में हाहाकार मच गया। उनसे रक्षा पाने के लिए देवगण भगवान विष्णु के पास पहुँचे। भगवान विष्णु ने सलाह दी कि ऋषि दधीचि की अस्थियों से बज्र बनाया जायेगा। उसी बज्र से ही वृत्रासुर मारा जायेगा। भगवान विष्णु से परामर्श लेकर देवगण ऋषि दधीचि के आश्रम पहुँचे। ऋषि दधीचि ने देवगण का याथाचित आदर सत्कार किया। उनके शुभागमन का कारण पूछा। उनसे सारी बातें सुनकर ऋषि दधीचि ध्यान मुद्रा में बैठ गये। उनकी आत्मा परमात्मा में विलीन हो गयी। उनकी अस्थियों से बज्र बनाया गया। उस बज्र से वृत्रासुर मारा गया। परोपकारी ऋषि दधीचि ने देवताओं की भलाई के लिए अपनी हड्डियाँ दे दी थीं।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଦଧୂ ଜଣେ ପରୋପକାରୀ ଋଷି ଥିଲେ। ସେ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀକୂଳରେ ରହୁଥିଲେ। ବୃତ୍ରାସୁର ହିଁ ଥରହର ହେଲା। ତା’ ଆତଙ୍କରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବାପାଇଁ ଦେବତାମାନେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଗଲେ। ଭଗବାନ୍ ବିଷ୍ଣୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ ଯେ ଋଷି ଦଧୂଙ୍କ ଅସ୍ଥିରୁ ବଜ୍ର ନାମକ ଅସ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କର। ସେଥ୍ରେ ହିଁ ବୃତ୍ରାସୁରର ମୃତ୍ୟୁ ହେବ। ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପାଖରୁ ଦେବତାମାନେ ଯାଇ ଋଷି ଦଧୂଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ଋଷି ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵାଗତ କରିବା ସହ ଆସିବାର କାରଣ ପଚାରିଲେ। ସବୁକଥା ଶୁଣିସାରି ସେ ଧ୍ୟାନମୁଦ୍ରାରେ ବସିଗଲେ। ତାଙ୍କ ଆତ୍ମା ପରମାତ୍ମାରେ ଲୀନ ହୋଇଗଲା। ତାଙ୍କ

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

तरुवर – पेड़ (ଗଛ )।

सरवर – तालाब (ପୋଖରୀ)।

पान – पानी (ପାଣି)।

पर – दूसरा/अन्य (ପର/ଅନ୍ୟ)।

संचहि – एकत्रित करना (ସଂଗ୍ରହ କରିବା)

देखि – देखकर (ଦେଖିକରି)

लघु – छोटा (ଛୋଟ)।

आवै – आए (ଆସେ)।

कहा – कहाँ (ଙ୍କେଉଁଠି)।

यारी – दोस्ती (ମିତ୍ରତା)।

दिये – दिया (ଦେଲେ)।

भूप – राजा (ରାଜା)।

दधीचि – दधीचि ऋषि (ରକ୍ଷିକତି)।

खात – खाता (ଖାଏ)।

पिय – पीना (ପିଚ୍ଚବା )।

कहि – कहता

काज – काम (बाभ)।

सुजान – उत्तम लोग (କଢିବା )।

बड़ेन – बड़ा (ବଢ଼)।

डारि – डारना (ଛଡ଼ିତା)।

सुई – ईछ। (ଛଞ୍ଚି)।

तलवारि – तलवार (ଖଶ)।

बीच – मध्य (ମଧ୍ୟ)।

शिवि – राजा शिवि (ଣିଚି ରାଜା)।

दिन्ही – दिया (ଦେଲେ)।

कवि परिचय

रहीम का पूरानाम अब्दुर्रहीम खानखाना है। उनका जन्म सन् 1556 में हुआ था। वे अकबर के अभिभावक बैरम खाँ के पुत्र थे। शाही महल में उनका बचपन बीता। बाद में उन्हें गुजरात की सूबेदारी मिलीं। रहीम अरबी, फारसी, तुर्की, संस्कृत और हिन्दी के अच्छे जानकार थे। वे हिन्दू संस्कृति और भक्ति-भावना से प्रभावित थे। उन्होंने दरबार का शाही ठाट देखा। वे बड़े पद पर काम करते थे। लेकिन उनमें गर्व का नाम न था। आम जनता के जीवन को देखा था।

रहीम एक सहृदय, स्माभिमानी, वीर और दानी व्यक्ति थे। साधारण मानव के प्रति उनके मन में बड़ा प्रेम था। उनके दोहों में अनुभूति की गहराई मिलती है। भक्ति, नीति, वैराग्य, शृंगार जैसी बातें उनकी रचनाओं में पायी जाती हैं। रहीम काव्य के कई संग्रह प्रकाशित हो चुके हैं। इनमें रत्नावली, रहीम विलास प्रामाणिक हैं।