BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ ଭ୍ରମସଂଶୋଧନ-ଅଭ୍ୟାସ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

ନିମ୍ନଲିଖ୍ଵତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
୧। ବାଳକଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ପିଲାଟି ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି )
୨। ବାଳକେନ ବିଦ୍ୟାଳୟଃ ଗମ୍ୟତେ । ( ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ବିଦ୍ୟାଳୟ ଯିବା ହେଉଛି )
୩। ଶିଶୁଃ କଡ଼ତି । ( ପିଲାଟି ଖେଳୁଛି)
୪। ଶିଶୁନା କ୍ରୀଡ଼୍ୟୁତେ । ( ପିଲାଟି ଦ୍ଵାରା ଖେଳିବା ହେଉଛି ।

୧ମ ବାକ୍ୟରେ ବାଳକଟି ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଉଛି” ଏବଂ ୨ୟ ବାକ୍ୟରେ “ ବାଳକଦ୍ବାରା ବିଦ୍ଯାଳୟ ଯିବା ହେଉଛି” – ଏହିପରି ପ୍ରାୟ ସମାନ କଥା କୁହାଯାଇଛି । ଅର୍ଥାତ୍‌ ୧ ମ ବାକ୍ୟରେ ଅର୍ଥ ଯାହା ୨ ୟ ବାକ୍ୟର ଅର୍ଥ ତାହା ଅଟେ । ସେହିପରି ୩ୟ ବାକ୍ୟରେ “ପିଲାଟି ଖେଳୁଛି” ଓ ୪ର୍ଥ ବାକ୍ୟରେ ପିଲାଦ୍ଵାରା ଖେଳ ହେଉଛି । ଏହା ମଧ୍ଯ ସମାନ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛି । କେବଳ ଖତନ ଭଙ୍ଗୀ ବା ପ୍ରକାଶ ରୀତିରେ ପରିବର୍ଭନ ହୋଇଛି ।

ଏହିପରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କଥନ ଭଙ୍ଗୀ ବା ପ୍ରକାଶ ଶୈଳୀକୁ “ ବାଚ୍ଯ” କୂହାଯାଏ। କର୍ତା, କର୍ମ ଓ କ୍ରିୟା ବାକ୍ୟରେ ମୁଖ୍ଯ ( ପ୍ରଧାନ ) ଅଙ୍ଗ ଅଟନ୍ତି। ବ୍ୟବହାର ଭେଦରେ କେଉଁ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତା ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୁଏ ତ କେଉଁଠି କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୁଏ ଏବଂ କେଉଁଠି କ୍ରିୟା ବା ଭାବ ।
ଉପରି ଲିଖ୍‌ତ ୧ମ ଓ ୩ୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ତା ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ତାହା “ କର୍ଶୂବାଚ୍ୟ” ୨ ୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୋଇଥୁବାରୁ ତାହା “କର୍ମ ବାଚ୍ୟ” ଓ ୪ର୍ଥ ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟା ବା ଭାବ ଉକ୍ତ ଥ୍ବାରୁ ତାହା “ଭାବବାଚ୍ୟ” ଅଟେ । ତେଣୁ “ବାଚ୍ଯ’ ସାଧାରଣତଃ ତିନି ପ୍ରକାର । ଯଥା ( କ) କର୍ଭୂବାଚ୍ଯ ( ଖ) କର୍ମବାଚ୍ୟ ଓ ( ଗ) ଭାବବାଚ୍ୟ ।

(କ) କର୍ଭୂବାଚ୍ଯ
BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ 1

ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୂ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
୧। ଦେବଦତ୍ତଃ ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ଦେବଦତ୍ତ ଗାଁକୁ ଯାଉଛି।)
୨। ତ୍ବଂ ପାଠଂ ପଠସି। (ତୁମେ ପାଠ ପଢୁଛ।)
୩। ଅହଂ ହସାମି। ( ମୁଁ ହସୁଛି ।)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟତ୍ରୟରେ ଦେବତ୍ତ, ତ୍ଵମ୍‌ ଏବଂ ଅହମ୍‌ କର୍ତୃପଦ ଅଟନ୍ତି। ବାକ୍ୟରେ ଏହି ପଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇଥୁବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛନ୍ତି । ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ କର୍ତବବାଚ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି । ୧ମା ଓ ୨ୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମପଦ “ଗ୍ରାମ” ଓ “ପାଠ? ଅନୁକ୍ତ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ସେଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତିର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ସମସ୍ତ ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ତୂପଦ ଅନୁସାରେ ପୁରୁଷ ଓ ବଚନକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଛି ।

୧। ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାକରଣରେ ` ବାଚ୍ୟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ “ ପ୍ରଧାନ” ବା ‘ ଉକ୍ତଂ ହୋଇଥାଏ ।
୨। “ ଲକ୍ଷଣଂ କର୍ଭୂବାଚ୍ୟସ୍ୟ କର୍ତରି ପ୍ରଥମା ଭବେତ୍‌ । ୨ କର୍ତ୍ବାଚ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ- କରଁରି ୧ମା ( କର୍ଭୂକାରକ )
୧ମା, କର୍ମଣି ୨ୟା ( କର୍ମକାରକରେ ୨ ୟା, କ୍ରିୟାପଦ କଉାଁର ଅଧୀନ ।)

(ଖ) କର୍ମବାଚ୍ୟ
୧। ଦେବଦତ୍ତେନ ଗ୍ରାମଃ ଗମ୍ୟତେ ।
୨ । ମୟା ତ୍ବଂ କଥ୍ୟସେ । ( ମୁଁ ତୁମକୁ କହୁଛି )
୩ । ତ୍ଵୟା ଅହଂ ଦୃଶ୍ୟେ । ( ତୁମେ ମୋତେ ଦେଖୁଛ )

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ମ ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ କର୍ମବାଚ୍ୟ । ଏଥୁରେ କର୍ତା ଦେବଦତ୍ତେନ, ମୟା ଓ ତ୍ଵୟା ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ । ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ଓ କର୍ମପଦ ଗ୍ରାମଃ, ତ୍ଵମ୍‌ ଏବଂ ଅହମ୍‌ ଉକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିରେ ରହିଛନ୍ତି। କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କର୍ମର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହୁଥୁବା ହେତୁ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକ କର୍ମକୁ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି । କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ ଗଠନ ପାଇଁ ମୂଳ ଧାତୁରେ “ଯ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗହୋଇ, ତାହାର “ ସେବ୍‌” ଧାତୁ ପରି ଆତ୍ୁନେପଦୀରେ ରୂପ ହୁଏ। ୧ର୍ଥ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମପଦ “ଗ୍ରାମଃ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଥ୍ବାରୁ କ୍ରିୟାପଦ ପ୍ରଥମପୁରୁଷରେ ରହିଅଛି । ସେହିପରି ୨ୟ ଓ ୩ୟ ବାକ୍ୟରେ କର୍ମପଦ ତ୍ଵମ୍‌” ଓ ‹ ଅହମ୍‌” ହୋଇଥ୍ବାରୁ କ୍ରିୟାପଦର ପ୍ରୟୋଗ ଯଥାକ୍ରମେ ମଧ୍ଯମପୁରୁଷ ଓ ଉତ୍ତମପୁରୁଷରେ ହୋଇଅଛି କର୍ମବାଚ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ- ଅନ୍ତୁକ୍ତେ କଉ୍ତରି ୩ୟା । ଉକ୍ତେ କର୍ମଣି ୧ମା, କ୍ରିୟା କର୍ମର ଅଧୀନ ।

(ଗ) ଭାବବାଚ୍ୟ
ନିମ୍ନଲିଖ୍ଵତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷ୍ୟକର:
୧। ଶିଶୁନା କ୍ରନ୍ଦ୍ୟତେ । ( ଶିଶୁଟି କାନ୍ଦୁଛି )
୨। ତ୍ଵୟା ହସ୍ୟତେ । ( ତୁମେ ହସୁଛି )
୩। ଅସ୍ମାଭିଃ ସ୍ଥ୍ରୀୟତେ । ( ଆମେ ରହୁଛୁ )

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କର୍ମ ନାହିଁ। କର୍ତୂପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନ ଥ୍ବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ଅନୂକ୍ତ କର୍ତା ଭାବେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ କ୍ରିୟା ବା ଭାବର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥ୍‌ବାରୂ, ଏଗୁଡ଼ିକ ଭାବବାଚ୍ୟ। ଭାବବାଚ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମବାଚ୍ୟପରି ଗଠିତ ହୋଇ ପ୍ରଥମପୂରୁଷ ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ। କର୍ମବାଚ୍ୟ ଏବଂ ଭାବବାଚ୍ୟରେ କ୍ରିୟା – ସବୁ ଲକାରରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ( ସେବ୍‌ ଧାତୁପରି) ହୁଏ ଏବଂ ଲଟ୍‌, ବିଧ୍ଲିଙ୍କ ଲୋଟ୍‌ ଓ ଲଙ୍‌ ଏହି ଚାରିପ୍ରକାରର ଲକାରରେ ଧାତୁ ପରେ “ଯଂ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ହୁଏ ।୪ ସକର୍ମକ ଧାତୁର କର୍ଭୂବାଚ୍ୟ ଓ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଏବଂ ଅକର୍ମକ ଧାତୁର କର୍ତୂବାଚ୍ୟ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ।

୧। “ ପ୍ରୟୋଗେ କର୍ମବାଚ୍ୟସ୍ୟ ତୃତୀୟା କର୍ତ୍କାରକେ ।
ପ୍ରଥମାନ୍ତଂ ଭବେତ୍‌ କର୍ମ କର୍ମାଧୀନଂ କ୍ରିୟାପଦମ୍‌ ।।”
ଅର୍ଥ – କର୍ମବାଚ୍ୟର ପ୍ରୟୋଗରେ କର୍ତ୍ତକାରକରେ
ତୃତୀୟା, କର୍ମଠାରେ ପ୍ରଥମା ଓ କର୍ମର ଅଧୀନ କ୍ରିୟାପଦ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୨। “ ଭାବବାଚ୍ୟେ କର୍ମାଭାବଃ ତୃତୀୟା କର୍ତୂକାରକେ ।
ପ୍ରଥମପୁରୁଷସ୍ୟୈକବଚନାନ୍ତଂ କ୍ରିୟାପଦମ୍‌ ।”

ଅର୍ଥ ଭାବବାଚ୍ୟରେ କର୍ମ ନଥାଏ, କର୍ଭୂକାରକରେ ତୃତୀୟା
( ଅନୁକ୍ତେ କର୍ତରି ତୃତୀୟା ) ପ୍ରଥମପୂରୁଷ ଏକବଚନ କ୍ରିୟାପଦ

୩। “ ଭାବ କର୍ମଣି ବାଚ୍ୟେ ଚ ସଦା ସ୍ୟାଦାତ୍ମନେପଦମ୍‌ ।
ଲଡାଦିଷୁ ଚତୁର୍ଷ୍ପେବ ଯକାରସ୍ୟାଗମୋ ଭବେତ୍‌ ।”
ଅର୍ଥ ଭାବାବାଚ୍ୟ ଓ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ଆତ୍ମନେପଦ
ଲଟ୍‌ ଆଦି ଚାରି ଲକାରରେ ୟ/ ଯ କାର ଆଗମ ହୁଏ ।

ଯଥା:- ସକର୍ମକ :
କର୍ତ୍ବାଚ୍ୟ- ଶିଷ୍ୟଃ ବେଦଂ ପଠତି । ( ଶିଷ୍ୟ ବେଦ ପଢ଼ୁଛି)
କର୍ମବାଚ୍ୟ – ଶିଷ୍ୟେଣ ବେଦଃ ପଠ୍ୟତେ ।

ଅକର୍ମକ :
କର୍ଭୂବାଚ୍ୟ – ଅହଂ ତିଷ୍ଠାମି। ( ମୁଁ ରହୁଛି )
ଭାବବାଚ୍ୟ – ମୟା ସ୍ଥୀୟତେ।

ଏଥ୍‌ରୁ ଜଣାଗଲା –

କର୍ତ୍ବବାଚ୍ୟରେ : କର୍ମବାଚ୍ୟରେ: ଭାବବାଚ୍ୟରେ:
୧. କର୍ତା ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିରେ ରହେ । ୧. କରା ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ ହୋଇ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ରହେ । ୧. କର୍ତା ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ ହୋଇ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ରହେ ।
୨. କର୍ମ ଅପ୍ରଧାନ ବା ଅନୁକ୍ତ, ତେଣୁ ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ରହେ । ୨. କର୍ମ ପ୍ରଧାନ ବା ଉକ୍ତ। ତେଣୁ । ତାହା ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ । ୨. କର୍ମ ନଥାଏ । କେବଳ ଅକର୍ମକ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗା  ହୋଇଥାଏ।
୩. କ୍ରିୟାପଦ କର୍ତାର ଅଧୀନ ଅର୍ଥାତ୍‌ । କର୍ତା ଯେଉଁ ପୁରୁଷ ଓ ବଚନରେ ଥାଏ, କ୍ରିୟା ସେହି ଅନୁସାରେ ହୋଇଥାଏ। ୩. କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମର ଅଧୀନ ଅର୍ଥାତ୍‌ । କ୍ରିୟା କର୍ମର ପୁରୁଷ ଓ ବଚନ ଅନୁସାରେ ହୋଇଥାଏ। ୩. କ୍ରିୟାପଦ ସର୍ବଦା ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୋଇ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

ପରବର୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଆମେ କର୍ମ ଓ ଭାବ ବାଚ୍ୟରେ ଧାତୁରୂପ ଓ ବାଚ୍ୟ ପରିବର୍ତନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ।

ଅଭ୍ୟାସ:

୧। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତବାକ୍ୟେଷୁ କର୍ତ୍ବାଚ୍ୟାନିଥ, କର୍ମବାଚ୍ୟାନି ଭାବବାଚ୍ୟାନି ଚ ପୃଥକ୍‌ ଲିଖତ।
( ନିମ୍ନଲିଖ୍ବତ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ କର୍ତ୍ବବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚ୍ୟ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟ ଅଲଗା କରି ଲେଖ।)
(କକ) ଗୁରୁଃ ମାଣବକଂ ବଦତି।
ଗୁରୁ ଛାତ୍ରକୁ କହୁଛନ୍ତି।
Answer:
କର୍ତୂବାଚ୍ୟ

(ଖ) ବାଳକେନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଧାବ୍ୟତେ।
ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ପଡ଼ିଆରେ ଧାଇଁବା ହେଉଛି ।
Answer:
ଭାବବାଚ୍ୟ

(ଗ) କ୍ଷେତ୍ରପତିଃ ଶୃଗାଳଂ ପଶ୍ୟତି ।
ଜମିମାଲିକ ଶୃଗାଳକୁ ଦେଖୁଛି।
Answer:
କର୍ତୃବାଚ୍ୟ

(ଘ) ବିଦ୍ବାନ୍‌ ସର୍ବୈଃ ପୂଜ୍ୟତେ ।
ବିଦ୍ଵାନକୂ ସମସ୍ତେ ସ ମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।
Answer:
କର୍ମବାଚ୍ୟ

(ଙ) ସର୍ବେ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠନ୍ତି।
ସମସ୍ତେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି।
Answer:
କର୍ତୂବାଚ୍ୟ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

(ଚ) ତୈଃ ଉଦ୍ୟାନେ ଭ୍ରମ୍ୟତେ ।
ସେମାନେ ବଗିଚାରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି।
Answer:
ଭାବବାଚ୍ୟ

(୫) ଭଶ୍ଵରେଣ ସର୍ବେ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ।
ଛଶ୍ଵର ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଦେଖୁଛନ୍ତି।
Answer:
କର୍ମବାଚ୍ୟ

(ଜ) ସର୍ବେ ଭବନ୍ତୁ ସୁଖ୍ଵନଃ ।
ସମସ୍ତ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତୁ ।
Answer:
କର୍ରୂବାଚ୍ୟ

(ଝ) ମୟୂରୈଃ ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟତେ ।
ମୟୂରମାନେ ଖୁସିରେ ନାଚୂଛନ୍ତି।
Answer:
ଭାବବାଚ୍ୟ

(ଞ) ମୟା ଜଳଂ ପୀୟତେ।
ମୁଁ ପାଣି ପିଉଛି।
Answer:
କର୍ମେବାଚ୍ୟ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୨। ନିମ୍ନଲିଖ୍ଵତ ବାକ୍ୟେଷୁ କର୍ତୂପଦଂ ପରିବର୍ତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍କାନଂ ପୂରୟତ। ଯଥା-
( ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ କର୍ତ୍ତୃପଦ ପରିବର୍ତନ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର।)

(କ) ଅହଂ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ପଶ୍ଯାମି।
ମୟା ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
Answer:
ମୁଁ ଜହ୍ନ ଦେଖୁଛି ।

(ଖ) ସର୍ବେ ଭଶ୍ଵରଂ ପୂଜୟନ୍ତି। __________________ ଭଶ୍ବରଃ ପୂଜ୍ୟତେ ।
ସମସ୍ତେ ଭଶ୍ଵରଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
Answer:
ସର୍ବୈଃ

(ଗ) ଅହଂ କାର୍ଯ୍ୟଂ କରୋମି। __________________ କାର୍ଯ୍ୟଂ କ୍ରିୟତେ ।
ମୁଁ କାମ କରୁଛି ।
Answer:
ମୟା

(ଘ) ପୁତ୍ରଃ ଜନକଂ ସେବତେ । __________________ ଜନକଃ ସେବ୍ୟତେ ।
ପୁଅ ବାପାଙ୍କୁ ସେବାକରୁଛି ।
Answer:
ଉଠ ପୁତ୍ରେଣ

(ଙ) ଛାତ୍ରାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି। __________________ ବିଦ୍ୟାଳୟେ କ୍ରୀଡ୍ୟତେ ।
ଛାତ୍ରମାନେ ସ୍କୁଲରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୈଃ

(ଚ) ଶ୍ବା ପ୍ରାନ୍ତରେ ଧାବତି। __________________ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଧାବ୍ୟଯତେ ।
କୁକୁର ପଡ଼ିଆରେ ଧାଉଁଛି ।
Answer:
ଶୁନା

(ଛ) ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ପୃଚ୍ଛତି। _______________ ଛାତ୍ରାଃ ପୃଚ୍ଛ୍ୟନ୍ତେ।
ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାମାନଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକେଣ

୩। ନିମ୍ନଲିଖତ -ବାକ୍ୟେଷୁ କର୍ମପଦଂ ପରିବର୍ତ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫାନପୂରଣଂ କୁରୁତ। ଯଥା –
( ନିମ୍ନଲିଖ୍ଵତ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କର କର୍ମପଦ ପରିବର୍ତନକରି ଶୂନ୍ୟସ୍ପାନ ପୂରଣ କର।)

(କ) ଛାତ୍ରଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି। ଛାତ୍ରେଣ ବିଦ୍ୟାଳୟଃ ଗମ୍ୟତେ ।
ଛାତ୍ର ସ୍କୁଲକୁ ଯାଉଛି ।

(ଖ) ଗୁରବଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ଉପଦିଶନ୍ତି। ଗୁରୁଭିଃ _______________ ଭପଦିଶ୍ୟନେ।
ଗୁରୁମାନେ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ

(ଗ) ଆବାଂ ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛାବଃ। ଆବାଭ୍ୟାଂ _______________ ଗମ୍ୟତେ।
ଆମେଦୁହ୍ହେଁ ଗାଁକୁ ଯିବୁ ।
Answer:
ଗ୍ରାମଃ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

(ଘ) ତୌ କାର୍ଯ୍ୟଂ କୁରୁତଃ। ତାଭ୍ୟାଂ _______________ କ୍ରିୟତେ ।
ସେ ଦୁହେଁ କାମ କରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
କାର୍ଯ୍ୟ

(ଙ) ବାଳଃ ପୁସ୍ତକଂ ପଠତି। ବାଳେନ _______________ ପଠ୍ୟତେ।
ବାଳକଃ ବହି ପଢୁଛି ।
Answer:
ପୁସ୍ତକଂ

(ଚ) ଶିଶୁଃ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ପଶ୍ୟତି। ଶିଶୁନା _______________ ଦୃଶ୍ୟତେ।
ଶିଶୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖୁଛି ।
Answer:
ଚନ୍ଦ୍ରଃ

୪। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତେଷୁ ବାକ୍ୟେଷୁ କ୍ରିୟାପଦାନି ଲିଖୁତ୍ଵା ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ। ଯଥାଚ –
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ କ୍ରିୟାପଦଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ୍‌ ଶୂନ୍ଯସ୍କ୍ନ ପୂରଣ କର।)

(କ) ଭଶ୍ଵରଃ ଲୋକାନ୍‌ ପଶ୍ୟତି। ଭଶ୍ଵରେଣ ଲୋକାଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ।
ଭଶ୍ଵର ଲୋକଙ୍କୁ ଦେଖୁଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଅହଂ ପାଠାନ୍‌ ପଠାମି। ମୟା ପାଠାଃ _______________ ।
ମୁଁ ପାଠ ପଢ଼ୁଛି ।
Answer:
ପଠ୍ୟନ୍ତେ

(ଗ) ବାଳିକାଃ ତତ୍ର କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି। ବାଳିକାଭିଃ ତତ୍ର _______________।
ପିଲାମାନେ ସେଠାରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
Answer:
କ୍ରୀଡ଼୍ୟତେ

(ଘ) ଛାତ୍ରାଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଛାତ୍ରୈଃ ମାର୍ଗେ _______________।
ଛାତ୍ରମାନେ ବାଟରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ଗମ୍ୟତେ

(ଙ) ସୀତା ଫଳାନି ଖାଦତି | ସୀତୟା ଫଳାନି _______________ ।
ସୀତା ଫଳ ଖାଉଛି।
Answer:
ଖାଦ୍ୟନ୍ତେ

(ଚ) ସଃ ଲେଖଂ ଲିଖତି| ତେନ ଲେଖଃ _______________।
ସେ ଲେଖ ଲେଖୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଲିଖ୍ୟତେ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୫। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଉପଯୁକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ରାମସ୍ୟ ଦିନ ଚର୍ଯ୍ୟାଂ ଜ୍ଞାତୁଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫ୍ରାନପୂରଣଂ କ୍ରିୟତାମ୍‌।
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୂ ଉପଯୁକ୍ତ କ୍ରିୟାପଦ ବ୍ୟବହାର କରି ରାମର ଦିନଚର୍ଯ୍ୟା ଜାଣିବାକୁ ଶୂନ୍ୟସ୍ତାନ ପୂରଣ କର।)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ 2

(ପଠ୍ୟତେ, ଖାଦ୍ୟତେ, ଦୃଶ୍ୟତେ, ପୀୟତେ, କ୍ରିୟତେ, ଗମ୍ଯତେ, ପ୍ରତ୍ଯାବର୍ଭ୍ତେ )

କର୍ମ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ଧାତୁରୂପ

କର୍ମ ବା ଭାବ ଉକ୍ତ ହେଲେ ଧାତୁ କେବଳ ଆତ୍ମନନେପଦୀ ହୁଏ । ଲଟ୍‌, ଲୋଟ୍‌, ବିଧ୍ଲିଙ୍‌ ଏବଂ ଲଙ୍ଲକାରରେ ଧାତୁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ଯରେ ଯକ୍‌ (ଯ) ଆଗମ ହୁଏ। ମାତ୍ର ଲୃଟ୍‌ ଲକାରରେ “ଯ” ଆଗମ ହୁଏ ନାହିଁ। ଧାତୁପରେ “ଯ” ର ଆଗମ ହେଲେ କେତେକ ଧାତୁରୂପରେ ନିମ୍ନଲିଖୁତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା –

(୧) ଦା, ଧା, ମା, ସୁ, ଗୈ (ଗା), ହା ଓ ପା ( ପାନାର୍ଥ) ଧାତୁର ଆକାର ସ୍ରାନରେ “ଭ” କାର ହୁଏ । ଯଥା
ଦା- ଦୀୟତେ । ମା – ମୀୟତେ । ଗୈ – ଗୀୟତେ ।
ଧା – ଧୀୟତେ । ସୁା- ସ୍ରୀୟତେ । ପା – ପୀୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
ମାତ୍ର ଉକ୍ତ ଧାତୁମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ସାଧାରଣତଃ ଆକାରାନ୍ତ ଧାତୁମାନଙ୍କର “ଆ” କାରର ପରିବର୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ।
ଯଥା- ପା (ରକ୍ଷାର୍ଥ) – ପାୟତେ, ଯା – ଯାୟତେ ଓ ବା – ବାୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।

(୨) ଧାତୁ ଶେଷରେ ଥୁବା ହ୍ରସସର ଦର୍ଘ ହୁଏ । ଯଥା- ଶ୍ରୁ -ଶ୍ରୟତେ, ଜି – ଜୀୟତେ, ଚି – ଚୀୟତେ, ସୁ – ସ୍ତୂୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
(୩) ଧାତୁ ଶେଷରେ ଥୁବା “ର” ସ୍ଥ୍ରାନରେ “ରି” ହୁଏ । ଯଥା- ହୃଦ – ହିୟତେ, କୃ – କ୍ରିୟତେ, ମୃ – ମିୟତେ, ସୃ – ସିୟତେ ଇତ୍ୟାଦି । ମାତ୍ର ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତ ଧାତୁମାନଙ୍କର “ର” ସ୍ତ୍ରାନରେ “ଅର୍‌’ ହୁଏ । ଯଥା- ର- ଅର୍ଯ୍ୟତେ, ସୁ – ସୁର୍ଯ୍ୟତେ, ଜାଗୃ – ଜାଗର୍ଯ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
(୪) ଧାତୁଶେଷରେ ଥୁବା “ର” ସ୍ତ୍ରାନରେ “ଭର୍‌’ ହୁଏ । ଯଥା ତୃ – ତୀର୍ଯ୍ୟତେ, କୂ. – କୀର୍ଯ୍ୟତେ, ସୃ. – ସତୀର୍ଯ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି । ମାତ୍ର ପୂ ଧାତୁର “ର” ସାନରେ “ଉର୍‌” ହୁଏ। ଯଥା- ପୃ – ପୂର୍ଯ୍ୟତେ ।
(୫) ଧାତୁର ଉପଧାସ୍ଥିତ “ନ୍‌” କାରର ଲୋପ ହୁଏ । ଯଥା- ମନ୍ଜୁ – ମଥ୍ୟତେ, ବନ୍ଧ୍‌- ବଧତେ, ଦନ୍ଶ୍‌ – ଦଶ୍ୟତେ, ଭନ୍‌ଜ – ଭଜ୍ୟତେ ଓ ଭ୍ରନ୍‌ଶ – ଭ୍ରଶ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
(୬) ବଦ୍‌, ବଚ୍‌, ବସ୍‌, ବହ୍‌, ବପ୍‌ ଓ ସପ୍‌ ପ୍ରଭୃତି ଧାତୁର ଆକାର ସହ ‹ ବ୍‌” ସ୍ରାନରେ ‹ଉ” ହୁଏ | ଯଥା – ବଚ୍‌ ଉଚ୍ୟତେ, ବଦ୍‌ – ଉଦ୍ୟତେ, ବସ୍‌ – ଉଷ୍ୟତେ, ବପ୍‌ – ଉପ୍ୟତେ, ସପ୍‌ – ସୁପ୍ଯତେ ଇତ୍ୟାଦି |
(୭) ଯଜ୍‌ ଧାତୁର ଆକାର ସହ “ଯ୍‌”’ ସ୍ତ୍ରାନରେ ଇ ହୁଏ । ଯଥା- ଯଜ୍‌ – ଇଜ୍ୟତେ ।
(୮) ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ଣିଚ୍‌ ( ଇ ) ଲୋପ ହୁଏ । ଯଥା- ସ୍ତ୍ରାପ୍ୟତେ, କାରି- କାର୍ଯ୍ୟତେ, ଭାବି – ଭାବ୍ୟତେ, ଦଶି- ଦର୍ଶ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
(୯) ସାଧାରଣ ନିୟମର ବହିର୍ଭୂତ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଯଥା- ଶୀ – ଶଯ୍ୟତେ, ଗ୍ରହ୍‌ – ଗୃହ୍ଯତେ, ପ୍ରଚ୍‌ – ପୂଚ୍ୟ୍ଯତେ, ବ୍ୟଧ୍‌ – ବିଧତେ, ହ୍ନେ – ହୁୟତେ, ଶାସ୍‌ – ଶିଷ୍ୟତେ, ଖନ୍‌- ଖନ୍ୟତେ ବା ଖାୟତେ।
(୧୦) କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର କର୍ମ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ଲଟ୍‌, ବିଧ୍ଲିଙ୍କ ଲୋଟ୍‌, ଲଙ୍‌ , ଲୃଟ୍‌ ଲକାରରେ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ନିଷ୍ପନ୍ନ କ୍ରିୟାପଦ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ।

  • ଭୂ ଓ ଅସ୍‌ (ଥ୍ବ/ହେବା) : ଭୂୟତେ, ଭୂୟେତ, ଭୂୟତାମ୍‌, ଅଭୂୟତ, ଭବିଷ୍ଯତେ ।
  • ଗମ୍‌ (ଯିବା): ଗମ୍ୟତେ, ଗମ୍ୟେତ, ଗମ୍ୟତାମ୍‌, ଅଗମ୍ୟତ, ଗଂସ୍ଯତେ ।
  • ହସ୍‌ ( ହସିବା ): ହସ୍ୟତେ, ହସ୍ଯେତ, ହସ୍ଯତାମ୍‌, ଅହସ୍ଯତ, ହସିଷ୍ଯତେ ।
  • ଲଭ୍‌ (ଲାଭକରିବା): ଲଭ୍ୟତେ, ଲଭ୍ୟେତ, ଲଭ୍ଯତାମ୍‌, ଅଲଭ୍ଯତ, ଲପ୍‌ସ୍ଯତେ ।
  • କଥ୍‌ (କହିବା): କଥ୍ୟତେ, କଥ୍ୟେତ, କଥ୍ୟତାମ୍‌, ଅକଥ୍ୟତ, କଥୟିଷ୍ଯତେ ।
  • ପ୍ର + ନମ୍‌ ( ପ୍ରଣାମ କରିଣ): ପ୍ରଣମ୍ୟତେ, ପ୍ରଣମ୍ୟେତ, ପ୍ରଣମ୍ୟତାମ୍‌, ପ୍ରାଣମ୍ଯ. ପ୍ରଣସ୍ଯତେ ।
  • ଦା (ଦାନା କରିବା): ଦୀୟତେ, ଦୀୟେତ, ଦୀୟତାମ୍‌, ଅଦୀୟତ, ଦାସ୍ୟତେ ।
  • ପା ( ପାନେ ): ପୀୟତେ, ପୀୟେତ, ପୀୟତାମ୍‌, ଅପୀୟତ, ପାସ୍ୟତେ ।
  • ସ୍ଥ (ରହିବା): ସ୍ଥ୍ରୀୟତେ, ସ୍ରୀୟେତ, ସୁୀୟତାମ୍‌, ଅସ୍ଥୀୟତ, ସୁାସ୍ଯତେ ।
  • କୃ (କରିବା): କ୍ରିୟତେ, କ୍ରିୟେତ, କ୍ରିୟତାମ୍‌, ଅକ୍ରିୟତ, କରିଷ୍ଯତେ ।
  • ନୀ (ନେବା): ନୀୟତେ, ନୀୟେତ, ନୀୟତାମ୍‌, ଅନୀୟତ, ନେଷ୍ୟତେ ।
  • ତ୍ୟଜ୍‌ ( ତ୍ୟାଗ କରିବା): ତ୍ୟଜ୍ୟତେ, ତ୍ୟଜ୍ୟେତ, ତ୍ୟଜ୍ଯତାମ୍‌, ଅତ୍ୟଜ୍ଯତ, ତ୍ୟକ୍ଷ୍ଯତେ ।
  • ପଠ୍‌ ( ପଢ଼ିବା): ପଠ୍ୟତେ, ପଠ୍ୟେତ, ପଠ୍ୟତାମ୍‌,ଅପଠ୍ୟତ, ପଠିଷ୍ୟଯତେ ।
  • ମୃ (ମରିବା): ମ୍ରିୟତେ, ମିୟେତ, ମିୟତାମ୍‌, ଅମିୟତ, ମରିଷ୍ଯତେ।
  • ସେବ୍‌ (ସେବା କରିବା): ସେବ୍ୟତେ, ସେବ୍ୟେତ, ସେବ୍ୟତାମ୍‌, ଅସେବ୍ୟତ, ସେବିଷ୍ଯତେ ।
  • ପତ୍‌ ( ପଡ଼ିବା ): ପତ୍ୟତେ, ପତ୍ୟେତ, ପତ୍ୟତାମ୍‌, ଅପତ୍ୟତ, ପତିଷ୍ଯତେ।
  • ଯାଚ୍‌ ( ମାଗିବା ): ଯାଚ୍ୟତେ, ଯଚ୍ୟେତ, ଯାଚ୍ୟତାମ୍‌, ଅଯାଚ୍ୟତ, ଯାଚିଷ୍ଯତେ।
  • ବସ୍‌ ( ବାସକରିବା ): ଉଷ୍ୟତେ, ଉଷ୍ୟେତ, ଉଷ୍ୟତାମ୍‌, ଞଷ୍ଯତ, ବସ୍ଯତେ ।
  • ସପ୍‌ ( ଶୋଇବା) : ସୁପ୍ୟତେ, ସୁପ୍ୟେତ, ସୁପ୍ଯତାମ୍‌, ଅସୁପ୍ଯତ, ସପ୍ସ୍ଯତେ ।
  • ଦନଶ୍‌ ( ଦଂଶନ କରିବା) : ଦଶ୍ୟତେ, ଦଶ୍ୟେତ, ଦଶ୍ଯତାମ୍‌, ଅଦଶ୍ଯତ, ଦଙ୍କ୍ଷ୍ଯତେ ।
  • ସ୍ତୁ ( ସ୍ତୃତିକରିବା ): ସ୍ତୁ୍‌ୟତେ, ସୁୟେତ, ସୁୟତାମ୍‌, ଅସୁୟତ, ସ୍ତୋଷ୍ଯତେ ।
  • ଶୁ (ଶୁଣିବା): ଶୂୟତେ, ଶ୍ରୟେତ, ଶୁୟତାମ୍‌, ଅଶୁୟତ, ଶ୍ରୋଷ୍ୟଯତେ ।
  • ଗୈ ( ଗାଇବା ): ଗୀୟତେ, ଗୀୟେତ, ଗୀୟତାମ୍‌, ଅଗୀୟତ, ଗାସ୍ଯତେ ।
  • ସ୍ମ (ମନେପକାଇବା ): ସ୍ମର୍ଯ୍ୟତେ, ସ୍ମର୍ଯ୍ୟେତ, ସ୍ମମର୍ଯ୍ୟତାମ୍‌, ଅସ୍ପର୍ଯ୍ୟତ, ସ୍ରିଷ୍ଯତେ ।
  • ବୁ (କହିବା): ଉଚ୍ୟତେ, ଉଚ୍ୟେତ, ଉଚ୍ୟତାମ୍‌, ଓଚ୍ୟତ, ବକ୍ଷ୍ୟତେ ।
  • ବଦ୍‌ ( କହିବା) : ଉଦ୍ୟତେ, ଉଦ୍ୟେତ, ଉଦ୍ୟତାମ୍‌, ଓଦ୍ୟତ, ବଦିଷ୍ଯତେ ।
  • ଶୀ (ଶୋଇବା ) : ଶଯ୍ୟତେ, ଶଯ୍ୟେତ, ଶଯ୍ୟତାମ୍‌, ଅଶଯ୍ୟତ, ଶୟିଷ୍ୟତେ ।
  • ଜି ( ଦୟାକରିବା) : ଜୀୟତେ, ଜୀୟେତ, ଜୀୟତାମ୍‌, ଅଜୀୟତ, ଜେଷ୍ୟତେ ।
  • ଗ୍ରହ୍‌ ( ଗ୍ରହଣ କରିବା) : ଗୃହ୍ୟତେ, ଗୃହ୍ଯେତ, ଗୃହ୍ଯତାମ୍‌, ଅଗୃହ୍ଯତ, ଗ୍ରହୀଷ୍ଯତେ ।
  • ପ୍ରଛ୍‌ ( ପଚାରିବା): ପୃଚ୍୍ୟତେ, ପୂଚ୍ଛ୍ୟେତ, ପୂଚ୍ଛ୍ୟତାମ୍‌, ଅପୃଚ୍୍ଯତ, ପ୍ରକ୍ଷ୍ଯତେ ।
  • ଶାସ୍‌ ( ଶାସନକରିବା ) : ଶିଷ୍ୟତେ, ଶିଷ୍ୟେତ, ଶିଷ୍ଯତାମ୍‌, ଅଶିଷ୍ଯତ, ଶାସିଷ୍ଯତେ ।
  • ଲିଖ୍‌ (ଲେଖୁବା) : ଲିଖ୍ୟତେ, ଲିଖ୍ଯେତ, ଲିଖ୍ଯତାମ୍‌, ଅଲିଖ୍ଯତ, ଲେଖୁଷ୍ଯତେ ।
  • ନମ୍‌ ( ନମସ୍କାରହେବା ) : ନମ୍ୟତେ, ନମ୍ୟେତ, ନମ୍ୟତାମ୍‌, ଅନମ୍ୟତ, ନଂସ୍ଯତେ ।
  • ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା) : ଦୃଶ୍ୟତେ, ଦୃଶ୍ୟେତ, ଦୃଶ୍ୟତାମ୍‌, ଅଦୃଶ୍ଯତ, ଦ୍କ୍ଷ୍ଯତେ ।
  • ଆସ୍‌ (ବସିବା) : ଆସ୍ୟତେ, ଆସ୍ୟେତ, ଆସ୍ଯତାମ୍‌, ଆସ୍ୟତ, ଆସିଷ୍ୟତେ ।
  • ଖାଦ୍‌ ( ଖାଇବା) : ଖାଦ୍ୟତେ, ଖାଦ୍ୟେତ, ଖାଦ୍ୟତାମ୍‌, ଅଖାଦ୍ୟତ, ଖାଦିଷ୍ଯତେ ।
  • ଭୁଜ୍‌ ( ଭୋଗକରିବା) : ଭୁଜ୍ୟତେ, ଭୁଜ୍ୟେତ, .ଭୁଜ୍ୟତାମ୍‌, ଅଭୁଜ୍ଯତ, ଭୋକ୍ଷ୍ଯତେ ।
  • ଯା (ଯିବା) : ଯାୟତେ, ଯାୟେତ, ଯାୟତାମ୍‌, ଅଯାୟତ, ଯାସ୍ଯତେ ।
  • ଯୁଧ୍‌ ( ଯୁଦ୍ଧକରିବା) : ଯୁଧ୍ଯତେ, ଯୁଧେତ, ଯୁଧତାମ୍‌, ଅଯୁଧତ, ଯୋସ୍ୟତେ ।
  • ରୁଦ୍‌ ( କାନ୍ଦିବା) : ରୁଦ୍ୟତେ, ରୂଦ୍ୟେତ, ରୂଦ୍ୟତାମ୍‌, ଅରୁଦ୍ଯତ, ରୋଦିଷ୍ୟତେ ।
  • ଜ୍ଞା (ଜାଣିବା) : ଜ୍ଞାୟତେ, ଜ୍ଞାୟେତ, ଜ୍ଞାତାମ୍‌, ଅଜ୍ଞାୟତ, ଜ୍ଞାସ୍ଯତେ ।

ଅଭ୍ୟାସ
୧। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଯଥାର୍ଥପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫାନଂ ପୂରୟତ ।
ଯଥା- ବିଦ୍ୟାହୀନାଃ ନ ଶୋଭନ୍ତେ ( ବିଦ୍ୟାହୀନ ଶୋଭା ପାଆନ୍ତି ନାହିଁ)
ବିଦ୍ୟାହୀନୈଃ ନ ଶୁଭ୍ୟତେ । ( ଶ୍ରୁଭ୍ୟତେ / ଶୋଭ୍ୟତେ )

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

(i) ଛାତ୍ରଃ ଛାତ୍ରାବାସେ ତିଷ୍ଠତି। ( ଛାତ୍ର ଛାତ୍ରାବାସରେ ରୂହେ )
ଛାତ୍ରେଣ ଛାତ୍ରାବାସେ _____________________ । ( ସ୍ରାୟତେ / ସୀୟତେ )
Answer:
ସ୍ଥୀୟତେ

(ii) ଧେନବଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭ୍ରମନ୍ତି। ( ଗାରମାନେ ପଡ଼ିଆରେ ବୁଲନ୍ତି )
ଧେନୁଭିଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ _____________________ । ( ଭରାମ୍ୟତେ / ଭ୍ରମ୍ୟତେ )
Answer:
ଭ୍ରମ୍ୟତେ

(iii) ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରଂ ପୂଚ୍ଛତି । ( ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରାକୁ ପଚାରୁଛି )
ଶିକ୍ଷକେଣ ଛାତ୍ରଃ _____________________ । ( ପ୍ରଚ୍ଥ୍ୟତେ / ପୂଚ୍ୟଯତେ )
Answer:
ପୃଚ୍ଛ୍ତେ

(iv) ଶିଶୁଃ ହସତି । ( ଶିଶୁଟି ହସୁଛି )
ଶିଶୁନା ________________________। (ହସ୍ୟତେ / ହାସ୍ଯତେ )
Answer:
ହସ୍ୟତେ

(v) ପିତା ପୁତଂ ପାତି। ( ବାପା ପୁଅକୁ ରକ୍ଷା କରୁଛି )
ପିତ୍ରା ପୁତ୍ରଃ _________________________। (ପୀୟତେ / ପାୟତେ )
Answer:
ପାୟତେ

୨। ଅତ୍ର ଦ୍ବୟୋଃ ମିତ୍ରୟୋଃ ବାର୍ତରାଳାପଃ ଦତ୍ତଃ। ପ୍ରକାଶଃ ପ୍ରଶ୍ନାନ୍‌ କରୋତି, ଶତାବ୍ଦୀ ଭତ୍ତରାଣି ଦଦାତି। ଉଦାହରଣମନୁସୃତ୍ୟ ଶତାବ୍ଦ୍ୟାଃ ଭତ୍ତରାଣି କର୍ମବାଚ୍ୟେ ଲିଖତ ।
(ଏଠାରେ ଦୁଇ ବନ୍ଧୁଙ୍କର କଥାବାର୍ତା ଦିଆଗଲା। ପ୍ରକାଶ ପ୍ରଶ୍ନ କରୁଛି, ଶତାଦ୍ଦୀ ଉତ୍ତର ଦେଉଛି ଉଦାହରଣକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଶତାବ୍ଦୀର ଉତ୍ତର କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଲେଖ।)
ଯଥା –

ପ୍ରକାଶଃ – ଶତାଦି ! ତ୍ବଂ କିଂ ପ୍ରାତଃ ଚତୁର୍ବାଦନେ ଉତ୍ତିଷ୍ଠସି ?
ପ୍ରକାଶ – ଶତାବ୍ଦୀ ! ତୁମେ କ” ଣ ସକାଳ ଚାରିଟାରେ ଉଠୁଛ ?
ଶତାବ୍ଦୀ – ଆମ୍‌ ମୟା ପ୍ରାତଃ ଚତୁର୍ବାଦନେ ଉତ୍ଥୀୟତେ।
ଶତାବ୍ଦୀ – ହଁ ମୋ ଦ୍ଵାରା ସକାଳ ଚାରିଟାରେ ଉଠିବାକୁ ହୁଏ।
ପ୍ରକାଶଃ – କିଂ ତ୍ବଂ ପ୍ରାତରୂତ୍ଥାୟ ଭ୍ରମସି, କରୀଡ଼ସି ପଠସି ଚ଼ ?
ପ୍ରକାଶ – କ?ଣ ତୁମେ ସକାଳୁ ଭଠି ବୁଲୁଛ ଏବଂ ଖେଳୁଛ ଓ ପଢୁଛ ?
ଶତାବ୍ଦୀ ଆମ୍‌, ମୟା ପରାତରୁତ୍ଥାୟ _________ ________ _______ ଚ଼।

ଭ- ଭ୍ରମ୍ୟତେ କ୍ରୀଡ଼୍ୟତେ ପଠ୍ୟତେ ।
ଶତାବ୍ଦୀ – ହଁ, ମୁଁ ସକାଳୁ ଉଠି ବୁଲୁଛି, ଖେଳୁଛି ଓ ପଢୁଛି ।
ପ୍ରକାଶଃ – କିଂ ତବ ଅଗ୍ରଜଃ ଅଭିନୟଂ କରୋତି ?
ପ୍ରକାଶ – କ’ଣ ତୁମ ବଡ଼ଭାଇ ଅଭିନୟ କରୁଛନ୍ତି ?
ଶତାବ୍ଦୀ – ନହି, ମମ _________ ________ _______ ।

ଭ- ଅଗ୍ରଜେନ ଅଭିନୟଃ ନ କ୍ରିୟତେ ।
ପ୍ରକାଶଃ – ତବ ପିତାମହଃ ବାଟିକାଂ ସିଞ୍ଚତି କିମ୍‌ ?
ପ୍ରକାଶ – ତୁମ ଜେଜବାପା ବଗିଚାରେ ପାଣି ଦେଉଛନ୍ତି କି ?
ଶତାବ୍ଦୀ – ମମ _________ ________ _______ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

ଉ- ପିତାମହେନ ବାଟିକା ସିଞ୍ଚ୍ୟତେ !
ଶତାବ୍ଦୀ – ଜେଜେ ବାପା ବଗିଚାରେ ପାଣି ଦେଉଛନ୍ତି ।
ପ୍ରକାଶଃ – ତବ ଅନୁଜଃ କଥାଂ ବଦତି କିମୁ ?
ପ୍ରକାଶ – ତୁମ ସାନଭାଇ କଥା କହୁଛି କି ?`
ଶତାବ୍ଦୀ – ଆମ୍‌, ମମ _________ ________ _______ ।
ଶତାବ୍ଦୀ – ହଁ ମୋ, ମୋ ସାନଭାଇ କଥା କହୁଛି ।

ଭ- ଅନୁଜେନ କଥା ଉଦ୍ୟତେ ।
ପ୍ରକାଶଃ – ଅତ୍ର ମଶକାଃ ଦଶନ୍ତି କିମୁ ?
ପ୍ରକାଶ – ଏଠାରେ କ’ଣ ମଶା କାମୁଡ଼ୁଛନ୍ତି ?

ଭ – ମଶକୈଃ ଦଶ୍ୟତେ
ଶତାବ୍ଦୀ – ଆମ୍‌, ଅତ୍ର _________ ________ _______ ।
ଶତାବ୍ଦୀ – ହଁ ଏଠାରେ ମଶା କାମୁଡ଼ୁଛନ୍ତି ।

ବାଚ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
ସକର୍ମକ କର୍ତୂବାଚ୍ୟକୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଓ ଅକର୍ମକ କର୍ଭୂବାଚ୍ୟକୁ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ଏବଂ କର୍ମ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟକୁ କର୍ତ୍ବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ଭନକୁ ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତନ ବା ବାଚ୍ୟାନ୍ତର କୁହାଯାଏ । ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତନ କଲାବେଳେ ବିଶେଷଣ ସହିତ କର୍ଭା ଓ କର୍ମର ଏବଂ ସମାପିକା କ୍ରିୟାର ପରିବର୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା, ତାହାର କର୍ମ ଏବଂ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାରକ ବା ବିଭକ୍ତିର ପରିବର୍ଭନ କରାଯାଏ ନାହିଁ ।

(କ) ତିଙନ୍ତ କ୍ରିୟାର ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତ୍ତନ

(ସକର୍ମକ) କରୂଁବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚ୍ୟ
୧. ରାମଃ ବନଂ ଗଚ୍ଛତି
(ରାମ ବଣକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।)
ରାମେଣ ବନଂ ଗମ୍ୟତେ ।
( ରାମଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ବଣକୁ ଯିବା ହେଉଛି ।)
୨. ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନଂ ଦଦାତି ।
ରାଜା ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।
ରାଜ୍ଞା ବ୍ରାହ୍ମଣାୟ ଧନଂ ଦୀୟତେ ।
ରାଜାଙ୍କଦ୍ଧାରା ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଧନ ଦିଆଯାଉଛି ।
୩. ବାନରଃ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ଫଳଂ ଖାଦତି ।
ବାନର ବୃକ୍ଷରୁ ଫଳ ଖାଉଛି ।
ବାନରେଣ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ଫଳଂ ଖାଦ୍ୟତେ ।
ବାନରଦ୍ଵାରା ଗଛରୁ ଫଳ ଖ୍ଆଯାଉଛି ।
୪. ତ୍ସଵଂ ମୟା ସହ ଗ୍ରାମଂ ଗଚ୍ଛସି ।
ତୁମେ ମୋ ସହିତ ଗାଁକୁ ଯାଉଛ ।
ତ୍ଵୟା ମୟା ସହ ଗ୍ରାମଃ ଗମ୍ୟତେ
ତୁମଦ୍ଵାରା ମୋ ସହିତ ଗାଁକୁ ଯିବା ହେଉଛି ।
(ଅସକର୍ମକ) କରୂଁବାଚ୍ୟ ଭାବବାଚ୍ୟ
୧. ବାଳକଃ ଶୀଘ୍ରଂ ଧାବତି ।
ପିଲାଟି ଶୀଘ୍ର ଧାଉଁଛି ।
ବାଳକେନ ଶୀଘ୍ରଂ ଧାବ୍ୟତେ ।
ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ଶୀଘ୍ର ଧାଇଁବା ହେଉଛି ।
୨. ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତ୍ରାଣି ପତନ୍ତି ।
ଗଛରୁ ପତ୍ର ଝଡ଼ୁଛି।
ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତ୍ରୈଃ ପତ୍ୟତେ ।
ଗଛରୁ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକଦ୍ଵାରା ପଡ଼ିବା ହେଉଛି ।
୩. ତ୍ଵମ୍‌ ଅତ୍ର କ୍ରୀଡ଼ସି।
ତୁମେ ଏଠାରେ ଖେଳୁଛ ।
ତ୍ଵୟା ଅତ୍ର କ୍ରୀଡ୍ୟତେ ।
ତୁମଦ୍ଵାରା ଏଠାରେ ଖେଳାଯାଉଛି ।
୪. ଶ୍ଵା ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭ୍ରମତି ।
କୁକୁର ପଡ଼ିଆରେ ବୁଲୁଛି ।
ଶୁନା ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭ୍ରମ୍ୟତେ ।
କୁକୁରଦ୍ଵାରା ପଡ଼ିଆରେ ବୁଲିବା ହେଉଛି ।

ନନେରଖ :
କେତେକ ଧାତୂ ନିତ୍ୟ ଅକର୍ମକ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେମାନଙ୍କର କର୍ମ ସାଧାରଣତଃ ନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟକେତେକ ସକର୍ମକ ଧାତୁକୁ ବାକ୍ୟରେ ଅକର୍ମକ ଭଳି ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ।
ଯଥା- ( ନିତ୍ୟ ଅକର୍ମକ )
୧. ବାଳକଃ କ୍ନ୍ଦତି । ( ପିଲାଟି କାନ୍ଦୁଛି । )
୨. ଶିଶବଃ ହସନ । ( ଶିଶୁମାନେ ହସୁଛନ୍ତି । )

ଅର୍ଥାତ୍‌ କ୍ରନ୍ଦ୍‌ ଓ ହସ୍‌ ଧାତୁ ନିତ୍ୟ ଅକର୍ମକ, ଏମାନେ କର୍ମ ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ। କିନ୍ତୁ, କେତେକ ସକର୍ମକ ଧାତୁ କର୍ମ ନ
ନେଇ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ତାକୁ ସକର୍ମକ ଧାତୁର ଅକ ର୍ମକ ପ୍ରୟୋଗ କୁହାଯାଏ। ଯଥା –
(୧) ରାମଃ ଖାଦତି ( ରାମ ଖାଉଛି)
(୨) ଅହଂ ଲିଖାମି । ( ମୁଁ ଲେଖୁଛି )

ଏଠାରେ ଖାଦ୍‌ ଓ ଲିଖ୍‌ ଧାତୁର ଅକର୍ମକ ଭାବେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି ଯଦିଓ ୯ ଅନ୍ନମ୍‌’ ‹ ପତ୍ରମ୍‌” ଇତ୍ୟାଦି କର୍ମପଦ ଏଠାରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ।
୧। “ କର୍ଭୂ-କର୍ମ-କ୍ରିୟାଶ୍ୈବ କର୍ଭୂଚକର୍ମ- ବିଶେଷଣମ୍‌ ।
ବାଚ୍ୟାନ୍ତରଂ କର୍ତୁମିନଛୁରେତାନି ପରିବର୍ଭନୟେତ୍‌ । ”
କର୍ତା କର୍ମ ଏବଂ କ୍ରିୟା ତତ୍‌ ସହିତ କର୍ତାକର୍ମ ର ବିଶେଷଣର ବାଚ୍ୟାନ୍ତର କରିବାକୁ ଉଚ୍ଛାକଲେ ପରିବର୍ତନ କରିବାକୁ ହେବ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

ଦ୍ବିକର୍ମକ କ୍ରିୟାର ବାଚ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ
କେତେକ ସକର୍ମକ ଧାତୁର ଦୁଇଟି କର୍ମ ଥାଏ। ତାକୁ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକ ଦୂହାଦି ଓ ନ୍ୟାଦି ଏହିପରି ଦୁଇଟି ଗଣରେ ରହିଛନ୍ତି । ଏହି ଦୂଇଟି କର୍ମ ମଧ୍ଯରୁ ଗୋଟିଏ ମୁଖ୍ୟ କର୍ମ ଓ ଅନ୍ୟଟି ଗୌଣ କର୍ମ । ମୁଖ୍ୟ ଓ ଗୌଣ କର୍ମର ନିରପୂଣ କର୍ତାାର ଅଭୀଷ୍ଟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କରାଯାଏ । ଯଥା- ଗୋପାଳଃ ଗାଂ ଦୁଗ୍ଧଂ ଦୋଗ୍‌ଧ ।

ଏହି ବାକ୍ୟରେ “ଦୁଗ୍ଧ ହିଁ କର୍ଭାର ଭପ୍‌ସିତ । ଏଣୁ “ ଦୁଗ୍ଧ” ମୁଖ୍ୟ କର୍ମ। ସାଧାରଣତଃ ବାଚ୍ୟାନ୍ତରବେଳେ ନ୍ୟାଦି ଗଣୀୟ ଚାରିଗୋଟି ଧାତୁର ମୁଖ୍ୟକର୍ମ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଉକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ ବ୍ୟତୀତ ସମସ୍ତ ଦୁହାଦି ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଗୌଣ ବା ଅପ୍ରଧାନ କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ଏବଂ କ୍ରିୟା ତଦନୁସାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

(କ) ଦୁହାଦି –

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ରୂବାଚ୍ୟ
୧। ଗୋପାଳଃ ଗାଂ ଦୁଗ୍‌ଧଂ ଦୋଗ୍‌ଧ୍‌ –
ଗୋପାଳେନ ଗୌଃ ଦୁଗ୍ଧଂ ଦୁହ୍ୟତେ ।
ଗୋପାଳ ଗାଭଉଠାରୁ ଦୁଗ୍ଧ ଦୁହୁଁଛି।
ଗୋପାଳଦ୍ଵାରା ଗାଭଠାରୁ ଦୁଧ ଦୁହାଁହେଉଛି ।
୨। ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନଂ ପୂଚ୍ଛତି –
ଗୁରୂଣା ଶିଷ୍ୟଃ ପ୍ରଶ୍ନଂ ପୃଚ୍ଛ୍ୟତେ ।
ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରୁଛନ୍ତି ।
ଗୁରୁଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରାଗଲା ।

(ଖ) ନ୍ୟାଦି

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ରୂବାଚ୍ୟ
୧। କୃଷକଃ ଛାଗଂ ଗ୍ରାମଂ ନୟତି –
କୃଷକେଣ ଛାଗଃ ଗ୍ରାମଂ ନୀୟତେ ।
କୃଷକ ଛେଳିଟିକୁ ଗାଁକୁ ନେଉଛି ।
କୃଷକଦ୍ଵାରା ଛାଗ ଗାଁକୁ ନିଆଯାଉଛି ।
୨। ପ୍ରଭୁଃ ଭୃତ୍ୟଂ ଗୃହଂ କର୍ଷତି –
ପ୍ରଭୁଣା ଭୃତ୍ୟଃ ଗୃହଂ କୃଷ୍ୟତେ ।
ମାଲିକ ଚାକରକୁ ଘରକୁ ଡାକୁଛନ୍ତି ।
ମାଲିକଦ୍ଵାରା ଚାକର ଘରକୁ ଡକାଯାଉଛି ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ନିମ୍ବଲିଖୂତବାକ୍ୟାନି କର୍ମବାଚ୍ୟେ ପରିବର୍ତୟତ। ( ପ୍ରଶ୍ନସହ ଉତ୍ତର)
ଯଥା

କର୍ତ୍ଵବାଚ୍ୟେ
ସଃ ବ୍ୟାଘ୍ରଂ ପଶ୍ୟତି ।
କର୍ମବାଚ୍ୟେ
ତେନ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ଉତ୍ତର
(କ) ଏକଃ ଚନ୍ଦ୍ରଃ ତମୋହନ୍ତି। _____________________ ଏକେନ ଚନ୍ଦ୍ରେଣ ତମଃ ହନ୍ୟତେ ।
(ଖ) ଅହଂ ପିତରଂ ବନ୍ଦେ । _____________________ ମୟା ପିତା ବନ୍ଦ୍ୟତେ ।
(ଗ) ସୀତା ଗୀତଂ ଗାୟତି । _____________________ ସୀତୟା ଗୀତଂ ଗୀୟତେ ।
(ଘ) ରମେଶ ଗ୍ରାମମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ । _____________________ ରମେଶେନ ଗ୍ରାମଃ ଅଗମ୍ଭ୍ୟତ୍‌ ।
(ଙ) ସୈନିକାଃ ଦେଶଂ ରକ୍ଷନ୍ତ । _____________________ ସୈନିକୈଃ ଦେଶଃ ରକ୍ଷ୍ୟତେ ।
(ଚ) ଛାତ୍ରଃ ପାଠଂ ପଠେତ୍‌ । _____________________ ଛାତ୍ରେଣ ପାଠଃ ପଠନୀୟଃ ।

୧। ଦୁହାଦି – ଦୁହ୍‌, ଯାଚ୍‌, ପଚ୍‌, ଦଣ୍ଢ, ରୁଧ୍‌, ପ୍ରହ, ଚି, ବୁ, ଶାସ୍‌, ଜି, ମନୁ , ଓ ମୂଷ୍‌ ।
୨। ନ୍ୟାଦି – ନୀ, ହୂ, କୃଷ୍‌ ଓ ବହ୍‌ ।
୩। “ ଗୌଣେ କର୍ମଣି ଦୁହ୍ୟଦେଃ ପ୍ରଧାନେ ନୀହୂକୃଷ୍ବହାମ୍‌ ।
ବିଭକ୍ତିଃ ପ୍ରଥମା ଜ୍ଞେୟା ଦ୍ବିତୀୟା ସ୍ୟାତ୍ତଦନ୍ୟତଃ ।”
ଗୌଣ କର୍ମରେ ଦୁହ୍‌ ଆଦି ପ୍ରଧାନ କ୍ରିୟାରେ ନୀ ( ନେବା) ହୃ ( ହରଣ କରିବା) କୃଷ୍‌ ( ଆକର୍ଷିତ କରିବା) ବହ୍‌ ( ବହୁତ କରିବା) କ୍ରିୟାମାନଙ୍କର ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ହେବ ଅନ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଦ୍ବିତୀୟା ହେବ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୨ । ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟାନି ଭାବବାଚ୍ୟେ ପରିବର୍ତୟତ। ( ପ୍ରଶ୍ନସହ ଉତ୍ତର)

କର୍ତ୍ବବାଚ୍ୟେ
ଯଥା – ବାଳକାଃ ହସନ୍ତି
( ପିଲାମାନେ ହସୁଛନ୍ତି )
ଭାବବାଚ୍ୟୁମ୍‌
ବାଳକୈଃ ହସ୍ୟତେ ଉତ୍ତର
ଉତ୍ତର
(କ) ବୃକ୍ଷାତ ଫଳାନି ପତନ୍ତି।
ଗଛରୁ ଫଳ ପଡ଼ୁଛି ।
 _____________________ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ଫଳୈଃ ପତ୍ୟତେ ।
(ଖ) ଶିଶୁଃ ଭୃଶଂ କ୍ରନ୍ଦତି।
ଶିଶୁଟି ଅତିଶୟ କାନ୍ଦୁଛି ।
 _____________________ ଶିଶୁନା ଭୃଶଂ କ୍ରନ୍ଦ୍ୟତେ ।
(ଗ) ନୃପଃ ଶତୃଂ ହନ୍ତି।
ରାଜା ଶତ୍ରୁକୁ ହତ୍ୟା କରନ୍ତି ।
 _____________________ ନୃପେଣ ଶତ୍ରୁଃ ହନ୍ୟତେ ।
(ଘ) ଅଳସଃ ଦିବସେ ଶେତେ ।
ଅଳସୂଆ ଦିନରେ ଶୋଉଛି ।
 _____________________ ଅଳସେନ ଦିବସେ ସ୍ଥୀୟତେ ।
(ଙ) ଲତା ଶୀଘ୍ରଂ ବର୍ଦ ତେ ।
ଲତା ଶୀଘ୍ର ବଢ଼ୁଛି।
 _____________________ ଲତୟା ଶୀଙ ବର୍ଵ୍ୟତେ ।
(ଚ) ସିଂହଃ ବନେ ଗର୍ଜତି ।
ସିଂହ ବଣରେ ଗର୍ଜନ କରେ ।
 _____________________ ସିହେନ ବନେ ଗର୍ଜ୍ୟତେ ।
(ଛ) ଛାତ୍ରାଃ ଛାତ୍ରାବାସେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି।  _____________________ ଛାତୈଃ ଛାତ୍ରାବାସେ ସ୍ତ୍ରୀୟତେ ।

(ଖ) କୃଦନ୍ତ କ୍ରିୟାର ବାଚ୍ଯପରିବର୍ଭନ
“ଚିଡନ୍ତ’ କ୍ରିୟାର ଯେପରି କର୍ତୂବାଚ୍ୟ, କର୍ମବାଚ୍ୟ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ଅଛି, କୃଦନ୍ତ କ୍ରିୟାର ମଧ ସେହିପରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବାଚ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । କାରଣ ନିଷ୍ଠା ( କ୍ତ ଓ କ୍ତବତୁ ) ଏବଂ କୃତ୍ୟ ( ତବ୍ୟ, ଅନୀୟ, ଯତ୍‌, ଣ୍ଯତ୍‌ ଓ କ୍ୟପ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିଷ୍ପନ୍ନ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟରେ ସମାପକା କ୍ରିୟାରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି ।

ନିମ୍ନଲିଖ୍ରତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର:

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚୟ
(i) ସଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗତଃ ।
ସେ ସ୍କୁଲ ଗଲା।
(i) ତେନ ବିଦ୍ୟାଳୟଃ ଗତଃ ।
ତାଦ୍ଵାରା ବିଦ୍ୟାଳୟ ଯିବାହେଲା ।
(ii) ଅହଂ ବେଦଂ ପଠିତବାନ୍‌ ।
ମୁଁ ବେଦ ପଢ଼ିଲି ।
(ii) ମୟା ବେଦଃ ପଠିତଃ ।
। ମୋଦ୍ଵାରା ବେଦ ପଢ଼ାହେଲା ।
(iii) ମାତା କନ୍ଯାମ୍‌ ଉକ୍ତବତୀ ।
ମାଆ ଝିଅକୁ କହିଲେ ।
(iii) ମାତ୍ରା କନ୍ୟା ଉକ୍ତା ।
ମାଆଦ୍ଵାରା କନ୍ୟାକୁ କହିବା ହେଲା ।
(iv) ବାନରଃ ଫଳାନି ଖାଦିତବାନ୍‌ ।
ମାଙ୍କଡ଼ ଫଳଗୁଡ଼ିକ ଖାଇଲା ।
(iv) ବାନରେଣ ଫଳାନି ଖାଦିତାନି ।
ମାଙ୍କଡ଼ଦ୍ଵାରା ଫଳଗୁଡ଼ାକ ଖାଇବା ହେଲା ।
(v) ଶିଶୁଃ ଶଯ୍ୟାମ୍‌ ଅଧ୍ଶୟିତଃ ।
ଶିଶୁଟି ଶେଜରେ ଶୋଇଥୁଲା ।
(v) ଓ ଶିଶୁନା ଶଯ୍ୟା ଅଧ୍ଶୟିତା ।
ଶିଶୁଟିଦ୍ଵାରା ଶଯ୍ୟାରେ ଶୋଇବା ହେଲା ।

୧। କର୍ତ୍ବବାଚ୍ୟରେ କ୍ତ ଓ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିଷ୍ପନ୍ନ ପଦକୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ତନ କରିବାକୁ ମୂଳଧାତୁରୁ ଉତ୍ତର “କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ଏହି ପଦ କର୍ମର ଲିଙ୍ଗ, ବଚନ ଓ ବିଭକ୍ତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଛି |
ନିମ୍ନଲିଖ୍ବତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ ଭାବବାଚ୍ୟ
(i) ବାଳଃ ହସିତଃ ।
ପିଲାଟି ହସିଲା ।
(i) ବାଳେନ ହସିତମ୍‌ ।
ପିଲାଟିଦ୍ଵାରା ହସିବା ହେଉ ।
(ii) କାକୌ ପଳାୟିତୌ ।
କାଉଦୁଇଟି ପଳାଇଲେ ।
(ii) କାକାଭ୍ଯାଂ ପଳାୟିତମ୍‌ ।
କାଉ ଦୁଇଟିଦ୍ଧାରା ପଳାୟନ କରାଗଲା ।
(iii) ଶିଶବଃ ସ୍ଥିତବନ୍ତଃ ।
ଶିଶୁମାନେ ରହୁଥୁଲେ ।
(iii) ଶିଶୁଭିଃ ସ୍ଥିତମ୍‌ ।
ଶିଶୁମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ରହିବା ହେଲା ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୨। କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟରେ ଅକର୍ମକ କ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ତର “କ୍ତ” ବା “ଲ୍ତବତୁ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଭାବବାଚ୍ୟର “କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟରେ ପରିବର୍ତିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହି କ୍ରିୟାପଦ ସବୁବେଳ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ, ଏକବଚନ ଓ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ହୋଇଅଛି ।
ବର୍ଭମାନ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

କର୍ମବାଚ୍ୟ / ଭାବବାଚ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ
(i) ଜ୍ନନୈଃ ଧର୍ମଗ୍ରନୁଃ ପଠନୀୟଃ ।
ସାଧୁମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଦ ପଢ଼ାହେବା ଉଚିତ ।
(i)  ସଜ୍ଜନାଃ ଧମଗ୍ରନୁଂ ପଠେୟୁଃ/ ପଠିଷ୍ୟନ୍ତି ।
ସାଧୁମାନେ ଧର୍ମରଗ୍ରନ୍ଦ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ / ପଢ଼ିବେ ।
(ii) ଛାତ୍ରୈଃ କୁସଙ୍ଗଃ ପରିହାର୍ଯ୍ୟଃ ।
ଛାତ୍ରମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା କୁସଙ୍ଗ ପରିହାରହେବା ଉଚିତ
(ii) ଛାତ୍ରାଃ କୁସଙ୍ଗମ୍‌ ପରିହରେୟୁଃ/ ପରିହରିଷ୍ୟଯନ୍ତି ।
ଛାତ୍ରମାନେ କୁସଙ୍ଗ ପରିହାର କରିବା ଉଚିତ / ପରିହାର କରିବା
(iii) ଅତ୍ର ଅସ୍ମାଭିଃ ସ୍ଫେୟମ୍‌ / ସ୍ଥରାତବ୍ୟମ୍‌।
ଏଠାରେ ଆମଦ୍ବାରା ରହିବା ହେବ ।
(iii) ଅତ୍ର ବୟଂ ତିଷ୍ଠେମ/ ସ୍ଥ୍ାସ୍ୟାମଃ । ।
ଏଠାରେ ଆମେ ରହିବା ଉଚିତ / ରହିବୁ ।
(iv) ତ୍ଵୟା ହସିତବ୍ୟମ୍‌ ।
ତୁମଦ୍ଵାରା ହସାହେବ ।
(iv) ତ୍ଵଂ ହସେଃ/ ହସିଷ୍ୟସି ।
ତୁମେ ହସିବା ଉଚିତ / ହସିବ ।

୩। କୃତ୍ଯ ( ତବ୍ଯ, ଅନୀୟ, ଯତ୍‌, ଣ୍ୟତ୍‌, କ୍ଯପ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ କ୍ରିୟାପଦ କେବଳ କର୍ମ ବା ଭାବବାଚ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଅଛି। ତା’ର କର୍ତୂବାଚ୍ୟକୁ ପରିବର୍ଭନ କଲାବେଳେ ମୂଳଧାତୁରେ ବିଧ୍‌ଲିଙ୍‌ କିମ୍ବା ଲୁଟ୍‌ ଲକାରର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି ।

(ଗ) ଣିଜନ୍ତ କ୍ରିୟାର ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତ୍ତନ
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର।

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚ୍ୟ
(i) ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ଯଂ ବେଦଂ ପାଠୟତି ।
ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟକୁ ବେଦ ପଢ଼ାଉଛନ୍ତି ।
(i) ଗୁରୁଣା ଶିଷ୍ଯଃ ବେଦଂ ପାଠ୍ୟତେ ।
ଗୁରୂଣା ଶିଷ୍ୟଂ ବେଦଃ ପାଠ୍ୟତେ ।
ଗୁରୁଙ୍କଦ୍ଵାରା ଶିଷ୍ୟ ବେଦ ପଢ଼ୁଛି ।
(ii) ପିତା ପୁତ୍ରଂ ଧର୍ମ” ବୋଧୟତି ।
ବାପା ପୂଅକୁ ଧର୍ମ ବୁଝାଉଛି ।
(ii) ପିତ୍ରା ପୁତ୍ରଃ ଧର୍ମଂ ବୋଧ୍ଯତେ ।
ପିତ୍ରା ପୁତ୍ରଂ ଧର୍ମଃ ବୋଧ୍ଯତେ ।
ବାପାଙ୍କଦ୍ଵାରା ପୁଅ ଧର୍ମ ବୁଝୁଛି ।
(iii) ମାତା ଶିଶୁମ୍‌ ଓଦନଂ ଭୋଜୟତି ।
ମାଆ ପିଲାଟିକୁ ଭାତ ଖୁଆଉଛି ।
(iii) ମାତ୍ରା ଶିଶୁଃ ଓଦନଂ ଭୋଜ୍ୟତେ ।
ମାତ୍ରା ଶିଶୁମ୍‌ ଓଦନଃ ଭୋଜ୍ୟତେ ।
ମାଆଙ୍କଦ୍ଵାରା ପିଲାଟି ଭାତ ଖାଉଛି ।

୧। ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଣିଜନ୍ତ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଶବ୍ଦକର୍ମକ, ବୋଧାର୍ଥ ଓ ଭୋଜନାର୍ଥ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ଯେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ କର୍ମକୁ ଉକ୍ତ କରି କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ଭନ କରାଯାଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ଣିଜନ୍ତ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁଟି ବୋଧାର୍ଥ, ଭୋଜାନାର୍ଥ କିମ୍ବା ଶବ୍ଦକର୍ମକ ନ ହୋଇଥୁଲେ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଏତଦ୍‌ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଧାତୁମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥ୍‌ଲେ କେବଳ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେହି କର୍ମର ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ହୁଏ । ଯଥା –

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚ୍ୟ
(iv) ପିତ୍ର ପୁତ୍ରଃ ଗ୍ରାମଂ ଗମ୍ଯତେ ।
ବାପା ପୁଅକୁ ଗାଁକୁ ପଠାଉଛନ୍ତି ।
(iv) ପିତ୍ର ପୁତ୍ରଃ ଗ୍ରାମଂ ଗମ୍ଯତେ ।
ବାପାଙ୍କଦ୍ଵାରା ପୁତ୍ରକୁ ଗାଁକୁ ଯିବା ହେଉଛି ।

୨। ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣରେ ଗମୟତି’, ଏକ ଣିଜନ୍ତ ଦ୍ବିକମକ ଧାତୁ ଅଟେ ଏବଂ ଏହା ବୋଧାଥ, ଭୋଜାନାଥ ବା ଶବ୍ଦକର୍ମକ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏଠାରେ କେବଳ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ମ “ ପୁତ୍ର’ ଉକ୍ତ ହୋଇଛି ।
୧। “ବୁଦ୍ଧିଭକ୍ଷାର୍ଥୟୋଃ ଶବ୍ଦକର୍ମକାଣାଂ ନିଜେଚ୍ଛୟା
ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ- କର୍ମଣ୍ୟନ୍ୟେଷାଂ ଣ୍ୟନ୍ତାନାଂ ଲାଦୟୋ ମତାଃ ।”

ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟଦ୍ବୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

କର୍ତ୍ତୃବାଚ୍ୟ କର୍ମବାଚ୍ୟ
(v) ସଂ ଭୃତ୍ୟେନ ବୃକ୍ଷଂ ଛେଦୟତି ।
ସେ ଚାକରଦ୍ଵାରା ଗଛ କଟାଉଛି ।
(v)ତେନ ଭୂତ୍ୟେନ ବୃକ୍ଷଃ ଛେଦ୍ଯତେ ।
ସେ ଚାକରଦ୍ଵାରା ଗଛ କାଟୁଛି ।
(vi) ପ୍ରଭୁଃ ପାଚକେନ ଓଦନଂ ପାଚୟତି ।
ପ୍ରଭୁ ପାଚାକଦ୍ଵାରା ଭାତ ରନ୍ଧାଉଛନ୍ତି ।
(vi) ପ୍ରଭୁଣା ପାଚକେନ ଓଦନଃ ପାଚ୍ୟତେ ।
ପ୍ରଭୁଙ୍କଦ୍ଵାରା ପାଚାକ ଭାତ ରାନ୍ଧୁଛି ।

୩। ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ବାକ୍ୟଦ୍ଵୟରେ ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଜ୍ୟରେ ତୃତୀୟାବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି । ଏପରିସ୍ଥଳେ ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତନ କଲାବେଳେ ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ଭାାରେ ତୃତୀୟା ଓ କର୍ମରେ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ହୋଇଅଛି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

ନନେରଖ :
୧। ଭାବପ୍ରକାଶପାଇଁ ଭାଷାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର କଥନ ଭଙ୍ଗୀକୁ “ବାଚ୍ୟ’ କୁହାଯାଏ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନି ପ୍ରକାର । ଯଥା- କର୍ତ୍ବାଚ୍ୟ, କର୍ମବାଚ୍ୟ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟ ।
୨। କର୍ତ୍ଵବାଚ୍ୟରେ କର୍ତା ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ । ତେଣୁ କର୍ତାଠାରେ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ହୁଏ । କର୍ମ ଅନୁକ୍ତ ବା ଅପ୍ରଧାନ ହୋଇ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ରହେ । କ୍ରିୟାପଦ କର୍ତାର ପୁରୁଷ ଓ ବଚନ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
୩। କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କର୍ତା ଅନୁକ୍ତ ବା ଅପ୍ରଧାନ ଓ କର୍ମ ଉକ୍ତ ବା ପ୍ରଧାନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କଉ୍ତାଠାରେ ତୃତୀୟା ଓ କର୍ମଠାରେ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ହୋଇଥାଏ । କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମଅନୁସାରେ ହୋଇଥାଏ ।
୪। ଭାବବାଚ୍ୟରେ କର୍ମପଦ ନଥାଏ । କର୍ତା ଅନୁକ୍ତ ହୋଇ ତୃତୀୟାବିଭକ୍ତିରେ ରହେ ଏବଂ କ୍ରିୟାପଦ ସର୍ବଦା ପ୍ରଥମପୂରୁଷ ଏକବଚନରେ ରହିଥାଏ ।
୫। କର୍ବମାଚ୍ୟରେ କିମ୍ବା ଭାବବାଚ୍ୟରେ ( ତିଡନ୍ତ ) କ୍ରିୟାପଦ, ମୂଳଧାତୁରେ ( ଲୃଟ୍ଲକାର ବ୍ୟତୀତ ) “ଯ” ଯୋଗ କରି ଆତ୍ମନେପଦୀ ଧାତୁର ରୂପପରି ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
୬। କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଦୁହାତିଗଣୀୟ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଗୌଣକର୍ମ ହେଲାବେଳେ, ନ୍ୟାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟକର୍ମ ଉକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
୭। କର୍ଚ୍କବାଚ୍ୟରେ କ୍ତ/ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟନିଷ୍ଠନ୍ନ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ “କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟରେ ପରିବର୍ଭିତ ହୋଇଥାଏ । କର୍ମବାଚ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମର ଲିଙ୍ଗ, ବଚନ ଓ ପୁରୂଷକୁ ଗ୍ରହଣ କଲାବେଳେ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ଏହା ସର୍ବଦା କ୍ଲୀବଲିଂଗ ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ତି ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ ।
୮। କର୍ମବାଚ୍ୟ କିମ୍ବା ଭାବବାଚ୍ୟରେ କୃତ୍ୟପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ କ୍ରିୟାପଦ ଥଲେ, ତାହା କର୍ଭୂବାଚ୍ୟରେ ବିଧଲିଙ୍ଗ୍‌ କିମ୍ବା ଲୃଟ୍‌କାରରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
୯। ଣିଜନ୍ତ ଦ୍ବିକର୍ମକ ଧାତୁମଧ୍ଯରୁ ଜ୍ଞାନାର୍ଥ/ ଭୋଜନାର୍ଥ ଓ ଶବ୍ଦକର୍ମକ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଯେ କୌଣସି କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୋଇ ବାଚ୍ୟ ପରିବର୍ତନ ହେଉଥୁବା ବେଳେ, ଅନ୍ୟ ଧାତୁମାନଙ୍କର କେବଳ ପ୍ରାୟୋଜ୍ୟ କର୍ମ ଉକ୍ତ ହୁଏ ।
୧୦। ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତନରେ କେବଳ କର୍ତା- କର୍ମ, କରଉଁାଁ, କର୍ମର ବିଶେଷଣ ଓ ସମାପିକା କ୍ରିୟାରେ ପରିବର୍ତନ ହୋଇଥାଏ ମାତ୍ର ବାକ୍ୟରେ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା, ତା’ର କର୍ମ ଏବଂ ଅନ୍ୟକୌଣସି କାରକ ବା ବିଭକ୍ତିର ପରିବର୍ତନ କରାଯାଏ ନାହିଁ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟେଷୁ କ୍ରିୟାପଦଂ କର୍ମବାଚ୍ୟେ ପରିବର୍ତ୍ୟ ଲିଖତ। ( ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ମବାକ୍ୟରେ ପରିବର୍ତନକରି ଲେଖ।)

କର୍ତ୍ଵବାଚ୍ୟ
ଯଥା ଶିଷ୍ୟଃ ବେଦଂ ପଠିତବାନ୍‌ ।
କର୍ମବାଚ୍ୟ
ଶିଷ୍ୟେଣ ବେଦଃ ପଠିତଃ
ଉତ୍ତର
(i) ରାମଃ ଗ୍ରାମଂ ଗତଃ / ଗତବାନ୍‌ । (i) ରାମେଣ ଗ୍ରାମଃ _____________ । (i) ଗତଃ
(ii) ତ୍ବଂ ହିମାଳୟଂ ଦୃଷ୍ଟ ବାନ୍‌ । (ii) ତ୍ଵୟା ହିମାଳୟଃ ____________ । (ii) ଦୃଷ୍ଟଃ
(iii) ରାଜା ପଣ୍ଡିତସଭାଂ କୃତ ବାନ୍‌ । (iii)ରାଜ୍ଞା ପଣ୍ଡିତସଭା _____________ । (iii) କୃତା
(iv) ତେ କଳହଂ କୃତବନ୍ତଃ । (iv) ତୈଃ କଳହଃ _____________ । (iv) କୃତଃ
(v) ରାବଣଃ ସୀତାମ୍‌ ଅପହୁତବାନ୍‌ । (v)  ରାବଣେନ ସୀତା _____________ । (v) ଅପହୃତା
(vi) ପିତା କନ୍ଯାମ୍‌ ଉକ୍ତବାନ୍‌ । (vi) ପିତ୍ରା କନ୍ୟା _____________  । (vi) ଉକ୍ତା

୨। ନିମ୍ନଲିଖ୍ତବାକ୍ୟେଷୁ କ୍ରିୟାପଦଂ ଭାବବାଚ୍ୟେ ପରିବର୍ତ୍ୟ ଲିଖତ। ( ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ଯମାନରେ କ୍ରିୟାପଦ ଭାବ ବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ତନ କରି ଲେଖ।)

କର୍ତ୍ବବାଚ୍ୟ
ଯଥା – ବୟଂ ଗତାଃ ।
ଭାବବାଚ୍ୟ
ଅସ୍ମାଭିଃ ଗତମ୍‌ ।
ଉତ୍ତର
(i)  ତେ ତତ୍ର କ୍ରୀଡିତବନ୍ତଃ । (i) ତୈଃ ତତ୍ର _____________  । (i) କୀଡ଼ିତମ୍‌
(ii) ସଃ କବ ଗତଃ । (ii) ତେନ କ୍ସ _____________   । (ii) ଗତମ୍‌
(iii) ବାଳକାଃ ହସିତବନ୍ତଃ । (iii) ବାଳକୈଃ _____________ । (iii) ହସିତମ୍‌
(iv) ଲତା କୁତ୍ର ଗତା? (iv)ଲତୟା କୁତ୍ର  _____________  । (iv) ଗତମ୍‌
(v) ତ୍ଵମ୍‌ ଉକ୍ତବାନ୍‌। (v) ତ୍ଵୟା _____________  । (v)ଉକ୍ତମ୍‌

୩। ନିମ୍ନଲିଖ୍‌ତେଷୁ ବାକ୍ୟେଷୁ କ୍ରିୟାପଦଂ କର୍ତବାଚ୍ୟେ ପରିବର୍ତ୍ୟ ଲିଖତ। ( ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ୟମାନଙ୍କରେ କ୍ରିୟାପଦ କର୍ତ୍ଵବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ତନ କରି ଲେଖ।)

କର୍ମବାଚ୍ୟ / ଭାବବାଚ୍ୟ
ଯଥା- ଛାତ୍ରୈଃ କୁସଙ୍ଗଃ ପରିହର୍ତବ୍ୟଃ ।
କର୍ତୂବାଚ୍ୟ
ଛାତ୍ରାଃ କୁସଙ୍ଗଂ ପରିହରେୟୁଃ/ ପରିହରିଷ୍ୟନ୍ତି
ଉତ୍ତର
(i) ଅତ୍ର ଅସ୍ପାଭିଃ ସ୍ପେୟମ୍‌ । (i) ଅତ୍ର ବୟଂ ________  / __________। (i) ତିଷ୍ଠେମ/ ସ୍ଫରାସ୍ୟାମଃ
(ii) ସର୍ବୈଃ କୋଣାର୍କମନ୍ଦିରଂ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟମ୍ । (ii) ସର୍ବେ କୋଣାକମନ୍ଦିରଂ _______ /____। (ii) ପଶ୍ୟେୟୁଃ/ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି
(iii) ଅସ୍ମାଭିଃ ପରୀକ୍ଷା କର୍ତବ୍ୟା। (iii) ବୟଂ ପରୀକ୍ଷାଂ ________  / _______। (iii) କୁର୍ଯାମ/ କରିଷ୍ୟାମଃ
(iv) ରାଜ୍ଞା ଦୋଷୀ ଦଣ୍ଡନୀୟଃ । (iv) ରାଜା ଦୋଷିଣଂ ________ / _______। (iv) ଦଣ୍ଡୟେତ୍‌ /ଦଣ୍ଡୟିଷ୍ୟତି
(v) ଦୁର୍ଜନାନାଂ ଦୋଷଃ ପରିହାର୍ଯ୍ୟ। (v) ଦୁର୍ଜନାଃ ଦୋଷ _______ / _________। (v) ପରିହରେୟୁଃ/ ପରିହରିଷ୍ୟନି
(vi) ମୟା କରଁବ୍ୟମ୍‌ । (vi) ଅହଂ __________  / ____________ । (vi) କୁର୍ଯାମ୍‌/ କରିଷ୍ୟାସି
(vii) ରୋଗିଣା ଶୟିତବ୍ୟମ୍‌ । (vii) ରୋଗୀ ________  / ___________ । (vii) ଶୟିଷ୍ଯତେ/ ଶୟୀତ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

୪। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଯଥାର୍ଥପଦଂ ନିରୂପ୍ଯ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନଂ ପୂରୟତ। ( ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଯଥାର୍ଥପଦ ନିରୂପଣ କରି ଶୂନ୍ଯସ୍କାନ ପୂରଣ କର।)
(ନିୟତିଃ, ବିଷୁଃ, ଅଧୀତମ୍‌, ହସିତମ୍‌, ତ୍ଯାଜ୍ୟା, ଭିକ୍ଷା, ବକତବ୍ଯମତ୍ରଣ, କରଉଁବ୍ୟା )
ଯଥା – ତୟା ସଭାୟାଂ ନ ହସିତମ୍‌ ।
(i) ତେନ ବ୍ୟାକରଣଂ _________________ ।
Answer:
ଅଧୀତମ୍‌

(ii) ସଦା ସତ୍ଯ _________________ ।
Answer:
ବକ୍ତବ୍ଯମ୍‌

(iii) ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣା _________________ ଯାଚ୍ୟତେ ।
Answer:
ଭିକ୍ଷା

(iv) _________________ ମାତା ଭକା ।
Answer:
ପୁତ୍ରେଣ

(v) ରଷିଭିଃ _________________ ସୂୟତେ ।
Answer:
ବିଷ୍ଣୁଃ

(vi) ହିଂସା _________________ ।
Answer:
ତ୍ୟାଜ୍ଯା

(vii) _________________ କେନ ବାଧ୍ଯତେ।
Answer:
ନିୟତିଃ

(viii) ତ୍ଵୟା ଜିଜ୍ଞାସା _________________ ।
Answer:
କର୍ତବ୍ଯା

(ix) ସର୍ବୈଃ ପାନୀୟଜଳଂ _________________ ।
Answer:
ପେୟମ୍‌

୫। ବାଚ୍ୟପରିବର୍ତନଂ କୁରୁତ। ( ବାଚ୍ୟ ପରିବର୍ତନ କର।)
(i) ସର୍ବେ ଭବନ୍ଧୁ ସୁଖୂନଃ।
Answer:
ସବୈହ ସୁଖ୍ଭିଃ ଭୂୟତାମ୍‌ ।

(ii) ରାମଃ ରାବଣଂ ହତବାନ୍‌।
Answer:
ରାମେଣ ରାବଣଃ ହତଃ ।

(iii) ବାନରଃ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ଫଳଂ ଖାଦତି ।
Answer:
ବାନରେଣ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ଫଳଂ ଖାଦ୍ୟତେ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 11 ବାଚ୍ୟପ୍ରକରଣ

(iv) ମାତା କନ୍ୟାମ୍‌ ଅନ୍ନଂ ଭୋଜୟତୁ।
Answer:
ମାତ୍ରା କନ୍ୟା ଅନ୍ଂ ଭୁଜ୍ୟତେ ।

(v) ଦାରାଃ ମେ ସ୍ପ୍ରିତାଃ।
Answer:
ଦାରାଃ ମେ ସ୍ଥିତବନ୍ତଃ ।

(vi) ପ୍ରଭୁଃ ଭୃତ୍ୟଂ ଗୃହଂ କର୍ଷତି ।
Answer:
ପ୍ରଭୂଣା ଭୃତ୍ୟଃ ଗୃହଂ କର୍ଷ୍ୟତେ ।

(vii) ଛାୟା କେନ ନିର୍ବାର୍ଯ୍ୟତେ ।
Answer:
ଛାୟାଂ କଃ ନିବାରୟେତ୍‌ ।

(viii) ସେବିତବ୍ୟୋ ମହାବୃକ୍ଷଃ ।
Answer:
ସେବେତ ମହାବୃକ୍ଷମ୍‌ ।

(ix) ଦୁର୍ଜନଃ ପରିହର୍ତବ୍ୟଃ ।
Answer:
ଦୁର୍ଜନଂ ପରିହରେତ୍‌ ।

(x) ହୀନସେବା ନ କର୍ତବ୍ୟା।
Answer:
ହୀନସେବା’ ନ କୂର୍ଯାତ୍‌ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम्

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar आवेदनपत्रम् Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम्

1. पत्रिकासंपादकं प्रति प्रार्थनापत्रम् ।
Answer:

ସ୍ଥାନମ୍-ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍
ଦିନାଙ୍କଃ-୧୮.୦୮.୧୬

ସବିଧେ
ସମ୍ପାଦକ ମହୋଦୟେଷୁ,
ଦୈନିକ ‘ସମ୍ବାଦଃ’,
ଭୁବନେଶ୍ୱରମ୍ ।
ମାନ୍ୟ ସମ୍ପାଦକା
ସାଦରଂ ବନ୍ଦନାନି ।
ଭବତାଂ ପତ୍ରିକାୟାଂ ମମ କାନିଚନ ଲିଖନାନି ପୂର୍ବଂ ପ୍ରକାଶିତାନି ସନ୍ତି । ହାର୍ଦାନ୍ ଧନ୍ୟବାଦାନ୍ ସମର୍ପୟାମି । ଏତେନ ଅବଲୋକ୍ୟ ପତ୍ରିକାୟାଂ ପ୍ରକାଶୟତୁ ଇତି ସବିନୟଂ ପ୍ରାର୍ଥୟାମି । ଲିଖନେ ଯଥୋଚିତଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଂ କର୍ତୁମହଁନ୍ତି ଭବନ୍ତଃ । ଧନ୍ୟବାଦଃ ।

ଇତି ବିଶ୍ୱସ୍ତଃ
ଉପାଶଙ୍କର ରଅଃ

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम्

2. शुल्क-क्षमापनार्थम् अध्यक्षं प्रति पत्रम् ।
Answer:
ଢେଙ୍କାନାଳମ୍
ଶ୍ରୀମାନ୍ ଅଧ୍ୟକ୍ଷମହୋଦୟଃ
ମହିମା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
ଢେଙ୍କାନାଳମ୍ ।
ମହୋଦୟ,
ସବିନୟଂ ନିବେଦନମ୍ ଅସ୍ତ୍ର ଯତ୍ ଅହଂ ଭବତଃ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ +୨ ପ୍ରଥମବର୍ଷବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଛାତ୍ରୀ ଅସ୍ମି । ମମ ପିତା ସର୍ବକାରସ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟେ ଏକଃ ଦ୍ଵାରପାଳ ଅସ୍ଥି । ତସ୍ୟ ମାସିକ ବର୍ତ୍ତନଂ ଦଶସହସ୍ର ରୂପ୍ୟକାଣି ସନ୍ତି । ମମ ଗୃହେ ପଞ୍ଚସଦସ୍ୟା ସନ୍ତି । ଅଧ୍ୟୟନାୟ ବ୍ୟୟାର୍ଥୀ ମମ ପିତା ଶୁଳ୍କ ଦାତୁମ୍ ଅସମର୍ଥ । ମୟାଽପି ଅଧ୍ୟୟନବଶାତ୍ କୁତ୍ରଚିତ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟ କୃତ୍ୱା ଧନମ୍ ଅର୍ଜୟିତଂ ସମୟ ଏବ ନ ଲଭ୍ୟତେ । ଅତଃ ସାଦରଂ ପ୍ରାର୍ଥୟେ ଯତ୍ନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ଶୁଳ୍‌ କ୍ଷା ମାମ୍ ଅନୁଗୃହୀତଂ କୁର୍ବନ୍ତୁ ଭବନ୍ତଃ । ଭବତଃ ଇଦମ୍ ଉପକାରଂ ନ କଦାପି ବିସ୍ମରିଷ୍ୟାମି । ଏକାଗ୍ର ମନସା ଅଧ୍ୟୟନେନ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ନାମ

ଅତିଧନ୍ୟବାଦଃ ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 1

3. अवकाशार्थम् अध्यक्ष्यं प्रति पत्रम् ।
Answer:
ସେବାୟାମ୍
ଅଧ୍ୟକ୍ଷମହୋଦୟଃ
ଖରସ୍ରେ।ତାମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
ସିଂହପୁରମ୍ ।
ମହୋଦୟ,
ସବିନୟଂ ନିବେଦନମ୍ ଅସ୍ଥି ଯତ୍ ହାଃ ରାକ୍ଷ୍ନୌ ଅହଂ ଜ୍ଵରାକ୍ରାନ୍ତଃ ଅଭବମ୍ । ଅତଃ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଆଗରୁମ୍ ଅସମର୍ଥ୍ୟ ଅସ୍ଥି । କୃପୟା ଦିନ-ତ୍ରୟାଣାମ୍ ଅବକାଶଂ ପ୍ରଦାୟ ମାମ୍ ଅନୁଗୃହ୍ଣଣନ୍ତୁ । ଚିକିତ୍ସକାତ୍ ପ୍ରାଫ୍ଟ ପ୍ରମାଣପତ୍ର ସହୈବ ସଂଲଗ୍ନ ବର୍ଷତେ ।

ଏତେଷୁ ଦିବସେଷୁ ଅଧ୍ୟୟନସ୍ୟ ଯା କ୍ଷତଃ ଭବିଷ୍ୟତି ତାଂ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟଲାଭୋପରାନ୍ତ ପୂରୟିତୁମ୍ ଅବଶ୍ୟମେବ ଯତିଷ୍ୟ । ଧନ୍ୟବାଦାଃ ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 2

4. सद्वृत्त प्रमाणपत्रार्थम् अध्यक्ष्यां प्रति प्रार्थनापत्रम् ।
Answer:
ପ୍ରତିଷ୍ଠାୟାମ୍
ଶ୍ରୀମତୀ ଅଧ୍ୟକ୍ଷାମହେ।ଦୟାଃ
ଇଦିରାଗାକ୍ଷୀ ମହିଳାମହାବଦ୍ୟାଳୟାଃ
ବିରଜାକ୍ଷେତ୍ରମ୍
ଯାଜପୁରମ୍
ଆଦରଣୀୟେ ମହୋଦୟେ !
ସବିନୟଂ ନିବେଦ୍ୟତେ ଯତ୍ ମୟା ଅସ୍ଥିନ୍ ଏବ ବର୍ଷେ ଭବତ୍ୟା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ +୨ ଦ୍ବିତୀୟବର୍ଷ ପରୀକ୍ଷା ପ୍ରଥମଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣା । କକ୍ଷାୟାଂ ମମ କ୍ରମାଙ୍କ ‘ତ୍ରିଂଶତ୍’ ଆସୀତ୍ । ଅହଂ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟେକସ୍ମିନ୍ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମେ ପ୍ରାୟଶଃ ଭାଗ୍ୟ ଗୃହୀତବାନ୍ । କନ୍ଦୁକକ୍ରୀଡ଼ାୟାମ୍ ଅପି ଅହଂ ପ୍ରମୁଖସ୍ୟ ଭୂମିକାମ୍ ଅବହମ୍ । ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେ ମମ ଆଚରଣଂ ବିଶୁଦ୍ଧ ଲୋକପ୍ରିୟଞ୍ଚ ଆସୀତ୍ । ଇଦାନୀମ୍ ଅହଂ +୩ ପ୍ରଥମ ବର୍ଷେ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟେଷୁ ପ୍ରବେଶାୟ ଲବ୍ଧକାମା ଅସ୍ଥି । କୃପୟା ମମ ସଦ୍‌ବୃତ୍ତପ୍ରମାଣପତ୍ର ମମ ସବିଧେ ପ୍ରେଷଣୀୟମ୍ ।

ଧନାବାଦାର୍ହା ଭବତୀ ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 3

5. पुस्तकप्रेषणाय आदेशपत्रम् ।
Answer:

କଗକମ୍
ଦିନାଙ୍କ-୭.୮.୧୬

ସବଧେ
ଶ୍ରୀମନ୍ତଃ ପ୍ରବନ୍ଧକମହେ।ଦୟାଃ
ମୋତିଲାଲ୍ ବନାରସୀଦାସଃ
ଜବାହାରନଗରମ୍
ଦେହରୀ – ୬
ମହାଶୟଃ !
ଭବତ୍ ପ୍ରକାଶିତା ଗ୍ରନ୍ଥସୂଚୀ ମୟାବଲୋକିତା । ତତ୍ର କାନିଚିତ୍ ଉପାଦେୟାନି ପୁସ୍ତକାନି କ୍ରେତୁମ୍ ଇଚ୍ଛାମି । କୃପୟା ମତ୍‌ସୂଚିତେ ସଂକେତେ ଅଧୋଲିଖୁନି ପୁସ୍ତକାନି ବୀ-ପୀ-ପୀ- ଦ୍ଵାରା ଶୀଘ୍ର ପ୍ରେକ୍ଷଣୀୟାନି ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 4

6. मेधावृत्तिप्राप्तये शिक्षायाः उच्चकर्त्तुपक्षं प्रति आवेदनपत्रम् ।
Answer:
ସକାଶ।ତ୍

ସୁଶ୍ରୀ ରୂପଶ୍ରୀ
ଶୈଳବାଳା ମହିଳା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟଃ
କଟକମ୍

ସବିଧେ

ମାନ୍ୟାଃ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକାଃ
ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷାବିଭାଗ, ଓଡ଼ିଶା ସର୍ବକାରଃ
ଭୁବନେଶ୍ବରମ୍

ବିଷୟ-ମେଧାବୃତ୍ତିପ୍ରାପ୍ୟର୍ଥମ୍ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍ ।
ମହାଶୟାଃ !
ବିଗତେ ୧୫.୮.୧୬ ଦିନାଙ୍ଗେ ଦରିଦ୍ରମେଧାବିଛାତ୍ରେଭ୍ୟ ମେଧାବୃତ୍ତି ପ୍ରଦାନାୟ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍ ଆହୂତମ୍ । ମୟାପି ଗତାୟାଂ ମାଧମିକପରୀକ୍ଷାୟାମ୍ ଉଚ୍ଚାଙ୍କା ପ୍ରାପ୍ତ । ମମ ପରିବାରସ୍ୟ ଆର୍ଥିକସ୍ଥିତିଃ ଉଚ୍ଚତରାଧୟନାର୍ଥେ ଦୁର୍ବଳା । ଅତଃ ମେଧାବୃତଃ ପରମାବଶ୍ୟକତା ଅଛି । ଭବତାଂ ବିଚାରାର୍ଥମ୍ ଅନେନ ଆବେଦନପତ୍ରେଣ ସହ ଅଙ୍କପତ୍ରସ୍ୟ, ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣପତ୍ରସ୍ୟ ପିତୁଃ ବାର୍ଷିକାୟ ପ୍ରମାଣପତ୍ରସ୍ୟ ଚ ପ୍ରତିକୃତୟଃ ସଂଲଗ୍ନା ସନ୍ତି ।

ଅତଃ ମମ ଆବେଦନଂ କୃପୟା ସମୀକ୍ଷ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟତାମ୍ ଅଙ୍ଗୀକୃତ୍ୟ ଯଦି ମେ ମେଧାବୃଭିଂ ପ୍ରଦୀୟତେ ତହିଁ ଅହଂ ଚିରୋପକୃତଃ ଭବିଷ୍ୟାମି ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 5

7. स्वग्रामे महामारी निवारणार्थं स्वजिल्लाया: मुख्यचिकित्साधिकारिणं (C.D.M.O.) प्रति आवेदनपत्रम् ।
Answer:
ସକାଶାତ୍

ଗ୍ରାମବାସିନଃ
ବାସୁଦେବପୁରମ୍, ବାଲେଶ୍ଵରମ୍

ସବଧେ

ମାନ୍ୟାଃ ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସ।ଧ୍କାରିଶଃ
ଜିଲ୍ଲା ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସାଳୟଃ
ବାଲେଶ୍ବରମ୍

ବିଷୟଃ-ମହାମାରୀ ନିବାରଣାର୍ଥମ୍ ଆବେଦନପତ୍ରମ୍
ମହାଶୟଃ !
ସେବାୟାଂ ସବିନୟଂ ନିବେଦ୍ୟତେ ଯତ୍ ଅସ୍ଵାକଂ ବାସୁଦେବପୁର ଗ୍ରାମେ ଗତପଞ୍ଚଦିବସେଭ୍ୟ ମହାମାରୀ ପ୍ରବଳଂ ବ୍ୟାସ୍ତୋଽସ୍ତି । ଅନେନ ରୋଗେଣ ଆକ୍ରାନ୍ତଃ ଦଶଜନା ପଞ୍ଚତ୍ୱ ପ୍ରାପ୍ତା । ପ୍ରାୟଶଃ ବିଂଶତିଃ ଗ୍ରାମବାସିନଃ ଅଦ୍ୟାବଧୂ ପୀଡ଼ିତା ସନ୍ତଃ ଆସନ୍ନମରଣମ୍ ଅପେକ୍ଷନ୍ତେ । ଅତ୍ର ଅସ୍ୟ ମାରାତ୍ମକରୋଗସ୍ୟ ନିବାରଣାୟ ନ ନିପୁଣ ଚିକିତ୍ସକା ନ ଚ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତାନି ଔଷଧାନି ଲଭ୍ୟନ୍ତେ । କୃପୟା ଶୀଘ୍ରାତିଶୀଘ୍ର ଯଦି ସମୁଚିତଃ ପଦକ୍ଷେପଃ ନ ନୀୟତେ, ତହିଁ ଗ୍ରାମୋଽୟଂ ଶ୍ମଶାନସମଃ ଭବେତ୍ । ଗ୍ରାମତଃ ପ୍ରାଥମିକ ଚିକିତ୍ସାଳୟଃ ଦଶକୋଶଦୂରେ ବିଦ୍ୟତେ । ତତ୍ରାପି ଔଷଧଃ ଦୁର୍ଲଭମ୍ । ଗ୍ରାମବାସିନଃ ବହୁଦୂରତ୍ୱାତ୍ ବାଲେଶ୍ଵରନଗରେ ସ୍ଥିତ ମୁଖ୍ୟଚିକିତ୍ସାଳୟଂ ଗ ନ ପାରୟନ୍ତି । ଅର୍ଥାଭାବାତ୍ ତତ୍ର ଗତ୍ବା ଔଷଧାଂ କ୍ରେତୁମ୍ ଅକ୍ଷମା ଭବନ୍ତି ।

ଅତଃ ପ୍ରାର୍ଥୀତେ ଯତ୍ ସତ୍ବରଂ ସୁନିପୁଣ ଚିକିତ୍ସକାନ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତାନି ଔଷଧାନି ଚ ସଂପ୍ରେଷ୍ୟ ନଃ ମାରାତ୍ମାକ ରୋଗ କବଳାତ୍ ରକ୍ଷନ୍ତୁ । ଯେନ ବୟଂ ସର୍ବେ ଆତଙ୍କମୁକ୍ତା କୃତଜ୍ଞା ଚ ଭବାମଃ ।
CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar आवेदनपत्रम् 6

8. स्वस्यजड़ममूरभाषनीलीने उपयुक्तमधिकारिणं प्रति प्रथमसूचनात्मकम् आवेदनम् (F.I.R.) ।
Answer:
ସକାଶାତ୍

ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟ
ବିଡ଼ାନାସୀ, କଟକମ୍

ପବିଧେ

ମାନ୍ୟା ଥାନାଧ୍କାରିଣଃ
ସି.ଡ଼ି.ଏ.ଥାନା, ସି.ଡ଼ି.ଏ.
ବିଡ଼ାନାସୀ, କଟକମ୍

ବିଷୟଃ-ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ (Mobile phone) ନୀଲୀନବିଷୟ ପ୍ରଥମା ସୂଚନା (F.I.R.)
ମହେ।ଦୟାଃ !
ଅହଂ ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟଃ, ପିତା-ଏନ୍.ସି. ରାୟଃ, ଗ୍ରାମ-ବିଡ଼ାନାସୀ, ସବିନୟଂ ସୂଚୟାମି ଯତ୍ ଅଦ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରବାସରେ ଆଟ୍ରୋ ୧୮.୭.୧୬ ତାରିକାୟାଂ ପ୍ରାତଃ ସପ୍ତବାଦନେ ମମ ପୁତ୍ର ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ନୀତବାନ୍ । ଆଗମନାବସରେ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ ଯସ୍ୟାଙ୍କ ଭବତି ୯୮୬୧୨୫୯୪୧୪, କୁତ୍ରାପତତ୍ ଅହଂ ନ ଜାନେ । ପରନ୍ତୁ ଯଦା ଅହଂ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାତଂ ନ ପ୍ରାପ୍ତ ତଦା ଅନ୍ୟ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷତଃ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷ ପ୍ରତି ସଂଯୋଗଂ କର୍ଡିଂ ପ୍ରଯତ୍ନ କୃତବାନ୍ । ପରନ୍ତୁ କିମପି ସଂଯୋଗ ନ ଭବତି ।

ଅତଃ ଏତଦାବେଦନଂ ମମ ଜଙ୍ଗମଦୂରଭାଷନୀଲୀନସ୍ୟ ପ୍ରଥମା ସୂଚନା ଇତି ବିବିଚ୍ୟ ସମୁଚିତଂ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନଂ କୃପୟା ବିଧେୟମ୍ ।

ପ୍ପାନମ୍-ବିଡ଼ାନାସୀ
ଦିନାଙ୍କ-୧୮.୭.୧୬

ଇତି ଭବଦୀ ବିଶ୍ଵାସପାତ୍ରମ୍
ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟ ରାୟ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 2 ସମାସ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ସମାସର ସଜ୍ଞା : ପରସ୍ବର ନିକଟବର୍ତୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥୁବା ପଦମାନଙ୍କର ସଂହତି ବା ମିଳନକୁ “ସମାସ” କୁହାଯାଏ ।
“ସମସ୍ଯତେ ଅନେକପଦମ୍‌ ଇତି ସମାସଃ? । ଏକାଧ୍କ ପଦମାନଙ୍କ ମିଳନସମୟରେ ଭାବ ବା ଅର୍ଥକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସମାସ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଥାଏ । ସମାସ ପଦବିଧ୍‌ ଅଟେ। ସମସନଂ ନାମ ସମାସଃ ।

ଲକ୍ଷ/ କର :
ମାତୁଳାଳୟଃ = ମାତୁଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ ! (ମାମୁଙ୍କ ଘର)
ଉପକୂଳମ୍‌ = କୁଳସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌ । (କୂଳର ନିକଟ)
ମାତାପିତରୌ = ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼। (ମାଆ ଓ ବାପା)
ବୀଣାପାଣିଃ = ବୀଣା ପାଣୌ ଯସ୍ୟାଃ ସା । (ବୀଣା ପାଣିରେ ଯାହାର ସେ)

ଉପର୍ଯ୍ୟକ୍ତ “ ମାତୁଳାଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତି ପଦଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ “ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ” ଇତ୍ୟାଦି ପଦସଂହତିଦ୍ଵାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ “ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତିକୁ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ / ବିଗ୍ରହ / ସମସ୍ୟମାନ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ‘ ମାତୁଳାଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ତ ଅର୍ଥକୁ ଏକପଦରେ ପ୍ରକାଶ କରୁଥ୍ବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ “ ସମସ୍ତପଦ” କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟାସବାକ୍ୟରେ ଥୁବା ଦୂଇଟିପଦ ଯଥା – ମାତୁଳ ଏବଂ ଆଳୟ ମିଶିଯାଇ “ମାତୁଳାଳୟ” ଗଠିତ ହେବାପରେ ଏହାର ଆକାଂନ୍ଷିତ ୧ ମା ବିଭଛି ଏକବଚ଼ନରେ “ମାତୁଳାଳୟଃ” ରୂପ ସୃଷ୍ଠି ହୋଇଛି । ସମସ୍ତପଦର ଅନ୍ୟବିଭ୍ତିରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ପାଇଁ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ପରେ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦର ସେହି ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ୂନର ରୂପ ଲଗାଯାଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷଃ କର :
ମାତୁଳାଳୟମ୍‌ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ, ତମ୍‌ ।
ମାତୁଳାଳୟେନ = ମାତୁଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ, ତେନ ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ମ୍ଣନରଙ୍କ – (୧) ସମସ୍ତପଦ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ୟ ସମୟରେ ପ୍ରଥମେ ସମସ୍ତପଦର ମୂଳପଦଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ତା”ର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ । ତା’ ପରେ ସମସ୍ତପଦର ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ନ ଥାଏ, ତଦ୍ଶବ୍ଦର ସେହି ବିଭକ୍ତ ଓ ବଚ଼ନର ରୂପ ଲଗାଯାଏ, “ମାତୁଳାଳୟଃ” ପଦରେ ଥବା ଦୁଇଟିପଦମଧ୍ଚରୁ ମାତୁଳ ପଦଟିକୁ ପୂର୍ବପଦ ଓ ଆଳୟ ପଦଟିକୁ ପରପଦ ବା ଉତ୍ତରପଦ କୁହାଯାଏ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାରେ ଥବା ପୂର୍ବପଦ ଓ ପରପଦର ବିଭଳ୍ତି ଓ ବଚ଼ନର ଯେଉଁ ଚିହ୍ନ ଲାଗିଥାଏ, ତାହା ସମାସବିଧ୍ସମୟରେ ଲୋପପାଇଥାଏ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ ଥୁବା ପୂର୍ବପଦ ଓ ପରପଦର ମିଳନ ସମୟରେ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ସନ୍ଧି କରାଯାଏ – ନିତ୍ୟା ସମାସେ’ । ଶେଷରେ ଆବଶ୍ୟକ ବିଭକି ଓ ବଚ଼ନର ଚିହ୍ନ ସମସ୍ତପଦରେ ଲଗାଯାଇଥାଏ ।

ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
“ମାତୁଳାଳୟଃ” ପଦରେ ଉଭର ପଦ ବା ‘ଆଳୟ’ ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ଯ, “ଭପକୂଳମ୍‌” ପଦରେ ପୂର୍ବପଦ ବା ଉପ (ଅବ୍ୟୟ) ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, “ ମାତାପିତରୌ” ପଦରେ ଉଭୟପଦ ବା ମାତା ଓ ପିତା ପଦଦୁଇଟିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଏବଂ “ ବୀଣାପାଣିଃ” ପଦରେ କୋଣସି ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନଥାଇ “ ସରସ୍ପତୀ? ପଦାର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାସକୁ ୪ଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ସମାସ ଛଅ ପ୍ରକାର – (i) ଅବ୍ୟୟୀ ଭାବ, (ii) ତତ୍‌ପୁରୁଷ, (iii) କର୍ମଧାରୟ, (iv) ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ (v) ଦ୍ବିଗୁ ଓ (vi) ବହୁବ୍ରୀହିଃ । ନିମ୍ନସ୍ଥ ସମାସବିଧିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ 1

ଏଠାରେ ସୁବୁଵି” ପଦଟି ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଯଥା –
(i) ବାଳକସ୍ୟ ସୁବୁଦ୍ଧିଃ ପ୍ରଶଂସନୀୟା (କର୍ମଧାରୟ) – ପିଲାଟିର ସୁବୁଦି ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ ।
(ii) ସୁବୁଦ୍ଧିଃ ପୁତ୍ରଃ ପ୍ରଶଂସିତଃ ଭବତି । (ବହୁବ୍ରୀହି – ପୁଲିଙ୍ଗ) – ସୁବୁଵି ପୁତ୍ର ପ୍ରଶଂସିତ ହୁଏ ।
(iii) ସୁବୁଦ୍ଧିଃ କନ୍ୟା ପ୍ରଶଂସିତା ଭବତି । (ବହୁବ୍ରୀହି – ସ୍ତୀଲିଙ୍କ) – ସୁବୁଦି କନ୍ଯା ପ୍ରଶଂସିତ ହୁଏ ।
ଅର୍ଥକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି “ସୁବୁଦ୍ଧି” ପଦର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ଓ ସମାସ ହେଉଅଛି । ତେଣୁ ସମାସକୁ ଅଅର୍ଥାଶ୍ରୟୀ କୁହାଯାଏ ।

ଏହି ସମାସଗୁଡ଼ିକର ଉପବିଭାଗସବୁ ରହିଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ସଂପୃକ୍ତ ସମାସ ଆଲୋଚ଼ନା ସମୟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯିବ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଅଲୁକ୍‌, ନିତ୍ୟ ଓ ସୁପ୍‌ସୁପା ଇତ୍ୟାଦି ସମାସ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚ଼ନା କରାଯିବ ।

ଅବ୍ଯୟୀଭାବ:
ଅବ୍ଯୟ ପୂର୍ବପଦରେ ଥାଇ ଯେଉଁ ସମାସ ହୁଏ ତାହାକୁ “ଅବ୍ଯୟୀଭାବ” ସମାସ କୁହାଯାଏ ‘ମୂର୍ବେଛବ୍ୟୟେଃବ୍ଯୟୀଭାବଃ? କୃତ୍‌, ତଵିତ, ନିପାତ ଓ ଉପସର୍ଗ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅବ୍ଯୟଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ଯବହୃତ ହୋଇଥ୍ଲେ ସମସ୍ତପଦ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସର ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ହୁଅନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
(i) ଅହଂ ଯଥାଶକ୍ତି ଧନଂ ଦାସ୍ୟାମି । (ମୁଁ ଯଥାଶକ୍ତି ଧନ ଦାନ କରିବି)
(ii) ଶିକ୍ଷକଃ ପ୍ରତିଶିଷ୍ୟଂ ପ୍ରଶ୍ନଂ ପୃଛ୍ଛତି । (ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଷ୍ୟକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରନ୍ତି)

ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ “ଯଥାଶକ୍ତି’ ପଦଟି ଶକ୍ତିଅନୁସାରେ (ଶକ୍ତିମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ “ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ” ଅର୍ଥରେ “ଯଥା” ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ଶିଷ୍ୟପଦର ଦ୍ବିରୁକ୍ତି ଅର୍ଥରେ “ ପ୍ରତି ଅବ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ପଦଦୂଇଟି ଅବ୍ୟୟ (କ୍ଯୀବଲିଙ୍ଗ) ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ଏକବଚ଼ନ) ହୋଇଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ଅବ୍ୟୟଟି ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ ତା’ର ଅର୍ଥକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ। ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପିତା ଯଥାକାଳମ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତି (କାଳମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) । – ବାପା ଠିକ୍‌ ସମୟରେ ଆସିବେ ।
(ii) ସଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଯଥେନ୍ଛଂ ଯଚ୍ଛତି । (ଇଚ୍ଛାମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) – ସେ ଗରିବ ଲୋକଙ୍କୁ ଯଥେଚ୍ଛ ଦିଅନ୍ତି ।
(iii) ଅହଂ ଯଥାବିଧ୍‌ ଭଶ୍ଵରଂ ନମାମି। (ବିଧ୍ମ୍‌ ଅନତିକରମ୍ଯ) – ମୁଁ ବିଧ୍ପୂର୍ବକ ଭଶ୍ରଙ୍କୁ ନମନ କରେ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଯଥା ହରିଃ, ତଥା ହରଃ” ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏପରି ଭାବ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉ ନଥୁବାରୁ ସମାସ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ଉପ” ଅବ୍ୟୟପଦ ‘ ସାମୀପ୍ଯ’ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-}
(i) ସଃ ଉପକୂଳଂ ଗଚ୍ଛତି । (କୂଳସ୍ଯ ସମୀପମ୍‌) – ସେ ନୂଳନିକଟକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ଯାନମ୍‌ ଉପନଗର ପ୍ରାପ୍ତମ୍‌ (ନଗରସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌) – ଗାଡ଼ିଟି ସହର ପାଖରେ ପହଁଥ୍ଲା ।
(iii) ନଦୀ ଉପମନ୍ଦିରଂ ପ୍ରବହତି (ମନ୍ଦିରସ୍ଯ ସମୀପମ୍‌) – ନଭ ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ପ୍ରବାହିତ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଉପରାଜ୍ୟପାଳଃ, ଉପକୁଳାଧ୍ପତିଃ, ଉପାଧ୍କ୍ଷଃ ଇତ୍ଯାଦି ପଦରେ “ଉପ” ପଦର ସାମୀପ୍ୟ ଅର୍ଥ ନ
ଥାଇ ଅଧସ୍ତନ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତେଣୁ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ!

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ *ଅନୁ” ଅବ୍ୟୟପଦ ପଛ ବା ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ]
(i) ଅନୁଶିକ୍ଷକଂ ଛାତ୍ରାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ଶିକ୍ଷକସ୍ଯ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପଛରେ ଛାତ୍ରମାନେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ଅନୁବୃକ୍ଷଂ ଚୌରଃ ଅସ୍ତି । (ବୃକ୍ଷସ୍ଯ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଗଛ ପଛରେ ଚୋର ଅଛି ।
(iii) ଅନୁଗୃହଂ ବାଟିକା ବିଦ୍ୟତେ । (ଗୃହସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଘରପଛରେ ବଗିଚା ଅଛି ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ମାତ୍ର, “ଅନୁରୂପମ୍‌” ପଦର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ‘ ରୂପସ୍ଯ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌’ ହୁଏ ଏବଂ ‹ ଅନୁକୂଳମ୍‌’ ପଦର ‘ ଅନୁଗତ କୂଳମ୍‌’ ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ସୁ” ଉପସର୍ଗ ସମୃଦ୍ଧି ବା ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ପ୍ରାକ୍‌ ଅୟଂଦେଶଃ “ ସୁଭାରତମ୍‌’ ଆସୀତ୍‌ । (ଭାରତାନାଂ ସମୃଵିଃ) – ସମୃଦ୍ଧ କଳିଙ୍ଗ ଥ୍ଲା ।
(ii) ସୁମଦ୍ରଂ ଗର୍ବଂ ଜନୟତି। (ମଦ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟମ୍‌) – ମଦ୍ରମାନଙ୍କ ପ୍ରାଚୂର୍ଯ୍ୟ ଅହଂକାର ଜନ୍ମାଏ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – କର୍ମଧାରୟ ଏବଂ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ବ୍ୟବହୃତ “ସୁ’ ପଦ ଶୋଭନ ବା ସୁନ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇବାସହିତ ବିଶେଷରୂପ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଅଭାବ ବା ବ୍ୟୂଦ୍ଧି ଅର୍ଥରେ “ଦୁଃ” ଏବଂ ‹ ନିଃ’ ଉପସର୍ଗର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) ଦେଶେ ଦୂର୍ଭିକ୍ଷଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଭିକ୍ଷାୟାଃ ଅଭାବଃ) – ଦେଶରେ ଭିକ୍ଷାର ଅଭାବ ଦେଖାଯାଉଛି)
(ii) ସ୍ଥାନେଃଞ୍ପିନ୍‌ ନିର୍ମକ୍ଷିକମ୍‌ ଅନୁଭୂୟତେ । (ମଧିକାଣାମ୍‌ ଅଭାବଃ) – ଏଠାରେ ମାଛିମାନଙ୍କ ଅଭାବ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – କର୍ମଧାରୟ ଓ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ‘ ଦୁଃ” ଦୁଷ୍ଟ ଓ “ନିଃ” “ ଅବିଦ୍ୟମାନ” ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବାରୁ ବିଶେଷ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ “ଅଧ ଉପସର୍ଗ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥୁଲେ ତାହା ପରପଦରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଅର୍ଥକୁ
ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ବକ୍ତା ଅଧ୍ଯାମ୍ମ୍‌ ଅଭାଷତ । (ଆମ୍ବନି ଇତି) – ବକ୍ତା ଆମୂବିଷୟକ ଭାଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି ।
(ii) କୃଷକାଃ ଅଧ୍ଗ୍ରାମଂ ନିବସନ୍ତି । (ଗ୍ରାମେ ଇତି) – କୃଷକମାନେ ଗୀରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
(iii) ଅଧ୍ହରି ଭକିଂ କୁରୁ (ହରୌ ଇତି) – ହରିଙ୍କଠାରେ ଭକି କର ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ପ୍ରଯୁକ “ଆ” ଉପସର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ (ଯାବତ୍‌) ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
ଗାନ୍ଧିମହାଭାଗଃ ଆମରଣଂ ସତ୍ୟମ୍‌ ଅପାଳୟତ । (ମରଣଂ ଯାବତ୍‌) – ଗାନ୍ଧିଜୀ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସତ୍ୟ ପାଳନ କରିଥ୍ଲେ ।
(i) ଦୋଷୀ ଆଜୀବନଂ କାରାଗାରଂ ନୀତଃ (ଜୀବନଂ ଯାବତ୍‌) – ଦୋଷୀ ଜୀବନସାରା ଜେଲ ଗଲା ।
(ii) ରଘୁଃ ଆସମୁଦ୍ରଂ ରାଜ୍ୟଂ ଶଶାସ । (ସମୁଦ୍ରଂ ଯାବତ୍‌) – ରଘୁ ସମୁଦ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଶାସନ କରୁଥୁଲେ ।
ସେହିପରି,

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପିତା ମାମ୍‌ ଆପାଦମସ୍ତକମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ପାଦମସ୍ତକଂ ବ୍ୟାପ୍ୟ) – ବାପା ମୋତେ ଗୋଡ଼ଠାରୁ ମୁଣ୍ଡପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାହିଁଲେ।
(ii) ଭାରତବର୍ଷମ୍‌ ଆକୁମାରୀହିମାଚଳଂ ବର୍ତତେ । (କୁମାରୀହିମାଚଳୌ ଯାବତ୍‌) – ଭାରତବର୍ଷ କୁମାରୀକାଠାରୁ ହିମାଚ଼ଳ ଯାଏ ।
(iii) ଆହିମାଳୟଂ ଗଙ୍ଗା ଦୃଶ୍ୟତେ । (ହିମାଳୟାତ୍‌ ଆରଭ୍ୟ) – ହିମାଳୟଠାରୁ ଗଙ୍ଗା ଦେଖାଯାଉଛି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ସ’ ସାଦୃଶ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୂଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ସିଂହଃ ସଚ୍ିତ୍ରଂ ପ୍ରତିଭାତି (ଚ଼ିତ୍ରସ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌) – ସିଂହ ଚ଼ିତ୍ରସଦୃଶ ପ୍ରତିଭାତ ହେଉଛି ।
(ii) ଭକ୍ତଃ ଭଶ୍ଵରେ ସହରି ଅନୂଭବତି । (ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌) – ଭକ୍ତ ଭଶ୍ନରକୁ ହରିସଦୃଶ ଅନୁଭବ କରେ ।

ମନେରଖ: ମ୍ଣଳନ୍ଧନ୍ଖୀ ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ପ୍ରତି” ବୀସ୍ଵା ବା ପଦର ବାରମ୍ବାର ଆବୃଭ୍ଭିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ଭିକ୍ଷୁଃ ପ୍ରତିଗୃହଂ ଭିକ୍ଷତେ । (ଗୃହଂ ଗୃହମ୍‌ / ଗୃହେଗୃହେ) – ଭିକ୍ଷୁକ ଘରକୁ ଘର ଭିକ୍ଷା ମାଗୁଛି ।
(ii) ମେଘ ପ୍ରତିଦିଶଂ ବ୍ୟାପ୍ନୋତି । (ଦିଶଂଦିଶମ୍‌ / ଦିଶିଦିଶି) – ମେଘ ସବୁଦିଗକୁ ବ୍ୟାପିଛି ।
(iii) ସଃ ପ୍ରତ୍ୟହମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛତି । (ଅହନି ଅହନି) – ସେ ପ୍ରତିଦିନ ଆସନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ଅକ୍ଷି’ ଶବ୍ଦ ସମାସବିଧସମୟରେ ‘ ଅକ୍ଷ”ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଃ ମାଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ଅକ୍ଷି ପ୍ରତି) – ପ୍ରଧାନାଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେଖୁଲେ ।
(ii) ଦୁର୍ଜନଃ ପରୋକ୍ଷଂ ନିନ୍ଦତି । (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପରମ୍‌) – ଦୁଷ୍ଟ ଆଖ୍‌ ଉହାଡ଼ରେ ନିନ୍ଦାକରେ ।
(iii) ତବ ସମକ୍ଷଂ କଃ ଆଗଚ୍ଛତ୍‌ ? (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ସମୀପମ୍‌ / ସମମ୍‌) – ତୁମ ପାଖକୁ କିଏ ଆସିଲା ?
(iv) ମମ ଅନ୍ଵକ୍ଷଂ ଚୌରଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ । (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ମୋର ଆଖ୍‌ ଉହାଡ଼ରେ ଚୋର ଚାଲିଗଲା ।

ମନେରଖ: ନଦୀବାଚ଼କ ପଦର ସମାହାର ହେଲେ ତାହା ଦ୍ବିଗୁସମାସ ନ ହୋଇ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସର ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଉଦାହରଣ –
(i) ଉତ୍ତରଭାରତେ ପଞ୍ଚନଦମ୍‌ ଅସ୍ତି । (ପଞ୍ଚାନାଂ ନଦୀନାଂ ସମାହାରଃ) – ଉତ୍ତରଭାରତରେ ପଞ୍ଚନଦୀ ଅଛି ।
(ii) ପ୍ରୟାଗେ ତ୍ରିଗଙ୍ଗ ବିରାଜତେ । (ତିସୃଣାଂ ଗଙ୍ଗାନାଂ ସମାହାରଃ) – ପ୍ରୟାଗରେ ତିନିଗଙ୍ଗା ବିରାଜିତ ।

ମନେରଖ: ଅବ୍ୟଭୀଭାବ ସମାସରେ ସମସ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତୃତୀୟା ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ –
ପ୍ରରୋକ୍ଷେ କାର୍ଯ୍ୟହନ୍ତାରଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେ ପ୍ରିୟବାଦିନମ୍‌। ଇତ୍ୟାଦି ଆଖୁ ଉହାଡ଼ରେ କାମ ନଷ୍ଟକାରୀ ଆଗରେ ମଧୁରଭାଷୀ ବଡ଼ସାନ କ୍ରମ ଅର୍ଥର ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ହୁଏ । ଯଥା – ଜ୍ୟେଷ୍ଠସ୍ଯ ଆନୁପୂର୍ବ୍ୟେଣ – ଅନୁଜ୍ଯେଷ୍ଠମ୍‌ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ। (ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର )
(କ) ଶିବଦତ୍ତ ଶକ୍ତିଅନୁସାରେ ଦାନ ଦି ଅନ୍ତି।
Answer:
ଶିବଦତ୍ତଃ ଯଥାଶକ୍ତି ଦାନଂ ଦଦାତି ।

(ଖ) ମୃଗପଛରେ ସିଂହ ଦୌଦ଼ୂଥ୍ଲା
Answer:
ମୃଗମ୍‌ ଅନୁ ସିଂହଃ ଅଧାବତ୍‌ ।

(ଗ) ଗୀ ନିକଟରେ ହାଟ ବସେ ।
Answer:
ଉପଗ୍ରାମଂ ହଟ୍ଟଃ ବର୍ତତେ ।

(ଘ) ସବୁଘର ପରିଷ୍କାର ରଖ ।
Answer:
ପ୍ରତିଗୃହଂ ପରିଷ୍ପରୁ ।

(ଙ) ଭାରତର ସମୃଦଵି ପ୍ରଶଂସନୀୟ।
Answer:
ସୁଭାରତଂ ପ୍ରଶଂସନୀୟମ୍‌ ।

(ଚ) ଦେଶକୁ ଦେଶ ସମ୍ବନ୍ଧ ବଢ଼ି ଚାଲିଛି।
Answer:
ପ୍ରତିଦେଶଂ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ବର୍ଦତେ ।

(ଛ) ମୋ ଆଖୁଆଗରେ ପିଲାଟି ପଡ଼ିଗଲା।
Answer:
ମମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ବାଳକଃ ଅପତତ୍‌ ।

(ଜ) ସବୁଦିଗରେ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରସବୁ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ପ୍ରତିଦିଶଂ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରାଣି ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଝ) କୃପଣ ଧନବିଷୟରେ ଚିନ୍ତାକରେ ।
Answer:
କୃପଣଃ ସୁଧନଂ ଚିନ୍ତୟତି ।

(ଞ) ଆପଣମାନେ ପୋଖରୀପାଖଦେଇ ଯିବେ।
Answer:
ଭବନ୍ତଃ ଆସରୋବରଂ ଗମିଷ୍ଯନ୍ତି ।

୨। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।)
କଣ୍ତସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌
Answer:
ଆକଣ୍ଠମ୍‌ ।

ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ସମୀପମ୍‌
Answer:
ସମକ୍ଷମ୍‌ ।

ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌
Answer:
ଅନୁବୃକ୍ଷମ୍‌ ।

ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
Answer:
ସଶିଷ୍ୟମ୍‌ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଗୃହେ ଇତି
Answer:
ଅଧ୍ଗୃହମ୍‌ ।

ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଯାବତ୍‌
Answer:
ଆବିଦ୍ୟାଳୟମ୍‌ ।

ଅହନି ଅହନି
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟହମ୍‌ ।

ଧନାନାଂ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୁଧନମ୍‌ ।

ଜନସ୍ୟ ଅଭାବଃ
Answer:
ନିର୍ଜନମ୍‌ ।

ଭିକ୍ଷାୟାଃ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୁଭିକ୍ଷମ୍‌ ।

ମକ୍ଷିକାଣାମ୍‌ ଅଭାବଃ
Answer:
ନିର୍ମୟ୍ଷିମ୍‌ ।

ଉତ୍କଳସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୂକ୍ୁଳମ୍‌ ।

୩। ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ। (ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ / ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ଲେଖ!)
ପ୍ରତିଦିନମ୍
Answer:
ଦିନଂ ଦିନମ୍‌

ଦୁର୍ଭିକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଭିକ୍ଷାୟାଃ ଅଭାବଃ

ସୁଭିକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଭିକ୍ଷାୟାଃ ସମୃଵ୍ିଃ

ଅନୁଜ୍ୟେଷ୍ଠମ୍‌
Answer:
ଜ୍ୟେଷ୍ଠସ୍ୟ ଆନୁପୂର୍ବ୍ୟେଣ

ପରୋକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପରମ୍‌

ଅନୁରୂପମ୍‌
Answer:
ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌

ଅଧୁହରି
Answer:
ହରୌ ଇତି

ଉପଗ୍ରାମମ୍‌
Answer:
ଗ୍ରାମସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ତ୍ରିଗଙ୍ଗମ୍‌
Answer:
ତିସୃଣାଂ ଗଙ୍ଗାନାଂ ସମାହାରଃ

ଯଥାବୂଦ୍ଧି
Answer:
ବୁଦ୍ଧିମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ

ଯଥେଷ୍ଟମ୍‌
Answer:
ଇଚ୍ଛାମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ

ସହରି
Answer:
ହରୌ ଇତି

ଆସମୁଦ୍ରମ୍‌
Answer:
ସମୁଦ୍ରଂ ଯାବତ୍‌

ପଞ୍ଚନଦମ୍‌
Answer:
ପଞ୍ଚାନାଂ ନଦୀନାଂ ସମାହାରଃ

୪। ସମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁତ। (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର।) ଉତ୍ତର ।

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ଅନୁରୂପମ୍‌ ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
ଅଧୂହରି ଗଙ୍ଗାୟାଃ ସମୀପମ୍‌
ଉପଗଙ୍ଗଂମ୍‌ ମରଣଂ ଯାବତ୍‌
ଆମରଣମ୍‌ ହରୌ ଇତି
ଅନ୍ଵକ୍ଷମ୍‌ ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌
ସୁଭାରତମ୍‌ ଭାରତସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧି
ସହରି ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ଅନୁରୂପମ୍‌ ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌
ଅଧୂହରି ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
ଉପଗଙ୍ଗଂମ୍‌ ଗଙ୍ଗାୟାଃ ସମୀପମ୍‌
ଆମରଣମ୍‌ ମରଣଂ ଯାବତ୍‌
ଅନ୍ଵକ୍ଷମ୍‌ ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌
ସୁଭାରତମ୍‌ ଭାରତସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧି
ସହରି ହରୌ ଇତି

୫। ବାକ୍ୟାନି ରଚ଼ୟତ। (ବାକ୍ଯରଚନା କର!)
ସମକ୍ଷମ୍‌, ପଞ୍ଚନଦମ୍‌, ଆଶୈଶବମ୍‌, ଆଜୀବନମ୍‌, ସୁଶସ୍ଯମ୍‌, ଯଥାମତି, ସୁଭାରତମ୍‌, ଆହିମାଳୟମ୍‌, ଯଥାବିଧ୍, ଅନୁ ପୂତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ସମକ୍ଷମ୍‌ (ଆଖ୍‌ଆଗରେ) – ମମ ସମକ୍ଷଂ ସତ୍ଯ ବଦ ।
ପଞ୍ଚନଦମ୍‌ (ପାଞ୍ଚଟି ନଦୀର ସମାହାରଃ) – ପଞ୍ଜାବଂ ପଞ୍ଚନଦଂ ଭବତି ।
ଆଶୈଶବମ୍‌ (ପିଲାଦିନରୁ) – ଆଶୈଶବଂ ରାମଃ ଧାର୍ମିକଃ ।
ଆଜୀବନମ୍‌ (ଜୀବନସାରା) – ଭୀଷ୍ମଃ ଆଜୀବନଂ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ।
ସୁଶସ୍ୟମ୍‌ (ଶସ୍ଯର ସମୃଵି) – ସୁଶସ୍ଯଂ ଭାରତଂ ଭବେତ୍‌ ।
ଯଥାମତି (ଯଥା ବୁଦି) – ଯଥାମତି ପାଠଂ ପଠତ ।
ସୁଭାରତମ୍‌ (ଭାରତର ସମୃଵି) – ଭାରତଂ ସଦା ସୁଭାରତଂ ସ୍ୟାତ୍‌ ।
ଆହିମାଳୟମ୍‌ (ହିମାଳୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) – ଆହିମାଳୟଂ ଭାରତବର୍ଷମ୍‌ ।
ଯଥାବିଧ୍‌ (ବିଧ୍‌କୁ ଅତିକମ ନ କରି) – ଯଥାବିଧ୍‌ ଶାସନଂ ପ୍ରଚ଼ଳତି କିମ୍‌ ?
ଅନୁପୁତ୍ରମ୍‌ (ପୁତ୍ରସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଅନୁପୁତ୍ରମ୍‌ ଏକା କନ୍ୟା ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ତତ୍‌ପୂରୂଷସମାସ:
ପୂର୍ବପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଭକ୍ତିର ପଦ ଥାଇ ପରପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଲେ ତତ୍‌ପୂରୂଷସମାସ ହୁଏ। ପୂର୍ବପଦରେ ଯେଉଁ ବିଭନ୍ତି ଥାଏ, ସମାସର ନାମ ସେହି ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ । ସମସ୍ତପଦର ମୂଳପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ରୂପ କରାଯାଇ ବିଗ୍ରହ କରାଯାଏ ପରେ ଳିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ନ ଅନୁଯାୟୀ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦର ରୂପ ଯୋଡ଼ାଯାଏ ।

ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ଶ୍ରିତ, ଗତ, ଅତ୍ୟସ୍ତ, ପ୍ରାପ୍ତ, ଆପନ୍ନ ଓ ଅତୀତ ପ୍ରଭୃତି ପଦ ପରପଦରେ ଥାଇ ପୂର୍ବପଦର ଦ୍ବିତୀୟା ହେଲେ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷସମାସ ହୋଇଥାଏ ।
ଳନ୍ଦଷ/ ଜଳ :
(i) ଗୁହାଶ୍ରିତଃ ସିଂହଃ ଗର୍ଜତି । (ଗୁହାଂ ଶ୍ରିତଃ) – ଗୁଖ୍ାରେ ଆଶ୍ରୟନେଇଥ୍ବା ସିଂହ ଗର୍ଜନ କରୁଛି ।
(ii) ବିଳାଶ୍ରିତଃ ମୂଷକଃ ବହିଃ ପଶ୍ୟତି । (ବିଳମ୍‌ ଆଶ୍ରିତଃ) – ଗାତରେ ଆଶ୍ରୟନେଇଥ୍ବା ମୂଷା ବାହାରକୁ ଚାହିଁଛି।
(iii) ହସ୍ତଗତଂ ଧନଂ ଦେହି । (ହସ୍ତଂ ଗତମ୍‌) – ହାତକୁ ଆସିଥବା ଟଙ୍କା ଦିଅ ।
(iv) ଗୃହାଗତଂ ବନ୍ଧୁଂ ପୂଚ୍ଛ। (ଗୃହମ୍‌ ଆଗତଃ, ତମ୍‌) – ଘରକୁ ଆସିଥବା ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ପଚାର ।
(v) ଶରଣାପନ୍ଲଃ ସର୍ବଦା ରକ୍ଷଣୀୟଃ (ଶରଣମ୍‌ ଆପନ୍ନଃ) – ଶରଣ ପଶିଥ୍ବା ଲୋକଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(vi) ଦୁଃଖାତୀତଃ ଜନଃ ସୁଖଂ ଲଭତେ । (ଦୁଃଖମ୍‌ ଅତୀତଃ) – ଦୁଃଖ ଭୋଗକରିଥ୍ବା ଲୋକ ସୁଖାପାଏ ।
(vii) ଗର୍ଭପତିତଃ କୁକ୍ଟରଃ ବୁକ୍ତି । (ଗର୍ଭଂ ପତିତଃ) – ଗାତରେ ପଡ଼ିଥ୍ବା କୁକୁର ଭୁକୁଛି ।
(viii)ଏହିପରି ଦେଶାଗତଃ = ଦେଶମ୍‌ ଆଗତଃ (ଦେଶକୁ ଆସିଥ୍ବା) ।
(ix) ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ (ଧନ ପାଇଥ୍‌ବା) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ କଳ –
(i) ଗ୍ରାମଗମୀ ଛାତ୍ରଃ ନ ଆଗତଃ (ଗ୍ରାମଂ ଗମୀ) – ଗୀକୁ ଯାଇଥ୍ବା ଛାତ୍ର ଆସିଲା ନାହିଁ।
(ii) ଗ୍ରାମଯାୟୀ ରାଜସେବକଃ ଆଗଛ୍ଛତି । (ଗ୍ରାମଂ ଯାୟୀ) – ଗୀକୁ ଯାଇଥ୍ବା ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ ଆସୁଛନ୍ତି ।
(iii) ପଶବଃ ସ୍ତନ୍ୟପାୟିନଃ ଭନ୍ତି । (ସ୍ତନ୍ଯଂ ପାୟିନଃ) – ପଶୁମାନେ ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରନ୍ତି ।
ଏଠାରେ “ଗମୀ” “ଗମନ କରୁଛି ଯିଏ” ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଛି । ଏହି ଭବିଷ୍ୟତ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ “ଇନ୍‌” ପ୍ରତଞ୍ଜନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ ମଧ୍ଯ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୋଇଥାଏ ।
(i) ଜଳପିପାସୁଃ ମୃଗଃ ସରୋବରଂ ଧାବତି । (ଜଳଂ ପିପାସୁଃ) – ପାଣି ପିଇବାକୁ ଚାହୁଁଥ୍‌ବା ହରିଣ ପୋଖରୀକୁ ଧାଉଁଛି ।
(ii) ଅନ୍ନବୁଭୁକ୍ଷୁଃ ଦରିଦ୍ରଃ ପ୍ରତିଦ୍ଵାରଂ ଭ୍ରମତି । (ଅନ୍ନ ବୁଭୁକ୍ଷୁଃ) – ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା ଗରିବ ଦ୍ଵାରଦ୍ଵାର ବୁଲୁଛି।
(iii) ଶାସତୁଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଶିଷ୍ୟଃ ଗୁରୁଂ ପୃଚ୍ଛତି । (ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଜିଜ୍ଞାସୁଃ) – ଶାସ୍ତ୍ର ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।

‘ସନନ୍ତ’ ବିଶେଷଣ (ପା-ସନ୍‌+ଉ) ପିପାସୁ (ଭୁଜ୍‌- ସନ୍‌ + ଉ) ବୁଭୁଷ୍ଣୁ ଆଦି ପଦଯୋଗରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ।
ଏହିପରି ମନ୍ଦିରଂ ଦିଦୃକ୍ଷୁଃ = ମନ୍ଦିରଦିଦୃକ୍ଷୁଃ (ମନ୍ଦିର ଦେଖ୍‌ବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଥ୍ବା) ।
ଧନଂ ଲିପ୍ଗୁଃ = ଧନଲିସୁଃ (ଧନ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।
ସେହିପରି ବ୍ୟାପ୍ତି ବୁଝାଉଥୁ୍‌ବା କାଳବାଚ଼କ ଓ ମାର୍ଗବାଚ଼ ପଦସହିତ ସମାସକୁ ମଧ୍ଯ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
(i) ତେତ ବର୍ଷଭୋଗ୍ୟଃ କାରାବାସଃ ଅନୁଭୂତଃ । (ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ) – ସେ ଏକବର୍ଷ ଜେଲଦଣ୍ଡ ଭୋଗିଲେ ।
(ii) ପ୍ରତ୍ୟହଂ ଦିନପାଠ୍ୟ କୁରୁ (ଦିନଂ ପାଠ୍ୟମ୍‌) – ପ୍ରତିଦିନର ପାଠ ପ୍ରତିଦିନ କର ।
(iii) ମାସବ୍ୟାପ୍ରଃ ବୃଷ୍ଟିପାତଃ ପ୍ରଶମିତଃ । (ମାସଂ ବ୍ୟାପ୍ତଃ) – ମାସେବ୍ୟାପି ହୋଇଥ୍ବା ବର୍ଷା କମିଗଲା ।
(iv) କ୍ରୋଶପ୍ରମିତଃ ମାର୍ଗଃ ଅତିକ୍ରମଣୀୟଃ । (କ୍ରୋଶଂ ପ୍ରମିତଃ) – କୋଶେବାଟ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ହେବ ।ଉପର୍ଯ୍ୟକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ ରହିଅଛି । ଏହିପରି ମୁହୁର୍ତସୁଖମ୍‌ – ମୁହୁର୍ଭ’ ସୁଖମ୍‌ (କ୍ଷଣିକ ସୁଖ), କ୍ଷଣନିଦ୍ରା = କ୍ଷଣଂନିଦ୍ରା (କ୍ଷଣିକ ନିଦ୍ରା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ପୂର୍ବପଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପରପଦରେ ପୂର୍ବ, ସଦୃଶ, ସମ, ଭନ, କଳହ, ମିଶ୍ର, ଯୁକ୍ତ ଆଦି ପଦ ଥ୍ଲେ ସମାସକୁ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୂହାଯାଏ।

ଲକ କଲ:
(i) ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍‌ ମାସପୂର୍ବଃ । (ମାସେନ ପୂର୍ବଃ) – ରାମ ଶ୍ୟାମଠାରୁ ମାସେ ବଡ଼ ।
(ii) ଆଚାର୍ଯ୍ୟଃ ପିତୃତୁଲ୍ୟଃ ପୂଜ୍ୟଃ । (ପିତ୍ରା ତୁଲ୍ୟଃ) – ଗୁରୁ ପିତୃତୁଲ୍ୟ ସମ୍ମାନଯୋଗ୍ୟ ।
(iii) ରାଜସଦୃଶଃ ମହାତ୍ମା ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ରାଜ୍ଞା ସଦୃଶଃ) -_ ରାଜାଙ୍କ ପରି ମହାତ୍ମା ବାଟରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(iv) ମାତୃସମା ମାତୃଭୂମିଃ ବନ୍ଦନୀୟା। (ମାତ୍ରା ସମା) – ମାଆପରି ମାତୃଭୂମିର ବନ୍ଦନା କରିବା ଉଚ୍ମିତ ।
(v) ଧନହୀନଃ ଭିକ୍ଷୁଃ ଭିକ୍ଷତେ । (ଧନେନ ହୀନଃ) – ଧନହୀନ ଭିକାରୀ ଭିକ୍ଷା ମାଗୁଛି ।
(vi) ଏକ୍ରୋନଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତମ୍‌ । (ଏକେନ ଉନମ୍‌) – ଗୋଟିଏ ଟଙ୍କା କମ୍‌ ପାଇଲି ।
(vii) ତୟୋଃ ମଧ୍ଯେ ବାକ୍ଟଳହଃ ଅଭବତ୍‌ । (ବାଚା କଳହଃ) – ସେ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ପାଟିତୁଣ୍ଡ ହେଲା ।
(viii) ବାଳାଦପି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଂ ବଚ଼ଃ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌। (ଯୁକ୍ତ୍ୟା ଯୁକ୍ତମ୍‌) – ପିଲାଟିଠାରୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ।
(ix) ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରାଃ ଲାଜାଃ ଭକ୍ଷଣୀୟାଃ । (ଗୁଡ଼େନ ମିଶ୍ରାଃ) ଉଖୁଡ଼ା ଖାଇବା ଉଚ୍ଦିତ ।

ଏହିପରି ଧାନ୍ୟେନ ଅର୍ଥଃ = ଧାନ୍ୟାର୍ଥଃ (ଧାନଲାଭ), ଆଚାରେଣ ଶ୍କ୍ଷଃ – ଆଚାରଶ୍କ୍ଷଃ (ଆଚାର କୋମଳ)
(ଶ୍ଭକ୍ଷଃ – କୋମଳ, ମୃଦୂ, ସୌମ୍ୟ, ସିଗୁ, ଚିକ୍କଣ, ସୁନ୍ଦର), ଯୁକ୍ତ୍ଯା ନିପୁଣଃ – ଯୁକିନିପୁଣଃ (ଯୁକିରେ ନିପୁଣ) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦସହିତ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦର ସମାସ ହେଲେ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷସମାସ ହୁଏ।
ଲଣ କଲ:
(i) ସଃ ମଦ୍ଦଭଂ ପୁସ୍ତକମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ । (ମୟା ଦତମ୍‌) – ସେ ମୋଦ୍ବାରା ଦିଆଯାଇଥୁବା ବହି ନେଇଗଲା ।
(ii) ଜଳସିକ୍ତଃ ଜନଃ କମ୍ପତେ । (ଜଳେନ ସିକ୍ତଃ) – ପାଣିରେ ଭିଜିଥ୍‌ବା ଲୋକଟି ଥରୁଛି ।
(iii) ଶରାହତଃ ମୃଗଃ ଅମ୍ରିୟତ । (ଶରେଣ ଆହତଃ) – ଶରଦ୍ବାରା ଆହତ ହରିଣଟି ମରିଗଲା ।
(iv) ନଖଛିନୁଂ ଫଳଂ ଭୁମୌ ଅପତତ୍‌ । (ନଖୈଃ ଛିନ୍ନମ୍‌) – ନଖରେ ଛିଣ୍ିିଥ୍‌ବା ଫଳଟି ତଳେ ପଡ଼ିଗଲା ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ତଦର୍ଥ (ନିମିରାର୍ଥେ) , ପୂଜା, ବଳି, ହିତ, ସୁଖ ଆଦି ପଦ ସହିତ ଚ଼ତୁର୍ଥୀ ବିଭ୍ୟକୁଯନ୍ତ ପଦର ସମାସକୁ ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ସମାସ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରକୃତିବିକୃତି ଯୋଗ ରହିଥ୍ଲେ ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ଅନ୍ୟତ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ।

ଲନ୍ଷ/ କଲ:
(କ) ମାତା ହାରସୁବର୍ଣଂ ଦର୍ଶୟତି । (ହାରାୟ ସୁବର୍ଣ୍ମ୍‌) – ମାଆ ହାରନିମନ୍ତେ ସୁନା ଦେଖାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ଶାଳାୟାମ୍‌ ଅଶ୍ଵଘାସଃ ନାସ୍ତି । (ଅଶ୍ଵସ୍ୟ ଘାସଃ) – ଘୋଡ଼ାଶାଳରେ ଘୋଡ଼ାଘାସ ନାହିଁ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ହାର (ବିକୃତି) ଓ ସୁବର୍ଣ୍ଣ (ପ୍ରକୃତି) ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରକୃତିବିକୃତିଭାବ ରହିଥ୍ବାରୁ ଚ଼ତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୋଇଛି, ମାତ୍ର ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ଅଶ୍ଵ ଓ ଘାସ ମଧ୍ଯରେ ସେପରି ଭାବ ନ ଥୁବାରୁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୋଇଛି। ଏହିପରି ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ଯୂପଦାରୁ ପୂଜିତମ୍‌ । (ଯୂପାୟ ଦାରୁ) – ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯୂପଦାରୁ ପୂଜାକଲେ ।
(ବି. ଦ୍ର.: ନୁମ-ଯଜଞନ ବଳିକିଆଦିର/ ଯା ନହୁନୁ ରାନିକ ନିମଳେ ଛୁନିନେ 6ଘୋରାଫିଚା ଛନ୍ଦ ନନ୍ଞସ୍ନଦ ଛ୍ଫରିନଦୁବନୁଫ ଥାନ ନର୍ଥ)

ପ୍ରଭାତେ ଭୂତବଳିଃ କରଣୀୟଃ । (ଭୂତେଭ୍ୟଃ ବଳିଃ) – ସକାଳୁ ଭୂତବଳି କରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(ବି. ଦ୍ର.: ହୁଳକଳି – ମାନକୁ ନାଜ/ ଜନ, ଜୁଜନନ)
(i) ରାଜା ପ୍ରଜାହିତ୍‌ କୂର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ । (ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ହିତମ୍‌) – ରାଜା ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ କରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(ii) ଗୋସୁଖଂ ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ଉନ୍ନତିଂ କରୋତି । (ଗୋଭ୍ୟଃ ସୁଖମ୍‌) – ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ସୁଖରେ ରଖ୍‌ଲେ ରାଜାଙ୍କର ଉନ୍ନତି ହୁଏ ।
(iii) କନ୍ୟାରକ୍ଷିତଂ ଧନଂ ନ ଦାସ୍ୟାମି । (କନ୍ୟାୟୈ ରକ୍ଷିତମ୍‌) – କନ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ରଖୁଥ୍‌ବା ଧନ ଦେବି ନାହିଁ।

ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦସହିତ ଭୟ, ଅପେତ (ବିଯୁକ, ବିଚଳିତ, ମୁଳି, ବଞ୍ଚତ) , ମୁକ, ପତିତ, ସଳିତ ଓ ଅପୋଢ଼ (ଦୂରକୁ ଠେଲି ଦିଆଯାଇଥ୍ବା) ଆଦି ପଦର ସମାସକୁ ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାଜପଥେଷୁ ଚୌରଭୟଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଚୌରାତ୍‌ ଭୟମ୍‌) – ରାଜପଥରେ ଚୋରଭୟ ଦେଖାଯାଉଛି ।
(ii) ବନ୍ଧନଭୀତଃ ବିହଗଃ ଉଚ୍ଚୈଃ କୂଜତି । (ବନ୍ଧନାତ୍‌ ଭୀତଃ) – ବନ୍ଧନଭୟରେ ଚଢ଼େଇ ବଡ଼ପାଟିରେ ରାବୁଛି।
(iii) ଶତ୍ରୁତ୍ରାସାତ୍‌ ରାଜା ବନମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ । (ଶତ୍ରୁଭ୍ୟଃ ତ୍ରାସଃ, ତସ୍ମାତ୍‌) – ଶତ୍ୁଭୟ ହେତୁ ରାଜା ବଣକୁ ଚାଲିଗଲେ ।
(iv) ବାଳଃ ରୋଗମୁକ୍ତ ଅଭବତ୍‌ । (ରୋଗାତ୍‌ ମୁକ୍ତଃ) – ପିଲାଟି ରୋଗରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଲା ।
(v) ଆକାଶପତିତଂ ଜଳଂ ଚକ୍ରବାକଃ ପିବତି । (ଆକାଶାତ୍‌ ପତିତମ୍‌) – ଆକାଶରୁ ପଡୁଥ୍୍‌ବା ଜଳ ଚକୋରପକ୍ଷୀ ପାନ କରେ।

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକପରି ତରଙ୍ଗାତ୍‌ ଅପତ୍ରସ୍ତଃ (ଟିକିଏ ଡ଼ରୁଥ୍‌ବା) = ତରଙ୍ଗାପତ୍ରସ୍ତଃ (ତରଙ୍ଗକୁ ଟିକିଏ ଡରୁଥ୍ବା)
କଳ୍ପନାୟାଃ ଅପୋଢ଼ଃ (ଦରୂକୁ ଠେଲିଦିଆଯାଇଥ୍ବା) = କଳନାପୋଢ଼ଃ, ଦୁଖାତ୍‌ ଅପେତଃ (ବିଯୁକ୍ତ) = ଦୁଃଖାପେତଃ (ଦୁଃଖବିମୁକ୍ତ) ।
ପର୍ବତାତ୍‌ ସ୍କଳିତମ୍‌ (ଖସିଥ୍‌ବା) = ପର୍ବତସ୍କଳିତମ୍‌ (ପର୍ବତରୁ ଖସିଥ୍‌ବା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦ ସୁବନ୍ତପଦସହିତ କିମ୍ବା କୃଦନ୍ତସହିତ ସମାସ ହେଲେ ତାହାକୁ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ କୁହାଯାଏ। ସୁବନ୍ତ ପ୍ରାତିପଦିକ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ନେଇ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷର କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ରାଜପୁରୁଷଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ରାଜ୍ଞଃ ପୁରୁଷଃ) – ରାଜକର୍ମଚାରୀ ରାସ୍ତାରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ନଦୀଜଳଂ ସୁଶୀତଳଂ ଭବତି । (ନଦ୍ୟାଃ ଜଳମ୍‌) – ନଭପାଣି ଶୀତଳ ଅଟେ ।
(iii) ଅହଂ ମାତୁଳାଳୟାତ୍‌ ଆଗଢଚ୍ଛାମି । (ମାତୃଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ, ତସ୍ନାତ୍‌) – ମୁଁ ମାମୁଘରୁ ଆସୁଛି ।
(iv) ଦେବପୂଜକଃ ମନ୍ଦିରେ ନ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଦେବାନାଂ ପୂଜକଃ) – ଦେବପୂଜକ ଦେଉଳରେ ଦେଖାନାହାନ୍ରି ।
ଏହିପରି ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମୂଳମ୍‌ = ବୃକ୍ଷମୂଳମ୍‌ (ଗଛମୂଳ), ମମ ଗୃହମ୍‌ = ମଦ୍ଗୃହମ୍‌ (ମୋ ଘର)

ତବ ପୁସ୍ତକମ୍‌ = ତ୍ବତ୍‌ପୁସ୍ତକମ୍‌ (ତୁମ ବହି), ଅସ୍ନାକଂ ଗ୍ରାମଃ – ଅସ୍ନଦ୍‌ ଗ୍ରାମଃ (ଆମ ଗୀ) ଯୁବୟୋଃ / ଯୁସ୍ମାକଂ ମାତା = ସୂକ୍ଷୁଦ୍‌ମାତା (ତୁମ ମାଆ) ଆଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ସେହିପରି କୃଦନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସର ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

(i) ରାମସ୍ୟ ବନଗମନମ୍‌ ଅଭିପ୍ରେତମ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (ବନସ୍ୟ ଗମନମ୍‌) – ରାମଙ୍କ ବନଯାତ୍ରା ନିଶ୍ଚିତ ଥଲା ।
(ii) ଜଳଦାନଂ ମହାପୁଣ୍ୟମ୍‌ । (ଜଳସ୍ୟ ଦାନମ୍‌) – ଜଳଦାନ ମହା ପୁଣ୍ୟ ।
(iii) ପୁରସ୍କାରବିତରଣଂ ଭବିଷ୍ଯତି । (ପୁରସ୍କାରାଣାଂ ବିତରଣମ୍‌) – ପୁରସ୍ତାର ବିତରଣ ହେବ ।
(iv) ଭଶ୍ଵରଃ ଜଗତ୍‌ ସ୍ରଷ୍ଟା ଭବତି । (ଜଗତଃ ସ୍ରଷ୍ଟା) – ଭଶ୍ନର ଜଗତର ସ୍ରଷ୍ଟା ଅଟନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏହିପରି ଧନସ୍ୟ ଦାନମ୍‌ = ଧନଦାନମ୍‌, ପୁସ୍ତକସ୍ଯ ପଠନମ୍‌ – ପୁସ୍ତକପଠନମ୍‌ ଓ ଅନ୍ନସ୍ଯ ଦାତା – ଅନ୍ନଦାତା ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୂର୍ବ ଓ ପର ପଦର ସ୍ଥ୍ରାନବିନିମୟ ମଧ୍ଯ ହୁଏ । ଯଥା –

(i) ପୂର୍ବାହ୍ନେ ସେବକଃ ଆଗଚ୍ଛତି । (ଅହ୍ୁଃ ପୂର୍ବମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ପୂର୍ବାହ୍ନରେ ଚାକର ଆସେ ।
(ii) ଅପରାହ୍ନେ ସଭା ଅଭବତ୍‌ । (ଅହ୍ନଃ ଅପରମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ଅପରାହୁରେ ସଭା ହେଲା ।
(iii) ପୂର୍ବରାତ୍ରଃ ଦୁଃଖଦାୟକଃ ଆସୀତ୍‌ । (ରାତ୍ରେଃ ପୂର୍ବମ୍‌) – ପୂର୍ବରାତ୍ରି ଦୁଃଖଦାୟକ ଥ୍ଲା ।
(iv) ପୁର୍ବକାୟଃ ରାଜା ସନ୍ତୋଷମ୍‌ ଅଲଭତ । (କାୟସ୍ୟ ପୂର୍ବମ୍‌) ଇତ୍ୟାଦି । – ପଶୁ ଶରୀର ଆଗ ଅଂଶ ପାଇଥ୍ବା ରାଜା ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କଲେ ।

ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୂରୁଷ ନ ହୋଇ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) ନରୋଉମଃ ବିକ୍ରମାର୍କଃ ବେତାଳମ୍‌ ଅଭାଷତ (ନରେଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – ନରଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିକ୍ରମାର୍କ ବେତାଳକୁ କହିଲେ ।
(ii) କାଳିଦାସଃ କବିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ଆସୀତ୍‌ । (କବିଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – କାଳଦାସ କବିମାନଙ୍କ ମଞ୍ଚରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଥ୍ଲେ ।
(iii) ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ନାରଦଃ ନାରାୟଣମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ମୁନିଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – ମୁନମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାରଦ ନାରାୟଠଙ୍କୁ ଦେଖ୍‌ଲେ ।
(iv) ପରଶୁରାମଃ ଦ୍ବିଜୋତ୍ତମଃ ଆସୀତ୍‌ । (ଦ୍ବିଜେଷୁ ଉତ୍ତମଃ) ଇତ୍ୟାଦି – ପର୍ଶୁରାମ ଦ୍ବିଜମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଥ୍ଲେ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ମନେରଖ: ରାଜନ୍‌ ଶବ୍ଦ ରାଜରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) କପୋତରାଜଃ ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (କପୋତାନାଂ ରାଜା) – କପୋତମାନଙ୍କ ରାଜା ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବ ବୁଦ୍ଧିମାନ ଥ୍‌ଲେ ।
(ii) ସିଂହଃ ପଶୁରାଜଃ ଭବତି (ପଶୂନାଂ ରାଜା) – ସିଂହ ପଶୁମାନଙ୍କ ରାଜା ଅଟେ ।
(iii) କଳିଙ୍ଗରାଜଃ ଖାରବେଳଃ ମହାବୀରଃ ଆସୀତା୍‌ । (କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା) – କଳିଙ୍ଗମାନଙ୍କ ରାଜା ଖାରବେଳ ମହାବୀର ଥୁଲେ ।
(iv) କୁରୁରାଜଃ ପିତାମହମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (କୁରୂଣାଂ ରାଜା) ଇତ୍ୟାଦି । – କୁରୁମାନଙ୍କ ରାଜା ପିତାମହକୁ କହିଲେ ।

ମନେରଖ: ରାଜନ୍‌, ଲୋକ, ରାଜ୍ୟ, ଧର୍ମ ଓ ଦେବ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟପଦମାନଙ୍କ ସହିତ ସଭା ଶବ୍ଦର ସମାସ ହେଲେ “ସଭମ’ ଆଦେଶ ହୁଏ
ରକ୍ଷଃସଭଂ ପ୍ରଚଳତି । (ରକ୍ଷସାଂ ସଭା) – ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ସଭା ଚାଲିଛି ।
ପଶୁସଭଂ ବନେ ଅଭବତ୍‌ । (ପଶୂନାଂସଭା) ଇତ୍ୟାଦି । – ବଣରେ ପଶୁମାନଙ୍କ ସଭା ହୋଇଥଲା ।
କିନ୍ତୁ, ନାରୀସଭମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ନାରୀଣାଂ ସଭା) (ନାରୀ ସମୂହ) । – ନାରୀସଭା କହିଲା, (ନାରୀସମୂହ) ଧର୍ମସଭା ଆଶ୍ରୟଣୀୟା ! (ଧର୍ମସ୍ଯ ସଭା) (ଧର୍ମଶାଳା) – ଧର୍ମଶାଳା ଆଶ୍ରୟନେବା ଉଚିତ ।

ମନେରଖ: ସେନା, ସୂରା, ଛାୟା, ଶାଳା ଓ ନିଶା ଶବ୍ଦ ଷଷ୍ଠୀତତ୍ପୁରୁଷ ସମାସରେ ବିକଳରେ ଅକାରାନ୍ତ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ହୁଏ ।
(i) କଳିଙ୍ଗସେନା/ କଳିଙ୍ଗସେନଂ ବିଜୟତେ ସ୍ମ । (କଳିଙ୍ଗାନାଂ ସେନା) – କଳିଙ୍ଗସେନା ବିଜୟ ଲାଭ କଲା ।
(ii) ମଗଧସେନା/ ମଗଧସେନଂ ପରାଜିତା । (ମଗଧାନାଂ ସେନା) – ମଗଧସେନା ପରାଜିତ ହେଲା ।
(iii) ବୃକ୍ଷଛ୍ାୟଂ / ବୃକ୍ଷଳାୟା ଶୀତଳତାଂ ଦଦାତି । (ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଛାୟା) – ଗଛଛାଇ ଶୀତଳତା ଦିଏ ।
(iv) ଗୃହେ ଗୋଶାଳ / ଗୋଶାଳା ଅସ୍ତି । (ଗବାଂ ଶାଳା) ଇତ୍ୟାଦି । – ଘରେ ଗୋରୁଗୁହାଳ ଅଛି ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ- ତରୂଣାଂ ଛାୟା (ତରୁମାନଙ୍କ ଛାୟା) – ତରୁଚ୍ଛାୟମ୍‌ ହୁଏ ତରୁଛ୍ଛାୟା ହୁଏ ନାହିଁ । ବହୁବୃକ୍ଷର ଛାୟା ବୁଝାଇଲେ ନିତ୍ୟରେ ଆଦେଶ ହୁଏ ।

ମନେରଖ: ତୃପ୍ତ୍ୟର୍ଥିକ ପଦଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ନାହିଁ, ତୃତୀଯାଚତ୍ପୁରୁଷ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ଜଳତୃପରଃ ତୃଷାର୍ଭଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଜଳେନ ତୃପ୍ତଃ) (ଜଳସ୍ୟ ତୃପ୍ତଃ ନୁହେଁ) – ଶୋଷିଲୋକ ଜଳରେ ତୃପ୍ତ ।
(ii) ଧନତୃପ୍ତଃ କୃପଣଃ ନନ୍ଦତି । (ଧନେନ ତୃପ୍ତଃ) (ଧନସ୍ୟ ତୃପ୍ତଃ ନୁହେଁ) – କୃପଣ ଧନରେ ତୃପ୍ତ ଓ ଖୁସୀ ।
ବର୍ଭମାନକାଳ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ “କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣ-

ସତାଂ ମତଂ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌ । (ସନ୍ଗତଂ ହେବ ନାହିଁ) – ସାଧୁମାନଙ୍କ ମତ ଗ୍ରହଣ ଯୋଗ୍ୟ ।
ରାଜ୍ଞାଂ ପୂଜିତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଅଭାଷତ । (ରାଜପୂଜିତଃ ହେବ ନାହିଁ) – ରାଜାମାନଙ୍କ ପୂଜିତ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କହିଲେ ।

ମନେରଖ: ପୂରଣବାଚକ ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠୀତତ୍‌ପୂରୁଷ ସମାସ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା-
(i) ଗଣେଶଃ ଛାତ୍ରାଣାଂ ପ୍ରଥମଃ ଭବତି । (ଛାତ୍ରପ୍ରଥମଃ ହେବନାହିଁ) – ଗଣେଶ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରଥମ ।
(ii) ଲତା ଛାତ୍ରାଣାଂ ତୃତୀୟା ଆସୀତ୍‌ । (ଛାତ୍ରାତୃତୀୟା ହେବ ନାହିଁ) – ଲତା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ତୃତୀୟ ।

ମନେରଖ: ହଂସୀ, ମୃଗୀ, କୁକ୍ଳଟୀ ଆଦି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗାନ୍ତପଦର ଅଣ୍ଡ, ଶାବକ, ଦୁଗ୍ଧ ଓ ପଦ ଇତ୍ୟାଦି ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠ୍ରୀତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହେଲେ ଫୁଲିଙ୍ଗରୂପ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-
(i) କୁକ୍ଟଟାସ୍ଡଂ ହିତକରଂ କଥ୍ୟତେ । (କୁକ୍ଟ୍ୟାଃ ଅଣ୍ଡମ୍‌) – କୁକୁଡ଼ା ଅଣ୍ଡା ହିତକର କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଛାଗଦୁଗ୍ଦୁଂ ରୋଟଂ ନିବାରୟତି । (ଛାଗ୍ୟାଃ ଦୁଗ୍ଧମ୍‌) – ଛେଳୀ ଦୂଧ ରୋଗ ଦୂରକରେ
(iii) ମୂଗଶାବକଃ ମାତରମ୍‌ ଅନୁ ଧାବତି । (ମୃଗ୍ୟାଃ ଶାବକଃ) – ହରିଣଛୁଆ ମାଆ ପଛରେ ଧାଉଁଛି ।
(iv) ହଂସପଦଂ ସୁନ୍ଦରଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ହଂସ୍ୟାଃ ପଦମ୍‌) ଇତ୍ୟାଦି । – ହଂସରପାଦ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ମାତ୍ର, ସନ୍ତାନଟି ପୁତ୍ର ବା କନ୍ୟା ବୁଝାଇଲେ ଲିଙ୍ଗପରିବର୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା-
ଶୃଗାଳୀପୁତ୍ରଃ ଧାବତି । (ଶୃଗାଲ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ) – ବିଲୁଆ ଛୁଆ ଧାଉଁଛି ।
ସିଂହକ୍ରନ୍ୟା ଶେତେ । (ସିଂହସ୍ୟ କନ୍ୟା) ଇତ୍ୟାଦି । – ସିଂହର ଝିଅ ଶୋଇଛି ।

ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ସପ୍ତମୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦର ଦକ୍ଷ, ନିପୁଣ, କୁଶଳ, ପଟୁ, ଶୌଣ୍ଡ (କୁଶଳ) , ଅଧୀନ ଇତ୍ୟାଦି ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ହୁଏ ।
(i) କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷଃ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାନଂ ବଦତି । (କାର୍ଯ୍ୟେ ଦକ୍ଷଃ) – କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିପୁଣ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହୁଛନ୍ତି ।
(ii) କ୍ରୀଡ଼ାକୁଶଳଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲଭତେ । (କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ କୁଶଳଃ) – କ୍ରୀଡ଼ାରେ କୁଶଳ ବ୍ୟକ୍ତି ପୁରସ୍କାର ପାଏ ।
(iii) ରଣପଟୁଃ ଯୋଦ୍ଧା ବୀରଗତିଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ । (ରଣେ ପଟୁଃ) – ରଣପଟୁ ଯୋଦ୍ଧା ବୀରଗତି ଲାଭ କରେ ।
(iv) ଦାନଶୌଣ୍ଡଃ କର୍ଣ୍ଣଃ ଅମରଃ ବଭୁବ । (ଦାନେ ଶୌଣ୍ଡଃ) – ଦାନକୁଶଳ କର୍ଣ୍ଣ ଅମର ହୋଇଥୁଲେ ।
(v) ଇଚ୍ଛାଧୀନଃ ବିଷୟଃ ପଠନୀୟଃ । (ଇଚ୍ଛାୟାମ୍‌ ଅଧୀନଃ) – ଇଚ୍ଛାଧୀନ ବିଷୟ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ ।

ଏହିପରି ବାଚି ପଟୁଃ (ବିଦ୍ବାନ୍‌) – ବାକ୍ପଟୁଃ (କଥାକହିବାରେ ନିପୁଣ), ସଂଗୀତେ ନିପୁଣଃ – ସଙ୍ଗୀତନିପୁଣଃ (ସଙ୍ଗୀତରେ ନିପୁଣ), ବ୍ୟାଖ୍ୟାନେ ଚତୁରଃ – ବ୍ୟାଖ୍ୟାନଚତୁରଃ (ବୁଝାଇବାରେ ଚତୁର), ଶାସ୍ସେଷୁ ପଣ୍ଚିତଃ – ଶାସ୍ତପଣ୍ିତଃ (ଶାସ୍ତ୍ରରେ) ଆଦି ହୋଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଅଗ୍ସିଦ୍ଧଃ ଶାକଃ ଭକ୍ଷଣୀୟଃ । (ଅଗ୍ନୌ ସିଦ୍ଧଃ) – ଅଗ୍ନିରେ ସିଝିଥୁବା ପରିବା ଖାଇବା ଉଚିତ ।
(ii) ଆତପଶୁଷ୍କଂ ଫଳମ୍‌ ଆନୟ । (ଆତପେ ଶୁଷ୍କମ୍‌) – ଖରାରେ ଶୁଖ୍ଥୁବା ଫଳ ଆଣ ।
(iii) ସ୍ରାଲୀପକ୍ଵଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ନାସ୍ତି । (ସ୍ଥାଲ୍ୟାଂ ପକ୍ସମ୍‌) – ହାଣ୍ଡିରନ୍ଧା ତରକାରୀ ନାହିଁ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ମନେରଖ: ସିଦ୍ଧ, ଶୁଷ୍କ ଓ ପକ୍ସ୍‌ ଆଦି ପଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦ ସହିତ ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ ।
କନ୍ଧ କଳ –
(i) ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ମ୍‌ ରଣଂ କରୋମି । (ବର୍ଷେ ପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌) – ରଣ ବର୍ଷରେ ସୁଝି ଦେଉଛି ।
(ii) ମାସଦେୟଂ ସତ୍ଵରଂ ଗୃହାଣ । (ମାସେ ଦେୟମ୍‌) – ମାସକରେ ଦେବାଯୋଗ୍ୟ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗ୍ରହଣ କର।
ମନେରଖ: ପରିଶୋଧ ଅର୍ଥରେ କୃତ୍ୟପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ସପ୍ତମୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦସହିତ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ।

ପ୍ରାଦିତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ “ ପ୍ର’ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ନିପାତର ସୁବନ୍ତ ପଦସହିତ ସମାସକୁ ପ୍ରାଦିତତ୍‌ପୁରୁଷ କୂହାଯାଏ। ଯଥା-
(i) ପ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଃ ଶିଷ୍ୟମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ପ୍ରଗତଃ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଃ) – ପ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଶିଷ୍ୟକୁ କହିଲେ ।
(ii) ଭକ୍ତଃ ମନ୍ଦିରସ୍ୟ ଅଭିମୁଖଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଅଭିଗତଂ ମୁଖମ୍‌) – ଭକ୍ତ ମନ୍ଦିର ଆଡ଼କୁ ଯାଉଛି ।
(iii) ରସସ୍ୟ ଅନୁକୂଳଂ ବର୍ଣ୍ସଂଯୋଜନଂ କୁରୁ । (ଅନୁଗତଂ କୂଳମ୍‌) – ରସ ଅନୁକୂଳ ବର୍ଣ୍ସଂଯୋଗ କର ।
ଏହିପରି ପ୍ରକୃଷ୍ଟଃ ଭାବଃ = ପ୍ରଭାବଃ, ଅଧ୍ଗତଂ ଜ୍ୟାମ୍‌ – ଅଧ୍ଜ୍ଯମ୍‌ – (ଧନୁରଗୁଣ ଧରିଥ୍ବା)
ଉଦ୍ଥିତଃ ନିଦ୍ରାୟାଃ = ଉନ୍ନିଦ୍ରଃ ଆଦି ହୁଏ ।- (ନିଦରୁ ଉଠି)

ନଞ୍ଜ ତତ୍ପୁରୂଷ:
ନ (ନଞ୍ଜ)ର ସୁବନ୍ତ ପଦ ସହିତ ସମାସକୁ ନଞ୍ଜ ତତ୍ପୁରୂଷ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପରପଦର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ପରବର୍ଷ୍ଚ ଥୁଲେ ନ ସ୍ତ୍ରାନରେ ଅନ୍‌ ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥୁଲେ ନସ୍ତ୍ରାନରେ ଅ ହୁଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଅଧୁନା ପଠନେ ଅନିଛା ଅସ୍ତି। (ନ ଇଚ୍ଛା) – ବର୍ଭମାନ ପଢ଼ାରେ ଇଚ୍ଛା ନାହିଁ।
(ii) ଅନୁଦାରଃ କଳହଂ କରୋତି । (ନ ଉଦାରଃ) – ଉଦାରହୀନ ଲୋକ କଳି କରେ ।
(iii) ଅନୈକ୍ୟଂ ପରତନ୍ତ୍ରତାଂ ସୂଚୟତି । (ନ ଏଁକ୍ୟମ୍‌) – ଅନେକତା ପରାଧୀନତାକୁ ସୂଚିତ କରେ ।
(iv) ଅନଧୀତମ୍‌ ଅଭ୍ୟାସଂ କୁରୁ (ନ ଅଧୀତମ୍‌) – ଯାହା ଅଧୟନ କରିନାହଁ ତାହା ଅଭ୍ୟାସ କର ।
(v) ଅହିଂସା ପରମଃ ଧର୍ମଃ । (ନ ହିଂସା) – ଅହିଂସା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଧର୍ମ ।
(vi) କଦାପି ଅନ୍ୟାୟଃ ନ କରଣୀୟାଃ । (ନ ନ୍ୟାୟଃ) – କେବେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟାୟ କରିବା ଅନୁଚିତ ।
(vii) ତବ ଅଦର୍ଶନଂ ଦୁଃଖଂ ଜନୟତି । (ନ ଦର୍ଶନମ୍‌) – ତୁମକୁ ନଦେଖ୍‌ ଦୁଃଖ ଲାଗୁଛି ।

ଏହିପରି ନ ମୋଘଃ = ଅମୋଘଃ (ଅବ୍ୟର୍ଥ), ନ ଉଷମ୍‌ = ଅନୁଷମ୍‌, ନ ସତ୍ୟମ୍‌ = ଅସତ୍ୟମ୍‌, ନ ରଣମ୍‌ = ଅନୃଣମ୍‌ ଆଦି ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ନ ଗଃ = ନଗଃ/ ଅଗଃ (ପର୍ବତ) ହୋଇଥାଏ । (ଗଃ = ଗଚତି ଇତି) । ନଗଃ (ପର୍ବତଃ) ଦୃଶ୍ୟତେ । ଅଗଃ କିଂ ଲଭତେ ?

ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଉପପଦ ସହିତ କୃଦନ୍ତ ପଦର ସମାସକଜୁ ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ ସମସ୍ତପଦରେ ଥୁବା କୃଦନ୍ତ ପଦଟି ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟା ରୂପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମମ ସହପାଠୀ ସାଧୁଃ ଭବତି । (ସହ ପଠତି ଯଃ) – ମୋ ସହପାଠୀ ସାଧୁ ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ସମସ୍ତ ପଦରେ ଥୁବା “ପାଠୀ” ପଦଟି ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟରେ “ସହ ପଠତି ଯଃ” ହୋଇଛି । ଏହାର ଫୁଲିଙ୍ଗ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ବଚନରେ ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-
(ii) ତବ ସହପାଠିନଃ କୁତ୍ବ ଗତାଃ । (ସହ ପଠନ୍ତି ଯେ) – ତୁମ ସହପାଠୀମାନେ କୁଆଡ଼େ ଗଲେ ?
(iii) ଅନୁଜାୟାଃ ସହପାଠିନୀ କ୍ରୁରା ଭବତି । (ସହ ପଠତି ଯା) ଇତ୍ୟାଦି । – ସାନ ଭଉଣୀର ସହପାଠିନୀ ନିଷ୍ଣୁରା ଅଟେ।

ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ସତ୍ଂ ନ ବଦତି । (ମିଥ୍ଯା ବଦତି ଯଃ) – ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ସତ କୁହେ ନାହିଁ।
(ii) ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରଶଂସାର୍ହଃ (ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ) ଭବତି । (ସତ୍ଯଂ ବଦତି ଯଃ) – ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରଶଂସା ପ୍ରାତ୍ର ହୁଏ।
(iii) ଦୋଷଦର୍ଶୀ ଅଧଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଦୋଷଂ ପଶ୍ୟତି ଯଃ) – ଦୋଷଦର୍ଶୀ ଅଧୋଗତି ଲାଭକରେ ।
(iv) ବିଦ୍ଵାଂସଃ ଦୂରଦର୍ଶିନଃ ଭବନ୍ତି । (ଦୂରଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଯେ) – ବିଦ୍ବାନମାନେ ଦୂରଦର୍ଶୀ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ମଧୁପଃ ଗୁଞ୍ଜନଂ କରୋତି । (ମଧୁ ପିବତି ଯଃ) – ଭଅଁର ଗୁଞ୍ଜାନ କରେ ।
(vi) ଗୃହସ୍ୁଃ ଧାର୍ମିକଃ ସ୍ୟାତ୍‌ । (ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ଯଃ) – ଗୃହସ୍ଥ ଧାର୍ମିକ ହେବା ଉଚିତ ।
(vii) ସେନାନୀ ସୈନ୍ଯାନ୍‌ ଚାଳୟତି । (ସେନାଂ ନୟତି ଯଃ) – ସେନାପତି ସୈନ୍ଯମାନଙ୍କୁ ଚଳାନ୍ତି ।
(viii) କୁମ୍ଭକାରଃ କୁମ୍ଭାନ୍‌ ଆନୟତି । (କୁମ୍ଭ” କରୋତି ଯଃ) – କୁମ୍ଭାର ମାଠିଆଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣୁଛି ।
(ix) ବଚସ୍କାରଃ ସର୍ବଥା ରକ୍ଷଣୀୟଃ । (ବଚ଼ଃ କରୋତି ଯଃ) – କୁହାଳିଆ ଲୋକକୁ ରଖ୍ବା ଉଚିତ ।
(x) ଭୃତ୍ୟଃ ଆଜ୍ଞାକାରୀ ଭବତି । (ଆଜ୍ଞାଂ କରୋତି ଯଃ) – ଚାକର ଆଜ୍ଞା ପାଳନ କରେ ।
(xi) ଶତୁଘୁଃ ଅସୁରାନ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ । (ଶତ୍ରୁନ୍‌ ହନ୍ତି ଯଃ) – ଶତୃଘ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ମାରିଥ୍‌ଲେ ।
(xii) ପୟୋଧଃ ଦୁସ୍ତରଃ ଭବତି । (ପୟଃ ଦଧାତି ଯଃ) – ସାଗର ପାରିହେବା କଷ୍ଟ ଅଛି ।
(xiii) ନେତା ସମାଜସେବୀ ଭବେତ୍‌ । (ସମାଜଂ ସେବତେ ଯଃ) – ନେତା ସମାଜସେବୀ ହେବା ଉଚିତ ।
(xiv) ଶଯ୍ୟାଶାୟୀ ବୃଦ୍ଧଃ ନ ଭାଷତେ । (ଶଯ୍ୟାୟଂ ଶେତେ ଯଃ) – ଶେଯରେ ଶୋଇଥ୍ବା ବୁଢ଼ା କଥା କହୁ ନାହିଁ।
(xv) ଜଳଦଃ ନଭସି ଦୃଶ୍ଯତେ । (ଜଳଂ ଦଦାତି ଯଃ) – ଆକାଶରେ ମେଘ ଦେଖାଯାଉଛି ।
(xvi) ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସରଳାଃ ଭବନ୍ତି। (ଗ୍ରାମେ ବସନି ଯେ) – ଗାଁଲୋକେ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
(xvii) ଜଳଚରଃ ମତ୍ସ୍ୟଃ ସ୍ଥଳେ ନ ଜୀବତି । (ଜଳେ ଚରତି ଯଃ) – ଜଳରେ ବଞ୍ଚୁଥ୍ବା ମାଛ ସ୍ଥଳରେ ବଞ୍ଚେ ନାହିଁ ।
(xviii) ପଥଚାରୀ ଜଳମ୍‌ ଅନ୍ନେଷୟତି । (ପଥେ ଚରତି ଯଃ) – ବାଟୋଇ ପାଣି ଖୋଜୁଛି ।
(xix) ନିରାମିଷାଶୀ ଦୀର୍ଘଂ ଜୀବତି । (ନିରାମିଷମ୍‌ ଅଶ୍ନାତି ଇତି) – ଆମିଷ ଖାଉ ନଥ୍ବାଲୋକ ବେଶୀଦିନ ବଞ୍ଚେ ।
(xx) ପଶବଃ ସୁଳଚ଼ରାଃ ଭବନ୍ତି । (ସ୍ଥଳେ ଚ଼ରନ୍ତି ଯେ) – ପଶୁମାନେ ସ୍ଳଭାଗରେ ବିଚରଣ କରନ୍ତି ।
(xxi) ମୃଗାଃ ତୃଣଭୋଜିନଃ ସନି । (ତୃଣଂ ତୃଣାନି ଭୁଞ୍ଜତେ ଯେ) – ହରିଣମାନେ ଘାସ ଖାଆନି ।
(xxii) ଧର୍ମଚାରିଣୀ ସୀତା ପତିମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ଧର୍ମଂ ଚ଼ରତି ଯା) – ଧର୍ମଚାରିଣୀ ସୀତା ସାମୀଙ୍କୁ କହିଲେ ।
ଏହିପରି ତ୍ଵରୟା ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ତୁରଗଃ/ ତୁରଙ୍ଗଃ/ ତୁରଙ୍ଗମଃ, (ଘୋଡ଼ା) ତୁରନ୍ତ ଯାଏ ।
(xxiii) ଭୁଜେନ ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ଭୁଜଗଃ/ ଭୁଜଙ୍ଗଃ/ ଭୁଜଙ୍ଗମଃ (ସାପ) ଭୁଜରେ ଗମନ କରେ ଯିଏ ।
(xxiv) ବିହାୟସା ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ବିହଗଃ/ ବିହଙ୍ଗ ବିହଙ୍ଗମଃ (ପକ୍ଷୀ) ହୁଏ । – ବିହାୟସ/ଆକାଶରେ ଗମନ କରେ ଯିଏ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ନିପାତସିଦ୍ଧ ତତ୍ପୂରୁଷ ସମାସ:
ତତ୍‌ପୁରୂଷ ସମାସ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ କେତେକ ସମସ୍ତପଦର ବିଗ୍ରହ ଓ ସମସ୍ତପଦ ମଧ୍ଯରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ “ ନିପାତସିଦ୍ଧ ତତ୍ପୂରୁଷ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ଯ କର-
(i) ଗବାକ୍ଷଃ ସୁନ୍ଦରଃ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଗବାମ୍‌ ଅକ୍ଷି ଇବ) – ଝରକା ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଉଛି ।
(ii) ବରହସ୍ପତିଃ ଦେବଗୁରୁଃ ଆସୀତ୍‌ । (ବୃହତାଂ ପତିଃ) – ବୃହସତି ଦେବଗୁରୁ ଥୁଲେ ।
(iii) ପୁରୁଷାୟୁଷମ୍‌ ଅସୀମଂ ନ ଭବତି । (ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଃ) – ମଣିଷର ଆୟୁ ଅସୀମ ନୁହେଁ ।
(iv) ବନସ୍ପତିଃ ବାୟୁଂ ଶୋଧୟତି । (ବନସ୍ୟଯ ପତିଃ) – ବନସ୍ତି ବାୟୁ ଶୋଧନ କରେ ।
(v) ଆକାଶେ ବଳାହକଃ ନଦତି । (ବାରୀଣାଂ ବାହକଃ) – ଆକାଶରେ ମେଘ ଗର୍ଜନ କରୁଛି ।
(vi) ବିଶ୍ବାମିତ୍ରଃ ଜାତ୍ୟା କ୍ଷତ୍ରିୟଃ। (ବିଶ୍ବସ୍ଯ ମିତ୍ରମ୍‌) – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଜାତିରେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ।
(vii) ଅମିତ୍ରଃ ଅନିଷ୍ଠଂ କରୋତି । (ନ ମିତ୍ରମ୍‌) – ଶତ୍ରୁ ଅନିଷ୍ଟ କରେ।
(viii) ଶ୍ରୁଶାନଂ ପ୍ରେତଭୂମିଃ କଥ୍ଯତେ । (ଶବାନାଂ ଶୟନମ୍‌) – ମଶାଣିକୁ ପ୍ରେତଭୂଇଁ କୁହନ୍ତି ।
(ix) ପରଶତାଃ ଜନାଃ ସଭାମ୍‌ ଆଗତାଃ । (ଶତାତ୍‌ ପରେ) – ଶହେରୁ ଅଧ୍କ ଲୋକ ସଭାକୁ ଆସିଥ୍ଲେ ।
(x) ପରସହସ୍ରାଃ ଛାତ୍ରାଃ ପଠନ୍ତି। (ସହସ୍ରାତ୍‌ ପରେ) – ହଜାରରୁ ଅଧ୍କ ଛାତ୍ର ପଢ଼ୁଛନ୍ତି
(xi) ରାଜଗବଃ ଭୂମୌ ଶେତେ । (ରାଜ୍ଞଃ ଗୌଃ) – ରାଜାଙ୍କ ଗାଭ ତଳେ ଶୋଇଛି ।
ଏହିପରି ଦନ୍ତାନୀଂ ରାଜା = ରାଜଦନ୍ତଃ (ବଡ଼ଦାନ୍ତ) , କଲ୍ଯାଃ ଦାସଃ = କାଳୀଦାସଃ ଆଦି ହୋଇଥାଏ । କାଳିନଃ ଦାସଃ – କାଳିଦାସଃ ।

ନିତ୍ୟସମାସ:
କେତେକ ସମାସରେ ସମସ୍ତପଦର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ନଥାଏ, ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍କରଳରେ ସମସ୍ୟମାନ ପଦ ପରିବର୍ତେ ଅନ୍ୟପଦକୁ ନେଇ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ହୋଇଥାଏ- ଏହାକୁ ଳି୭/ସମା କୁହାଯାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) କୃଷ୍ଣସର୍ପଃ ବିବରେ ବସତି । (ଏକ ସର୍ପର ନାମ) – ନାଗସାପ ଗାତରେ ବାସ କରେ ।
(ii) ଚିତ୍ରକୁଟ୍ବିନୀ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ଏକ ବୃଭିର ନାମ) ବୃଭିଜୀବିନୀ – ଚିତାକୁଟେଇ ବାଟରେ ଯାଉଛି ।
(iii) ଦନ୍ତଲେଖକଃ ମାମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ଦନ୍ତଚିକିସ୍ସକ) – ଦାନ୍ତଡାକ୍ତର ମୋତେ କହିଲେ।
ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ କରାଗଲେ, ତାହା ଅପେକ୍ଷିତ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ। ତେଣୁ, କୃଷସର୍ପଃ ଇତ୍ୟାଦିର ବିଗ୍ରହ ହେଉ ନଥ୍‌ବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ “ ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ” କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

(i) ଭୋଜନାର୍ଥି’ ଜଳମ୍‌ ଆନୟ। (ଭୋଜନାୟ ଇଦମ୍‌) – ଖାଇବାକୁ ପାଣି ଆଣ ।
(ii) ଗ୍ରନ୍ଃ ରକ୍ଷିତଃ । (ଶିଷ୍ୟାୟ ଅୟମ୍‌) – ଶିଷ୍ୟ ପାଇଁ ଗ୍ରନ୍ଦଟି ରଖାଯାଇଛି ।
(iii) ତ୍ଵଦର୍ଥା ମାଳା ଅପହୃତା । (ତୂଭ୍ୟମ୍‌ ଇୟମ୍‌) – ତୁମମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଥୁବା ମାଳ କିଏ ନେଇଗଲା ।

ମନେରଖ: ଇଦମ୍‌’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତ ପଦରେ “ ଅର୍ଥ’ରେ ପରିଣତ ହେଉଛି । ଅୟଂ ପାଇଁ ‘ଅର୍ଥଃ? , ଇୟଂ ପାଇଁ ଅର୍ଥା? ଏବଂ ଇଦଂ ପାଇଁ “ ଅର୍ଥଂ ” ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି –
(i) ମୁଷ୍ଟିମାତ୍ରଂ ତଣ୍ଡୁଳଂ ଦେହି । (ମୁଷ୍ିିଃଏବ) – ମୁଠାଏ ଚାଉଳ ଦିଅ ।
(ii) ତନ୍ଜାତ୍ରଂ କଥୟିତ୍ଵା ବକ୍ତା ଗତବାନ୍‌ । (ତତ୍‌ ଏବ) – ସେତିକି କହି ବକ୍ତା ଚାଲିଗଲେ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଏଠାରେ ‘ ମାତ୍ର’ ପଦଟି ନିଶ୍ଚୟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ସେହିପରି –
(i) ଗ୍ରାମାନ୍ତରଂ ଭିକ୍ଷୁଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଅନ୍ୟଃ ଗ୍ରାମଃ) – ଭିକ୍ଷୁକ ଅନ୍ୟଗୀକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ଅହଂ ଭାଷାନ୍ତରଂ କରୋମି । (ଅନ୍ୟ ଭାଷା) – ମୁଁ ଅନୁବାଦ କରୁଛି ।
(iii) ଯୁବୟୋଃ କଥଂ ମତାନ୍ତରଂ ଭବତି ? (ଅନ୍ୟତ୍‌ ମତମ୍‌) – ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କର କିପରି ମତାନ୍ତର ହେଉଛି ?
ଏଠାରେ ଅନ୍ୟ ପଦସ୍ଥାନରେ ସମସ୍ତପଦରେ ଅନ୍ତର ପଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । କେତେକ ଏହାକୁ ମୟୂରବ୍ୟଂସକାଦିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରି କର୍ମଧାରୟମଧ୍ଯରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଂନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାମ୍‌ ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ। (ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ଗୃହକୁ ଆସିଥୁବା ଅତିଥୁଙ୍କୁ ଭୋଜନ ଦିଅ ।
Answer:
ଗୃହାଗତାୟ ଅତିଥ୍ୟେ ଭୋଜନଂ ଦେହି ।

(ଖ) ମୋ ମାଆ ସଙ୍ଗୀତରେ କୁଶଳ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ମମ ଅମ୍ବା ସଙ୍ଗୀତକୁଶଳା ଭବତି ।

(ଗ) ଗ୍ରାମରେ ଦ୍ାସକରୁଥୁବା ଲୋକ ସରଳ ଅଚନ୍ତି।
Answer:
ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସରଳାଃ ଭବନ୍ତି ।

(ଘ) ଗଛରୁ ପଡ଼ିଥୁବା ଫୁଲଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷପତିତାନି ପୂଷ୍ମାଣି ଆନୟ ।

(ଙ) ରୁରୁ ମୋ ପିତାଙ୍କ ସଦୃଶ ପୂଜ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଗୁରୁଃ ମମ ପିତୃତୁଲ୍ୟଃ ପୂଜ୍ୟଃ ଭବତି ।

(ଚ) ଆକାଶରୁ ପତିତ ଜଳବିନ୍ଦୁ ନିର୍ମଳ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ଆକାଶପତିତଃ ଜଳବିନ୍ଦୁଃ ନିର୍ମଲୋ ଭବତି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଛ) ଶରଦ୍ଵାରା ହତ ଅସୁରମାନେ ଦୁଷ୍ଟ ଥ୍ଲେ।
Answer:
ଶରାହତାଃ ଅସୁରାଃ ଦୁଷ୍ଟାଃ ଆସନ୍‌ ।

(ଜ) ଗରମ ନ ଥୁବା ଖାଦ୍ୟ ଖାଅ ନାହିଁ!
Answer:
ଅନୁଷ୍ଣଂ ଖାଦ୍ୟଂ ମା ଖାଦ ।

(ଝ) ଗଛର ମୂଳରେ ଷଣ୍ଢଟି ଶୋଇଥୁଲା ।
Answer:
ଗଚ୍ଛମୂଳେ ବୃଷଭଃ ଶେତେ ସ୍ମ ।

(ଞ) ମୁଁ ମାସକର ପାଠ୍ୟ ସାରିଦେଇଛି।
Answer:
ଅହଂ ମାସେନ ପାଠ୍ୟ (ମାସପାଠ୍ୟ’) ସମାପିତବାନ୍‌ ।

୨। ସବିଗ୍ରହଂ ସମାସନାମାନି ଲିଖତ। (ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ସହିତ ସମାସନାମ ଲେଖ।) ହସ୍ତଗତଂ, ଯୂପଦାରୁ, କ୍ରୀଡ଼ାବିତ, କଳିଙ୍ଗସେନା, ବିଶ୍ବମିତ୍ରଃ, କୁମ୍ଭକାରଃ, ଦୁଃଖାପେତଃ, ମାତୃସମା ଆକାଶପତିତମ୍‌, ଅହିଂସା, ମୃଗଶାବକଃ, ତନ୍ମାତ୍ରମ୍‌, ଗୃହସୁଃ, ସର୍ଗପତିତଃ
ହସ୍ତଗତଂ – ହସ୍ତଂ ଗତଃ – ୨ୟା ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ମାତୃସମା ମାତ୍ରା ସମା – ତୃତୀୟା ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ଯୂପଦାରୁ – ଯୂପାୟ ଦାରୁ – ୪ର୍ଥୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ଆକାଶପତିତମ୍‌- ଆକାଶାତ୍‌ ପତିତମ୍‌ ୫ମୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
କ୍ରୀଡ଼ାବିତ୍‌ – କ୍ରୀଡ଼ା” ବେଭି ଇତି – ଉପପଦତତ୍‌
ଅହିଂସା -ନ ହିଂସା- ନଞ୍ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
କଳିଙ୍ଗସେନା – କଳିଙ୍ଗାନାଂ ସେନା – ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ମୃଗଶାବକଃ- ମୃଗ୍ୟାଃ ଶାବକଃ- ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ବିଶ୍ଵମିତ୍ରଃ- ବିଶ୍ଵସ୍ୟ ମିତ୍ରମ୍‌ – ନିପାତନସିଦ୍ଧଃ
ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ତନ୍ମାତ୍ରମ ତତ୍‌ ଏବ ନିତ୍ୟ ସମାସଃ
କୁମ୍ଭକାରଃ- କୁମ୍ଭଂ କରୋତି ଇତି – ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ଗୃହସ୍ପଃ – ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ଇତି – ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ଦୁଃଖାପେତଃ -ଦୁଃଖାତ୍‌ ଅପେତଃ- ୫ମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ସର୍ଗପତିତଃ- ସର୍ଗାତ୍‌ ପତିତଃ- ୫ମୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ

୩। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ । (ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ଶବାନାଂ ଶୟନମ୍‌ = ____________ । (ଶ୍ମଶାନମ୍‌, ଶବଶୟନମ୍‌, ଶବାୟନମ୍‌)
Answer:
ଶୁଶାନମ୍‌

(ଖ) ଅନ୍ୟା ଭାଷା = ____________ । (ଅନ୍ୟାଭାଷା, ଭାଷାନ୍ତରମ୍‌, ଭାଷାନ୍ଯା) ¦
Answer:
ଭାଷାନ୍ତରମ୍‌

(ଗ) ତର୍କେଣ ସଙ୍ଗତମ୍‌ = ____________ । (ତର୍କଗତମ୍‌, ତାର୍କିକମ୍‌, ତର୍କସଙ୍ଗତମ୍‌)
Answer:
ତର୍କସଙ୍ଗତ!

(ଘ) ପୁତ୍ରେ ସ୍ନେହଃ = ____________ । (ପୁତ୍ରସ୍ନେହଃ, ସ୍ଲେହପୁତ୍ରଃ, ପୁତ୍ରୀସ୍େହଃ) ।
Answer:
ପୁତ୍ରସ୍ନେହଃ

(ଙ) ପୁତ୍ରାୟ ଅୟମ୍‌ = ____________ । (ପୂତ୍ରାର୍ଥମ୍‌, ପୁତ୍ରାର୍ଥା, ପୁତ୍ରାର୍ଥଃ)
Answer:
ପୁତ୍ରାର୍ଥଃ

(ଚ) କୃତଂ ହନ୍ତି ଯଃ = ____________ । (କୃତଜ୍ଞଃ, କୃତଜ୍ଞାଃ, କୃତଘଃ)
Answer:
କୃତଘ୍ନଃ

(ଛ) ବିଦ୍ୟାମ୍‌ ଅର୍ଥୟତେ ଇତି = ____________ । (ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥଃ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ)
ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ

(ଜ) କାଲ୍ୟାଃ ଦାସଃ = ____________ । (କାଳୀଦାସଃ, କାଳିଦାସଃ, କାଳଦାସଃ)
Answer:
କାଳୀଦାସଃ

(ଝ) ତରୂଣାଂ ଛାୟା = ___________ । (ତରୁଛ୍ଛାୟମ୍‌, ତରୁଚ୍ଛାୟା, ତରୁଛାୟମ୍‌)
Answer:
ତରୁଚ୍ଛାୟମ୍‌

(ଞ) ମନ୍ତ୍ରିଣାଂ ସଭା = ___________ । (ମନ୍ତ୍ରୀସଭମ୍‌, ମନ୍ତ୍ରୀସଭା, ମନ୍ତ୍ରିସଭା)
Answer:
ମନ୍ତ୍ରିସଭମ୍‌
(ବି.ଦ୍ର. ଉତ୍ତର ଭୁଲ୍‌ ଅଛି ମନ୍ତିସଭମ୍‌ ହେବ)

୪ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ । (ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ଚନ୍ମାତ୍ରମ୍‌ = ___________ । (ତସ୍ୟ ମାତ୍ରା, ତସ୍ୟ ମାତ୍ରମ୍‌, ତତ୍‌ଏବ)
Answer:
ତତ୍‌ ଏବ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଖ) ପୁରୁଷାୟୁଷମ୍‌ = ___________ । (ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଷଃ, ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଷମ୍‌, ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଃ)
Answer:
ପୁରୁଷସ୍ଯ ଅୟୁଷମ୍‌

(ଗ) ଭୟାଉ୍ଁଃ = ___________ । (ଭୟେନ ରତଃ, ଭୟସ୍ୟ ରତଃ, ଭୟମ୍‌ ରତଃ)
Answer:
ଉୟେନ ରତଃ

(ଘ) ମଧୁପଃ = ___________ । (ମଧୁ ପିବତି ଯଃ, ମଧୁଂ ପିବତି ଯଃ, ମଧୁଃ ପିବତି ଯଃ)
Answer:
ମଧୁ ପିବତି ଯଃ

(ଙ) ଗୁରୁଭକିଃ = ___________ । (ଗୁରୁଂ ଭକ୍ିଃ, ଗୁରୌ ଭକିଃ, ଗୁରବେ ଭଳିଃ)
Answer:
ଗୁରୌ ଭକ୍ତିଃ

(ଚ) ଆପଦ୍ମୁକଃ = ___________ । (ଆପଦଃ ମୁକ୍ତଃ, ଆପଦ୍‌ ମୁକ୍ତଃ, ଆପଦଂ ମୁକ୍ତଃ)
Answer:
ଆପଦ ମୁଲୁଃ

(ଛ) ତତ୍ତ୍ରଜ୍ଞଃ = ___________ । (ତତ୍ଵ୍ଵବଂ ଜାନାତି ଯଃ, ତଭ୍ଲେ ଅଜ୍ଞଃ, ତଜ୍ଲେ ଜ୍ଞାନମ୍‌)
Answer:
ତରୁଂ ଜାନାତି ଯଃ

(ଜ) ଅମିତ୍ରଃ = ___________ । (ନ ମିତ୍ରଃ, ନ ମିତ୍ରମ୍‌, ନ ଅମିତ୍ରଃ)
Answer:
ନ ମିତ୍ରମ୍‌

(ଝ) ରାଜସେବକଃ = ___________ । ଓରାଜସ୍ୟ ସେବକଃ, ରାଜ୍ଞଃ ସେବକଃ, ରାଜା ଏବ ସେବକଃ)
Answer:
ରାଜ୍ଞଃ ସେବକଃ

(ଞ) ବର୍ଷଭୋଗ୍ୟଃ = ___________ । (ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ, ବର୍ଷସ୍ଯ ଭୋଗ୍ଯଃ, ବର୍ଷେ ଭୋଗ୍ଃଃ)
Answer:
ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ

୫। ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ବୟସ୍ୟ ମେଳନଂ କୁରୁତ- (ଦୁଇସ୍ତମ୍ଭର ମେଳଣ କର ।) ଉର!

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ବନସ୍ପତିଃ ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ
ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୂରୂଷ
ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରଃ ନିତ୍ୟସମାସ
ହାରସୁବର୍ଣ୍ରମ୍‌ ତୃତୀୟାତତ୍‌ପୁରୁଷ
ବୃକ୍ଷପତିତମ୍‌ ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଦେଶସେବା ଉପପଦତତ୍‌ପୁରୂଷ
ହସ୍ତଗତମ୍‌ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଜଳତୃପ୍ତଃ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
କ୍ରୀଡ଼ାଦକ୍ଷଃ ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଧନହୀନଃ ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
କୃତଜ୍ଞଃ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଚିତ୍ରକୁଟିନୀ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୂରୂଷ
ପଠନାର୍ଥମ୍‌ ନିପାତନସିଦ୍ଧ ତତ୍‌ପୁରୂଷ

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ବନସ୍ପତିଃ ନିପାତନସିଦ୍ଧତତ୍‌ପୁରୂଷ
ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌ ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରଃ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ହାରସୁବର୍ଣ୍ରମ୍‌ ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ବୃକ୍ଷପତିତମ୍‌ ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଦେଶସେବା ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ହସ୍ତଗତମ୍‌ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଜଳତୃପ୍ତଃ ତୃତୀୟାତତ୍‌ପୁରୁଷ
କ୍ରୀଡ଼ାଦକ୍ଷଃ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଧନହୀନଃ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
କୃତଜ୍ଞଃ ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଚିତ୍ରକୁଟିନୀ ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ
ପଠନାର୍ଥମ୍‌ ନିତ୍ୟ ସମାସ

କର୍ମଧାରୟସମାସ:
ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣପଦର ସମାସକୁ କର୍ମଧାରୟସମାସ କୂହାଯାଏ। ଦୂଇଟି ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଜଣକୁ ବୁଝାଉଥୁଲେ ବା ଜଣକର ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣ ଥୁଲେ ବା କୌଣସି ବିଶେଷ୍ୟପଦର ବିଶେଷଣ ସହିତ ସମାସ ହେଲେ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୋଇଥାଏ। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(କ) ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ୍ୟର କର୍ମଧାରୟ
(i) ପାଚକପୂଜକଃ ଗୋବିନ୍ଦଃ ମନ୍ଦିରେ ଶେତେ ।
(ରୋଷେଇଆ ଓ ପୂଜକ କାମକରୁଥିବା ଗୋବିନ୍ଦ ମନ୍ଦିରରେ ଶୋଇଛି ।)
(ii) ରାଜର୍ଷିଃ ଜନକଃ ଜ୍ଞାନୀ ଆସୀତ୍‌ ।
(ରାଜା ତଥା ରଷି ଜନକ ଜ୍ଞାନୀ ଥ୍ଲେ ।)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ଗୋବିନ୍ଦପଦର ବିଶେଷଣରୁପେ ବ୍ୟବହୃତ “ ପାଚକପୂଜକଃ? ଏକ ସମସ୍ତପଦ । ଏଥୁରେ ପାଚକ ଏବଂ ପୂଜକ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ୍ଯପଦ ରହିଛି। ଗୋବିନ୍ଦ ପାଚନକାର୍ଯ୍ୟ କରିବାସମୟରେ ପାଚକ ଏବଂ ପୂଜନକାର୍ଯ୍ୟକରିବାସମୟରେ ପୂଜକ ଅଟେ। ଉଭୟ ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଗୋବିନ୍ଦର ଦୂଇଟି ସତନ୍ତ୍ରରୂପକୁ ଦର୍ଶାଉଛନ୍ତି। ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ‘ରାଜର୍ଷିଃ’ ପଦଟି ଜନକଙ୍କୁ ବୁଝାଉଛି। ସେ ଏକାଧାରରେ ରାଜା ଏବଂ ରଷି ଅଟନ୍ତି। ‘ପାଚକପୂଜକଃ’ ଏବଂ ‘ରାଜର୍ଷିଃ ପଦଦୂଇଟିରେ ଥୁବା ବିଶେଷ୍ଯପଦଗୁଡ଼ିକ ଜଣକୁ ବୁଝାଭଥ୍ବାରୁ କର୍ମଧାରୟସମାସ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ –
(i) ପାଚକପୂଜକଃ = ପାଚକ ଚ ଅସୌ ପୂଜକଃ ଚ ଇତି/ ପାଚକଶ୍ଚାସୌ ପୂଜକଶ୍ଚେତି ।
(ii) ରାଜର୍ଷିଃ = ରାଜା ଚାସୌ ରଷିଃ ଚେତି । ଏହିପରି –
(iii) ମମ ଗୁରୁପିତା ଶେତେ । (ଗୁରୁଃ ଚାସୌ ପିତା ଚେତି)
(iv) ତବ ପୁତ୍ରଶିଷ୍ୟଃ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ପୁତ୍ରଃ ଚାସୌ ଶିଷ୍ୟଃ ଚେତି)
(v) ପଠାଣିସାମନ୍ତଃ କବିଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (କବିଃ ଚାସୌ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିତ୍‌ ଚେତି)
(vi) ଅକ୍ଷୟମହାନ୍ତିଃ ଗାୟକାଭିନେତା ଆସୀତ୍‌ । (ଗାୟକଃ ଚାସୌ ଅଭିନେତା ଚେତି)
ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ଜଣକୁ ବୁଝାଦ୍ଭ୍‌ଲେ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୁଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

(ଖ) ବିଶେଷଣ ଓ ବିଶେଷଣର କର୍ମଧାରୟ
ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଃ ଅଶ୍ଵଃ ଧାବତି । (ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟ ଘୋଡ଼ାଟି ଦୌଡ଼ୁଛି)
ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣ୍ଣ ବୃଦ୍ଧଃ କମ୍ପତେ । (ଜୀର୍ଣ୍ଶୀର୍ଣ ବୁଢ଼ାଟି ଥରୁଛି ।)
ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ‹ ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଥ ପଦରେ ହୃଷ୍ଟ ଏବଂ ପୃଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ରହିଛି ଏବଂ ତାହା ଏକ ଅଶ୍ଵର ହିଁ ବିଶେଷଣ। ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ “ ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣ୍ଣଃଃ ପଦରେ ଜୀର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଶୀର୍ଣ୍ଣ ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ରହିଛି ଏବଂ ତାହା ଏକ ବୃଦ୍ଧର ବିଶେଷଣ। ତେଣୁ, ‘ ହୁଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଃଂ ଏବଂ “ ଜୀର୍ଣଶୀର୍ଷଃ? ପଦଦୂଇଟି ସମସ୍ତପଦ ଏବଂ ଏହା କର୍ମଧାରୟସମାସ ଅଟେ। ତେଣୁ,
ହୃଷ୍ଟପୂଷ୍ଟଃ = ହୃଷ୍ଟଃ ଚାସୌ ପୁଷ୍ଟଃ ଚେତି ।
ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣଃ = ଜୀର୍ଣ୍ଃ ଚାସୌ ଶୀର୍ଣ୍ଃ ଚେତି । ଏହିପରି-
[ଜୀର୍ଣ୍ଣଃ – କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ/ ଗଳିତ ଶୀର୍ଶୂଃ – ଅକର୍ମଣ୍ଯ, ଚିରା, ପତିତ, କଙ୍କାଳସାର, କ୍ଷୀଣ]

(i) ଭୀମକାନ୍ତଃ ସାଗରଃ ଦର୍ଶନୀୟଃ । (ଭୀମଃ ଚାସୌ କାନ୍ତଃ ଚେତି) – ଭୟଙ୍କର ଓ ସୁନ୍ଦର ସାଗର ଦେଖୁବା ଉଚିତ।
(ii) ସୁସ୍ଥସବଳଃ ରାମଃ କଥଂ ଭିକ୍ଷତେ ? (ସୁସ୍ୁଃ ଚାସୌ ସବଳଃ ଚେତି) – ସୁସୁ ଓ ବଳଯୁକତ ରାମ କାହିଁକି ଭିକ ମାଗୁଛି ?
(iii) ମୃଗଃ ଭୀତତ୍ରସ୍ତଃ ଧାବତି । (ଭୀତଃ ଚାସୌ ତ୍ରସ୍ତଃ ଚେତି) – ହରିଣଟି ଭୀତ ହୋଇ ଧାଉଁଛି ।
(iv) ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରଂ ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟମ୍‌ ଅଭବତ୍‌ । (ନଷ୍ଠଂ ଚ ତତ୍‌ ଭ୍ରଷ୍ଟଂ ଚେତି) – ଧାନବିଲ କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ ଓ ପଥଚ୍ୟୁତ ହୋଇଛି ।
ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣ ଜଣକୁ ବୁଝାଇଲେ ଏବଂ ବିଶେଷଣଦୂଇଟି ପୂର୍ବ ରକ୍ରମରେ ଘଟିଥୁବାର ବୁଝାଇଲେ ମଧ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ସ୍ବାତାନୁଲିପ୍ତଃ ଜନଃ ସଭାଂ ଗଚ୍ଛତି । (ପୂର୍ବଂ ସ୍ନାତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁଲିପ୍ତଃ) – ପୂର୍ବରୁ ସ୍ଵାନକରି ଓ ପରେ ଚନ୍ଦନାଦି ସୁବାସ ଲେପନ କରି ସଭାକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ପୀତପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ ବସ୍ତ୍ରଃ ଧେନୂଂ ପଶ୍ୟତି (ପୂର୍ବଂ ପୀତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ) – ପ୍ରଥମେ ପାନ କରି ଓ ପରେ ଆବଦ୍ଧ ବାଛୁରୀ ଗାଭକୁ ଚାହୁଁଛି ।
(iii) ଶ୍ରୁତାନୂରକ୍ତଃ ଭକ୍ତଃ ଗୁରୁଂ ପୃଚ୍ଛତି । (ପୂର୍ବ ଶ୍ରୁତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁରକ୍ତଃ) – ପ୍ରଥମେ ଶୁଣି ଓ ପଛରେ ଶଶ୍ଵରଙ୍କୁ ଭଲପାଇଥୁବା ଭକ୍ତ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଦୂଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ଦୁଇ ପୃଥକ୍‌ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ଲେ ଏପରି କର୍ମଧାସମାସ ହେବ ନାହିଁ ।

(ଗ) ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣର କର୍ମଧାରୟ
କୌଣସି.ବିଶେଷ୍ୟପଦର ତା’ର ବିଶେଷଣପଦସହିତ ସମାସକୁ ମଧ୍ଯ କର୍ମଧାରୟସମାସ କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଶରଦି ନୀଳାକାଶଃ ଶୋଭତେ । (ନୀଳଃ ଆକାଶଃ) – ଶରତ ରତୁରେ ନୀଳ ଆକାଶ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ ।
(ii) ମମ ନୀଳଶାଟୀ ନାସ୍ତି । (ନୀଳା ଶାଟୀ) – ମୋର ନୀଳ ଶାଢ଼ୀ ନାହିଁ।
(iii) ଗୃହାତ୍‌ ନୀଳାମ୍ବରମ୍‌ ଆନୟ । (ନୀଳମ୍‌ ଅମ୍ବରମ୍‌) – ଘରୁ ନୀଳଲୁଗା ଆଣ ।
ନୀଳପଦଟି ବିଶେଷଣ ହୋଇଥୁବାରୂ “ଆକାଶଃ”ର ବିଶେଷଣ ସମୟରେ ନୀଳଃ,ଶାଟୀର ବିଶେଷଣ ସମୟରେ ‘ନୀଳା’ ଏବଂ ‹ଅମ୍‌ରମ୍‌/ ର ବିଶେଷଣସମୟରେ ‘ନୀଳମ୍‌’ ହୋଇଅଛି । ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଅନୁସାରେ ବିଶେଷଣର ଳିଙ୍ଗ ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚନର ରୂପରେ ପରିବର୍ତନ ହୁଏ; ମାତ୍ର ସମସ୍ତପଦରେ ମୂଳପଦଦୁଇଟି ମିଳିତ ହେବାପରେ ଆବଶ୍ୟକ ବିଭକ୍ତିବଚନ ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ। ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ଓ ବହୁବଚନାନ୍ତ ପଦର ମୂଳ ଫୁଲିଙ୍ଗ ରୂପ ହୋଇଛି। ଏହିପରି ଲଶୟ କଳ-

(i) ଦୁର୍ବଳଧେନୁଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ଦୁର୍ବଳା ଧେନୁଃ) – ଦୁର୍ବଳ ଗାଭଟି ବାଟରେ ଯାଉଛି ।
(ii) ସୁନ୍ଦରବାଳିକାଃ ମଞ୍ଚୋପରି ନୃତ୍ୟନ୍ତି । (ସୁନ୍ଦର୍ଯ୍[ବାଳିକାଃ) – ସୁନ୍ଦର ଝିଅମାନେ ମଞ୍ଚରେ ନାଚୁଛନ୍ତି ।
(iii) ବାଳମୃଗ୍ୟୌ ଜଳଂ ପିବତଃ । (ବାଳେ ମୃଗ୍ୟୋ) – ଛୋଟ ହରିଣୀ ଦୁଇଟି ପାଣି ପିଉଛନ୍ତି ।
(iv) ବୀରଯୁବକାଃ କସ୍ମାତ୍‌ ନ ବିଭ୍ୟତି । (ବୀରାଃ ଯୁବକାଃ) – ବୀର ଯୁବକମାନେ କାହାରିକୁ ଭୟ କରନ୍ତି ନାହିଁ।
(v) ଉତ୍ତମଚ୍ଛାତ୍ତୌ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତଃ । (ଉତ୍ତମୌ ଛାତ୍ତ୍ୌ) – ଉଲ ଛାତ୍ରଦୂଇଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।
(vi) ଭଉଦ୍ୟାନାତ୍‌ ରକ୍ତପୁଷ୍ପାଣି ଆନୟ । (ରକ୍ତାନି ପୁଷ୍ପାଣି) – ବଗିଚାରୁ ଲାଲ ପୁଲଗୁଡ଼ିକ ଆଣ ।
ମନେରଖ: ମହତ୍‌ ଶବ୍ଦରୂ ସମସ୍ତପଦରେ କେବଳ ‘ ମହା” ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମହାପୁରୁଷଃ ସତ୍ୟଂ ଭାଷତେ । (ମହାନ୍‌ ପୁରୁଷଃ) – ମହାପୁରୁଷ ସତ କୁହନ୍ତି ।
(ii) ମହାନଦୀ ମହୋଦଧୌ ମିଳତି । (ମହତୀ ନଦୀ, ମହାନ୍‌ ଉଦଧ୍ଃ, ତସ୍ମିନ୍‌) – ମହାନଦୀ ମହାସାଗରରେ ମିଶିଛି ।
(iii) ଅତିଥ୍ସତ୍କାରଃ ମହାଫଳଂ ଦଦାତି । (ମହତ୍‌ ଫଳମ୍‌) – ଅତିଥ୍ସକ୍ାର ମହାଫଳ ଦିଏ ।
(iv) ମହାତ୍ମାନଃ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟାଃ । (ମହାନ୍ତଃ ଆତ୍ନାନଃ) – ମହାତ୍ନାମାନେ ସର୍ବଦା ପୂଜ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ମହାଦେବ୍ୟଃ ଶଙ୍କରମ୍‌ ଅପୃଚ୍ଛନ୍‌ । (ମହତ୍ୟଃ ଦେବ୍ୟଃ) – ମହାଦେବୀମାନେ ଶଙ୍କରଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ।
(vi) ମହାବୀରୌ ଯୁଧ୍‌ ମିଥଃ ମିଳିତୌ । (ମହାନ୍ତୌ ବୀରୌ) – ମହାବୀର ଦୂଇଜଣ ଯୁଧରେ ଏକତ୍ର ମିଳିତ ହେଲେ ।

ମନେରଖ: ସେହିପରି ଶୋଭନ ବା ସୁନ୍ଦର ଅର୍ଥରେ ସମସ୍ତପଦରେ ‘ସୁ’ ଏବଂ କୁସ୍ିତ ଅର୍ଥରେ କୁ’ର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ “କୁ” ସ୍ତ୍ରାନରେ କା, କିମ୍‌, କତ୍‌, ଆଦିର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ସୁବାଳକଃ ପ୍ରଶଂସିତଃ ଭବତି । (ଶୋଭନଃ ବାଳକଃ) – ଭଲପିଲା ପ୍ରଶଂସା ପାଏ ।
(ii) ସୁଶିଷ୍ୟୌ ପୁରସ୍କୃତୌ ଅଭବତାମ୍‌ । (ଶୋଭନୌ ଶିଷ୍ୟୌ) – ଭଲ ଶିଷ୍ୟଦୁଇଜଣ ପୁରସ୍କାର ପାଇଲେ ।
(iii) ସୁମାତରଃ ଲୋକଜନନ୍ୟଃ ଭବନ୍ତି । (ଶୋଭନାଃ ମାତରଃ) – ଭଲମାଆମାନେ ସଂସାରର ମାଆ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
(iv) ସୁବସ୍ତ୍ରମ୍‌ ଅବଶ୍ଯଂ ପରିଧାନୀୟମ୍‌ । (ଶୋଭନଂ ବସ୍ତ୍ରମ୍‌) – ଭଲଲୁଗା ନିଶ୍ଚିତ ପିନ୍ଧିବା ଉଚିତ ।
(v) କୁମାର୍ଗେ ଗମନମ୍‌ ଅନୁଚିତମ୍‌ । (କୁସିତଃ ମାର୍ଗଃ, ତସ୍ମିନ୍‌) – ଖରାପବାଟରେ ଯିବା ଅନୁଚିତ ।
(vi) କୁବୁଦିଃ ନିନ୍ଦନୀୟା ଭବତି । (କୁସିତା ବୁଦିଃ) – ଖରାପବୁଵି ନିନ୍ଦାଯୋଗ୍ଯ ଅଟେ ।
(vii) କୁସଙ୍ଗଂ ବର୍ଜୟେତ୍‌ । (କୁସିତଃ ସଙ୍ଗଃ, ତମ୍‌) – ଖରାପ ସାଙ୍ଗକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ ।
(viii) କଦାପି କୁମିତ୍ରାଣି ଉତ୍ତମାନି ନ ଭବନ୍ତି । (କୁସ୍ସିତାନି ମିତ୍ରାଣିୟ – କେବେହେଲେ ଖରାପସାଙ୍ଗମାନେ ଭଲ ହୋଇ ନଥାଂନ୍ତି।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) କାପୁରୁଷାଃ ମିଥ୍ୟା ବଦନ୍ତି । (କୁସିତାଃ ପୁରୁଷାଃ) – ଭୀରୁୂଲୋକମାନେ ମିଛ କୁହନ୍ତି ।
(ii) କିନ୍ନରାଃ ମଧୁରଂ ଗାୟନ୍ତି । (କୁସିିତାଃ ନରାଃ) – କୁସିତଲୋକେ ମଧୁର ଗାନ କରନ୍ତି ।
(iii) କାଜଳଂ କଦାପି ନ ପାତବ୍ୟମ୍‌ । (କୁସିିତଂ ଜଳମ୍‌) – ଖରାପ ପାଣି କଦାପି ପାନଯୋଗ୍ୟ ନୂହେଁ ।
(iv) କଦନ୍ନଂ ରୋଗାନ୍‌ ଜନୟତି । (କୁସିତମ୍‌ ଅନ୍ମ୍‌) – ଖରାପଖାଦ୍ୟ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(v) କଦଶ୍ବଃ ମନ୍ଦଂ ଗଚ୍ଛତି । (କୁସ୍ସିତଃ ଅଶ୍ବଃ) – ଖରାପ ଘୋଡ଼ା ଧୀରେ ଚାଲେ ।

ମନେରଖ: ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ କୁସ୍ିତ ଅର୍ଥରେ କା, କିମ୍‌ ଓ କତ୍ର ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର, “ ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌” ଅର୍ଥରେ କୋଷଂ, କବୋଷଂ ଓ କଦୁଷଂର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
ଯଥା- କବୋଷ୍ଂ ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବ । (ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌) – ଅଳ୍ପ ଉଷୁମ ଦୁଧ ପିଅ ।
ସ୍ଵ ବା ନିଜ ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସ୍ଵ ବା ନିଜ ପଦ ବିଶେଷଣରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଅଧୁନା ତ୍ଆଂ ସ୍ଵଗୃହଂ ଗଚ୍ଛ । (ସ୍ଵଂ ଗୃହମ୍‌) – ବର୍ତମାନ ତୁମେ ତୁମ ଘରକୁ ଯାଅ ।
(ii) ସ୍ଵଜନନୀ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟା। (ସ୍ଵା ଜନନୀ) – ନିଜମାଆ ସବୁବେଳେ ପୂଜାଯୋଗ୍ୟ ।
(iii) ବାଳକଃ ସ୍ଵମିତ୍ରଂ ପୂଚ୍ଛତି । (ସ୍ଵଂ ମିତ୍ରମ୍‌) – ପିଲାଟି ନିଜ ମାଆକୁ ପଚାରୁଛି ।
(iv) ସା ନିଜମତମ୍‌ ଉପସ୍ଫାପିତବତୀ । (ନିଜଂ ମତମ୍‌) – ସେ ନିଜମତ ଉପସ୍ପନ କଲେ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ‘ ସ୍ଵ’ର ପ୍ରୟୋଗକ୍ଷେତ୍ରରେ ୬ଷ ତତ୍ପୁରୁଷସମାସ ମଧ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ସ୍ଵସ୍ୟ ଗୃହମ୍‌, ସ୍ଵସ୍ଯ ଜନନୀ, ସ୍ଵସ୍ଯ ମିତ୍ରମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି । “ସ୍ଵ” ଶବ୍ଦ ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତିରେ ଆତ୍ମା” ଅର୍ଥ ଫୁଲିଙ୍ଗ ହୁଏ ।

ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ବିଗ୍ରହମଧ୍ଯସ୍ପ୍ର ପଦ ସମସ୍ତପଦରେ ନ ରହିଲେ ତାହାକୁ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପୂର୍ବପଦ ଏକ ସମସ୍ତପଦ ହୋଇଥୁଲେ ତାହାର ଉତ୍ତରପଦ ଲୋପପାଇଥାଏ। ତେଣୁ, ଏହାକୁ ଉତ୍ତରପଦଲୋପୀ ବା ଶାକପାର୍ଥୁବାଦି ସମାସ ମଧ୍ଯ କହିଥାଂନ୍ତି। ଲନ୍ଧ/ କନ –
ଶାକପାର୍ଥୁବଃ ମୃଗୟାଂ ନ ଗଚ୍ଛତି । ( ଶାକପ୍ରିୟଃ ପାର୍ଥ୍‌ବଃ) – ଶାଗପ୍ରିୟ ରାଜା ଶିକାରକୁ ଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଏଠାରେ ‘ଶାକପାର୍ଥୁବଃ ସମସ୍ତପଦଟି “ ଶାକପ୍ରିୟଃ ପାର୍ଥ୍‌ବଃ” ଅର୍ଥକୁ ବୂଝାଉଛି । “ ଶାକପ୍ରିୟଃ” ମଧ୍ଯ ଏକ ସମସ୍ତପଦ ଏବଂ ଏଥ୍‌ରେ “ ଶାକ” ପୂର୍ବପଦ ଏବଂ “ ପ୍ରିୟ ଉତ୍ତରପଦ ଅଟେ! ମାତ୍ର, “ ଶାକପ୍ରିୟ” ପଦ ସହିତ “ ପାର୍ଥ୍ବଃ” ପଦର ସମାସ ସମୟରେ “ ପ୍ରିୟ” ପଦଟି ଲୋପପାଉଥ୍ବାରୁ ଏହା ଉତ୍ତରପଦ ବା ମଧ୍ଯସ୍ଥ ପଦର ଲୋପ ହୋଇଅଛି। ଏହିପରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାଜା ସିଂହାସନେ ବିରାଜତେ । ( ସିଂହଚିହ୍ନିତମ୍‌ ଆସନମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ରାଜା ସିଂହ ଚିହ୍ନିତ ଆସନରେ ବିରାଜମାନ ହୋଇଛନ୍ତି ।
(ii) ନର୍ଭକୀ ରତ୍ନମୁଦ୍ରିକାଂ ଦର୍ଶୟତି । ( ରତ୍ନଖଚିତା ମୁଦ୍ରିକା, ତାମ୍‌ ) – ନର୍ତକୀ ରତ୍ଖଚିତ ମୁଦି ଦେଖାଉଛି ।
(iii) ଦେବ୍ୟାଃ କଣ୍ଠେ ସ୍ପର୍ଣ୍ଣହାରଃ ଶୋଭତେ । ( ସର୍ଣ୍ଣନିର୍ମିତଃ ହାରଃ ) – ଦେବୀଙ୍କ କଣ୍ଡରେ ସୁନାରହାର ଶୋଭା ପାଉଛି ।
(iv) ଗୃହମ୍‌ ଅନୁ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷଃ ଅସ୍ତି । ( ଆମ୍ନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃଃ – ଘର ପଛପଟେ ଆମ୍ନଗଛ ରହିଛି ।
(v) ମହାନଦୀକୂଳେ କଟକନଗରମ୍‌ ଅସ୍ତି । ( କଟକନାମକଂ ନଗରମ୍‌ ) – ମହାନଦୀକୁଳରେ କଟକ ସହର ଅଛି ।
(vi) ଏହିପରି ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ ( ଗୁଡ଼ମିଶା ଖାଦ୍ୟ) = ଗୁଡାନ୍ନମ୍‌, ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ ( ବରନାମକ ଗଛ ) = ବଟବୃକ୍ଷଃ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ
କୌଣସି ଉପମା ଦେବାବେଳେ ଉପମାନ, ଉପମେୟ ଏବଂ ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ। ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବସ୍ତୁ ଉପମେୟ, ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବସ୍ତୁ ଉପମାନ ଏବଂ ତୁଳନାତ୍ମକ ଇବ ଓ ବତ୍‌ ପ୍ରଭୃତି ଉପମାବାଚକ ପଦ ଅଟନ୍ତି। ଉପମେୟ ଏବଂ ଉପମାନମଧ୍ଯରେ ସମାନ ଗୁଣ ବା ଧର୍ମକୁ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ କୁହାଯାଏ ।
ଉପମାନ ଏବଂ ଉପମେୟମଧ୍ଯସ୍ପ ସମାନ ଗୁଣ ବାଚକ ପଦର ଉପମାନପଦ ସହିତ ସଂଘଟିତ ସମାସକୁ ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ଲ୍ଗଃ ଜର –
(i) ତୁଷାରଧବଳଃ ବୃଷଭଃ ଶେତେ । ( ତୁଷାର ଇବ ଧବଳଃ) – ବରଫ ପରି ଧଳା ଷଣ୍ଢ ଶୋଇଛି ।
ଏଠାରେ ବୃଷଭର ଧଳାରଙ୍ଗ ତୁଷାର ବା ବରଫଭଳି ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଅଟେ । ବୃଷଭର ବିଶେଷଣ ଧବଳର ତୁଷାରସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି। ଧବଳ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ଏବଂ ତୁଷାର ଉପମାନ ଅଟେ । ଏହିପରି –
(ii) ଘନଶ୍ୟାମଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ମଥୁରାଂ ଗତଃ । ( ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ) – ମେଘ ପରି ଶ୍ୟାମ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ମଥୁରା ଗଲେ।
(iii) ସର୍ପକୁଟିଳା ନଦୀ ଭୟଙ୍କରୀ ଭବତି। ( ସର୍ପବତ୍‌ କୁଟିଳା ) – ସାପପରିବଙ୍କା ନଭ ଭୟଙ୍କର ଅଟେ ।

ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ
ସଦୃଶଗୁଣର ପ୍ରୟୋଗ ନ ହୋଇ ବ୍ୟାଘ୍ର, ସିଂହ, ରଷଭ, ପୁଙ୍ଗବ, କୁଞ୍ଜର ଓ ଇନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଉପମାନବାଚକ ପଦପରେ ଥାଇ ଉପମେୟର ସମାସକୁ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ କୂହାଯାଏ । ଲଙ୍ ଜନ୍ଦ –
(i) ମୁନିପୁଙ୍ଗବଃ ନାରଦଃ ନାରାୟଣଂ ଜପତି । ( ମୁନିଃ ପୁଙ୍ଗବଃ ଇବ) – ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାରଦ ନାରାୟଣଙ୍କ ଜପ କରିଛନ୍ତି ।
ଏଠାରେ ୯ପୁଙ୍ଗବ” ପଦ ବୃଷଭ ଅର୍ଥକୁ ନ ବୁଝାଇ ଶ୍ରେଷ୍ଠତାକୁ ବୁଝାଉଛି। ମୁନିଙ୍କ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ମୁନି ଓ ପୁଙ୍ଗବ ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ଏହିପରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(ii) ନରେନ୍ଦ୍ରଃ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ଯଃ ସର୍ବଗୁଣସମ୍ପନ୍ନଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ) – ନର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣରେ ସମ୍ପନ୍ନ ଥ୍ଲେ ।
(iii) ପୁରୁଷସିଂହଃ ବୀରଃ ସୁରେନ୍ଦ୍ରସାୟଃ ଆଂଙ୍ଗୋଶାସନାତ୍‌ ଜୁଗୁସ୍ବତେ ସ୍ମ । ( ପୁରୁଷଃ ସିଂହଃ ଇବ) – ସିଂହପରି ନିର୍ଭୀକ ପୁରୁଷ ସୁରେନ୍ଦ୍ରସାୟ ଇଂରେଜ ଶାସନର ଘୃଣା କରୁଥୁଲେ ।
(iv) ନରକୁଞ୍ଜରଃ ପଟେଲମହୋଦୟଃ ନିର୍ଭୀକଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ନରଃ କୁଞ୍ଜରଃ ଇବ ) – କୁଞ୍ଜର ପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଟେଲ ମହୋଦୟ ନିର୍ଭୀକ ଥ୍ଲେ । ( କୁଞ୍ଜର – ହାତୀ)

ମନେରଖ:
(i) ସଦୃଶଗୁଣର ପ୍ରୟୋଗ ହେଲେ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ।
ଯଥା – ପୁରୁଷଃ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଇବ ଶୂରଃ ଆସୀତ୍‌ । – ମଣିଷ ବାଘ ପରି ବୀର ଥୁଲେ ।
(ii) ସ୍ତ୍ରୀ ବାଚଳପଦ ସହିତ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା- ରାଜ୍ଞୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଭ ସିଂହସମାନା ତେଜସିନୀ ଆସୀତ୍‌। – ରାଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଭ ସିଂହପରି ତେଜସ୍ଵିନୀ ଥ୍ଲେ ।

ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଉପମେୟଠାରେ ଉପମାନର ଆରୋପ ହେଲେ ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସମାସରେ ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନମଧ୍ଯରେ ଅଭେଦ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ। ଲଶ୍ୟ ଜନ –
(i) ବିଦ୍ୟାଧନଂ ମହାଧନଂ ଭବତି । ( ବିଦ୍ୟା ଏବ ଧନମ୍‌ ) – ବିଦ୍ୟା ରୂପକ ଧନ ମହାଧନ ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ବିଦ୍ୟା ଓ ଧନମଧ୍ଯରେ ଭେଦ ଅନୁଭୂତ ହେଉନାହିଁ । ଏଠାରେ ବିଦ୍ୟା ଉପମେୟ ଓ ଧନ ଉପମାନ ଅଟେ । ଏହିପରି –
(ii)। ସଂସାରସାଗରଃ ଦୁସ୍ତରଃ ଭବତି । ( ସଂସାରଃ ଏବ ସାଗରଃ) – ସଂସାର ରୂପକ ସାଗର ପାରିହେବା କଷ୍ଟ ।
(iii) ଶିଶୋଃ ବାଗମୃତଂ ପିବ । ( ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ ) – ଶିଶୁଟିର ବାକ୍ୟାମୃତ ପାନ କର ।
(iv) ଜ୍ଞାନାଞ୍ଜନଂ ନୂତନମାର୍ଗ ଦର୍ଶୟତି । ( ଜ୍ଞାନମ୍‌ ଏବ ଅଞ୍ଜନମ୍‌) – ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଅଞ୍ଜନ ନୂଆବାଟ ଦେଖାଏ ।
ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ସଂସାର, ବାକ୍‌ ଏବଂ ଜ୍ଞାନ ସହିତ ଯଥାକ୍ରମେ ସାଗର, ଅମୃତ ଓ ଅଞ୍ଜନର ତୁଳନା କରାଯାଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଅଭେଦ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଅଛି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଦ୍ବିଗୁସମାସ
ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବିଶେଷଣପଦ ପୂର୍ବପଦରେ ଥାଇ ସମାସ ହେଲେ, ତାହାକୁ ଦ୍ବିଗୁସମାସ କୁହାଯାଏ। ଏକଜାତୀୟ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସମାହାର ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବିଶେଷଣ ପଦସହିତ ବିଶେଷ୍ୟପଦର ସମାସ ହୁଏ, ପଦଟି ସାଧାରଣତଃ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥୁଳବିଶେଷରେ ଫୁଳଲିଙ୍ଗ ବା କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ବିଗୁସମାସ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୁଏ। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ମହାଭାରତଗ୍ରନ୍ଦଃ ଶତସାହସ୍ରୀ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ( ଶତସ୍ୟ ସାହସ୍ରାଣାଂ ସମାହାରଃ) – ମହାଭାରତ ଗ୍ରନ୍ଛକୁ ଶତସାହସ୍ତୀ କୁହାଯାଏ ।
ସହସ୍ରାଣାଂ ସମୂହଃ – ସାହସ୍ରମ୍‌ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସାମୂହିକ ଭାବେ ଏକସହସ୍ରମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ।
ମହାଭାରତଗ୍ରନ୍ଦୁରେ ଶତସାହସ୍ର ବା ଲକ୍ଷେ ଶ୍ଳୋକ ରହିଥୁବାରୁ ତାହା “ ଶତସାହସ୍ରୀ” ନାମରେ ପରିଚିତ । ଶତସହସ୍ର ସମୂହ ଶ୍ଳୋକର ସମାହାର ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଏହା ଗୋଟିଏ ଗ୍ରନ୍ଦକୁ ସୂଚାଉଥ୍‌ବାରୁ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୋଇଛି, ଏହା ସ୍କ୍ରୀଲିଙ୍ଗ । ଏହିପରି –
(ii) ଭାରତବର୍ଷଂ ବିଂଶଶତାଦ୍ଦ୍ୟାଂ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମ୍‌ ଅଭବତ୍‌ । ( ଶତସ୍ୟ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ତସ୍ଯାମ୍‌ ) – ଭାରତବର୍ଷ ବିଂଶଶତାବ୍ଦୀରେ ସ୍ଵା ଧୀନ ହେଲା ।
(iii) ରାମଃ ପଞ୍ଚବଟ୍ୟାଂ ବନବାସମ୍‌ ଅକରୋତ୍‌ | ( ପଞ୍ଚାନାଂ ବଟାନାଂ ସମାହାରଃ, ତସ୍ଯାମ୍‌ ) – ରାମ ପଞ୍ଚବଟୀରେ ବନବାସ କରିଥଲେ ।
(iv) ପ୍ରତ୍ୟହଂ ସପ୍ତଶତୀ ପଠିତବ୍ୟା। ( ସପ୍ତାନାଂ ଶତାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ପ୍ରତିଦିନ ସପ୍ତଶତୀ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ।
(v) ତ୍ରିଲୋକୀ ଧର୍ମେଣ ଚଳତି । ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ତିନିଭୁବନ ଧର୍ମରେ ଚାଲିଛି । ଦ୍ବିଗୁସମାସାନ୍ତ ପଦ ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏବଂ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର
(vi) ବିଗତଃ ସପ୍ତାହଃ ସୁଖମୟଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ନଂ ସମାହାରଃ) – ଗତସପ୍ତାହ ସୁଖମୟ ଥ୍ଲା ।
(vii) ତ୍ରିଭୁବନଂ ରାବଣସ୍ୟ ଅତ୍ୟାଚାରେଣ ପୀଡ଼ିତମ୍‌ ଆସୀତ୍‌ – ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ତିନିଭୁବନ ରାବଣର ଅତ୍ୟାଚାରରେ ପୀଡ଼ିତ ଥଲା ।
(viii) ଜନାଃ ପଞ୍ଚଦେବଂ ପ୍ରଣମନ୍ତି। ( ପଞ୍ଚାନଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ଲୋକମାନେ ପଞ୍ଚଦେବଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚଦେବ – ପାର୍ବତୀ, ମହାଦେବ, ବିଷୁ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଗଣେଶ
ଏହିପରି- ଚତୁର୍ଣ୍ଵଂ ଯୁଗାନାଂ ସମାହାରଃ = ଚତୁର୍ଯୁଗମ୍‌ । – ଚାରି ଯୁଗର ସମାହାର |
ତ୍ରୟାଣାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ = ତ୍ରିଦେବମ୍‌ । – ତିନିଦେବତାଙ୍କ ସମାହାର |
ତ୍ରିଦେବ – ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ୟ, ମହେଶ୍ଵର
(ix) ଷଣ୍ଢାଂ ଦର୍ଶନାନାଂ ସମାହାରଃ = ଷଡ୍‌ଦର୍ଶନମ୍‌ | – ଷଡ଼ଦର୍ଶନର ସମାହାର |
ଷଡ୍‌ଦର୍ଶନ: ସାଂଖ୍ୟ, ଯୋଗ, ମୀମାଂସା, ବୈଷୟିକ, ନ୍ୟାୟ, ବେଦାନ୍ତ
(x) ପଞ୍ଚାନାଂ ପ୍ରାଣାନାଂ ସମାହାରଃ = ପଞ୍ଚପ୍ରାଣମ୍‌ । – ପଞ୍ଚ ପ୍ରାଣର ସମାହାର |
ପଞ୍ଚପ୍ରାଣ – ଉଦାନ, ସମାନ, ପ୍ରାଣ, ଅପାନ, ବ୍ୟାନ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ = ତ୍ରିଫଳା । – ତିନି ଫଳର ସମାହାର |
ତ୍ରିଫଳା- ହରିଡ଼ା, ବାହାଡ଼ା, ଅଁଳା

ମନେରଖ:
ଦ୍ବିଗୁସମାସାନ୍ତ ତଛ୍ଷିତପଦ ମଧ୍ଯ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ “ ତଵିତାର୍ଥ ଦ୍ବିଗୁଂ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ-

(i) କାତ୍ତିକେୟଃ ଷାଣ୍ମାତୁରଃ ଉଚ୍ୟତେ । ( ଷଣ୍ଢାଂ ମାତୁ ଣାମ୍‌ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌) – କାତ୍ତିକେୟଙ୍କୁ ଷାଣ୍ମାତୁର କୁହାଯାଏ ।
କାତ୍ତିକେୟ କୃଭିକାଦି ଛଜଣ ମାତାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପାଳିତ ହୋଇଥବାରୁ ପୁତ୍ର ପରି ଅଟନ୍ତି । ( ଷଟ୍‌ + ମାତୃ + ଅପତ୍ୟାର୍ଥେ ଅଣ୍‌ ) । ଏହିପରି ଦ୍ଵୈମାତୁରଃ ( ଗଣେଶ) = ଦ୍ଵୟୋଃ ମାତ୍ରୋଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ । ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି । – ଦୁଇମାତାଙ୍କ ପୁତ୍ର।
ବି.ଦ୍ର. : ଷଣ୍ାତୁରଃ – କୃଭିକା, ଅଶବିନୀ, ଦ୍ବିଜା, ଦୁର୍ଗା, ପୃଥ୍ବୀ, ପାର୍ବତୀଙ୍କ ପୁତ୍ର ।
ଦ୍ଵୈମାତୁରଃ – ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣରେ ଗଣେଶଖଣ୍ଡରେ ଲେଖାଅଛି ଯେ ବରେଣ୍ୟ ନାମକ ରାଜାଙ୍କର ପୁଷ୍ପାକୀ ନାମ୍ନୀ ରାଣୀଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ଗଣେଶ ଜନ୍ମିଥ୍‌ଲେ କିନ୍ତୁ ଏହାଙ୍କ ତେଜ ଓ ଆକୃତିରେ ଭୀତ ହୋଇ ରାଜା ଏହିଶିଶୁଙ୍କୁ ପାର୍ଶ୍ଵମୁନିଙ୍କ ଆଶ୍ରମ ନିକଟସ୍ଥ ଏକ ଜଳାଶୟରେ ପକାଇ ଦେଲେ। ସେଠାରୁ ପାର୍ଶ୍ଵମୁନିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଦୀପବତ୍ସଳା ଆଣି ପାଳିଲେ । ଏହି କାରଣରୁ ଏହାଙ୍କ ନାମ ଦ୍ଵୈମାତୁର ହେଲା ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)

(କ) ନୀଳକଇଁଗୁଡ଼ିକ ପୋଖରୀରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ନୀଳକୁମୁଦାନି ସରସି ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଖ) ଘୃତମିଶ୍ରିତ ଅନ୍ନ କାହାକୁ ଭଲ ନ ଲାଗେ ?
Answer:ଘୃତାନ୍ନଂ କସ୍ମୈ ନ ସଦତେ ?

(ଗ) ବୁଢ଼ାଲୋକଦୂଇଟି ଶୀତରେ ଥରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧୌ ଶୀତେନ କମ୍ପେତେ ।

(ଘ) ବିପଦବେଳେ ବିସ୍ମୟ ହିଁ କୁସ୍ସିତପୁରୁୂଷର ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ।
Answer:
ବିପତ୍‌କାଳେ ବିସ୍ମୟ ଏବ କାପୁରୁଷଲକ୍ଷଣମ୍‌ ।

(ଙ) ଞଷଧସେବନପରେ ଅଳ୍ପଗରମ ପାଣି ପିଅ ।
Answer:
ଞ୍ଚଷଧସେବନାତ୍‌ ପରଂ କବୋଷ୍ଣଂ ଜଳଂ ପିବ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଚ) ଖାରବେଳ ସିଂହପରି ପୁରୁଷ ଥଲେ ।
Answer:
ଖାରବେଳଃ ପୁରୁଷସିଂହଃ ଆସୀତ୍‌ ।

(ଛ) ନିଜବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରଣାମ କର ।
Answer:
ସ୍ଵଜନକଂ ପତ୍ୟହଂ ନମ ।

(ଜ) ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପଞ୍ଚବଟୀରେ ରହୁଥୁଲେ।
Answer:
ରାମଚନ୍ଦ୍ରଃ ପଞ୍ଚବଟ୍ୟାଂ ନ୍ୟବସତ୍‌ ।

(ଝ) ଗତ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆମେ ସାଧୀନ ହେଲୁ ।
Answer:
ଗତଶତାଦ୍ଦ୍ୟାଂ ବୟଂ ସତନ୍ତ୍ରାଃ ।

(ଞ) ତିନିଭୁବନରେ କର୍ଣ୍ରଙ୍କ ପରି ଦାନୀ ନାହାଁନ୍ତି
Answer:
ତ୍ରିଭୁବନେ କର୍ଣ୍ଵ ଇବ ଦାନୀ ନାସ୍ତି ।

(ଟ) ନେଳିଆଶାଢ଼ୀପିନ୍ଧି ବୋହୂଟି ମନ୍ଦିର ଗଲା ।
Answer:
ନୀଳଶାଟୀଂ ପରିଧାୟ ବଧୂ ମନ୍ଦିରମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

(୦) ଲୋକେ ବଣରେ ପତ୍ରତିଆରି ଶେଯରେ ଶୁଅନ୍ତି।
Answer:
ଜନାଃ ଅରଣ୍ୟେଷୁ ପର୍ଣ୍ଣଶଯ୍ୟାସୁ ଶେରତେ ।

(ଡ) ବିଦ୍ୟାରୂପକ ଧନ ଅକ୍ଷୟ ଅଟେ ।|
Answer:
ବିଦ୍ୟାଧନମ୍‌ ଅକ୍ଷୟଂ ଭବତି ।

( ଦ) ବାପାଙ୍କ ଲୁଗା ଚନ୍ଦ୍ରପରି ଧଳା ଅଟେ ।
Answer:
ପିତୁଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ଚନ୍ଦ୍ରଧବଳାନି ।

(ଣ) ସାତଜଣ ରଷି ଆକାଶରେ ଶୋଭାପାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ସପ୍ତର୍ଷୟଃ ଆକାଶେ ଶୋଭନ୍ତେ ।

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଧାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ନିରୂପୟତ – ( ବନ୍ଧନୀ ମଧରୁ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) କଦନୁମ୍‌ = ( କୁସ୍ତମ୍‌ ଅନ୍ମ୍‌, କଦା ଅନୁମ୍‌, କଦୁ ଅନୁମ୍‌ )
Answer:
କୁସିତମ୍‌ ଅନୁମ୍‌

(ଖ) ମହାପଣ୍ଡିତଃ = ( ମହା ପଣିତଃ, ମହାନ୍‌ ପଣ୍ିତଃ, ମହତ୍‌ ପଣ୍ଡିତଃ)
Answer:
ମହାନ୍‌ ପଣିତଃ

(ଗ) ପୁରୁଷର୍ଷଭଃ = ( ପୁରୁଷଃ ଷଭଃ ଇବ, ପୁରୁଷଃ ଏବ ରଷଭଃ, ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ )
Answer:
ପୁରୁଷ ରଷଭଃ ଇବ

(ଘ) ତ୍ରିଲୋକୀ = ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ, ତିସୃଣାଂ ଲୋକାନୀଂ ସମାହାରଃ, ତ୍ରୟଃ ଲୋକାଃ )
Answer:
ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ

(ଙ) ସପ୍ତାହଃ = ( ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହାନାଂ ସମାହାରଃ, ସପ୍ାନାମ୍‌ ଅହ୍ାଂ ସମାହାରଃ, ସପ ଅହାନି )
Answer:
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ନାଂ ସମାହାରଃ

(ଚ) ଶ୍ୟାମଘନଃ = ( ଶ୍ଯାମଃ ଏବ ଘନଃ, ଶ୍ଯାମଃ ଇବ ଘନଃ, ଶ୍ୟାମଃ ଘନଃ)
Answer:
ଶ୍ୟାମ ଇବ ଘନଃ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଛ) ନରେନ୍ଦ୍ରଃ = ( ନରାଣାମ୍‌ ଇନ୍ଦ୍ରଃ, ନରେଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରଃ, ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ)
Answer:
ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ

(ଜ) ଶତାହୀ = ( ଶତାନାମ୍‌ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶତସ୍ଯ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶତାନି ଅବ୍ଦାନି)
Answer:
ଶତାନାମ୍‌ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ

(ଝ) ସୁନ୍ଦରଭାର୍ଯ୍ୟା = ( ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା, ସୁନ୍ଦରା ଭାର୍ଯ୍ୟା, ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ)
Answer:
ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା

(ଞ) ଗତାଗତଃ = ( ଗତଃ ଚ ଆଗତଃ ଚ, ପୂର୍ବଂ ଗତଃ ପଶା।ତ୍‌ ଆଗତଃ, ଗତସ୍ଯ ଆଗତଃ)
Answer:
ପୂର୍ବଂ ଗତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଆଗତଃ

୩। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧସମସ୍ତପଦାନି ନିରୂପୟତ । ( ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର)
(କ) ଶତସ୍ୟ ସହସ୍ରାଣାଂ ସମାହାରଃ = ( ଶତସାହସ୍ରୀ, ଶତସହସ୍ରୀ, ଶତସହସ୍ରମ୍‌ )
Answer:
ଶତସାହସ୍ରୀ

(ଖ) ସପ୍ତ ଚ ତେ ରଷୟଃ = ( ସପ୍ତର୍ଷି, ସପର୍ଷୟଃ, ସପ୍ାର୍ଷୟଃ)
Answer:
ସପ୍ତର୍ଷୟଃ

(ଗ) ପଞ୍ଚାନାଂ ପ୍ରାଣାନାଂ ସମାହାରଃ = ( ପଞ୍ଚପାଣୀ, ପଞ୍ଚପରାଣଃ, ପଞ୍ଚପଣମ୍‌ )
Answer:
ପଞ୍ଚପ୍ରାଣଃ

(ଘ) ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ = ( ଘନଶ୍ୟାମଃ, ଶ୍ୟାମଘନଃ, ଘନୀଭୂତଶ୍ୟାମଃ)
Answer:
ଘନଶ୍ୟାମଃ

(ଙ) ଶାଳୁଳୀନାମା ତରୁଃ = ( ଶାଳୁଳତରୁଃ, ଶାଳୁଳୀତରୁଃ, ଶାଳୁଳୀତରୁ )
Answer:
ଶାଳୁଳୀତରୁଃ

(ଚ) ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌ = ( ଭଷୋଷମ୍‌, ଉଷାୀଷମ୍‌, କବୋଷମ୍‌ )
Answer:
କବୋଷ୍ଣମ୍‌

(ଛ) ସ୍ଵା ଜିହ୍ଵା = ( ସବାଜିହ୍ଵା, ଶଵାଜିହ୍ବା, ସ୍ବଜିହ୍‌ା)
Answer:
ସ୍ଵଜିହ୍ଵା

(ଜ) ଭୀମଃ ଚାସୌ କାନ୍ତଃ ଚେତି = ( ଭୀମକାନ୍ତଃ, ଭୀମସେନଃ, ଭୀମଃ )
Answer:
ଭୀମକାନ୍ତଃ

(ଝ) ଅର୍ଣ୍ଣବଃ ଇବ ଗଭୀରଃ = ( ଗଭୀରାର୍ଣ୍ବବଃ, ଅର୍ଣ୍ଚବଗଭୀରଃ, ଗଭୀରାର୍ଣ୍ମ୍‌ )
Answer:
ଅର୍ଣ୍ବଗଭୀରଃ

(ଞ) ପଞ୍ଚାନାଂ ବଟାନାଂ ସମାହାରଃ = ( ପଞ୍ଚବଟଃ, ପଞ୍ଚବଟମ୍‌, ପଞ୍ଚବଟୀ)
Answer:
ପଞ୍ଚବଟୀ

୪। ସବିଗ୍ରହଂ ସମାସନାମାନି ଲିଖୁତ – ( ବିଚ୍ରହ ବାକ୍ଯସହିତ ସମାସନାମ ଲେଖ। )
କାଜଳମ୍‌, ବାଗମୃତମ୍‌, ଶୋକସାଗରଃ, ଦଧ୍ଖନ୍ନମ୍‌, ଚନ୍ଦନତରୁଃ, ଯାତାୟାତଃ, ନୀଳୋପୂଳାନି, ମହାବୀରୌ, ପରମସଖଃ, ମୁନିପୁଙ୍ଗବଃ ।
Answer:
କୁସ୍ସିତଂ ଜଳମ୍‌ – କର୍ମଧାରୟଃ
ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ – ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ – ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଦଧ୍‌ମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ – ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ଚନ୍ଦନନାମା ତରୁଃ – ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ପୂର୍ବଂ ଯାତଃ – ପରମ୍‌ ଆୟାତଃ
ନୀଳାନି ଉତ୍ପଳାନି – କର୍ମଧାରୟଃ
ମହାନ୍ତୌ ବୀରୌ – କର୍ମଧାରୟଃ
ପରମଃ ସଖା – କର୍ମ ଧାରୟଃ
ମୁନିଃ ପୁଙ୍ଗବ ଇବ – ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

୫। ସ୍ତମ୍ଭତ୍ରୟସ୍ୟ ମେଳନଂ କୁରୂତ – ( ତିନିସ୍ତମ୍ଭର ମେଳଣ କର)

କସ୍ତମ୍ଭଃ ଖସ୍ତମ୍ଭଃ ଗସ୍ତମ୍ଭଃ
ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ ଘୃତାନ୍ନମ୍‌ ରୂପକକର୍ମଧାରୟଃ
ଖଞ୍ଜଃ କୁବ୍ମଃ ଚତୂର୍ଭୁବନମ୍‌ ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ
ପଞ୍ଚାନାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ ମହାଷ୍ଟମୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଶଶାଙ୍କଃ ଇବ ଧବଳଃ ଶାଳ୍ପଳୀତରୁଃ ଦ୍ବିଗୁଃ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ ତ୍ରିଫଳା କର୍ମଧାରୟଃ
ଶାଳ୍ପଳୀନାମା ତରୁଃ ଶଶାଙ୍କଧବଳଃ ଦ୍ବିଗୁଃ
ଚତୁର୍ଣ୍ବାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ ସପ୍ତାହଃ ଦ୍ବିଗୁଃ
ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ ଶୋକସାଗରଃ ଦ୍ବିଗୁଃ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ ପଞ୍ଚଦେବମ୍‌ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଘୃତମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ ପୂରୁଷର୍ଷଭଃ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟଃ
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ ଖଞ୍ଜକୁବ୍ରୁଃ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ

Answer:

କସ୍ତମ୍ଭଃ ଶସ୍ତମ୍ଭଃ ଗସ୍ତମ୍ଭଃ
ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ ମହାଷ୍ଟମୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଖଞ୍ଜଃ କୁବ୍ଛୁଃ ଖଞ୍ଜକୁବ୍ଛୁଃ କର୍ମଧାରୟଃ
ପଞ୍ଚାନାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ ପଞ୍ଚଦେବମ୍‌ ଦ୍ବିଗୁଃ
ଶଶାଙ୍କଃ ଇବ ଧବଳଃ ଶଶାଙ୍କଧବଳଃ ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ ଶୋକସାଗରଃ ରୂପକକର୍ମଧାରୟଃ
ଶାଳ୍ପଳୀନାମା ତରୁଃ ଶାଳ୍ପଳୀତରୂଃ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଚତୁର୍ଣ୍ରାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ ଚତୁର୍ଭୁବନମ୍‌ ଦ୍ବିଗୁଃ
ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ ପୁରୁଷର୍ଷଭଃ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟଃ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ ତ୍ରିଫଳା ଦ୍ବିଗୁଃ
ଘୃତମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍ ଘୃତାନ୍ନମ୍‌ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ ସପ୍ତାହଃ ଦ୍ବିଗୁଃ

୬ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଉପଯୁକ୍ତପଦୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନାନି ପୂରୟତ –
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦନେଇ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର)
(କ) ସପର୍ଷୟଃ _________________ । ( ଗଚତି, ଗଚ୍ଛତଃ, ଗଛନ୍ତି)
Answer:
ଗଛନ୍ତି

(ଖ) ନୀଳାମାରମ୍‌ ________________। ( ବଳଭଦ୍ରଃ, ନୀଳାକାଶଃ, ନୀଳଚନ୍ଦ୍ଃ )
Answer:
ନୀଳାକାଶଃ

(ଗ) ଭୀମକାନ୍ତଃ ନିର୍ଝରି ________________ । (ନିରଝରିଣୀ, ସାଗରଃ, ରୂପମ୍‌ )
Answer:
ସାଗରଃ

(ଘ) ନରସିଂହଃ _______________ । ( ପୁରୁଷଃସିଂହଃ, ନରଶ୍ରେଷଃ, ନରସ୍ଯ ସିଂହ)।
Answer:
ନରଶେଷ୍ଠଃ

(ଝ) କାପୁରୁଷଃ _______________ । ( କୁସିତଃ ପୁରୁଷଃ, ଭୀରୁଃ, କ୍ରୋଧୀ)
Answer:
କୁସିତଃ ପୁରୁଷଃ

(ଚ) ଘନଶ୍ୟାମଃ _______________ । ( କୃଷ୍ଣମେଘଃ, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଃ, ଘନଃ ଇବ ଶ୍ଯାମଃ)
Answer:
ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ

(ଛ) ବଟବୃକ୍ଷଃ _______________ । ( ବଟଃ ବୃକ୍ଷଃ, ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ, ବୃକ୍ଷଃବଟଃ)।
Answer:
ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ

ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ର ସମାସ
ଏକାଧୂକ ସୁବନ୍ତପଦ ପରସ୍ପର ମିଳିତ ହେଲେ ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ରସମାସ ହୁଏ। ଏହି ସମାସରେ ଦୁଇରୁ ଅଧ୍କ ପଦ ମଧ୍ଯ ମିଳିତ ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି ଓ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟେକପଦ ପରେ “ଚ” ଲାଗେ । ଉଭୟ ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଏହି ସମାସରେ ରହିଥାଏ । ସମସ୍ତପଦଟି ଶେଷ ପଦର ଲିଙ୍ଗଅନୁସାରେ, ଦୁଇଟି ପଦ ଥୁଲେ ଦ୍ବିବଚନ ଓ ଅଧ୍କ ପଦ ଥୁଲେ ବହୁବଚନ ହୋଇଥାଏ। ପଦଦୁଇଟିର ବଚନକୁ ବିଚାର କରାଯାଇ ସମସ୍ତପଦର ବଚନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ° ଚାର୍ଥେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ଧଃ’ କୁହାଯାଏ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଇତରେତରଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ
(କ) ରାମଗୋବିନ୍ଦୌ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ରାମଃ ଚ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ ) – ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ରାମଗୋବିନ୍ଦଶ୍ୟାମାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ( ରାମଃ ଚ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ ଶ୍ୟାମଃ ଚ ) – ରାମ ଗୋବିନ୍ଦ ଓ ଶ୍ୟାମ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଗ) ବାଳକବାଳିକାଃ ପଠନ । ( ବାଳକଃ ଚ ବାଳିକେ/ ବାଳିକାଃ ଚ, ବାଳକାଃ ଚ ବାଳିକାଃ ଚ) – ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନେ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।
(ଘ) ହରିଲତେ କ୍ରୀଡ଼ତଃ । ( ହରିଃ ଚ ଲତା ଚ ) – ହରି ଓ ଲତା ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର । ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ ଦୁଇଜଣ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ଗୋବିନ୍ଦପଦର ଦ୍ବିବଚନ ହୋଇଛି । ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ତିନିଜଣ ଥୁବାରୁ ଶ୍ୟାମପଦର ବହୁବଚନ ହୋଇଛି । ତୃତୀୟବାକ୍ୟରେ ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବହୁତ ହୋଇଥୁବାରୁ ସମସ୍ତପଦର ବହୁବଚନ ହୋଇଛି । ଚତୁର୍ଥବାକ୍ୟରେ ହରି ଓ ଲତା ଦୁଇଜଣ ଥୁବାରୁ ଲତାପଦର ଦ୍ବିବଚନ ହୋଇଛି । ସବୁ ଉଦାହରଣରେ ଶେଷପଦର ଲିଙ୍ଗପରି ଲିଙ୍ଗ ହୋଇଅଛି । ଏହିପରି –

(i) ବୃଦ୍ଧୌ ଚ଼ ବୃଦ୍ଧା ଚ଼ = ବୃଦ୍ଧବୃଦ୍ଧାଃ । – ଦୁଇଜଣ ବୁଢ଼ା ଓ ଜଣେ ବୁଢ଼ୀ
(ii) ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼ = ପୁଷ୍ପଫଳେ । – ଫୁଲ ଓ ଫଳ
(iii) ପତ୍ରଂ ଚ଼ ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼ = ପତ୍ରପୁଷ୍ଣଫଳାନି । – ପତ୍ର ପୁଷ୍ପ ଓ ଫଳ
(iv) ମୃଗ୍ୟୌ ଚ଼ ଧେନୂ ଚ = ମୂଗୀଧେନବଃ। ଇତ୍ୟାଦି । – ହରିଣୀ ଦୁଇଟି ଓ ଗାଭ ଦୁଇଟି ।
(କ) ପିତାପୁର୍ତୌ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ପିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃଚ଼ ) – ବାପପୁଅ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ମାତାପିତରୌ ମୟି ସ୍ବିହ୍ଯତଃ । ( ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼) – ମାଆ ବାପା ମୋତେ ସ୍ନେହ କରୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଜାମାତୃପୁତ୍ରୌ ଖାଦିଷ୍ଯତଃ । ( ଜାମାତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼) – ଜ୍ାଇଁ ଓ ପୁଅ ଖାଇବେ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର – ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ପିତୃ ଶବ୍ଦ ସ୍ଥ୍ରାନରେ ପିତା ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ମାତୃଶଙ୍ଦ ସ୍ଥାନରେ ମାତା ହୋଇଛି, ମାତ୍ର ଜାମାତୃ ପଦ ଅବିକଳଭାବରେ ସମସ୍ତ ପଦରେ ରହିଛି । ଦୁଇପଦମଧ୍ଯରେ ବିଦ୍ୟାସମ୍ବନ୍ଧ ବା ଗୋତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଇ ରକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ବା ପୁତ୍ରପରେ ଥୁଲେ ପୂର୍ବ ରକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରସ୍ଫାାନରେ ଆ ହୁଏ, ଅନ୍ୟତ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ।

(କ) ଇନ୍ଦ୍ରାବରୁଣୌ ଦେବସଭାୟାମ୍‌ ଆସ୍ତାମ୍‌ । ( ଇନ୍ଦ୍ରଃଚ଼ ବରୂଣଃ ଚ଼ ) – ଇନ୍ଦ୍ର ଓ ବରୁଣ ଦେବସଭାରେ ।
(ଖ) ସୂର୍ଯ୍ୟାଚନ୍ଦୁମସୌ ପୂଜ୍ୟେତେ। ( ସୂର୍ଯ୍ୟଃ. ଚ଼ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ ଚୁ) – ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ର ପୂଜା ପାଆନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର- ୫ଜଵଣ/ରାଜଳ ଶନ୍ଦନ କ଼ଢ଼୍ଦମାସନେ ର୍ବର୍ଜନ ଵଷସନ କୀନ୍ଦାନୁଏ/

ମନେରଖ: ଜାୟା ଚ଼ ପତିଃ ଚ଼ = ଦମ୍ପତୀ/ ଜମ୍ପତୀ/ ଜାୟାପତୀ ହୁଏ । ସେହିପରି ଅହଃ ଚ଼ ରାତ୍ରିଃଚ଼ = ଅହୋରାତ୍ରଃ ହୁଏ ।

ସର୍ବନାମ ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସର୍ବନାମ ପଦ ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ଏବଂ ସଂଖ୍ୟା ଅନୁସାରେ ତାହାର ବଚନ ସ୍ଥ୍ରିର କରାଯାଏ। ଅସ୍ପଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦଥୁବଲେ ଅସ୍ପଦ ଶବ୍ଦର ସମସ୍ତପଦ, ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦ ଥୁଲେ ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ସମସ୍ତ ପଦ ଏବଂ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦ ଥ୍ଲେ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦ ହିଁ ସମସ୍ତ ପଦରେ ଅବଶିଷ୍ଟ ରହିଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାମଃ ଚ଼ ସୀତା ଚ଼ ଅହଂ ଚ଼ ଗଚ୍ଛାମଃ ବା ବୟଂ ଗଚ୍ଛାମଃ । – ରାମ ଓ ସୀତା ଓ ମୁଁ ଯାଉଛି କିମ୍ବା ଆମେ ଯାଉଛୁ ।
(ii) ବାଳକାଃ ଚ଼ ତ୍ଵଂ ଚ଼ ଗଚ୍ଛତ ବା ଯୂୟୁଂ ଗଚ୍ଛତ । – ପିଲାମାନେ ଏବଂ ତୁମେ ଯାଅ କିମ୍ବା ତୁମେମାନେ ଯାଅ ।
(iii) ହରିଃ ଚ଼ ତ୍ଵଂ ଚ଼ ଅହଂ ଚ଼ ପଠାମଃ ବା ବୟଂ ପଠାମଃ । – ହରି ଓ ତୁମେ ଓ ମୁଁ ପଢ଼ୁଛୁ କିମ୍ବା ଆମେ ପଢ଼ୁଛୁ ।
(iv) ଛାତ୍ରଃ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ ପଶ୍ୟତଃ ବା ତୌ ପଶ୍ୟତଃ । – ଛାତ୍ର ଓ ସେ ଦେଖୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେଦୁହେଁ ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
(v) ବାଳିକେ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ବା ତେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି। – ବାଳିକାଦୁଇଟି ଏବଂ ସେ ଖେଳୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦର ଯେ କୌଣସି ଲିଙ୍ଗ ଥ୍‌ଲେ ମଧ୍ଯ ପରପଦସ୍ତ୍‌ ସର୍ମନାମ ଶବ୍ଦର ଲିଙ୍ଗ ହିଁ ସମସ୍ତପଦରେ ରହିଥାଏ ।

ଦୁଇଟି ଅଧୁକ ବିଶେଷ୍ୟପଦର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଲେ ସମାହାର ଦ୍ବନ୍ଦବ ହୁଏ। ଏହି ସମାସରେ ସମସ୍ତପଦଟି କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ଭଳି ରୂପଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଲନ୍ଧଃ ଜଳ
(i) ବୃଦ୍ଧସ୍ୟ ପାଣିପାଦଂ କମ୍ପତେ । ( ପ୍ରାଣିଃ ଚ଼ ପାଦୌ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ବୁଢ଼ାର ଦୁଇହାତ ଓ ଦୁଇପାଦ ଥରୁଛି।
(ii) ଭ୍ରୁମାଣାତ୍‌ ପରଂ କରଚରଣଂ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟ । (କରୌ ଚ଼ ଚରଣୌ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ବୁଲିବା ପରେ ହାତ ଗୋଡ଼ ଧୋଇଦିଅ ।
(iii) ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ନଖଦନ୍ତଂ ଗଳିତମ୍‌ । ( ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ ) – ବାଘର ନଖ ଓ ଦାନ୍ତ ଝଡ଼ିଗଲାଣି । ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର। ପ୍ରାଣୀଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକର ସମାହାର ହେଲେ “ ସମାହାରଦ୍ବନ୍ଦ୍” ହୋଇଥାଏ ।
(iv) ମାର୍ଜାରମୂଷିକମ୍‌ ଏକତ୍ର ନ ତିଷ୍ଠତି । ( ମାର୍ଜାରଃ ଚ଼ ମୂଷିକଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ) – ବିରାଡ଼ି ଓ ମୂଷା ଏକାଠି ରୂହନ୍ତି ନାହିଁ
(v) ଅହିନକୁଳଂ କିଂ କରିଷ୍ଯତି ? ( ଅହିଃ ଚ଼ ନକୁଳଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ) – ଅହି ( ସାପ) ନକୁଳ ( ନେଉଳ) କ’ଣ କରିବେ ।

ମନେରଖ: ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ଥ୍ଲେ “ ସମାହାରଦ୍ଵନ୍ଦ୍ବ” ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ଗୌଃ ଚ଼ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ଗୋବ୍ୟାଘ୍ରମ୍‌ । – ଗାଭ ଓ ବାଘ ) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

(i) ଅତ୍ର ମଶକମକ୍ଷିକଂ ନାସ୍ତି । ( ମଶକାଃ ଚ ମକ୍ଷିକାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ଏଠାରେ ମଶା ଓ ମାଛି ନାହିଁ।
(ii) ଶଯ୍ୟାୟାଂ ଯୂକଲିକ୍ଷଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । ( ଯୂକାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ଶେଯରେ ଛାରପୋକ ଓ ଉକୁଣି ଦେଖାଯାଉଛି ।

ମନେରଖ: କ୍ଷୁଦ୍ରପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସମାହାର ହେଲେ “ ସମାହାର ଦ୍ବନ୍ଦ” ହୁଏ ।

(i) ଅହଂ ଗଙ୍ଗାଶୋଣଂ ନ ପଶ୍ୟାମି । ( ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ଶୋଣଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ) – ମୁଁ ଗଙ୍ଗା ଓ ଶୋଣ ଦେଖୁ ନାହିଁ।
(ii) ବ୍ରାହ୍ମଣଃ କାଶୀପ୍ରୟାଗଂ ଗତବାନ୍‌ । ( କାଶୀ ଚ଼ ପ୍ରୟାଗଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାର) – ବ୍ରାହ୍ମଣ କାଶୀ ଓ ପ୍ରୟାଗ ଗଲେ ।
(iii) ଜନାଃ ମଥୁରାପାଟଳୀ ପୁତ୍ରଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । ( ମଥୁରା ଚ଼ ପାଟଳୀପୁତ୍ରଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ) – ଲୋକମାନେ ଓ ପାଟଳୀ ପୂତ୍ର ଯାଉଛନ୍ତି ।
ମନେରଖ : ନଦୀବାଚକ, ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ ଓ ଦେଶମାନଙ୍କର ସମାହାର ବୁଝାଇଲେ ‘ସମାହାରଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ’ ସମାସ ହୁଏ ।

ଇତରେତରଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ
ସମାନଜାତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀବାଚକପଦ ସହିତ ପୁରୁଷବାଚକ ପଦର ସମାସ ହେଲେ ପୁରୁଷବାଚକ ଶବ୍ଦ ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ଏବଂ ତାହାର ଦ୍ବିବଚନ ହୁଏ ।
(i) ବ୍ରାହ୍ମଣୌ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼ ) – ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେଉଳକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ପିତରୌ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟୌ । ( ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼ ) – ମାଆ ଓ ବାପା ପୂଜନୀୟ ।
(iii) ଶ୍ଵଶୁରୌ ଦେବତୁଲ୍ୟୌ ଭବତଃ । ( ଶ୍ବଶ୍ରୁଃ ଚ଼ ଶ୍ବଶୁରଃ ଚ଼ ) – ଶାଶୁ ଓ ଶ୍ଵଶୁର ଦେବତାତୁଲ୍ୟ ।
(iv) ହଂସୌ ଜଳେ ସନ୍ତରତଃ । ( ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼) – ହଂସୀ ଓ ହଂସ ପାଣିରେ ପହଁରୁଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ସ୍ବୀବାଚକ ଓ ପୂରୂଷବାଚକ ପଦ ଏକଜାତୀୟ ନ ହୋଇଥୁଲେ ପୂର୍ବପଦର ଲୋପ ହୁଏ ନାହିଁ। ଯଥା –

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(i) ସାରସୀହଂସୈୌ କ୍ରୀଡ଼ତଃ । ( ସାରସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼) – ସାରସୀ ଓ ହଂସ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
(ii) ମୃଗୀଶଶକୌ ଭ୍ରମତଃ । ( ମୃଗୀ ଚ ଶଶକଃ ଚ଼) – ହରିଣୀ ଓ ଠେକୁଆ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।
(iii) ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼ = ପିତରୌ ବା ମାତାପିତରୌ/ ମାତରପିତରୌ
(iv) ମୂଗା ଚ଼ ମୃଗଃ ଚ଼ = ମୃଗୌ ବା ମୃଗୀମୂଗୌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅହଃ ଚ଼ ନିଶା ଚ଼ = ଅହର୍ନିଶମ୍‌ – ଅହର୍ନିଶ
ରାତ୍ରିଃ ଚ଼ ଦିବା ଚ଼ = ରାତ୍ରିନ୍ଦିବମ୍‌ – ରାତିଦିନ
ନଲ୍ତଂ ଚ଼ ଦିବା ଚ଼ = ନକ୍ତନ୍ଦିବମ୍‌ – ଦିନରାତି

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)

(କ) ତୂମେ ଗଛରୁ ପତ୍ର, ପୁଷ ଓ ଫଳଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ।
Answer:
ତ୍ବଂ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତ୍ରପୁଷ୍ପଫଳାନି ଆନୟ ।

(ଖ) ଛାତ୍ର ଓ ଛାତ୍ରୀମାନେ ପଢ଼ିବାକୁ ଗଲେ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ ପଠନାୟ ଗତାଃ ।

(ଗ) ବାପାମା” ମାମୁଘରକୁ ଯାଇଛନ୍ତି ।
Answer:
ପିତରୌ ମାତୁଳାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।

(ଘ) ବଣରେ ବାଘ, ଭାଲୁ ଓ ସିଂହ ରହୁଛନ୍ତି।
Answer:
ଅରଣ୍ୟ ବ୍ୟାଘ୍ରଭଲ୍ଲକସିଂହାଃ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ।

(ଙ) ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ଚନ୍ଦ୍ର ଶୋଭାପାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ଆକାଶେ ସୂର୍ଯ୍ୟଚ୍ୌ ଶୋଭେତେ ।

(ଚ) ସାପ ଓ ନେଭଳ ଏକାଠି ରହନ୍ତି ନାହିଁ ।
Answer:
ଅହିନକୁଳମ୍‌ ଏକତ୍ର ନ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଛ) ଆମେ ଦୁହେଁ କାଶୀ ଓ ପ୍ରୟାଗକୁ ଯାଇପାରୁ।
Answer:
ଆବାଂ କାଶୀପ୍ରୟାଗଂ ଗଚ୍ଛେବ ।

(ଜ) ଶାଶୂ ଓ ଶ୍ବଶୁର ବୋହୂକୁ ସ୍ନେହ କରନ୍ତି।
Answer:
ଶ୍ଵଶୁରୌ ବଧ୍ତୌ ସ୍ନିହ୍ୟତଃ ।

(ଝ) ପିଲାଟି ଦିନରାତି ପାଠ ପଢ଼େ ।
Answer:
ବାଳଃ ଅହର୍ନିଶଂ ପାଠଂ ପଠତି ।

(ଞ) ଘରେ ମଶାମାଛି ବୁଲୁଛନ୍ତି|
Answer:
ଗୃହେ ମଶକମକ୍ଷିକଂ ଭ୍ରମତି ।

(ଟ) ମାମୁ ଓ ମାଇଁ ଆମ ଘରକୁ ଆସିବେ ।
Answer:
ମାତୁଳୌ ଅସ୍ମଦ୍‌ଗୃହମ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତଃ।

(୦) ଅଶ୍ବଵିନୀ, ଦେବ ଓ ମୁଁ ଏଠାରେ ପଢ଼ୁ ।
Answer:
ଅଶ୍ଵିନୀ, ଦେବଃ ଅହଂ ଚ଼ାତ୍ର ପଠାମଃ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଡ) ତୁମେଦୁହେଁ ଓ ଆମେଦୂହେଁ ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳିବା ।
Answer:
ଯୁବାମ୍‌ ଆବାଂ ଚ଼ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଖେଳିଷ୍ୟାମଃ ( ବୟଂ)

(ଢ) ସେମାନେ ଓ ତୂମେ ଏଠାରେ ବସ ।
Answer:
ତେ ଚ଼ ତ୍ବଂ ଚ଼ ଅତ୍ର ଉପବିଶତ । ( ଯୂୟଂ )

(ଣ) ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ସୀମା ଆମ ସ୍କୁଲରେ ପଢ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଜ୍ଞା ଚ ସୀମା ଚ଼ ଅସ୍ମତ୍‌ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପଠତଃ ।

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ-
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ରାମଃ ଚ଼ ସୀତା ଚ଼ = _________ । (ରାମସୀତେ, ସୀତାରାମୌ, ରାମସୀତାଃ)
Answer:
ସୀତାରାମୌ

(ଖ) ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃ ଚ଼ = _________ । ( ଛାୟାତଫ, ଛାୟାତପୌ, ଛାୟାତପାଃ )
Answer:
ଛାୟାତପୌ

(ଗ) ସ୍ତୀ ଚ଼ ପୁମାନ୍‌ ଚ଼ = _________ । ( ସ୍ତରୀପୂମାନ୍‌ , ସ୍ତ୍ରୀପୁରୁଷଃ, ସ୍ତ୍ରୀଫୁସୌ)
Answer:
ସ୍ତ୍ରୀଫୁସୌ

(ଘ) ଶ୍ଵଶୂଃ ଚ଼ ଶ୍ବଶୁରଃ ଚ଼ = _________ । ( ଶ୍ବଶୁଃ, ଶ୍ବଶୁରୌ, ଶୃଶୁରାଃ)
Answer:
ଶ୍ଵଶୁରୌ

(ଙ) ଅହିଃ ଚ଼ ନକୁଳଃ ଚ଼ = _________ । (ଅହୀନକୁଳମ୍‌, ଅହିନକୂଳଂ, ଅହିନକୁଳମ୍ ‌)
Answer:
ଅହିନକୁଳମ୍‌

(ଚ) ବାକ୍‌ ଚ଼ ମନଃ ଚ଼ = _________। (ବାଙ୍ମନସେ, ବାକ୍‌ ମନସେ, ବାକମନସୌ)
Answer:
ବାକ୍ମନସୌ

(ଛ) ଜାମାତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼ = _________ । ( ଜାମାତୃପୁତ୍ରୌ, ଜାମାତାପୁତ୍ରୌ, ଜାମାତରଃ)
Answer:
ଜାମାତୃପୁର୍ତୌ

(ଜ) ଅହଃ ଚ଼ ରାତ୍ରିଃ ଚ଼ = _________ । (ଅହଃରାତ୍ରି, ଅହୋରାତ୍ରି, ଅହୋରାତ୍ରଃ)
Answer:
ଅହୋରାତ୍ରଃ

(ଝ) ଅଗ୍ଃ ଚ଼ ସୋମଃ ଚ଼ = _________ । ( ଅଗିସୋମୌ, ଅଗ୍ନୀଷୋମୌ, ଅଗ୍ୀସୋମୌ)
Answer:
ଅଗ୍ନୀସୋମୌ

(ଞ) ମିତ୍ରଃ ଚ଼ ବରୁଣଃ ଚ଼ = _________ । ( ମିତ୍ରବରୁଣୌ, ମିତ୍ରବରୁଣଂ, ମିତ୍ରାବରୁଣୌ) ।
Answer:
ମିତ୍ରାବରୁଣୌ

୩ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟଂ ନିରୂପୟତ। ( ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ପିତରୌ = ____________ | ( ପିତୃ ଚ଼ ମାତୃଚ, ପିତା ଚ଼ ମାତା ଚ଼, ପିତରି ଚ଼ ମାତରି ଚ଼)
Answer:
ପିତା ଚ଼ ମାତା ଚ଼

(ଖ) କାକୋଲୂକମ୍‌ = ____________ | ( କାକଃ ଚ଼ ଉଲୂକଃ ଚ଼, କାକଃ ଚ଼ ଲୁକଃ ଚୂ, କାକଃ ଚ଼ ଉଲ୍କଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ)
Answer:
କାକଃ ଚ଼ ଉଭଲୁକଃ ଚ଼

(ଗ) ରାମକୃଷ୍ଣୋ = ______________ ( ରାମଃ ଚ଼ କୃଷଃ ଚୂ, ରାମଃ ଚ଼ କୃଷ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ, କୃଷଃ ଚ଼ ରାମଃ
Answer:
ରାମଃ ଚ଼ କୃଷ୍ଣଃ ଚ଼

(ଘ) ଅକ୍ଷିଭୁବମ୍‌ = ______________ । (ଅକ୍ଷି ଚୂ ଭୁବଃ ଚୂ, ଅକ୍ଷିଣୀ ଚ଼ ଭୁବୌ ଚ଼, ଅକ୍ଷଃ ଚ଼ ଭୁବୌ ଚ଼)
Answer:
ଅକ୍ଷଣୀ ଚ଼ ଭ୍ରୁବୌ ଚ଼

(ଙ) ନଖଦନ୍ତମ୍‌ = । (ନଖାଃ ଚ଼, ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ, ନଝଂ ଚ଼ ଦନ୍ତଂ ଚ଼)
Answer:
ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

୪। ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ। ( ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ରଚନା କର।)
ହରୀନ୍ଦ୍ରୌ, ପତ୍ରପୁଷ୍ପଫଳାନି, ଯୂକଲିକ୍ଷମ୍‌, ଦେବାସୁରମ୍‌, ବଧୂବରମ୍‌, ସୂର୍ଯ୍ୟାଚନ୍ଦ୍ରମସୌ, ସମ୍ପଦ୍ବିପଦମ୍‌, ସୀତାପାର୍ବତଜ୍ମ।
Answer:
ହରିଃ ଚ଼ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଚ଼, ପତ୍ରଂ ଚ଼ ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼୍‌ ଯୁକାଃ ଚ଼ ଲିକ୍ଷାଃ ଚ଼ୁଥ ଦେବାଃ ଅସୁରାଃ ଚ଼ ତେଷୀଂ ସମାହାରଃ, ବଧୂ ଚ଼ ବରଃ ଚ଼, ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଚ଼ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ ଚ଼, ସମ୍ପଦ୍‌ ଚୂ, ସମ୍ପଦ୍‌ ଚ଼ ବିପଦ୍‌ ଚ଼, ସୀତା ଚ଼ ପାର୍ବତୀ ଚ଼ ।

୫। ସମସ୍ତପଦାନି ନିରୂପୟତ। (ସମସ୍ତ ପଦ ନିରୂପଣ କର।)
କୃଶଃ ଚ଼ ସ୍ମୁଳଃ ଚ଼, ମୟୂରୀ ଚ଼ କୁକ୍ଭଟଃ ଚ଼, ଲତା ଚ଼ ବୃକ୍ଷଃ ଚ଼, ଦାରାଃ ଚ଼ ଗାବଃ ଚ଼, ଯମୁନା ଚ଼ ଗଙ୍ଗା ଚ଼, ଭ୍ରାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼।
Answer:
କୃଶସ୍ସୁଳୌ, ମୟୂରାକୁକୃଟୌ, ଲତାବୃକ୍ଷୌ, ଦାରାଗବ୍‌, ଗଙ୍ଗାଯମୁନା, ଭାତାପିତରୌ ।

୬। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୂରୁତ। ( ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର।)

କସ୍ତମ୍ଭଃ ଖସ୍ତମ୍ଭଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼ ହିରରାମୌ
ଦୁହିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼ ହଂସୌ
ମସ୍ଥ୍ୟଃ ଚ଼ ବିଦେହଃଚୁ ଯୁବାମ୍
ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃଚ଼ ବୟମ୍
ଗଙ୍ଗା ଚୃ ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରଃଚ଼ ଛାୟାତପୌ
ସଃଟୃତ୍ଵଂ ଚ଼ ମତ୍ସ୍ୟବିଦେହମ୍
ଆବାଂ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣୌ
ତେଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼ ଦୁହିତାପୂତ୍ରୌ
ହରିଃ ଚ଼ ରାମଃ ଚ଼ ଗଙ୍ଗାବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରମ୍
ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼ ଯୂୟମ୍‌

Answer:

କସ୍ତମ୍ଭଃ ଖସ୍ତମ୍ଭଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣୌ
ଦୁହିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼ ଦୁହିତାପୁତ୍ତୌ
ମତ୍ସ୍ୟଃ ଚ଼ ବିଦେହଃ ଚ଼ ମତ୍ସ୍ୟବିଦେହମ୍‌
ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃଚ଼ ଛାୟାତପୌ
ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରଃଚ଼ ଗଙ୍ଗାବ୍ରହ୍ମପୂତ୍ରମ୍‌
ସଃଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼ ଯୁବାମ୍‌
ଆବାଂ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ ବୟମ୍
ତେଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼ ଯୂୟମ୍‌
‌ହରିଃ ଚ଼ ରାମଃ ଚ଼ ହିରରାମୌ
ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼ ହଂସୌ

ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ
ସମସ୍ୟାମାନପଦମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନ ଥାଇ ଅନ୍ୟାର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥୁଲେ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୋଇଥାଏ। ସେଥ୍ପାଇଁ କୁହାଯାଏ – “ ଅନ୍ୟାର୍ଥପ୍ରଧାନଃ ବହୁବ୍ରୀହିଃ’ । ସମସ୍ତପଦ ଯେଉଁ ଅନ୍ୟାର୍ଥକୁ ବିଶେଷିତ କରେ, ତାହାର ଲିଙ୍ଗ ଓ ବଚନ ଗ୍ରହଣ କରେ। ସମାନବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦ ଥ୍‌ଲେ ସମାନାଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଏବଂ ସମାନ ବିଭକ୍ତି ନଥୁଲେ ବ୍ୟଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି କୁହାଯାଏ । ଳ୍/ କଳ –

(i)ପୀତାମ୍ବରଃ ବିଷ୍ଣୁଃ ବିରାଜତେ । ( ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପୀତାମ୍ବର ବିଷୁ ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି ।
ଏଠାରେ “ପୀତମ୍‌’ ପଦଟି “ଅମ୍ବରମ୍‌” ର ବିଶେଷଣ ଅଟେ ଏବଂ ଉଭୟର କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହୋଇଅଛି। ତେଣୁ, ‘ ପୀତାମ୍ବର” ପଦଟି ସମାନାଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଅଟେ। ପୀତମ୍‌ ଏବଂ ଅମ୍ବରମ୍‌ ପଦଦୁଇଟିର ଅର୍ଥ ଗୌଣ ହୋଇ ବିଷ୍ଣୁ” ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହେବାରୁ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୋଇଛି । ( ଲିଙ୍ଗ ଓ ବିଭକ୍ତି ସମାନ ଥ୍‌ଲେ ସମାନାଧ୍କ୍ରଣ ହୁଏ)

ସେହିପରି – (ii) ବୀଣାପାଣିଃ ବିଦ୍ୟାଂ ଦଦାତି। ( ବୀଣା ପାଣୌ ଯସ୍ଯା ସା) – ବୀଣାପାଣି ( ସରସତୀ) ବିଦ୍ୟା ଦିଅନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ବୀଣା” ପଦଟି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ଥ୍ବାବେଳେ “ ପାଣୌ” ପଦଟି ଫୁଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ରହିଛି । ଉଭୟପଦର ଲିଙ୍ଗବିଭକ୍ତି ଅଲଗା ହୋଇଛି ଏବଂ ଉଭୟ ପଦର ମିଳନପରେ “ସରସତୀ’ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଛି, ତେଣୁ ବ୍ୟଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ହୋଇଅଛି । ( ଲିଙ୍ଗ ଓ ବିଭି ଅଲଗା ହେଲେ ବ୍ୟଧ୍କରଣର ହୁଏ)

ସମାନାଧୂକରଣ ବହୁବ୍ରୀହିର କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଧ/ କଳ –
(iii) ଆରୂଢ଼ବାନରଃ ବୃକ୍ଷଃ କମ୍ପତେ । ( ଆରୂଢ଼ଃ ବାନରଃ ଯଂ ସଃ) – ମାଙ୍କଡ଼ ଚଢ଼ିଥ୍‌ବା ଗଛ ତରୁଛି ।
(iv) କୃତକାର୍ଯ୍ୟଃ ଛାତ୍ରଃ ନନ୍ଦତି । ( କୃତଂ କାର୍ଯ୍ଯ ଯେନ ସଃ) – ସଫଳ ଛାତ୍ର ଖୁସୀ ହୁଏ ।
(v) ଦତ୍ତଭୋଜନଃ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଗଚ୍ଛତି । ( ଦତ୍ତଂ ଭୋଜନଂ ଯସ୍ମୈ ସଃ) – ଦତ୍ତଭୋଜନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(vi) ପତିତପତ୍ରଃ ବୃକ୍ଷଃ ଶୁଷ୍ୟତି । ( ପତିତାନି ପତ୍ରାଣି ଯସ୍ମାତ୍‌ ସଃ) – ପତ୍ର ଝଡ଼ିପଡ଼ିଥ୍‌ବା ଗଛ. ଶୁଖ୍ଯାଏ ।
(vii) ଶ୍ରେତବସ୍ତ୍ରା ନାରୀ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ଶ୍ଵେତଂ ବସ୍ତ୍ଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ର ଧାରଣ କରିଥ୍ବା ନାରୀ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଉଛି ।
(viii) ବହୁଜଳଂ ସରଃ ବନମଧ୍ୟେ ଅନ୍ତି । ( ବହୁ ଜଳଂ ଯସ୍ମିନ୍‌ ତତ୍‌) – ବଣ ମଧ୍ଯରେ ବହୁଜଳ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ସରୋବର ଅଛି।
(ix) ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରୁ ଅର୍ଥାନୁସାରେ ଯଦ୍‌ ଓ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୟୋଗ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ – ଏହିପରି ସର୍ବଂ ଶୁକ୍ଳ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ସର୍ବଶୁକ୍ଳା ( ସବୁ ଶୁକ୍ଳ ଯାହାର ସେ)
(x) ଚିତ୍ରା ଗ୍ରୀବା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବଃ ( ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବା ଯାହାର ସେ )
(xi) ଦୀଘୌ କଣ୍ଟୌ ଯସ୍ୟ ସଃ = ଦୀର୍ଘକର୍ଣ୍ଃ ( ଦୀର୍ଘକର୍ଣ୍ ଯାହାର ସେ )
(xii) ପକ୍ଆାଃ କେଶାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ପକ୍ସକେଶା ( ପକ୍ଵକେଶ ଯାହାର ସେ )
(xiii) ନୀଳେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ନୀଳାକ୍ଷୀ ( ନୀଳ ଆଖ୍‌ ଯାହାର ସେ) ଆଦି ହୁଏ ।

ମନେରଖ:
ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ପଦ ବିଶେଷଣରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବହୁବ୍ରୀହି ହୋଇଥାଏ
ଯଥା –
(i) ରାମଃ ଦଶାନନମ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ ( ଦଶ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ, ତମ୍‌) – ରାମ ଦଶାନନ ରାବଣଙ୍କୁ ମାରିଥ୍ଲେ ।
(ii) ତ୍ରିନୟନଃ କାମଦେବମ୍‌ ଅଦହତ୍‌ । ( ତ୍ରୀଣି ନୟନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ) – ତ୍ରିନୟନ ( ଶଙ୍କର) କାମଦେବଙ୍କୁ ଦହନ କରିଥୁଲେ।
(iii) ଦୁର୍ଗା ଦଶଭୂଜା ପୂଜ୍ୟତେ । ( ଦଶ ଭୁଜାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଦଶଭୁଜା ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ପାଆନ୍ତି ।
(iv) ଚତୁରାନନଃ ଅସୁରାୟ ବରଂ ଦଭବାନ୍‌। ( ଚତ୍ବାରି ଆନନାନି ଯସ୍ଯ ସଃ) – ଚତୂରାନନ ବ୍ରହ୍ମା ଅସୁରକୁ ବର ଦେଇଥୁଲେ।
ଏହିପରି
(v) ଷଟ୍‌ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ = ଷଡ଼ାନନଃ,
(vi)ଏକଃ ଦନ୍ତଃ ଯସ୍ଯ ସଃ = ଏକଦନ୍ତଃ ଆଦି ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ମନେରଖ: କମ ଧନୁଃ ଏବଂ ଜାୟା ଶବ୍ଦ ପରପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ଯଥାକ୍ରମେ ଧନ୍ଵା ଓ ଜାନିରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି

ଉଦାହରଣ-
(i) ପୁଷ୍ପଧନ୍ଜା ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରଃ।( ପୁଷ୍ପାଣି ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପୁଷ୍ଧଧନୁ ଯାହାର ସେ ( କନ୍ଦର୍ପ) ଅତି ସୁନ୍ଦର ।
(ii) ପିନାକଧନ୍ଵା ତ୍ରିପୁରମ୍‌ ବ୍ୟନାଶୟତ୍‌ । ( ପିନାକଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପିନାକଧନୁ ଯାହାର ସେ ( ଶିବ) ତିନିପୁର ବିନଶ କଲେ।
(iii) ସୀତାଜାନିଃ ପିତୃସତ୍ଯଂ ପାଳିତବାନ୍‌ | ( ସୀତା ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ସୀତା ଜାୟା ଯାହାର ସେ ( ରାମ) ପିତୃସତ୍ୟ ପାଳିଥୁଲେ ।
(iv) ଲକ୍ଷ୍ମୀଜାନିଃ କ୍ଷୀରସାଗରେ ଶେତେ । ( ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଲକ୍ଷ୍ମୀଜାୟା ଯାହାର ସେ ( ବିଷ୍ଣୁ) କ୍ଷୀରସାଗରରେ ଶୋଇଛନ୍ତି ।
ଏହିପରି (i) ଶାଙ୍ଗଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ଶାଙ୍ଗଂଧନ୍କା, (ii) ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ଯ ସଃ = ଗାଣ୍ଡୀବଧନ୍ନା, (iii) ଯୁବତିଃ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଯୁବଜାନିଃ, ପାର୍ବତୀ ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ = ପାର୍ବତୀଜାନିଃ ଆଦି ହୋଇଥା! ନି ।

ମନେରଖ: ସେହିପରି ଭାର୍ଯ୍ୟାପଦ ଭାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ-
(i) ରସିକାଭାର୍ଯ୍ୟଃ ସଭାଂ ଯାତି । ( ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ସଭାକୁ ଯାଉଛନ୍ତି।
(ii) ପାଚିକାଭାର୍ଯ୍ୟଃ ଅନ୍ନଂ ଦଦାତି । ( ପାଚିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପାଚିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ଅନ୍ନ ଦେଉଛନ୍ତି।
(iii) ଗଙ୍ଗାଭାର୍ଯ୍ୟଃ କୈଳାସମ୍‌ ଅଧ୍ବସତି । ( ଗଙ୍ଗା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ଗଙ୍ଗାଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ( ଶିବ) କୈଳାସରେ ରୁହନ୍ତି।

ମନେରଖ: ଶୋଭନ ଓ କୁସିତ ପଦ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ରହି ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହେଲେ ସେଥୁରୁ ଯଥାକ୍ରମେ “ସୁ” ବା “କୁ” ଅବଶିଷ୍ଠ ରୁହେ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ସୁବୁଦିଃ କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଛିମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । ( ଶୋଭନା ବୁଦିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ସୁବୁଦି କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଵିକୁ କହିଲେ ।
(ii) ସୁମୁଖଃ ପତ୍ନୀମ୍‌ ଅଭାଷତ । ( ଶୋଭନଂ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ସୁମୁଖ ପତ୍ନୀକୁ କହିଲେ ।
(iii) କୁମତିଃ ଅନ୍ୟାନ ପୀଡୟତି । ( କୁସିତା ମତିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମନ୍ଦବୁଝି ଅନ୍ୟକୁ କଷ୍ଟଦିଏ ।

ମନେରଖ: ମହତ୍‌ ଶହରୁ ‘ ମହା” ଅବଶିଷ୍ଠ ରୁହେ। ଉଦାହରଣ –

(i) ମହାଶୟଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ଭାଷତେ । ( ମହାନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମହାଶୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଭାଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି।
(ii) ମହାବୁଦିଃ ପରାମୃଶତି । ( ମହତୀ ବୁଦିଃ ଯସ୍ଯ ସଃ) – ମହାବୁଵି ପରାମର୍ଶ ଦିଅନି ।
(iii) ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ ନିବ୍ଭିଃ ମହାଫଳା ଭବତି । ( ମହତ୍‌ ଫଳଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟରୁ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ମହାଫଳଦାୟକ।

କେତେକ ବ୍ୟଧ୍‌କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପଦ୍ମନାଭ ବ୍ରହ୍ମାଣମ୍‌ ଅଜନୟତ୍‌ । ( ପଦ୍ମ ନାଭୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପଦ୍ମନାଭ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ଜନ୍ମଦେଲେ ।
(ii) ଚକ୍ରପାଣିଃ ଅର୍ଜୁନମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । ( ଚକ୍ରଂ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଚକ୍ରପାଣି ( କୃଷ) ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କହିଲେ ।
(iii) ଶୂଳହସ୍ତା ମହିଷାସୁରମ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ । ( ଶୂଳଂ ହସ୍ତେ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଶୂଳହସ୍ତା ମହିଷାସୁରକୁ ମାରିଲେ ।
(iv) ଭ୍ରାଲଲୋଚନଃ ମହାଯୋଗୀ ଭବତି । ( ଭାଲେ ଲୋଚନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) -ଭାଲଲୋଚନ ମହାଯୋଗୀ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ପଦୁକରା ଅଭୟଂ ଦଦାତି । ( ପଦୁଂ କରେ ଯସ୍ଯାଃ ସା) – ପଦ୍କରା ଅଭୟ ଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।
(vi) ଦଣ୍ଡପାଣିଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । ( ଦଣ୍ଡଃ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଦଣ୍ଡପାଣି ବାଟରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହି
ମନେରଖ: ନାହିଁ ବା ନିଷେଧ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିସମାସ ହୁଏ |

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ନିର୍ଦୋଷଃ ଦଣ୍ଡିତଃ ଅଭବତ୍‌ । ( ନିର୍ଗତଃ ଦୋଷଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ନାତ୍‌ ସଃ) – ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଦଣ୍ତିତ ହେଲା ।
(ii) ନିରହଙ୍କାରଃ ପଣ୍ଡିତଃ ଭବତି । ( ନିର୍ଗତଃ ଅହଙ୍କାରଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ନାତ୍‌ ସଃ) – ନିରହଙ୍କାର ପଣ୍ଡିତ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ନିର୍ମଳଂ ଜଳଂ ପିବେତ୍‌ । ( ନିର୍ଗତଂ ମଳଂ ଯସ୍ମିନ୍‌ / ଯସ୍ମାତ୍‌ ତତ୍‌ ) – ନିର୍ମଳ ଜଳ ପିଇବା ଉଚିତ ।
(iv) ଅନସୂୟା ପତିବ୍ରତା ଆସୀତ୍‌ । ( ଅବିଦ୍ୟମାନା ଅସୂୟା ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଅନସୂୟା ପତିବ୍ରତା ଥ୍ଲେ ।
(v) ଅନର୍ଥକଂ ବାକ୍ୟଂ ମା ବଦ । ( ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଅର୍ଥଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ମିନ୍‌ ତତ୍‌ ) – ଅର୍ଥହୀନ କଥା କୁହ ନାହିଁ ।
(vi) ମୂର୍ଖସ୍ୟ ଜନ୍ମ ନିଷ୍ପଳଂ ଭବତି । ( ନିଃ ନାସ୍ତି) ଫଳଂ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି । – ମୂର୍ଖର ଜନ୍ମ ନିଷ୍ଫଳ ଅଟେ ।
ଏହିପରି
(vii) ନିର୍ଗତଃ ( ନାସି) ଦୋଷଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ନିର୍ଦୋଷଃ / ( ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଦୋଷଃ ଯସ୍ଯସଃ) – ନିର୍ଗତ ହୋଇଛି ଦୋଷ ଯାହାର ସେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ।
(viii) ଅଦୋଷଃ ( ଯାହାର ଦୋଷ ନାହିଁ) – ଅଦୋଷ,
(ix) ନିଃ ( ନାସି) ଆକାରଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ନିରାକାରଃ ( ନାହିଁ ଆକାର ଯାହାର ସେ) ।
(x) ଅବିଦ୍ୟମାନା ପ୍ରତିମା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଅପରତିମଃ ଆଦି ହୁଏ ।

ମନେରଖ: ତୃତୀୟାନ୍ତପଦସହିତ “ସହ” ଶବ୍ଦର ସମାସ ହେଲେ ‘ ସହାର୍ଥବହୁବ୍ରୀହି” ହୁଏ । “ସହ” ରୁ “ସ” ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ । ଏହାକୁ ‹ ସହାର୍ଥେ ବହୁବ୍ରୀହି? ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ସପରିବାରଃ ମାତୁଳଃ ଆଗତଃ । ( ପରିବାରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ ) – ମାମୁ ପରିବାର ସହିତ ଆସିଲେ ।
(ii) ସପୁତ୍ରଃ ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ୟଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବଉ୍ଭମାନଃ ) – ପୁଅ ସହିତ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟଘରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(iii) ସପତ୍ଲୀକଃ ବନ୍ଧୁଃ ମାମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । ( ପତ୍ନ୍ୟା ସହ ବର୍ଭମାନଃ) – ପତ୍ନୀସହିତ ବନ୍ଧୁ ମୋତେ ଦେଖ୍‌ଲେ।
(iv) ଜୀବନଂ ମେ ସଫଳଂ ଜାତମ୍‌ । ( ଫଳେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌) – ମୋ ଜୀବନ ସଫଳ ହେଲା ।
(v) ସତ୍ଵରମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛ । ( ତ୍ଵରୟା ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ ) – ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆସ ।
(vi) ସାଳଙ୍କାରା କନ୍ୟା ପ୍ରଦେୟା । ( ଅଳଙ୍କାରୈଃ ସହ ବର୍ତମାନା ) – ଅଳଙ୍କାର ସହିତ କନ୍ଯା ଦାନ କରିବା ଉଚିତ ।
ସେହିପରି ଆଶ୍ଚ ର୍ଯ୍ୟେଣ ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ = ସାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟମ୍‌ ( ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ବର୍ଭମାନ ), ବିନୟେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌ – ସବିନୟମ୍‌ ( ବିନୟ ସହିତ ବର୍ତମାନ ), ଅବଧାନେନ ସହ ବର୍ଭମାନ = ସାବଧାନା ( ଅବଧାନ ସହିତ ବର୍ଭମାନ ) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଏକାଧ୍କ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ପଦର ମିଳନରେ ‘ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବହୁବ୍ରୀହି” ସମାସ ହୁଏ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଦ୍ରିତ୍ରାଃ ଜନାଃ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି। (ଦ୍ଵୌ ବା ତ୍ରୟଃ ବା) – ଦୁଇ ତିନିଜଣ ଲୋକ ଘରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
(ii) ତ୍ରିଚତୁରାଃ ଛାତ୍ରାଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି । ( ତ୍ରୟଃ ବା ଚ଼ତ୍କାରଃ ବା) – ତିନି ଚାରିଜଣ ଛାତ୍ର ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
(iii) ପଞ୍ଚଷାଃ କୃଷକାଃ ଅତ୍ର ସନ୍ତି । ( ପଞ୍ଚ ବା ଷଡ଼ ବା) – ପାଞ୍ଚ ଛଅଜଣ କୃଷକ ଏଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।
(iv) ସପ୍ତାଷ୍ଟାଃ ବାଳକାଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି। ( ସପ୍ତ ବା ଅଷ୍ଟୌ ବା) – ସାତଆଠଜଣ ପିଲା ନାଚୁଛନ୍ତି ।

ବ୍ୟତିହାରବହୁବ୍ରୀହି
ମନେରଖ: ପରସ୍ପର ଯୁଦ୍ଧ / କଳହ ବୁଝାଇଲେ ପ୍ରହରଣବିଷୟକ ତୃତୀୟାନ୍ତ, ଗ୍ରହଣବିଷୟକ ସପ୍ତମ୍ୟନ୍ତ ପଦମଧ୍ଯରେ ସମାସ ହେଲେ “ ବ୍ୟତିହାରବହୁବ୍ରୀହି ” ହୁଏ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(i) ମୂର୍ଖୟୋଃ ମଧ୍ଷେ କେଶାକେଖି ପ୍ରଚଳତି । – ଦୁଇ ମୁର୍ଖଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଚୁଟି ଧରାଧରି ହେଉଛନ୍ତି ।
(କେଶେଷ କେଶେଷୁ ଗୃହୀତ୍ସା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ଭତେ ) ( ପରସ୍ପର କେଶକୁ କେଶ ଧରି)
(ii) ମଲ୍ଲୟୋଃ ମଧ୍ୟେ ହସ୍ତାହସ୍ତି ଅଭବତ୍‌ । – ଦୁଇ ଯୋଦ୍ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ହାତରେ ମରାମରି ହେଲା ।
( ହସ୍ତେନ ହସ୍ତେନ ଗୃହୀତ୍ଵା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ତତେ ) ( ପରସ୍ପର ହାତରେ ମରାମରି/ ପିଟାପିଟି ହୋଇ )
(iii) ବୀରୟୋଃ ମଧ୍ୟେ ଦଣ୍ଡାଦଣ୍ଡି ଦର୍ଶନୀୟମ୍‌ ।  – ଦୂଇବୀରଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଲାଠି ଯୁଦ୍ଧ ଦେଖ୍‌ବା କଥା ।
( ପରସ୍ପର ଦଣ୍ଡ ( ଲାଠି ) ଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ପ୍ରହାର କରି) ( ଦଣ୍ଡୈଃ ଦଣ୍ଡୈଃ ଚ଼ ପ୍ରହୃତ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତଂ ଯୁଦ୍ଧମ୍‌ ) ଇତ୍ୟାଦି ।

ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ
ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରୁ ପଦ ଲୋପ ପାଉଥୁଲେ କିମ୍ବା ତୁଳନା ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଥୁଲେ ତାହାକୁ ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ / ଉପମିତ ବହୁବ୍ରୀହି କୁହାଯାଏ । ଲନ୍ଧ/ ଜଳ –
(i) ବୃଷସ୍କାନ୍ଧଃ ରାଜପୁତ୍ରଃ ରାଜମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । – ବୃଷସ୍କନ୍ଧ ରାଜପୁତ୍ର ରାଜମାର୍ଗରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧଃ ଇବ ସ୍କନ୍ଧଃ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(ii) କମଳନୟନଃ ଭଗବାନ୍‌ ମଙ୍ଗଳଂ କରୋତୁ । – କମଳନୟନ ଭଗବାନ ମଙ୍ଗଳ କରନ୍ତୁ ।
(କମଳେ ଇବ ନୟନେ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(iii) ବ୍ୟାଘ୍ରମୁଖଃ ଭୀତିଂ ଜନୟତି । – ବ୍ୟାଘ୍ରମୁଖ ଭୟ ଜନ୍ମାଉଛି ।
( ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ମୁଖମ୍‌ ଇବ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(iv) ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରଭା ତରୁଣୀ ରାଜାନମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । – ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରଭା ତରୁଣୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲା ।
( ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ପ୍ରଭା ଇବ ପ୍ରଭା ଯସ୍ୟାଃ ସା )
(v) ମୂଗନୟନା ଅଭିନୟଂ କରୋତି । – ମୃଗନୟନା ଅଭିନୟ କରୁଛି ।
(ମୃଗସ୍ୟ ନୟନେ ଇବ ନୟନେ ଯସ୍ୟାଃ ସା) ମୃଗନୟନ ପରି ନୟନ ଦୁଇଟି ଯାହାର ।

ଏହିପରି
(vi) ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ପାଦୌ ଇବ ପାଦୌ ଯସ୍ୟ ସଃ ( ବାଘ ପାଦପରି ପାଦ ଯାହାର) = ବ୍ୟାଘ୍ରପାତ୍‌,
(vii) ଗଜସ୍ୟ ଗମନମ୍‌ ଇବ ଗମନଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା ( ହାତୀପରି ଗମନ ଯାହାର ) = ଗଜଗମନା,
(viii) କୁମ୍ୋୌ ଇବ କଣ୍ତୌ ଯସ୍ୟ୍‌ ସଃ ( କୁମ୍ଭ ପରି କାନ ଦୁଇଟି ଯାହାର) = କୁମ୍ଭକର୍ଣଃ,
(ix) ଶୂର୍ପଃ ଇବ ନଖାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା ( କୁଲାପରି ନଖଗୁଡ଼ିକ ଯାହାର) = ଶୂର୍ପଣଖା,
(x) ଶୁନଃ ପଦାନି ଇବ ପଦାନି ଯସ୍ଯ ସଃ ( କୁକୁର ପାଦ ପରି ପାଦ ଯାହାର ) = ଶ୍ଵାପଦଃ ଇତ୍ୟାଦି ହୁଏ ।

ବହୁବ୍ରୀହିସମାସରେ କେତେକ ବିଶେଷ ବିଧ
ଲନ୍ଧ/ ଳନ –
(i) ମମ ସୁହୂତ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତି । ( ଶୋଭନଂ ହୃଦୟଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମୋର ବନ୍ଧୁ ଆସିବେ।
(ii) ଦ୍ଵୀପୂମ୍‌ ଅତୀବ ମନୋରମମ୍‌ । ( ଦ୍ଵୟୋଃ ଦିଶୋଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌ ) ( ଦୁଇ ଦିଗରୁ ଜଳବେଶ୍ଚିତ ଭୂଭାଗ) – ଦୀପ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ।
(iii) ଭାରତସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣଭାଗେ ଅନ୍ତରୀପମ୍ ଅସ୍ଥି। ( ଅନ୍ତର୍ଗତଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍) (ସମୁଦ୍ର ଭିତରକୁ ପଶିଯାଇଥିବା ଭୂଭାଗ ଯାହାର ମଝିରେ ମଝିରେ ଜଳଭାଗ ରହିଛି।) – ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗରେ ଅନ୍ତରୀପ ଅଛି ।
(iv) ସପତ୍ନୀ ତଥ୍ୟ ଅସୂୟତି । (ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟା ସା) ସଉତୁଣୀ ତାଙ୍କୁ ସହିପାରୁ ନାହିଁ।
(v) ଦ୍ବିଦନ୍ ମଧୁରଂ ହସତି । (ଦୌ ଦନ୍ତୋ ଯସ୍ୟ ସ) (ଦୁଇଟି ଦାନ୍ତ ଉଠିଥିବା ଶିଶୁ ମିଠା ମିଠା ହସୁଛି)
(vi) ଦ୍ବିଦନ୍ତଃ ସିଂହାତ୍ ବିଭେତି । (କ୍ଷ୍ନୌ ଦନ୍ତୋ ଯସ୍ୟ ଡଃ) (ହସ୍ତୀ ସିଂହକୁ ଭୟ କରୁଛି)
(vii) ସୁଗନ୍ଧ ଆପଣିକଃ ମୋଦତେ । (ଶୋଭନଃ ଗନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (କୃତ୍ରିମଃ)) (କୃତ୍ରିମ ସୁବାସିତ ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର) ଦୋକାନ।
(viii) ସୁଗନ୍ଧ ପୁଷ୍ପମ୍ ଆନୟ। (ଶୋଭନଃ ଗନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ତତ୍ (ପ୍ରାକୃତିକ)) – ସୁଗନ୍ଧିତ ଫୁଲ ଆଣ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
(କ) ମାଙ୍କଡ଼ ଚଢ଼ିଥୁବା ବୃକ୍ଷକୁ ଦେଖ ।
Answer:
ଆରୁଢ଼ବାନରଂ ବୃକ୍ଷଂ ପଶ୍ୟ।

(ଖ) ଧଳା ଲୁଗାପିନ୍ଧା ସ୍ତ୍ରୀଲୋକଟି ମନ୍ଦିରକୁ ଗଲା ।
Answer:
ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ରା ନାରୀ ମନ୍ଦିଗଂ ଗତବତୀ ।

(ଗ) ପତ୍ରଝଡ଼ା ଲତା ପବନରେ ଥରୁଛି ।
Answer:
ପତିତପତ୍ରା ଲତା ବାୟୁନା କମ୍ପତେ ।

(ଘ) ହାତରେ ବାଡ଼ି ଧରି କୃଷକ କ୍ଷେତକୁ ଗଲା । (ଲଗୁଡ଼ହସ୍ତଃ)
Answer:
ଲଗୁଡ଼ହସ୍ତଃ କୃଷକଃ କ୍ଷେତ୍ରମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଙ) ପଦ୍ମହାତରେ ଧରିଥୁବା ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଧନଦାନ କରନ୍ତି ।
Answer:
ପଦ୍ମହସ୍ତା ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ଧନଂ ଦଦାତି ।

(ଚ) ଉମା ଶିବଙ୍କର ଜାୟା ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଉମାଜାନିଃ ଶିବଃ ଭବତି ।

(ଜ) ଧନ ନ ଥୁବା ଲୋକ ଦୁଃଖରେ ରହେ ।
Answer:
ନିର୍ଵନଃ ଦୁଃଖେନ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଝ) ମୁଁ ପରିବାର ସହିତ ଗାଁରେ ଥଲି ।
Answer:
ଅହଂ ସପରିବାରଃ ଗ୍ରାମେ ଆସମ୍‌ ।

(ଞ) ସିଂହର ପାଦ କୁକୁରର ପାଦପରି ଅଟେ ।
Answer:
ସିଂହପଦଂ ଶ୍ଵାପଦଂ ଭବତି ।

୨ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ଦର୍ଶୟତ – (ବିଗାହବାକ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।)
ଦ୍ଵୀପମ୍‌, ରୂପବଦ୍ଭାର୍ଯ୍ୟଃ, କୁବୁଦିଃ, ସଭାର୍ଯ୍ୟଃ, ନିରାଭରଣା, ଶତଧନ୍ନା, ଶ୍ଵବାପଦଃ, ବିଶାଳାକ୍ଷଃ› କୃତକର୍ମା,
ଅଧୋମୁଖଃ ।
Answer:
ଦ୍ଵୀପମ୍‌ – ଦ୍ବୟୋଃ ଦିଶୋଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌
ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ – ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ୟାଃ ସଃ
କୁବୁଦ୍ଧିଃ – କୁସ୍ସିତା ବୁଦଧିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ
ସଭାର୍ଯ୍ୟଃ – ଭାର୍ଯ୍ୟୟା ସହ ବର୍ଭମାନଃ
ନିରାଭରଣା – ନାସ୍ତି ଆଭରଣଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା
ଶତଧନ୍ଆା – ଶତଂ ଧନୂଂଷି ଯସ୍ୟ ସଃ
ଶ୍ଵାପଦଃ – ଶୁନଃ ପଦାନି ଇବ ପଦାନି ଯସ୍ୟ
ବିଶାଳାକ୍ଷଃ – ବିଶାଳମ୍‌ ଅକ୍ଷି ଯସ୍ୟ ସଃ
କୃତକର୍ମା – କୃତଂ କର୍ମ ଯେନ ସଃ
ଅଧୋମୁଖଃ – ଅଧଃ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ

୩ । ସମସ୍ତପଦାନି ଲିଖତ। (ସମସ୍ତ ପଦ ଲେଖ।)
ଦତ୍ତଃ ଉପଦେଶଃ ଯସ୍ମୈ ସଃ, ଲବଂ ଧନଂ ଯେନ ସଃ, ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବେଣୁଃ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ, ଚତ୍ଵାରଃ ଭୂଜାଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, କ୍ଷୁଦ୍ରା ବୁଛିଃ ଯସ୍ଯ ସଃ, ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଗୁଣଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବିଷାଦେନ ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ ।
Answer:
ଦତ୍ତଃ ଉପଦେଶଃ ଯସ୍ମୈ ସଃ – ଦତ୍ତୋପଦେଶଃ
ଲବ୍ଧଂ ଧନଂ ଯେନ ସଃ – ଲବ୍ଧଧନଃ
ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ସଦାଶୟଃ
ବେଣୁଃ ପାଣ୍ରୌ ଯସ୍ୟ ସଃ – ବେଣୁପାଣିଃ
ଚତ୍ଵାରଃ ଭୁଜାଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ଚତୁର୍ଭୁଜଃ
କ୍ଷୁଦ୍ରା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଦ୍ଧିଃ
ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଗୁଣଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ଅଗୁଣଃ
ବିଷାଦେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌ – ସବିଷାଦମ୍‌

୪ । ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରତ । (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର ।)

‘କ’ ସୁମାଃ ‘ଖ’ ସୁମାଃ
ଶୋଭନଃଧର୍ମଃ ଯସ୍ୟ ସଃ ପଞ୍ଚାନନଃ
ପୂତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତମାନା ପୀତାମ୍ବରଃ
ତ୍ରୟଃ ବା ଚତ୍ଵାରଃ ବା ରକ୍ତାକ୍ଷଃ
ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ
ରକ୍ତେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟ ସଃ ସପତ୍ନୀ
ପଞ୍ଚ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ ବହୁବାଗ୍ମିକା
ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ ତ୍ରିଚତୂରାଃ
ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା ସସ୍ତ୍ରୀକଃ
ବହବଃ ବାଗ୍ମିନଃ ଯସ୍ୟାଂ ସା ସପ୍ପତ୍ରା
ସ୍ଥିୟା ସହ ବର୍ତମାନଃ ସୁଧର୍ମା

Answer:

କ ସୁମାଃ ଖ ସୁମାଃ
ଶୋଭନଃଧର୍ମଃ ଯସ୍ୟ ସଃ ସୁଧର୍ମା
ପୂତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତମାନା ସପୁତ୍ରା
ତ୍ରୟଃ ବା ଚତ୍ଵାରଃ ବା ତ୍ରିଚତୁରାଃ
ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ପୀତାମ୍ବରଃ
ରକ୍ତେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟ ସଃ ରକ୍ତାକ୍ଷଃ
ପଞ୍ଚ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ ପଞ୍ଚାନନଃ
ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ
ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା ସପତ୍ନୀ
ବହବଃ ବାଗ୍ମିନଃ ଯସ୍ୟାଂ ସା ବହୁବାଗ୍ନିକା
ସ୍ଥିୟା ସହ ବର୍ତମାନଃ ସସ୍ତ୍ରୀକଃ

୫ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ – (ବନ୍ଧନୀ ମଧରୁ ଶୁଦ୍ଧପଦ ନିରୂପଣ କର)
(କ) ରମା ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ ______________ । (ରମାଜାନିଃ, ରମାଜାୟା, ବିଷୁଃ)
Answer:
ରମାଜାନିଃ

(ଖ) ପଞ୍ଚ ବା ଷଡ଼୍‌ ବା = ______________ । (ପଞ୍ଚଷଷ୍ଠିଃ, ପଞ୍ଚଷାଃ, ପଞ୍ଚସାଃ )
Answer:
ପଞ୍ଚଷାଃ

(ଗ) ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ______________ । (ସପତ୍ନୀକଃ, ସମପତିଃ, ସପତ୍ନୀ)
Answer:
ସପତ୍ନୀ

(ଘ) ନୀଳମ୍‌ ଅମାରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ନୀଳାମଭରଂ, ନୀଳାମୂରଃ, ନୀଳାମରା) ।
Answer:
ନୀଳାମରଃ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଙ) ନାସି ଧନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ନିର୍ଧନଃ, ନିର୍ଧନମ୍‌, ଧନହୀନଃ)
Answer:
ନିର୍ଧନଃ

(ଚ) ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଶେଖରଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଃ, ଶିବଃ, ଚନ୍ଦ୍ରଶିଖରଃ) (ଶେଖରଃ = ଶିରୋ ଭୂଷରମ୍)
Answer:
ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଃ

(ଛ) ତ୍ରୀଣି ନେତ୍ରାଣି ଯସ୍ୟାଃ ସା = ______________ । ( ତ୍ରିନେତ୍ରୀ, ତ୍ରୟନେତ୍ରୀ, ତ୍ରିନେତ୍ରା)
Answer:
ତ୍ରିନେତ୍ରା

(ଜ) ଯୁବତିଃ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ଯୁବକଃ, ଯୁବଜାନୀ, ଯୁବଜାନିଃ )
Answer:
ଯୁବଯାନିଃ

(ଝ) ପଦୁଂ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । ( ପଦ୍ମପାଣି, ପଦ୍ପାଣୀ, ପଦ୍ମାନି)
Answer:
ପଦ୍ମପାଣିଃ

ଅଲୁକ୍‌ ସମାସ
ଅଲୁକ୍‌ସମାସ କୌଣସି ସତନ୍ତ୍ରସମାସ ନୂହେଁ । ଯେଉଁ ସ୍ପଳରେ ସମସ୍ତପଦର ପୂର୍ବପଦସ୍ପିତ ବିଭନ୍ତି ଲୋପ ହୋଇ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଲୁକ୍ସମାସ କୁହାଯାଏ ଏହି ଅଲୁକ୍‌ ଭିନ୍‌ ଭିନ୍ନ ସମାସରେ ଦେଖାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଯୁଧଷ୍ପିରଃ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପାଣ୍ଡବଃ ଆସୀତ୍‌ । (ଯୁଧ୍‌ ସ୍ଥିରଃ) – ଯୁଧ୍ଷିର ଜ୍ୟେଷଠପାଣ୍ଡବ ଥିଲେ । ଏଠାରେ ଯୁଦ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ଯୁଧ୍‌ ଶବ୍ଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ତାହା ସମସ୍ତପଦରେ ଅବିକଳଭାବରେ ରହିଛି, ତେଣୁ ପୂର୍ବପଦର ବିଭକ୍ତି ଲୋପ ହୋଇ ନଥ୍‌ବାରୁ ଅଲୁକ୍‌ସମାସ ହୋଇଛି । ଏହିପରି –
(ii) ମାତୁଃସସା / ମାତୁଃଷ୍ସା ଅଦ୍ୟ ଆଗମିଷ୍ୟତି । (ମାତୁଃ ସ୍ଵସା) – ମାଉସୀ ଆଜି ଆସିବେ ।
(iii) ଦାସ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ ଧନଂ ମେ ଅପହୃତବାନ୍‌ । (ଦାସ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ) – ଦାସୀପୁଅ ମୋ ଟଙ୍କା ନେଇଗଲା । (ଏହା ନିନ୍ଦାସୂଚକ ପ୍ରୟୋଗ)
(iv) ବନେଚରଃ ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ହନ୍ତି। ( ବନେ ଚ଼ରତି ଯଃ) – ବଣରେ ବିଚରଣ କରୁଥିବା ଶିକାରୀ ହରିଣଙ୍କୁ ମାରେ ।
(v) କଣ୍ଠ୍ରେକାଳଃ ବିପଦି ପୂଜନୀୟଃ । ( କଣ୍ତେ କାଳଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ବିପଦରେ ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବା ଉଚିତ ।
(vi) ଅନ୍ତେବାସୀ ତତ୍ସ୍ଵାବଧାରକଂ ପୂଚ୍ଛତି । ( ଅନ୍ତେ ବସତି ଇତି ) – ଅସ୍ତେବାସୀ ତଜ୍ଜ୍ଵାବଧାରକଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।
(vii) ସରୋବରେ ସରସିଜଂ ଶୋଭତେ । ( ସରସି ଜାୟତେ ଇତି) – ପୋଖରୀରେ ପଦ୍ମ ଶୋଭାପାଏ ।
ଏହିପରି (viii) ପରସ୍ମୈ ପଦମ୍‌ = ପରସ୍ମୈପଦମ୍‌ (ପରପାଇଁ ପଦଟିଏ),
(ix) ଆତ୍ମନେ ପଦମ୍‌ = ଆତ୍ମନେପଦମ୍‌ (ନିଜପାଇଁ ପଦଟିଏ),
(x) ସ୍ତୋକାତ୍‌ ମୁକ୍ତଃ = = ସ୍ତୋକାନ୍ଧୁକ୍ତଃ (ଅଳ୍ପକରେ ମୁକ),
(xi)ଦେବାନାଂ ପ୍ରିୟଃ = ଦେବାନାଂ ପ୍ରିୟଃ (ରାକ୍ଷସ),
(xii) ମନସି ଜାୟତେ ଯଃ = ମନସିଜଃ (ମନରେ ଜାତ ଯାହା) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ସଂକ୍ଷେପରେ ସମାସଲକ୍ଷଣ
ପୂର୍ବେଃବ୍ୟୟେଃବ୍ୟୟୀଭାବୋଃଆଦୌ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ସ୍ମୃତଃ । – ପୂର୍ବରୁ ଅବ୍ୟୟ ଥୁଲେ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ଆଦ୍ୟରେ କମ୍‌ ଥଲେ ତତ୍‌ପୂରୁଷ ।
ଚକାରବହୂଳୋ ଦ୍ବନ୍ଦବଃ ସଂଖ୍ୟାପୂର୍ବୋ ଦ୍ବିଗୁଃ ସ୍ମୃତଃ । – ଚକାର ବହୁଳ ହେଲେ ଦ୍ବନ୍ଦ ସଂଖ୍ୟାପୂର୍ବରୁ ଥୁଲେ ଦ୍ବିଗୁ ।
ଯସ୍ୟ ଯେନ ବହୁବ୍ରୀହିଃ ସ ଚାସୌ କର୍ମଧାରୟଃ । – ଯାହାର ଯାହାଦ୍ଵାରା ବହୁବ୍ରୀହି ସେ ଅଟେ କର୍ମଧାରୟ ।
ଇତି କିଞ୍ଚୁତ୍‌ ସମାସାନାଂ ଷଣ୍ଠାଂ ଲକ୍ଷଣମୀରିତମ୍‌ । (ସାରସ୍ଵତମ୍‌) – ଏହିପରି ଛଅଗୋଟି ସମାସର ଲକ୍ଷଣ ।

ସାଧରଣ ଅଭ୍ୟାସ
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ମାତା ଓ ପିତା ବଜାରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ପିତରୌ ବିପଣୀଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।

(ଖ) ତିନିଭୁବନରେ ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାନ୍ତି ।
Answer:
ତ୍ରିଭୂବନେ ରାମ ଇବ ରାଜା ନାସ୍ତି ।

(ଗ) ମୋ ହାତପାଦ ଥଣ୍ଡାରେ କମ୍ପୁଛି ।
Answer:
ମମ ପାଣିପାଦଂ ଶୀତେନ କମ୍ପତେ ।

(ଘ) ମୋ ଦ୍ଵାରା ଦିଆଯାଇଥୁବା ଧନକୁ ଗ୍ରହଣ କର ।
Answer:
ମଦ୍ଦତ୍ଵଂ ଧନଂ ଗୃହାଣ ।

(ଙ) କାଭପରି କଳା ଶିକାରୀ ବଣରେ ବୁଲୁଥୁଲା ।
Answer:
କାକକଜ୍ଜଳଃ ବ୍ୟାଧଃ ଅରଣ୍ୟେ ଭ୍ରମତି ସ୍ମ ।

(ଚ) ଲାଲ ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ଲତାରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ଲୋହିତାପୁଷ୍ପାଣି ଲତାୟାଂ ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଛ) ରାଜା ସିଂହଚିହ୍ନିତ ଆସନରେ ବସିଛନ୍ତି।
Answer:
ରାଜା ସିଂହାସନମ୍‌ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ ।

(ଜ) ମୋ ପାଇଁ ବହିଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣିବ ।
Answer:
ମତ୍‌କୃତେ ଗ୍ରନ୍ଦାନ୍‌ ଆନୟ ।

(ଝ) ଶିବ ପିନାକଧନୁ ହାତରେ ଧରିଛନ୍ତି।
Answer:
ଶିବଃ ପିନାକଧ୍ଵା ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଞ) ମୂର୍ଖ ବିଦ୍ୟାରେ ହୀନ ଅଟେ ।
Answer:
ମୂର୍ଖଃ ବିଦ୍ୟାହୀନଃ ।

(ଠ) ମୁଁ ଜୀବନ ଥବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶସେବା କରିବି।
Answer:
ଅହମ୍‌ ଆଜୀବନଂ ଦେଶସେବକଃ ଭବିଷ୍ୟାମି ।

(ଡ) ଶକ୍ତି ଅନୁସାରେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଧନ ଦିଅ ।
Answer:
ଯଥାଶକ୍ତି ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦେହି ।

(ଢ) ବାପାଙ୍କ ଆଖୂଆଗରେ ଘଟଣା ଘଟିଥିଲା ।
Answer:
ପିତୁଃ ସମକ୍ଷଂ ଦୁର୍ଘଟନା ଘଟିତା ।

(ଣ) ଦୋଷୀ ମାସକପାଇଁ ଭୋଗ୍ୟ ଦଣ୍ଡ ପାଇଲା।
Answer:
ଦୋଷୀ ମାସାୟ ଦଣ୍ଡଭୋଗ୍ୟଃ ଅଭବତ୍‌ ।

(ତ) ଗଛରୁ ଝଡ଼ିଥୁବା ଆମ୍ବଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷପତିତାନି ଆମ୍ରାଣି ଆନୟ ।

(ଥ) ସେ ଅଶୋକଗଛକୁ ପୂଜା କରନ୍ତି।
Answer:
ସଃ ଅଶୋକବୃକ୍ଷଂ ପୂଜୟତି ।

(ଦ) ରାବଣ ଲଙ୍କାନାମକ ନଗରୀରେ ରହୁଥୁଲା।
Answer:
ରାବଣଃ ଲଙ୍କାନଗରୀମ୍‌ ଅଧୁବସତି ସ୍ମ ।

(ଧ) ଶରଦ୍ଵାରା ହତ ମୃଗଟିକୁ ଶିକାରୀ ନେଉଛି ।
Answer:
ଶରାହତଂ ମୃଗଂ ବ୍ୟାଧଃ ନୟତି ।

(ନ) ଭଶ୍ବରଙ୍କ ଆକାର ନାହିଁ।
Answer:
ଛଶ୍ଵରଃ ନିରାକାରଃ ।

(ପ) ମାଆ ହାରପାଇଁ ସୁନା ଦେଉଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା ହାରାୟ ସ୍ଵର୍ଣ୍ଂ ଦଦାତି ।

୨। ସମସ୍ତପଦାନି ଲିଖତ – (ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ।)
ଭୋଜନାୟ ଇଦମ୍‌, ନ ଭଷ୍ପମ୍‌, କୁମ୍ଭ କରୋତି ଇତି, ମୃଗ୍ୟାଃ ଶିଶୁଃ, ବୃହତାଂ ପତିଃ› କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ ନିପୁଣଃ, ପୂର୍ବଂ ସ୍ନାତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁଲିପ୍ତଃ, ନୀଳାନି ଉତ୍ଘଳାନି, ଗୋଭ୍ୟଃ ସୁଖମ୍‌, ଶତାତ୍‌ ପରେ, ତୁଷାରଃ ଇବ ଧବଳଃ, ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ, ମୁନିଃ ପୁଇ୍ଗବଃ ଇବ, ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌, ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶାଳୁଳୀନାମା ତରୁଃ, ଦେବପ୍ରିୟଃ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ, ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ ।
Answer:
ଭୋଜାନାର୍ଥମ୍‌, ଅନୁଷମ୍‌, କୁମ୍ଭକାରଃ, ମୃଗଶିଶୁଃ, ବୃହସ୍ପତିଃ, କ୍ରୀଡ଼ାନିପୁଣଃ, ସ୍ନାତାନୁଲିପଃ, ନୀଳୋପ୍ଳାନି, ଗୋସୁଖମ୍‌, ପରଶତା, ତୁଷାରଧବଳଃ, ତ୍ରିଲୋକୀ, ମୁନିପୁଂଙ୍ଗବଃ, ମାଗାମୃତମ୍‌, ତ୍ରିଫଳା, ଶାଳୁଳୀତରୁଃ, ଦେବବ୍ରାହ୍ମଣଃ, ମହାଷ୍ଠମୀ ।

୩। ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ – (ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ।)
ଶୁକ୍ଳପଞ୍ଚମୀ, ଶତାବ୍ଦୀ, ଦଧ୍ଖନ୍ନମ୍‌, ନିର୍ମଳମ, ସୋମପ୍ରଭା, ଅକ୍ରୋଧଃ, ସପୁତ୍ରଃ, ଘନଶ୍ଯାମଃ, ସୀତାଜାନିଃ, ଲବ୍ଯଶାଃ, ଦ୍ବିଦନ୍‌, ବିଶାଳାକ୍ଷୀ, ସଦାଶୟଃ, ଗଙ୍ଗାଶୋଣମ୍‌, ସ୍ତୀପୁଂସୌ, ଗୋବ୍ୟାଘମ୍‌, ଲତାବୃକ୍ଷୌ, ଅବନ୍ଧନା, ଶ୍ଵବଶୁରୌ ।
Answer:
ଶୁକ୍ଳା ପଞ୍ଚମୀ, ଶତସ୍ୟ ଅଦ୍ଧାନାଂ ସମାହାରଃ, ଦଧୂମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନୁମ୍‌, ନିର୍ଗତ’ ମଳଂ ଯସ୍ନାତ୍‌, ସୋମ ଇବ ପ୍ରଭା ଯସ୍ୟାଃ ସା, ନ କ୍ରୋଧଃ, ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ, ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ, ସୀତା ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ, ଲବୁଂ ଯଶଃ ଯେନ ସଃ, ଦ୍ଵୌ ଦନ୍ତୌ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବିଶାଳମ୍‌ ଅକ୍ଷଂ ଯସ୍ଯ ସଃ, ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ଯ ସଃ, ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ଶୋଣଃ ଚ଼, ସ୍କ ଚ଼ ଫୁଂମାନ୍‌ ଚୂ, ଗୌଃ ଚ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଚ଼,୍‌ ଲତା ଚ଼ ବୃକ୍ଷଃ ଚୂ, ନାସ୍ତି ବନ୍ଧନଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା, ଶ୍ଵଶ୍ରୁଃ ଚ଼ ଶ୍ଵଶୁରଃ ଚ଼ ।

୪। ସମାସନାମାନି ଲିଖତ – (ସମାସନାମ ଲେଖ)
ଆତ୍ମନେ ପଦମ୍‌, କାଜଳମ୍‌, ଇନ୍ଦ୍ରସଖଃ, ପୁଙ୍ଗବଃ, ମହାରାଜ, ଚତୁଷ୍ଦୀ, ସସ୍ତ୍ରୀକ, ନରୋତମଃ, ଭକୁଳରାଜଃ, ଦମ୍ପତୀ, ଗ୍ରାମବାସୀ, ଶଙ୍ଖମାତ୍ରମ୍‌, ଗ୍ରାମାନ୍ତରମ୍‌, ବନସ୍ପତିଃ, ଭନ୍ନତମନାଃ, ପୁଷ୍ଧନ୍ବା, ପୁଷ୍ବୃଷ୍ଃ, ପିତୃସଦୃଶଃ ।
Answer:
ଅଲୁକ୍‌ ସମାସଃ, କର୍ମଧାରୟଃ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ କର୍ମଧାରୟ, କର୍ମଧାରୟଃ, ଦ୍ବନ୍ଦ, ସହାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷଃ, ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ, ଦ୍ବନ୍ଦ ଭଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ, ନିତ୍ଯସମାସଃ, ନିତ୍ଯସମାସଃ, ନିପାତନସିଦ୍ଃ, ତତ୍‌ପୁରୂଷ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ, ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ।

୫। ଅର୍ଥଗତପାର୍ଥକ୍ୟଂ ଦର୍ଶୟତ – ( ଅର୍ଥଗତ ପାର୍ଥକ୍ଯ ଦେଖାଅ।)
ନୀଳାମ୍ବରଃ, ସୁଗନ୍ଧି, ଉନ୍ନତମନାଃ, ସପତ୍ନୀ
Answer:
ନୀଳାମ୍ବରଃ (ବଳରାମ) – ନୀଳାମ୍ରମ୍‌ (ନୀଳଲୁଗା) ।
ସୁଗନ୍ଧି (ପ୍ରାକୃତିକ ଗନ୍ଧ) – ସୁଗନ୍ଧଃ (କୃତ୍ରିମଯୁକ),
ଉନ୍ନତମନାଃ (ଉନ୍ନତମନ ଯାହାର) – ଉନ୍ନତମନଃ (ଉନ୍ନତ ଅଟେ ମନ)
ସପତ୍ନୀ (ପତ୍ନୀସହିତ) – ସପତ୍ନୀକଃ (ପତ୍ନୀସହ)

୬। ସୋଦାହରଣଂ ଲକ୍ଷଣଂ ଲିଖତ – (ଉଦାହରଣ ସହିତ ଲକ୍ଷଣ!) (ପ୍ରଶ୍ନସହ ଭତ୍ତର)
(କ) ରୂପକ କର୍ମ ଧାରୟ ।
Answer:
ବାଗମୃତମ୍‌ – ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ । (ଭପମେୟ ଠାରେ ଉପମେୟର ବର୍ଭମାନ ଆରୋପ)

(ଖ) ସହାର୍ଥେ ବହୁବ୍ରୀହି ।
Answer:
ସପରିବାରଃ – ପରିବାରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ (ତୃତୀୟାପଦ ସହିତ ସହର ସମାସ)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

(ଗ) ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ।
Answer:
କଡ଼ା କୁଶଳଃ – କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ କୁଶଳଃ (ସପ୍ମ୍ଯନ୍ତ ପହର କୁଶଳପଦ ସହିତ ସମାସ)

(ଘ) ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ।
Answer:
ସତ୍ୟବାଦୀ – ସତ ବଦତି ଯଃ (ଉପପଦ ସହିତ କୃଦନ୍ତପଦ ସହ ସମାସ)

(ଙ) ସମାହାର ଦ୍ଵିଗୁ ।
Answer:
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ (ସଂଖ୍ୟା ବାଚକ ବିଶେଷଣ ପଦ ପୂର୍ବରେ ଥାଇ ସମାସ)

(ଚ) ଇତରେତର ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ।
Answer:
ରାମଗୋବିନ୍ଦୌ – ରାମଃ ଚ଼ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ଼ (ଏକାଧ୍କ ସୁବନ୍ତ ପଦର ମିଳନ)

(ଛ) ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ ।
Answer:
ସିଂହାସନମ୍‌ – ସିଂହଚିହ୍ନିତମ୍‌ ଆସନମ୍‌ । (ବିଗ୍ରହମଧସୁ ପଦ ସମସ୍ତପଦରେ ରହୁନାହିଁ)

(ଜ) ବ୍ୟତିହାର ବହୁବ୍ରୀହି ।
Answer:
ହସ୍ତାହସ୍ତି ହସ୍ତେନ ହସ୍ତଂ ଗୃହୀତ୍ଵା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ତତେ । (ପରସ୍ପର ଯୁଦ୍ଧ ବୁଝାଇଲେ) ପ୍ରହରଣ ବିଷୟକ ତୃତୀୟାନ୍ତ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ସମାସ ହେଲେ ।

୭। ଅର୍ଥଂ ଲିଖତ । (ଅର୍ଥ ଲେଖ ।)
ଭୀମକାନ୍ତଃ, କର୍ମାଧୀନଃ, ଗ୍ରାମଗତଃ, ଭୟାର୍ତଃ, ଅଗ୍ନିଭୟମ୍‌, କୁକ୍କଟାଣ୍ଡମ୍‌, ଅମିତ୍ରଃ, ବଳାହକଃ, ଯୁବଜାନିଃ, କେଶାକେଶି, ଷାଣ୍ମାତୁରଃ, ସପ୍ଶତୀ ।
Answer:
ଭୟଙ୍କର ଓ ସୁନ୍ଦର, କର୍ମର ଅଧୀନ, ଗାଁକୁ ଯାଇଥ୍ବା, ଭୟଭୀତ, ଅଗିଭୟ, କୁକୁଡ଼ା ଅଣ୍ଡା, ଶତୁ, ମେଘ, ଯୁବତୀ ସ୍ତ୍ରୀ ଯାହାର, କେଶକୁ କେଶ ଧରି ଯୁଦ୍ଧ, ଛଅ ମାଆଙ୍କର ପୁଅ, ସାତ ଶହର ସମାହାର ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

ଅଡୁବାଦଳିୟଥାବଳୀ
୧ । ପ୍ରଥମେ ବାକ୍ୟକୁ ପଢ଼ି କର୍ତା, କ୍ରିୟା ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଭକ୍ତିକୁ ଚିହ୍ନିବା ଦରକାର।
୨ । ପୁରୁଷ ବଚନ ଅନୁସାରେ କ୍ରିୟାପଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯିବ ।
୩ । ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଲିଙ୍ଗ ବିଭକ୍ତି ବଚନ ଅନୁସାରେ ବିଶେଷଣ ପଦ ବ୍ୟବହାର କରିବ ।
୪ । ବାକ୍ୟରେ କେଉଁ ଶବ୍ଦ ବା ଧାତୁ ଯୋଗେ କେଉଁଠାରେ କେଉଁ ବିଭକ୍ତି ହୁଏ ସ୍ଥିର ରହିବ ।
(ଯଥା- ବିନା, ପତି, ଅନୁଯୋଗେ ୨ୟା; ଦାନ, ଧାର ଯୋଗେ ୪ର୍ଥୀ)
୫ । ଯୁଷ୍ମଦ୍‌, ଅସ୍କଦ୍‌ ଶବ୍ଦର, ୨ୟା, ୪ର୍ଥୀ ଓ ୬ଷ୍ଠ ବିଭଳ୍ତିରେ ବିକଳ୍ପ ରୂପ ବାକ୍ୟରେ ଆରମ୍ଭରେ ଏବଂ ସମ୍ବୋଧନ ପଦ ପରେ ରହେ ନାହିଁ ।
(ଯଥା – ତ୍ସ, ବାମ୍‌, ବଃ, ତେ, ମା, ନୌ, ନଃ, ମେ)
୬ । ପାତ୍ର, ସ୍ଫରାନ/ ପ୍ରମାଣ, ଭାଜନ, ଭୂଷଣ, ନିଦାନ, କାରଣ, ଆସ୍ନଦ ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ସେମାନଙ୍କର ଲିଙ୍ଗରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏସବୁ ଅଜହଲ୍ଲିଙ୍ଗ। ନଫୁଂସକ ଏକବଚନ ରୂପେ ଏମାନଙ୍କର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
୭ । ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ସରଳ ସାଧୁଶବ୍ଦ ( ତତ୍‌ସମଶବ୍ଦ) କୁ ସଂସ୍କୃତ ଅନୁବାଦରେ ଅଗ୍ରାଧ୍କାର ଦେବା ଉଚିତ ।
ଅପ୍ରଚଳିତ, କଷ୍ଟ, ଦୁର୍ବୋଷ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ଯଥ!ସମାବ କମ୍‌ ହେବା ଦରକାର ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

ସଂସ୍କୃତାନୁବାଦ ଅଭ୍ୟାସ
୧ । ପିଲାମାନେ ସତ କୁହନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳକାଃ ସତା ବଦନ୍ତି

୨ । ସେଠାରେ ବହୁତ ଫୁଲଗଛ ଅଛି ।
Answer:
ତତ୍ର ବହବଃ ପୁଷ୍ପବୃକ୍ଷାଃ ସନ୍ତି ।

୩ । ମୁନିମାନେ ଆଶ୍ରମରେ ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ମୁନୟଃ ଆଶ୍ରମେ ସନ୍ତି ।

୪ । ହରିର ସାନ ଭାଇ ଦଶମ ଶ୍ରେଣୀରେ ପଢ଼ୁଛି ।
Answer:
ହରେଃ ଅନୁଜଃ ଦଶମବର୍ଗେ ପଠତି ।

୫ । ମୃଗଗୁଡ଼ିକ ଏଣେତେଣେ ବୁଲୁଛନ୍ତି।
Answer:
ମୃଗାଃ ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

୬ । ହରିଶ୍ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଲି ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ ।
Answer:
ହରିଶ୍ଚନ୍ଦୁଃ ଇତି ଏକଃ ରାଜା ଆସୀତ୍‌ ।

୭ । ଆପଣମାନଙ୍କ ଘର କେଉଁଠି ?
Answer:
ଭବତାଂ ଗୃହଂ କୁତ୍ର ?

୮ । ସ୍କୁଲ ଲାଇବ୍ରେରୀରେ ପିଲାମାନେ ପଢ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟସ୍ଯ ପାଠାଗାରେ ବାଳକାଃ ପଠନ୍ତି ।

୯ । ତୁମେ କାଲି କୁଆଡ଼େ ଯିବ ?
Answer:
ତ୍ସଂ ଶ୍ବଃ କୁତ୍ର ଗମିଷ୍ଯସି ?

୧୦ । ମୁଁ କାଲି ଗାଁକୁ ଯାଇଥଲି ।
Answer:
ଅହଂ ହ୍ୟଃ ଗ୍ରାମଂ ଗତବାନ୍‌/ ଗତବତୀ ଅଗଚ୍ଛମ୍‌ ।

୧୧ । କାଲି କାମ ଆଜି କର।
Answer:
ଶ୍ଵଃ କାର୍ଯ୍ୟମ୍‌ ଅଦ୍ୟ କୁରୁ ।

୧୨ । ଝିଅଟି କାହାଣୀ ପଢ଼ୁଛି ।
Answer:
ବାଳିକା ଆଖ୍ୟାନଂ ପଠତି ।

୧୩ । ଓଡ଼ିଶାର ଲୋକ ମାନେ ଭାତ ଖାଆନ୍ତି ।
Answer:
ଉତକୁଳୀୟାଃ ଓଦନଂ ଖାଦନ୍ତି ।

୧୪ । ନେତାମାନେ ବର୍ଭମାନ ଗାଁକୁ ବୁଲିବେ ।
Answer:
ନେତାରଃ ଅଧୁନା ପ୍ରତିଗ୍ରାମଂ ଭ୍ରମିଷ୍ୟନ୍ତି ।

୧୫ । ମନ୍ଦିର ଚାରିପଟେ ଉଦ୍ୟାନ ଅଛି ।
Answer:
ମନ୍ଦିଗଂ ପରିତଃ ଉଦ୍ୟାନମ୍‌ ଅସ୍ତି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୧୬ । ଗାଁ ପାଖରେ ନଦୀ ବହୁଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମଂ ନିକଷା ନଦୀ ବହତି ।

୧୭ । ପିଲାଟି ଶେଯରେ ଶୋଇଛି ।
Answer:
ବାଳକଃ ଶଯ୍ୟାମ୍‌ ଅଧ୍ଶେତେ ।

୧୮ । ଉଲ୍ତମାନେ ସକାଳେ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ମନ୍ଦିର ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ଭକ୍ତାଃ ପ୍ରାତଃ ସାୟଂ ଚ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।

୧୯ । ବୁଢ଼ା ଲୋକଟି ଏହି ଘରେ ରହୁଛି ।
Answer:
ବୁଦ୍ଧଃ ଅସ୍ମିନ୍‌ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ।

୨୦ । ଗରିବ ଲୋକଟି ଘରେ ଉପବାସରେ ଅଛି ।
Answer:
ଦରିଦ୍ରଃ ଗୃହେ ଉପବସତି ।

୨୧ । ମା’ ପଛରେ ପିଲାମାନେ ଧାଉଁଥୁଲେ ।
Answer:
ମାତରମ୍‌ ଅନୁ ଶିଶବଃ ଧାବନ୍ତି ସ୍ମ ।

୨୨ । ଗଛର ତଳକୁ ତଳ ଫୁଲଗୁଡ଼ିଏ ଫୁଟିଛି ।
Answer:
ବୃକ୍ଷମ୍‌ ଅଧୋ୍ଷଃ ପୁଷ୍ପାଣି ବିକସନ୍ତି ।

୨୩ । ଗାଁର ସବୁଆଡ଼େ ଅଶାନ୍ତି ଦେଖାଦେଇଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମଂ ସର୍ବତଃ ଅଶାନ୍ତିଃ ଦୃଶ୍ୟତେ ।

୨୪ । ନିଜ ଦେଶରେ ରାଜା ପୂଜା ପାଏ ।
Answer:
ସଦେଶେ ପୂଜ୍ୟତେ ରାଜା ।

୨୫ । ବିଦ୍ଵାନ୍‌ ସବୁଠି ପୂଜା ପାଏ ।
Answer:
ବିଦ୍ବାନ୍‌ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜ୍ୟତେ ।

୨୬ । ଦେଶର ସବୁଆଡ଼େ ବର୍ତମାନ ବର୍ଷା ନାହିଁ ।
Answer:
ଦେଶଂ ସର୍ବତଃ ଅଧୁନା ବୃଷ୍ଟିଃ ନାସ୍ତି ।

୨୭ । ମୋ ପଛରେ ତୁମେ ଆସ ।
Answer:
ମାମ୍‌ ଅନୁ ତ୍ଵମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛ ।

୨୮ । ରୋଗୀଟି ବିଛଣାରେ ଶୋଇଛି ।
Answer:
ରୋଗୀ / ଆତୁରଃ / ରୁଗ୍ଣଃ କଟେ ଶେତେ ।

୨୯ । ମୁଁ ସନ୍ଧ୍ୟା ବେଳେ ସେଠାକୁ ଯାଇଥୁଲି ।
Answer:
ଅହଂ ସାୟଂ କାଳେ ତତ୍ର ଗତବାନ୍‌ / ଗତବତୀ / ଗଢ୍ଛାମି ସ୍ମ ।

୩୦ । ଗୁରୂନିନ୍ଦକକୁ ଧକ୍‌ ।
Answer:
ଗୁରୁନିନ୍ଦକଂ ଧୂକ୍‌ ।

୩୧ । ଆମେ ଏ ବର୍ଷ ପୁରୀ ଯିବୁ ।
Answer:
ବୟମ୍‌ ଏଷମଃ ପୁରୀଂ ଗମିଷ୍ଯାମଃ ।

୩୨ । ତୁମେ କାଲି କୁଆଡ଼େ ଯାଇଥୁଲ ?
Answer:
ତ୍ବଂ ହ୍ଯଃ କୁତ୍ର ଅଗଚ୍ଛଃ ଗତବାନ୍‌ ?

୩୩ । ଖେଳ ପଡ଼ିଆ ମଝିରେ ସେମାନେ ଖେଳୁଥଲେ ।
Answer:
କ୍ରୀଡ଼ାଙ୍ଗନମ୍‌ ଅନ୍ତରା ତେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ସ୍ମ ।

୩୪ । ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଗଛରୁ ଝଡ଼ୁଛି ।
Answer:
ପତ୍ରାଣି ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତନ୍ତି ।

୩୫ । ପରିବେଶ ହିଁ ଜୀବନ ।
Answer:
ପରିବେଶୋ ହି ଜୀବନମ୍‌ ।

୩୬ । ବୃକ୍ଷ ଆମର ବନ୍ଧୁ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷଃ ଅସ୍ନାକଂ ବନ୍ଧୁଃ ।

୩୭ । ଏବେ ମୋ ବାପା ଦିଲ୍ଲୀରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଅଧୁନା ମମ ପିତା ଦିଲ୍ଲ୍ୟାଂ ତିଷ୍ଠତି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୩୮ । ଘୋଡ଼ାଟି ଜୋର୍‌ରେ ଧାଉଁଛି।
Answer:
ଅଶ୍ଵଃ ତୁରଙ୍ଗୁଃ/ ହୟଃ ବେଗେନ ଧାବତି ।

୩୯ । ହାତୀ ଧୀରେ ଧୀରେ ଚାଲେ ।
Answer:
ଗଜଃ ମନ୍ଦଂ ମନ୍ଦଂ ଗଚତି ।

୪୦ । ସେମାନେ ମାସେ ହେଲା ଭାଗବତ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ମାସଂ ଭାଗବତଂ ପଠନ୍ତି ।

୪୧ । ବୁଢ଼ା ବାପାଙ୍କ ସହିତ ନାତିମାନେ ଗାଁକୁ ଯିବେ ।
Answer:
ପିତାମହେନ ସାକଂ ନପ୍ତାରଃ ଗ୍ରାମଂ ଗମିଷ୍ୟନ୍ତି ।

୪୨ । ଅଜାଙ୍କ ସହ ମୁଁ ଢେଙ୍କାନାଳ ଯାଇଥୁଲି ।
Answer:
ମାତାମହେନ ସାକମ୍‌ ଅହଂ ଢ଼େଙ୍କାନାଳମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛମ୍‌ ।

୪୩ । ମୋ ବଡ଼ବାପା କଟକରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ମମ ଜ୍ୟେଷଠତାତଃ କଟକେ ତିଷ୍ଠତି ।

୪୪ । ମୋ କକା ଗାଁ ସ୍କୁଲରେ ଶିକ୍ଷକ ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ମମ ପିତୃବ୍ୟଃ/ ଖୁଲ୍ତାତଃ ଗ୍ରାମବିଦ୍ୟାଳୟେ ଶିକ୍ଷକଃ ଅନ୍ତି ।

୪୫ । ତୁମ ମାମୁ ଏବେ କେଉଁଠି ଅଛନ୍ତି ?
Answer:
ତବ-ମାତୁଳଃ ଅଧୁନା କୁତ୍ର ଅସ୍ତି ?

୪୬ । ଶିବଦତ୍ତର ସାନ ଭଉଣୀ ନନ୍ଦନକାନରେ ବୁଲୁଛି ।
Answer:
ଶିବଦତ୍ତସ୍ଯ ଅନୁଜା ନନ୍ଦନକାନନେ ଭ୍ରମତି ।

୪୭ । ତାଂର ବଡ଼ ଭଉଣୀ ଆଜି ଏଠାକୁ ଆସିପାରେ ।
Answer:
ତସ୍ୟ ଅଗ୍ରଜା ଅଦ୍ୟ ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛେତ୍‌ ।

୪୮ । ଆଖୁର ପ୍ରକୃତି ମିଠା ।
Answer:
ଇକ୍ଷୁଃ/ ଇକ୍ଷୁକାଣ୍ଡଃ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ମଧୁରଃ ।

୪୯ । ବନବାସୀମାନେ ସଭାବରେ ସରଳ ।
Answer:
ବନବାସିନଃ ସଭାବେନ ସରଳାଃ ।

୫୦ । ମୋ ମା” ଦେବତା ଅଟେ ।
Answer:
ମମ ମାତା ଦେବତା ଭବତି।

୫୧ । ସେ ଆମକୁ ଖାଇବାକୁ ଦିଏ ।
Answer:
ସା ଅସ୍ମଭ୍ୟଂ ଖାଦ୍ୟଂ ଦଦାତି ।

୫୨ । ସେ ଜାତିରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଅଟେ ।
Answer:
ସଃ ଜାତ୍ୟା ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଭବତି ।

୫୩ । ଲୋକଟିର ନାମ ଦେବୀପ୍ରସନ୍ନ ଅଟେ ।
Answer:
ଜନଃ ନାମ୍ନା ଦେବୀପ୍ରସନ୍ନ ଭବତି ।

୫୪ । ମୁଁ ଗୋତ୍ରରେ ଭରଦ୍ଵାଜ ।
Answer:
ଅହଂ ଗୋତ୍ରେଣ ଭରଦ୍ଧାଜଃ ।

୫୫ । ସେମାନେ ଯତ୍ନରେ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ।
Answer:
ତେ ଯତ୍ନେନ ଲିଖେୟୁଃ ।

୫୬ । ପାଞ୍ଚ ଟଙ୍କାରେ କଲମଟି କିଣିଲି ।
Answer:
ପଞ୍ଚଭିଃ ମୁଦ୍ରାଭିଃ କଲମଂ କ୍ରୀତବାନ୍‌ ।

୫୭ । ତୁମେ ଦଶଟଙ୍କାରେ ଖଣ୍ଡିଏ ବହି ଆଣ ।
Answer:
ତଂ ଦଶଭିଃ ମୁଦ୍ରାଭିଃ ପୁସ୍ତକମ୍‌ ଆନୟ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୫୮ । ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ସଭାବରେ ଦୟାଳୁ ।
Answer:
ର୍ରାମବାସିନଃ ସଭାବେନ ଦୟାଳବଃ ।

୫୯ । ମୂର୍ଖର ପାଠ କ’ ଣ ଦରକାର ।
Answer:
ମୂର୍ଖସ୍ଯ ପାଠେନ କିମ୍‌/ କଃ ଅର୍ଥଃ ?

୬୦ । ଧନୀ ଲୋକର ଟଙ୍କା କ’ଣ ଦରକାର ?
Answer:
ଧନିକସ୍ଯ ଧନେନ/ ରୂପ୍ଯକେଣ କିମ୍‌ ?

୬୧ । ଲୋକଟି ଶୀତରେ ଥରୁଥ୍ଲା ।
Answer:
ଜନଃ ଶୀତାତ୍‌/ ଶୀତେନ କମ୍ତେ ସ୍ପ ।

୬୨ । ପିଲାଟି ଶୀତରେ ଥରୁଛି ।
Answer:
ବାଳକଃ ଶୀତେନ/ ଶୀତାତ୍‌ କମ୍ପତେ ।

୬୩ । ଆଭ୍‌ ମାସକରେ ଭାଗବତ ପଢ଼ିଲେ ।
Answer:
ମାତାମହୀ ମାସେନ ଭାଗବତମ୍‌ ଅପଠତ୍‌ ।

୬୪ । ଏହିବାଟେ ସେମାନେ ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ଅନେନ ମାର୍ଗେଣ ତେ ଗହନ ।

୬୫ । ମୁଁ ଜାତୀୟତାରେ ଭାରତୀୟ ।
Answer:
ଅହଂ ଜାତ୍ୟା ଭାରତୀୟଃ ।

୬୬ । ମୋ ମାମୁ ଏବେ ଆସିଥୁଲେ ।
Answer:
ମମ ମାତୁଳଃ ଅଧୁନା ଆଗଛୁଛତ୍‌ ।

୬୭ । ତୁମେ କେଉଁବାଟେ ଯାଉଛ ।
Answer:
ତଂ କେନ ମାର୍ଗେଣ ଗଚ୍ଛସି ?

୬୮ । ସେହିବାଟେ ଆପଣ ଯାଆନ୍ତୁ ।
Answer:
ତେନ ମାର୍ଗେଣ ଭବାନ୍‌ ଗଢ୍ଛତୁ ।

୬୯ । ଗରିବ ଲୋକ ଦୁଃଖରେ ଥାଏ ।
Answer:
ଦରିଦ୍ରଃ ଦୁଃଖେନ ତିଷ୍ଠତି ।

୭୦ । ମୁଁ ସମୁଖରେ ଅଛି ।
Answer:
ଅହଂ ସୁଖେନ/ ସୁଖମ ଅସ୍ଥି ।

୭୧ । ପିଲାମାନେ କ୍ରମରେ ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳକାଃ କ୍ରମେଣ ଗଛନ୍ତି ।

୭୨ । ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ ଧାଡ଼ିରେ ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ପିପୀଲିକାଃ ଫକ୍ତ୍ଯା/ ପଙ୍କ୍ତ୍ୟଯା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।

୭୩ । ମୁଁ ହାତରେ ଖାଏ ।
Answer:
ଅହଂ ହସ୍ତେନ ଖାଦାମି ।

୭୪ । ବଡ଼ ଭାଇ ସାଙ୍ଗରେ ସାନଭାଇ ପାଠ ପଢ଼େ ।
Answer:
ଅଗ୍ରଜେନ ସହ ଅନୁଜଃ ପାଠଂ ପଠତି ।

୭୫ । ବର୍ଷକରେ ମାମୁ ଏଠାକୁ ଆସନ୍ତି ।
Answer:
ବର୍ଷେଣ ମାତୁଳଃ ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛତି ।

୭୬ । ତୁମେ କଂଣ ଜାଣିଛ ?
Answer:
ତ୍ବଂ କିଂ ଜାନାସି ?

୭୭ । ଘରେ ଚାଭଳ ନାହିଁ ।
Answer:
ଗୃହେ ତଣୁଳଃ ନାସ୍ତି ।

୭୮ । ବାପା ଘରେ ନାହାଁନ୍ତି ।
Answer:
ପିତା ଗୃହେ ନାସ୍ତି ।

୭୯ । ଗଣେଶ ଶିବଙ୍କ ପୁଅ ।
Answer:
ଗଣେଶଃ ଶିବସ୍ ପୁତ୍ଃ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୮୦ । ମା” ମୋ ଉପରେ ରାଗିଛନ୍ତି ।
Answer:
ମାତା ମହାଂ କରୁଧ୍ପତି ।

୮୧ । ମୋ ବାପା ସଭାବରେ ସରଳ ।
Answer:
ମମ ପିତା ସଭାବେନ ସରଳଃ ।

୮୨ । ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକ ତୁମକୁ ପୂରସ୍କାର ଦେବେ ।
Answer:
ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଃ ତୁଭ୍ୟଂ ପୁରସ୍କାରଂ ଦାସ୍ୟତି ।

୮୩ । ଭିକାରିକୁ ସମସ୍ତେ ଭିକ ଦିଅନ୍ତି ।
Answer:
ଭିକ୍ଷୁକାୟ ସର୍ବେ ଭିକ୍ଷାଂ ଦଦତି ।

୮୪ । ଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ପୁରସ୍କାର ଦେବେ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ ମହ୍ଯଂ ପୁରସ୍କାରଂ ଦାସ୍ୟତି ।

୮୫ । ଛୋଟପିଲାକଥା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗେ ।
Answer:
ଶିଶୁବାକ୍ଯଂ ସର୍ବେଭ୍ୟଃ ରୋଚତେ ।

୮୬ । ବାପା ଯାହା କୁହନ୍ତି ତାହା କରନ୍ତି ।
Answer:
ପିତା ଯତ୍‌ ବଦତି ତତ୍‌ କରୋତି ।

୮୭ । ତୁମେ କାହାଠାରୁ ଧାର କରିଛ ?
Answer:
ତ୍ବଂ କସ୍ମୈ ଧାରୟସି ?

୮୮ । ମୁଁ କାହାରିଠାରୁ ଧାର କରୁ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅହଂ କସ୍ପୈ ନ ଧାରୟାମି ।

୮୯ । ସେ ମୋଠାରୁ ଧାର କରିଛି ।
Answer:
ସଃ ମହ୍ଯଂ ଧାରୟତି ।

୯୦ । ଗୋବିନ୍ଦ ମୋତେ ଭର୍ଷ୍ୟା କରେ ।
Answer:
ଗୋବିନ୍ଦଃ ମହ୍ୟମ୍‌ ଭର୍ଷ୍ଯତି ।

୯୧ । ମୁଁ ତୁମକୁ ଭର୍ଷା କରୁନାହିଁ ।
Answer:
ଅହଂ ତୁଭ” ନ ଭର୍ଷ୍ଯାମି ।

୯୨ । ସେମାନଙ୍କୁ ଦହି ଭଲ ଲାଗେ ।
Answer:
ତେଭ୍ଯଃ ଦଧୂ ରୋଚତେ ।

୯୩ । କୃଷ୍ଣକଥା ଅତି ମଧୁର ।
Answer:
କୃଷ୍କଥା ନିତରାଂ ମଧୁରା ।

୯୪ । ବସନ୍ତରେ କୋଇଲି ରାବେ ।
Answer:
ବସନ୍ତେ କୋକିଳଃ କୂଜତି ।

୯୫ । ତୁମକୁ ମୁଁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛି ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ବାଂ ନମାମି/ ନମସ୍କରୋମି ।

୯୬ । ମୋତେ ପଇଡ଼ପାଣି ଭଲ ଲାଗେ ।
Answer:
ମହ୍ଯଂ ନାରୀକେଳଜଳଂ ସଦତେ ।

୯୭ । ଲତାରୁ ଫୁଲଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ ।
Answer:
ଲତାୟାଃ ପୁଷାାଣି ଆନୟ ।

୯୮ । ଲତାରେ ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ଶୋଭା ପାଉଛି ।
Answer:
ଲତାୟାଂ ପୁଷ୍ପାଣି ଶୋଭନ୍ତେ ।

୯୯ । ଚାରିଜଣ ଝିଅ ସେଠାରେ ଖେଳୁଥ୍ଲେ ।
Answer:
ଚତସ୍ସଃ ବାଳିକାଃ ତତ୍ର ଅଖେଳନ୍‌ ।

୧୦୦ । ଦଶରଥଙ୍କର ତିନି ରାଣୀ ଥୁଲେ ।
Answer:
ଦଶରଥସ୍ୟ ତିସ୍ତଃ ରାଜ୍ଞ୍ୟଃ ଆସନ୍‌ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୧୦୧ । ତାଙ୍କର ଚାରି ପୁଅ ଥୂଲେ ।
Answer:
ତସ୍ୟ ଚତ୍ଵାରଃ ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।

୧୦୨ । ସେ ମୋତେ କାହିଁକି ଡରୁଛି ।
Answer:
ସଃ ମତ୍‌ କଥଂ ବିଭେତି ?

୧୦୩ । ତୁମେ ମୋତେ ଡରୁଛ କି ?
Answer:
ତ୍ବଂ ମତ୍‌ ବିଭେଷି କିମ୍‌ ?

୧୦୪ । ମୁଁ ତୁମୁକ ଡରୁ ନାହିଁ ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ଵତ୍‌ ନ ବିଭେମି ।

୧୦୫ । ସେମାନେ ବାଘକୁ ଡରନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ବ୍ୟାଘ୍ରାତ୍‌ ବିଭ୍ୟତି ।

୧୦୬ । ମାଆକୁ କୃଷ୍ଣ ଲୁଚନ୍ତି ।
Answer:
ମାତୁଃ ନିଲୀୟତେ କୃଷ୍ଃ ।

୧୦୭ । ପିଲାଟି ତୁମକୁ ଲୁଚୁଛି ।
Answer:
ଶିଶୁଃ ତ୍ଵତ୍‌ ନିଲୀୟତେ ।

୧୦୮ । ତୂମେ ମୋତେ କାହିଁକି ଲୁଚୁଛ ?
Answer:
ତ୍ଵଂ ମତ୍‌ କଥଂ ନିଲୀୟସେ ?

୧୦୯ । ଗାଁ ବାହାରେ ମଶାଣି ଅଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍‌ ବହିଃ ଶ୍ମଶାନମ୍‌ ଅସ୍ତି ।

୧୧୦ । ସ୍କୁଲ ବାହାରେ ପଡ଼ିଆ ଅଛି ।
Answer:
ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍‌ ବହିଃ ପ୍ରାନ୍ତରମ୍‌ ଅସ୍ତି ।

୧୧୧ । ସେମାନେ କାହାରିକୁ ଡରୁନାହାନ୍ତି ।
Answer:
ତେ କସ୍ମାତ୍‌ ନ ବିଭ୍ୟତି ।

୧୧୨ । ମୋତେ ସେମାନେ ଘୃଣା କରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ତେ ମତ୍‌ ଜୁଗୁପ୍‌ସନ୍ତେ ।

୧୧୩ । ତୂମେ କାହାକୁ ଘୃଣା କରୁଛ ?
Answer:
ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍‌ ଜୁଗୁପ୍ସସେ ?

୧୧୪ । ପିଲାମାନେ ଖେଳରୁ ନିବୃତ୍ତ ହେଉ ନାହାଁନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳାଃ କ୍ରୀଡ଼ନାତ୍‌ ନ ବିରମନ୍ତି ।

୧୧୫ । ପଢ଼ିବା ପରେ ଭୋଜନ କର ।
Answer:
ପଠନାତ୍‌ ପରଂ ଭୋଜନ କୁରୁ ।

୧୧୬ । ମୁଁ ପିଲାଦିନୁ ଆମିଷ ଖାଏ ନାହିଁ ।
Answer:
ବାଲ୍ଯାତ୍‌ ଅହଂ ନିରାମିଷାଶୀ ।

୧୧୭ । ଆଜିଠାରୁ ସତ କୁହ ।
Answer:
ଅଦ୍ୟ ଆରଭ୍ୟ ସତ୍ୟଂ ବଦ ।

୧୧୮ । କାଲି ଠାରୁ ଏଠାରେ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ହେବ ।
Answer:
ଶ୍ବଃ ଆରଭ୍ୟ ଅତ୍ର ପ୍ରଶିକ୍ଷଣଂ ଭବିଷ୍ୟତି ।

୧୧୯ । ଦେଶର ଉତ୍ତର ପଟେ କଂଣ ଅଛି ?
Answer:
ଦେଶସ୍ଯ ଉତ୍ତରେଣ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?

୧୨୦ । ଗାଁର ଦକ୍ଷିଣ ପଟେ ମନ୍ଦିର ଅଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣାତ୍‌ ମନ୍ଦିରମ୍‌ ଅସ୍ତି ।

୧୨୧ । ଘର ବାହାରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳିବେ ।
Answer:
ଗୃହାତ୍‌ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ିଷ୍ୟନ୍ତି ।

୧୨୨ । ଗାଁ ପାଖରେ ସ୍କୁଲ ଅଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମାତ୍‌ ଆରାତ୍‌ ବିଦ୍ୟାଳୟଃ ଅସ୍ତି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୧୨୩ । ଲୋକଟି ବିପଦରୁ ମୁକୁଳିଲା ।
Answer:
ଜନଃ ବିପଦଃ ମୁକ୍ତଃ ।

୧୨୪ । କିଏ ସ୍କୁଲ ଯିବ ଆସୁ ।
Answer:
କଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗମିଷ୍ୟତି ଆଗଚ୍ଛତୁ ।

୧୨୫ । ସେ ତୁମେ ଓ ମୁଁ ନାଟକ ଦେଖୁବା ।
Answer:
ସଃ ତ୍ଵମ୍‌ ଅହଂ ଚ ନାଟକଂ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟାମଃ ।

୧୨୬ । ତୁମ ବିନା ଦୁଃଖରୁ କିଏ ରକ୍ଷା କରିବ ?
Answer:
ତ୍ବାଂ ବିନା ଦୁଃଖାତ୍‌ କଃ ରକ୍ଷିଷ୍ୟତି ?

୧୨୭ । ଦିନକୁ ତିନିଥର ଆମେ ଖାଉ ।
Answer:
ଦିବସସ୍ୟ ତ୍ରିଃ ବୟଂ ଖାଦାମଃ ।

୧୨୮ । ଦିନକୁ ଦୂଇଥର ବାପା ମନ୍ଦିର ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ଦିବସସ୍ୟ ଦ୍ବିଃ ପିତା ମନ୍ଦିରଂ ଯାତି ।

୧୨୯ । ମାସକୁ ସାତଥର ମାନସ ଏଠାକୁଆସେ ।
Answer:
ମାନସଃ ମାସସ୍ୟ ସପ୍ତକୃତ୍ବଃ ଅତ୍ର ଆଗଚ୍ଛତି ।

୧୩୦ । ଶିକ୍ଷକ ମାସକୁ ତିନିଥର ଗାଁକୁ ଯାଆନ୍ତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକଃ ମାସସ୍ୟ ତ୍ରିଃ ଗ୍ରାମ ଗଚଛତି ।

୧୩୧ । ପ୍ରଭୁଦତ୍ତ ମାଂକୁ ମନେ ପକାଉଛି ।
Answer:
ପ୍ରଭୁଦ୍ଃ ମାତୁଃ ସ୍ମରତି ।

୧୩୨ । ଆପଣମାନେ ଦୟା କରି ସଭାସ୍ମଳକୁ ଆସନ୍ତୁ ।
Answer:
ଭବନ୍ତଃ କୃପୟା ସଭାସ୍ଥ୍ଳମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛନ୍ତୁ ।

୧୩୩ । ଛାତ୍ରମାନେ ନମ୍ର ହୁଅନ୍ତୁ ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ ନମ୍ରାଃ ଭବନ୍ତୁ ।

୧୩୪ । ଗାଁର ଚାରିଆଡ଼େ ଦୀପ ଜଳୁଛି ।
Answer:
ଗ୍ରାମଂ ସର୍ବତଃ ଦୀପାଃ ଜ୍ଵଳନ୍ତି ।

୧୩୫ । ତୁମେ କାହିଁକି ମିଛ କହୁଛ ?
Answer:
ତୁଂ କଥଂ ମିଥ୍ୟା ବଦସି ?

୧୩୬ । ହେ ଭାଇ ! ତୁମର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ।
Answer:
ଭୋ ଭ୍ରାତଃ ! ତବ ମଙ୍ଗଳଂ ଭବତୁ ।

୧୩୭ । ଭୋକିଲା ଲୋକକୁ ଖାଇବାକୁ ଦିଅ ।
Answer:
କ୍ଷୁଧାଉଁଁୟ ଖାଦ୍ଯଂ ଦେହି ।

୧୩୮। ଗଛ ତଳେ ଗାଭଟି ଶୋଇଛି ।
Answer:
ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଅଧଃ ଗୌଃ ଶେତେ ।

୧୩୯ । ପିଲାମାନେ ଦିନରେ ପାଞ୍ଚଥର ଦୁଧ ପିଅନ୍ତି ।
Answer:
ବାଳକାଃ ଦିବସସ୍ୟ ପଞ୍ଚକୃତ୍ଵଃ ଦୁଗ୍ଂ ପିବନ୍ତି ।

୧୪୦ । ମୁଁ ତୁମକୁ ଭଲ ଭାବେ ଜାଣେ ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ଵାଂ ସମ୍ୟକ୍‌ ଜାନାମି ।

୧୪୧। ରାସ୍ତାର ଦୁଇପଟେ ଗଛଗୁଡ଼ିଏ ଅଛି।
Answer:
ମାର୍ଗମ୍‌ ଉଭୟତଃ ବୃକ୍ଷାଃ ସନି ।

୧୪୨ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଇଁଲେ ପଦ୍ମ ଫୁଟେ ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟେ ଉଦିତେ ପଦ୍ମଂ ବିକସତି ।

୧୪୩ ମୁଁ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ କାଉ ପିଠା ନେଇଗଲା ।
Answer:
ମମ ପଶ୍ୟତଃ/ ମୟି ପଶ୍ଯତି କାକଃ ପିଷ୍ଠକମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ ।

୧୪୪ । ଅନ୍ଧଟିର ହାତଧରି ମୁଁ ଆଣିଲି ।
Answer:
ଅନ୍ଧଂ କରେ ଧୃତ୍ବା ଅହମ୍‌ ଆନୟମ୍‌ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୧୪୫ । ମୋ ଉପରେ ତୁମେ କାହିଁକି ବିରକ୍ତ ?
Answer:
ତୁଂ କଥଂ ମୟି ବିରକ୍ତଃ ?

୧୪୬ । ସାନ ଭାଇକୁ ସ୍ନେହ କର ।
Answer:
ଅନୁଜେ ତ୍ବଂ ସ୍ଵେହଂ କୁରୁ ।

୧୪୭ । ମା’ ମୋତେ ଭଲ ପାଏ ।
Answer:
ମାତା ମଯି ସ୍ବିହ୍ୟତି ।

୧୪୮ । ତିନି ଭୁବନରେ ତୁମେ ରାଜା ହେବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ।
Answer:
ତ୍ରିଭୁବନସ୍ୟ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଂ ତ୍ଵୟି ଯୁଜ୍ୟତେ ।

୧୪୯ । ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
Answer:
ପ୍ରାଣିଷୁ ମନୁଷ୍ଯଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ।

୧୫୦ । ଗୁରୁଜନମାନଙ୍କୁ ଭଳ୍ତି କର ।
Answer:
ଗୁରୁଜନେଷୁ ଭକ୍ତିଂ କୁରୁ ।

୧୫୧ । ଜୟଦେବଙ୍କର ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କଠାରେ ଭକ୍ତି ଥୁଲା ।
Answer:
ଜୟଦେବସ୍ୟ ଜଗନ୍ନାଥେ ଭକ୍ତିଃ ଆସୀତ୍‌ ।

୧୫୨ । ନନ୍ଦିକାର ମୋ ଠାରେ ବିଶ୍ବାସ ନଥୁଲା ।
Answer:
ନନ୍ଦିକାୟାଃ ମୟି ବିଶ୍ଵାସଃ ନାସୀତ୍‌ ।

୧୫୩ । ମା’ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ସ୍ବେହ କରେ ।
Answer:
ମାତା ସନ୍ତାନେଷୁ ସ୍ବିହ୍ୟତି ।

୧୫୪ । ବାପା ପୁଅକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ।
Answer:
ପିତା ପୁତ୍ରେ ବିଶ୍ଵସିତି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 12 ଅନୁବାଦନିୟମାବଳୀ

୧୫୫ । ତୁମେ ମୋତେ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନାହଁ ।
Answer:
ତଂ ମୟି ନ ବିଶ୍ବସିଷି ।

୧୫୬ । ସେମାନଙ୍କର ମୋ ଉପରେ ସ୍ନେହ ଅଛି ।
Answer:
ତେଷାଂ ମୟି ସ୍ନେହଃ ଅସ୍ତି ।

୧୫୭ । ହେ ଅଚ୍ୟୁତ ମୋତେ ରକ୍ଷା କର ।
Answer:
ହେ ଅଚ୍ୟୁତ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ତ୍ରାହି ଅଚ୍ୟୁତ ।

୧୫୮ । ସଭିଏଁ ପଢ଼ନ୍ତୁ ସଭିଏଁ ବଢ଼ନ୍ତୁ ।
Answer:
ସର୍ବେ ପଠନ୍ତୁ ସମୃତ୍ଧାଃ ସନ୍ତୁ ।

ସାଧାରଣତଃ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଲେଖ୍‌ବା ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦରୂପ, ଧାତୁରୂପକୁ ଶୁଦ୍ଧଭାବରେ ଲେଖ୍‌ବା ଆବଶ୍ୟକ । ଅନେକ ସମୟରେ କାରକ ବିଭକ୍ତି ଓ ବିଶେଷଣର ଭ୍ରମାତ୍ମକ ପ୍ରୟୋଗ ଯୋଗୁଁ ବାକ୍ୟ ଅଶୁଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ କେତେକ ସାଧାରଣ ଭ୍ରମ ହେଉଥୁବା ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଆଦର୍ଶ ସଂଶୋଧନ ଅଭ୍ୟାସ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar अनुच्छेदभागः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

अनुच्छेद – १

एकदा कश्चिद् राजा मृगयां कर्तुं वनं प्रविष्टः । अपराह्णे यावद् वने न किमपि सत्त्वम् आसादितवान् । विफलमनोरथः सन् यदा स प्रत्यावर्तते तदा मार्गे एकस्माद् वृक्षकोटरात् शुकशावकद्वयं प्राप्य स सन्तुष्टः । एकं शावकं कस्मैचिद् आचार्याय अन्यं कस्मैचिद् व्याधाय च पोषणार्थं स दत्तवान् । एवं षण्मासाः व्यतीताः । ततः स शावकद्वयं द्रष्टुं गतवान् । आचार्यभवने पालितः शुकः गुरुकुलानुरूपं वचनानि अभ्यस्तवान् । सः अतिथिं दृष्ट्वा मधुरैः वचनैः स्वागतं निवेदितवान् । व्याधगृहे वर्धितः शुकः कटुभिः अपशब्दैः सम्बोधनं कृतवान् । एवं शुकयोः पृथग् व्यवहारेण नृपतिः विस्मयाविष्टः अभवत् । सुष्टु बक्तुं शक्यते –

प्रभावः परिवेशस्य परिवारे हि जायते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) राजा किमर्थं कुत्र प्रविष्टः ?
Answer:
ରାଜା ମୃଗୟାଂ କର୍ତ୍ତୁ ବନଂ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

(ख) राजा कियन्तं कालं यावद् वने भ्रमति स्म ?
Answer:
ରାଜା ଅପରାହ୍ଣ ଯାବଦ୍ ବନେ ଭ୍ରମତି ସ୍ମ ।

(ग) राजा शुकशावकद्वयं केन प्रकारेण प्राप्तवान् ?
Answer:
ବିଫଳମନୋରଥ ସନ୍ ରାଜା ଯଦା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତତେ ତଦା ମାର୍ଗେ ଏକସ୍ମାଦ୍ ବୃକ୍ଷକୋଟରାତ୍ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ପ୍ରାପ୍ତବାନ୍ ।

(घ) नृपतिः शुकशावकद्वयं नीत्वा किं कृतवान् ?
Answer:
ନୃପତିଃ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ନୀତ୍ଵା, ଏବଂ ଶାବକଂ କନ୍ମୋଚିଦ୍ ଆଚାର୍ଯ୍ୟାୟ ଅନ୍ୟ କମ୍ପେଚିଦ୍ ବ୍ୟାଧ୍ୟାୟ ଚ ପୋଷଣାର୍ଥୀ ଦଉବାନ୍ ।

(ङ) राजा कुंदा शुकशावकद्वयं द्रष्टुं गतवान् ?
Answer:
ରାଜା ଷଣ୍ଢାମାସାଦନନ୍ତରଂ ଶୁକଶାବକଦ୍ବୟଂ ଦ୍ରୁଷ୍ଟୀ ଗତବାନ୍ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

(च) आचार्यभवने शुकशावकः कीदृशं व्यवहारं प्रदर्शितवान् ?
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ଯଭବନେ ପାଳିତଃ ଶୁକଶାବକଃ ଗୁରୁକୁଳାନୁରୂପଂ ବଚନାନି ଅଭ୍ୟସ୍ତବାନ୍ । ଡଃ ଅତିଥ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟା ମଧୁରଃ ବଚନିଃ ସ୍ଵାଗତଂ ନିବେଦିତବାନ୍ ।

(छ) व्याधगृहे शुंकशावकस्य व्यवहारः कीदृशः आसीत् ?
Answer:
ବ୍ୟାଧଗୃହେ ବର୍ଧ ଶୁକଶାବତଃ କଟୁତିଃ ଅପଶବୈ ସମ୍ବୋଧନଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) राज्ञः विस्मयस्य कारणं किमासीत् ?
Answer:
ଉଭୟୋ ଶୁକଶାବକୟୋ ପୃଥଗ୍ ବ୍ୟବହାରେଣ ନୃପତିଃ ବିସ୍ମୟାବିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଭବତ୍ ।

(झ) अस्मात् विषयात् का नीतिशिक्षा प्राप्यते ?
Answer:
ଅସ୍ମାତ୍ ବିଷୟାତ୍ ନୀତିଶିକ୍ଷା ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଯତ୍ – ‘ପ୍ରଭାବ ପରିବେଶସ୍ୟ ପରିବାରେ ହି ଜାୟତେ ।”

अनुच्छेद – २

एकदा किष्किन्धापतिः सुग्रीवः सीतान्वेषणाय स्वस्य सेनाप्रमुखान् दशसु दिक्षु प्रेषितवान् । जाम्बवान् हनुमान् च दक्षिणस्यां दिशि प्रेषितौ । तौ गत्वा दृष्टवन्तौ यत् लङ्कापुरी वहुयोजनदूरे अस्ति । मध्ये विशालः सागरः अन्तरायः । कथं स सागरः लंघनीयः ? हनुमान् एतेन प्रश्नेन हताशः जातः । तस्य स्वसामर्थ्य प्रति विश्वासः न अभवत् । सः किं कर्तव्यम् इति विचिन्त्य विमूढः आसीत् ।

अभिज्ञः जाम्बवान् हनुमतः पराक्रमं जानाति । जन्मकाले एव हनुमान् सूर्यं फलम् इति मत्वा तद्ग्रहणाय आकाशम् उत्पतितः । देवैः सह अपि एकाकी स युद्धम् अकरोत् । एवं हनुमतः स्वपराक्रमस्मारकं वाक्यं जाम्बवान् अश्रावयत् । स्वपराक्रमकथाश्रवणेन हनुमान उद्बुद्धः अपरिमितेन विक्रमेण परमेन उत्साहेन च लङ्कामुद्द आकाशम् उदपतत् । ततः लङ्कायाम् अशोकवनिकायां सीतां दृष्टवान् । अतः सुष्ठु वक्तुं शक्यते-

अन्तर्हितं हि कस्तूरी गन्धं स्वयं न विद्यते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –
(क) सुग्रीवः कान् किमर्थं प्रेषितवान् ?
Answer:
ଏକଦା କିଷ୍କିନ୍ଧାପତିଃ ସୁଗ୍ରୀତଃ ସ୍ବସ୍ୟ ସେନାପ୍ରମୁଖାନ୍ ସୀତାନ୍ବେଷଣାୟ ଦଶସୁ ଦିକ୍ଷୁ ପ୍ରେଷିତବାନ୍ ।

(ख) दक्षिणस्यां दिशि कौ प्रेषितौ ?
Answer:
ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଜାମ୍ବବାନ୍ ହନୁମାନ୍ ଚ ପ୍ରେଷିତୌ ।

(ग) जाम्बवान् हनुमान् च कुत्र गत्वा किं दृष्टवन्तौ ?
Answer:
ଜାମ୍ବବାନ୍ ହନୁମାନ୍ ଚ ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟା ଦିଶି ଗତ୍ବା ଦୃଷ୍ଟବର୍ତ୍ତେ ଯତ୍ ଲଙ୍କାପୁରୀ ବହୁଯୋଜନଦୂରେ ଅଛି ।

(घ) हनुमान् कथं हताश: जात: ?
Answer:
‘କରଂ ବିଶାନଃ ସାଗରଃ ଲଙ୍ଘନୀୟଃ?’ ଇତି ଏତେନ ପ୍ରଶ୍ନନ ହନୁମାନ୍ ହତାଶଃ ଜାତଃ ।

(ङ) हनुमान् कथं विमूढ़ः आसीत् ?
Answer:
ସ୍ଵସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରତି ଅବିଶ୍ବସନୀୟ ସନ୍ ହନୁମାନ୍ କିଂ କର୍ତ୍ତବ୍ୟମ୍ ଇତି ବିଚିତ୍ୟ ବିମୂଢ଼ ଆସୀତ୍ ।

(च) कं फलम् इति मत्वा हनुमान् आकाशम् उदपतत् ?
Answer:
ଜନ୍ମକାଳେ ଏବଂ ହନୁମାନ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଫଳମ୍ ଇତି ମଜ୍ଜା ତଦ୍‌ଗ୍ରହଣାୟ ଆକାଶମ୍ ଉଦପତତ୍ ।

(छ) हनुमतः किम्भूतं पराक्रमं जाम्बवान् स्मारितवान् ?
Answer:
ଜନ୍ମକାଳେ ଏବଂ ହନୁମାନ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଫଳମ୍ ଇତି ମତ୍ସ୍ୟ ତଦ୍‌ଗ୍ରହଣାୟ ଆକାଶମ୍ ଉତ୍ପତିତଃ, ଦେବି ସହ ଅପି ଏକାକୀ ଯୁଦ୍ଧମ୍ ଅକରୋଡ୍, ଏବଂ ହନୁମତଃ ପରାକ୍ରମଂ ଜାମ୍ବବାନ୍‌ ସ୍ମାରିତବାନ୍ ।

(ज) स्वपराक्रमकथा श्रुवा हनुमान् किं कृतवान् ?
Answer:
ସ୍ଵପରାକ୍ରମକଥା ଶ୍ରବଣେନ ହନୁମାନ୍ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ଅପରିମିତେନ ବିକ୍ରମେଣ ପରମେନ ଉତ୍ସାହେନ ଚ ଲଙ୍କାମୁଦ୍ଦଶ୍ୟ ଆକାଶମ୍ ଉଦପତତ୍ ।

(झ) सीतां कः कुत्र दृष्टवान् ?
Answer:
ହନୁମାନ୍ ଲଙ୍କାୟାମ୍ ଅଶୋକବନିକାୟାଂ ସୀତାଂ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ ।

(ञ) अस्य विषयस्य का नीतिशिक्षा ?
Answer:
ଅସ୍ୟବିଷୟସ୍ୟ ନୀତିଶିକ୍ଷା ଯତ୍ – ‘ଅନ୍ତର୍ହିତଂ ହି କସ୍ତୁରୀ ଗନ୍ଧ ସ୍ବୟଂ ନ ବିନ୍ଦତେ ।’’

अनुच्छेद – ३

कस्मिंश्चिद् ग्रामे एकः कृषकः आसीत् । तस्य गृहस्य अङ्गने एकः मृद्घटः स्थापितः । एका अजा गृहाभ्यन्तरं प्रविश्य मृद्घटमध्ये निक्षिप्तं धान्यं खादितुम् यत्नं कृतवती । दुर्भाग्यात् तस्याः शिरः कुम्भमध्ये लग्नम् अभवत् । तस्याः शिरः केनापि उपायेन न मुक्तम् वा केनचित् मोचितम् च । तत्र उपस्थितानां जनानाम् सर्वे उपायाः विफलाः जाताः । अनन्योपायाः सर्वे एकं शास्त्रज्ञं पण्डितम् आकारितवन्तः । स उष्ट्रम् आरुह्य तत्र सम्प्राप्तः ।

गृहाभ्यन्तरे उष्ट्रसमेतस्य तस्य प्रवेशः दुष्करः आसीत् । तस्य आदेशेन गृहस्य वाह्यभित्तिः भग्ना । ततः स गृहाङ्गणं गत्वा उष्ट्राद् अवततार । अजायाः शिरः मोचयितुं तेन प्रयासः कृतः । स्वस्य सर्वविधं साधनं विफलं दृष्ट्वा स क्रुद्धः सञ्जातः । खड्गम् आदाय अजायाः शिरश्छेदं कृतवान् । छिन्नं शिरः कुम्भमध्ये अतिष्ठत् । ततः कुम्भोऽपि भग्नीकृतः । एवम् अजायाः शिरः अन्ततः कुम्भमध्यात् मुक्तम् अभवत् । अतः सुष्टूक्तम् – शास्त्राण्यधीत्यापि भवन्ति मूर्खा –

र्यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् ॥

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) मृद्घटः कुत्र स्थापित: ?
Answer:
ମୃଦ୍‌ଘଟୀ କୃଷକଗୃହସ୍ୟ ଅଙ୍ଗନେ ସ୍ଥାପିତଃ ।

(ख) अजाया: शिरः कुत्र कथं लग्नम् अभवत् ?
Answer:
ଅଜାଗୃହାଭ୍ୟନ୍ତରଂ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ମୃଦ୍‌ଘଟମସ୍ତେ ନିକ୍ଷିପୁଂ ଧାନ୍ୟ ଖାଦିତଂ ଯତ୍ନ କୃତବତୀ ତଦା ତସ୍ୟା ଶିରଃ କୁମ୍ଭମଧ୍ୟ ଲଗ୍ନମ୍ ଅଭିବତ୍ ।

(ग) कदा किमर्थं पण्डितः आहूतः ?
Answer:
ଅଜାଶିରଃ ମୋଚୟିତୁଃ ଯଦା ଉପସ୍ଥିତାନାଂ ଜନାନାଂ ସର୍ବେ ଉପାୟ ବିଫଳା ଜାତଃ ତଦା ଅନନ୍ୟପାୟା ତେ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତମ୍ ଆହୂତବନ୍ତଃ ।

(घ) पण्डितः कम् आरुह्य सम्प्राप्तः ?
Answer:
ପଣ୍ଡିତଃ ଉଷ୍ଟ୍ରମ୍ ଆରୂହ୍ୟ ସଂପ୍ରାପ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

(ङ) पण्डितः कथं गृहाङ्गणमध्यं प्रविष्टवान् ?
Answer:
ପଣ୍ଡିତଃ ସ୍ଵାଦେଶେନ ଗୃହସ୍ୟ ବାହ୍ୟଭିଭିଂ ଭଗ୍ନାଂ କାରୟିତ୍ଵ ଗୃହାଙ୍ଗଣମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଷ୍ଟବାନ୍ ।

(च) कथं पण्डितः क्रुद्धः सञ्जातः ?
Answer:
ଅଜାୟା ଶିରଃ ମୋଚୟିତୁଃ ସ୍ଵସ୍ୟ ସର୍ବବିଧ୍ୱଂ ସାଧନଂ ବିଫଳ ଦୃଷ୍ଟା ପଣ୍ଡିତଃ କୁଦ୍ଧା ସଂଜାତଃ ।

(छ) अजायाः शिरोमाचनार्थं सः किं कृतवान् ?
Answer:
ଅଜାୟା ଶିରୋମୋଚନାର୍ଥୀ ଡଃ ପଣ୍ଡିତଃ ଖଡ୍‌ଗମ୍ ଆଦାୟ ତସ୍ୟା ଶିରଛେଦଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) केन अजाया: शिरश्छेद: कुत: ?
Answer:
ଖଡ଼ଗେନ ଅଜାୟା ଶିରଣ୍ଡେଦଃ କୃତଃ ।

(झ) अजाया: छिन्नं शिरः केन प्रकारेण मुक्तम् अभवत् ?
Answer:
ଜୈନଂ ଶିରଃ କୁମ୍ଭମଧ୍ୟ ଅତିଷ୍ଠତ୍, ତତଃ କୁମ୍ଭୋଽପି ଭଗ୍ନୀକୃତଃ, ଏବମ୍ ଅଜାୟା ଶିରଃ ଅନ୍ତତଃ କୁମ୍ଭମତ୍ ମୁକ୍ତମ୍ ଅଭିବତ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘‘ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଅଧୀତ୍ୟ ଅପି ଭବନ୍ତ ମୂର୍ଖ, ଯଃ ତୁ କ୍ରିୟାବାନ୍ ପୁରୁଷ ସ ବିଦ୍ୱାନ୍’’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଳଭ୍ୟତ।

अनुच्छेद – ४

एकदा काचित् महिला बस्त्रप्रक्षालनार्थं नदीतीरं गता । स्वस्य शिशुं पुत्रं समीपे स्थापयित्वा प्रक्षालनकार्ये व्यापृता अभवत् । नदीतटे वटतरोः अधः कश्चिद् योगी मुद्रितलोचनः ध्यानमग्नः उपविष्टः । बालकः क्रीडन् जलमध्यं प्रविष्टः । नदीप्रवाहे पतितः च । जलधारया प्रवाहितः शिशुः मरणोन्मुखः आसीत् । जीवनरक्षार्थं माता आर्तस्वरेण ‘जीवय जीवय’ इति उच्चैः शब्दं कृतवती । अनेन शब्देन योगिनः ध्यानभङ्गः जातः । स तत्र निश्चलः ध्यानमग्नः भवति चेत् शिशुः मृत्युमुखे पतिष्यति । शिशुरक्षार्थं ध्यानङ्गं करोति चेत् तपस्याभङ्गः भविष्यति । एवं स द्विधाग्रस्तः अभवत् । स्वार्थं साधयेत् परार्थे जीवनं वा पातयेत्। अन्ततो गत्वा स नदीमध्यं प्रविश्य शिशुम् उद्धारयामास ।

सुष्टुच्यते – स बन्धुर्यो विपन्नानामापदुद्धरणक्षमः ।

पुनश्च – स्वार्थपरार्थयोर्मध्ये परार्थो हि विशिष्यते ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) महिला कुत्र किमर्थं गतवती ?
Answer:
ମହିଳା ବସ୍ତ୍ରପ୍ରକ୍ଷାଳନାର୍ଥୀ ନଦୀତୀରଂ ଗତବତୀ ।

(ख) महिला नदीतीरं गत्वा किं कृतवती ?
Answer:
ମହିଳା ନଦୀତୀରଂ ଗମ୍ହା ପ୍ରକ୍ଷାଳନକାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟାପୃତା ଅଭବତ୍ ।

(ग) योगी कुत्र कीदृशः उपविष्टः ?
Answer:
କଶ୍ଚିତ୍ ଯୋଗୀ ନଦୀତଟେ ବଟତରୋ ଅଧଃ ମୁଦ୍ରିତଲୋଚନଃ ଧ୍ୟାନମଶଃ ସନ୍‌ ଉପବିଷ୍ଟ୍ୟ ।

(घ) शिशुः कथं नदीमध्यं प्रविष्टः ?
Answer:
ଶିଶୁ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ ନଦୀମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ।

(ङ) नदीप्रवाहे शिशोः कीदृशी अवस्था जाता ?
Answer:
ନଦୀପ୍ରବାହେ ପତିତଃ ଜଳଧାରୟା ପ୍ରବାହିତଃ ଚ ଶିଶୁ ମରଣୋନ୍ମୁଖୀ ଆସୀତ୍ ।

(च) महिला स्वपुत्ररक्षार्थं किं कृतवती ?
Answer:
ମହିଳା ସ୍ଵପୁତ୍ରରକ୍ଷାର୍ଥମ୍ ଆର୍ଡସ୍ଵରେଣ ‘ଜୀବୟ ଜୀବୟ’ ଇତି ଉଚ୍ଚୈଃ ଶବ୍ଦ କୃତବତୀ ।

(छ) योगिनः ध्यानभङ्गः कथं जात: ?
Answer:
ସ୍ବପୁତ୍ରଜୀବନରକ୍ଷାର୍ଥୀ ମାତା ଆର୍ଡସ୍ଵରେଣ ‘ଜୀବୟ ଜୀବୟ’ ଇତି ଉଚ୍ଚୈଃ ଶବ୍ଦ କୃତବତୀ, ଅନେନ ଶବ୍ଦନ ଯୋଗିନଃ ଧ୍ୟାନଭଙ୍ଗ ଜାତଃ ।

(ज) योगी कथं द्विधाग्रस्तः आसीत् ?
Answer:
‘ନିଶ୍ଚତଃ ଧ୍ୟାନମଶଃ ଭବାମି ଚେତ୍ ଶିଶୁ ମୃତ୍ୟୁମୁଖେ ପତିଷ୍ୟତି, ଧ୍ୟାନଭଙ୍ଗ କରୋମି ଚେତ୍ ତପସ୍ୟାଭଙ୍ଗ ଭବିଷ୍ୟତି’ ଇତି ବିଚିନ୍ତା ଯୋଗୀ ଦ୍ବିଧାଗ୍ରସ୍ଥ ଆସୀତ୍ ।

(झ) योगी अन्ततो गत्वा किं कृतवान् ?
Answer:
ଯୋଗୀ ଅନ୍ତତୋ ଗଡା଼ ନଦୀମଧ୍ଯ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ଶିଶୁମ୍ ଉଦ୍ଧରୟାମାସ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ସ ବନ୍ଧୁର୍ଯୋ ବିପନ୍ନନାମାପଦୁଦ୍ଧରଣକ୍ଷମଃ’, ‘ସ୍ବାର୍ଥପରାର୍ଥୟୋର୍ମଧେ ପରାର୍ଥେ ହିଁ ବିଶିଷ୍ୟତେ’’ ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ५

कस्मिंश्चिद् वने शशकाः आसन् । ते अतीव कोमलाः दुर्बलाः च । तृणभक्षणाय यदा ते गच्छन्ति तदा महता भ आच्छन्नाः भवन्ति । कुक्कुराः शृगालाः व्याघ्राः च आनन्देन तान् खादन्ति । सर्वदा ते जीवनभयेन शङ्काकुलाः आसन् । एकदा ते सर्वे सभायां मिलिताः । ते चिन्तां प्रकटितवन्तः यत् किम् अनेन जीवनेन येन प्रतिपदं भयं भवति । आत्मरक्षार्थं सर्वेषां प्राणिनां साधनानि सन्ति । हरिणस्य शृङ्गौ, विडालस्य नखाः, नकुलस्य दन्ताः, सर्पस्य विषं च सन्ति । विधाता अस्मान् प्रति अन्यायं कृतवान् ।

अस्माकं जीवनरक्षणस्य कः अपि उपायः न विहितः । अतः स्वजीवनविसर्जनं कुर्मः । इति निश्चित्य ते जलाशयं प्रति अगच्छन् । जलाशयस्य तटदेशे केचन भेकाः उपविष्टाः । ते शशकम् दृष्ट्वा जलाशयमध्यं पतिताः । तद् विलोक्य एकः वृद्धः शशकः उक्तवान्, जीवनविसर्जनस्य नास्ति आवश्यकता । अस्मद् अपि जीवाः भयं कुर्वन्ति । अतः यद् जीवनं प्राप्तं तत् श्रेयसे एव । सीमिते अपि काले आनन्दः आस्वादनीयः । इति तद् वचनम् आकर्ण्य सर्वे प्रस्थानं कृतवन्तः । अतो वक्तुं शक्यते ।

आनन्दानुभवः श्रेयान् क्षीयमाणेऽपि जीवने ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –
(क) शशकाः कीदृशाः आसन् ?
Answer:
ଶଶକା ଅତୀବ କୋମଳା ଦୁର୍ବଳାଃ ଚ ଆସନ୍ ।

(ख) जीवनं प्रति तेषां कथं भयम् आसीत् ?
Answer:
ଯଦା ଶଶକଃ ତୃଣଭକ୍ଷଣାୟ ଗଛନ୍ତି କୁକ୍କୁରାଦୟଃ ତାନ୍ ଖାଦନ୍ତି ଇତି ତେଷା ଜୀବନଂ ପ୍ରତି ଭୟମ୍ ଆସୀତ୍ ।

(ग) के तान् भक्षयन्ति ?
Answer:
କୁକ୍କୁରଃ ଶୃଗାଳୀ ବ୍ୟାଘ୍ରା ଚ ଆନନ୍ଦେନ ତାନ୍ ଭକ୍ଷୟନ୍ତି ।

(घ) सभायां शशकाः किं निश्चयं कृतवन्तः ?
Answer:
ଯତଃ ଅସ୍ମାକଂ ଜୀବନରକ୍ଷଣାୟ କଃ ଅପି ଉପାୟ ବିଧାତ୍ରା ନ ବିହିତଃ, ଅତଃ ସ୍ବଜୀବନଂ ବିସର୍ଜନଂ କୁର୍ମା ଇତି ସଭାୟାଂ ଶ୍ମଶ ନିଶ୍ଚୟଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

(ङ) अन्येषां क्षुद्रजन्तूनां कानि जीवनरक्षासाधनानि सन्ति ?
Answer:
ହରିଣସ୍ୟ ଶୃଙ୍ଗୀ, ବିଡ଼ାଳସ୍ୟ ନଖା, ନକୁଳସ୍ୟ ଦନ୍ତା, ସର୍ପସ୍ୟ ବିଷମ୍ ଏତାନି କ୍ଷୁଦ୍ରଜନ୍ତୁନାଂ ଜୀବନରକ୍ଷାସାଧନାନି ସନ୍ତା

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

(च) शशका: प्राणविसर्जनार्थं कुत्र गतवन्तः ?
Answer:
ଶଶକା ପ୍ରାଣବିସର୍ଜନାର୍ଥୀ ଜଳାଶୟଂ ଗତବନ୍ତଃ ।

(छ) विधाता तान् प्रति किं कृतवान् ?
Answer:
ବିଧାତା ତାନ୍ ପ୍ରତି ଅନ୍ୟାୟଂ କୃତବାନ୍ ।

(ज) शशका: कथं प्राणान् न त्यक्तवन्तः ?
Answer:
ସ୍ବଜୀବନ ମହତ୍ତ୍ୱତ୍ ଶଶକଃ ପ୍ରାଣାନ୍ ନ ତ୍ୟକ୍ତବନ୍ତଃ ।

(झ) बृद्धः शशकः जीवनस्य विषये किमुक्तवान् ?
Answer:
ବୃଦ୍ଧା ଶଶକଃ ଜୀବନସ୍ୟ ବିଷୟ ଉକ୍ତବାନ୍ – ‘ଜୀବନବିସର୍ଜନସ୍ୟ ନାସ୍ତି ଆବଶ୍ୟକତା, ଅସ୍ମଦ୍ ଅପି ଜୀବା ଭୟଂ କୁର୍ବନ୍ତି, ଅତଃ ଯଦ୍ ଜୀବନଂ ପ୍ରାପ୍ତ ତତ୍ ଶ୍ରେୟସେ ଏବ, ସୀମିତେ ଅପି କାଳେ ଆନନ୍ଦନୀୟଃ ।”

(ञ) अस्मिन् विषये का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ଆନନ୍ଦାନୁଭବାଃ ଶ୍ରେୟାନ୍ କ୍ଷୀୟମାଣୋଽପି ଜୀବନେ’- ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅସ୍ମିନ୍ ବିଷୟେ ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ६

जीवनस्य चत्वारः भागाः निर्धारिताः । ते यथा ब्रह्मचर्याश्रमः, गृहस्थाश्रमः, वानप्रस्थाश्रमः, सन्यासाश्रमः च । ब्रह्मचर्याश्रमस्य नामान्तरं छात्रजीवनम् । एतेषु भागेषु छात्रजीवनं गुरुत्वपूर्णम् । तद् भवति जीवनस्य भित्तिभूमिः । दृढ़ां भित्तिभूमिं विना भवनं दुर्वलं भवति । तथैव दृढ़ छात्रजीवनं विना भावि जीवनं सफलं न भवति । विद्यार्जनं छात्रजीवनस्य तपस्या भवति । विद्या मानविकतां निर्दिशति । श्रमेण विना विद्या न लभ्यते । अध्ययनं तपः । अध्ययनकाले सुखस्य चिन्तनं न करणीयम् । सुष्टुक्तम् – सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् । छात्रः न ग्रन्थकीटः भवेत् । विद्यार्जनेन सह छात्रः चरित्रनिर्माणम् अपि कुर्यात् । छात्रः महापुरुषाणां जीवनचरितानि पठेत् । तेषाम् आचरणेन उद्बुद्धः आदर्शमयजीवन निर्माणे व्रतं पालनीयम् ।

तपोबलेन छात्रस्य जीवनं सफलं दृढम् ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) जीवनस्य चत्वारः भागाः के ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟାଶ୍ରମ, ଗୃହସ୍ଥାଶ୍ରମଃ, ବାନପ୍ରସ୍ଥାଶ୍ରମ, ସନ୍ନ୍ୟାସାଶ୍ରମ ଚେତି ଜୀବନସ୍ୟ ଚତ୍ବାରଃ ଭାଗ୍ୟ ଭବନ୍ତି ।

(ख) कस्य नामान्तरं छात्रजीवनम् ?
Answer:
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟାଶ୍ରମସ୍ୟା ନାମାନ୍ତରଂ ଛାତ୍ରଜୀବନମ୍ ।

(ग) छात्रजीवनं कथं गुरुत्वपूर्णम् ?
Answer:
ଜୀବନସ୍ୟ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଛାତ୍ରଜୀବନଂ ତସ୍ମାତ୍ତତ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣମ୍ ।

(घ) छात्रजीवने विद्यार्जनस्य किं महत्वमस्ति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟାର୍ଜନଂ ଛାତ୍ରଜୀବନସ୍ୟ ତପସ୍ୟା ଭବତି, ବିଦ୍ୟା ମାନବିକତାଂ ନିର୍ଦ୍ଦଶତି ଚ ଅତଃ ଛାତ୍ରଜୀବନେ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନସ୍ୟ ମହଭୂମସ୍ତି ।

(ङ) अध्ययनस्य महत्त्वं किम्, तथा च अध्ययनाय किं करणीयम् ?
Answer:
ଅଧ୍ୟୟନଂ ଭବତି ତପଃ, ଅତଃ ଅଧ୍ୟୟନକାଳେ ସୁଖସ୍ୟ ଚିନ୍ତନଂ ନ କରଣୀୟମ୍ ।

(च) विद्यार्जनस्य कृते किं सृष्ठु उक्तम् ?
Answer:
‘ସୁଖାର୍ଥନଃ କୁତୋ ବିଦ୍ୟା କୁତୋ ବିଦ୍ୟାର୍ଥନଃ ସୁଖମ’- ଇତି ବିଦ୍ୟାର୍ଜନସ୍ୟ କୃତେ ସୁଶ୍ରୁ ଉକ୍ତମ୍ ।

(छ) विद्यार्जनं छात्रस्य किं साधयति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟାର୍ଜନଂ ଛାତ୍ରସ୍ୟ ମାନବିକତାଂ ସାଧୟତି ।

(ज) छात्रः कीदृशः न भवेत् ?
Answer:
ଛାତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥକୀତଃ ନ ଭବେତ୍ ।

(झ) आदर्शमयजीवननिर्माणाय छात्रस्य कृते किं करणीयम् ?
Answer:
ଆଦର୍ଶମୟଜୀବନନିର୍ମାଣାୟ ଛାତ୍ର ମହାପୁରୁଷାଣା ଜୀବନଚରିତାନି ଅବଶ୍ୟ ପଠନୀୟମ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ତପୋବଳେନ ଛାତ୍ରସ୍ୟ ଜୀବନଂ ସଫଳ ତୃତମ୍’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ७

जीवने प्रतिपदं विज्ञानस्य उपयोगिता अनुभूयते । विज्ञानस्य चमत्कारान् दृष्ट्वा वयं विस्मिताः । सर्वेषु क्षेत्रेषु विज्ञानस्य प्रयोगाः उपकाराः च दृश्यन्ते । विज्ञानवलेन विश्वम् एकनीडं भवति । व्योमयानेन स्वल्पकालमध्ये देशाद् देशान्तरं गन्तुं पारयामः । सरितः, पर्वताः, सागराः नभः च मनुष्याणां मध्ये सम्बन्धस्थापने प्रतिवन्धकं न उत्पादयन्ति । उपग्रहचित्रेण महाकाशस्य ग्रहाणां नक्षत्राणां पृथिव्याश्च अज्ञाततत्त्वानि ज्ञायन्ते । अन्तर्जालव्यवस्थाया मुहूर्तं संयोगः स्थापितः भवति । विद्युतः उपयोगः वहुविधेषु क्षेत्रेषु जीवनं सुखमयं करोति । विज्ञानस्य उपयोगनिमित्तं शिल्पायतननि स्थपितानि भवन्ति । तदर्थं कृषिक्षेत्राणां वनानां च उच्छेदः क्रियते । शिल्पायतननिर्गतैः दूषितैः पदार्थैः परिवेशः प्रदूषितः भवति । जले, स्थले, अन्तरिक्षे वायुमण्डले च सर्वत्र प्रदूषणस्य दुष्प्रभावः अनुभूयते । जीवनं क्रमशः शङ्काग्रस्तं भवति । विज्ञानस्य समुन्नत्या सह परिवेशः सुरक्षितः भवति चेत् विश्वस्य सौन्दर्यं संरक्षितं स्थात् ।

न विज्ञानसमो वन्धुर्जीवनस्य सुरक्षणे ।
अयथार्थप्रयोगे तु विनाशको रिपुर्भवेत् ॥

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) वयं कथं विस्मिताः ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଚମତ୍କାରାନ୍ ଦୃଷ୍ଟା ବୟଂ ବିସ୍ମିତଃ ।

(ख) कथं विश्वम् एकनीड़ं भवति ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନବଳେନ ବିଶ୍ବମ୍ ଏକନୀତଂ ଭବତି ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अनुच्छेदभागः

(ग) मनुष्याणां सम्बन्धस्थापने के प्रतिबन्धकं नोत्पादयन्ति ?
Answer:
ସରିତଃ ପର୍ବତଃ ସାଗରା ନଭଃ ଚ ମନୁଷ୍ୟାଣଂ ସମ୍ବନ୍ଧସ୍ଥାପନେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକଂ ନୋତ୍ପାଦୟନ୍ତି ।

(घ) उपग्रहचित्रेण को लाभो भवति ?
Answer:
ଉପଗ୍ରହଚିତ୍ରେଣ ମହାକାଶସ୍ୟ ଗ୍ରହାଣଂ ନକ୍ଷତ୍ରାଣା ପୃଥିବ୍ୟାଶ୍ଚ ଅଜ୍ଞାତତ୍ତ୍ଵାନି ଜ୍ଞାୟନ୍ତେ ।

(ङ) अन्तजलब्यवस्थया को लाभो भवति ?
Answer:
ଅନ୍ତର୍ଜାଲବ୍ୟବସ୍ଥୟା ସୁଦୁର୍ତ୍ତଂ ସଂଯୋଗ ସ୍ଥାପିତଃ ଭବତି ।

(च) विद्युत: उपयोगः किं करोति ?
Answer:
ବିଦ୍ୟୁତଃ ଉପଯୋଗୀ ବହୁବିଧେଷୁ କ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଜୀବନଂ ସୁଖମୟଂ କରୋତି ।

(छ) शिल्पायतनानि कथं स्थापितानि भवन्ति ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଉପଯୋଗନିମିତ୍ତ ଶିଵାୟତନାନି ସ୍ଥାପିତାନି ଭବନ୍ତି ।

(ज) परिवेशः कथं प्रदूषितः भवति ?
Answer:
ଶିଳ୍ପାୟତନନିର୍ଗତଃ ଦୂଷିତଃ ପଦାର୍ଥେ ପରିବେଶଃ ପ୍ରଦୂଷିତଃ ଭବତି ।

(झ) विश्वस्य सौन्दर्यं कथं सुरक्षितं स्यात् ?
Answer:
ବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସମୁନ୍ନତ୍ୟା ସହ ପରିବେଶଃ ସୁରକ୍ଷିତଃ ଭବତି ଚେତ୍ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୁରକ୍ଷିତଂ ସ୍ୟାତ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘ନ ବିଜ୍ଞାନସମୋ ବନ୍ଧୁର୍ଜୀବନସ୍ୟ ସୁରକ୍ଷଣେ, ଅଯଥାର୍ଥପ୍ରୟୋଗେ ତୁ ବିନାଶକୋ ରିପୁର୍ଭବେତ୍’ – ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

अनुच्छेद – ८

शरीरस्य सुरक्षार्थं करौ, चरणौ, नयने, कर्णौ, मुखम्, अन्ये च अवयवाः उपकारं साधयन्ति । तेषां यत्नेन शरीरं पुष्टिं प्राप्नोति । एकदा स्वस्वगौरवप्रदर्शनार्थं ते विवादं कृतवन्तः । पादाभ्यां विना कोऽपि पदमपि चलितुं न प्रभवति । नयने विना न किञ्चिद् दृश्यते । नासिकां विना श्वासक्रिया न भवति । कर्णाभ्यां विना शब्दश्रवणं न सम्भवति । कराभ्यां विना कार्यसम्पादनं दुष्करम् । तत्र विवादकाले मुखेन उक्तम् – विवादेन अलम् । सर्वे अवयवाः स्वस्वकार्याणि कुर्वन्ति ।

एकं तु अङ्गं सर्वेषाम् अङ्गानां यत्नेन पुष्टं भवति स्वयं न किञ्चित् करोति । तत् शरीरस्य भारं वर्धयति । अत एव तस्य उदरस्य कृते आहारं न दास्यामः । एवम् आहारं विना पञ्चषाः दिवसाः व्यतीताः । सर्वे अवयवाः क्रमशः दुर्बलाः असमर्थाश्च जाताः । उदरस्य महत्त्वं तैः साक्षादनुभूतम् । उदरम् सदैव कर्मतत्परम् । सर्वेषाम् अङ्गानां सहयोगेन उदरम् अन्नं प्राप्नोति । तेन पुष्टम् उदरं भुक्तस्य अन्नस्य पाकेन रसनिर्माणं कृत्वा सर्वेषु अङ्गेषु शक्ति सञ्चारयति । एवम् उदरस्य महत्त्वमनुभूय सर्वे अवयवाः .: आत्मश्लाघां परित्यज्य स्वस्वकर्मसु पूर्ववद् व्यापृताः अभवन् ।

अतः कथ्यते – असंहता विनश्यन्ति समेधिताः सुसंहताः ।

संक्षेपेण उत्तरं लिखत –

(क) केषां यत्नेन शरीरं पुष्टिं प्राप्नोति ?
Answer:
ଅବୟବାନାଂ ଯତ୍ନନ ଶରୀରଂ ପୁଷ୍ଟି ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି ।

(ख) अवयवाः कथं विवादं कृतवन्तः ?
Answer:
ସ୍ୱ ସ୍ୱ ଗୌରବପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍ ଅବୟବା ବିବାଦଂ କୃତବନ୍ତଃ ।

(ग) शरीरस्य अङ्गानां कार्याणि वर्णयत ?
Answer:
ପାଦାଭିଂ ଚଳନଂ, ନୟନାଭ୍ୟ ଦର୍ଶନଂ ନାସିକୟା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା, କଣ୍ଠଭ୍ୟ ଶବ୍ଦଶ୍ରବଣଂ, କରାଭ୍ୟଂ କାର୍ଯ୍ୟସମ୍ପାଦନଂ ଚାଦି ଶରୀରସ୍ୟ ଅଙ୍ଗାନାଂ କାର୍ଯ୍ୟାଣି ଭବନ୍ତି ।

(घ) नासिकया कः उपकारः भवति ?
Answer:
ନାସିକୟା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ଭବତି ।

(ङ) विवादकाले मुखेन किंमुक्तम् ?
Answer:
ବିବାଦକାଳେ ମୁଖେନ ଉକ୍ତମ୍ – ବିବାଦେନ ଅଳମ୍ । ସର୍ବେ ଅବୟବ ସ୍ବସ୍ୱ କାର୍ଯ୍ୟାଣି କୁର୍ବନ୍ତି, ଏବଂ ତୁ ଉଦରଂ ସର୍ବେଷାମ୍ ଅଙ୍ଗାନାଂ ଯତ୍ନନ ପୁଙ୍ଖ ଭବତି ସ୍ବୟଂ ନ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋତି କେବଳଂ ଶରୀରସ୍ୟ ଭାରଂ ବର୍ଧୟତି, ଅତଏବ ତସ୍ୟ ଉଦରସ୍ୟ କୃତେ ଆହାରଂ ନ ଦାସ୍ୟାମଃ ।

(च) आहारं विना किं जातम् ?
Answer:
ଆହାରଂ ବିନା ସର୍ବେ ଅବୟବାଃ କ୍ରମଶଃ ଦୁର୍ବଳାଃ ଅସମର୍ଥାଶ୍ଚ ଜାତାଃ ।

(छ) आहारं विना कति दिवसाः व्यतीताः ?
Answer:
ଆହାରଂ ବିନା ପଞ୍ଚଷା ଦିବସା ବ୍ୟତୀତଃ ।

(ज) अङ्गेषु उदरं कथं शक्तिं सञ्चारयति ?
Answer:
ଉଦରଂ ଭୁକ୍ତସ୍ୟ ଅନ୍ତସ୍ୟ ପାକେନ ରସନିର୍ମାଣଂ କୃତ୍ୱା ସର୍ବେଷୁ ଅଙ୍ଗେଷୁ ଶକ୍ତି ସଞ୍ଚାରୟତି ।

(झ) उदरस्य महत्त्वं ज्ञात्वा अवयवाः किं कृतवन्त: ?
Answer:
ଉଦରସ୍ୟ ମହତ୍ତ୍ୱ ଜ୍ଞାତ୍ମା ସର୍ବେ ଅବୟବାଃ ଆତ୍ମଣ୍ଡାଘାଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ସ୍ୱ ସ୍ୱ କର୍ମସୁ ପୂର୍ବବତ୍ ବ୍ୟାପୃତାଃ ଅଭବନ୍ ।

(ञ) अत्र का नीतिशिक्षा लभ्यते ?
Answer:
‘‘ ଅସଂହତଃ ବିନଶ୍ୟନ୍ତି ସମେଧ୍ୱ ସୁସଂହତା’’- ଇତି ନୀତିଶିକ୍ଷା ଅତ୍ର ଲଭ୍ୟତେ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ସ1 ପଡିୟଯ

ଫୁଲିଙ୍ଗ ଓ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦକୁ ଯେଉଁସବୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗରେ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶନ୍ଦରେ ପରିଣତ କରାଯାଏ, ସେହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ।
(i) ବାଳକଃ ଗଣିତଂ କରୋତି ।
(ପିଲାଟି ଗଣିତ କରୁଛି ।)

(ii) ମୂଗଃ ବୃକ୍ଷତଳେ ଶେତେ।
(ହରିଣଟି ଗଛତଳେ ଶୋଇଛି ।)

(iii) ଶିକ୍ଷକଃ ପତ୍ରିକାଂ ପଠତି
(ଶିକ୍ଷକ ପତ୍ରିକା ପଢୁଅଛି ।)

(iv) ନେତା ଜନାନ୍‌ ଭାଷତେ
(ନେତା ଲୋକଙ୍କୁ ଭାଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି ।)

(v) ବାଳିକା ଗୀତଂ ଗାୟତି ।
(ଝିଅଟି ଗୀତ ଗାଉଛି ।)

(vi) ମୂଗୀ ଜଳଂ ପିବତି।
(ହରିଣୀ ପାଣି ପିଉଛି ।)

(vii) ଶିକ୍ଷିକା ଦୂରଦର୍ଶନଂ ପଶ୍ଯତି ।)
(ଶିକ୍ଷିକା ଦୂରଦର୍ଶନ ଦେଖୁଅଛି ।)

(viii) ନେତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟଂ ଗଛତି ।)
(ନେତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ରେଖାଙ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର । ବାଳକ ପଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ “ବାଳିକା” ରୂପ ହୋଇଛି। ସେହିପରି ମୃଗର ମୃଗୀ, ଶିକ୍ଷକର ଶିକ୍ଷିକା ଓ ନେତାର ନେତ୍ରୀ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ରୂପ ଅଟେ । ଏହିପରିଭାବରେ ଫୁଂଲିଙ୍ଗବାଚ଼କ ପଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୁପରେ ପରିବର୍ଭନ ପାଇଁ ଫୁଲିଙ୍ଗବାଚ଼କ ପଦରୁ ଉତ୍ତର ଟାପ୍‌ ( ଆ), ଡୀପ୍‌, ଡୀଷ୍‌ ( ଭ) , ଆନୀପ୍‌ ( ଆନୀ) ଓ ଉଙ୍‌ ( ଉ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ । ଯଥା – ମୃଗ + ଡୀପ୍‌ = ମୃଗୀ, ବାଳକ + ଟାପ୍‌ = ବାଳିକା ଇତ୍ୟାଦି। ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ “ଟାପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।

ଟାପ୍‌ (ଆ) ପ୍ରତ୍ୟୟ

ଅଜ = ଅଜା – ଅଜ + ଟାପ୍‌ ।
ଶୁକ = ଶୁକା – ଶୁକ + ଟାପ୍‌ ।
ବାଳ = ବାଳା – ବାଳ + ଟାପ୍‌ ।
ଅଶ୍ଵ = ଅଶ୍ଵା – ଅଶ୍ଵ + ଟାପ୍‌ ।
ପ୍ରଥମ = ପ୍ରଥମା – ପ୍ରଥମ + ଟାପ୍‌ ।
ପୂର୍ବ = ପୂର୍ବା – ପୂର୍ବ + ଟାପ୍‌ ।
ଶିବ = ଶିବା – ଶିବ + ଟାପ୍‌ ।
ତୃତୀୟ = ତୃତୀୟା – ତୃତୀୟ + ଟାପ୍‌ ।
ବସ୍ଥ = ବସ୍ସା – ବସ୍ସ + ଟାପ୍‌ ।
ଶିଷ୍ୟ = ଶିଷ୍ୟା – ଶିଷ୍ୟ + ଟାପ୍‌ ।
ବୀର = ବୀରା – ବୀର + ଟାପ୍‌ ।
ଅପର = ଅପରା – ଅପର + ଟାପ୍‌ ।
ବୃଦ୍ଧ = ବୃଦ୍ଧା – ବୃଦ୍ଧ + ଟାପ୍‌ ।
କୋକିଳ = କୋଳିକା – କୋକିଳ + ଟାପ୍‌ ।
ଚତୁର = ଚ଼ତୂରା – ଚ଼ତୁର + ଟାପ୍‌ ।
ସୁତ = ସୁତା – ସୁତ + ଟାପ୍‌ ।
ମୂଷିକ = ମୂଷିକା – ମୂଷିକ + ଟାପ୍‌ ।
ଦ୍ବିତୀୟ = ଦ୍ବିତୀୟା – ଦ୍ବିତୀୟ + ଟାପ।
ଚ଼ପଳ = ଚପଳା – ଚ଼ପଳ + ଟାପ୍‌ ।
ଛାତ୍ର = ଛାତ୍ରା – ଛାତ୍ର + ଟାପ୍‌ ।
କୃଶ = କୃଶା – କୃଶ + ଟାପ୍‌ ।
ଚ଼ଟକ = ଚ଼ଟକା – ଚ଼ଟକ + ଟାପ୍‌ ।
ସମାନ = ସମାନା – ସମାନ + ଟାପ୍‌।
ପାପ = ପାପା – ପାପ + ଟାପ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଏହିପରି ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉଦାହାରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର –
ଜ୍ୟେଷ୍ଠ = ଜ୍ୟେଷ୍ଠା – ଜ୍ୟେଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ଶ୍ରେଷ୍ଠ = ଶ୍ରେଷ୍ଠା – ଶ୍ରେଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ବରିଷ୍ଠ = ବରିଷ୍ଠା – ବରିଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ଲଘିଷ୍ଠ = ଲଘିଷ୍ଠା – ଲଘିଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ପଟିଷ୍ଠ = ପଟିଷ୍ଠା – ପଟିଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ଗରିଷ୍ଠ = ଗରିଷ୍ଠା – ଗରିଷ + ଟାପ୍‌
କନିଷ୍ଠ = କନିଷ୍ଠା – କନିଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌
ପ୍ରେଷ୍ଠ = ପ୍ରେଷ୍ଠା – ପ୍ରେଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌ ( ପ୍ରିୟତମା )
ଅୟମ୍‌ ଏଷାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟଃ
ଗୁରୁତର = ଗୁରୁତରା – ଗୁରୁ+ ତରପ୍‌+ ଟାପ୍‌।
ପ୍ରିୟତର = ପ୍ରିୟତରା – ପ୍ରିୟ। ତରପ୍‌+ ଟାପ୍‌ ।
ପଟୁତର = ପଟୁତରା – ପଟୁ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
କ୍ଷିପ୍ରତର = କ୍ଷିପ୍ରତରା – କ୍ଷିପ୍ର + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ସରଳତମ = ସରଳତମା – ସରଳ + ତମପ୍‌+ ଟାପ୍‌ ।
ଗୁରୁତମ = ଗୁରୁତମା – ଗୁରୁ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଦୀର୍ଘତମ = ଦୀର୍ଘତମା – ଦୀର୍ଘ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
କ୍ଷୁଦ୍ରତମ = କ୍ଷୁଦ୍ରତମା – କ୍ଷୁଦ୍ର + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ପ୍ରିୟତମ = ପ୍ରିୟତମା – ପ୍ରିୟ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଯୁବତମ = ଯୁବତମା – ଯୁବ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।
ନେଦିଷ୍ଠ = ନେଦିଷ୍ଠା – ନେଦିଷ୍ଠ + ଟାପ୍‌ ( ନିକଟତମ)
(ଅୟମ୍‌ ଏଷାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ଅନତିକଃ)
ଦୀର୍ଘତର = ଦୀର୍ଘତରା – ଦୀର୍ଘ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଲଘୁତର = ଲଘୁତରା – ଲଘୁ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଦୂରତର = ଦୂରତରା – ଦୂର + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ମୃଦୂତର = ମୃଦୁତରା – ମୃଦୁ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ବୃଦ୍ଧତମ = ବୃଦ୍ଧତମା – ବୃଦ୍ଧ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଲଘୁତମ = ଲଘୁତମା – ଲଘୁ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ସରଳତମ = ସରଳତମା – ସରଳ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ବୃହତ୍ତମ = ବୃହତ୍ତମା – ବୃହତ୍‌ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।

ମନେରଖ: ଜନ୍ମ ଓ ଲଖି ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ତଦ୍ଧିତପଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପ ପାଇଁ ଟାପ୍‌ ( ଆ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଥାଏ ।

ଲନ୍ଧ୍ୟ କର:
ଗତ = ଗତା – ଗମ୍‌ +କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ଜାତ = ଜାତା – ଜନ୍‌+ କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ଲିଖ୍ତ = ଲିଖ୍ତା – ଲିଖ୍‌ +କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ନୀତ = ନୀତା – ନୀ+ କ୍ତ+ ଟାପ୍‌ ।
ପଠିତ = ପଠିତା – ପଠ୍+ କବ + ଟାପ୍‌ ।
ଦୃଷ୍ଟ = ଦୃଷ୍ଟା – ଦୃଶ୍‌ + କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ଦତ୍ତ = ଦତ୍ତା – ଦା + କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ଶ୍ରୁତ = ଶ୍ରୁତା – ଶ୍ରଏ କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ।
ହତ = ହତା – ହନ୍‌ + କ୍ତ + ଟାପ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି।
ସେବମାନ = ସେବମାନା – ସେବ୍‌+ ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଲଭମାନ = ଲଭମାନା – ଲଭ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଶୟାନ = ଶୟାନା – ଶୀ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ = ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟା – ଦୃଶ୍‌+ ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌ ।
ନେତବ୍ୟ = ନେତବ୍ୟା – ନୀ + ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌ ।
ଦାତବ୍ୟ = ଦାତବ୍ୟା – ଦା + ତବ୍ୟ+ ଟାପ୍‌ ।
ପଠନୀୟ = ପଠନୀୟା – ପଠ୍‌ + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଗ୍ରହଣୀୟ = ଗ୍ରହଣୀୟା – ଗ୍ରହ + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଶ୍ରବଣୀୟ = ଶ୍ରବଣୀୟା – ଶ୍ର + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ବର୍ତମାନ = ବର୍ଭମାନା – ବୃତ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ବିଦ୍ୟମାନ = ବିଦ୍ୟମାନା – ବିଦ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଭକ୍ଷମାଣା = ଭକ୍ଷମାଣା – ଭକ୍ଷ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ପଠିତବ୍ୟ = ପଠିତବ୍ୟା – ପଠ୍ + ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌ ।
ଶ୍ରୋତବ୍ୟ = ଶ୍ରୋତବ୍ୟା – ଶ୍ର ତବ୍ୟ+ ଟାପ୍‌ ।
ହନ୍ତବ୍ୟ = ହନ୍ତବ୍ୟା – ହନ୍‌ + ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌ ।
ପାନୀୟ = ପାନୀୟା – ପା + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌ ।
ଦାନୀୟ = ଦାନୀୟା – ଦା + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌।
ସ୍ମରଣୀୟ = ସ୍ମରଣୀୟା – ସ୍କ + ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌ ।

ମନେରଖ: କୃଦନ୍ତ ‘କ୍ତ’ ‘ଶାନଚ୍’ ‘ତବ୍ୟ’ ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦରେ “ ଟାପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ହୋଇଥାଏ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଲକ୍ଷ୍ୟ ଳର:
ସୁକ୍ରୋଡ଼ = ସୂକ୍ରୋଡ଼ା – ସୁକ୍ରୋଡ଼ + ଟାପ୍‌ ।
ମହାଲଲାଟ = ମହାଲଲାଟା – ମହାଲଲାଟ + ଟାପ୍‌ ।
ଅକେଶ = ଅକେଶା – ଅକେଶ + ଟାପ୍‌ ।
ସୁମୁଖ = ସୁମୁଖା – ସୁମୁଖ + ଟାପ୍‌ ।
ଗୌରମୁଖ = ଗୌରମୁଖା – ଗୌରମୁଖ + ଟାପ୍‌ ।
ଚାରୁଶିଖ = ଚାରୁଶିଖା – ଚାରୁଶିଖ + ଟାପ୍‌ ।
ସକେଶ = ସକେଶା – ସକେଶ + ଟାପ୍‌।
ସୁନଖ = ସୁନଖା – ସୁନଖ + ଟାପ୍‌।
ଶୂର୍ପଣଖ = ଶୂର୍ପଣଖା – ଶୂର୍ପଣଖ + ଟାପ୍‌ ।
ସନାସିକ = ସନାସିକା – ସନାସିକ + ଟାପ୍‌।
ସୁଭଗ = ସୁଭଗା – ସୁଭଗ + ଟାପ୍‌ ।
କାଳମୁଖ = କାଳମୁଖା – କାଳମୁଖ + ଟାପ୍‌ । ଇତ୍ୟାଦି ।

ମନେରଖ:
(i) କେ/ଜ/ଦ ଓ ଚହୁୟଂର/ ପଦରୁ “ଟାପ୍‌” ଲାଗି ସ୍ତରୀଲିଙ୍କ ପଦ ଗଠିତ ହୁଏ ।
(ii) ଅଙ୍ଗବାଚ଼କ ପଦପୂର୍ବରୁ ସହ (ସ), ନଞ୍ (ଅ) ଆଦି ଲାଗିଥ୍ଲେ “ଟାପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ସ୍ତରୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର:
କାରକ = କାରିକା – କାରକ + ଟାପ୍‌ ।
ପାଚ଼କ = ପାଚ଼ିକା – ପାଚ଼କ + ଟାପ୍‌ ।
ସାଧକ = ସାଧ୍କା – ସାଧକ +` ଟାପ୍‌ ।
ଶିକ୍ଷକ = ଶିକ୍ଷିକା – ଶିକ୍ଷକ + ଟାପ୍‌ ।
ଗାୟକ = ଗାୟିକା – ଗାୟକ + ଟାପ୍‌ ।
ବାଳକ = ବାଳିକା – ବାଳକ + ଟାପ୍‌ ।
ଦର୍ଶକ = ଦର୍ଶିକା – ଦର୍ଶକ + ଟାପ୍‌ ।
ସେବକ = ସେବିକା – ସେବକ + ଟାପ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଅଧ୍ୟାପକ = ଅଧ୍ଯାପିକା – ଅଧ୍ବାପକ + ଟାପ୍‌ ।
ପାଠକ = ପାଠିକା – ପାଠକ + ଟାପ୍‌ ।
ନାୟକ = ନାୟିକା – ନାୟକ + ଟାପ୍‌।
ଲେଖକ = ଲେଖୁକା – ଲେଖକ + ଟାପ୍‌ ।
ମାମକ = ମାମିକା – ମାମକ + ଟାପ୍‌ ।
ଯାଚ଼କ = ଯାଚ଼ିକା – ଯାଟୃ଼କ + ଟାପ୍‌ ।
ଗ୍ରାହକ = ଗ୍ରାହିକା – ଗ୍ରାହକ + ଟାପ୍‌ ।

ମନେରଖ:
“ଟାପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟୟସ୍ଫ୍‌ “ଳ ” କାରର ପୂର୍ବବର୍ଭୀ /? କାର ସ୍ତ୍ରାନରେ ? କାର ହୁଏ ।
ମାତ୍ର ନଉଭକ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ “ଏଳର୍ଢଳ/” ହୁଏ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କଳ:

ସୂତକ = ସୂତକା, ସୂତିକା = ସୂତକ + ଟାପ୍‌ ( ପ୍ରସୂତା ନାରୀ) ।
ପୁତ୍ତକ = ପୁଭୁକା, ପୁଭ୍ରିକା – ପୁତ୍ରକ + ଟାପ୍‌ ( ପୁତ୍ରପରି ସ୍ନେହର ପାତ୍ର) ।
ବୃନ୍ଦାରକ = ବୃନ୍ଦାରକା, ବୃନ୍ଦାରିକା – ବୃନ୍ଦାରକ + ଟାପ୍‌ ( ଦେବତା ଦଳପତି) ।

ମନେରଖ: ଉପରଲିଖ୍ତ କେତେକ ‘ଟାପ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ପଦର ବିକଳ୍ପ ରୂପ ଥଲେ ମଧ୍ଯ ଅର୍ଥ ସମାନ ରୁହେ।

ଲକ୍ଷୟ କର:
ତାରକ = ତାରକା ( ନକ୍ଷତ୍ର ) , ତାରିକା ( ରକ୍ଷାକାରିଣୀ) – ତାରକ + ଟାପ୍‌ ।
ବର୍ଣ୍ଣକ = ବର୍ଣ୍ଵକା ( ଉତ୍ରୀୟ) , ବର୍ଣ୍ଣିକା ( ସ୍ତୋତ୍ରକାରିଣୀ) – ବର୍ଷକ + ଟାପ୍‌ ।
ବର୍ଭକ = ବର୍ଭକା ( ମାଭବତକ), ବର୍ଭିକା ( ବଳିତା) – ବର୍ଭକ + ଟାପ୍‌ ।

ମନେରଖ: “ଟାପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନରୂପ ଭିନ୍ନଅର୍ଥ ମଧ୍ଯ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଏହିପରି କେତେକ ଡୀପ୍‌, ଓ ‘ ଡୀଷ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର – ଏହାର ଶେଷରେ (ଈ) କାର ଯୋଗ କରାଯାଇଛି ।
ନଦ = ନଦୀ – ନଦ + ଡୀପ୍‌ ।
ନଟ =ନଟୀ – ନଟ + ଡୀପ୍‌ ।
ବ୍ୟାଘ୍ର = ବ୍ୟାଘ୍ରୀ – ବ୍ୟାଘ୍ର+ ଙୀପ୍‌ ।
ମୃଗୀ = ମୃଗୀ – ମୃଗ + ଡୀପ୍‌ ।
ତରୁଣୀ = ତରୁଣୀ – ତରୁଣ + ଡୀପ୍‌ ।
ଘୋଟକ = ଘୋଟକୀ – ଘୋଟକ + ଡୀପ୍‌ ।
ହୟ ( ଘୋଡ଼ା) = ହୟୀ ( ଘୋଡ଼ୀ) – ହୟ + ଡୀପ୍‌ ।
ଖନକ = ଖନକୀ – ଖନକ + ଡୀପ୍‌ ।
ଗବୟ = ଗବୟୀ – ଗବୟ + ଡୀପ୍‌।
ପିତାମହ( ଜେଜେବାପା) = ପିତାମହୀ – ପିତା + ମହ + ଡୀପ୍‌।
ଭଦୃଶ ( ଏପରି ) = ଭଦୃଶୀ – ଭଦୃଶ + ଡୀପ୍‌ ।
ଯାଦୃଶ( ଯେପରି) = ଯାଦୃଶୀ – ଯାଦୃଶ + ଡୀପ୍‌ ।
ଧାର୍ମିକ = ଧାର୍ମିକୀ – ଧାର୍ମିକ + ଡୀପ୍‌ ।
ମାନବ = ମାନବୀ – ମାନବ + ଡୀପ୍‌ ।
କିନ୍ତୁ, ମନୁଷ୍ୟ = ମନୁଷୀ – ମନୁଷ୍ଯ + ଡୀପ୍‌ ।
କାକ = କାକୀ – କାକ + ଡୀପ୍‌।
ଗୌର = ଗୌରୀ – ଗୌର + ଡୀପ୍‌ ।
କୁମାର = କୁମାରୀ – କୁମାର + ଡୀପ୍‌ ।
ଦେବ = ଦେବୀ – ଦେବ + ଡୀପ୍‌ ।
ସିଂହ = ସିଂହୀ – ସିଂହ + ଡୀପ୍‌ ।
ସୁନ୍ଦର = ସୁନ୍ଦରୀ – ସୁନ୍ଦର + ଡୀପ୍‌ । ( ଯୁବତୀ)
ଶଶ୍ବର = ଭଶ୍ଵରୀ – ଲଶ୍ଵର + ଡୀପ୍‌ ।
ନୃ,ନର = ନାରୀ – ନର + ଡୀପ୍‌ ।
ରଜକ = ରଜକୀ – ରଜକ + ଡୀପ୍‌ ।
ତାଦୃଶ( ସେପରି ) = ତାଦୃଶୀ – ତାଦୃଶ + ଡୀପ୍‌ ।
ମାତାମହ ( ଅଜା ) = ମାତାମହୀ – ମାତାମହ + ଡୀପ୍‌ ।
କୀଦୃଶ( କିପରି) = କୀଦୃଶୀ – କୀଦୃଶ + ଡୀପ୍‌ ।
ମାନୁଷ = ମାନୁଷୀ – ମାନୁଷ + ଡୀପ୍‌ ।
– ନ + ଡୀପ୍‌ ।
ମତ୍ସ୍ୟ = ମତ୍ସୀ – ମତ୍ସ୍ୟ + ଡୀପ୍‌ ।

ମନେରଖ: ମନୂଷ୍ୟ ଓ ମତ୍ଥ୍ୟ ଶବ୍ଦରୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ୬ ଲୋପ ପାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ / ଳର:
ବୁଦ୍ଧିମତ = ବୁଝିମତୀ – ବୁଝି+ ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଶ୍ରୀମତ୍‌ = ଶ୍ରୀମତୀ – ଶ୍ରୀ + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଧୀମତ୍‌ = ଧୀମତୀ – ଧୀ + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଗୁଣବତ୍‌ = ଗୁଣବତୀ – ଗୁଣ + ବତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଧନବତ୍‌ = ଧନବତୀ – ଧନ + ବତୁପ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ବଳବତ୍‌ = ବଳବତୀ – ବଳ + ବତୁପ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ବେଗବତ୍‌ = ବେଗବତୀ – ବେଗ + ବତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ରୂପବତ୍‌ = ରୂପବତୀ – ରୂପ + ବତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଲକ୍ଷ୍ମୀବତ୍‌ = ଲକ୍ଷ୍ମୀବତୀ – ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ବତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ଆଯୁ଼ଷ୍ମତ୍‌ = ଆୟୁଷ୍ମତୀ – ଆୟୁ + ମତୁପ୍‌ + ଙୀପ୍‌

ନନେରଖ: “ମତୂପ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତରେ ‘ଙୀପ୍‌’ ଲଗାଇ ସ୍ତୀଲିଙ୍ଗ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଧନିନ୍‌ = ଧନିନୀ – ଧନ + ଇନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ଜ୍ଞାନିନ୍‌ = ଜ୍ଞାନିନୀ – ଜ୍ଞାନ + ଇନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ଅହଙ୍କାରିନ୍‌ = ଅହଙ୍କାରିଣୀ – ଅହଙ୍କାର + ଇନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ଯଶସିନ୍‌ = ଯଶସିନୀ – ଯଶସ୍‌ + ବିନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ବାଗ୍ନିନ୍‌ = ବାଗ୍ନିନୀ – ବାକ୍‌ + ମିନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ସ୍ରୋତସିନ୍‌ = ସ୍ରୋତସିନୀ – ସ୍ରୋତସ୍‌ + ବିନ୍‌ ଡୀପ୍‌
ମନ୍ତ୍ରିନ୍‌ = ମନ୍ତ୍ରିଣୀ – ମନ୍ତ୍ରନ୍‌ + ଇନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ମାନିନ୍‌ = ମାନିନୀ – ମାନ+ଇନ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ତେଜସିନୀ = ତେଜସିନୀ – ତେଜସ୍‌ + ବିନ୍‌+ଙୀପ୍‌
ମନସିନୀ = ମନସନୀ – ମନସ୍‌ୱ-ବିନ୍‌ + ଡୀପ୍‌
ତପସିନୀ = ତପସ୍‌ + ବିନ୍‌ + ଙୀପ୍‌
ପୟସିନ୍‌ = ପୟସିନୀ – ପୟସ୍‌ + ବିନ୍‌ + ଙୀପ୍‌

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ନନେରଖ: ତଦ୍ଧିତ ‘ଇନ୍‌’ ମିନ୍‌? ଓ ‘ବିନ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦରୁ ଉତ୍ତର “ଙୀପ୍‌” ଲଗାଇ ସ୍ଜୀଲିଙ୍କ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଗତବତ୍‌ = ଗତବତୀ – ଗମ୍‌ + ବବତୁ + ଙୀପ୍‌
ପଠିତବତ୍‌ = ପଠିତବତୀ – ପଠ୍‌ + ଲବତୁ + ଙୀପ୍‌
ହତବତ୍‌ = ହତବତୀ – ହନ୍‌ + କ୍ତବତୁ + ଙୀପ୍‌
ନୀତବତ୍‌ = ନୀତବତୀ – ନୀ+ କ୍ତବତୁ+ ଙୀପ୍‌
ପୀତବତ୍‌ = ପୀତବତୀ – ପା+କବତୁ+ ଙୀପ୍‌
ଦତ୍ତବତ୍‌ = ଦତ୍ତବତୀ – ଦାୱ + କ୍ତବତୁ + ଙୀପ୍‌
ଦୃଷ୍ଟବତ୍‌ = ଦୃଷ୍ଟବତୀ – ଦୃଶ୍‌ + ଲତବତୁ + ଙୀପ୍‌
ଜିତବତ୍‌ = ଜିତବତୀ – ଜି + ବତୁ + ଙୀପ୍‌
ଜ୍ଞାନବତ୍‌ = ଜ୍ଞାନବତୀ – ଜ୍ଞାଏ ବତବତୁ + ଙୀପ୍‌

ନନେରଖ: କୃଦନ୍ତ “କ୍ତବତୁ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦରୁ ଉତ୍ତର “ଙୀପ୍‌” ଲଗାଇ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ମହୀୟସ୍‌ = ମହୀୟସୀ – ମହା + ଭୟସୁନ୍‌+ ଡୀପ୍‌ ।
କନୀୟସ୍‌ =କନୀୟସୀ – କନୀୟନ୍‌ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।
ବର୍ଷାୟସ୍‌ = ବର୍ଷାୟସୀ – ବୃଷ୍‌ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।
ଲଘୀୟସ୍‌ = ଲଘୀୟସୀ – ଲଘୁ+ ଭୟସୁନ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।
ଶ୍ରେୟସ୍‌ = ଶ୍ରେୟସୀ – ଶ୍ରେୟ + ଭୟସୁନ୍‌- ଙୀପ୍‌ ।
ଜ୍ୟାୟସ୍‌ = ଜ୍ୟାୟସୀ – ଜ୍ୟାୟସ୍‌ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଙୀପ୍‌।
ଗରୀୟମ୍‌ = ଗରୀୟସୀ – ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଙୀପ୍‌ ।
ପ୍ରେୟସ୍‌ = ପ୍ରେୟସୀ – ପ୍ରିୟ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଙୀପ୍‌ ।
ପଟୀୟସ୍‌ = ପଟୀୟସୀ – ପଟୁ + ଭୟସୁନ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।

ନନେରଖ: “ଈୟସୁନ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦରୁ ଉତ୍ତର “ଙୀପ୍‌” ଲଗାଇ ସ୍କୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ/ ଳର:

ଗଚ୍ଛତ = ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ – ଗମ୍‌ + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
ପଠତ୍‌ = ପଠନ୍ତୀ – ପଠ୍‌+ ଶତୃ+ ଙୀପ୍‌
ପଶ୍ୟତ୍‌ = ପଶ୍ୟନ୍ତୀ – ଦୃଶ୍‌ + ଶତୃ+ ଙୀପ୍‌
ପିବତ୍‌ = ପିବନ୍ତୀ – ପା + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
ତିଷ୍ଠତ୍‌ = ତିଷ୍ଠନ୍ତୀ – ସ୍ଥରା + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
ସତ୍‌ = ସତୀ – ଅସ୍‌ + ଶତୃ + ଡୀପ୍‌
ଭବତ୍‌ =ଭବନ୍ତୀ – ଭୂ + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
ବିଭ୍ୟତ୍‌ = ବିଭ୍ୟତୀ – ଭୀ + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
କୁର୍ବତ୍‌ = କୁର୍ବତୀ – କୃ + ଶତୃ + ଙୀପ୍‌
ଶାସତ୍‌ = ଶାସତୀ – ଶାସ୍‌ + ଶତୃ+ ଡୀପ୍‌

ନନେରଖ : କୃଦନ୍ତ “ଶତୃ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦପରେ “ଙୀପ୍‌” ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୁପ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ପ୍ରାଚ୍‌ = ପ୍ରାଚୀ, ପ୍ରାଞ୍ଚ – ପୂର୍ବଦିଗ / ପୂଜକର ମଧବର୍ଭୀ ସ୍ମାନ ।
ଉଦଚ୍‌ = ଉଦୀଚୀ, ଉଦଞ୍ଚୀ – ଉତ୍ତର ଦିଗ / ଉତାରାଞ୍ଚଳ ।
ପ୍ରତ୍ୟଚ୍‌ = ପ୍ରତୀଚୀ / ପ୍ରତ୍ୟଞ୍ଚୀ – ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ।
ଅବାଚ୍‌ = ଅବାଚୀ, ଅବାଞ୍ଚୀ – ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗ / ଅଧୋଦିଗ

ନନେରଖ: ଦିଗବାଚ଼କ ଶବ୍ଦରୁ ଉତ୍ତର “ଙୀପ୍‌” ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଦ।ତୃ = ଦ।ତ୍ରୀ – ଦାତୃ + ଡୀପ୍‌ ।
ଶିକ୍ଷୟିତୃ = ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ – ଶିକ୍ଷୟିତୃ + ଡୀପ୍‌ ।
ସବିତୃ = ସବିତ୍ରୀ – ସବିତ୍ର + ଡୀପ୍‌ ।
କର୍ତ୍ = କର୍ରୁୀ – କର୍ଭୂ + ଙୀପ୍‌ ।
ହର୍ତ୍ = ହୁ – ହର୍ରୂ + ଡୀପ୍‌।
ବିଧାତୃ = ବିଧାତ୍ରୀ – ବିଧାତୃ + ଡୀପ୍‌।
ନେତ = ନେତ୍ରୀ – ନେତୃ + ଡୀପ୍‌ ।
ଦ୍ରଷ୍ଟ = ଦ୍ରଷ୍ଟ୍ରୀ – ଦ୍ରଷ୍ଟ + ଡୀପ୍‌ ।
ଶ୍ରୋତୃ = ଶ୍ରୋତ୍ରୀ – ଶ୍ରୋତୃ + ଡୀପ୍‌।
ଭର୍ଭ୍ଵ = ଭର୍ଭୁୀ – ଭର୍ଭୂ + ଡୀପ୍‌ ।
ଜନୟିତୃ = ଜନୟତ୍ରୀ – ଜନୟିତୃ + ଡୀପ୍‌ ।
ନପ୍ତ୍‌ = ନପ୍ତୀ – ନପ୍ତ + ଡୀପ୍‌ ।
କବୟିତୃ = କବୟିତ୍ରୀ – କବିୟିତୃ + ଡୀପ୍‌
ରଚୟିତ୍ରି = ରଚୟିତ୍ରୀ – ରଚୟିତୃ + ଡୀପ୍‌

ନନେରଖ: ‘ରକାରାନ୍ତ’ ପଦଶେଷରେ “ଙୀପ୍‌” ଲାଗି ସ୍ତୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ।

ଅଗ୍ନି = ଅଗ୍ନାୟୀ – ଅଗ୍ନି + ଡୀପ୍‌ ( ବିଷ ଇନ୍ଦ୍ର/ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଗିିଙ୍କ ପତୀ) ।
ବୃଷାକପି = ବୃଷାକପାୟୀ – ବୃଷାକପି + ଙୀପ୍‌ ( ଗୌରୀ, ଲକ୍ଷୁ, କୁମାରୀ, ଶଚ଼ି, ସାହା, ଶତାବରା) ।
କୁସୀଦ = କୁସୀଦାୟୀ ( ସୁଧଖୋର ବ୍ୟକ୍ତିର ସ୍ତ୍ର) / କୁସୀଦା ( ସୁଧଖୋର ସ୍ତ୍ରୀ) ।

ନନେରଖ: କେତେଦ ପଦଶେଷରେ “ଙୀପ୍‌”ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୁପ ଗଠିତ ହେବା ସମୟରେ ପଦାନ୍ତ ‘ଇ’ ବର୍ଣ୍ଣର ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ “ଐ’ ହେବାପରେ ତାହା ସ୍ତାରେ ‘ଆୟ’ ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର:
ପତି = ପନୀ, ପତିଃ ( ମାଲିକାଣୀ)।
ରାଷ୍ଟ୍ରପତି = ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଃ – ରାଷ୍ଟ୍ରପତି + ଡୀପ୍‌ ।
ସଭାପତି = ସଭାପତିଃ – ସଭାପତି + ଙୀପ୍‌ ।
ସେନାପତି = ସେନାପତିଃ – ସେନାପତି + ଡୀପ୍‌ ।

ନନେରଖ: ଯଜ୍ଞର ଫଳଭାଗିତ୍ଵ ବୁଝାଇଲେ “ପତି” ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ‘ପନ୍ନୀ’ ହୁଏ। ଅନ୍ୟତ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ।

ମୁନି = ମୁନୀ, ମୁନିଃ – ମୁନି + ଡୀପ୍‌।
ସାରଥ୍‌ = ସାତରୀ, ସାରଥୁଃ – ସାରଥ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।
ସଖ୍‌ = ସଖୀ, ସଖ୍ଃ – ସଖ୍‌ + ଡୀପ୍‌ ।
ଅତିଥ = ଅତିଥୀ, ଅତିଥ୍ଃ – ଅତିଥ୍‌ + ଡୀପ୍‌।
କପି = କପୀ, କପିଃ – କପି + ଙୀପ୍‌।
ଅହି = ଅହୀ, ଅହିଃ – ଅହି + ଡୀପ୍‌ ।

ନନେରଖ: “ଇ” କାରାନ୍ତ ପଦରୁ ଉତ୍ତର ‘ଙୀପ୍‌’ ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଦୀର୍ଘ ହୋଇଯାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର:
କ୍ଷତ୍ରିୟ =
ତ୍ରିୟା ( କ୍ଷତ୍ରିୟଜାତୀୟା ସ୍ତ୍ରୀ) – ଖଣ୍ଡାୟତଘର ଝିଅ।
କ୍ଷତ୍ରିୟୀ ( କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ) – ଖଣ୍ଡାୟତର ସ୍ତ୍ରୀ।

ବୈଶ୍ୟ =
ବୈଶ୍ଯା ( ବୈଶ୍ଯଜାତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀ) – ବ୍ୟବସାୟୀ ଘରର ଝିଅ।
ବୈଶ୍ୟୀ ( ବୈଶ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ) – ବ୍ୟବସାୟୀ ସ୍ତ୍ରୀ।

ଶୁଦ୍ର =
ଶୂଦ୍ରା ( ଶୂଦ୍ରଜାତୀୟା ସ୍ତ୍ର) – ସେବାକାରୀ ଘରର ଝିଅ।
ଶୂଦ୍ରୀ ( ଶୂଦ୍ରସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ) – ସେବାକାରୀର ସ୍ତ୍ରୀ।

ଗୋପ =
ଗୋପା ( ଗୋପଜାତୀୟା ସ୍କ) – ଗଉଡ଼ଘର ଝିଅ ।
ଗୋପୀ ( ଗୋପସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ) – ଗଉଡ଼ର ସ୍ତ୍ରୀ ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ନନେରଖ: ମନୁଷ୍ୟର ଜାତି ବୁଝାଇଲେ ଭଭୟ ଟାପ୍‌ ( ଆ) ଓ ଡୀପ୍‌ ( ଈ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ, ମାତ୍ର ଅର୍ଥ ବଦଳିଯାଏ ବ୍ରାହ୍ମଣ” ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣୀ’ ହୁଏ, ମାତ୍ର ‘ବ୍ରହ୍ମନ୍‌’ ଶବ୍ଦର ‘ ବ୍ରହ୍ମାଣୀ’ ହୁଏ।

ଦେଖ:
ମୃଦୁ = ମୃଦୁଃ, ମୃଦ୍ବୀ।
ଗୁରୁ = ଗୁରୁଃ, ଗୁର୍ବୀ ।
ପଟୁ = ପଟୁଃ, ପଟ୍ନୀ ।
ଲଘୁ = ଲଘୁଃ, ଲଘୀ ।
ତନୁ = ତନୁଃ, ତନ୍ମୀ ।
ସାଧୁ = ସାଧୁଃ, ସାଧ୍ଵୀ

ନନେରଖ: ଉକାରାନ୍ତ ପଦ ପରେ ବିକଳ୍ପରେ “ ଙୀପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ।

ଲନ୍ଧ୍ୟ କର:
ଇନ୍ଦ୍ର = ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ – ଇନ୍ଦ୍ର + ଆନୀପ୍‌ ।
ଭବ = ଭବାନୀ – ଭବ + ଆନୀପ୍‌ ।
ଶର୍ବ = ଶର୍ବାଣୀ – ଶର୍ବ + ଆନୀପ୍‌ । ( ପୀବତୀ)
ବରୁଣ = ବରୁଣାନୀ – ବରୁଣ + ଆନୀପ୍‌ । ( ଶଚ଼ୀ)
ରୁଦ୍ରାଣୀ = ରୁଦ୍ର + ଆନୀପ୍‌ ।
ମୃଡ଼ = ମୃଡ଼ାନୀ – ମୃଡ଼ + ଆନୀପ୍‌ ।

ନନେରଖ: ଇନ୍ଦ୍ରାଦି କେତେକ ଦେବବାଚ଼କ ପଦରୁ ଉତ୍ତର ଆନୀପ୍‌ ( ଆନୀ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ।
BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ 1
ନନେରଖ: କେତେକ ‘ ଆନୀପ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗର ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଅର୍ଥପରିବର୍ତନ ହୋଇଥାଏ। ]

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ 2
ନନେରଖ: ନିମ୍ନଲିଖୂତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ

ଲକ୍ଷ ଳର:
ଶ୍ଵଶୁର = ଶ୍ଵଶ୍ରୁଃ ( ଶାଶୁ ) ।
ପିତା = ମାତା ( ମାଆ) ।
ପୁତ୍ର = ପୁତ୍ରୀ ( ଝିଅ) ।
ଶ୍ଵନ୍‌ = ଶୁନୀ (କୁକୁରୀ) ।
ମଘବତ୍‌ = ମଘୋନୀ / ମଘବତୀ ( ଇହଙ୍କ ସ୍କୀ) ।
ଯୁବତ୍‌ = ଯୁବତୀ ( ତରୁଣୀ) ।
ଯୁବନ୍‌ = ଯୁବତିଃ / ଯୂନୀ ( ଯୁବତୀ / ତରୁଣୀ) ।
ଭବତ୍‌ = ଭବତୀ ( ଆପଣ) ।
ମାତୁଳ ( ମାମୁ) = ମାତୁଳୀ / ମାତୁଳାନୀ ( ମାଇଁ) ।
ରାଜନ୍‌ ( ରାଜ) = ରାଜ୍ଞୀ ( ରାଣୀ) ।
ସମ୍ରାଜ୍‌ = ସମ୍ରାଜୀ ( ସମ୍ରାଟଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ)
ମହରାଜ = ମହାରାଜୀ ( ମହାରାଜସ୍ୟ ପନୀ)
ପତିବତ୍‌ = ପତିବନୀ । ( ସଧବା ନାରୀ)
ପତିମତୀ ( ପ୍ରଭୁଯୁକ୍ତା ଭୃତ୍ୟା / ଚାକରାଣୀ)
ମନୁ = ମନାୟୀ / ମନାବୀ / ମନୁଃ ।

ନନେରଖ: ସଂଖ୍ୟାବାଚ଼ ଓ ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକର ମଧ୍ଯ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ହୁଏ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

ଏକ (ଏକଃ) = ଏକା । – ଏକା ମାଳା । ( ଗୋଟିଏ ମାଳା )
ଦ୍ବି (ଦ୍ଦ୍ତୌ) = ଦ୍ଵେ। – ଦ୍ଵେ ଲତେ । ( ଦୁଇଟି ଲତା)
ତ୍ରି (ତ୍ୟଃ) = ତିସଃ । – ତିସଃ ବାଳିକାଃ । ( ତିନୋଟି ବାଳିକା)
ଚ଼ତୁର ( ଚ଼ତ୍ନାରଃ) = ଚୂତସ୍ରଃ । – ଚ଼ତସ୍ରଃ ନଦ୍ୟଃ । ( ଚାରୋଟି ନଦୀ) ।
ଇଦମ୍‌ ( ଅୟମ୍‌ ) = ଇୟମ୍‌ । – ଅୟଂ ପର୍ବତଃ । (ଇଏ ପର୍ବତ)
କିମ୍‌ (କଃ) = କା । – କଃ ଗଚଛତି ? ( କିଏ ଯାଉଛି ?) / କା ଗଚ୍ତି ? ( କିଏ ଯାଉଛି ? )
ତଦ୍‌ (ସଃ) = ସା । – ସଃ ବୃକ୍ଷଃ । ( ସେହି ବୃକ୍ଷ) / ସା ନଦୀ ।( ସେହି ନଭ)
ସର୍ବ = ସର୍ବା ।
ବିଶ୍ଵ = ବିଶ୍ଵା।
ଏତଦ୍‌ ( ଏଷଃ) = ଏଷା । – ଏଷଃ ମୃଗଃ ( ଇଏ ମୃଗ) / ଏଷା ନାରୀ । ( ଇଏ ନାରୀ)
ଯଦ୍‌ ( ଯଃ) = ଯା । – ଯଃ ବାଳକଃ । / ଯା ବାଳିକା ।
ସମ = ସମା ଇତ୍ୟାଦି ।

ନନେରଖ:
(i) କେତେକ ଦ୍ବିଗୁ ସମାସନିଷ୍ନନ୍ନ ପ୍ରାତିପଦିକରୁ ଙୀପ୍‌ ( ଈ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୋଇଥାଏ। ଯଥା – ତ୍ରିଲୋକୀ ( ତିନିଲୋକର ସମାହାର) , ଅଷ୍ଟାଧାୟୀ ( ଅଷ ଅଧାୟର ସମାହାର ) , ସପ୍ଶତୀ ( ସପ୍ତଶତର ସମାହାର) ଇତ୍ୟାଦି ।
(ii) ଅନ୍ତର୍ବତ୍‌/ ପଦରୁ ଭତାର “ଦୀପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ଅନ୍ତର୍ବନୀ? ( ଗର୍ଭବତୀ ନାରୀ) ହୋଇଥାଏ ।
(iii) ପ୍ରତିପଦ ଲାଗିଥୁବା ସମସ୍ତପଦ ବ ହୁବ୍ରୀହିସମାନରେ “ଙୀପ୍‌” ଲାଗି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥାଏ ଯଥା – ସପନା (ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ) – ସମାନପତି ଯେଉଁ ନାରୀର । ଏକପନୀ ( ଏକଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ) – ଗୋଟିଏ ପତି ଯେଉଁନାରୀର। ବୀରପନୀ ( ବୀରଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ) – ଯେଉଁ ନାରୀର ପତି ବୀର ଇତ୍ୟାଦି ।

ସ୍ତୀଳିବ୍କଂରେ “ଙୀପ୍” ‘ଙୀକ୍ଷ୍’ ପ୍ରତ୍ୟୟ କରଣଶାସ ଥନୁସାରେ ଜିନୁ ଜିନୁ ଶନ୍ନେ ଯୋ କରାଯାଏ;
ଲୋମଳନମି ଛାତଙ୍କ ଜାଇ ଜାଯାକୁ ଳେବଳ “ଙୀପ୍‌” (ଈ) ଆକାରରେ ଏହି ଫୁସକଣରେ ସଳୁଣବର୍ଶିତ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ:
୧। ସ୍ତ୍ୟଯ୍ଥତ୍ୟୟାନ୍ତରୂଘୀଣି ଳିଖତ ।
ଅଜ, ବ୍ୟାଘ୍ର, ଶ୍ମନ୍‌, ଶ୍ଵଶୁର, ପିତୂକ ମାତାମହ ତଦ୍‌, ମେଷ, ଚୌର, ସେବକ, ନରଉ୍ତ୍ ପାପ, ଗତ, କର୍ଭବ୍ଯ, ଗୁରୁତର, ପ୍ରେଷ୍ଠ, ଜ୍ୟାୟସ୍‌, ପଠିତବତ୍‌
Answer:
ଅଜା, ବ୍ୟାଘୀ, ଶୁନୀ, ଶ୍ବଶୁଃ, ମାତୃ, ମାତାମହୀ, ସା, ମେଷା, ଚୌରା, ସେବିକା, ନର୍ଭକୀ, ପାପା, ଗତା, କର୍ତବ୍ଯା, ଗୁରୂତରା, ପ୍ରେଷ୍ଠା, ଜ୍ୟାୟସୀ, ପଠିତବତୀ ।

୨। ଏକପଣଦକନ ଥଥଂ ହ଼କାଶୟତ ।
କୃତ୍ରିମା ଭୂମିଃ, ଇନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ଜାୟା, ଶିବସ୍ଯ ପନୀ, ଗୋପଜାତୀୟା ସ୍ତ୍ରୀ, ଲେଖକସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟେ ରୂପମ୍‌, ଚ଼ଟକସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ, ବିଦୂଷଃ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗେ ରୂପମ୍‌, ତାରୟତି ଯା, କରୋତି ଯା, ପଶ୍ଚିମା ଦିକ୍‌ ।
Answer:
ସ୍ଥଳା, ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ, ଶିବା, ଗୋପା, ଲେଖ୍କା, ଚ଼ଟକା, ବିଦୁଷୀ, ତାରିକା, କୁର୍ବତୀ, ପ୍ରତ୍ଯଞ୍ଚୀ

୩। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁଚ।

‘କ’ ସମାଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ରାଜ୍ଞଃ ପନ୍ଵୀ ଯବନାନୀ
ରକ୍ଷିତା ସ୍ତ୍ରୀ ପଠନ୍ତୀ
ସଧବା ନାରୀ ବର୍ଭମାନା
ପଠତି ଯା ଆଚାର୍ଯ୍ୟା
ବର୍ତତେ ଯା ରାଜ୍ଞୀ
କୁମ୍ଭକାରସ୍ୟ ସ୍ତ୍ର ପ୍ରାଚୀ
ପୂର୍ବା ଦିକ୍‌ ପାଣିଗୃହୀତା
ମହତ୍‌ ଅରଣ୍ୟମ୍‌ ଦେବୀ
ଯବନାନୀଂ ଲିପିଃ ମଘୋନୀ
ଦେବସ୍‌ ସ୍ତ୍ର ପତିବନୀ
ମଘୋନଃ ସ୍ତ୍ରୀ କୁମ୍ଭକାରୀ
ସୟଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ରୀ ଅରଣ୍ୟାନୀ

Answer:

‘କ’ ସମାଃ ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ରାଜ୍ଞଃ ପନ୍ବୀ ରାଜ୍ଞୀ
ରକ୍ଷିତା ସ୍ତ୍ରୀ ପାଣିଗୃହୀତା
ସଧବା ନାରୀ ପତିବତ୍ନୀ
ପଠତି ଯା ପଠନ୍ତୀ
ବର୍ଭତେ ଯା ବର୍ତମାନା
କୁମ୍ଭକାରସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ କୁମ୍ଭକାରୀ
ପୂର୍ବା ଦିକ୍‌ ପ୍ରାଚୀ
ମହତ୍‌ ଅରଣ୍ୟମ୍‌ ଅରଣ୍ୟାନୀ
ଯବନାନାଂ ଲିପିଃ ଯବନାନୀ
ଦେବସ୍‌ ସ୍ତ୍ର ଦେବୀ
ମଘୋନଃ ସ୍ତ୍ରୀ ମଘୋନୀ
ସୟଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ରୀ ଅଚାର୍ଯ୍ୟା

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

୪। ଥର୍ଥଭେଦଂ ଙଳଶୟତ ।
ଉପାଧ୍ୟାୟା – ଉପାଧାୟାନୀ, ବର୍ଭକା – ବର୍ଭିକା, ବ୍ରହାଣୀ- ବ୍ରାହ୍ମଣୀ – ଶୂଦ୍ରୀ – ଶୂଦ୍ରା, ପାଣିଗୃହୀତା – ପାଣିଗୃହୀତୀ, ପତିମତୀ – ପତିବନୀ, ସୂର୍ଯ୍ୟା – ସୂରୀ, ସୁଳା – ସୁଳୀ
Answer:
ଉପାଧ୍ଯାୟା – ନିଜେ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ୍ରୀ
ବର୍ଭକା – ବାଇଚଢ଼େଇ
ବ୍ରହ୍ମାଣୀ – ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ପତ୍ନୀ
ଉପାଧ୍ଯାୟାନୀ – ଉପାଧ୍ଯାୟାଙ୍କ ସ୍ତ୍ର
ବର୍ଭିକା – ବତି
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ – ବ୍ରାହ୍ମଣର ପତ୍ନୀ
ଶୂଦ୍ରୀ – ଶୂଦ୍ରର ସ୍ତ୍ରୀ
ପାଣିଗୃହୀତା – ରକ୍ଷିତା ସ୍ତ୍ରୀ
ପତିମତୀ – ଚାକରାଣୀ
ଶୂଦ୍ରା – ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ସ୍ତ୍ରୀ
ପାଣିଗୃହୀତୀ – ବିବାହିତା ସ୍ତ୍ରୀ
ପତିବନୀ – ସଧବା ସ୍ତ୍ରୀ
ସୂର୍ଯ୍ୟା – ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଦେବୀ ସ୍ତ୍ର
ସୂରୀ – ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ମାନବୀ ସ୍ତ୍ରୀ
ସ୍ଥଳା – କୃତ୍ରିମା ଭୂମିଃ
ସ୍କଳୀ – ଅକୃତ୍ରିମା ଭୂମିଃ

୫। ଚନ୍ଧନ/ମଷୟତ୍‌ ଜଙ୍ଘମୁକ୍ତଯଦନ ଶୂନକନ୍ଥୟାନଂ ପୂରୟନ।
(କ) ଆକାଶେ ________________ ଶୋଭନ୍ତେ । ( ତାରକାଃ / ତାରିକାଃ)
Answer:
ତାରକାଃ

(ଖ) ________________ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ପାଠୟତି । ( ଉପାଧାୟା / ଉପାଧାୟୀନୀ)
Answer:
ଉପାଧାୟା

(ଗ) ସୀତା ରାମସ୍ୟ ________________ ଆସୀତ୍‌ । ( ପାଣିଗୃହୀତା / ପାଣିଗୃହୀତୀ)
Answer:
ପାଣିଗୃହୀତୀ

(ଘ) __________________ ପତିସେବଂ କୁରୁତେ । ( ପତିମତୀ / ପତିବନୀ)
Answer:
ପତିବନୀ

(ଝ) ଦୌପଦୀ ________________ ଆସୀତ୍‌ । ( ପଞ୍ଚପନୀ / ପଞ୍ଚପତିଃ)
Answer:
ପଞ୍ଚପନୀ

(ଚ) ଅହଂ ________________ ପଠିତୂଂ ଶକ୍ଳୋମି। ( ଯବନାଂ / ଯବନାନୀମ୍‌ )
Answer:
ଯବନାନୀମ୍‌

(ଛ) ଦେବୀଗଡ଼ସ୍ୟ ପ୍ରଧାନପାଟଃଟ ________________ ଭବତି । ( ସ୍ଥଳା / ସ୍ଥଳୀ)
Answer:
ସ୍ଥଳୀ

(ଜ) କୂନ୍ତୀ ________________ଇତି ନାମ୍ନା ପରିଚିତା । (ସୂରୀ / ସୂର୍ଯ୍ୟ)
Answer:
ସୂରୀ

(ଝ) ବିଶ୍ଵବାରା ________________ ଆସୀତ୍‌ । ( ଆଚାର୍ଯ୍ୟା / ଆଚାର୍ଯ୍ୟାନୀ)
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟା

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

(ଞ) ଭକ୍ତାଃ ________________ ପୂଜୟନ୍ତି। (ବ୍ରହ୍ମାଣୀମ୍‌ / ବ୍ରାହ୍ମଣୀମ୍‌ )
Answer:
ବ୍ରହାଣୀଂ

୬। ବନ୍ଧନ/ମଂଷ/ତ୍‌ ଖୁନ୍ଦନୀ ଜଳରଂ ନିରୂଯୟଚ।
(କ) ଅଗ୍ନେଃ ଜାୟା ________________ । ( ଅଗ୍ନୀ, ଅଗ୍ନିଃ, ଅଗ୍ନାୟୀ)
Answer:
ଅଗ୍ନାୟୀ

(ଖ) ଅକୃତିମାଭୂମିଃ ________________ । ( ସ୍ଥଳମ୍‌, ସ୍ଥଳା, ସୁଳୀ)
Answer:
ସ୍ମଳୀ

(ଗ) ଶ୍ଵଶୂରସ୍ଯ ପନ୍‌ ________________ । (ଶୃବଶୁଃ, ଶାଶୁଃ, ଶ୍ଶୁରୀ)
Answer:
ଶ୍ଵଶୁଃ

(ଘ) ସେବତେ ଯା________________ । (ସେବନ୍ତୀ, ସେବତୀ, ସେବମାନା)
Answer:
ସେବମାନା

(ଙ) ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗେ ରୂପମ୍‌ ________________ । ( ଶିକ୍ଷକୀ, ଶିକ୍ଷିକା, ଶିକ୍ଷୟିତୀ)
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା

(ଚ) ଚୌରସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟଯେ ରୂପମ୍‌ ________________ । ( ଚୌରା, ଚୌରୀ, ଚୌରାଣୀ )
Answer:
ଚୌରୀ

(ଛ) ବରୁଣସ୍ୟସ୍ତ୍ରୀ ________________ । ( ବରୁଣୀ, ବରୁଣା, ବରୁଣାନୀ)
Answer:
ବରୁଣାନୀ

(ଜ) ମାତୁଃ ମାତା ________________ । ( ମାତାମହୀ, ମାତୃକା, ମାତ୍ରୀ)
Answer:
ମାତାମହୀ

(ଝ) ଭବତିଯା ________________ । (ଭବତୀ, ଭବାନୀ, ଭବନ୍ତୀ)
Answer:
ଭବନ୍ତୀ

(ଞ) ବୀରଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ________________ । (ବୀରା, ବୀରପନୀୀ, ବୀରପତିଃ)
Answer:
ବୀରପନ୍ରୀ

୭। ରେଝ।ଙିଚନଦ।ନ। ଭ୍ରମସଂଶଥ।ନଂ କୁରୁଚ ।
(କ) ଦିଗମ୍ବରୀଂ ନମାମି।
ଦିଗମ୍ବରାଂ ନମାମି। ( ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛି )

(ଖ) ଭବନ୍ତିଃ। ଭିକ୍ଷାଂ ଦେହି ।
ଭବତି । ଭିକ୍ଷାଂ ଦେହି। ( ମହାଶୟା । ଭିକ୍ଷା ଦିଅନ୍ତୁ)

(ଗ) ବାଳୀ ଖେଳତି ପ୍ରାନ୍ତରେ।
ବାଳା ଖେଳତି ପ୍ରାନ୍ତରେ । ( ପିଲାଟି ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳୁଛି )

(ଘ) ଅକେଶୀ ବାଳା ନୃତ୍ୟତି।
ଅକେଶା ବାଳା ନୃତ୍ୟତି । ( କେଶ ନଥ୍ବା ପିଲାଟି ନାଚୁଛି )

(୧) ପାର୍ବତୀ ଶିବାନୀ ଇତି ଉଚ୍ୟୁତେ ।
ପାର୍ବତୀ ଶିବା ଇତି ଉଚ୍ୟୁତେ । ( ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଶିବା ବୋଲି କୁହାଯାଏ)

(ଚ) ସ୍କନ୍ଧେ ବର୍ଣ୍ଣିକା ଶୋଭତେ।
ସ୍କନ୍ଧେ ବର୍ଣ୍ଣକା ଶୋଭତେ । ( କାନ୍ଧରେ ଉତ୍ତରୀୟ ଶୋଭାପାଉଛି )

(ଛ) ମମ ଜନନୀ ସଭାନେତ୍ରୀ ଆସୀତ୍‌ ।
ମମ ଜନନୀ ସଭାପତିଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ମୋର ମାଆ ସଭାପତି ଥ୍ଲେ)

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 1 ସ୍ତ୍ରୀପ୍ରତ୍ୟୟ

(ଜ) ଛାୟାଦେବୀ ସୂରୀ ଭବତି ।
ଚାୟାଦେବୀ ସୂର୍ଯ୍ୟା ଭବତି । ( ଛାୟାଦେବୀ ସୂର୍ଯ୍ୟା ଅଟନ୍ତି)

(ଙ) ପତୀଚ୍ୟାଂ ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଉଦେତି।
ପ୍ରତିଚ୍ୟାଂ ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଉଦେତି । ( ପୂର୍ବଦିଗରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟ ହୁଏ)

(ଚ) ବିଦ୍ବାନୀ ଗୀତାଂ ପଠତି।
ବିଦୂଷୀ ଗୀତାଂ ପଠତି । ( ବିଦ୍ବାନ୍‌ ନାରୀ ଗୀତା ପଢ଼ନ୍ତି)

ଅତିରିଙ୍ଗକ୍ତ ଅଭ୍ୟାସ

୧। ସ୍ତ୍ୟକିଃନ୍ଦଂ ରୂଯୀଣ କିଜ୍।
ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ଯ, ଶୂଦ୍ର, ଭଦୃଶ, ମୂଷିକ, ଅଶ୍ୱ‌, ମସ୍ଥ୍ଯ, ମାତୂଳ, ଇନ୍ଦ୍ର, ରୁଦ୍ର, ପତି, ରାଜନ୍‌, ଧନବତ୍‌, ଯୁବତ
Answer:
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ, କ୍ଷତ୍ରିୟା, ବୈଶ୍ଯା, ଶୂଦୃା, ଭଦୃଶୀ, ମୂଷିକା, ଅଶ୍ଵ, ମହୀ, ମାତୁଳା, ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ, ରୁଦ୍ରାଣୀ, ପତ୍ନୀ, ରାଜ୍ଞୀ, ଧନବତୀ, ଯୁବତିଃ ।

୨। ଅର୍ଥଗତ ଫାର୍ଥନ/ ଦର୍ଶୟ।
ଶୂଦ୍ରା – ଶୂଦୀ, ସୂରୀ – ସୂର୍ଯ୍ୟ, ସୁଳୀ – ସୁଳା, କ୍ଷତ୍ରିୟ – କ୍ଷତ୍ରୟୀ, ଉପାଧାୟା – ଭପାଧାୟୀ, ପାଣିଗୃହୀତୀ – ପାଣିଗୃହୀତା
Answer:
ଶୂଦ୍ରା – ଶୂଦ୍ର ଜାତିର ସ୍ତ୍ରୀ
ସୂରୀ – ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ମାନବୀ ସ୍ତ୍ରୀ
ସ୍ମଳୀ – ଅକୃତ୍ରିମା ଭୂମି
ଶୂଦ୍ରୀ – ଶୂଦ୍ରର ସ୍ତ୍ରୀ
ସୂର୍ଯ୍ୟା – ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଦେବୀ ସ୍ତ୍ର
ସ୍ମଳା – କୃତ୍ରିମା ଭୂମି
କ୍ଷତ୍ରିୟା – କ୍ଷତ୍ରିୟ ଜାତିର ସ୍ତ୍ରୀ
ଉପାଧ୍ୟାୟା – ନିଜେ ଅଧାପିକା
ପାଣିଗୃହୀତୀ – ବିବାହିତା ସ୍ତ୍ରୀ
କ୍ଷତ୍ରିୟୀ – କ୍ଷତ୍ରିୟର ସ୍ତ୍ରୀ
ଉପାଧ୍ୟାୟୀ – ଉପାଧାୟାଙ୍କ ପତ୍ନୀ
ପାଣିଗୃହୀତା – ରକ୍ଷିତା ସ୍ତ୍ରୀ

୩। ଏକଯ୍ଣଦନ ଥଥଥଂ କାଶୟ ।
ମହତ୍‌ ହିମମ୍‌ , ଶିବସ୍ୟ ପତ୍ନୀ, ଧାର୍ମିକସ୍ୟଭାର୍ଯ୍ୟା, ଶର୍ବସ୍ଯ ଜାୟା, ଅଗ୍ନେଃ ପତ୍ନୀ, ବୈଶ୍ୟସ୍ଯ ସ୍ତ୍ରୀ
Answer:
ମହତ୍‌ ହିମମ୍‌ – ହିମାନୀ
ଧାର୍ମିକସ୍ୟଭାର୍ଯ୍ୟା – ଧାର୍ମିକା
ଅଗ୍ନେଃ ପତ୍ନୀ – ଅଗ୍ନାୟୀ
ଶିବସ୍ୟ ପତ୍ନୀ – ଶିବା
ଶର୍ବସ୍ୟ ଜାୟା – ଶର୍ବାଣୀ
ବୈଶ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ – ବୈଶ୍ଯୀ

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Grammar अदृष्टगद्यानुवाद Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

उत्कलभाषयाङ्गलभाषया वा अनुवादं कुरु ।

1. कस्मिंश्चिदधिष्ठाने हरिर्नाम रजकः प्रतिवसति स्म । तस्यैको गर्दभ आसीत् । घासाभावात् स दुर्बलतां गतः । एकदासौ रजकः अटव्यां परिभ्रमन् मृतमेकं व्याघ्रमपश्यत् । ततः स चिन्तितवान् – अहो ! शोभनमापतितम् । अस्यैव चर्मणा रासभं प्रतिच्छाद्य यवक्षेत्रेषु उत्स्रक्ष्यामि; येन व्याघ्रं मत्वा समीपवर्तिनः क्षेत्रपालाः एतत्सविधं नायास्यन्ति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ଗ୍ରାମରେ ହରି ନାମରେ ଜଣେ ରଜକ (ଧୋବା) ବାସ କରୁଥିଲା । ତାହାର ଗୋଟିଏ ଗଧ ଥିଲା । ଘାସ ଅଭାବରେ ସେ (ଗଧ) ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯାଉଥିଲା । ଦିନେ ସେହି ରଜକ ଜଙ୍ଗଲରେ ବୁଲି ବୁଲି ମରିଯାଇଥିବା ଗୋଟିଏ ବାଘର ଶବକୁ ଦେଖିଲା । ତାହାପରେ ସେ ଚିନ୍ତାକଲା ଆହେ ! ମୋର ଏକ ଶୁଭବେଳା ଆସିଲା । ଏହି ମୃତ ବାଘର ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଗଧର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଙ୍ଗକୁ ଆଚ୍ଛାଦନ କରି ଯବକ୍ଷେତ୍ରରେ ଛାଡ଼ିଦେଇ ଆସିବି, ଯାହାଫଳରେ ଏହାକୁ ବାଘ ମନେକରି ନିକଟରେ ଥିବା ଜମିର ରକ୍ଷଣକାରୀମାନେ ଏହା ନିକଟକୁ ଆସିବେ ନାହିଁ ।

2. एकस्मिन् बने सिंहदम्पती प्रतिवसतः स्म । एकस्मिन्नहनि सिंही पुत्रद्वयमजीजनत् । सिंहोऽपि नित्यमेव मृगान् व्यापाद्य सिंहौ ददाति । अथान्यस्मिन्नहनि तेन न किमपि समासादितम् । बने भ्रमतोऽस्य रविरस्तं गतः । ततोऽसौ गृहं प्रत्यागच्छन् शृगालशिशुं प्राप्तवान् । बालकोऽयमित्यवधार्य जीवन्तमेव तं सिंहौ समर्पितवान् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଗୋଟିଏ ବଣରେ ସିଂହ ଦମ୍ପତି ବାସ କରୁଥିଲେ । ଦିନେ ସିଂହପତ୍ନୀ ଦୁଇଟି ସିଂହଶାବକ ପ୍ରସବ କଲା । ସିଂହ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ପଶୁମାନଙ୍କୁ ମାରି ସିଂହୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଦେଉଥିଲା । ଅନନ୍ତର ଏକଦିନ ସିଂହ କୌଣସି ପଶୁଙ୍କୁ ମାରିବାପାଇଁ ପାଇଲା ନାହିଁ । ବନ ମଧ୍ୟରେ ବୁଲି ବୁଲି ସନ୍ଧ୍ୟା ହୋଇଗଲା । ତା’ପରେ ସେହି ସିଂହ ଗୃହକୁ ଫେରିବା ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଶୃଗାଳ ଶାବକକୁ ପାଇଲା । ଏହାକୁ ଶିଶୁ ଶାବକ ମନେକରି ଜୀବନ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ସିଂହୀକୁ ଖାଇବାପାଇଁ ଦେଇଦେଲା

अथासौ वणिशिशुः स्नानोपकरणमादाय प्रहृष्टमनास्तेनाभ्यागतेन सह प्रस्थितः । तथानुष्ठिते वणिक् स्नात्वा तं शिशुं नदीगुहायां प्रक्षिप्य तद्द्वारं वृहच्छिलयाछाद्य सत्वरं गृहमागतः । पृष्ठश्च तेन वणिजा – ‘भो अभ्यागत, कथ्यतां कुत्र मे शिशुर्यस्त्वया सह नदीं गतः’ इति । स आह- ‘नदीतोयात् सह श्येनेन हृतः’ इति । श्रेष्ठ्याह – ‘मिथ्यावादिन, किं कच्छिचेनो वालं हर्तुं शक्नोति ? तत् समर्पय मे सुतम् । अन्यथा राजकुले निवेदयिष्यामि’ |

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହାପରେ ସେହି ବଣିକ ଶିଶୁ ସ୍ନାନ ଉପକରଣ ଧରି ପ୍ରୀତମନା ହୋଇ ସେହି ନବାଗତ ବଣିକ୍ ଅତିଥୁଙ୍କ ସହିତ ସ୍ନାନ ପାଇଁ ଚାଲିଗଲା । ଏହିପରି କରାଯାଆନ୍ତେ ସେହି ବଣିକ ସ୍ନାନସାରି ଶିଶୁଟିକୁ ନଦୀଗାଡ଼ ମଧ୍ଯରେ ପକାଇଦେଇ ତା’ର ଦ୍ଵାରଦେଶକୁ ଏକ ବିଶାଳ ପଥରଖଣ୍ଡରେ ଘୋଡ଼ାଇଦେଇ ଶୀଘ୍ର ଘରକୁ ଫେରିଆସିଲା । ଯେତେବେଳେ ବଣିକ୍ ପଚାରିଲା – ‘ହେ ଅଭ୍ୟାଗତ ବନ୍ଧୁ ! ମୋର ତୁମ ସହିତ ନଦୀକୁ ସ୍ନାନ ପାଇଁ ଯାଇଥବା ଶିଶୁପୁତ୍ର କେଉଁଆଡ଼େ ଗଲା’ ? ସେତେବେଳେ ସେ (ଅଭ୍ୟାଗତ) ‘ନଦୀଜଳ ମଧ୍ୟରୁ ଶିଶୁଟିକୁ ଛଞ୍ଚାଣ ଅପହରଣ କରିନେଲା’’ ବୋଲି କହିଲା । ବଣିକ୍ ସେଠ କହିଲା ମିଥ୍ୟାବାଦୀ, କେବେହେଲେ ଶିଶୁ ବାଳକକୁ ଛଞ୍ଚାଣ ଅପହରଣ କରିପାରେ ତେଣୁ ମୋର ପୁତ୍ରକୁ ମୋତେ ସମର୍ପଣ କର, ଅନ୍ୟଥା ରାଜକୁଳରେ ବିଚାର ପାଇଁ ନିବେଦନ କରିବି।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

4. एकदा विक्रमोराजा तस्य प्रसिद्धिं श्रुत्वा तस्याह्ननाय पुरोहितं प्रेषितवान् । पुरोहितोऽपि तद्न्तिकं गत्वा नमस्कृत्याऽब्रवीति, भोः स्वामिन्, राजा भवन्तमाहूयाति, तत्रागन्तव्यम् । योगिनोक्तम् – तर्हि गम्यते । ततः तत्र गत्वा राजानं प्रति भणितम् – भो राजन्, त्वं यदि मत्त्रसाधनं करिष्यसि, तर्हि तेन जरामरणरहितो भविष्यसि । राज्ञोक्तम् – त्वं मां मन्त्रमुपदिश; अहं मन्त्रं साधयिष्यामि ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏକଦା ରାଜା ବିକ୍ରମ ତାଙ୍କର ଖ୍ୟାତି ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ଡାକିବାପାଇଁ ପୁରୋହିତଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ । ପୁରୋହିତ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ନମସ୍କାର କରି କହିଲେ – ହେ ପ୍ରଭୁ, ରାଜା ଆପଣଙ୍କୁ ଡକାଇ ଅଛନ୍ତି, ସେଠାକୁ ଯାଆନ୍ତୁ । ଯୋଗୀ କହିଲେ – ତା’ହେଲେ ଯିବା । ସେଠାକୁ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲେ – ହେ ରାଜନ୍, ତୁମେ ଯଦି ମନ୍ତ୍ରସାଧନ କରିବ ତେବେ ସେହି ମନ୍ତ୍ରସାଧନ ବଳରେ ଜରାମରଣ ରହିତ ହୋଇଯିବ । ରାଜା କହିଲେ – ତୁମେ ମୋତେ ମନ୍ତ୍ର ଉପଦେଶ ଦିଅ, ମୁଁ ମନ୍ତ୍ରକୁ ସାଧନ କରିବି ।

5. स च राजपुत्रः प्रतिदिनं प्रभाते राजदर्शनादनन्तरं स्ववेतनलव्धस्यार्थस्य यच्छति देवेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्चार्धम्, स्थितस्य चार्धं दरिद्रेभ्यो ददाति, निक्षिपति च तदबशिष्टं भोज्यविलासव्ययार्थं पत्न्या हस्ते । ततो धृतायुधो राजद्वारमहर्निशं सेवते । यदा च राजा स्वयमादिशति तदा याति स्वगृहम् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ସେହି ରାଜପୁତ୍ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରଭାତରେ ରାଜାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିସାରି ନିଜେ ବେତନ ଭାବରେ ଲାଭ କରିଥିବା ଅର୍ଥରୁ ଦେବତା ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଅଧେ ଦାନ କରିଦିଏ, ଗଚ୍ଛିତ ଥିବା ଅର୍ଥରୁ ଅଧେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦେଇଦିଏ ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ଲବ୍‌ଧ ଧନକୁ ନିଜର ପତ୍ନୀ ହସ୍ତରେ ଭୋଗବିଳାସ ପାଇଁ ଅର୍ପଣ କରେ । ଏହାପରେ ଅସ୍ତ୍ରଧାରଣ କରି ଦିନରାତି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ରାଜସେବାରେ ନିରତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ରାଜା ନିଜେ ଆଦେଶ କରନ୍ତି ସେତେବେଳେ ନିଜ ଗୃହକୁ ଯାଏ ।

6. इति कथां समाख्याय वेतालः निशि पथि यान्तं तं नृपं पुनरब्रवीत् – “राजन् ! ब्रूहि स योगेन्द्रः नरदेहे प्रवेशात् कथं वा पूर्वं प्रारुदत् ? किमर्थं वा अनृत्यत् ? अत्र मे महत् कौतुकं वर्तते ।” इति वेतालात् श्रुत्वा राजा मौनं विभज्य अवादीत् – ” श्रृणु वेताल ! बाल्ये पितृभ्यां लालितम् अद्यं इदं शरीरं त्याज्यमीति दुःखितः प्रथमं रुरोद । नवं देहं प्रविश्य अधिकं व्रतं साधयिष्यामि इति यौवनलाभहर्षीत् ननर्त च ।”

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହିଭଳି କଥା କହି ବେତାଳ ରାତ୍ରିରେ ମାର୍ଗରେ ଅତିକ୍ରମ କରୁଥିବା ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ପୁନର୍ବାର କହିଲା – ‘ରାଜନ୍ ! ନରଦେହରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେହି ଯୋଗୀଶ୍ରେଷ୍ଠ କାହିଁକି କ୍ରନ୍ଦନ କରୁଥିଲେ ? କେଉଁଥିପାଇଁ ନାଚୁଥୁଲେ ? ଏ ବିଷୟରେ ମୋର ଅତ୍ୟନ୍ତ କୌତୂହଳ ଜାତ ହେଉଛି ।’’ ଏହିକଥା ବେତାଳଠାରୁ ଶୁଣି ରାଜା ମୌନ ତ୍ୟାଗକରି କହିଲେ – ‘ହେ ବେତାଳ, ତୁମେ ଶୁଣ ! ବାଲ୍ୟକାଳରେ ପିତାମାତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲାଳିତପାଳିତ ହୋଇଥିବା ସେହି ଶରୀରକୁ ଆଜି ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ହେବ ବୋଲି ଦୁଃଖ୍ ହୋଇ ପ୍ରଥମେ କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲା । ନୂତନ ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଅଧୂକ ବ୍ରତସାଧନ କରିବି ବୋଲି ଯୌବନଲାଭ ଆନନ୍ଦରେ ନାଚିବାକୁ ଲାଗିଲା ।’’

7. अस्ति कस्मिंञ्चिदुवनप्रदेशे नानाजलचरसनाथं महत्सरः । तत्र च कृताश्रयो वक एको वृद्धभावमुपागतो मत्स्यान्व्यापादयितुमसामर्थः । ततश्च क्षुत्क्षामकण्ठः सरस्तीर उपविष्टो मुक्ताफलप्रकरसदृशैरश्रुप्रवाहैर्धरातलमभिषिञ्चन् रुरोद । एकः कुलीरको नानाजलचरसमेतः समेत्य तस्य दुःखेन दुःखितः सादरमिदमूचे ‘माम, किमद्य त्वया नाहारवृत्तिरनुष्ठीयते । केवलमश्रुपूर्णनेत्रभ्यां सनिःश्वासेन स्थीयते ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ବନପ୍ରଦେଶରେ ନାନା ଜଳଚରଯୁକ୍ତ ବଡ଼ ହ୍ରଦଟିଏ ଅଛି । ସେଠାରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଉଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ବଗ ବୃଦ୍ଧ ହୋଇଯିବାରୁ ମାଛମାନଙ୍କୁ ମାରିବାପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୋଇଗଲା । ତା’ପରେ କ୍ଷୁଧାରେ ଶୁଷ୍କକଣ୍ଠ ହୋଇ ସେହି ହ୍ରଦକୂଳରେ ବସି ମୁକ୍ତାଫଳ ସଦୃଶ ଅଶୁପ୍ରବାହଦ୍ଵାରା ପୃଥ‌ିବୀତଳକୁ ଓଦାକରି କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଗୋଟିଏ କଙ୍କଡ଼ା ନାନା ଜଳଜୀବଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ତା’ର (ବଗର) ଦୁଃଖରେ ଦୁଃଖ୍ ହୋଇ ଆଦରର ସହିତ ଏହିପରି କହିଲା – ‘ମାମୁ, କାହିଁକି ଆପଣ ଆଜି କିଛି ନ ଖାଇ ନ ପିଇ ନିରାହାର ରହିଛନ୍ତି । କେବଳ ଅଶ୍ରୁପୂର୍ଣ୍ଣ ନୟନରେ ଦୀର୍ଘନିଃଶ୍ବାସ ପକାଇ ବସିଅଛନ୍ତି ।’’

8. अथाऽसौ महीपतिः सूच्यग्रविद्ध इव तच्छयनं त्यक्त्वा तत्क्षणादेवोत्थितः – ‘अहो, ज्ञायतामत्र प्रच्छादनपटे मत्कुणो युको वा नूनं तिष्ठति, येनाहं दष्टः’ इति । अथ ये कचुकिनस्तत्र स्थितास्ते सत्वरं प्रच्छादनपट गृहीत्वा सुक्ष्मदृष्ट्या वीक्षांचकुः । अत्रन्तरे स मत्कुणञ्चापल्यात् खान्दं प्रविष्टः । सा मन्दविसर्पिणयापि वस्त्रसन्ध्यन्तर्गता तैर्दृष्टा व्यापादिता च ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଅନନ୍ତର ରାଜା ଛୁଞ୍ଚର ଅଗ୍ରବିଦ୍ଧ ହେଲାଭଳି ସେହି ଶଯ୍ୟାକୁ ଛାଡ଼ି ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ତାହାକୁ ତ୍ୟାଗକରି ଉଠିପଡ଼ିଲେ – ‘ଆହେ, ଦେଖ ଏହି ପ୍ରଚ୍ଛାଦନ ବସ୍ତ୍ରରେ ଛାରପୋକ ବା ଉକୁଣି ରହିଯାଇଛି ଯାହାଦ୍ୱାରା କି ମୁଁ ଦଂଶିତ ହୋଇଛି ।’ ଏହାପରେ ସେଠାରେ ଯେଉଁ ରାଜକର୍ମଚାରୀମାନେ ଥିଲେ ସେମାନେ ସହସା ସେହି ଆଚ୍ଛାଦକ ବସ୍ତ୍ର ଧରି ତନ୍ନ ତନ୍ନ କରି ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଛାରପୋକଟି ଚପଳତା ହେତୁରୁ ଖଟ ମଧ୍ୟରେ ପଶିଗଲା ।

9. ततः कदाचित् देवसभायां पुरन्दरः सकलमुनिवृन्दमध्यस्थं वीणामुनिम् आह – ‘मुने ! इदानीं भूलोके का नाम वार्ता’ इति । ततः नारदः प्राह – “सुरनाथ ! न किमपि आश्चर्यम् । किन्तु धारानगरवासी श्री भोजभूपालो रोगपीडीतो नितराम् अस्वस्थो वर्तते । स तस्य रोगः केनापि न निवारितः । तत् अनेन भोज – नृपालेन भिषग्वरा अपि स्वदेशात् निष्कासिताः । वैद्यकशास्त्रमपि अनृतमितिं निरस्तम् ।”

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହାପରେ କୌଣସି ଏକ ସମୟରେ ଦେବସଭା ମଧ୍ଯରେ ଇନ୍ଦ୍ର ସକଳ ମୁନିବୃନ୍ଦଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବୀଣାମୁନି ନାରଦଙ୍କୁ କହିଲେ – ‘ହେ ମୁନି ! ବର୍ତ୍ତମାନ ପୃଥିବୀଲୋକର ଖବର କଅଣ?’ ତା’ପରେ ନାରଦ କହିଲେ – “‘ସୁରନାଥ ! ସେଭଳି କିଛି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଧାରାନଗରରେ ବାସ କରୁଥିବା ଶ୍ରୀ ଭୋଜରାଜ ରୋଗପୀଡ଼ିତ ହୋଇ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅସୁସ୍ଥ ଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ସେହି ରୋଗ କେହିହେଲେ ଭଲ କରିପାରୁ ନାହାଁନ୍ତି । ରାଜା ଭୋଜ ୟା’ ମଧ୍ୟରେ ବୈଦ୍ୟଶ୍ରେଷ୍ଠମାନଙ୍କୁ ନିଜ ଦେଶରୁ ବାହାର କରିଦେଲେଣି । ଡାକ୍ତରୀବିଦ୍ୟା ମଧ୍ୟ ମିଥ୍ୟା ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେଲାଣି ।’’

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

10. अस्ति कस्मिंश्चिद् वनप्रदेशे महान् न्यग्रोधपादपः । तत्र मेघवर्णो नाम वायसराजः प्रतिवसति स्म । स तत्र विहितदुर्गरचनः सपरिजनः कालं नयति । तथाऽन्योऽरिमर्दन नामोलूकराजो असंख्योलूकपरिवारो गिरिगुहादुर्गाश्रयः प्रतिवसति स्म । स उलूकराजः पूर्वविरोधवशाद् यं कंचिद् वायसम् आसादयति तं व्यापाद्यं । – ! गच्छति । अथान्येद्युः स वायसराजः सवान्साचिवानुहूय प्रोवाच भोः ! उल्लुकराजस्तावदस्माकं शत्रुः नित्यमेव निशागमे समेत्य अस्मत्पक्षाविनाशं करोति । तत्कथमस्य प्रतिविधातव्यम् ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ବନପ୍ରଦେଶରେ ଏକ ବିଶାଳ ବଟବୃକ୍ଷ ଥିଲା । ସେଠାରେ ମେଘବର୍ଣ୍ଣ ନାମକ କାକରାଜ ବାସ କରୁଥିଲା । ସେ ସେଠାରେ ନିଜର ପରିଜନ ସହିତ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣ କରି କାଳ କଟାଉଥିଲା । ସେହିଭଳି ଅରିମର୍ଦ୍ଦନ ନାମକ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ଉଲ୍ କରାଜ ନିଜର ଅସଂଖ୍ୟ ଉଲୂକ ପରିବାର ସହିତ ଗିରିଗୁମ୍ଫା ଦୁର୍ଗକୁ ଆଶ୍ରୟକରି ବାସ କରୁଥିଲା । ସେହି ଉଲ୍ କରାଜ ପୂର୍ବଶତ୍ରୁତା ବଶରୁ ଯେଉଁ କୁଆକୁ ପାଉଥିଲା ତାକୁ ମାରି ପଳାଇଯାଉଥଲା । ଅନନ୍ତର ଅପର ଏକଦିନ ସେହି କାକରାଜ ସମସ୍ତ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଡକାଇ କହିଲା – ‘ହେ ମନ୍ତ୍ରୀଗଣ ! ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଶତ୍ରୁ ଉଲ୍ କରାଜ ପ୍ରତିଦିନ ରାତ୍ରି ଆଗମନରେ ଆମ୍ଭ ସହ ମିଶି ଆମ୍ଭ ପରିବାରକୁ ବିନାଶ କରୁଅଛି । ତେଣୁ ଏହାର କିଭଳି ପ୍ରତିକାର କରାଯିବ ?’

11. एवं क्रमेण ते गच्छन्तोऽवन्तीं प्राप्ताः । तत्र शिप्राजले कृतस्नाना महाकालं प्रणम्य यावन्निच्छान्ति, तावत् भैरावनन्दो नाम योगी सम्मुखो बभूव । ततस्तं ब्राह्मणोचितविधिना सम्भाव्य तेनैव सह तस्य मठं जग्मुः अथ तेन ते पृष्ठाः – ‘कुतो भवन्तः समायताः ? क्व यास्यथ ? किं प्रयोजनम् ? ततस्तरैभिहितम् – ‘वयं सिद्धियातिकाः । तत्र यास्याम, यत्र धनप्राप्तिर्भूत्युर्वा भविष्यत्येव निश्चयः’ । भैरवानन्दोऽपि तेषां सिद्ध्यर्थं बहुपायं सिद्धिवतिचतुष्टयं कृत्वा अर्पयत् । आह च – ‘गम्यतां हिमालयादिशि । तत्र सम्प्रत्पानां यत्र वार्तिः पतिष्याति तत्र निधिमसन्दिग्धं प्रप्स्यथ’ ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଏହିଭଳି ସେମାନେ ଯାଇ ଅବନ୍ତୀ ନଗରୀରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେଠାରେ ଶିପ୍ରାଜଳରେ ସ୍ନାନସାରି ମହାକାଳେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରି ଯେତେବେଳେ ଯିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ସେହି ସମୟରେ ଭୈରବାନନ୍ଦ ନାମକ ଯୋଗୀକୁ ଭେଟିଲେ । ତା’ପରେ ତାଙ୍କୁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବିହିତ ବିଧିରେ ସମାର୍ଜନ କରି ତାଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ମଠକୁ ଗଲେ । ସେ ଯୋଗୀ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ – ‘ଆପଣମାନେ କେଉଁଠାରୁ ଆସିଲେ ? କେଉଁଆଡ଼େ ଯିବେ ? ଆପଣମାନଙ୍କର କି ପ୍ରୟୋଜନ ଅଛି?’ ତା’ପରେ ସେମାନେ କହିଲେ – ‘ଆମ୍ଭେ ସିଦ୍ଧିଯାତ୍ରୀ ଅଟୁ । ଆମ୍ଭେ ସେହିଠାକୁ ଯିବୁ ଯେଉଁଠାରୁ ନିଶ୍ଚିତ ଧନପ୍ରାପ୍ତି ହେବ ।’ ଭୈରବାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର ସିଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ବହୁ ଉପାୟଯୁକ୍ତ ସିଦ୍ଧିକାରକ କରଣ୍ଡକ ଚାରୋଟି ପ୍ରଦାନ କଲେ ଏବଂ କହିଲେ – ‘ହିମାଳୟ ଦିଗରେ ଯାଅ । ଆପଣମାନେ ପାଇଥ‌ିବା ଏହି ସିଦ୍ଧି କରଣ୍ଡକ ଯେଉଁଠାରେ ଖସିପଡ଼ିବ ସେହିଠାରେ ଧନ ନିଃସନ୍ଦେହ ଭାବରେ ଲାଭ କରିବ ।

12. ह्वैनसाङ्गमहोदयस्तु नीजभारतयात्रावर्णनप्रसंङ्गे विद्यालयानां विवरणं प्रस्तुस्तवान् । तस्यानुसारम् – अस्मप्रदेशे कामरूपं वैदिक – विद्याया महाकेन्द्रमभूत् । विद्यालयोऽयं राज्ञा भास्करवर्मणा स्थापितः । काशीकलिङ्गोज्जयिन्यादिभ्यः प्रदेशभ्यः विद्यार्थिनेस्तत्रागताः । तास्मिन् युगे काश्यां वहुनिदेवमन्दिराणि बभ्रुवुः । तत्र निर्मलजलप्रस्रवाः प्रवाहिताः ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ହେନ୍‌ସାଂ ମହୋଦୟ ନିଜର ଭାରତଯାତ୍ରା ବର୍ଣ୍ଣନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କର ବିବରଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମତାନୁସାରେ କାମରୂପ ବୈଦିକବିଦ୍ୟାର ଏକ ବିଶାଳ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା । ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟ ରାଜା ଆସୁଥିଲେ । ସେହି ଯୁଗରେ କାଶୀ ପ୍ରଦେଶରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଦେବମନ୍ଦିର ଥିଲା । ସେଠାରେ ନିର୍ମଳ ଜଳ ପ୍ରସ୍ରବଣଗୁଡ଼ିଏ

13. सन्ति पञ्च मातरः इति हि पण्डिताः वदन्ति । तासां मातृणाम् अन्यतमा खलु पृथिवी । यतः सा माता इव लोकान् धारयति पालयति च । पृथिव्याश्च अंशविशेषो नराणां जन्मभूमिः । सापि मातृवत् सदा माननीया । जननी यथा मातृभक्तानाम्, जन्मभूमिस्तथा देशभक्तानां परमा देवता । तस्याः कृते ते प्राणान् अपि परित्यजन्ति, किं पुनः स्वर्गम् । अतः जननीव स्वर्गदापि अधिका जन्मभूमिः । ये खलु देशभक्ताः, ते जन्मभूमि विहाय स्वर्गमपि गन्तुं नेच्छान्ति । नास्ति तेषां कृते अन्यः स्वर्गः । जन्मभूमिरेव तेषां परमः स्वर्गः ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ପଣ୍ଡିତମାନେ ପଞ୍ଚସଂଖ୍ୟକ ମାତା ଅଛନ୍ତି ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ସେହି ମା’ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପୃଥ‌ିବୀ ଅନ୍ୟତମା ଅଟେ । ଯେହେତୁ ସେ ମା’ ଭଳି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଧାରଣ କରିଛି ଓ ପରିପାଳନ କରୁଅଛି । ଲୋକମାନଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ପୃଥ‌ିବୀର ଅଂଶବିଶେଷ ଅଟେ । ଏଣୁ ଜନ୍ମଭୂମି ମା’ ଭଳି ସମ୍ମାନଯୋଗ୍ୟ । ମାତୃଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଜନନୀ ଭଳି ଦେଶଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ପରମ ଦେବତା ଅଟେ । ତାହା ନିମନ୍ତେ ସେମାନେ ପ୍ରାଣବଳି ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସ୍ବର୍ଗ ସେମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ତୁଚ୍ଛ । ଏଣୁ ଜନନୀ ଭଳି ଜନ୍ମଭୂମି ସ୍ବର୍ଗଠାରୁ ସମସ୍କୋ ଅଟେ । ଯେଉଁମାନେ ଦେଶଭକ୍ତ ଅଟନ୍ତି ସେମାନେ ଜନ୍ମଭୂମିକୁ ଛାଡ଼ି ସ୍ବର୍ଗକୁ ମଧ୍ୟ ଯିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସ୍ଵର୍ଗ ନାହିଁ । ଜନ୍ମଭୂମି ହିଁ ସେମାନଙ୍କର ପରମ ସ୍ଵର୍ଗ ଅଟେ ।

14. कस्मिंश्चित् देशे देवशर्मा नाम परिव्राजकः प्रतिवसति स्म । तस्य अनेकवस्त्रविक्रयवशात् मह्ती वित्तमात्रा संजाता । ततः स न कस्यचित् विश्वसिति । नक्तन्तिवं तां वित्तमात्रां कक्षान्तरात् न मुञ्चति । अथ परावित्तपहारी कश्चित् धूर्त – स्तामर्थमात्रां तस्य कक्षान्तरगतां विलोक्य व्यचिन्तयत् – ‘कथं मया अस्य इयमर्थमात्रा हर्त्तव्या’ ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ଦେଶରେ ଦେବଶର୍ମା ନାମକ ପରିବ୍ରାଜକ ବାସ କରୁଥିଲା । ତା’ର ଅନେକ ବସ୍ତ୍ର ବିକ୍ରି ହେବା କାରଣରୁ ବିପୁଳ ଧନରାଶି ଜମା ହୋଇଥିଲା । ସେହି ପରିବ୍ରାଜକ (ବିପୁଳ ଧନରାଶି ହେତୁରୁ) କାହାକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରୁନଥିଲା । ସେ ନିଜର ସେହି ଧନମାତ୍ରାକୁ ନିଜ ଗୃହରୁ ଦିବାରାତ୍ର ବାହାରକୁ ଯିବାକୁ ଦେଉନଥୁଲା, (ଅର୍ଥାତ୍ ତ୍ୟାଗ କରୁନଥିଲା) । ପରଧନ ହରଣକାରୀ କୌଣସି ଭୂଇଁ ତା’ର (ଦେବଶର୍ମାର) ଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ସେହି ଧନରାଶିକୁ ଦେଖ୍ ଚିନ୍ତା କରିବାକୁ ଲାଗିଲା – ‘କିଭଳି ଭାବରେ ମୁଁ ଏହାର ଧନକୁ ଅପହରଣ କରିବି ।’’

15. विक्रमार्के राज्यं कुर्वति कश्चित् योगी उज्जायिर्नी प्रति आगतः । स च वेदज्योतिभरतशास्त्रादिषु अतीव कुशलः, किं बहुना ? तत्सदृशोऽन्यो नास्ति । स साक्षात् सर्वज्ञ एव । एकदा विक्रमो राजा तस्य प्रसिद्धिं श्रुत्वा तमाह्वातुं पुरोहितं प्रेषितवान् । पुरोहितोऽपि तदान्तिकं गत्वा नमस्कृत्याब्रवीत् – ‘भोः स्वामिन्, राजा भवन्तमाह्मयाति, तदागन्तव्यम् ।’

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ରାଜ୍ୟଶାସନ କରିବା ସମୟରେ କୌଣସି ଏକ ଯୋଗୀ ଉଜ୍ଜୟିନୀରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେ ବେଦ, ଜ୍ୟୋତିଷ ଏବଂ ଭରତଶାସ୍ତ୍ରାଦି ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ଅତୀବ ଦକ୍ଷ ଥିଲେ । ଅଧିକା ବା କ’ଣ କହିବା ? ତାଙ୍କ ଭଳି ଆଉ କେହି ନଥିଲେ । ସେ ସାକ୍ଷାତ୍ ସର୍ବଜ୍ଞ ଥିଲେ । ଥରେ ରାଜା ବିକ୍ରମ ତାଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ଡାକିବା ପାଇଁ ନିଜର ପୁରୋହିତଙ୍କୁ ପଠାଇଲେ । ପୁରୋହିତ ମଧ୍ୟ ସେହି ଯୋଗୀଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ନମସ୍କାର କରି କହିଲେ ସ୍ଵାମୀ ! ରାଜା ଆପଣଙ୍କୁ ଡକାଇ ଅଛନ୍ତି, ସେଠାକୁ (ରାଜଦରବାରକୁ) ଯାଆନ୍ତୁ ।

16. दीपोत्सवः भारतीयानां प्रसिद्धं पर्व अस्ति । अस्य प्रारम्भः रामायणकालात् अभवत् । यदा श्रीरामचन्द्रः रावणं निहत्य अयोध्यायाम् आगच्छत् तदा जनैः स्वगृहेषु मंगलसूचकाः दीपकाः प्रज्वालिताः । अस्मिन् उत्सवे जनाः लक्ष्मीपूजां कुर्वन्ति । अयमुत्सवः कार्त्तिकमासस्य अमावास्यायां संपाद्यते । पर्व इदम् प्रकाशस्य पर्व भवति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ଦୀପୋତ୍ସବ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପର୍ବ ଅଟେ । ଏହାର ଆରମ୍ଭ ରାମାୟଣକାଳରୁ ହୋଇଥିଲା । ଯେତେବେଳେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାବଣକୁ ମାରି ଅଯୋଧ୍ୟାକୁ ଆସିଥିଲେ ସେତେବେଳେ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିଜ ନିଜ ଘରମାନଙ୍କରେ ମଙ୍ଗଳସୂଚକ ଦୀପ ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ଉତ୍ସବରେ ଲୋକମାନେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପୂଜା କରନ୍ତି । ଏହି ଉତ୍ସବ କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ଅମାବାସ୍ୟାରେ ସଂପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ପର୍ବ ପ୍ରକାଶର ପର୍ବ ଅଟେ ।

17. कश्मिंश्चिद् तपोवने धौम्यनामा ऋषिः अवसत् । तस्य आश्रमे विद्यार्थिनः विद्याध्ययनार्थम् आगच्छन्ति स्म । तेषु शिष्येषु आरुणिः अपि एकतमः आसीत् । सः सौम्यः विनम्रः सरलहृदयश्च आसीत् । एकदा ऋषिः तं वर्षर्तौ आश्रमस्य क्षेत्रेषु जलं रोद्धुम् प्रेषयत । आरुणिः गुरोः आज्ञा स्वीकृत्य तथा कर्तुं क्षेत्रम् अगच्छत् । गुरोः आज्ञा कथं सफला भवेत् इति विचार्य स – निजशरीरमेव वन्धस्थाने अस्थापयत् ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କୌଣସି ଏକ ତପୋବନରେ ଧୌମ୍ୟ ନାମକ ଋଷି ବାସ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଆଶ୍ରମରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀମାନେ ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ଆସୁଥିଲେ । ସେହି ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଆରୁଣି ମଧ୍ଯ ଏକ ଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ । ସେ ସୁନ୍ଦର, ବିନମ୍ର ଓ ସରଳ ହୃଦୟର ଥିଲେ । ଥରେ ଋଷି ତାକୁ ବର୍ଷାଋତୁରେ ଆଶ୍ରମର କ୍ଷେତରେ ଜଳ ରୋକିବାକୁ ପଠାଇଲେ । ଆରୁଣି ଗୁରୁଙ୍କର ଆଜ୍ଞାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ସେହିପରି କରିବାକୁ କ୍ଷେତକୁ ଗଲେ । ଗୁରୁଙ୍କର ଆଜ୍ଞା କିପରି ସଫଳ ହୋଇପାରିବ ଏହା ବିଚାରକରି ସେ ନିଜ ଶରୀରକୁ ହିଁ ବନ୍ଧ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ଥାପନ କଲେ ।

18. को न जानाति महात्मनो गान्धिनो नाम । एष खलु महापुरुषो न केवलं भारतस्य हितमाचचार, अपितु विश्वस्यापि जगतः । यद्यपि नास्ति साम्प्रतं महात्मा गान्धी अस्मिन्नवसरे जगति भैतिकेन देहेन, किन्तु यशः शरीरेण अद्यापि विद्यते, स्थास्यति च चिरम् । सत्यम्, अहिंसा, लोकसेवा च रत्नन्नयमस्य जीवनस्य प्रधानमुदेश्यमासीत् । एततत्रयस्य उपासनयैव एष विश्ववन्दनीयो जातः ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Grammar अदृष्टगद्यानुवाद

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – କିଏ ନ ଜାଣେ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ନାମ । ଏହି ମହାପୁରୁଷ କେବଳ ଭାରତର ହିତସାଧନ କରିନାହାଁନ୍ତି, ପରନ୍ତୁ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ତଥା ସଂସାରର ହିତସାଧନ କରିଛନ୍ତି । ଯଦିଚ ବର୍ତ୍ତମାନ ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ନାହାଁନ୍ତି ଏହି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଭୌତିକ ଶରୀରରେ; କିନ୍ତୁ ଯଶ ଶରୀରରେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ରହିଛନ୍ତି ଓ ଚିରକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଥ‌ିବେ । ସତ୍ୟ, ଅହିଂସା ଓ ଲୋକସେବା ତିନିଗୋଟି ରତ୍ନ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରଧାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା । ଏହି ତିନଗୋଟିଦ୍ଵାରା ସେ ବିଶ୍ୱବନ୍ଦିତ ହେ।ଇଛନ୍ତିା

19. मनुष्य: जीवननिर्वाहय यां कामपि आजीविकां गृहीतुं शक्नोति । पठनं, पाठनं, कृषि, वाणिज्यं, सेवाकर्म, समाजसेवादिकं वा प्रन्तु स सदा जीवन साफल्या सत्कर्म अवश्य कुर्यात् । निरूदेश्यं जीवनं विनश्यति । अतः कदाचिदपि उदेश्यत्यागो न विधेयः । मनुष्यस्य सदूयोगेन सदुदेश्यमपि अवश्यं पूर्णं भवति ।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ – ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ନିର୍ବାହ ନିମନ୍ତେ ଯେକୌଣସି ଜୀବିକା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ । ପଠନ, ପାଠନ, କୃଷି, ବାଣିଜ୍ୟ, ସେବାକର୍ମ ବା ସମାଜସେବାଦି, କିନ୍ତୁ ସେ ସର୍ବଦା ଜୀବନର ସଫଳତା ନିମନ୍ତେ ସତ୍ଵକର୍ମ ଅବଶ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରହିତ ଜୀବନ ବିନଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ କେବେହେଲେ ମଧ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟର ସତ୍ ଉଦ୍ୟୋଗଦ୍ଵାରା ସଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମଧ୍ଯ ନିଶ୍ଚୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

Odisha State Board CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः Textbook Exercise Questions and Answers.

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Poem 3 वसन्तः Question Answer

GROUP – A

(क) बन्धनीमध्यात् शुद्धम् उत्तरं चित्वा लिखत-

1. व्यपैति _________ ।
(ग्रीष्म:, शीतं, वृष्टि:)
Answe:
शीतं

2. _________ च स्पृहा मन्दीभवति क्रमेण ।
(दृढ़कम्बलाय, स्नानाय, भ्रमणाय)
Answer:
दृढ़कम्बलाय

3. प्रवालवन्त: _________ विभान्ति ।
(तरव:, गिरय:, गुरव:)
Answer:
तरव:

4. प्राप्त: _________ वसन्तकाल: ।
(प्रकोपाय, प्रमोदाय, प्रकर्षाय)
Answer:
प्रमोदाय

5. प्राप्तः प्रमोदाय _________ ।
(ग्रीष्मकाल:, वर्षाकाल:, वसन्तकाल:)
Answer:
वसन्तकाल:

6. प्रतापम् _________ प्रकटिकरोति ।
( राजा, अर्क:, शूरः )
Answer:

7. _________ प्रतापाधिगमेन तुष्टा ।
(सोधो:, भर्तुः, राज्ञः)
Answer:
भर्तुः

8. भर्तुः प्रतापाधिगमेन _________ ।
(तुष्टा, रुष्टा, तप्ता)
Answer:
तुष्टा

9. छायापि दत्ते _________ आश्रितानाम् ।
(गुणम्, रतिम्, सुखम् )
Answer:

10. नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति _________ ।
(माला:, वृक्षाः, तारा : )
Answer:
वृक्षाः

11. नवैनवैरङ्कुरितै _________ ।
(प्रकम्पैः, प्रवालैः, प्रकामैः )
Answer:
प्रवालैः

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

12. _________ पारणयेव तृप्ताः ।
(कुपोषिताः, उपेविताः, उपोषिता: )
Answer:
उपोषिता:

13. नदन्ति नन्दन्ति च तैः _________ ।
(विहङ्गा:, भुजङ्गाः, प्लवङ्गाः)
Answer:
विहङ्गा:

14. उदेति _________ तरुपल्लावाग्रे ।
(भाव:, रङ्ग:, राग:)
Answer:
राग:

15. उदेति राग : _________ ।
( मयूरकण्ठे, शुककण्ठे, कलकलकण्ठे)
Answer:
कलकलकण्ठे

16. उदेति रागो हृदयेषु _________ ।
(यूनाम्, केषाम्, येषाम् )
Answer:

17. उदेति रामः _________ अधरोष्ठे ।
(सुनिता, वनिता, अनिता )
Answer:
वनिता

18. उद्यानभूमौ _________ लताश्च ।
( गौरव:, शिशवः, तरव:,)
Answer:
तरव:

19. पुष्पाणि येनाखिलमेव _________ ।
(अश्वम्, विश्वम्, पार्श्वम्)
Answer:
विश्वम्

20. विभाति वर्णलिखितैक _________ ।
(गोत्रम्, गात्रम्, चित्रम्)
Answer:
चित्रम्

21. च्यूतद्रुमेभ्यः _________ मद्यम् ।
(फलानि, कुसुमानि, पत्राणि )
Answer:
कुसुमानि

22. पिपासवो यत् परितो _________ ।
(खादन्ति, गच्छन्ति, भ्रमन्ति)
Answer:
भ्रमन्ति

23. पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च _________ ।
( सक्ताः, रक्ताः, शक्ता: )
Answer:
रक्ताः

24. रसालवृक्षोपवनेषु _________ ।
(दत्त:, चित्त:, मत्त:)
Answer:

25. _________ कस्य हरेन्न चित्तम् ।
(पुंस्कोकिलः, विहङ्गमः, प्लवङ्गमः)
Answer:

26. पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न _________ ।
(ज्ञानम्, भावम्, चित्तम्)
Answer:

27. जनस्य _________ रतिप्रियस्य ।
(मतेन, गीतेन, सत्येन)
Answer:

28. सत्याभिधानाः _________ क्रियन्ते ।
(यशोदाः, क्षणदाः, जलदा:)
Answer:
कुसुमानि

29. _________ परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(पौराः, वृद्धाः, वाला:)
Answer:
पौराः

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

30. पौराः परां _________ आप्नुवन्ति ।
(प्रीतिम्, कीर्तिम्, निर्वृतिम्)
Answer:

31. पौराः _________ निर्वृतिमाप्नुवन्ति ।
(भृशं, सदा, परां )
Answer:
परां

32. दोलोत्सवं विरचयन्ति समर्च्य _________ ।
(विष्णुम्, कृष्णम्, रामम् )
Answer:
कृष्णम्

33. नृत्यन्ति संप्रति जना अथ _________ ।
(पूर्णिमायाम्, अमावास्यायाम्, संक्रन्तौ)
Answer:

34. लिम्पन्ति वर्ष्मणि _________ परिरभ्य दोर्भ्याम् ।
(अथ:, यूथ:, भिथः)
Answer:
भिथ:

35. संजाताः स्मरविवशाः स्त्रियः _________ ।
(जनास:, पुमांसः, देवास 🙂
Answer:

36. _________ प्रबलमदा वसन्तकाले ।
(नृत्यन्ति, निन्दन्ति, नन्दन्ति)
Answer:
नन्दन्ति

37. नन्दन्ति प्रबलमदा _________ ।
( वसन्तकाले, वर्षाकाले, ग्रीष्मकालो)
Answer:
वसन्तकाले

(ख) अतिसंक्षेपेण उत्तरं लिखत –

1. किं व्यपैति ?
Answer:
ଶୀତମ୍ ।

2. दृढ़कम्बलाय क्रमेण किं मन्दी भवति ?
Answer:
ସ୍ପୃହା ।

3. प्रवालवन्त: के विभान्ति ?
Answer:
ତରକଃ ।

4. किम्भूताः तरवः विभान्ति ?
Answer:
ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ।

5. किमर्थं वसन्तकाल: प्राप्तः ?
Answer:
ପ୍ରମୋଦାୟ।

6. अर्कः किं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ପ୍ରତାପମ୍ ।

7. कः प्रतापं प्रकटीकरोति ?
Answer:
ଅଧଃ ।

8. कस्य प्रतापाधिगमेन छाया तुष्टा ?
Answer:
ଭତୁଃ ।

9. का अश्रितानां सुखं दत्ते ?
Answer:
ଛାୟା ।

10. नवाम्बुसिक्ता इव के भान्ति ?
Answer:
ବୃକ୍ଷାଃ ।

11. के नदन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

12. के नन्दन्ति ?
Answer:
ବିହଙ୍ଗାଃ।

13. केंषां हृदयेषु राग: उदेति ?
Answer:
ପୂନାମ୍ ।

14. कुत्र तरव: लता च विभिन्नवर्णानि पुष्पाणि विकासयन्ति ?
Answer:
ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ।

15. तरवः लताश्च उद्यानभूमौ कानि विकासयन्ति ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ।

16. चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि किं क्षरन्ति ?
Answer:
ମଦ୍ୟମ୍ ।

17. क: चित्तं न हरेत् ?
Answer:
ପୁଂସ୍କୋକିକଃ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

18. काः सत्याभिधानाः क्रियन्ते ?
Answer:
କ୍ଷଣଦଃ ।

19. के परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା/ପୌରାଃ ।

20. पौराः किम्भूतां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ?
Answer:
ପରାମ୍ ।

21. जना: पूर्णिमायाम् संप्रति किं विरचयन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବମ୍ ।

22. जना: कं समर्च्य नृत्यन्ति ?
Answer:
କୃଷ୍ଣମ୍ ।

23. पूर्णिमायां जनाः किं कुर्बन्ति ?
Answer:
ଦୋଳୋତ୍ସବଂ ବିରଚୟନ୍ତି/କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ।

24. स्त्रियः पुमांसः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ସ୍ଵରବିବଶଃ ।

25. द्विपदः चतुष्पदः च कीदृशा: संजाताः ?
Answer:
ପ୍ରଣୟଭରା ।

GROUP – B

(ग) संक्षेपेण (षड्भि: वाक्यै:/पज्चविंशत्यापदै:) उत्तरं लिखत –

1. वसन्ते सूर्यः छाया च किं कुरुतः ?
Answer:
ବସନ୍ତେ କ୍ରମଶଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମ୍ ଉତ୍ତାପଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପତ୍ନୀ ଭବତି ଛାୟା । ସା ଭୁଭଃ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧା ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ଭବତି । ସା ଛାୟା ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଭିଂ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦଂ ପ୍ରଦଦାତି ।

2. विहङ्गाः कथं नदन्ति नन्दन्ति च ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପକୃତିଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଭବତି । ବୃକ୍ଷ ପଲ୍ଲବିତଃ ଭବନ୍ତି । ନବପଲ୍ଲବାଯୁକ୍ତା ବୃକ୍ଷାଃ ନବଦଳି ଆର୍ଦ୍ରଃ ଇବ ଶୋଭନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଇବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିଲାଭାଂ କୃତ୍ୱ କୂଜନ୍ତି ଆନନ୍ଦିତାଃ ଚ ଭାବନ୍ତି ।

3. रागः कुत्र कुत्र उदेति ?
Answer:
ଯଦି ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପାଦପାନାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଦୃଶ୍ୟତେ । କୋକିଳସ୍ୟ କଣ୍ଠେ ରାଗ ଅର୍ଥାତ୍ ପଞ୍ଚମ ତାନଃ ଝଙ୍କୃତଃ ଭବତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାତଃ ଆବିର୍ଭବତି । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରୀତିଭାବ ଜାଗର୍ଭି ।

4. वसन्तकाले उद्यानभूमौ किं भवति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନେ ବୃକ୍ଷ ଲତାଃ ଚ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଏତେନ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ବିବିଧବର୍ଷେ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମିର୍ବ ଶୋଭତେ । ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ଚିତ୍ରରୂପମ୍ ଅତୀବ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ ଭବତି ।

5. कथं पिपीलिका: ऊर्ध्वमधश्च भ्रमन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

6. कथं क्षणदाः सत्याभिधानाः भवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତସ୍ୟ ସାୟଂକାଳିକଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋହରଂ ଭବତି । ସାୟଂକାଳେ ପରସ୍ପରେଣ ସନ୍ତୋଷକାମେନ ମନୋରଞ୍ଜନମିଚ୍ଛନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ସମ୍ମଳିତଃ ସନ୍ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିଷ୍ଣୁ ଆନନ୍ଦଲାଭାଂ କୃତ୍ୱା ରାତ୍ରେଃ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମକରଣସ୍ୟ ସାର୍ଥକତାଂ ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ତି । କ୍ଷଣଦା-କ୍ଷଣମ୍ ଉତ୍ସବଂ ବା ଦଦାତି ଇତି ଯା, ସା କ୍ଷଣାଦା ନାମ ରାତ୍ରୀ ।

7. पौराः केन रूपेण परां निर्वृतिम् आप्नुवन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତାଗମେ ପ୍ରକୃତିଃ ହରିତିମା ଭବତି । ବୃକ୍ଷା ନବପଲ୍ଲବୌ କୁସୁମୈ ଚ ସମୃଦ୍ଧା ଭବନ୍ତି । ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍କା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତା ନଗରବାସିନଃ ପୌରାଃ ବା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ ।

8. दोलोत्सवे तथा होलीदिने जना: किं कुर्वन्ति ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ବିବିଧବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ସୁସଜ୍ଜିତଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ଅନନ୍ତରଂ ତସ୍ୟ ପୂଜନମ୍ ଉତ୍ତମରୀତ୍ୟା କୃତ୍ୱା ତଂ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାପ୍ୟ
ଆନନ୍ଦେନ ନୃତ୍ୟନ୍ତ ଚ । ହୋଲିଦିନେ ଜନଃ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ପରସ୍ତରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ବିବିଧବର୍ଷେ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

9. प्रबलमदाः कथं वसन्तकाले नन्दन्ति ?
Answer:
ଯଦା ଧରାପୃଷେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ, ପୁରୁଷା ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ସମଗ୍ର ସଂସାରେ ଅନେକବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପାଶାଂ କାରଣାତ୍‌ ଏତେ ଅତିପ୍ରମତ୍ତାଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ବଳା ଭବନ୍ତେବ । ଅତଃ ଏବଂଭୂତଃ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

GROUP – C

(घ) प्रायशः चत्वारिंशता पदैः अष्टाभिः वाक्यैवी उत्तरं लिखत –

1. वसन्तकाले प्राप्ते किं किं भवति ?
अथवा, वसन्ते प्राकृतिकी शोभा कीदृशी ?
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାପ୍ତି କ୍ରମେଣ ଶୀତଂ ବ୍ୟପୈତି । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀ ଭବତି । ତରନଃ ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ ବିଭ୍ରାନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ କ୍ରମଶଃ ଉତ୍ତରାୟଣଂ ଭବତି । ତେନ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅଧ୍ଵକମୁଭାରଂ ଚ ପ୍ରକଟୟତି । ନବୈ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାକଃ ବୃକ୍ଷା ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି । ତଃ ବିହଙ୍ଗା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ । ରାଜଃ ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ, କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ, ବନିତାଧରୌଷେ, ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଚ ଉଦ୍‌ତି । ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାଶୟନ୍ତି । ଆମ୍ରବୃକ୍ଷଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧସୁଗନ୍ଧାନି କୁସୁମାନି ପୁଷ୍ପରସଂ ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ତନ୍ମଧୁ ପାତ୍ରୁମିଚ୍ଛବ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି । ଆମ୍ରବାଟିକାସୁ ଉନ୍ମତଃ କୋକିଳ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ବରେଣ ପଞ୍ଚମତାନଂ କୁର୍ବନ୍ ରସିକାନାଂ ମନଃ ହରତି । ବସନ୍ତେ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ମନୋହରୀ ଭବତି ।

2. वसन्ते सांस्कृतिकं चित्रं प्रदर्शयत ।
Answer:
ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାକୃତିକଶୋଭା ଯାଦୃଶୀ ମନୋହାରୀ ତାଦୃଶୀ ସାଂସ୍କୃତିକୀଶୋଭା ହୃଦୟଗ୍ରାହୀ ଭବତି । ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳୀନଂ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋର ମମ୍ । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ମନୋରଞ୍ଜନ ମିଚ୍ଛ ନ୍ତଃ ଜନଃ ଏକତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନା ଗ୍ୟାଦିଷ୍ଠୁ ଆନନ୍ଦ ଲଚ୍ଛ୍।ରାତ୍ରଃ ନଗରେଷୁ ବିବିଧେଷୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରୀତିକର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ୍ୟ ଭବନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣା ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ଦୃଷ୍ଟ୍ରା ଆବାଳବୃଦ୍ଧବନିତାଃ ପୌରା ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଭବତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନାଃ କୃଷ୍ଣ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । ହୋଲିଦିନେ ମିଥ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଶରୀରେ ଲମ୍ଫନ୍ତି । ବସତ୍ତାଗମେ ପ୍ରିୟଂ, ପୁରୁଷା, ଚ କାମବିବଶଃ ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ପ୍ରେମୁଣା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣା ଭବନ୍ତି । ପ୍ରବଳମଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ବିଶ୍ୱସ୍ମିନ୍ ଅନେକ ବହିଃ ବିକଚସୁମୈ ନନ୍ଦନ୍ତି । ଏବଂମୂଳ ବସନ୍ତକାଳ ସର୍ବେଷା କୃତେ ଆନନ୍ଦଦାୟକଃ ଭବତି ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧

व्यपैति शीतं दृढकम्बलाय
स्पृहा च मन्दीभवति क्रमेण ।
प्रवालवन्तस्तरवो विभान्ति
प्राप्तः प्रमोदाय वसन्तकाल: ॥ ९ ॥

ବ୍ୟପୈତି ଶୀତଂ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ
ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି କ୍ରମେଣ ।
ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବେ ବିଭାନ୍ତି
ପ୍ରାତଃ ପ୍ରମୋଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ॥ ୧ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶୀତାଂ ବ୍ୟପେତି କ୍ରମେଣ ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ ସ୍ପୃହା ଚ ମନ୍ଦୀଭବତି । ତରବ ପ୍ରବାଳବତଃ ବିଭାନ୍ତି, ବସନ୍ତକାଳୀ ପ୍ରମୋଦାୟ ପ୍ରାପ୍ତ |

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ବ୍ୟପେତି = ଦୂରକୁ ଚାଲିଯାଏ । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ କମ୍ବଳରେ ଘୋଡ଼ିହେବାକୁ । ତରକଃ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ନବପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ । ବିଭାନ୍ତି = ଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରମୋଦାୟ = ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ । ପ୍ରାପ୍ତ = ସମାଗତ ।

ଅନୁବାଦ – ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ଓ କ୍ରମେ କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କି ହେବାର ସ୍ପୃହା ମନ୍ଦୀଭୂତ ହୁଏ । ବୃକ୍ଷମାନେ ନବପଲ୍ଲବରେ ବିଶୋଭିତ ହୁଅନ୍ତି, ବସନ୍ତ ସମୟ ଆନନ୍ଦ ନିମନ୍ତେ ସମାଗତ ହୁଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସାହିତ୍ୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧକବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ କବି ଋତୁରାଜସ୍ୟ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭାଂ ମନୁଜୟେ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ।

କାଳସ୍ୟ ଋତୁଚକ୍ରଣ ଘୂର୍ଣାୟମାନଂ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଚ ଭବତି ସଂସାରମ୍ । ଋତୁଃ ଅପି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳଂ ଭବତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଧରାତଳମ୍ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା କ୍ରମଶଃ ଦୁଃସହଂ ଶୀତଂ ଦୂରଂ ପ୍ରୟାତି । ଶରୀରେ ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳମ୍ ଆଚ୍ଛାଦୟିତଂ ସ୍ପୃହା ନ ଭବେତି । ବୃକ୍ଷା କିସଳୟେ ମଣ୍ଡିତାଃ ଶୋଭନ୍ତେ । ଅତଃ ସର୍ବେଷାମ୍ ଆନନ୍ଦାୟ ବସନ୍ତକାଳ ସମାଗତଃ ଏବ । କବି ଯଥାରୀତ୍ୟା ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନସନ୍ଦେଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣୟତି ତଦେବ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ରଚନାବଳୀ ସ୍ଥିତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ନାମକ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର କିପରି ଆଗମନ ହୋଇଛି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସମୟର ଋତୁଚକ୍ରରେ ସବୁକିଛି ଘୂର୍ଣାୟମାନ ତଥା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ, ଏପରିକି ସ୍ବୟଂ ଋତୁ ମଧ୍ୟ । ଏଣୁ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତ ପରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ଶୀତ ଅପସରିଯାଏ ବା ଚାଲିଯାଏ । କମ୍ବଳ ଢାଙ୍କିହେବାର ସ୍ପୃହା ଧୀରେ ଧୀରେ କମିଆସେ । ଶୀତର ଅନ୍ତିମ କାଳ ତଥା ବସନ୍ତର ଅୟମାରମ୍ଭରେ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନୂତନ ପଲ୍ଲବ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶକୁ ବିଶୋଭିତ କରିଦିଏ । ସଭିଙ୍କ ମନରେ ଉନ୍ମାଦନା ତଥା ଆନନ୍ଦ ଭରିଦେବାପାଇଁ ଚିରବସନ୍ତକାଳର ଶୁଭାଗମନ ହୁଏ । ଏଣୁ କବି ଯେପରିଭାବେ ବସନ୍ତକାଳର ଆଗମନ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ବ୍ୟପୈତି = ବି +ଅପ + ଏତି । ପ୍ରବାଳବନ୍ତସ୍ତରବୋ = ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ + ତରବାଃ ।

ସମାସ – ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ଦୃଢ଼ କମ୍ବଳ, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବସନ୍ତକାଳୀ = ବସନ୍ତସ୍ୟ କାକଃ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – କ୍ରମେଣ = ‘ପ୍ରକୃତ୍ୟାଦିଭ୍ୟ’ ଯୋଗେ ୩ୟା । ଦୃଢ଼କମ୍ବଳାୟ = ସ୍ପୃହାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ । ତରବାଃ ୧ ମା । ପ୍ରମୋଦାୟ = ନିମିତ୍ତାର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରବାଳବନ୍ତଃ = ପ୍ରବାଳ + ବତୁପ୍ । ପ୍ରାପ୍ତ = ପ୍ର + ଆପ୍ + କ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

ଶ୍ଳୋକ – ୨

शनैरुदीचीमभिहिण्डमान:
प्रतापमर्कः प्रकटीकरोति ।
भर्तुः प्रतापाधिगमेन तुष्टा
छायाऽपि दत्ते सुखमाश्रितानाम् ॥२॥

ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ
ପ୍ରତାପମର୍କ ପ୍ରକଟୀକରୋତି ।
ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାମେନ ତୁଷ୍ଟା
ଛାୟାଽପି ଦତ୍ତେ ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ ॥ ୨ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଶନଃ ଉଦୀଚୀମ୍ ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ ଅକଃ ପ୍ରତାପଂ ପ୍ରକଟୀକରୋତି । ଛାୟା ଭତୁଃ ପ୍ରତାପାର୍ଶ୍ଵମେନ ତୁଷ୍ଟା ଆଶ୍ରିତାନାଂ ସୁଙ୍ଖ ଦଭେ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଶନଃ = ଧୀରେ ଧୀରେ । ଉଦୀଚୀମ୍ = ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ । ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଯାଉ ଯାଉ । ଅକଃ = ସୂର୍ଯ୍ୟ । ପ୍ରତାପମ୍ = ତେଜକୁ । ଛାୟା = ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ । ଭତୁଃ = ନିଜ ସ୍ଵାମୀ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର । ତୁଷ୍ଟା = ସନ୍ତୁଷ୍ଟ । ଦତ୍ତେ = ଦେଇଥାଏ ।

ଅନୁବାଦ – ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତର ଦିଗକୁ ଯାଉ ଯାଉ ସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ତାପକୁ ପ୍ରକାଶିତ କରୁଛନ୍ତି । ସୂର୍ଯ୍ୟପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବଦ୍ଵାରା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀସୁନ୍ଦରରାଜମହୋଦୟଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ତରାୟଣଗତଃ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତଃ ବ୍ୟପେତି, ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ସୂର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ବଦିଶି ଭବେତି ପ୍ରାଚୀ ଅସ୍ତଂ ଯାତି ଚ। ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶନଃ ଉତ୍ତରଦିଶଂ ଗଚ୍ଛନ୍ ପ୍ରକୃଷ୍ଟତାପଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ଦୈବୀ ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସ୍ଵକାନ୍ତସ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରଭାବବୃଦ୍ଧି ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ସତୀ ତଦାଶ୍ରିତେଭ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦଦାତି । ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଦ୍ୟାବସ୍ଥା ଇଦୃଶୀ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଛାୟା କିପରି ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

କ୍ରମଶଃ ଶୀତର ଅବସାନ ହୋଇଛି ଓ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନ ହୋଇଛି । ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଉଦୟ ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ହୋଇ ପଶ୍ଚିମରେ ଅସ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ଉତ୍ତରାଭିମୁଖୀ ହୋଇ ପ୍ରଚଣ୍ଡ ତାପ ପ୍ରକଟିତ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଉତ୍ତାପ ବେଳାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପତ୍ନୀ ଛାୟା ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ବୃଦ୍ଧିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟା ହୋଇ ଆଶ୍ରିତମାନଙ୍କୁ ସୁଖ ବା ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏଭଳି ସମୟ ହିଁ କେବଳ ବସନ୍ତର ସମୟ ଅଟେ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଶନୈରୁଦୀଚୀମଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଶନିଃ + ଉଦୀଚୀମ୍ + ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ । ପ୍ରତାପମକଃ = ପ୍ରତାପମ୍ + ଅର୍କ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଗମେନ 1 ପ୍ରତାପ + ଅଷ୍ଟମେନ । ଛାୟାଽପି = ଛାୟା + ଅପି । ସୁଖମାଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସୁଖମ୍ + ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ ।

ସମାସ – ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = ପ୍ରତାପସ୍ୟ ଅଧ୍ଵମଃ, ତେନ (୬୩ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଅକଃ = କଉଁରି ୧ମା । ପ୍ରତାପମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ଭର୍ଦ୍ଧ୍ୱ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପ୍ରତାପାଧ୍ଵମେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଆଶ୍ରିତାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ଅଭିହିଣ୍ଡମାନଃ = ଅଭି + ହିଣ୍ଡ୍ + ଶାନଚ୍ । ତୁଷ୍ଟା = ତୁଷ୍ + କ୍ତ + ଟାପ୍ । ଦତ୍ତେ = ଦା + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୩

नवाम्बुसिक्ता इव भान्ति वृक्षाः
नवैर्नवैरङ्कुरितैः प्रवालैः ।
उपोषिताः पारणयेव तृप्ता:
नदन्ति नन्दन्ति च तैर्विहङ्गाः ॥ ३ ॥

ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି ବୃକ୍ଷାଃ
ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାଳେଃ ।
ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟେବ ତୃପ୍ତାଃ
ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ତୈର୍ବିହଙ୍ଗାଃ ॥ ୩ ॥

ଅନ୍ବୟ – ବୃକ୍ଷ ନମଃ ନମଃ ଅଙ୍କୁରିତଃ ପ୍ରବାହଃ ନବାୟୁସିକ୍ତା ଇବ ଭାନ୍ତି, ଉପୋଷିତଃ ପାରଣୟା ତୃପ୍ତା ଇବ, ତୈଃ ବିହଙ୍ଗା ତୃପ୍ତା ନଦନ୍ତି ନନ୍ଦନ୍ତି ଚ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ନମଃ = ନୂତନ । ପ୍ରବାହୈ = ପତ୍ରଦ୍ୱାରା । ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନୂତନ ଜଳଯୁକ୍ତା । ନଦନ୍ତି = କୂଜନ କରନ୍ତି । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି । ଉପୋଷିତଃ = ଉପବାସ କରିଥିବା । ପାରଣୟା = ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ୱାରା ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷମାନେ ନୂତନ ନୂତନ ଅଙ୍କୁର ପଲ୍ଲବଦ୍ୱାରା ନବଜଳଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଭଳି ଶୋଭିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଯେପରି ଉପବାସ କରିଥିବା ଲୋକ ବ୍ରତାନ୍ତ ଭୋଜନଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ହୋଇଥାଏ, ସେହିପରି ପକ୍ଷୀମାନେ ନୂତନ କିଶଳୟ ଭକ୍ଷଣଦ୍ଵାରା ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାମହିମପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଧାରଃ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ପିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକୀ ରମଣୀୟ ଶୋଭା ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ପ୍ରକୃତଃ ଅପରୂପସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକଟି କରୋତି । ପ୍ରକୃତିଃ ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଲ୍ୟସ୍ୟରୂପିଣୀ ଚ ଭବତି । ନବପଲ୍ଲବୌ ପାଦପା ନବଜଲିଂ ଆର୍ଦ୍ର ଇବ ରାଜନ୍ତେ । କୃତୋପବାସା ଜନଃ ଯଥା ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନେନ ତୃପ୍ତା ଭବନ୍ତ ତଥୈବ ପକ୍ଷିତଃ କିସଳୟାନାଂ ଭକ୍ଷଣେନ ତୃପ୍ତିମ୍ ଆସାଦ୍ୟ କୂଜନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ଭବନ୍ତି ଚ। ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାମହିମ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତର କର୍ଣ୍ଣଧାର ବିଦ୍ବାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟଙ୍କ ବିରଚିତ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତୀ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତର ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ଅତି ମନୋହର ତଥା ଭାବବ୍ୟଞ୍ଜକ ହେବା ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପ୍ରକୃତିର ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟ ହୋଇଛି । ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନବପଲ୍ଲବ ଅଙ୍କୁରିତ ହୋଇଛି । କୂଜନ କରୁଛନ୍ତି । ସତେ ଅବା ବ୍ରତାଚାରୀ ଉପବାସରେ ରହିବା ପରେ ବ୍ରତାନ୍ତଭୋଜନ ଗ୍ରହଣ କରି ତୃପ୍ତ ତଥା ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଅତୀବ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବ + ଅମ୍ବୁସିକ୍ତା । ନବୈର୍ନବୈରଙ୍କୁରିତିଃ = ନମଃ + ନମଃ + ଅଙ୍କୁରିତଃ । = ପାରଣୟା + ଇବ । ତୈର୍ବିହଙ୍ଗା = ତିଃ + ବିହଙ୍ଗାଃ ।

ସମାସ – ନବାୟୁସିକ୍ତା = ନବଅମ୍ବୁଭଃ ସିକ୍ତା (୩ୟା ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବୃକ୍ଷଃ = କର୍ଭରି ୧ମା । ଅଙ୍କୁରିତଃ, ପ୍ରବାହଃ = କରଣେ ୩ୟା । ତିଃ = କରଣେ ୩ୟା = ପାରଣୟା = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସିକ୍ତାଃ = ସିଚ୍ + କ୍ତ । ତୃପ୍ତି = ତୃପ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୪

उदेति रागतिरुपल्लवाग्रे
उदेति रागः कलकण्ठकण्ठे ।
उदेति रागो वनिताधरौष्ठे
उदेति रागो हृदयेषु यूनाम् ॥ ४ ॥

ଉଦେତି ରାଗସ୍ତ୍ରରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ
ଉଦେତି ରାଗଃ କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ।
ଉଦେତି ରାଗେ। ବନିତାଧରୌଷେ
ଉଦେତି ରାଗୋ ହୃଦୟେଷୁ ୟୁନାମ୍ ॥ ୪ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠେ ରାଗ ଉଦ୍ୟୋତି । ବନିତାଧରୌଷେ ରାଗ ଉଦ୍‌ତି । ଯୂନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ରାଗ ଉଦେତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ବୃକ୍ଷର କିଶଳୟ ଅଗ୍ରଭାଗରେ । ରାଗଃ = ରକ୍ତିମା/ସଂଗୀତର ତାନ / ଲାକ୍ଷାରସ / ପ୍ରୀତି । କଳକଣ୍ଠ = କୋକିଳ ।

ଅନୁବାଦ – ବୃକ୍ଷକିଶଳୟାଗ୍ରଭାଗରେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଛି । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ ସଂଗୀତର ତାନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ରମଣୀର ଅଧରୋଷ୍ଠରେ ଲାକ୍ଷାରସ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଅଛି । ତରୁଣମାନଙ୍କର ହୃଦୟରେ ରତି ବା ପ୍ରୀତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ କୁତ୍ର କୁତ୍ର କିଂ କିଂ ଭାବଂ ପରିଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ଧରାପୃଷ୍ଠ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନଂ ଭବତି । ପ୍ରାକୃତିକପରିବେଶଃ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଣ ଅପରୂପ ଧାରୟତି । ଯଦା ବସନ୍ତଃ ଆଗଚ୍ଛତି ତଦା ବୃକ୍ଷାମାଂ କିସଳୟାଗ୍ରଭାଗେ ରକ୍ତିମା ଆବିର୍ଭବତି । କୋକିଳକଣ୍ଠେ ପଞ୍ଚମତାନଃ ନିଃସରତି । ରମଣୀନାମ୍ ଅଧରେ ଓଷ୍ଠ ଚ ଲାକ୍ଷାରାଗସ୍ୟ ସମୁଦୟଂ ଜାୟତେ । ତରୁଣାନାଂ ହୃଦୟେଷୁ ଅନୁରାଗୀ ପ୍ରୀତିଃ ବା ସମୁଦେତି । ବସନ୍ତକାଳେ ଏତାଦୃଶଃ ବିକାରଃ ପରିଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ଆଧୁନିକ ସଂସ୍କୃତ କବିବର ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ କେଉଁଠାରେ କ’ଣ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ସବୁକିଛି ନୂତନରୂପ ଧାରଣ କରେ । ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ଭରିଯାଏ । ବୃକ୍ଷ କିଶଳୟର ଅଗ୍ରଭାଗ ରକ୍ତିମା ବା ଲାଲ୍ ବର୍ଷକୁ ଧାରଣ କରେ । କୋକିଳର କଣ୍ଠରେ କୁହୁତାନ ଧ୍ଵନି ଗୁଞ୍ଜରିତ ହୁଏ । ରମଣୀମାନେ ବିବିଧ ଲାକ୍ଷାରସଦ୍ବାରା ନିଜର ଅଧରୋଷ୍ଠକୁ ରଞ୍ଜିତ କରିଥା’ନ୍ତି । ବସନ୍ତର ମୃଦୁମଳୟ ସ୍ପର୍ଶରେ ଯୁବକମାନଙ୍କଠାରେ କାମ ବା ମାଦକତା ଭରିଯାଏ । ସେମାନଙ୍କର ହୃଦୟ ପ୍ରୀତି ତଥା ପ୍ରେମର ପ୍ରବାହରେ ଚଳଚଞ୍ଚଳାୟିତ ହୁଏ । ଏସବୁ ପରିବର୍ଜନ କେବଳ ସେଇ ବସନ୍ତ ପାଇଁ ହିଁ ହୋଇଥାଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରାଗସ୍ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ରାତଃ + ତରୁପଲ୍ଲବ + ଅଗ୍ରେ । ବନିତାଧରୌଷେ = ବନିତା + ଅଧର + ଓଷ୍ଠ ।

ସମାସ – ତରୁପଲ୍ଲବାଗ୍ରେ = ତରୁଣା ପଲ୍ଲବାଃ, ତେଷା ଅଗ୍ର, ତସ୍ମିନ୍ (୬୩ ତତ୍) । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ = କଳଂ କଣ୍ଠେ ଯସ୍ୟ ଡଃ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ), ତସ୍ୟ କଣ୍ଠେ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବନିତାଧରୌଷେ = ଅଧରଂ ଚ ଓବଂ ଚ, ତସ୍ମିନ୍ (ଦ୍ବଦୁଃ), ବନିତାୟା ଅଧରୌଷ୍ଠ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ତରୁପଲ୍ଲବ।ଗ୍ରେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କଳକଣ୍ଠକଣ୍ଠ, ହୃଦୟେଷୁ = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ରାଗଃ = ରଞ୍ଜ୍ + ଘଞ୍ଚ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୫

उद्यानभूमौ तरवो लताश्च
विभिन्नवर्णानि विकासयन्ति ।
पूष्याणि येनाखिलमेव विश्वं
विभाति वर्णालिखितैकचित्रम् ॥ ५ ॥

ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବୋ ଲତାଶ୍ଚ
ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ବିକାସୟନ୍ତି ।
ପୁଷ୍ପ।ଣି ଯେନ।ଖ୍ଳଳମେବ ବିଶ୍ୱଂ
ବିଭାତି ବର୍ଣ୍ଣାଲିଖୂକଚିତ୍ରମ୍ ॥ ୫ ॥

ଅନ୍ବୟ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ ତରବାଃ ଲତଃ ଚ ବିଭିନ୍ନବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାଣି ବିକାସୟନ୍ତି । ଯେନ ଅଖ୍ୟ ବିଶ୍ବମ୍ ଏବ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଫୁଲବଗିଚାରେ । ତରବ = ବୃକ୍ଷମାନେ । ବିକାସୟତ୍ତି = ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରାନ୍ତି । ଅଖୁମ୍ = ସମସ୍ତ । ଆଲିଖମ୍ = ଅଙ୍କିତ ।

ଅନୁବାଦ – ପୁଷ୍ପାଦ୍ୟାନରେ ବୃକ୍ଷ ଓ ଲତାମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ପ୍ରସ୍ଫୁଟନ କରନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ସକଳ ବିଶ୍ବ ବା ସବୁସ୍ଥାନ ହିଁ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ପରି ଦେଖାଯାଉଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତବାଙ୍ମୟସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧିକବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ପୁଷେ ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରସ୍ୟ ରମଣୀୟଂ ଦୃଶ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାୟାଂ ବୃକ୍ଷେଷୁ ଲତାସୁ ଚ ବିବିଧାନି ବର୍ଣ୍ଣାନି ପୁଷ୍ପାନି କୁସୁମାନି ବା ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତାନି ଭବନ୍ତି । ଚତୁର୍ଦିଗ ସୁଗନ୍ଧସ୍ୟ ମହକଂ ବିସ୍ତାରିତଃ ଭବତି । ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକାସେନ ସକଳଂ ବିଶ୍ଵ ବିବିଧରଙ୍ଗି କୁସୁମୈ ବିଭିନ୍ନବୟଃ ଅଙ୍କିତମ୍ ଏବଂ ଚିତ୍ରମ୍ ଇବ ଦୃଶ୍ୟତେ । କବେ ମନୋଜ୍ଞା ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତସ୍ୟ ବାସମ୍ ଅଧୂକଂ ମନୋମୁଗ୍ଧକରଂ କରୋତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ସଂସ୍କୃତ ବାଙ୍ମୟର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ମହୋଦୟ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତ ଋତୁରେ ପୁଷ୍ପଦ୍ଵାରା ଅଙ୍କିତ ଚିତ୍ରର ରମଣୀୟ ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ପୁଷ୍ପବାଟିକାରେ ବୃକ୍ଷ ତଥା ଲତାମାନଙ୍କରେ ନାନା ଜାତିର, ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲମାନ ଫୁଟିଥାଏ । ଚାରିଆଡ଼େ ସୁବାସର ମହକ ଖେଳିଯାଏ । ଆଉ ଏହି ନାନା ରଙ୍ଗର ଫୁଲରେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ବ ଚିତ୍ରିତ ହେବାପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ । ସତେ ଅବା ରଙ୍ଗତୁଳୀରେ’ ଚିତ୍ରକର ଏକ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କରିଛି । ନାନା ବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପର ଶୋଭା ଚିତ୍ରପ୍ରତିମ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । କବିଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ମନୋରମ ପରିକଳ୍ପନା ବସନ୍ତର ବାସକୁ ଅଧ‌ିକ ମନୋମୁଗ୍ଧକର କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଲତାଶୃ = ଲତାଃ + ଚ । ଯେନାଞ୍ଛଳମେବ = ଯେନ + ଅଞ୍ଜୁଳମ୍ + ଏବ । ବର୍ଣ୍ଣାଲିସ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଣ୍ଣ + ଆଲିଖ + ଏକଚିତ୍ରମ୍ ।

ସମାସ – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଉଦ୍ୟାନସ୍ୟା ଭୂମି, ତସ୍ୟାମ୍ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ବର୍ଣ୍ଣାଲିଗ୍‌କଚିତ୍ରମ୍ = ବର୍ଷେ ଆଲିଖୁମ୍ (୩ୟା ତତ୍), ଏବଂ ଚିତ୍ର ଯସ୍ୟ ତମ୍ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଉଦ୍ୟାନଭୂମୌ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ତରବ, ଲତାଃ = କଉଁରି ୧ ମା । ଯେନ = କରଣେ ୩ୟା । ଅଖ୍ୟ, ବିଶ୍ବମ୍ = ଅବ୍ୟୟ ଯୋଗେ ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଆଲିଖମ୍ = ଆ + ଲିଖ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୬

चूतद्रुमेभ्यः कुसुमानि मद्यं
क्षरन्ति निष्पादितसौरभाणि ।
पिपासवो यत् परितो भ्रमन्ति
पिपीलिका ऊर्ध्वमधश्च रक्ताः ॥ ६ ॥

ବୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟଂ
କ୍ଷରନ୍ତି ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି ।
ପିପାସବୋ ଯତ୍ ପରିତୋ ଭ୍ରମନ୍ତ
ପିପୀଲିକା ଊର୍ଷ୍ଟମଧଶ୍ଚ ରକ୍ତା ॥ ୬ ॥

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

ଅନ୍ବୟ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ ନିଷ୍ପାଦିତସୌରଭାଣି କୁସୁମାନି ମଦ୍ୟ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ପିପାସବ ପିଫାଲିକା ରକ୍ତା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ ଅଧଃ ପରିତଃ ଚ ଭ୍ରମନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଆମ୍ବଗଛରୁ । ସୌରଭାଣି = ସୁଗନ୍ଧିତ । କୁସୁମାନି = ପୁଷ୍ପମାନ । ମଦ୍ୟମ୍ = ମଧୁ । ପିପାସବଃ = ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି । ପିପୀଲିକାଃ = ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ । ରକ୍ତାଃ = ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ । ପରିତଃ = ଚାରିଆଡ଼େ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ସୁଗନ୍ଧିତ କୁସୁମମାନ ମଧୁ କ୍ଷରଣ କରନ୍ତି, ଯାହାକୁ କି ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରି ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇ ଉପରକୁ, ତଳକୁ ଓ ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗସ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ବସନ୍ତକାଳେ ଆମ୍ରବୃ କ୍ଷାମାଂ କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତଃ ମଧୁମାସ-ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ଅସ୍ଥିନ୍ କାଳେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେ ବକୁଳ ଦୃଶ୍ୟତେ । ବସନ୍ତାଗମେ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷେଭ୍ୟ ସିଦ୍ଧଗନ୍ଧାନି ପୁଷ୍ପାଣି ମଧୁ କ୍ଷରନ୍ତି । ଯତ୍ ମଧୁ ପାତୁମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତଃ ରକ୍ତା ପିପୀଲିକା ବୃକ୍ଷାଣାମ୍ ଅଧଃ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପରିତଃ ଚ ସାଗ୍ରହଂ ଭ୍ରମନ୍ତ ବସନ୍ତସ୍ୟ ଏତାଦୃଶୀ ଶୋଭା ଅତୀବ ରମଣୀୟା ଭବତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ ମାର୍ମିକ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ସାଂପ୍ରତିକ ଯୁଗର ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ଆମ୍ବଗଛର ମଧୁପାନ କରିବାକୁ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କିପରି ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମଣ କରୁଛନ୍ତି ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ବସନ୍ତକୁ ମଧୁମାସ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ସମୟରେ ଆମ୍ବଗଛରେ ବଉଳ ଦେଖାଯାଏ । ସେହି ଆମ୍ବବଉଳରୁ ସୁଗନ୍ଧିତ ମଧୁ ଝରେ । ସେ ମଧୁକୁ ପାନ କରିବାକୁ ଅନୁରକ୍ତ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନେ କେତେବେଳେ ଉପରକୁ, କେତେବେଳେ ତଳକୁ ତ ପୁଣି କେବେ ଗଛର ଚାରିପାଖରେ ଧାଡ଼ିଧାଡ଼ି ହୋଇ ବୁଲୁଥା’ନ୍ତି । ଆମ୍ବଗଛର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ଦୃଶ୍ୟ ଅତୀବ ରମଣୀୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । କବିଙ୍କର ବସନ୍ତର ନିଚ୍ଛକ ଅନୁଭବ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଅତୀବ ମାର୍ମିକ ତଥା ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ କରିପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵମଧଶ୍ଚ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍ + ଅଧଃ + ଚ ।

ସମାସ – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟ = ଚୂତସ୍ୟ ଦ୍ରୁମଃ, ତେଭିଂ (୬ଷ୍ଠ ତତ୍) । ଉର୍ଦୁମଧଃ = ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମ୍‌ ଅଧଃ (କର୍ମଧାରୟଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ଚୂତଦ୍ରୁମେଭ୍ୟଃ = ଅପାଦାନେ ୫ମୀ । କୁସୁମାନି = କଉଁରି ୧ ମା । ମଦ୍ୟମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା । ପିପାସନଃ, ପିପୀଲିକା = କଉଁରି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନିଷ୍ପାଦିତଃ = ନିଃ + ପଦ୍ + ଣିଚ୍ + କ୍ତ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୭

रसालवृक्षोपवनेषु मत्तः
उञ्चयन् पञ्चमञ्चितेन ।
पुंस्कोकिलः कस्य हरेन्न चित्तं
जनस्य गीतेन रतिप्रियस्य ॥ ७ ॥

ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଶ୍ରୁ ମତଃ
ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପଞ୍ଚମଞ୍ଚେନ ।
ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ହରେନ୍ନ ଚିରଂ
ଜନସ୍ୟ ଗୀତେନ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ॥ ୭ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ ମଭଃ ଅଞ୍ଚେନ ଗୀତେନ ପଞ୍ଚମମ୍ ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ ପୁଂସ୍କୋକିଳ କସ୍ୟ ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ ଜନସ୍ୟ ଚିତ୍ତ ନ ହରେତ୍ ?

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ରସାଳବୃକ୍ଷ = ଆମ୍ରବୃକ୍ଷ । ମରଃ = ଉନ୍ମତ୍ତ । ଅଞ୍ଚେନ = ସ୍ୱମଧୁର ସ୍ଵରଦ୍ଵାରା । ପଞ୍ଚମମ୍ = ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = କାମୀଜନର । ଚିତ୍ତମ୍ = ମନକୁ ।

ଅନୁବାଦ – ଆମ୍ବଗଛର ଉପବନମାନଙ୍କରେ ଉନ୍ମଉ ଆଞ୍ଚ୍ତେନ = ସ୍ଵମଧୁର ସ୍ଵର ଦ୍ଵାରା ପଞ୍ଚମମ୍ ପଞ୍ଚମସ୍ୱରକୁ କାମୀଜନର ମନକୁ ହର୍ଣ କରି ନ ପାରେ ? (ସମସ୍ତଙ୍କର ମନକୁ ହରଣ କରିଥାଏ ।)

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ପଣ୍ଡିତପ୍ରବରଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଉପବନସ୍ୟ ଶୋଭା କୀଦୃଶୀ ଭବତି ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତର୍ଥେ ଆଗ୍ରୋପବନେଷୁ ଶାଖାନ୍ତରାଳେ ଉପବିଶ୍ୟ ମରଃ କୋକିନଃ ସୁଲଳିତେନ ଗୀତସ୍ଵରେଣ ପଞ୍ଚମଂ ତାନଂ କୁର୍ବନ୍ କସ୍ୟ ରସିକସ୍ୟ ମନଃ ନ ହରତି ? ସର୍ବେଷା ଚିତ୍ତହରଣଂ କରୋତି ଇତି ରାବଂ । ଅତଃ ବସନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଭାବେଣି କେବଳଂ ନ ପ୍ରକୃତିଃ ପରନ୍ତୁ ପ୍ରାଣିନଃ ପ୍ରଭାବିତା ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ବସନ୍ତକାଳେ କୋକିଳସ୍ୟ କୁହୁତାନଂ ସର୍ବେରାଂ ହୃଦୟେଷୁ କାମଭାବଂ ଜାଗରିତଂ କରୋତି । କବେ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହଣୀୟଂ ଗ୍ରହଣୀୟଂ ଚ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଣ୍ଡିତପ୍ରବର କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ମଦମତ୍ତ କୋକିଳର କୁହୁତାନ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ବସନ୍ତର ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ଆଗମନ ମାତ୍ରକେ ଶିହରିଯାଏ ବନ ଉପବନର ପ୍ରାକୃତିକ ଶୋଭା । ରସାଳ ଆମ୍ର ଆମ୍ରରସକୁ ଭକ୍ଷଣ କରି କୋଇଲିର କଣ୍ଠ ହୁଏ ସୁମଧୁର । ଆମ୍ବର ରସ ଯେତିକି ମଧୁର ତା’ଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ମଧୁର ପୁରୁଷ କୋକିଳର ସ୍ୱର। ସତେ ଅବା ସଙ୍ଗୀତର ସାଧନା କରେ ସେ । ସୁମଧୁର ସଙ୍ଗୀତର ପଞ୍ଚମ ସ୍ୱରକୁ କଣ୍ଠରେ ଧାରଣ କରି କୁହୁତାନ କରେ କୋକିଳ ଆଉ ଏହି ସ୍ବନ ଶ୍ରବଣରେ କେଉଁ କାମୀଜନର ଅବା ମନ ବିହ୍ବଳିତ ନ ହୁଏ । ସମସ୍ତଙ୍କର ମନ ଆନନ୍ଦରେ ବିଭୋର ହୋଇଯାଏ । ସତରେ ବସନ୍ତରେ କୋକିଳର କୁହୁତାନ କବିବରଙ୍କୁ ଯେପରି ଆକୃଷ୍ଟ କରିଛି ତାହା ବେଶ୍ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାଳବୃକ୍ଷ + ଉପବନେଷୁ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚୟନ୍ । ପଞ୍ଚମମଞ୍ଚେନ = ପଞ୍ଚମମ୍ + ଅଞ୍ଚନ । ହରେଜ = ହରେତ୍ + ନ ।

ସମାସ – ରସାଳବୃକ୍ଷାପବନେଷୁ = ରସାନଃ ବୃକ୍ଷ (କର୍ମଧାରୟ), ବନସ୍ୟ ସମୀପମ୍ (ଅବ୍ୟୟୀଭାବ), ରସାଳ ବୃକ୍ଷଣାମ୍ ଉପବନମ୍, ତେଷୁ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ରତିପ୍ରିୟସ୍ୟ = ରତିଃ ପ୍ରିୟ ଯସ୍ୟ, ତସ୍ୟ (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ରସାଳବୃଷୋପବନେଷୁ = ଅର୍ଧରଣେ ୭ମୀ । ଅଞ୍ଚେନ, ଗୀତେନ = କରଣେ ୩ୟା । କସ୍ୟ, ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ଚିତ୍ତମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ମଶଃ = ମନ୍ + କ୍ତ । ଉଦଞ୍ଚୟନ୍ = ଉତ୍ + ଅଞ୍ଚ୍ + ଶତୃ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୮

सन्तोषकामेन परस्परेण
समेषा सायमितो जनेन
संगीतनाट्येषु कृतक्षणेन
सत्याभिधाना: क्षण्णदा: क्रियन्ते ॥ ८॥

ସନ୍ତୋଷକାମେନ ପରସ୍ପରେଣ
ସମେୟୁଷା ସାୟମିତୋ ଜନେନ ।
ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ କୃତକ୍ଷଣେନ
ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ କ୍ଷଣଦଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ॥ ୮॥

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସାୟମ୍ = ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ । ସମୟୁଷା = ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ। ସଙ୍ଗୀତ ନାଟୋଷୁ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟାଦିରେ । କୃତକ୍ଷଣେନ = ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ । କ୍ଷଣଦା = ରାତ୍ରି । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଯଥାର୍ଥ ନାମରେ ।

ଅନୁବାଦ – ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନଙ୍କର ଏଠାରେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନୃତ୍ୟବାଦ୍ୟ, ଗୀତନାଟକାଦିରେ ମନକୁ ଆନନ୍ଦିତ କରାଇ ରାତ୍ରି ନିଜର ନାମକୁ ଯଥାର୍ଥ କରିଅଛି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତସ୍ୟ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ କୃତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତୀ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ଉତ୍ସବମୁଖରରାତ୍ରି ପ୍ରସଙ୍ଗେ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖକୁ ମାନବାଃ’’ । ଜନଃ ଦିବସଂ କାର୍ଯ୍ୟ କୁର୍ବନ୍ତଃ ସାୟଂକାଳେ ଶ୍ରମଲାଘବାର୍ଥୀ ନୃତ୍ୟ-ବାଦ୍ୟ-ଗୀତ- ନାଟ୍ୟଷୁ ନିମଜ୍ଜିତଃ ଭବନ୍ତି । ବସନ୍ତସନ୍ଧ୍ୟାୟ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ଅତୀବ ମନୋରମିଂ ଭବତି । ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତାଚଳଂ ଗତେ ବିନୋଦମ୍ ଅଭିଳଷତଃ ଜନା ପରସ୍ପରଂ ମିଳିତ୍ୱ ନୃତ୍ୟଗୀତବାଦ୍ୟନାଟ୍ୟଶୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ୟ ରାତ୍ରେ ‘କ୍ଷଣଦା’ ଇତି ନାମ ଯଥାର୍ଥୀ କୁର୍ବନ୍ତି । ରାତ୍ରେ ଅପରଂ ନାମ କ୍ଷଣଦା ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷଣମ୍ ଆମୋଦଂ ଦଦାତି ଇତି କ୍ଷଣଦା । ବସ୍ତୁତଃ କବେ ଏତାଦୃଶଂ ବର୍ଣ୍ଣନମ୍ ଅତୀବ ଭାବୋଦ୍ଦୀପକଃ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ପ୍ରୋକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତର ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ବିଦ୍ୱାନ୍ ତଥା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ କୃତ କବିତା ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳର ଉତ୍ସବମୁଖର ରାତ୍ରିର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

‘‘ଉତ୍ସବପ୍ରିୟା ଖଳୁ ମାନବା’ ଅର୍ଥାତ୍ ମନୁଷ୍ୟମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ସବପ୍ରିୟ । ସାରାଦିନ ପରିଶ୍ରମ କରି ନିଜର ଶ୍ରମଲାଘବ ନିମନ୍ତେ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳରେ ନୃତ୍ୟ, ବାଦ୍ୟ, ଗୀତ ଓ ନାଟ ଆଦିରେ ନିମଜ୍ଜିତ ହୁଅନ୍ତି । ଏଣୁ ସନ୍ଧ୍ୟାସମୟରେ ସନ୍ତୋଷକାମୀ ଜନମାନେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ନାଟମଣ୍ଡପରେ, ଆଖଡ଼ାଶାଳରେ ନାଚଗୀତରେ ମଜ୍ଜିଯା’ନ୍ତି । ଏହିପରି ଆନନ୍ଦପ୍ରଦାୟିନୀ ରାତ୍ରି କ୍ରମେ କ୍ଷଣଦା ନାମର ଯଥାର୍ଥତାକୁ ବହନ କରେ I ରାତ୍ରିର ଉତ୍ସବଦାୟିନୀ ନାମହିଁ ଯଥାର୍ଥ ହୁଏ । ଯେ ପ୍ରକାର କବି ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ତାହା ବେଶ୍ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇପାରିଛି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ସାୟମିତୋ = ସାୟମ୍ + ଇତଃ । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ସତ୍ୟ + ଅଭିଧାନଃ ।

ସମାସ – ସନ୍ତୋଷକାମେନ = ସନ୍ତୋଷ କାମୟତେ ଇତି, ତେନ (ଉପପଦ ତତ୍) । କୃତକ୍ଷଣେନ = କୃତଃ କ୍ଷତଃ, ତେନ (କର୍ମଧାରୟଃ) । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଶ୍ରୁ = ସଗୀତଂ ଚ ନାଟ୍ୟ ଚ ତେଷୁ (ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ) । ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ ଯସ୍ୟା ସା (ବହୁବ୍ରୀହିଃ) । କ୍ଷଣଦା = କ୍ଷଣଂ ଦଦାତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସନ୍ତୋଷକାମେନ, ପରସ୍ପରେଣ = କରଣେ ୩ୟା । ସଂଗୀତନାଟ୍ୟଷୁ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । କୃତକ୍ଷଣେନ, ଜନେନ = ଅନୁସ୍ତେ କର୍ଭରି ୩ୟା । କ୍ଷଣଦା, ସତ୍ୟାଭିଧାନଃ = ଉକ୍ତ କର୍ମଣି ୧ମା ।

ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ – କୃତ = କୃ + କ୍ତ । ସତ୍ୟ = ସତ୍ + ଯତ୍ । ସଂଗୀତ = ସମ୍ + ଗୀ + କ୍ତ ।

CHSE Odisha Class 11 Sanskrit Solutions Poem 3 वसन्तः

ଶ୍ଳୋକ – ୯

प्रदर्शिनी: प्रीतिकरीस्सुमाना-
मायोजितास्सम्प्रति तत्र तत्र ।
विलोकायन्तो युववालवृद्धाः
पौराः परां निर्वृतिमाप्नुवन्ति ॥ ९ ॥

ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନା –
ମାୟୋଜିତାସସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ।
ବିଲୋକୟନ୍ତେ। ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧାଃ
ପୌରଃ ପରାଂ ନିର୍ବୃତିମାପୁବନ୍ତି ॥ ୯ ॥

ଅନ୍ୱୟ – ସଂପ୍ରତି ତତ୍ର ତତ୍ର ସୁମାନାମ୍ ଆୟୋଜିତା ପ୍ରୀତିକରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିନୀ ବିଲୋକୟତଃ ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା ପୌରଃ ପରମ୍ ନିର୍ବୃତିମ୍ ଆପ୍ଳାବନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସୁମାନାମ୍ = କୁସୁମ ବା ପୁଷ୍ପମାନଙ୍କର । ପ୍ରୀତିକରୀ = ଆନନ୍ଦକାରୀ । ପୌରା ପୁରଜନମାନେ । ପରାମ୍ = ପରମ । ନିର୍ବୃତିମ୍ = ଆନନ୍ଦକୁ ।
ଆୟୁବନ୍ତି = ପାଆନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ବର୍ତ୍ତମାନ (ବସନ୍ତକାଳରେ) ଏଠି ସେଠି ଆୟୋଜିତ ମନୋହାରୀ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀକୁ ଦେଖ୍ ଯୁବକ, ଶିଶୁ, ବୃଦ୍ଧ ନଗରଜନମାନେ ପରମ ଆନନ୍ଦ ପାଇଥା’ନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟା ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତର୍ତୀ ଅନୁଷ୍ଠିତଃ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତସ୍ୟ ଆଗମନେ ଧରିତ୍ରୀ ଶୋଭାମୟୀ ଭବତି । ସର୍ବତ୍ରୈବ ପୁଷ୍ପାନାଂ ସମୃଦ୍ଧି ଭବତି । ବିଭିନ୍ନେଷୁ ସ୍ଥଳେଷୁ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ନଗରବାସିନଃ ପରମମ୍ ଆନନ୍ଦ ଲଭନ୍ତେ । ପୁଷ୍ପଶୋଭାସମ୍ଭାରଃ ପରମପ୍ରୀତଃ ସନ୍ତଃ ପ୍ରକୃତ ସ୍ୱକୀୟଂ କୃତଜ୍ଞତାଂ ଜ୍ଞାପୟନ୍ତି । ଏତଦ୍ଵପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଦୃଷ୍ଟା ମନସି ପୁଷ୍ପବୃକ୍ଷରୋପଣାର୍ଥମ୍ ଇଚ୍ଛା ଜାୟତେ I କବେ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଅନନ୍ୟ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକଟି ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ପୁଷ୍ପପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଧରିତ୍ରୀ ହୁଏ ଶୋଭାବତୀ । ଚାରିଆଡେ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ହୁଏ ନାନାଜାତିର, ନାନାରଙ୍ଗର ପୁଷ୍ପସମ୍ଭାର । ଏସବୁକୁ ନେଇ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ସୁନ୍ଦର ପ୍ରଦର୍ଶନୀମାନ ଯାହାକୁ ଦେଖୁ ଦର୍ଶକ ହୁଏ ବିମୋହିତ । ଏ ପ୍ରଥା ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଯତ୍ନନେବାର ଆକାଂକ୍ଷା । କବିଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସତରେ ଅନନ୍ୟ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ପ୍ରୀତିକରୀସ୍‌ମାନାମାୟୋଜିତାସ୍‌ମ୍ପ୍ରତ = ପ୍ରୀତିକରୀ + ସୁମାନାମ୍ + ଆୟୋଜିତାଃ + ସଂପ୍ରତି । ନିତିମାପ୍ରୁବନ୍ତ = ନିବୃତିମ୍ + ଆୟୁବନ୍ତି ।

ସମାସ – ପ୍ରୀତିକରୀ = ପ୍ରୀତଂ କରୋତି ଇତି (ଉପପଦ ତତ୍) । ଯୁବବାଳବୃଦ୍ଧା = ଯୁନଃ ଚ ବାଳ ଚ ବୃଦ୍ଧ ଚ (ଦ୍ବଦୁଃ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ସୁମାନାମ୍ = ସମ୍ବନ୍ଧ ୬ଷ୍ଠୀ । ପୌରା କଉଁରି ୧ ମା । ନିତିମ୍ = କର୍ମଣି ୨ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ପ୍ରୀତିଃ = ପ୍ରୀଣ୍ + ସ୍କ୍ରିନ୍ । ନିର୍ବୃତି = ନି + ବୃତ୍ + ଭିନ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୦

दोलोत्सवे विरचयन्ति समर्च्य कृष्णं
नृत्यन्ति संप्रति जना अथ पूर्णिमायाम् ।
होलीदिने विविधवर्णविभिन्न चूर्णै-
लिम्पन्ति बर्ष्मणि मिथः परिरभ्य दोर्भ्याम् ॥ १० ॥

ଦୋଳୋତ୍ସବେ ବିରଚୟନ୍ତ ସମର୍ଥ୍ୟ କୃଷ୍ଣ
ନୃତ୍ୟନ୍ତ ସଂପ୍ରତି ଜନା ଅଥ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ ।
ହୋଲୀଦିନେ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣିବିଭିନ୍ନ ଚୂର୍ଣ୍ଣିଃ
ଲିମ୍ପତ୍ତି ବର୍ଷଣି ମିଥ ପରିରଭ୍ୟ ଦୋର୍ଜ୍ୟମ୍ ॥ ୧୦ ॥

ଅନ୍ବୟ – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ସଂପ୍ରତି ଦୋଳୋତ୍ସବେ କୃଷ୍ଣ ବିରଚୟନ୍ତି । ଅଥ ସମର୍ଥ୍ୟ ଜନଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି । ହୋଲୀଦିନେ ମିଶଃ ଦୋର୍ଜ୍ୟ ପରିରଭ୍ୟ ବିବିଧବର୍ତ୍ତେ ବିଭିନ୍ନଚୂ ବର୍ଷଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ସଂପ୍ରତି = ବର୍ତ୍ତମାନ । ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ୟକ୍ ପୂଜନ କରି । ମିଥା = ପରସ୍ପର । ଦୋ = ବାହୁଦ୍ୱାରା । କୋଳାକୋଳି ହୋଇ । ବର୍ଷଣି = ଶରୀରରେ । ଲିମ୍ପନ୍ତି = ଲେପନ କରନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତଃ ଶ୍ଳୋକଃ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳେ ଦୋଳୋତ୍ସବସ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନଂ ଭବଢି ।

ବସନ୍ତକାଳେ ନ କେବଳଂ ପ୍ରାକୃତିକୀ ଶୋଭା ଅପିତୁ ସାଂସ୍କୃତିକୋତ୍ସବଂ ପରିପାଳଂତେ । ବସନ୍ତେ ଦୋଳୋତ୍ସତଃ ଅନୁଷ୍ଠିତ୍ୟେ ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାଂ ଜନଃ କୃଷ୍ଣ ନାନା ବସ୍ତ୍ରାଦିଭିଂ ବିରଚୟନ୍ତି । ତଦନନ୍ତରଂ ତଂ ସମର୍ତ୍ତ୍ୟ ବିମାନୋପରି ସଂସ୍ଥାମ୍ୟ ନୃତ୍ୟନ୍ତ । କୃଷ୍ଣାନୁରାଗ ସର୍ବତ୍ର ବ୍ୟାୟୋତି । ଅତଃ ହୋଲୀଦିନେ ବାହୁଦ୍ଵୟେନ ଜନଃ ପରସ୍କରମ୍ ଆଲିଙ୍ଗା ନାନା ବହିଃ ଚୂର୍ଣ୍ଣେ ଦେହେ ଲିମ୍ଫନ୍ତି । ଅସ୍ମାକଂ ଦେଶ/ହୋଲୀଉତ୍ସବାଃ ରଙ୍ଗସ୍ୟ ଉତ୍ସବ ଏକତା ମୈତ୍ରା ଚ ଉତ୍ସବାଃ ରୂପେଣ ପରିପାଲ୍ୟତେ । ସଂସ୍କୃତୌ ଅପି ବସନ୍ତସ୍ୟ ଶୋଭା ପରଲକ୍ଷିତଂ ଭବତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶଂସିତ ଶ୍ଳୋକଟି ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ବିରଚିତ କବିତା ସଂକଳନ ଋତୁମଞ୍ଜରୀରୁ ସଂଗୃହୀତ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆନୀତ । ଏଠାରେ ବସନ୍ତକାଳରେ ଦୋଳୋତ୍ସବର ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି ।

ମାନବ ଜୀବନରେ ବିବିଧ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉତ୍ସବମାନ ପାଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ହୋଲିକୋତ୍ସବ ଅନ୍ୟତମ । ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ତିଥିରେ ଦୋଳୋତ୍ସବ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଏହି ଉତ୍ସବରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜା ଓ ଝୁଲଣ ଯାତ୍ରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ କୃଷ୍ଣ ବେଶରେ ସଜାଇ ଦିଆଯାଏ । ଲୋକେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରି ନାଚଗୀତ କରନ୍ତି । ହୋଲିଉତ୍ସବ ପାଳନ ନିମନ୍ତେ ପରସ୍ପର ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇ ହାତରେ ହାତ ଛନ୍ଦି କୋଳାକୋଳି ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ଓ ଅବିରକୁ ନିଜ ଶରୀରରେ ବିଲେପନ କରନ୍ତି । ଏହା ରଙ୍ଗର ଉତ୍ସବ ତଥା ଏକତା ଓ ମୈତ୍ରୀର ଉତ୍ସବରୂପେ ପରିପାଳିତ ହୁଏ ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳ + ଉତ୍ସବେ । ବିବିଧବର୍ଷବିଭିନ୍ନଚୂର୍ଣ୍ଣେର୍ଲିମ୍ପତ୍ତି = ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣବିଭିନ୍ନଚୂଷ୍ଠି + ଲିମ୍ପନ୍ତି ।

ସମାସ – ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଦୋଳାୟଃ ଉତ୍ସବାଃ, ତସ୍ମିନ୍ (୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) । ହୋଲୀଦିନେ = ହୋଲ୍ୟା ଦିନଂ, ୬ଷ୍ଠୀ ତତ୍) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ପୂର୍ଣ୍ଣିମାୟାମ୍ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ । ଦୋଳୋତ୍ସବେ = ଅଧିକରଣେ ୭ମୀ। କୃଷ୍ଣମ୍ = କର୍ମଣି = ୨ୟା । ବିବିଧବୟଃ, ବିଭିନ୍ନରୂ = କରଣେ ୩ୟା । ବର୍ଷଣି = ଅଧୂକରଣେ ୭ମୀ ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ସମର୍ଥ୍ୟ = ସମ୍ + ଅର୍ଥ + ଲ୍ୟାପ୍ । ପରିରଭ୍ୟ = ପରି + ରଭ୍ + ଲ୍ୟାପ୍ ।

ଶ୍ଳୋକ – ୧୧

संजाता: स्मरविवशा: स्त्रिय: पुमांस:
द्विपदश्च प्रणयभराश्चतुष्पदश्च ।
विश्वस्मिन् विकचसुमैरनेकवर्णे
नन्दन्ति प्रबलमदा वसन्तकाले ॥ ११ ॥

ସଂଜାତଃ ସ୍ମରବିବଶଃ ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ
ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ ।
ବିଶ୍ଵସ୍ମିନ୍ ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ
ନନ୍ଦନ୍ତି ପ୍ରବଳମଦା ବସନ୍ତକାଳେ ।। ୧୧ ।।

ଅନ୍ୱୟ – ପ୍ରିୟଃ ପୁମାଂଧଃ ତଂ ସ୍ମରବିବଶଃ ସଂଜାତା । ଦ୍ବିପଦଃ ଚ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚ ପ୍ରଣୟଭରା (ସଂଜାତାଃ) । ବସନ୍ତକାଳେ

ଶବ୍ଦାର୍ଥ – ପ୍ରିୟ = ସ୍ତ୍ରୀମାନେ । ପୁମାଂନଃ = ପୁରୁଷମାନେ । ସ୍ମରବିବଶଃ = କାମବିବଶ । ଦ୍ବିପଦଃ = ଦୁଇପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ମନୁଷ୍ୟ, ପକ୍ଷୀ ଆଦି । ଚତୁଷ୍ପଦଃ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀ, ବ୍ୟାଘ୍ର, ମୃଗାଦି । ବିକଚ = ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ । ସୁମିଂ କୁସୁମଦ୍ୱାରା । ନନ୍ଦନ୍ତି = ଆନନ୍ଦିତ ହୁଅନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁରୁଷମାନେ କାମବିହ୍ବଳ ହୋଇଯା’ନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଥ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ଆନନ୍ଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳର ପ୍ରବଳ ମାଦକତାରେ ଏହି ବିଶ୍ବ ବିବିଧବର୍ଣ୍ଣର ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପସଂଭାରଦ୍ଵାରା ଆନନ୍ଦକର ହୋଇଥାଏ ।

ସଂସ୍କୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଶ୍ଳୋକୋଽୟଂ ପଠିତଃ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକସ୍ଥ ମହାପଣ୍ଡିତଃ କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜଃ ବିରଚିତଃ ଋତୁମଞ୍ଜରୀ କବିତାୟାଂ ସଂଗୃହୀତଃ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟାତ୍ ଆନୀତଃ । ଅତ୍ର ଅସ୍ଥିନ୍ ଶ୍ଳୋକେ ବସନ୍ତକାଳସ୍ୟ ମହରଂ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ ।

ବସନ୍ତକାଳେ ପ୍ରାଣିନାଂ ଚିତ୍ତବିକାରଂ କଣଂ ଭବତଂ ତଦେବ ବର୍ଣ୍ଣିତମ୍ । କବିଂ କଥୟତି ଯତ୍ ଯଦା ଧରାତଳେ ବସନ୍ତସ୍ୟ ସମାଗମଃ ଭବତି ତଦା ପ୍ରିୟଃ ପୁରୁଷା ଚ କାମେନ ବଶୀଭୂତା ଭବନ୍ତି । ଦ୍ବିପଦଃ ଚତୁଷ୍ପଦଃ ପ୍ରାଣିନଃ ଅପି ସକଳେ ଜଗତି ଅନେକ ବର୍ଣ୍ଣାନାଂ ପୁଷ୍ପାନାଂ ବିକସନାତ୍ ଅତିପ୍ରମତ୍ତା ପ୍ରାଣିନଃ ଆନନ୍ଦନ ବିହ୍ଵଳଃ ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ସୋଽୟଂ ଉଚ୍ଚୈଃ ଯଥା – ‘ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ’ ଇତି ।

ଓଡ଼ିଆ ବ୍ୟାଖ୍ୟା – ଉକ୍ତ ଶ୍ଳୋକଟି ପଠିତ ସଂସ୍କୃତପ୍ରଭା ପୁସ୍ତକର ପଦ୍ୟଭାଗସ୍ଥ ‘ବସନ୍ତଃ’ ପଦ୍ୟରୁ ଆସିଅଛି । ଏହାର ରଚୟିତା କବି ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ ସୁନ୍ଦରରାଜ ଏଠାରେ ବସନ୍ତଋତୁର ମହାନତା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

ଭଗବାନ୍ ଯଥାର୍ଥରେ ଗୀତାରେ କହିଛନ୍ତି ଯେ – ‘ହେ ଅର୍ଜୁନ, ମୁଁ ହେଉଛି ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଆଉ ଋତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଁ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଋତୁନାଂ କୁସୁମାକରଃ ।’’ ସତରେ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବସନ୍ତର ଆଗମନରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ମହକିଯାଏ । ନବପଲ୍ଲବ ଓ ପୁଷ୍ପଦ୍ବାରା ପ୍ରାକୃତିକ ପରିବେଶ ବିମଣ୍ଡିତ ହୁଏ । ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ବସନ୍ତକାଳରେ କାମବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ବିବିଧ ଭାବନାରେ ନିମଗ୍ନ ହୁଅନ୍ତି । ଦୁଇପାଦ ଓ ଚାରିପାଦ ଥ‌ିବା ପ୍ରାଣୀମାନେ ସ୍ନେହ ଓ ପ୍ରେମରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଆନ୍ତି । ବସନ୍ତକାଳରେ ପୃଥ‌ିବୀର ନାନାବର୍ଣ୍ଣର ପୁଷ୍ପମାନ ବିକଶିତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ବ୍ୟାକରଣ:

ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ – ଦ୍ବିପଦଶ୍ଚ = ଦ୍ବିପଦଃ + ଚ । ପ୍ରଣୟଭରାଶ୍ଚତୁଷ୍ପଦଶ୍ଚ = ପ୍ରଣୟଭରା + ଚତୁଃ + ପଦଃ + ଚ । ବିକଚସୁମେରନେକବର୍ଷେ = ବିକଚସୁମଃ + ଅନେକବର୍ଷେ ।

ସମାସ – ସ୍ମରବିବଶଃ = ସ୍ମରେଣ ବିବଶଃ (୩ୟା ତତ୍) । ପ୍ରଣୟଭରା = ପ୍ରଣୟେ ଭରା (୭ମୀ ତତ୍) । ପ୍ରବଳମଦା = ପ୍ରବଳା ମହାଃ (କର୍ମଧାରୟ) । ଅନେକବର୍ଷେ = ନ ଏକ (ନୡ ତତ୍) ଅନେକା ବର୍ଚ୍ଛା, ତସ୍ମି (କର୍ମଧାରୟ) । ବିକବସୁମୈ = ବିକଚାନି ସୁମାନି ତୋ (କର୍ମଧାରୟ) ।

ସକାରଣବିଭକ୍ତି – ବସନ୍ତକାଳେ = ଅଧ୍ଵରଣେ ୭ମୀ । ଅନେକବ, ବିକଚସୁମୈ = କରଣେ ୩ୟା ।

ପ୍ରକୃତିପ୍ରତ୍ୟୟ – ନନ୍ଦନ୍ତି = ନନ୍ଦ୍ + ଝି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Book Solutions Download Pdf

BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Pdf Download

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Learn and Practise Grammar Book Solutions Download Pdf | 9th Class Sanskrit Grammar Question Answers Odia Medium

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Book Distribution of Marks

Latest/Revised Pattern of Evaluation & Distribution of Marks for the Current Academic Session & Onwards as Prescribed by BSE, Odisha [Third Language Sanskrit (TLS)]

Part-I (Objective)
1. ପ୍ରଦତ୍ତ ଅନୁଚ୍ଛେଦକୁ ଆଧାର କରି ୪ ଗୋଟି ବିକଳ୍ପ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଶୁଦ୍ଧ ଉତ୍ତର ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାପାଇଁ ୫ଟି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରାଯିବ। (1 × 5 = 5)
2. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ସକାରଣ ବିଭକ୍ତି ନିରୂପଣ ପାଇଁ ରେଖାଙ୍କିତ ୫ଟି ପଦସ୍ଥଳିରେ ଉତ୍ତର ନିରୂପଣ କରାଯିବ। (1 × 5 = 5)
3. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟିର ସନ୍ଧିବିଧାନ ପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (1 × 5 = 5)
4. ପଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟିର ସନ୍ଧିବିଚ୍ଛେଦ ପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (1 × 5 = 5)
5. ବ୍ୟାକରଣ ପୁସ୍ତକରୁ ୫ଟିର ଶବ୍ଦରୂପଗତ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (1 × 5 = 5)
6. ବ୍ୟାକରଣ ପୁସ୍ତକରୁ ୫ଟିର ଧାତୁରୂପଗତ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (1 × 5 = 5)
7. ବ୍ୟାକରଣ ପୁସ୍ତକର ‘ପଦପ୍ରକାରଣ’ରେ ଥ‌ିବା ‘ଅବ୍ୟୟ ପଦ’ ଓ ‘କାରକ – ବିଭକ୍ତି’ ଆଧାରରେ ୫ଟି ପଦ ପ୍ରୟୋଗ କରି ୫ଟି ପୃଥକ୍ ବାକ୍ୟ ରଚନା କରିବାପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (1 × 5 = 5)
8. ‘ଣ’ତ୍ବ ବିଧ, ‘ଷ’ତ୍ବ ବିଧ୍ ଓ କାରକ-ବିଭକ୍ତିରୁ ଅଶୁଦ୍ଧି ସଂଶୋଧନ ପାଇଁ ୫ଟି ବାକ୍ୟ ଦିଆଯିବ। ପ୍ରତି ବାକ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଅଶୁଦ୍ଧ-ସ୍ଥଳ ରହିବ। ରେଖାଙ୍କିତ ସ୍ଥଳରେ ସଂଶୋଧନ କରାଯିବ। (1 × 5 = 5)
9. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟି ବାକ୍ୟରୁ ୫ଟି ରେଖାଙ୍କିତ ପଦର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶନ ପାଇଁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। ଯଥା – ପିତାମହୀ ପୂର୍ବବତ୍ ଶନଃ ଉପବିଶତି। ଉତ୍ତର – ପିତାଙ୍କର ମାତା (1 × 5 = 5)
10. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟି ବାକ୍ୟ ଦିଆଯିବ। ରେଖାଙ୍କିତ ପଦକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖୁ ପ୍ରଶ୍ନ ନିର୍ମାଣ କରାଯିବ।
ଉଦାହରଣ – ତତଃ ମଣ୍ଡୁକଃ ଅବଦତ୍। ଉତ୍ତର – ତତଃ କଃ ଅବଦତ୍? (1 × 5 = 5)
Total = 50 Marks

Part-II (Subjective)
1. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୩ଟି ବାକ୍ୟରେ ୨ଟିର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ରୁ ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (2 × 5 = 10)
2. ପଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୩ଟି ବାକ୍ୟରେ ୨ଟିର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। ‘କ’ ଓ ‘ଖ’ରୁ ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (2 × 5 = 10)
3. ଗଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟିର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (2 × 5 = 10)
4. ପଦ୍ୟ ବିଭାଗରୁ ୫ଟିର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଦିଆଯିବ। (2 × 5 = 10)
5. ମାତୃଭାଷାରୁ ୮ଟି ବାକ୍ୟରୁ ୫ଟି ବାକ୍ୟର ସଂସ୍କୃତରେ ଅନୁବାଦ କରିବାକୁ ଦିଆଯିବ (2 × 5 = 10)
Total = 50 Marks

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

Odisha State Board BSE Odisha Class 9 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 9 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ସ୍ବରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ରୂପ
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ଅନ୍ତରେ ସ୍ବର ବା ଅଚ୍ ଥା’ନ୍ତି ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ବରାନ୍ତ ବା ଅଜନ୍ତ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ କେତେକ ନିର୍ବାଚିତ ସ୍ବରାନ୍ତଶବ୍ଦକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ବା ତତ୍‌ସଦୃଶ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କଲାବେଳେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ସେମାନଙ୍କର ମୂଳ ସ୍ବରୂପର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ନାହିଁ । ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ସୁପ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ‘ପଦ’ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଏ । ସେହି ପଦର ପ୍ରୟୋଗଯୋଗ୍ୟତା ରହେ । କାରକ ଓ ବଚନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ । ତହାକୁ ପଦ ବା ଶବ୍ଦରୂପ କୁହାଯାଏ ।

(କ) ଅକାରନ୍ତ ପୁଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ବାଳକ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 1
ଶବ୍ଦସୂଚୀ – ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମାନବ, ଜନ, ମହୋଦୟ, ମହାଦେବ, କୃଷ୍ଣ, ଗୋପାଳ, ବାସୁଦେବ, ବିଜୟ, ଅଶ୍ଵ, ଗଜ, ସିଂହ, ମୟୂର, କାକ, କପୋତ, ବୃକ୍ଷ, ପାଦପ, ପର୍ବତ, ଆମ୍ର, ବଟ, ଖଗ, ପିତାମହ, ବିଦ୍ୟାଳୟ, ପରିଣାମ, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବର୍ଣ୍ଣ, ଦେବ, ଶବ୍ଦ, ବ୍ୟବହାର, ଅଙ୍କ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।
ଉପର୍ୟ୍ଯୁକ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ମୂଳଶବ୍ଦର ଚବିଶ (୨୪) ଗୋଟି ରୂପ ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦ ରୂପଗୁଡ଼ିକର ଏକବଚନରେ ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ସୁନ୍ଦରଃ ବାଳକଃ ଅସ୍ଥି । (ସେ ବାଳକଟି ସୁନ୍ଦର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକଂ ପଶ୍ୟତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ଚାହୁଁଛି ।)
ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକେନ ସହ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ସେ ପିଲାଟି ସହିତ ଖେଳୁଛି ।)
ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାୟ ପୁସ୍ତକଂ ପଞ୍ଚମୀ ଦଦାତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବହି ଦିଏ ।)
ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି : ସଃ ବାଳକାତ୍ର ସନ୍ଦେଶଂ ଶୃଣୋତି । (ସେ ପିଲାଠାରୁ ଖବର ଶୁଣେ ।)
ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକସ୍ୟ ପିତା ଅଛି । (ସେ ପିଲାର ବାପା ଅଛନ୍ତି ।)
ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି : ଡଃ ବାଳକେ ବିଶ୍ଵସିତି । (ସେ ପିଲାଟିକୁ ବିଶ୍ଵାସ କରେ ।)
ସମ୍ବୋଧନ : ହେ ବାଳକ ! ଆଗଛ । (ହେ ବାଳକ ! ଆସ ।)

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ବି.ଦ୍ର. : ରାମ, ଅମର, ସୁର, ନର, ମୟୂର, ବୃକ୍ଷ, ଆମ୍ର, ଶିକ୍ଷକ, ମହାପୁରୁଷ, ଛାତ୍ର, ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ୩ୟା ଏକବଚନ ଓ ୬ ଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନ ରୂପରେ ‘ନ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଣ’ ହେବ । ଯଥା – ରାମ-ରାମେଣ-ରାମାଣାମ୍ ।
ଅମର – ଅମରେଣ, ଅମରାଣାମ୍
ନର – ନରେଣ, ନରାଣାମ୍
ବୃକ୍ଷ – ବୃକ୍ଷଣ, ବୃକ୍ଷାଣାମ୍
ଶିକ୍ଷକ – ଶିକ୍ଷକେଣ, ଶିକ୍ଷକାଣାମ୍
ଛାତ୍ର – ଛାତ୍ରେଣ, ଛାତ୍ରାଣାମ୍
ସୁର – ସୁରେଣ, ସୁରାଣାମ୍
ମୟୂର – ମୟୂରଣ, ମୟୂରାଣାମ୍
ଆମ୍ର – ଆମେଣ, ଆମ୍ରାଣାମ୍
ମହାପୁରୁଷ – ମହାପୁରୁଷେଣ, ମହାପୁରୁଷାଣାମ୍
ବ୍ୟବହାରେଣ, ବ୍ୟବହାରାଣାମ୍

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍‌ ନିରୂପୟତ ।
ରାମଃ, ଭାରତସ୍ୟ, ପୂର୍ବଭାଗେ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟଃ, ପର୍ବତଃ
Answer:
ରାମ, ଭାରତ, ପୂର୍ବଭାଗ, ପ୍ରଶ୍ନ, ହିମାଳୟ, ପର୍ବତଃ

୨ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଖଗ : ପ୍ରଥମ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ଖଗଃ

ସୁର : ଦ୍ଵିତୀୟା – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ସୁରାନ୍

ବୃକ୍ଷ : ଚତୁର୍ଥୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷାଭ୍ୟାମ୍

ମୃଗ : ଷଷ୍ଠୀ – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ମୃଗସ୍ୟ

ନର : ସପ୍ତମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ନରେଷୁ

ବଟ : ଦ୍ଵିତୀୟା – ଦ୍ଵିବଚନେ ।
Answer:
ବଟୌ

ବେଗ : ତୃତୀୟା – ଏକବଚନେ ।
Answer:
ବେଗେନ

ମାନବ : ପଞ୍ଚମୀ – ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ମାନବେଭ୍ୟଃ

ଘଟ : ସପ୍ତମୀ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ଘଟୟୋଃ

ପାଦପ : ସମ୍ବୋଧନ – ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ପାଦପୌ

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଖ) ଅକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ : ଫଳ

ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ୱିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ଫଳମ୍ ଫଳେ ଫଳାନି
ଦ୍ବିତୀୟା ଫଳମ୍ ଫଳେ ଫଳାନି

ଫଳଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତିରେ ରୂପ ବାଳକଶବ୍ଦର ଅନ୍ୟବିଭକ୍ତି ରୂପସଦୃଶ ହେବ । ସଂବୋଧନରେ ଫଳ ଫଳେ ଫଳାନି ହୁଏ ।
ଶବ୍ଦରୂପର ପ୍ରୟୋଗ :
ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି : ଫଳାନି ମଧୁରାଣି ସନ୍ତି । (ଫଳଗୁଡ଼ିକ ମଧୁର ।)
ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି : ସଃ ମଧୁରାଣି ଫଳାନି ଖାଦତି । (ସେ ମଧୁର ଫଳ ଖାଏ ।)
ପତ୍ର, ଉଦ୍ୟାନ, ପୁଷ୍ପ, ଚିତ୍ର, ମିତ୍ର, ବସ୍ତ୍ର, ପାତ୍ର, ମୁଖ, ନେତ୍ର, ଜ୍ଞାନ, ବଚନ, ନକ୍ଷତ୍ର, ପୁସ୍ତକ, ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଇତ୍ୟାଦି ଫଳଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

(ଗ) ଅକାରନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ :
ଲତା
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 2
ସଭା, ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା, ଜନତା, ରକ୍ଷା, କ୍ରୀଡ଼ା, କଥା, ମହିଳା, ଶୋଭା, ସୀତା, ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ନିନ୍ଦା, କଳା, କକ୍ଷା, କାନ୍ତା ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଲତାଶବ୍ଦ ରୂପ ସଦୃଶ ହୁଏ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖନୁଚ୍ଛେଦେ ଆକାରାନ୍ତସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
ଇୟଂ ପାଠଶାଳା ଅସ୍ତି । ସା ବାଳିକା ଅସ୍ୟା ପାଠଶାଳାୟାଂ ପଠତି । ସା ତତ୍ର ଗଡା଼ ଶିକ୍ଷିକାଂ ନମତି । ପାଠଶାଳାୟା ସମୀପେ ବାଟିକା ଅସ୍ତି । ସୀତା ପାଠଶାଳାୟା ପ୍ରଧାନାଚାର୍ଯ୍ୟା । ରମା ତାଂ ପତ୍ରିକାଂ ଦର୍ଶୟତି । ଅୟି ସୁଧେ । କଳଂ କୋଳାହଳ ଶୁୟତେ ? ମମ ସଖୀ ସୁଜାତା ଅପି ଆଗତା । ଜନା ତସ୍ୟା ସ୍ଵାଗତଂ ମାଳାଭି କୁର୍ବନ୍ତି ।
ଉତ୍ତରମ୍ :
(କ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଖ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଗ) ______________
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା

(ଘ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଙ) ______________
Answer:
ବାଟିକା

(ଚ) ______________
Answer:
ପାଠଶାଳା

(ଛ) ______________
Answer:
ରମା

(ଜ) ______________
Answer:
ପତ୍ରିକା

(ଝ) ______________
Answer:
ସୁଧା

(ଞ) ______________
Answer:
ଆଗତା, ସୁଜାତା

(ଟ) ______________
Answer:
ମାଳା

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

୨ । ଅଧୋଲିଖ୍ନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦଂ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ଲିଖିତ ।
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 3

(କ) ନରଃ ______________ ଶୋଭିତେ । (ବିଦ୍ୟୟା / ବିଦ୍ୟାମ୍)
Answer:
ବିଦ୍ୟୟା

(ଖ) ଅଧ୍ୟାପିକା ______________ ଉପହାରଂ ଦଦାତି । (ବନ୍ଦନାମ୍ / ବନ୍ଦନାୟୈ)
Answer:
ବନ୍ଦନାୟୈ

(ଗ) ମାଳାକାରଃ ______________ ପୁଷ୍ପାଣି ଆନୟତି । (ବାଟିକାୟଃ / ବାଟିକୟା)
Answer:
ବାଟିକାୟଃ

(ଘ) ଭୀଷ୍ନଃ ______________ ପୁତ୍ର ଆସୀତ୍ । (ଗଙ୍ଗାୟାଃ / ଗଙ୍ଗାୟାମ୍)
Answer:
ଗଙ୍ଗାୟାଃ

(ଙ) ରାମଃ ______________ ଅତୀବ ନିପୁନଃ । (ଚିତ୍ରକଳାମ୍ / ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍)
Answer:
ଚିତ୍ରକଳାୟାମ୍

୪ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ଅକାରାନ୍ତପୁଂଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ଆକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖିତ ।
(କ) ବାଳକୌ ଧାବତଃ । ______________ ଧାବତଃ । (ବାଳିକା)
Answer:
ବାଳିକେ

(ଖ) ବାଳକ ମୂଷିକଂ ପଶ୍ୟତି । ବାଳକଃ ______________ ପଶ୍ୟତି । (ମୂଷିକା)
Answer:
ମୂଷିକାଃ

(ଗ) ମାତା ସୁତାୟ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । ମାତା ______________ କନ୍ଦୁକଂ ଦଦାତି । (ସୁତା)
Answer:
ସୁତାୟୈ

(ଘ) ଇଦମ୍ ଆଚାର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଗୃହମ୍ । ଇଦମ୍ ______________ ଗୃହମ୍ । (ଆଚାର୍ଯ୍ୟ)
Answer:
ଆଚାର୍ଯ୍ୟା

(ଙ) ପୁଷ୍ପାଣି ବୃକ୍ଷାତ୍ ପତନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଣି ______________ ପତନ୍ତି । (ଲତା)
Answer:
ଲତାୟା

(ଘ) ଇ କାରାନ୍ତ :
ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ଅନ୍ତଃମସ୍ବର ‘ଇ’ ବା ଇକାର ହୋଇଥାଏ । ସେହି ମୂଳଶବ୍ଦକୁ ଇକାରାନ୍ତ କହନ୍ତି । ଇକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ, ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

(କ) ଇକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ମୁନି
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 4

କବି, ହରି, କପି, ଗିରି, ନୃପତି, ଅଗ୍ନି, ରବି ଆଦି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହୁଏ । ତୃତୀୟା ଏବଂ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତିରେ ହରି ଏବଂ ଗିରି ଶବ୍ଦର ରୂପରେ ଥ‌ିବା ‘ନ୍’ ର ‘ଣ୍’ କୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ; ଯଥା – ହରିଣ, ହରୀଣାମ୍, ଗିରିଣା, ଗିରୀଣାମ୍ । ଗିରି ଓ ହରି ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଦ୍‌ବଚନ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଗିର୍ଯ୍ୟୋ’ ଓ ‘ହର୍ଯ୍ୟୋ’ ହୋଇଥାଏ ।

୧ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟଷୁ ରେଖାଙ୍କିତାନାଂ ପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ଲିଖତ ।
(କ) ମୁନେ ! ରଷେ ଆଶ୍ରମଃ କୁତ୍ର ଅସ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ରଷି

(ଖ) କିଂ ତତ୍ର କପୟଃ ଅପି ସନ୍ତି ? ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କପି

(ଗ) ତେ ଅଗ୍ୌ ହବନଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – ଅଗ୍ୱି

(ଘ) କବିନା ବିଭାତି ସଭା । ମୂଳଶବ୍ଦ ______________
Answer:
ମୂଳଶବ୍ଦ – କବି

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ii) ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ବିବଚନ ବହୁବଚନ
ହରି ପ୍ରଥମା ହରିଃ ହରୟଃ
କପି ଦ୍ବିତୀୟା କପୀ
ଗିରି ତୃତୀୟା ଗିରିଣା ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି ଚତୁର୍ଥୀ ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌
ବିଧ୍‌ ପଞ୍ଚମୀ ବିଧେଃ
ରବି ଷଷ୍ଠୀ ରବ୍ୟୋଃ
ନୂପତି ସପ୍ତମୀ ନୃପତିଷୁ
ମୁନି ସମ୍ବୋଧନ ହେ ମୁନୀ !

Answer:

ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ବିବଚନ ବହୁବଚନ
ହରି ପ୍ରଥମା ହରିଃ ହରୀ ହରୟଃ
କପି ଦ୍ବିତୀୟା କମିଂ କପୀ କପୀନ୍ନ
ଗିରି ତୃତୀୟା ଗିରିଣା ଗିରିଭ୍ୟାଂ ଗିରିଭିଃ
ଅଗ୍ନି ଚତୁର୍ଥୀ ଅଗ୍ନୟେ ଅଗ୍ନିଭ୍ୟାମ୍‌ ଅଗ୍ନିଭ୍ୟଃ
ବିଧ୍‌ ପଞ୍ଚମୀ ବିଧେଃ ବିଧଭ୍ୟାମ୍‌ ବିଧୁଭ୍ୟଃ
ରବି ଷଷ୍ଠୀ ରବେଃ ରବ୍ୟୋଃ ରବୀନାମ୍‌
ନୂପତି ସପ୍ତମୀ ନୂପତୌ ନୃପତ୍ୟୋଃ ନୃପତିଷୁ
ମୁନି ସମ୍ବୋଧନ ହେ ମୁନେ ! ହେ ମୁନୀ ! ହେ ମୁନୟଃ ।

(iii) ଅଲିଖ ଅନୁଚ୍ଛେଦେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶବ୍ଦବିହିତପଦାନାଂ ସ୍ଥାନେ ‘ରବି’ ଶବ୍ଦ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ପୁନର୍ଲିଖନଂ କୁରୁତ ।
[ସୂର୍ଯ୍ୟ ସଂସାରଂ ପ୍ରକାଶୟତି । ସୂର୍ଯ୍ୟସ୍ୟ ଅରୁଣଂ ବିୟଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍ । ଚନ୍ଦ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟାତ୍ ଏବଂ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ । ସୂର୍ଯ୍ୟଣ ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ । ଜନଃ ସାଦରଂ ସୂର୍ଯ୍ୟାୟ ଅର୍ଘ୍ୟ ଦଦତି ।]
ଉତ୍ତର :
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
____________________________
Answer:
ରବିଃ ସଂସାରଂ ପରକାଶୟତି ।
ରବେଃ ଅରୁଣଂ ବିଶ୍ଵଂ ଦର୍ଶନୀୟମ୍‌ ।
ଚନ୍ଦୁଃ ରବେଃ ଏବ ପ୍ରକାଶଂ ଲଭତେ ।
ରବିନା ଏବ ବୟଂ ଜୀବାମଃ ।
ଜନାଃ ସାଦରଂ ରବୟେ ଅର୍ଘ୍ୟଂ ବଦତି ।

୪ । (i) ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତସ୍ଥାନେଷୁ ଅତିଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ବାକ୍ୟାନାଂ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଛାତ୍ର କବେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରୀ ଅତିଥେ ସମ୍ମାନଂ କରୋତି ।

(ଖ) ଅଧ୍ୟକ୍ଷ କବିତଃ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।
Answer:
ଅଧ୍ୟକ୍ଷ ଅତିଥ୍ୟ ପୁରସ୍କାରାନ୍ ଦଦାତି ।

(ଗ) ସଂ କବିନା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସଂ ଅତିଥୁନା ସହ ଗଛତି ।

(ଘ) ଅହଂ କବିଂ ପ୍ରଣମାମି ।
Answer:
ଅହମ୍ ଅତିଥ୍ୟ ପ୍ରଣମାମି ।

(ଙ) କବୌ ମମ ବିଶ୍ବାସ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଅତିର୍ଥୋ ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଅସ୍ତି ।

(କ) ସ୍ଵାମୀ ବା ମାଲିକ ଅର୍ଥବୋଧକ :
ପତି
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 6
ପତିଶବ୍ଦ ସଂଯୋଗରୁ ନିର୍ମିତ ଭୂପତି, ନୃପତି, ମହୀପତି ପ୍ରଭୃତି ସମାସ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ମୁନି ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

(ଖ) ଇକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :

ମତି
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 7
ବୁଦ୍ଧି, ନୀତି,ଗତି, ଯୁବତି,ଭକ୍ତି, ଶକ୍ତି, ଜାତି, ସନ୍ତତି, ରାତ୍ରି, ଶାନ୍ତି, ପ୍ରୀତି, କୀର୍ତ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ‘ଇ’ କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମତି ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହେବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖ୍ତବାକ୍ୟେଷୁ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ- ନିରୂପଣଂ ବିଭଳ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ  ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
(କ) ଶାନ୍ତଃ ପ୍ରାତଃ ପଞ୍ଚବାଦନେ ଶଯ୍ୟାତ୍ୟାଗଂ କରୋତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକ ବଚନମ୍

(ଖ) ସା ଉତ୍ଥାୟ ମାତୃଭୂମିଂ ପ୍ରଣମତି ।
Answer:
ମାତୃଭୂମି ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଗ) ଅନନ୍ତରଂ ସା ସୁନୀତ୍ୟା ସହ ପାଠଶାଳା ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ସୁନୀତି ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଘ) ଶାନ୍ତଃ ସାୟଂ କ୍ରାନ୍ତୀ / କାନ୍ୟା ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଶାନ୍ତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଙ) କାତିଃ ଅପି ପ୍ରୀତ୍ୟା ମିତ୍ରମସ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତି ଷଷ୍ଠୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଚ) ସା ଦେଶସ୍ୟ ପ୍ରଗତୌ ବିଶ୍ବାସଂ କରୋତି ।
Answer:
ପ୍ରଗତି ୭ମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ

(ଛ) ସା ରୁଟିଂ ବଦତି – ହେ ରୁଚେ ! ସଂସ୍କୃତଂ ପିଠି ।
Answer:
ରୁଟି ୨ୟା ଏକବଚନ ସଂବୋଧନ ଏକବଚନ

୨ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 8
Answer:
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 9

୩ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ ସମୁଚିତଂ ପଦଂ ନିରୂପ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(ପ୍ରୀତେଃ, ସୁନୀତିଃ, ରୁଚି, ସୂକ୍ତୟଃ, ଶାନ୍ତିମ୍)
(କ) ଯଃ ଦାନଂ କରୋତି ସଃ ______________ ଲଭତେ ।
Answer:
ଶାଣ୍ଡିଂ

(ଖ) ରକ୍ଷାବନ୍ଧନଂ ______________ ସୂଚକଂ ଭବତି ।
Answer:
ପ୍ରୀତେଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ ______________ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

(ଘ) ବାଳକାନାଂ ମିଷ୍ଟାନ୍ନେଷୁ ______________ ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ରୁଚି

(ଙ) ______________ ଧ୍ରୁବସ୍ୟ ମାତା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ସୁନୀତିଃ

୪ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥ ଶବ୍ଦାନାଂ ସମୁଚିତଂ ରୂପଂ କୃତ୍ୱା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ______________ ଅପି କ୍ରେତା । (ଭୂମି)
ସଃ ମାଳାନାଂ କ୍ରେତା । ସଃ ଭୂମେ ଅପି କ୍ରେତା ।
(କ) ବାଳକଃ ଆକୃତ୍ୟ ସୁନ୍ଦରଃ । ସଃ ______________ ଚପଳ । (ପ୍ରକୃତି)
Answer:
ପ୍ରକୃତ୍ୟା

(ଖ) କ୍ରିୟାୟା ମୂଲ୍ୟଂ ଭବତି । ______________ ମହରଂ ଭବତି । (କୃତି)
Answer:
କୃତେଃ

(ଗ) ଲକ୍ଷ୍ମତଃ ସୀତୟା ସହ ଆଗଚ୍ଛତ୍ । କାର୍ତ୍ତି ______________ ସହ ଶୋଭତେ । (ମତି)
Answer:
ମତ୍ୟା

(ଘ) ବିଦ୍ୟା ରକ୍ଷତି ରକ୍ଷିତା । ବ୍ୟାସ୍ତୋତି ମହତୀ ______________ । (କୀର୍ତ୍ତି)
Answer:
କୀର୍ତ୍ତିଃ

(ଗ) ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ବାରି
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 10
ଇକାରାନ୍ତ – ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ-ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବାରିଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ :
ପାପାପହାରି ଦୁରିତାରି ତରଙ୍ଗଧାରି
ଶୈଳପ୍ରଚାରି ଗିରିରାଜଗୁହାବିଦାରି ।
ଝଙ୍କାରକାରି ହରିପାଦୁରଜୋଽପହାରି
ଗାଙ୍ଗ ପୁନାତୁ ସତତଂ ଶୁଭକାରି ବାରି ॥

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଇକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ଅକ୍ଷି (ଆଖ୍)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 11
ଏହିପରି ସକ୍‌ (ଊରୁ) ଦଧ, ଅସ୍ଥି ଶବ୍ଦର ରୂପ ହେବ । ଅକ୍ଷି ଶବ୍ଦର ଯେଉଁଠାରେ ଣ ଅଛି ସେଠାରେ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଶବ୍ଦର ନ ରହିବ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ଅଧସ୍ତନବାକ୍ୟଷୁ ଇକାରାନ୍ତନପୁଂସକପଦାନି ନିରୂପୟତ ।
(କ) ଇଦଂ ପାପାହାରୀଶୁଭକାରିବାରି ମାଂ ପୁନାଠୁ ।
Answer:
ବାରି

(ଖ) ଅନେନ ଗାଙ୍ଗେନ ବାରିଣା ମମ ଶରୀରଂ ନିର୍ମଳଂ ଭବତୁ ।
Answer:
ବାରିଣା

(ଗ) ଅସ୍ୟ ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ ପାବନପ୍ରଭାତଃ ଅସାମାନ୍ୟ ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଘ) ଅସ୍ମାତ୍ ଘଟାତ୍ ଗାଙ୍ଗବାରିଣୀ ମତ୍ସ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍ ଦେହି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିତଃ

(ଙ) ଡଃ ଗାଙ୍ଗବାରିଣି ଆଵାଦମସ୍ତକଂ ସ୍ନାତି ।
Answer:
ଗାଙ୍ଗବାରିଣି

(ଚ) ଅସ୍ୟ ବାଳକସ୍ୟ ହୃଦୟଂ ଶୁଚି ।
Answer:
ଶୁଚି

(ଛ) ଅନୟୋ ବାଳକୟୋ ମନସୀ ଶୁଚିନୀ ।
Answer:
ଶୁଚିନୀ

ଈକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ନଦା
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 12
ଦେବୀ, ପତ୍ନୀ, ବାଣୀ, ସତୀ, ରମଣୀ, ଶ୍ରେଣୀ, ବିଦୁଷୀ, ଗୁଣିନୀ, ଶ୍ରୀମତୀ, ଜନନୀ, ଅଟବୀ, କଠିନୀ (ଖଡ଼ି), ପଦବୀ, ମହୀ, ଯାମିନୀ ପ୍ରଭୃତି ଈ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପତୁଲ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ, ପଠନ୍ତୀ, କୁର୍ବତୀ, ଦଦତୀ, ଯୁବତୀ, ଈଦୃଶୀ, ତାଦୃଶୀ, ମାଦୃଶୀ, ଭବତୀ ଇତ୍ୟାଦିର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ । କେତେକ ଋକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୀ-କାରାନ୍ତ ହୋଇ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ; ଯଥା – କର୍ମୀ, ଧାତ୍ରୀ, ଦାତ୍ରୀ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ’ ଏହି ବିସର୍ଗଯୁକ୍ତ ପଦ ରହେ ଓ ଅନ୍ୟତ୍ର ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଈକାରାନ୍ତ :
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 13
ବି.ଦ୍ର. – ନଗରୀ, କୁମାରୀ, ଗୌରୀ, ସୁନ୍ଦରୀ, ପୁରୀ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ନାରୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।
ନଦୀ ଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗାନ୍ ପଶ୍ୟ ।
(କ) ଇୟଂ ଯମୁନାନଦୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଏହା ଯମୁନା ନଦୀ ।

(ଖ) ଅହଂ ନଦୀ ଗଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ନଈକୁ ଯାଇଛି ।

(ଗ) ଅୟଂ ମାର୍ଗ ନଦ୍ୟା ସହ ଯାତି ।
Answer:
ଏହି ବାଟ ନଈ ସହିତ ଯାଇଛି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଘ) ଡଃ ନଦୌ ପୁଷ୍ପାଣି ସମର୍ପୟତି ।
Answer:
ସେ ନଈକୁ ଫୁଲ ସମର୍ପଣ କରେ ।

(ଙ) ମହିଳା ନମଃ ଜଳମ୍ ଆନୟନ୍ତି ।
Answer:
ମହିଳାମାନେ ନଈରୁ ପାଣି ଆଣୁଛନ୍ତି ।

(ଚ) ନଦ୍ୟା ତଟିଂ ସୁନ୍ଦରମ୍ ।
Answer:
ନଈ କୂଳ ସୁନ୍ଦର ।

(ଛ) ସ୍ଵଂ ନଦ୍ୟା ସ୍ନାନଂ କରୋଷି ।
Answer:
ତୁମେ ନଈରେ ସ୍ନାନ କରୁଛ ।

(ଜ) ହେ ନଦି ! ୟଂ ପୂଜନୀୟ ।
Answer:
ହେ ନଈ ! ତୁମେ ପୂଜନୀୟ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧ । ‘ଭଗିନୀ’ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉପଯୁକ୍ତବିଭକ୍ତିରୂପେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ______________ ଅସ୍ତି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠେ ______________ ସ୍ତଃ । ଅହଂ ______________ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ______________ ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରିଃ ______________ ସ୍ନିହ୍ୟତି । ହେ ______________, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।
Answer:
ମମ ଏକା ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ଭଗିନୀ ଅସ୍ଥି । ରମେଶସ୍ୟ ଦ୍ରେ କନିଷ୍ଠ ଭଗିନେ ଡଃ । ଅହଂ ଭଗ୍‌ନ୍ୟ ସହ ସଂସ୍କୃତେନ ଆଳପାମି । ଜନ୍ମଦିନେ ଭଗ୍‌ନ୍ୟା ଅହମ୍ ଉପହାରାନ୍ ଦଦାମି । ହରି ଭଗିନ୍ୟା ସ୍ନାହ୍ୟତି । ହେ ଭଗିନ୍ୟ, ସୂୟଂ ଗୀତାଂ ପଠତ ।

୨ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
ଉଦାହରଣମ୍ : ଇୟଂ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଅସ୍ଥି । ଲକ୍ଷ୍ୟାଃ ହସ୍ତେ କମଳମ୍ ଅଛି ।
(କ) ଇୟଂ ସରସ୍ବତୀ ଅସ୍ତି । ______________ ହସ୍ତେ ବୀଣା ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସରସ୍ଵତ୍ଯା

(ଖ) ଇୟଂ ମହାକାଳୀ ଅସ୍ତ । ______________ ହସ୍ତେ ଖଡ୍ଗ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ମହାକାଳ

(ଗ) ଇୟଂ ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ଥି । ______________ ହସ୍ତେ ସ୍ଥାଲୀ ଅସ୍ଥି ।
Answer:
ଗୃହିଣ୍ଯା

୩ । ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରଂ ବିଭକ୍ତି ରୂପାଣି ଲିଖତ ।

ଏକବଚନ ଦ୍ଵିବଚନ ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି
(ଖ) ଜନନୀ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଗ) ନଗରୀ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି
(ଙ) ବିଦୁଷୀ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି
(ଚ) କୁମାରୀ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି

Answer:

ଏକବଚନ ଦ୍ଵିବଚନ ବହୁବଚନ
(କ) ପୁତ୍ରୀ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ପୁତ୍ରୀ ପୂତ୍ରୟୌ ପୁତ୍ର୍ୟଃ
(ଖ) ଜନନୀ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଜନନୀଂ ଜନନେ୍ୟୗ ଜନନ୍ଯଃ
(ଗ) ନଗରୀ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ନଗର୍ଯ୍ୟା ନଗରୀଭ୍ୟାମ୍‌ ନଗରୀଭିଃ
(ଘ) ବାସ୍ମେବୀ ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ବାଗଦେବୈତ ବାଗଦେବୀଭ୍ୟାମ୍‌ ବାଗ୍‌ଦେବୀଭ୍ଯଃ
(ଙ) ବିଦୁଷୀ ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତି ବିଦୁଷଃ ବିଦୃଦ୍ଭ୍ୟାମ୍‌ ବିଦୂଦ୍ଭୟଃ
(ଚ) କୁମାରୀ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି କୁମାର୍ଯ୍ୟାଃ କୁମାର୍ଯ୍ୟୋଃ କୁମାରୀଣାମ୍‌
(ଛ) ଶ୍ରେଣୀ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଶ୍ରେଣ୍ୟାମ୍‌ ଶ୍ରେଣ୍ୟୋଃ ଶ୍ରେଣୀଷୁ

ଉକାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ଭାନୁ (ସୂର୍ଯ୍ୟ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 14
ଗୁରୁ, ସାଧୁ, ଶିଶୁ, ଲଘୁ, ବିଷ୍ଣୁ,ବାୟୁ, ବନ୍ଧୁ, ପଶୁ, ଋତୁ, ମଧୁ (ବସନ୍ତ), ଶତ୍ରୁ, ରିପୁ, ରେଣୁ, ବିନ୍ଦୁ, ସିନ୍ଧୁ, ଇନ୍ଦୁ, ବିଷ୍ଣୁ ବଟୁ (ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ) ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭାନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ।
ଗୁରୁଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ଓ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନରେ ‘ଗୁର୍ବୋ’ ହୁଏ । ଅସୁ (ପ୍ରାଣ) ଶବ୍ଦର ଏକବଚନାନ୍ତ ଓ ଦ୍ଵିବଚନାନ୍ତ ରୂପ ନାହିଁ । ଏହା ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ; ଯଥା — ଅସଦଃ, ଅସୂନ୍ ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଅଧୋଲିଖୁତଶ୍ଳୋକୌ ପଠତ ।
(କ) ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁବିଷ୍ଣୁଗୁରୁଦେବୋ ମହେଶ୍ଵରଃ ।
ଗୁରୁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀ ଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଗୁରୁବ୍ରହ୍ମା ଗୁରୁ ବିଷ୍ଣୁ ଗୁରୁଦେବ ମହେଶ୍ଵର ।
ଗୁରୁ ହିଁ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରମ ବ୍ରହ୍ମ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

(ଖ) ଅଜ୍ଞାନତିମିରାନ୍ଧସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାଞ୍ଜନଶଳାକୟା ।
ଚକ୍ଷୁରୁନ୍ନୀଳିତଂ ଯେନ ତସ୍ମି ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ ॥
Answer:
ଅଜ୍ଞାନ ଅନ୍ଧକାରରେ ଅନ୍ଧଥ‌ିବାବେଳେ ଯେଉଁ ଗୁରୁ ଜ୍ଞାନର ଅଞ୍ଜନ ଲଗାଇ
ମୋ ଆଖ୍ ଖୋଲିଦେଲେ ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ
୧। ଉ-କାରାନ୍ତମୂଳଶବ୍ଦାନ୍ ନିରୂପୟତ ।
(କ) ହେ ବଟୋ ! ତପୋବନେ ପଶତଃ ହିଂସାଂ ନ କୁର୍ବନ୍ତି । ( )
Answer:
ବଟୁ

(ଖ) ତତ୍ର ଭାନୋ ପ୍ରକାଶଃ ଭବତି । ( )
Answer:
ଭାନୁ

(ଗ) ତେ ସର୍ବେ ସାଧବ । ( )
Answer:
ସାଧୁ

(ଘ) ବୟଂ ପରସ୍ପରଂ ବନ୍ଧନଃ ଇବ ତିଷ୍ଠାମଃ । ( )
Answer:
ବନ୍ଧୁ

(ଙ) ଜନ୍ତତଃ ମରଣଶୀଳା । ( )
Answer:
ଜନ୍ତୁ

୨ । ରିକ୍ତସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

ଏକବଚନ ଦ୍ଵିବଚନ ବହୁବଚନ
(କ) ପ୍ରଥମା (ବଟୁ) ବଟୁଃ ବଟ୍‌ ବଟ୍‌ ବଟବଃ
(ଖ) ଦିତୀୟା (ଗୁରୁ) ଗୁରୁଂ ଗୁରୁ ଗୁରୁ ଗୁରୂନା
(ଗ) ତୃତୀୟା (ଭାନୁ) ଭାନୁନା ଭାନୁଭ୍ୟାଂ ଭାନୁଭ୍ୟାଂ ଭାନୁଭିଃ
(ଘ) ଚତୁର୍ଥୀ (ଦୟାଳୁ) ଦୟାଳବେ ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌ ଦୟାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌ ଦୟାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଙ) ପଞ୍ଚମୀ (ବନ୍ଧୁ) ବନ୍ଧୋଃ ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌ ବନ୍ଧୁଭ୍ୟାମ୍‌ ବନ୍ଧୁଭ୍ୟଃ
(ଚ) ଷଷ୍ଠୀ (ଏଶ୍ରଦ୍ଧାକୁ) ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୋଃ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟାମ୍‌ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଭ୍ୟଃ
(ଛ) ସପ୍ତମୀ (ଦୀନବନ୍ଧୁ) ଦୀନବନ୍ଧୋ ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ ଦୀନବନ୍ଧ୍ବୋଃ ଦୀନବନ୍ଧୁଷୁ
(ଜ) ସମୋଧନ (ରିପୁ) ହେ ରିପୋ ! ହେ ରିପୁ ! ହେ ରିପୁ ! ହେ ରିପବଃ !

(ଖ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଧେନୁ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 15
ତନୁ (ଶରୀର) ରଜ୍ଜୁ (ଦଉଡ଼ି), ରେଣୁ ଓ ସ୍ନାୟୁ ପ୍ରଭୃତି ଉ-କାରାନ୍ତ ଉ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ରୂପ ଧେନୁ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ।
ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଇୟଂ ମମ ଧେନୁଃ । ଅହମ୍ ଇମାଂ ଧେନୁ ସ୍ନେହେନ ପାଳୟାମି । ଧେନ୍ସା ପରିବାରସଦସ୍ୟା ସୁସ୍ଥା । ଅହଂ ଧନବେ ପ୍ରଚୁରଂ ତୃଣଂ ଦଦାମି । ଧନୁଃ ପ୍ରଚୁରଂ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲୋମି । ଧେନୁଃ ଗତିଃ ଦର୍ଶନୀୟା ଅସ୍ଥି । ଅହଂ ଧେତ୍ବାମ୍ ଅତୀବ ସ୍ପୃହ୍ୟାମି । ହେ ଥେନୋ ! ବଂ ମମ ଦ୍ଵିତୀୟା ମାତା ।
Answer:
ଇଏ ମୋର ଗାଈ । ମୁଁ ଏହି ଗାଈକୁ ସ୍ନେହରେ ପାଳନ କରେ । ଗାଈଦ୍ୱାରା ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନେ ସୁସ୍ଥ । ମୁଁ ଗାଈକୁ ପ୍ରଚୁର ଘାସ ଦିଏ । ଗାଈଠାରୁ ପ୍ରଚୁର ଦୁଧ ପାଏ । ଗାଈର ଚାଲି ଦର୍ଶନୀୟ I ମୁଁ ଗାଈକୁ ଭଲ ପାଏ । ହେ ଗାଈ ! ତୁମେ ମୋର ଦ୍ଵିତୀୟ ମାଆ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଗ) ଉକାରାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ :
ମଧୁ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 16
ଜାନୁ, ଅଶ୍ରୁ, ଦାରୁ, ବସ୍ତୁ, ଶ୍ମଶୁ, ତାଳୁ, ଅମ୍ବୁ ଇତ୍ୟାଦି ସମସ୍ତ ଉକାରାନ୍ତ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ମଧୁଶବ୍ଦ ରୂପପରି ।

ଅଧୋଲିଖ୍ତାନି ବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ମହାଶୟ ଭବତଃ ! ସକାଶେ ମଧୁ ଅସ୍ଥି କିମ୍ ? ଅହଂ କିଞ୍ଚ୍ ମଧୁ ଇଚ୍ଛାମି । ମଧୁନା ସହ ଔଷଧ୍ୱଂ ଖାଦିଷ୍ୟାମି । ଅତୋଽହଂ ମଧୁନେ ଅତ୍ର ଆଗତଃ । ମଧୁନଃ ଦୂରେ ଗ ମଧୁପଃ ନ ଇଚ୍ଛତି । ମଧୁନଃ ସ୍ବାଦଃ ଅଧିକ । ମଧୁନି ବହନଃ ଗୁଣା ସନ୍ତି । ହେ ମଧୁ ! ତ୍ୱମ୍ ଅତୀବ ହିତକାରୀ ।
Answer:
ମହାଶୟ ଆପଣଙ୍କ ପାଖରେ ମହୁ ଅଛି କି ? ମୁଁ କିଛି ମହୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି । ମହୁ ସାଙ୍ଗରେ ଔଷଧ ଖାଇବି । ଏଣୁ ମୁଁ ମହୁପାଇଁ ଏଠାକୁ ଆସିଛି । ମହୁଠାରୁ ଦୂରକୁ ଯିବାକୁ ମହୁମାଛି ଇଚ୍ଛାକରୁ ନାହିଁ । ମହୁର ସ୍ବାଦ ଅଧିକ । ମହୁରେ ବହୁତ ଗୁଣ ଅଛି । ହେ ମହୁ ! ତୁମେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ହିତକାରୀ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଅଧଃ ପୁଂଲିଙ୍ଗ-ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗଶବ୍ଦାନାଂ ମିଶ୍ରଣଂ ବର୍ଷତେ । ପୃଥକ୍ କୁରୁତ ।
ମଧୁ, ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବସୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ବନ୍ଧୁ, ଅମ୍ବୁ, ଶିଶୁ ।
ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ସାଧୁ, ଗୁରୁ, ବନ୍ଧୁ, ଶିଶୁ, ବସୁ

ନପୁଂସକ ଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ : ______________
Answer:
ମଧୁ, ଅଶ୍ରୁ, ବସ୍ତୁ, ଅମ୍ବୁ

୨ । ନିମ୍ନସ୍ଥିତବିଶେଷଣପଦୟୋ ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦେଶମ୍ ଉତ୍ତରଂ ଦେହି ।

ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ ନପୁଂସକ ବହୁବଚନ
ଯଥା : ପ୍ରଥମା ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ ବହୁନି ସ୍ବାଦୂନି
ଦ୍ବିତୀୟା ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ
ତୃତୀୟା ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
ପଞ୍ଚମୀ ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ

Answer:

ବହୁ, ସ୍ବାଦୁ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ ନପୁଂସକ ବହୁବଚନ
ଯଥା : ପ୍ରଥମା ବହବ, ସ୍ଵାଦବଃ ବହୁନି ସ୍ବାଦୂନି
ଦ୍ବିତୀୟା ବହୂନ୍ନ, ସ୍ଵାଦୂନନ ବହୁନି ସ୍ବାହୂନି
ତୃତୀୟା ବହୁଭିଃ, ସ୍ବାଦୁଭିଃ ବହୁଭିଃ ସ୍ଵାଦୁଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ ବହୁଭ୍ୟଃ ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ
ପଞ୍ଚମୀ ବହୁଭ୍ୟଃ, ସ୍ବାଦୁଭ୍ୟଃ ବହୁଭ୍ୟଃ ସ୍ଵାଦୁଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ ବହୂନାମ୍‌, ସ୍ଵାଦୂନାମ୍‌ ବହୂନାମ୍‌ ସ୍ବାଦୂନାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ ବହୁଷୁ, ସ୍ଵାଦୁଷୁ ବହୁଷୁ ସ୍ବାଦୁଷୁ

(ଘ) ଉକାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ବଧୂ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 17

ଚମ୍ପୂ (ସେନାପତି), ଚମ୍ପୂ (ଥଣ୍ଟ), ତନୂ (ଶରୀର), ପୁତ୍ରବଧୂ (ବୋହୂ), ଶ୍ବଶୁ (ଶାଶୁ), ସରଯୂ (ସରଯୂ ନଦୀ) ପ୍ରଭୃତି ଊ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ବଧୂ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ପ୍ରସୂ (ଜନ୍ମଦାତ୍ରୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦ୍ଵିତୀୟା ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନରେ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ପ୍ରସୂମ୍’ ଓ ‘ପ୍ରସୂ’ ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ଇୟଂ ନବବଧୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଇମାଂ ନେଷ୍ୟନ୍ତ । ଅଦୌ ନବବର୍ଷେ ତାସୁ କାଣ୍ଟନ ନବବଧ୍ବା ରୂପମ୍ ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରମ୍ । ଅସ୍ୟା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ । ନବବଧୂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍ ଅଦ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଆଗତା । ଅନୟା ନବବଧୂ ସହ ତା ବହୁକାଳଂ ଉପହାରାନ୍ ଦାସ୍ୟନ୍ତ । ତା ସର୍ବା ନବବଧ୍ଵ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପ୍ରାପ୍ତବତ୍ୟ । ଅସ୍ୟାଂ ନବବଧ୍ୱଂ ସର୍ବେଷ ପ୍ରୀତିଃ ଗଭୀରା । ହେ ନବବଧୂ !, ପରିବାରେ ସର୍ବେଷୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପୟ ।
Answer:
ଏହି ନୂଆ ବୋହୂ ଲଜ୍ଜାଶୀଳା । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂକୁ ଦେଖୁବାକୁ ଆଜି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଆସିଥିଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂ ସହିତ ସେମାନେ ବହୁ ସମୟ କଟାଇବେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂକୁ ସେମାନଙ୍କମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଉପାହାର ଦେବେ । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ନୂଆବୋହୂଠାରୁ ମିଠେଇ ପାଇଲେ । ଏହି ନୂଆବୋହୂର ରୂପ ଅତିସୁନ୍ଦର । ଏହି ନୂଆ ବୋହୂଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଗଭୀର । ହେ ନୂଆବୋହୂ ! ପରିବାରରେ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରକ୍ଷା କରେ ।

ଋ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ :
ପିତୃ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 18
ଭ୍ରାତୃ, ଦେବ, ଜାମାତ୍ମା, ନୃ- ଏଇ କେତୋଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ପିତୃ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି । କେବଳ ‘ନୃ’ ଶବ୍ଦର ଷଷ୍ଠୀ ବହୁବଚନରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ରୂପ ହୁଏ; ଯଥା – ନୂ ଣାମ୍ ଓ ମୃଣାମ୍ । (ନୂ – ନର)
ପିତା ମାତା ନନାନ୍ଦା ନା ସଜ୍ୟେଷ୍ଟ୍-ଭ୍ରାତୃ-ମାତରଃ ।
ଜାମାତା ଦୁହିତା ଦେବା ନ ତୁନନ୍ତା ଇମେ ଦଶ ॥
ଏଇ ଦଶଟି ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା ଦ୍ବିବଚନଠାରୁ ଚାରିଗୋଟି ବିଭକ୍ତି ରୂପରେ ଅନ୍ୟ ଋକାରର ବୃଦ୍ଧି (ଆର୍) ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହା ମଧ୍ଯରେ ମାତୃ, ନନାନ୍ଦ୍ୟ, ଯାତୃ ଓ ଦୁହିତୃ ଶବ୍ଦ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, ବାକିତକ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଦାତୃ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 19
ଧାତୁ (ଧାରଣକର୍ତ୍ତା), ବିଧାତ୍ମ (ଭଗବାନ), କର୍ଡ଼ (କର୍ମା), ଶ୍ରୋତୃ (ଶୁଣିବାଲୋକ), ନେତୃ (ନେତା), ସବିତ୍ବ (ସୂର୍ଯ୍ୟ), ପ୍ରଣେତୃ (ପ୍ରଣେତା), ଶିକ୍ଷୟିତ୍ବ (ଶିକ୍ଷିକା), ରକ୍ଷୟିତୃ (ରକ୍ଷିକା), ଅଧ୍ୟାତ୍ମ (ଅଧ୍ୟାତା) ଓ ହର୍ଭୂ (ହରଣକର୍ତ୍ତା) ପ୍ରଭୃତି ଋ କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ :
ମମ ପିତା ଦାତା ଅଛି । ଅହଂ ମମ ଦାତାରଂ ପିତରଂ ନମାମି । ମମ ଦାତ୍ରା ପିତ୍ରା ଦାନଂ ଦୀୟତେ । ମମ ଦାତ୍ରେ ପିତ୍ରେ ଅନ୍ୟତ୍ କିମପି ନ ରୋଚତେ । ଡଃ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ଦାନଂ ସ୍ୱୀକରୋତି । ସର୍ବେ ମମ ଦାତୁଃ ପିତୁଃ ସ୍ମରଣଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ପୁନଃ ଦାତରି ପିତରି ସାଧୁ । ହେ ଦାତଃ ପିତଃ, ଭବାନ୍ ମହାନ୍ ଖଳୁ ।
Answer:
ମୋ ବାପା ଦାତା ଅଟନ୍ତି । ମୁଁ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରେ । ମୋ ଦାନୀ ବାପା ଦାନ ଦିଅନ୍ତି । ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ କିଛି ଭଲ ଲାଗେ ନାହିଁ । ସେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରୁ ଦାନ ଗ୍ରହଣକରନ୍ତି । ସମସ୍ତେ ମୋ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କୁ ମନେପକାନ୍ତି । ପୁଅ ଦାନୀ ବାପାଙ୍କଠାରେ ସାଧୁ । ହେ ଦାନୀ ବାପା ! ଆପଣ ପ୍ରକୃତରେ ମହାନ୍ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ରେଖାଙ୍କିତ ସ୍ଥାନେଷୁ ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯଥାର୍ଥରୂପେ ପୁନର୍ଲେଖନଂ କୁରୁତ ।
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ______________ ଆସୀତ୍ । ସଃ ______________ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ______________ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ______________ ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।
Answer:
ଦଶରଥ ରାମସ୍ୟ ପିତା ଆସୀତ୍ । ସଃ ପିତୁଃ ଆଜ୍ଞୟା ବନଂ ଗତବାନ । ତଥ୍ୟ ପିତରି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆସୀତ୍ । ପିତ୍ରା ଦରଃ ଆଦେଶଃ ପାଳନୀୟ ।

୨ । ବାକ୍ୟସ୍ଥିତାନାଂ ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭଣ୍ଡିଂ ବଚନଂ ଚ ନିରୂପୟତ ।

ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭଳ୍ତି ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି ।
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି ।
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ ।
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ?
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ ।
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ?
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି ।
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।

Answer:

ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭଳ୍ତି ବଚନ
(କ) ପିତା ଞଷଧାଳୟଂ ଗଚତି । ପିତୂ ୧ମା ଏକବଚନ
(ଖ) ରାମଃ ଦାତାରଂ ନମତି । ଦୋଗ୍ଭୁ ୨ୟା ଏକବଚନ
(ଗ) ଦୋଘ୍ମା ଗୋପାଳନନ୍ଦନଃ । ରଚୟିତୂ ୧ମା ଏକବଚନ
(ଘ) ରାମାୟଣସ୍ୟ ରଚୟିତୁଃ ନାମ କିମ୍‌ ? ରଚୟିତୂ ୬ଷ୍ଣୀ ଏକବଚନ
(ଙ) ଅତ୍ର ସର୍ବେ ବିକ୍ରେତାରଃ । ବିକ୍ରେତୃ ପ୍ରଥମା ବହୁବଚନ
(ଚ) ବକ୍ତେ କିଂ ଦାସ୍ୟସି ? ବସ୍ତୁ ୪ର୍ଥୀ ଏକବଚନ
(ଛ) ଭର୍ତରି ମମ ବିଶ୍ଵାସଃ ଅସି । ଭର୍ଭୃ୍ ସପ୍ତମୀ ଏକବଚନ
(ଜ) ତେ ନେତୁଃ ଚର୍ଚାଂ କୁର୍ବନ୍ତି । ନେତୃ ୬ଷ୍ରୀ ଏକବଚନ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ବାକ୍ୟପରିବର୍ତ୍ତନଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ପ୍ରଶ୍ନ – ଭର୍ରାରଃ ପ୍ରସନଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ଭର୍ରା ପ୍ରସନଃ ଅସ୍ଥି ।

ଅନୁବାଦ – ସ୍ୱାମୀମାନେ ଖୁସି ଅଛନ୍ତି ।
Answer:
ସ୍ଵାମୀ ଖୁସି ଅଟେ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(କ) ପିତରଃ ଭ୍ରାତୃଭ୍ୟଃ ଯଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ପିତା ଭ୍ରାତ୍ରେ ଯଚ୍ଛତି ।

(ଖ) ଶ୍ରମିକାଃ କର୍ତ୍ତୃଭ୍ୟଃ ଧନାନି ନୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଶ୍ରମିକଃ କତୁଃ ଧନଂ ନୟତି ।

(ଗ) ପିତୃଭ୍ୟଃ ନମଃ । __________________
Answer:
ପିତ୍ରେ ନମଃ ।

(ଘ) ଜନଃ ନେତୃଭିଃ ସହ ଗଛନ୍ତି । __________________
Answer:
ଜନଃ ନେତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛତି ।

(ଙ) ଲୋକାଃ ବସ୍ତୁ ଣାଂ ବଚନାନି ପାଳୟନ୍ତି । __________________
Answer:
ଲୋକଃ ବୟଃ ବଚନଂ ପାଳୟତି ।

୪ । ଶ୍ଳୋକଦ୍ବୟଂ ସ୍ମରତ । (ଶ୍ଳୋକଦୁଇଟି ମନେରଖ ।)
(କ) ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ୱର୍ଗ ପିତା ହି ପରମଂ ତପଃ ।
ପିତରି ପ୍ରୀତିମାପନ୍ତେ ପ୍ରୀୟନ୍ତେ ସର୍ବଦେବତା ।।
Answer:
ପିତା ଧର୍ମ ପିତା ସ୍ବର୍ଗ ପିତା ହିଁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତପସ୍ୟା ।
ପିତାଙ୍କୁ ଖୁସି କଲେ ସମସ୍ତ ଦେବତା ଖୁସି ।

(ଖ) ପିତାହମସ୍ୟ ଜଗତୋ ମାତା ଧାତା ପିତାମହଃ ।
ବେଦ୍ୟ ପବିତ୍ରମୋଙ୍କାର ଋକ୍‌ସାମ-ଯଜୁରେବ ଚ ।। (ଗୀତା – ୯.୧୭)
Answer:
ମୁଁ ଏହି ଜଗତର ପିତା, ମାତା ଓ ଧାରଣକର୍ତ୍ତା
ପବିତ୍ର ଓଁକାର ଋଗ, ଯଜୁ ଓ ସାମ ବେଦକୁ ଜାଣିବା ଉଚିତ ।

୫ । କୋଷ୍ଠକସ୍ଥଶବ୍ଦସ୍ୟ ଉଚିତଂ ରୂପଂ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦେବୋ ଦେବୀ ଚ ନଃ ସର୍ବସୁଖସ୍ୟ ______________ । (ଦାତୃ – ପ୍ରଥମା)
Answer:
ଦାତାରୌ

(ଖ) ______________ ଭଗବତେ ନମଃ । (ପରମଦାତ୍ମ – ୪ର୍ଥୀ)
Answer:
ପରମଦାତ୍ରେ

(ଗ) ପରମଦାତରି ______________ ଅବିଚଳା ଚ ଖ୍ୟାତ୍ ଅସ୍ଵାକଂ ଭକ୍ତି । (ବିଧାତୃ – ୭ମୀ)
Answer:
ବିଧାତରି

(ଘ) ______________ ଦେବାନ୍ ସର୍ବଦା ସ୍ମରାମଃ । (ଦାତୃ – ୨ୟା)
Answer:
ଦାତ୍ଥ ନ୍

ଋ-କାରାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ମାତୃ (ମା)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 20
ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୠକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ମୋଟରେ ପାଞ୍ଚଟି – ଦୁହିତୃ (ଝିଅ), ମାତୃ (ମାଆ), ଯାତୃ (ଯାଆ), ନନାହ୍ନ (ନଣନ୍ଦ) ଓ ସ୍ଵସ୍ଟ (ଭଉଣୀ) । ମାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ଦୁହିତୃ, ଯାତୃ ଓ ନନାନ୍ଦ୍ୟ ଶବ୍ଦରୂପ ହୁଏ । ସ୍ବଗ୍ଧ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଦାତୃ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି; ମାତ୍ର ଏହାର ଦ୍ଵିତୀୟା ବହୁବଚନରେ ‘ସ୍ଵସ୍ଥ୍ୟ ’ ହୁଏ ।
ମାତୃସ୍ଵସ୍ଟ (ମାଉସୀ) ଓ ପିତୃଷ୍ଣ (ପିଉସୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ସ୍ଵସୃ (ଭଉଣୀ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନାଂ ମାତୃଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(ତଳେ ଥ‌ିବା ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମାତୃଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
ଶ୍ରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ତିସ୍ର ମାତରଃ ଆସନ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ତିନି ମାଆ ଥିଲେ ।
ଜନ୍ମଭୂମିଃ ଅସ୍ପୃକମ୍ ଅପରା ମାତା ।
ଅନୁବାଦ – ଜନ୍ମଭୂମି ଆମର ଅନ୍ୟ ମାଆ ।
ସଃ ଦ୍ବାଭ୍ୟାଂ ମାତୃଭ୍ୟା ପାଳିତଃ ।
ଅନୁବାଦ – ସେ ଦୁଇ ମାଆଙ୍କଦ୍ଵାରା ପାଳିତ ।
ସଃ ମାତୃଭ୍ୟ ଆଶିଷଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି ।
ଅନୁବାଦ– ସେ ମାଆଙ୍କଠାରୁ ଆଶିଷ ପାଉଛି ।
ହେ ମାତରୌ, ବୟଂ ଯୁବାଂ ନ ବିସ୍ମରାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆଦୁହେଁ ! ଆମେ ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଭୁଲିନାହୁଁ ।
ହେ ମାତରଃ ! ଯୁଷ୍ମାନ୍ ବୟଂ ନିତ୍ୟଂ ନମାମଃ ।
ଅନୁବାଦ – ହେ ମାଆମାନେ ! ତୁମକୁ ଆମେ ନିତି ପ୍ରଣାମ କରୁଛୁ ।
ଶିଶୁଃ ମାତୁଃ ଅଙ୍କେ ଉପବିଶତି ।
ଅନୁବାଦ – ପିଲାଟି ମାଆକୋଳରେ ବସିଛି ।
ମାତ୍ରା ଭାଗବତଂ ପଠିତମ୍ ।
ଅନୁବାଦ – ମାଆ ଭାଗବତ ପଢ଼ିଲେ ।

୨ । ପିତୃଶବ୍ଦସ୍ଥାନେ ମାତୃଶବ୍ଦରୂପାଶାଂ ପ୍ରୟୋଗଂ କୁରୁତ ।
(ପିତୃଶବ୍ଦ ସ୍ଥାନରେ ମାତୃଶବ୍ଦ ରୂପର ପ୍ରୟୋଗ କର ।)
(କ) ତବ ପିତୁଃ ନାମ କିମ୍ ? ______________
Answer:
ତବ ମାତୁଃ ନାମ କିମ୍ ?

(ଖ) ବଂ କଂ ପିତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ? ______________
Answer:
ବଂ କିଂ ମାତ୍ରା ସହ ଗଚ୍ଛସି ?

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଗ) ଅହଂ ପିତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି । ______________
Answer:
ଅହଂ ମାତ୍ରେ ଭୋଜନମ୍ ଆନୟାମି ।

(ଘ) ସଃ ପିତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି । ______________
Answer:
ସଃ ମାତୁଃ ଶାସନେ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଙ) ମମ ପିତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ଥି । ______________
Answer:
ମମ ମାତରି ଭକ୍ତି ଅସ୍ତି ।

ଓ-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ / ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ :
ଗୋ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 21
ଗୋ ଶବ୍ଦ ଗାଈକୁ ବୁଝାଉଥିଲେ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୁଏ । ଯଥା – ଇୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣା । (ଏହି ଗାଈ କଳା) ବୃଷଭ ଅର୍ଥରେ ‘ଅୟଂ ଗୌଃ କୃଷ୍ଣଃ’ । ଗୋ ଶବ୍ଦ ସମାସାନ୍ତ ହେଲେ ‘ଗବୀ’ ହୁଏ; ଯଥା – ଦେବଗବୀ । ଏହାର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦପରି ହୁଏ ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ (ପଶ୍ୟତ – ପଠତ) । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ (ଦେଖ – ପଢ଼)
(କ) ଗାବ କ୍ଷେତ୍ରେ ଚରନ୍ତି ।
Answer:
ଗାଈମାନେ ବିଲରେ ଚରୁଛନ୍ତି ।

(ଖ) ଗୋପାଳ ଗା ଚାରୟତି ।
Answer:
ଗଉଡ଼ ଗାଈ ଚରାଉଛି ।

(ଗ) ସଃ ସଦା ଗୋତିଃ ସହ ତିଷ୍ଠତି ।
Answer:
ସେ ସବୁବେଳେ ଗାଈମାନଙ୍କ ସହିତ ରହେ ।

(ଘ) ଗୋଭ୍ୟଃ ପ୍ରଜାଭ୍ୟ ଚ ସୃଷ୍ଠି ।
Answer:
ଗୋରୁ ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ହେଉ ।

(ଙ) ଗୋଭ୍ୟ ତୃଣାନି ଦେହି ।
Answer:
ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ଘାସ ଦିଅ ।

(ଚ) ବୟଂ ଗୋଭ୍ୟ ଦୁଗ୍ଧ ପ୍ରାପ୍ଲ ମଃ ।
Answer:
ଆମେ ଗୋରୁଙ୍କଠାରୁ ଦୁଧ ପାଉ ।

(ଛ) ଗତାଂ ମଧ୍ୟ ବସାମ୍ୟହମ୍ ।
Answer:
ମୁଁ ଗୋରୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାସକରେ ।

(ଜ) ଗବାଂ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା କୃଷ୍ଣା ବହୁକ୍ଷୀରା ।
Answer:
ଗାଈମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାଳିଗାଈ ବେଶୀ କ୍ଷୀର ଦିଏ ।

(ଝ) ଭାରତୀୟା ଗୋଷୁ ମାତୃବତ୍ ଭଣ୍ଡିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ।
Answer:
ଭାରତୀୟମାନେ ଗାଈଙ୍କୁ ମାଆପରି ଭକ୍ତି କରନ୍ତି ।

ବ୍ୟଞ୍ଜନାନ୍ତ ଶବ୍ଦରୂପ
ଅନ୍ – ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ
ରାଜନ୍ (ରାଜା)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 22
ମହାନ୍ ରାଜା = ମହାରାଜଃ (କର୍ମଧାରୟ) । କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା = କଳିଙ୍ଗରାଜଃ (ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ) ଏହିପରି ଦେବରାଜ, ମଗଧରାଜ, ପଶୁରାଜ ଇତ୍ୟାଦି ରାଜାନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି ହେବ ବୋଲି ମନେରଖୁବାକୁ ହେବ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଆତ୍ମନ୍ (ଆତ୍ମା / ସ୍ଵୟମ୍ )
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 23
ବ୍ରହ୍ମନ୍, କୃତକର୍ମନ୍, ପରମାତ୍ମନ, ଜୀବାତ୍ମନ୍, ଧର୍ମାତ୍ମନ୍, ମହାମନ୍, କୃଷ୍ଣବର୍ସନ୍(ଅଗ୍ନି), ଦ୍ବିଜନ୍ମନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଆତ୍ମନ୍ ଶବ୍ଦରୂପ ପରି । ‘ଶୂନ୍’ ବ୍ୟତୀତ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦର ‘ଅନ୍’ ପୂର୍ବସ୍ଥ ସଂଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣର ଅନ୍ତରେ ‘ମ’ କିମ୍ବା ‘ବ’ ଥାଏ । ସେସବୁ ଆତ୍ମନ୍ ପରି ରୂପ ହୁଅନ୍ତି ।

୧ । ବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଏକଃ ରାଜା ଆସୀତ୍ ।
Answer:
ଜଣେ ରାଜା ଥିଲେ ।

ପ୍ରଜାଃ ତଂ ରାଜାନଂ ଦେବମ୍ ଇତି ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଜାମାନେ ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ଦେବତା ପରି ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ସେନାପତିଃ ରାଜ୍ଞା ସହ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
ସେନାପତି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଗଲେ ।

ତସ୍ମି ରାଜ୍ଞ ସତ୍ୟବଚନଂ ରୋଚତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କୁ ସତ୍ୟବଚନ ଭଲଲାଗେ ।

ତସ୍ମାତ୍ ରାଜ୍ଞଃ ପ୍ରଜାଃ ସାହାଯ୍ୟଂ ଲଭନ୍ତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରଜାମାନେ ସାହାଯ୍ୟ ପାଉଛନ୍ତି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ ନାମ ମୁଖେ ମୁଖେ ବର୍ଷତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ ନାମ ମୁହଁରେ ମୁହଁରେ ରହିଛି ।

ତସ୍ୟ ରାଜ୍ଞଃ କୀର୍ତ୍ତିଃ ସର୍ବେଃ ଗୀୟତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କ କୀର୍ତ୍ତି ସମସ୍ତେ ଗାନକରୁଛନ୍ତି ।

ତସ୍ମିନ୍ ରାଞ୍ଜି ସର୍ବେଷା ପ୍ରୀତିଃ ବର୍ଗତେ ।
Answer:
ସେହି ରାଜାଙ୍କଠାରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରୀତି ଅଛି ।

ହେ ରାଜନୁ ! ମୟି, ଦୟାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ହେ ରାଜା ! ମୋତେ ଦୟା କର ।

୨ । ଅଧୋଲିଖୁବାକ୍ୟାନି ପଠତ ।
ଅୟମ୍ ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯଃ ଆତ୍ମାନଂ ନ ଜାନାତି, ଡଃ କିମପି ନ ଜାନାତି । ଆତ୍ମାନମ୍ ଆତ୍ମନା ଜାନୀହି । ଆତ୍ମନେ ସର୍ବ କୁରୁ । ଶାନ୍ତଃ ଆତ୍ମନଃ ଏବ ଉଦ୍‌ଭବତି । ଆତ୍ମା ଏବ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧୁ । ଅତଃ ଆତ୍ମନି ବାସଂ କୁରୁ । ହେ ଆତ୍ମନ୍, ମୋହନିଦ୍ରା ପରିହର ।
Answer:
ଏହି ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ । ଯିଏ ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣେ ନାହିଁ । ସିଏ କିଛି ଜାଣି ନାହିଁ । ଅମ୍ବାଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମାକୁ ଜାଣ । ନିଜପାଇଁ ସବୁ କର । ଆତ୍ମାରୁ ଶାନ୍ତି ଜନ୍ମେ । ଆତ୍ମା ହିଁ ଆତ୍ମାର ବନ୍ଧୁ । ଏଣୁ ଆତ୍ମାରେ ବାସ କର । ହେ ଆତ୍ମା ! ମୋହ ନିଦ୍ରା ଭଙ୍ଗ କର ।

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ଗୁଣିନ (ଗୁଣବାନ / ଗୁଣୀ )
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 24
ଅର୍ଥିନ୍, ଏକାକିନ୍, କୃତିନ୍, ଜ୍ଞାନିନ୍, ଧନିନ୍, ତପସ୍ବିନ୍, ବଳିନ୍, ମଜ୍ଜିନ୍, ମେଧାବିନ୍, ରୋଗିନ୍, ସ୍ଟାମିନ୍, ମନସ୍ଵିନ୍, ପାପିନ୍, ଯୋଗିନ୍, ସାକ୍ଷିନ୍ ପ୍ରଭୃତି ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗୁଣିନ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗ ।
(କ) ଅୟଂ ଜନଃ ଗୁଣୀ ଅସ୍ଥି । ଇମଂ ଗୁଣିନଂ ଜନଂ ସର୍ବେ ଉପଗଛନ୍ତି । ଅସ୍ଥି ଗୁଣିନେ ଜନାୟ ତେ ଉପହାରାନ୍ ଯଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଗୁଣିନଃ ଜନସ୍ୟ ନିଜପରବୁଦ୍ଧି ନାସ୍ତି । ଅସ୍ମିନ୍ ଗୁଣିନେ ଜନେ ସର୍ବେ ସ୍ଟିହ୍ୟନ୍ତି । ଗୁଣିନଃ ଜନାତ୍ ସତ୍ଵପରାମର୍ଶ ଲଭ୍ୟତେ । ଗୁଣିନା ସଭା ବିଭାତି ।
Answer:
ଏହି ଲୋକଟି ଗୁଣବାନ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ ପାଖକୁ ସମସ୍ତେ ଯାଆନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକକୁ ସେମାନେ ଉପହାର ଦିଅନ୍ତି । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକର ଆପଣାପର ବୁଦ୍ଧି ନାହିଁ । ଏହି ଗୁଣୀଲୋକ କୁ ସମସ୍ତେ ଆଦର କରନ୍ତି । ଗୁଣୀଟି ଲୋକଠାରୁ ଠିକ୍ ପରାମର୍ଶ ମିଳେ । ଗୁଣୀଲୋକ ଦ୍ବାରା ସଭା ଶୋଭାପାଏ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଅଭ୍ୟାସଃ
‘ଗୁଣୀ’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ ‘ଗୁଣିନୀ’ ଭବତି । ତସ୍ୟ ରୂପାଣି ‘ନଦୀ’ ବତ୍ ଭବନ୍ତି ।
ଅଧୋଲିଷ୍କୃତଶବ୍ଦାନାଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରୂପଂ କିଂ ଭବେତ୍ ?
ଉଦାହରଣ : ଗୁଣୀ ଗୁଣିନୀ
ରୋଗୀ ରୋଗିଣୀ
ଞ୍କାନୀ ______________
Answer:
ଞ୍କାନିନୀ

ମେଧାବୀ ______________
Answer:
ମେଧାବିନୀ

ହସ୍ତୀ ______________
Answer:
ହସ୍ତିନୀ

ଏକାକୀ ______________
Answer:
ଏକାକିନୀ

କୁଶକୀ ______________
Answer:
କୁଶଳିନୀ

ଧନୀ ______________
Answer:
ଧନିନୀ

ତପସ୍ୱୀ ______________
Answer:
ତପସ୍ୱିନୀ

ପ୍ରତିବେଶୀ ______________
Answer:
ପ୍ରତିବେଶିନୀ

ଦୂରଦର୍ଶୀ ______________
Answer:
ଦୂରଦର୍ଶିନୀ

ସତ୍ୟବାଦୀ ______________
Answer:
ସତ୍ୟବାଦିନୀ

ବୈରୀ ______________
Answer:
ବୈରିଣୀ

ସାକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ସାକ୍ଷିଣୀ

ଗୃହୀ ______________
Answer:
ଗୃହିଣୀ

ମନ୍ତୀ ______________
Answer:
ମନ୍ତିଣୀ

ଯନ୍ତୀ ______________
Answer:
ଯନ୍ତିଣୀ

ଉପକାରୀ ______________
Answer:
ଉପକାରିଣୀ

ମନୀଷୀ ______________
Answer:
ମନୀଷିଣୀ

ହିତାକାଙକ୍ଷୀ ______________
Answer:
ହିତାକାଙକ୍ଷିଣୀ

ମୃଦୁଭାଷୀ ______________
Answer:
ମୃଦୁଭାଷିଣୀ

ଦ୍ରୁତଚାରୀ ______________
Answer:
ଦ୍ରୁତଚାରିଣୀ

(ଇନ୍-ଭାଗାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
ପଥନ୍ (ବାଟ/ ମାର୍ଗ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 25
ମଥୁନ୍ (ମନ୍ଥନ –ଦଣ୍ଡ) ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଥ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିନା ଛାତ୍ରାଣଂ ନାନ୍ୟ ପନ୍ଥା ଅସ୍ତି । ତସ୍ମାତ୍ ଏବଂ ପନ୍ଥାନଂ ଛାତ୍ରା ସମାଶ୍ରୟରୁ । ଅନେନ ପଥା ଭଗବତଃ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବେତ୍ । ଅସ୍ଥି ପଥେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣମ୍ ଆବଶ୍ୟକମ୍ । ଅର୍ଥାତ୍ ପଥ ବିଚ୍ୟୁତିଃ ମା ଭବେତ୍ । ଅସ୍ୟ ପଥ ଲଙ୍ଘନଂ ହାନିକାରକମ୍ । ତଥାପି ଅସ୍ମିନ୍ ପଥ୍ ମହାନ୍ ଆନନ୍ଦ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଜ୍ଞାନବିନା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ପନ୍ଥା ନାହିଁ । ତେଣୁ ଛାତ୍ରମାନେ ଏପରି ଗୋଟିଏ ପନ୍ଥା ଅବଲମ୍ବନ କରନ୍ତୁ । ଏହି ବାଟରେ ଭଗବାନଙ୍କ ଉପଲବ୍ଧି ସମ୍ଭବ । ଏହି ବାଟରେ ଆତ୍ମସମର୍ପ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ପଥରୁ ବିଚ୍ୟୁତ ହେବା ଅନୁଚିତ । ଏହି ପଥ ଲଙ୍ଘନକରିବା ହାନିକାରକ; ତଥାପି ଏହି ବାଟରେ ବଡ଼ ଆନନ୍ଦ ଅଛି ।

ଅତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ –
ଗଚ୍ଛତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଯାଉଥିବା, ଯାଉଯାଉ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 26
କରିଷ୍ୟତ୍‌, ଦାସ୍ୟତ୍, ପଠିଷ୍ୟତ୍, ଭବିଷ୍ୟତ୍, ଚଳତ୍, ଗାୟତ୍, ଇଚ୍ଛତ୍, କୁର୍ବତ୍, ଧାବତ୍, ତିଷ୍ଠତ୍, ବଦତ୍, ଧାୟତ୍, ଲିଖତ୍, ପଠତ୍, ଜୀବତ୍, ହସତ୍,ପ୍ରଭୃତି ଅତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମା, ଦ୍ଵିତୀୟା ଏବଂ ସମ୍ବୋଧନରେ ଗଚ୍ଛିତ୍, ଗଚ୍ଛତୀ ଓ ଗଛନ୍ତି ରୂପ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଗଚ୍ଛତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପ ନଦୀ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି; ଯଥା – ଗଛନ୍ତୀ, ଗଚ୍ଛନ୍ତେ, ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ଯ ଇତ୍ୟାଦି ।
ବତ୍-ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ-ଭବତ୍ (ପୁଂଲିଙ୍ଗ) (ଆପଣ)

ଏହା ‘ଗଚ୍ଛତ୍’ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ପ୍ରଭେଦ କେବଳ ଏତିକି ଯେ ଏହାର ପ୍ରଥମା ଏକବଚନରେ ନ-କାର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅ-କାର ସ୍ଥାନରେ ଆ-କାର ହୁଏ । ପ୍ରଥମ ଏକବଚନ – ଭବାନ୍‌ । ସମ୍ବୋଧନ (ପ୍ରଥମା) ଭବନ୍ !
ଆୟୁଷ୍କତ୍, ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତ୍, ଦୀପ୍ତିମତ୍, ଧୀମତ୍, ଶ୍ରୀମତ୍, ବୁଦ୍ଧିମତ, ହନୁମତ୍, ମୂର୍ତ୍ତିମତ୍, ଭଗବତ୍, ବଳବତ୍, ବିଦ୍ୟାବତ୍, ହିମବତ୍, ବିବସ୍ଵତ୍, କିୟତ୍, ତାବତ୍, ଯାବତ୍, ଗତବତ୍, ଶ୍ରୁତବତ୍, କୃତବତ୍, ସ୍ଥିତବତ୍, ଉକ୍ତବତ୍ ଇତ୍ୟାଦି ମତୃପ୍-କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରୂପ ଭବତ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣମ୍ :
(୧) ଦୀପ୍ତି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଦୀପ୍ତିମତ୍ (ଦୀପ୍ତିମାନ୍ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତେ – ଦୀପ୍ତିମନ୍ତଃ)
ବୁଦ୍ଧି + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ବୁଦ୍ଧିମତ୍ (ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ – ବୁଦ୍ଧିମନ୍ତେ – ବୁଦ୍ଧିମତଃ )
ହନୁ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ହନୁମତ୍ (ହନୁମାନ୍ – ହନୁମନ୍ତେ – ହନୁମନ୍ତଃ)
ଆୟୁସ୍ + ମତୁପ୍ → ମତ୍ = ଆୟୁଷ୍ମତ୍ (ଆୟୁଷ୍ମାନ୍ – ଆୟୁଷ୍ମରୌ – ଆୟୁଷ୍ମନ୍ତଃ)
ବଳ + ମତୁପ୍ → ବହୁପ୍ → ବତ୍ = ବଳବତ୍ (ବଳବାନ୍‌ –ବଳବର୍ତ୍ତେ – ବଳବନ୍ତଃ )
ଭଗ + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ଭଗବତ୍ (ଭଗବାନ୍ – ଭଗବର୍ତ୍ତେ – ଭଗବନ୍ତଃ)
ବିଦ୍ୟା + ମତୁପ୍ → ବତୁପ୍ → ବତ୍ = ବିଦ୍ୟାବତ୍ (ବିଦ୍ୟାବାନ୍ – ବିଦ୍ୟାବର୍ତ୍ତେ – ବିଦ୍ୟାବନ୍ତୀ)
ପଠ୍ + କ୍ତବତୁ = ପଠିତବତ୍ (ପଠିତବାନ୍ – ପଠିତବର୍ଷେ – ପଠିତବନ୍ତୀ)
ଗମ୍ + କ୍ତବତୁ = ଗତବତ୍ (ଗତବାନ୍ – ଗତବର୍ଷେ – ଗତବନ୍ତଃ)
ଜ୍ଞା + କ୍ତବତୁ = ଜ୍ଞାତବତ (ଜ୍ଞାତବାନ୍ – ଜ୍ଞାତବର୍ତ୍ତେ – ଜ୍ଞାତବନ୍ତଃ)

୨ । (କ) ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତା ମନ୍ୟତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ପଶ୍ୟନ୍-ଶୁଣ୍ଠନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍-ଜିଘ୍ରନ୍-ଅଶୁନ୍-ଗଚ୍ଛନ୍-ସ୍ବପନ୍‌-ଶ୍ୱସନ୍ । ଗୀତା – ୫.୮
(ଖ) ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ଗଜୋ ହନ୍ତି ଜିଘ୍ରନ୍ଥପି ଭୁଜଙ୍ଗମ ।
ସ୍ପୃଶନ୍ନପି ନୃପୋ ହନ୍ତି ମାନୟନ୍ନପି ଦୁର୍ଜନଃ ।।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧। ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗୀ ।
ଭବାନ କୁତ୍ର ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ଆପଣ କୁଆଡ଼େ ଯାଉଛନ୍ତି ?

ଅହଂ ଭବନ୍ତ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।

କେଶବ ଭବତା ସହ ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍ ଅଗଚ୍ଛତ୍ ।
Answer:
କେଶବ ଆପଣଙ୍କ ସହିତ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲା ।

ସଃ ଭବତେ ପୁସ୍ତକାନି ଆନୟତି ।
Answer:
ସେ ଆପଣଙ୍କ ପାଇଁ ବହି ଆଣୁଛି ।

ଭବତଃ ଋତେ ମମ କୋଽପି ସହାୟଃ ନାସ୍ତି ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କବିନା ମୋର କେହି ସହାୟ ନାହିଁ ।

କୁତ୍ର ଭବତଃ ଗୃହମ୍ ?
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଘର କେଉଁଠି ?

ମମ ବିଶ୍ଵାସ ଭବତି ଅସ୍ତ ।
Answer:
ଆପଣଙ୍କ ଉପରେ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

୨ । ‘ଭବତ୍’ ଇତ୍ୟସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନ-ବହୁବଚନ-ରୂପେ ବାକ୍ୟାନି ପୁନର୍ଲିଖତ ।
ଭବର୍ତ୍ତେ କୁତ୍ର ଗଛତଃ ? ଭବନ୍ତଃ କିଂ କୁର୍ବନ୍ତି ? ଭବନ୍ତୋ ଅହଂ ପୃଚ୍ଛାମି । ଭବତଃ ତେ ଅବଦନ । ଭବଭ୍ୟା ସହ ରାମ ଗମିଷ୍ୟତି । ଭବଭି ଏତତ୍ କରଣୀୟମ୍ । ଭବଭ୍ୟା ପିତା ଧନଂ ଦାସ୍ୟତି । ଭବଭ୍ୟ କିଂ ଦାସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟା କିଂ ପ୍ରାପ୍‌ସ୍ୟାମି । ଭବଭ୍ୟ ମମ ଗୁରତଃ ପୂଜ୍ୟ । ଭବତଃ କୃତେ କିମପି ନାସ୍ତି । ଭବତାଂ ଗ୍ରାମ କୁତ୍ର ? ଭବତଃ ମମ ସ୍ନେହ ଅସ୍ତି । ଭବସ୍ତୁ ଅହଂ ବିଶ୍ୱସିମି ।

ସ୍-କାରାନ୍ତ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦ
ବିଦ୍ବସ୍ (ବିଦ୍ବାନ୍ )
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 27
(ନିଷେଦିବସ୍ , ତଞ୍ଛିବସ୍, ପେଚିବସ୍ ଇତ୍ୟାଦି କେତେକ ବସ୍-ଭାଗାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ବିଦ୍ବସ୍ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ ।)

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ ।
ସ୍ଵଦେଶେ ପୂଜ୍ୟତେ ରାଜା, ବିଦ୍ୱାନ୍ ସର୍ବତ୍ର ପୂଜ୍ୟତେ ।
Answer:
ରାଜା ନିଜ ଦେଶରେ ପୂଜାପାଏ । ବିଦ୍ବାନ୍ ସବୁଠାରେ ପୂଜାପାଏ ।

ଜନଃ ଭକ୍ତ ବିଦ୍ୱାସଂ ପୂଜୟନ୍ତି ।
Answer:
ଲୋକମାନେ ଭକ୍ତିରେ ବିଦ୍ବାନଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ କରନ୍ତି ।

ବିଦୂଷା ସମ୍ବନ୍ଧ କାର୍ଯ୍ୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧ କରିବା ଉଚିତ ।

ବିଦୁଷେ ରାଜା ଧନାନି ଦଦାତି ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କୁ ରାଜା ଧନ ଦେଉଛନ୍ତି ।

ବିଦୁଷଃ ଜ୍ଞାନଂ ଲଭସ୍ବ ।
Answer:
ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରୁ ଜ୍ଞାନ ଲାଭକର ।

ବିଦୁଷଃ ବଚନଂ ପାଳୟ ।
Answer:
ବିଦ୍ବାନଙ୍କ କଥା ମାନ ।

ତବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦୁଷି ତିଷ୍ଠତୁ ।
Answer:
ତୁମ ଶ୍ରଦ୍ଧା ବିଦ୍ୱାନଙ୍କଠାରେ ରହୁ ।

ହେ ବିଦ୍ଵନ୍ ! ନଂ ମେ ପ୍ରିୟଃ ।
Answer:
ହେ ବିଦ୍ବାନ୍ ! ତୁମେ ମୋର ପ୍ରିୟ ।

ଅସ୍-ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ
ପୟସ୍ (କ୍ଷୀର, ଜଳ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 28
ଅୟସ୍ (ଲୁହା), ଆଗସ୍ (ପାପ), ଚେତସ୍ (ମନ), ଛନ୍ଦସ୍ (ବେଦ), ତପସ୍, ତମସ୍ (ଅନ୍ଧାର), ତେଜସ୍ (ତେଜ), ମନସ୍ (ମନ), ଯଶସ୍, ବୟସ୍, ସରସ୍, (ପୁଷ୍କରିଣୀ), ସ୍ରୋତସ୍ (ସୁଅ) ପ୍ରଭୃତି ଅସ୍ ଭାଗାନ୍ତ କ୍ଲବଲିଙ୍ଗ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପୟସ୍ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୧ । ସଂସ୍କୃତେନ ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ମନ ହି ସୁଖ ଦୁଃଖର କାରଣ ।
Answer:
ମନଃ ଏବ କାରଣଂ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷୟୋ !

ତୁମେ ମନରେ ମା’ଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
Answer:
ତଂ ମନସା ମାତରଂ ସ୍ମର ।

ମନର ଅନ୍ୟ ନାମ ମାନସ ।
Answer:
ମନମଃ ନାମାନ୍ତରଂ ମାନମଃ ।

ମନରେ ବହୁପ୍ରକାର ବିଚାର ଆସେ ।
Answer:
ମନସି ବହୁବିଧଃ ବିଚାରଃ ଆୟାତି ।

ହେ ମନ, ତୁମେ ଶାନ୍ତ ହୁଅ ।
Answer:
ରେ ମନ ତଂ ଶାନ୍ତ ଭବ ।

୨ । ଉତ୍କଳଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
ପ୍ରକାଶଃ ପୟସା ଓଦନଂ ଖାଦତି ।
Answer:
ପ୍ରକାଶ ଦୁଧଭାତ ଖାଉଛି ।

ପୟଃପାନଂ ଭୁଜଙ୍ଗାନାଂ କେବଳଂ ବିଷବର୍ଦ୍ଧନମ ।
Answer:
ସାପଙ୍କୁ ଖ୍ର ପିଆଇଲେ ବିଷ ବଢ଼େ ।

ତମସାୟା ଅନାବିଳଂ ପୟ ଦୃଷ୍ଟା ମୁନିଃ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଅଭବତ୍ ।
Answer:
ତମସାର ନିର୍ମଳ ଜଳଦେଖ୍ ମୁନି ଖୁସି ହେଲେ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଜୀବନେ କଦାଚିତ୍ର ଗଙ୍ଗାୟଃ ପୟସି ସ୍ନାନଂକୁରୁ ।
Answer:
ଜୀବନରେ କେବେ ଗଙ୍ଗା ଜଳରେ ସ୍ନାନ କର ।

ତସ୍ମାତ୍ ପୟସ କିଞ୍ଚ୍ ପିବ ।
Answer:
ସେହି ଖୁରରୁ କିଛି ପିଅ ।

୩ । ରେଖାଙ୍କିତପଦାନାଂ ମୂଳଶବ୍ଦ ବିଭକ୍ତିବଚନନିରୂପଣଂ ଚ ଯଥୋଦାହରଣଂ କୁରୁତ ।
ଯଥା – ହେ ପଥ୍ୟକ, ଜୀବନ୍ ନରଃ ଏବ କଲ୍ୟାଣଂ ପ୍ରାଷ୍ଟୋତି । ଜୀବନ୍ – ପ୍ରଥମ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନମ୍ ।

ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ବଚନ
ଅୟଂ ତୁ ବିଦ୍ୱାନ୍ । ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ
ଗଚ୍ଛନ୍ତ ମାଂ କିଂ ପ୍ରସ୍ଫୁମିଚ୍ଛତି ଭବାନ୍ ? ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ
ବିଦ୍ୱାସ କୀଦୃଶଂ ବ୍ୟବହାରମ୍ ଇଚ୍ଛନ୍ତି ? ୧ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ
ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରତିକୂଳାନି ପରେରାଂ ନ ସମାଚରେତ୍ । ୬ଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ
ମାନଃ ହି ମହତାଂ ଧନମ୍ । ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ
ଉଦ୍ଧରେତ୍ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନମ୍ । ଦ୍ବିତୀୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ
ହେ ଶ୍ରୀମନୌ, ଅୟମେବ ସମୁଚିତଃ ବ୍ୟବହାରଃ । ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଦ୍ବିବଚନ

୪ । ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

ଏକବଚନ ଦ୍ଵିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ଭବାନୁ ଭବନ୍ତୌ ଭବନ୍ତଃ
ଦ୍ବିତୀୟା ରାଜାନମ୍‌ ରାଜାନୌ ରାଞ୍ଚଃ
ତୃତୀୟା ଗହଛୁତା ଗଚ୍ଛଭ୍ୟାଂ ଗଚ୍ଛଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ ଆମ୍ମନେ ଆତ୍ମଭ୍ୟାମ୍‌ ଆମ୍ମୁଭିଃ
ପଞ୍ଚମୀ ଗୁଣିନଃ ଗୁଣିଭ୍ୟାଂ ଗୁଣିଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ ବିଦୁଷଃ ବିଦୁଷୋଃ ବିଦୁଷାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ ଜୀବତି ଜୀବତୋଃ ଜୀବସ୍ତୁ

୫ । ଯଥାନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟରୂପାଣି ଲିଖତ ।
(କ) ରାଜନ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ରାଜଃ ।
(ଖ) ଭବତ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଭବତୋ ।
(ଗ) ଆତ୍ମନ୍ ପଞ୍ଚମୀ ବହୁବଚନ – ଅମୂଲ୍ୟ ।
(ଘ) ବିଦ୍ବସ୍ ଚତୁର୍ଥୀ ଦ୍ବିବଚନ – ବିଦୁଷେ ।
(ଙ) ଗଚ୍ଛତ୍ ତୃତୀୟା ଏକବଚନ – ଗଚ୍ଛତା ।
(ଚ) ପଥନ୍ ଦ୍ବିତୀୟା ବହୁବଚନ – ପଥ ।
(ଛ) ଗୁଣିନ୍ ସପ୍ତମୀ ଦ୍ବିବଚନ – ଗୁଣିନୋ ।
(ଜ) ପୟସ୍ ଷଷ୍ଠୀ ଏକବଚନ – ପ୍ରିୟଦଃ ।

ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ :
ରୂପର ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟ ଅନୁସାରେ ସର୍ବନାମ ଶବ୍ଦ ସକଳ (୩୩ଟି) ପାଞ୍ଚଟି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ; ଯଥା – ସର୍ବାଦି, ଅନ୍ୟାଦି, ପୂର୍ବାଦି, ଯଦାଦି ଏବଂ ଇଦମାଦି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ୭ଟି ଶବ୍ଦ ପାଠ୍ୟକ୍ରମର ଅନ୍ତର୍ଗତ ।

୧ । ସର୍ବ (ସମସ୍ତ, ସବୁ) (ପୁଂଲିଙ୍ଗ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 29

ସର୍ବ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 30

କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 31
ଅନ୍ୟ ବିଭକ୍ତିରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସର୍ବଶବ୍ଦର ରୂପପରି । ସର୍ବ, ବିଶ୍ବ, ଉଭ, ଉଭୟ, ଏକ, ଏକତମ – ଏଇ ଛଅଟି ଶବ୍ଦର ରୂପ ଏକାପରି ।
ସର୍ବଶବ୍ଦର ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପ୍ରୟୋଗ — ନହି ସର୍ବ ସର୍ବଂ ବେଭି ।
(ସମସ୍ତେ ସବୁ କଥା ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।)
ଦ୍ବିବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ଅସୁରବାନରେ ହତୋ ।
(ସମସ୍ତ ଅସୁର ଓ ବାନର ନିହତ ହେଲେ ।)
ବହୁବଚନ ପ୍ରୟୋଗ – ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟା ।
(ସମସ୍ତେ ନୀରୋଗ ହୁଅନ୍ତୁ ।)

ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ :
୧ । ସର୍ବ ଓ ବିଶ୍ଵ ଶବ୍ଦ ସକଳ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ । ଅନ୍ୟଥା ଏହାର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହୁଏ । ବିଶେଷ୍ୟ ହେଲେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଶିବ ଓ ବିଶ୍ବ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଜଗତ୍ ହୁଏ ।
୨ । ଉଭ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଉଭୟ ଶବ୍ଦର ଏକବଚନ ଓ ବହୁବଚନ ହୁଏ; ଯଥା ଉଭୟୋ ମୁନଃ (ଏକବଚନ), ଉଭୟେ ଦେବମନୁଷ୍ୟ (ବହୁବଚନ) ।
୩ । ଏକ ଶବ୍ଦ ସଂଖ୍ୟାରେ ଏକବଚନାନ୍ତ; କିନ୍ତୁ କେହି କେହି ଅର୍ଥରେ ସବୁ ବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ସେତେବେଳେ ଏହା ସର୍ବନାମ ବୋଲାଏ ।
୪ । ସର୍ବ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଅପ୍ରଧାନ ହେଲେ ସର୍ବନାମ ହୁଏ ନାହିଁ; ଯଥା – ପ୍ରିୟ ସର୍ବଂ ଯସ୍ୟ ଡଃ – ପ୍ରିୟସନଃ (ବହୁବ୍ରୀହି) ଅତିକ୍ରାନ୍ତଃ ସର୍ବମ୍ – ଅତିସର୍ବ (ତତ୍‌ପୁରୁଷ) ଏଗୁଡ଼ିକର ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦପରି ରୂପ ହେବ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

୨ । ତଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙଇଂଂ) ସେ / ତାହା
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 32
ତଦ୍ (ତାହା), ଯଦ୍ (ଯାହା), ଏତଦ୍ (ଏହା), ଇଦମ୍ (ଏହା), କିମ୍ (କ’ଣ), ଅଦସ୍ (ଏହା), ଯୁଷ୍ପଦ୍ (ତୁମେ) ଓ ଅସ୍ମଦ୍ (ମୁଁ) ଶବ୍ଦର ସମ୍ବୋଧନରେ ବ୍ୟବହାର ନାହିଁ ।

ତଦ୍‌ (ସ୍ତୀଲିସଂ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 33

ତଦ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ) ।

ବିଭନ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ଧିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି

ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୂପ ପୁଲିଂଙ୍ଗ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୩ । ଯଦ୍‌ (ପୁଂଲିଙ୍କ ) ଯେ / ଯାହା

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 34

(ଯଦୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 35

ଯଦ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଇଂ)

ବିଭନ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ଧିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି

ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତିନି ବଚନରେ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଯଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।.

୪ । କିମ୍‌ (ପୁଂଲିଙଂ) କିଏ, କ’ଣ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 36

କିମ୍‌ (ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ) ।
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 37

କମ୍‌ (କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ଧିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି
ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍ଵ ତେ ତାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ କିମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

୫ । ଇଦମ୍‌ (ପୁଂଲିଇଂ) ଏହା, ଏହ
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 38

ଇଦମ୍‌ (ସ୍ତୀଲିଙ୍କ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 39

ଇଦମ୍‌ (କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ)

ବିଭନ୍ତି ଏକବଚନ ଦ୍ଧିବଚନ ବହୁବଚନ
ପ୍ରଥମା ଇଦମ୍‌ ଇମେ ଇମାନି
ଦ୍ବିତୀୟା ଇଦମ୍‌ ଇମେ ଇମାନି

ଅବଶିଷ୍ଟ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ।

୬ । ଅସ୍ମଦ୍‌ (ମୁଁ, ଆମ୍ଭେ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 40

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ (ତୁ, ତୁମ୍ଭେ)
BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ 41
ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଓ ଅସ୍ମଦ ଶବ୍ଦର ତିନିଲିଙ୍ଗରେ ସମାନ ରୂପ ହୁଏ ।

(କ) ତ୍ଵା, ତେ ପ୍ରଭୂତି ଏକାକ୍ଷର ବିକଳ୍ପ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଖ) ଶ୍ଳୋକପାଦର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, (ଗ) ଚ-ବା-ଏବ ସହିତ ପ୍ରୟୋଗ କାଳରେ, (ଘ) ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜ୍ଞାନକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଧାତୁ ଯୋଗରେ, (ଙ) ସଂବୋଧନ ପଦର ଅବ୍ୟବହିତ ପରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ସେହି ସ୍ଥଳରେ ନିର୍ଦିଷ୍ଟ ବିଭକ୍ତି ବଚନରେ ପ୍ରଥମ ପ୍ରଦତ୍ତ ରୂପ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

ଉଦାହରଣ :
(କ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତେ ଗୃହଂ କୁତ୍‌ ?
ଶୁଦ୍ଧ – ତବ ଗୃହଂ କୁତ୍ର ?
ଗୃହଂ ତେ କୁତ୍ର ?
ଅଶୁଦ୍ଧ – ମେ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ମମ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି । ମହ୍ଯଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
ପୁସ୍ତକଂ ମେ ଦେହି ।
(ଖ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ମା ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ତ୍ସାଂ ସ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ସ ତ୍ସାଂ ରକ୍ଷତି ଯତ୍ନେନ ।
ମା ସ ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ମାଂ ସ ଦ୍ଵେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
ସ ମା ଦ୍ରେଷ୍ଟି ନିରନ୍ତରମ୍‌ ।
(ଗ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ଵା ମା ଚ ଉପଦିଶତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଗୁରୁଃ କୃପୟା ତ୍ସାଂ ମାଂ ଚ ଉପଦିଶତି ।
ତେନୈବଂ କ୍ରିୟମାଣେ ବୋ ନଶ୍ଚ କା ହାନିଃ?
ତେନୈବ କ୍ରିୟମାଣେ ଯୁଷ୍ମାକମସ୍ମାକଂ
ଚ କା ହାନିଃ ।
(ଘ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ରା ପଶ୍ୟତି ।
ଶୁଦ୍ଧ – ରାମଃ ମନସା ତ୍ସାଂ ପଶ୍ୟତି ।
(ଙ) ଅଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମା ରକ୍ଷ ।
ଶୁଦ୍ଧ – ଦେବ ! ମାଂ ରକ୍ଷ ।

ଶ୍ଳୋକପ୍ରୟୋଗଃ । (ଅସ୍ମଦ୍‌, ଯୁଷ୍ଦ୍‌, ତଦ୍‌, ଯଦ୍‌ ପ୍ରଭୂତି ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର ସହିତ)
(କ) ଯାଂ ଚିନ୍ତୟାମି ସତତଂ ମୟି ସା ବିରକ୍ତା ।
ସାପ୍ୟନ୍ୟମିଚ୍ଛତି ଜନଂ ସ ଜନୋଏନ୍ୟସକ୍ତଃ ।
ଅସ୍ମତ୍ବକୃତେ ଚ ପରିତୁଷ୍ୟତି କାଚିଦନ୍ୟା
ଧ୍କ୍‌ ତାଂ ଚ ତଂ ଚ ମଦନଂ ଧ୍ଗିମାଂ ଚ ମାଂ ଚ ॥ (ନୀତିଶତକମ୍‌ )

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଯାହାକୁ ମୁଁ ସବୁବେଳେ ଚିନ୍ତାକରୁଛି ସେ ମୋ ଉପରେ ବିରକ୍ତ; ସେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟ ଲୋକକୁ ଚାହୁଁଛି ସେ ଲୋକ ଅନ୍ୟତ୍ର ଆସକ୍ତ । ଆମପରି ଯଦି କେହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପଡ଼ିଥାଏ, ତାକୁ ସେହି ନାରୀକୁ ଧ୍କ୍‌ ସେହି ପୁରୁଷକୁ ଧ୍କ୍‌, ଏହି ବୁଦ୍ଧ, କୁ ଧ୍କ୍‌, ମଦନକୁ ଧ୍କ୍‌, ମୋତେ ଧ୍କ୍‌ ।

(ଖ) ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟଂ ଯୂୟମିତ୍ୟାସୀନୁ ମତିରାବୟୋଃ ।
କିଂ ଜାତମଧୁନା ଯେନ ଯୂୟଂ ଯୂୟଂ ବୟଂ ବୟମ୍‌ ॥ (ବୈରାଗ୍ୟଶତକମ୍‌ )
ତୁମେମାନେ ଆମେମାନେ ଆମେମାନେ ତୁମେମାନେ ଏମିତି ଆମର ବିଚାର ଥ୍ଲା ।
ବର୍ଭମାନ କ’ଣ ହେଲା ଯେ ତୁମେ ତୁମେ ଆମେ ଆମେ ହୋଇଗଲେ ।

(ଗ) ସର୍ବସ୍ୟ ଚାହଂହୃଦି ସନିବିଷ୍ଠଃ
ମତ୍ତଃ ସ୍ମୃତିର୍ଞାନମପୋହନଂ ଚ । ଗୀତା-୧୫.୧୫
ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟରେ ମୁଁ ରହିଛି । ମୋଠାରୁ ସ୍ମୃୁତିଜ୍ଞାନ ତଥା ବିସ୍ମନଂତି ହେଉଛି ।

ବାକ୍ୟପ୍ରୟୋଗଃ :
ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ଏକବଚନ
ତଦୂ – ସଃ ମମ ଭ୍ରାତା, ତତୂ ମମ ପୁସ୍ତକମ୍‌, ସା ସମ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ସେ ମୋ ଭାଇ, ତାହା ମୋର ବହି, ସେ ମୋ ଭଉଣୀ ।

ଯଦଵ – ଯଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ସଃ ମେ ମିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ଯିଏ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ସେ ମୋ ବନ୍ଧୁ ।

ତବ ହସ୍ତେ ଯତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ତତ୍‌ ଚିତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମ ହାତରେ ଯାହା ଅଛି ତାହା ଚିତ୍ର ।

ଯା ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ସା ମମ ମାତା ।
Answer:
ଯିଏ ଘରେ ଅଛି ସେ ମୋ ମାଆ ।

କିମ୍‌ – ତତ୍ର କଃ ଗଚ୍ଛତି ?
Answer:
ସେଠାରେ କିଏ ଯାଉଛି ।

ବାଳକସ୍ୟ ମୁଖେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ପିଲାଟିର ମୁହଁରେ କ’ଣ ଅଛି ।

ସା ବାଳିକା କା ?
Answer:
ସେହି ଝିଅଟି କିଏ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅୟଂ ବାଳକଃ ଚତୁରଃ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାଟି ଚତୁର ।

ଇଦଂ ଚିତ୍ରଂ ମନୋହରମ୍‌ ।
Answer:
ଏହି ଚିତ୍ରଟି ସୁନ୍ଦର ।

ଇୟଂ ଦେବୀ ସଦ୍‌ଗୁଠଯୁକ୍ତା ।
Answer:
ଏହି ଦେବୀ ସଦୂଗୁଠଯୁକ୍ତ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ଶିକ୍ଷକସ୍ୟ ଅଭିପ୍ରାୟଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ମୁଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଅଭିପ୍ରାୟ ଜାଣେ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁଂ ଦେବାଳୟଂ ଗଚ୍ଛ ।
Answer:
ତୁମେ ଦେବାଳୟକୁ ଯାଅ ।

ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତ ଦ୍ଭିବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତୌ ବାଳକୌ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ସେହି ପିଲା ଦୁହେଁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ତେ ପୁସ୍ତକେ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତଃ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ବହି ଦୁଇଟି ଘରେ ଅଛି ।

ତେ ଲତେ ପୁଷ୍ପିତେ । (ସେହି ଦୁଇଟି)
Answer:
ସେହି ଲତା ଦୁଇଟିରେ ଫ୍ରୁଲ ହୋଇଛି ।

ଯଦ୍ଵ – ତୌ ମମ ଭ୍ରାତରୌ ଯୌ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଦୁଇଜଣ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି । ସେ ଦୁହେଁ ମୋର ଭାଇ ।

ତେ ଏବ ବାଳାୟ ରୋଚେତେ ଯେ ଚିତ୍ରେ ସୁନ୍ଦରେ ସ୍ତଃ ।
(ସେହି ଦୁଇଟି ପିଲାକୁ ଭଲ ଲାଗୁଛି ଯେଉଁ ଦୁଇଟି ଚିତ୍ର ସୁନ୍ଦର ଅଛି ।)

ଯେ ବାଳିକେ ସଭାୟାଂ ନ ତିଷ୍ଠତଃ ତେ ନିନ୍ଦନୀୟେ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅଦୁଇଟି ସଭାରେ ରହୁନାହାନ୍ତି ସେ ଦୁହେଁ ନିନ୍ଦନୀୟ ।

କିମ୍‌ – ରାମେଣ ସହ କୌ ବନଂ ଗତୌ ?
Answer:
ରାମଙ୍କ ସହିତ କେଉଁ ଦୁଇଜଣ ବଣକୁ ଗଲେ ।

କେ ତତ୍ର ତିଷ୍ଠନ୍ତି ?
Answer:
କେଉଁମାନେ ସେଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।
କେ ବାଳିକେ ତତ୍ର ଗତେ? (କେଉଁ ଦୁଇଟି ଝିଅ ସେଠାକୁ ଯାଇଥ୍ଲେ?)

ଇଦମ୍‌ – ଇମୌ ବାଳକୌ ନେତାରୌ ଭବିଷ୍ଯତଃ ।
Answer:
ଏହି ପଲାଦୁହେଁ ନେତା ହେବେ ।

ଇମେ ଫଳେ ମଧୁରେ ସ୍ତଃ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଦୁଇଟି ମଧୁର ।
ଇମେ ମାଳେ ରାମାୟାଃ । (ଏହି ଦୁଇଟି ମାଳା ରାମାର ।)

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ଆବାମ୍‌ ଅତ୍ର ଆଗମିଷ୍ୟାବଃ ।
Answer:
ଆମେ ଦୁହେଁ ଏଠାକୁ ଆସିବୁ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୁବାଂ କିଂ ପଠଥଃ ?
Answer:
ତୁମେ ଦୁହେଁ କ’ଣ ପଢୁଛ ?.

ପ୍ରଥମା ବିଭନ୍ମ ବହବଚନ ।
ତଦ୍‌ – ତେ ମୋହନସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେମାନେ ମୋହନର ପୁଅ ଅଟନ୍ତି ।

ତାନି ମାଧବସ୍ୟ ପୁସ୍ତକାନି ସନ୍ତି ।
Answer:
ସେଗୁଡ଼ିକ ମାଧବର ବହି ।

ତାଃ ସ୍ପିୟଃ ନଦୀଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।
Answer:
ସେହି ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ନଭକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ଯଦ୍‌ – ଯେ ପରିଶ୍ରମଂ କୁର୍ବନ୍ଥି ତେ ସଫଳାଃ ଭବନ୍ତି ।
Answer:
ଯେଉଁମାନେ ପରିଶ୍ରମ କରନ୍ତି ସେମାନେ ସଫଳ ହୁଅନ୍ତି ।

ଯାନି ପୁସ୍ତକାନି ପାଠାଗାରେ ସନ୍ତି ତାନି ନୂତନାନି ।
Answer:
ଯେଉଁ ବହିଗୁଡ଼ିକ ପାଠାଗାରରେ ଅଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ନୂଆ ।

ଯାଃ ନଦ୍ୟଃ ସୁନାବ୍ୟାଃ ତାଃ ପୂଜ୍ୟାଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ନଭଗଟୁଡ଼ିକ ସୁନାବ୍ୟା ସେଗୁଡ଼ିକ ପୂଜ୍ୟ ।

କିମ୍‌,ଇଦମ୍‌ – ଇମେ ସର୍ବେ କେ ସନ୍ତି ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ କିଏ ?

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ନି ସର୍ବାଣି କାନି ?
Answer:
ଏଗୁଡ଼ିକ ସବୁ କ’ଣ ?

ଇମାଃ ସର୍ବାଃ କାଃ ?
Answer:
ଏମାନେ ସମସ୍ତେ କିଏ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ବ୍ୟଂ ତ୍ଵାଂ ସାଦରଂ ନମାମଃ ।
Answer:
ଆମେ ତୁମକୁ ଆଦର ସହ ପ୍ରଣାମ କରୁ ।

ଯୁକ୍ଷ୍ମଦ୍‌ – ଯୂୟଂ ଭାରତବର୍ଷସ୍ୟ ସେବାଂ କୁରୁତ ।
Answer:
ତୁମେମାନେ ଭାରତବର୍ଷର ସେବାକର ।

ଦ୍ରିତୀୟା ବିଭନ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତଂ ବାଳକଂ କଥଂ ନ ଜାନାତି ?
Answer:
ସେ ସେହି ପିଲାକୁ କାହିଁକି ଜାଣୁ ନାହାଁନ୍ତି ।

ତ୍ବଂ ତତ୍ର ପତ୍ରମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ତୁମେ ସେହି ପତ୍ରଟି ଆଣ ।

ତାଂ ଲତାଂ ଛାଗଃ ଖାଦତି ।
Answer:
ସେହି ଲଟା ଛେଳି ଖାଏ ।

ତଦ୍‌ – ଯଂ ପୃଛସି ତଂ ଜାନାସି କିମ୍‌ ?
Answer:
ଯାହାକୁ ପଚାରୁଛ ତାକୁ ଜାଣ କି ?

ଯତ କିଂଚିତ୍ବ ଧନଂ ଦେହି ।
Answer:
ଯାହା କିଛି ଧନ ଦିଅ ।

ଯାଂ ବାଳିକାଂ ପଶ୍ୟସି ସା ରାମସ୍ୟ ଭଗିନୀ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଝିଅକୁ ଦେଖୁଛ ସେ ରାମର ଭଉଣୀ;

ତଦ୍‌ – କଂ ବାଳକମ୍‌ ଆହୁୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ପିଲାକୁ ଡାକୁଛ ?

କଂ ଫଳମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି ?
Answer:
କେଉଁ ଫଳ ଚାହୁଁଛ ?

କାଂ ଦେବୀଂ ପୂଜୟସି ?
Answer:
କେଉଁ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜାକରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଇମ୍‌ଂ ବାଳକଂ ନ ବଦ ।
Answer:
ଏହି ପିଲାକୁ କୁହ ନାହିଁ ।

“ରଦଂ ଫଳମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ଏହି ଫଳଟି ଆଣ ।

ରମାଂ ନାରୀଂଂ ପୃଚ୍ଛ ।
Answer:
ଏହି ସ୍ତ୍ରୀକୁ ପଚାର ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ସଃ ମାଂ ନୟତି ।
Answer:
ସେ ମୋତେ ନେଉଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ଅହଂ ତ୍ଵାଂ ପୃଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତୁମକୁ ପଚାରୁଛି ।

ତୃତାୟା ବିଭକୁି:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତେନ ସହ ବସତି ।
Answer:
ସେ ତା’ ସହିତ ବାସକରୁଛି ।

ତେନ ପାତ୍ରେଣ ସହ ଇଦଂ ପାତ୍ରମପି ଧାରୟ ।
Answer:
ସେହି ପାତ୍ର ସହିତ ଏହି ପାତ୍ର ମଧ୍ଯ ଧର ।

ଅହଂ ତୟା ସହ ଉପବନଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।
Answer:
ମୁଁ ତା? ସହିତ ବଗିଚାକୁ ଯିବି ।

ଯଦୂୃ – ଯେନ ପୁତ୍ରେଣ ସୁଖଂ ନାସ୍ତି ତେନ କୋ ଲାଭଃ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପୁଅରେ ସୁଖ ନାହିଁ ସେଥ୍‌ରେ ଲାଭ କ’ଣ ।

ଯେନ୍‌ ଜ୍ଞାନେନ ମୁକ୍ତିର୍ନାସ୍ତି ତତ଼ କିଂ ଜ୍ଞାନମ୍‌ ।
Answer:
ଯେଉଁ ଜ୍ଞାନରେ ମୁକ୍ତି ନାହିଁ ସେ ଜ୍ଞାନ କ’ଣ ।

ପଦ ବିନ୍ଯାସମାତ୍ରେଣ ଯୟା ନାପହୃତଂ ମନଃ ।
Answer:
ପଦବିନ୍ୟାସମାତ୍ରେ ଯାହାଦ୍ଵାରା ମନ ହରଣ ହଲା ନାହିଁ ।

ତୟା କବିତୟା କିଂ ବା ତୟା ବନିତୟାଥଥବା
Answer:
ସେହି କବିତାରେ କିମ୍ବା ସେହି ନାରୀଦ୍ମାରା ବା ଲାଭ କ’ଣ ? କୁ

କିମ୍‌ – କେନ ଇଦଂ ପତ୍ରଂ ଲିଖ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
କିଏ ଏହି ପତ୍ର ଲେଖୁଛି ।

କେନ କାରଣେନ ତ୍ସଂ ଗୃହେ ନ ତିଷ୍ଠସି ?
Answer:
କେଉଁଥ୍ପାଇଁ ତୁମେ ଘରେ ରହୁନାହଁ ?

କୟା ଭାଷୟା ତ୍ସଂ ପ୍ରଶ୍ନୋଭରଂ କରୋଷି ?
Answer:
କେଉଁ ଭାଷାରେ ତୁମେ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର କରୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅନେନ ବାଳକେନ ସହ ମିତ୍ରତାଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ପିଲା ସାଙ୍ଗରେ ବନ୍ଧୁତା କର ।

ଅନେକ ମିତ୍ରେଣ ସହ ବାର୍ଭାଳାପଂ କୁରୁ ।
Answer:
ଏହି ସାଙ୍ଗ ସହିତ କଥାବାର୍ଭା କର ।

ଅନୟା ରଚନୟା କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍‌ ?
Answer:
ଏହି ରଚନାରେ ଲାଭ କ”ଣ ?

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମୟା କଥ୍ତମ୍‌ ।
Answer:
ମୁଁ କହିଛି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ୁୟା ହସିତମ୍‌ ।
Answer:
ତୁମେ ହସିଛ

ଚତୁର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତ:
ତଦୂ – ତସ୍ପୈ ଶ୍ରୀଗୁରବେ ନମଃ
Answer:
ସେହି ଗୁରୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ ।

ତସ୍ମୈ କୁଣ୍ଡଳାୟ ସୁବର୍ଣ୍ଣମ୍‌ ଆନୟ ।
Answer:
ସେହି କୁଣ୍ଡଳପାଇଁ ସୁନା ଆଣ ।

ତସ ଦେର୍ବ୍ୟେ ନିବେଦୟାମି ।
Answer:
ସେହି ଦେବୀଙ୍କୁ ଜଣାଉଛି ।

ଯଦ୍ନ, କିମ୍‌ ଯସ୍ମୈ କସ୍ମୈଚିଦ୍‌ ଦାତୁମିଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଦେବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ଯସ୍ୟୌ କସର୍ସ୍ୟେଚିଦ୍‌ ଲେଖ୍‌ତୁମିଚ୍ଛାମି ।
Answer:
ଯାହାକୁ ହେଲେ ଲେଖ୍ବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ପୈ ଦେବାୟ ହବିଷା ବିଧେମ ।
Answer:
କେଉଁ ଦେବତାଙ୍କୁ ଘୃତାହୁତି ଦେବା ।

କସ୍ୌଃ ମୋଦକଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
କାହାକୁ ମିଠେଇ ଭଲଲାଗେ ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ପୈ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ କ’ଣ ଭଲଲାଗେ

ଅସୌ୍‌ ଅହଂ ଧନାନି ଦାସ୍ୟାମି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କୁ ମୁଁ ଧନ ଦେବି ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମହ୍ୟଂ ପୁସ୍ତକଂ ଦେହି ।
Answer:
ମୋତେ ବହି ଦିଅ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତୁଭ୍ୟଂ ମୋଦକମ୍‌ ଆନୟାମି ।
Answer:
ତୁମପାଇଁ ମିଠେଇ ଆଣୁଛି ।

ପଞ୍ଚମୀ ବିଭଲ୍ତି:
ତଦ୍‌ – ତସ୍କାତଵ ତ୍ଵଂ ମହ୍ୟଂ କୁପ୍ୟସି ।
Answer:
ତେଣୁ ତୁମେ ମୋତେ ରାଗୁଛ ।

ତସ୍ୟାଃ ବିନା ମମ ଜୀବନଂ ଦୁଃଖଦମ୍‌ ।
Answer:
ତା” ବିନା ମୋ ଜୀବନ ଦୁଃଖପୂର୍ଣ୍ତ ।

ଯଦ୍ଵ – ଯସ୍କାତୃ ହେତୋଃ ସଃ ନାଗଚ୍ଛତି ତଦହଂ ଜାନାମି ।
Answer:
ଯେଉଁଥ୍ପାଇଁ ସେ ଆସୁନାହିଁ ତାହା ମୁଁ ଜାଣେ ।

ଯସ୍ୟାଃ ରତେ ତ୍ବଂ ଚିନ୍ତାକୁଳଃ ଆସୀତ୍ଵ ସା ଭୁବନେଶ୍ଵରେ ବର୍ଭତେ ।
Answer:
ଯାହାବିନା ତୁମେ ଚିନ୍ତିତ ଥ୍ଲ ସେ ଭୁବନେଶ୍ଵରରେ ଅଛି ।

କିମ୍‌ – ତ୍ବଂ କସ୍ମାତ୍ବ କାରଣାତ୍ଵ ଦୂରଦର୍ଶନଯନ୍ତ୍ରଂ ନ କ୍ରୀଣାସି ?
Answer:
ତୁମେ କାହିଁକି ଟିଭି କିଣୁନାହଁ ?

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ତ୍ବଂ ଜଳମ୍‌ ଆନୟସି ।
Answer:
କେଉଁ ନଦୀରୁ ତୁମେ ପାଣି ଆଣୁଛ ?

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମାତୃ ବିଦ୍ୟାଳୟାତ୍ବ ବହିଃ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ଏହି ସ୍ୁଲ ବାହାରେ ପିଲାମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଅସ୍ୟାଃ ତ୍ଂ ପୁସ୍ତକଂ ନୟ ।
Answer:
ଏହାଠାରୁ ତୁମେ ବହି ନିଅ ।

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମତ ଦୂରଂ ତିଷ୍ଠ ।
Answer:
ମୋଠାରୁ ଦୂରରେ ରୁହ ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତ୍ଵୁତ୍୍‌ ତୁ ମମ ସେବକଃ ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତରଃ ।
Answer:
ତୁମଠାରୁ ମୋ ଚାକର ଅଧ୍କ ଚାଲାକ ।

ଷଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ।:
ତଦ୍‌ – ସଃ ତସ୍ୟ ପୁତ୍ରଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସେ ତାଙ୍କ ପୁଅ ଅଟେ ।

ତସ୍ୟ ମିତ୍ରସ୍ୟ ଦନ୍ତଂ ସୁନ୍ଦରମ୍‌ ।
Answer:
ସେହି ସାଙ୍ଗର ଦାନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ।

ତସ୍ୟାଃ ଜନନ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ ଦେଶଭକ୍ତଃ ।
Answer:
ସେହି ମାଆର ପୁଅ ଦେଶଭକ୍ତ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ୟ ପରିଶ୍ରମଃ ତସ୍ୟ ସୁଖମ୍‌ ।
Answer:
ଯାହାର ପରିଶ୍ରମ ଅଛି ତା’ର ସୁଖ ଅଛି ।

ଯସ୍ୟାଃ ସମୀପେ ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ତି ସା ଧନ୍ୟା ।
Answer:
ଯାହା ପାଖରେ ବିଦ୍ୟା ଅଛି ସେ ଧନ୍ୟ ।

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

କିମ୍‌ – କସ୍ୟ ଗୃହେ ଚୌରଃ ପ୍ରବିଷ୍ଠଃ ?
Answer:
କାହା ଘରେ ଚୋର ପଶିଛି ।

କସ୍ୟାଃ ନଦ୍ୟାଃ ଜଳଂ ପବିତ୍ରମ୍‌ ?
Answer:
କେଉଁ ନଭର ପାଣି ପବିତ୍ର ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ୟ ଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦମ୍‌ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ଜ୍ଞାନ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦ ।

ଅସ୍ୟାଃ ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଳଂ ବର୍ତତେ ।
Answer:
ଏହାଙ୍କ ହୁଦୟ ନିର୍ମଳ ଅଛି 1

ଅସ୍ମଦ୍‌ – ମମ ମାତା ଗୃହିଣୀ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ମୋ ମାଆ ଗୃହିଣୀ ଅଚନ୍ତି ।

ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ – ତବ ପିତା ମାଂ ଜାନାତି ।
Answer:
ତୁମ ବାପା ମୋତେ ଜାଣନ୍ତି ।

ସପୃମା:
ତଦ୍‌ – ତସ୍ମିନ୍ନ ତସ୍ୟାଂ ବା ନ କୋଥପି ବିଶ୍ଵସିତି ।
Answer:
ତାକୁ କେହି ବିଶ୍ବାସ କରେ ନାହିଁ ।

ଯଦୂ – ଯସ୍ମିନ୍‌ ଯସ୍ୟାଂ ବା ତସ୍ୟ ଅଚଳା ଭକ୍ତିଃ ସଃ ସା ବା ଅତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ।
Answer:
ଯାହାଠାରେ ତାଙ୍କର ଅଚଳ ଭକ୍ତି ସେ ଏଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।

କିମ୍‌ – କସ୍ମିନ୍‌ କସ୍ୟାଂ ବା ତବ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
କାହାଠାରେ ତୁମ ମନ ଖୁସି ।

ଇଦମ୍‌ – ଅସ୍ମିନ୍‌ ଅସ୍ୟାଂ ବା ମମ ମନଃ ରମତେ ।
Answer:
ଏହାଠାରେ ମୋ ମନ ସୁସି ।

ଅସ୍ମଦୂ, ଯୁଷ୍ମାଦ୍‌ – ଶିକ୍ଷକଃ ମୟି ତ୍ଵୟି ବା ଅନୁରାଗଂ ସୂଚୟତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ବା ତୁମକୁ ଭଲପାଉଛନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟ।ସଃ:
ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।

(କ) ଯଃ ଜନକପୁରୀମ୍‌ ଆଗତଃ __________ ଏବ ରାମଃ ।
Answer:

(ଖ) ଯଂ ଯଂ ପଶ୍ୟସି ___________ ଦୀନଂ ବଚଃ ମା କଥୟ ।
Answer:
ତଂ ତଂ

(ଗ) ମହାଜନୋ ଯେନ ଗତଃ ___________ ପନ୍ଥା ।
Answer:
ସଃ

(ଘ) ଯସ୍ପୈ ତ୍ଵଂ ଗଚ୍ଛସି ___________ ଏବ ଶତରୁଃ ଭବିଷ୍ୟତି ।
Answer:
ସଃ

(ଙ) ଯସ୍ମାତ୍ବ ପଠସି ___________ ସମ୍ମାନଂ କୁରୁ ।
Answer:
ତସ୍ୟ

(ଚ) ଯସ୍ମିନ୍ନ ଫଳକେ ତ୍ବଂ ଲିଖସି ___________ଶ୍ୟାମପଟ୍ଟଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସଃ

୨। ଏକବବନାନ୍ତାନାଂ ପୁରତଃ ବହୁବଚନାନ୍ତପଦାନି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – ଯଃ/ ସଃ ଯେ / ତେ ।

(କ) ଯା/ସା/ ____________
Answer:
ଯାଃ / ତାଃ

(ଖ) ଯତ୍‌/ ତତ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନି / ତାନି

(ଗ) ଯମ୍‌ / ତମ୍‌ ____________
Answer:
ଯାନ୍‌ / ତାନ୍‌

(ଘ) ଯେନ / ତେନ ____________
Answer:
ଯୈଃ / ତୈଃ

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଙ ) ଯସ୍ମୈ / ତସ୍ମୈ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଚ) ଯସ୍ମାତଵ/ ତସ୍ମାତ୍‌ ____________
Answer:
ଯେଭ୍ୟଃ/ ତେଭ୍ୟଃ

(ଛ) ଯସ୍ଯ/ତସ୍ୟ ____________
Answer:
ଯେଷାଂ/ ତେଷାଂ

(ଜ) ଯସୁନ/ତସୁିନ____________
Answer:
ଯେଷୁ/ ତେଷୁ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ପ୍ରଶ୍ନବାଚକସର୍ବନାମପଦାନାଂ ପୁରତଃ ତତ୍ଵ ଶବ୍ଦରୂପାଣି ଲିଖତ ।
ଉଦାହରଣମ୍‌ – କଃ/ କା/ କିମ୍‌ ସଃ / ସା / ତତ ।

(କ) କମ୍‌ / କାମ୍‌ / କିମ୍‌ _____________
Answer:
ତଂ / ତାମ୍‌ / ତତ୍‌

(ଖ) କେନ / କୟା / କେନ _____________
Answer:
ତେନ / ତୟା / ତେନ

(ଗ) କସ୍ପୈ / କସ୍ୟୌେ/ କସ୍ମୈ _____________
Answer:
ତସ୍ମୈ / ତସୌୟୌ / ତସ୍ମୈ

(ଘ) କସ୍ମାତ୍‌ / କସ୍ୟାଃ / କସାତ୍‌ _____________
Answer:
ତସ୍ମାତ୍ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ମାତୃ

(ଙ) କସ୍ଯ / କସ୍ଯାଃ / କସ୍ଯ _____________
Answer:
ତସ୍ୟ / ତସ୍ୟାଃ / ତସ୍ୟ

(ଚ ) କସ୍ମିନ୍‌ / କସ୍ଯାମ୍‌ / କିନା _____________
Answer:
ତସ୍ନିନ୍‌ / ତସ୍ୟାମ୍‌ / ତସ୍ନିନ୍‌

୪ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ସମୁଚିତପଦଂ ନିରୂପ୍ଯ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର

(କ) __________ ସଦାଚାରୀ, ଏବ ସୁଖୀ । (ସଃ / ଯଃ)
Answer:
ଯଃ, ସଃ

(ଖ) __________ ଅର୍ଥକରୀ, __________ ଏବ ପଠନୀୟା । (ଯା/ ସା)
Answer:
ଯା, ସା

(ଗ) __________ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟପ୍ରଦମ୍‌, ଏବ ଗ୍ରାହ୍ୟମ୍‌ । (ଯତ୍‌ / ତତ୍‌)
Answer:
ଯତ / ତତ୍‌

(ଘ) __________ ପର୍ଞା ନାସି, ଶାସ୍ଂ __________ କରୋତି କିମ୍‌ ? (ଯସ୍ଯ/ ତସ୍ଯ)
Answer:
ଯସ୍ୟ / ତସ୍ୟ

(ଙ) ଶ୍ରେଷଠଃ __________ ଆଚରତି, ଇତରଃ ଜନଃ __________ ଏବ କରୋତି । (ତତ୍‌ ତତ୍‌/ ଯତ୍‌ ଯତ୍‌)
Answer:
ଯତ୍‌ ଯତ, ତତ ତତ୍‌

(ଚ) __________ ଦେଶେ ନାର୍ଯ୍ୟ ପୂଜ୍ୟନ୍ତେ, __________ ଦେବା ରମନ୍ତେ । (ଯସିନ୍‌ ତସିନ)
Answer:
ଯସ୍ମିନ୍ନ, ତସ୍ମିନୃ

(ଛ) __________ ବିଦ୍ୟା ନାସି, __________ ଭୁବି ଭାରଭୂତାଃ ସନ୍ତି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ଯେଷାମ୍‌, ତେ

(ଜ) __________ କୀଦୃଶଃ ପିତା, __________ ବାଳଃ ନ ପାଠିତଃ ? (ଯେନ / ସଃ)
Answer:
ସଃ, ଯେନ

(ଝ) __________ ନରାଃ ଧନ୍ୟାଃ, __________ ଶରୀରାଣି ଦେଶହିତାୟ ସମର୍ପିତାନି । (ଯେଷାମ୍‌ / ତେ)
Answer:
ତେ, ଯେଷାମ୍‌

(ଞ) __________ ଜଳମ୍‌ ଏବ ବହୁମୂଲ୍ଯମ୍‌, __________ ମରୁଭୂମ୍ଯାଂ ଲଭ୍ଯତେ । (ଯତ/ ତତ୍‌)
Answer:
ତତୃ/ ଯତ

୫। କୋଷ୍ଠକାତ୍ଵ କିଂ ଶବ୍ଦସ୍ଯ ଯଥାର୍ଥରୂପଂ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନେ ଲିଖତ ।

(କ) __________ ନଦୀ ନଦୀତମା ମନ୍ୟତେ ? (କଃ, କା, କାମ୍‌)
Answer:
କା

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଖ) __________ ଶ୍ରାନ୍ତଃ ନିଦ୍ରାମ୍‌ ଇଚ୍ଚତି ? (କଃ, କା, କିମ୍‌)
Answer:
କଃ

(ଗ) __________ ଭାବନୟଯା ତ ମାଂ ପଶ୍ଯସି ? (କୟା, କେନ, କସ୍ଯ)
Answer:
କୟା

(ଘ) ଦଶରଥଃ __________ ଅଧୁକଃ ପ୍ରିୟଃ ଆସୀତ ? (କସ୍ଯ, କସ୍ୟାଛ, କୟା)
Answer:
କସ୍ୟ

(ଙ) __________ ନଗର୍ଯ୍ୟାଂ ତବ ନିବାସଃ ? (କସ୍ମିନ୍‌, କସ୍ଯାମ୍‌, କସ୍ମୈ)
Answer:
କସ୍ୟାମ୍‌

(ଚ) ସା __________ ପ୍ରଥମା ଭବତି ? (କେଷୁ , କାସୁ, କେନ)
Answer:
କାସୁ

୬। କୋଷ୍ଠକାତୃ ସମୁଚିତପଦଚୟନଂ କୃତ୍ଵା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । (ଇଦମ୍‌ ଶବ୍ଦସ୍ଯ) ଆ)
(କ) __________ ଦେବଦଭଃ । (ଇୟମ୍‌ /ଅୟମ୍‌)
Answer:
ଅୟଂ

(ଖ) __________ ଭାତା ସୋମଦଭରଃ । (ଅସ୍ଯ / ଅସ୍ମିନ୍‌)
Answer:
ଅସ୍ୟ

(ଗ) __________ ନଗରେ ଚୌରଃ ନାସ । (ଅସିନ/ ଅସ୍ଯ)
Answer:
ଅସ୍ମିନବ

(ଘ) __________ ବାଳିକାୟାଃ ନାମ ବିଜୟା । (ଅସ୍ଯ/ ଅସ୍ୟାଃ)
Answer:
ଅସ୍ୟାଃ

(ଙ) __________ କମଳାନି ତଡ଼ାଗେଷୁ ବିକସନ୍ତି । (ଇମେ/ ଇମାନି)
Answer:
ଇମାନି

(ଚ) __________ ସ୍ିୟଃ ପତିବ୍ରତାଃ । (ଇମେ / ଇମାଃ)
Answer:
ଇମାଃ

୭ । ଯୁଷ୍ମଣଦ୍‌ବ ଶବ୍ଦରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନାନି ପୂରୟତ ।
(କ) ମମ ହସ୍ତେ ଲେଖନୀ ଅସ୍ତି, __________ ହସ୍ତେ କିମ୍‌ ଅସ୍ତି ?
Answer:
ତବ

(ଖ) ମୟା ପ୍ରଶଂସା ପ୍ରାପ୍ତା, __________ କିଂ ପ୍ରାପୂମ୍‌ ?
Answer:
ତ୍ଵୟା

(ଗ) ମହ୍ଯଂ ଦଧ୍‌ ରୋଚତେ, __________ କିଂ ରୋଚତେ ?
Answer:
ତୁଭ୍ୟଂ

(ଘ) ମୟି ଛାତ୍ରାଃ ଅନୁରକ୍ତା, __________କେ ଅନୁରକ୍ତାଃ ?
Answer:
ତୃୟି

(ଙ) ତ୍ଵଂ ମାଂ ସ୍ମରସି, ଅହମପି __________ ସ୍ମରାମି ଇତି ସତ୍ୟମ୍‌ ।
Answer:
ତ୍ବାଂ

ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ :
ଏକ (ନିତ୍ୟ ଏକବଚନାନ୍ତ) ପୁଂଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବାଶବ୍ଦ ଓ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ସର୍ବଶବ୍ଦର ଏକବଚନର ରୂପପରି ଏହାର ରୂପ । ସଂଖ୍ୟାଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଏକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ଓ ବହୁବଚନାନ୍ତ ମଧ୍ଯ ହୁଏ; ଯଥା – ଏକୌ=ଅନ୍ୟୌ, ଏକେଷାମ୍‌ = ପ୍ରଧାନାନାମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏକୋ୍ୟ୍ୟାର୍ଥେ ପ୍ରଧାନେ ଚ ପ୍ରଥମେ କେବଳେ ତଥା ।
ସାଧାରଣସମାନେଃଳ୍ପେ ସଂଖ୍ୟାୟାଂ ଚ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟତେ ।
ଦ୍ଧ (ନିତ୍ୟ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ) , ତ୍ରିଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିତ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ । ଉନବିଂଶତି ପ୍ରଭୂତି ସମସ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ସର୍ବଦା ଏକବଚନାନ୍ତ କିନ୍ତୁ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ । ଏମାନଙ୍କମଧ୍ଯରୁ ଇକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ମତି ଓ ତବ କାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଭୂଭୂତ୍ବ ଶବ୍ଦପରି ଏବଂ ଅକାରାନ୍ତଗୁଡ଼ିକର ଫଳ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ମୂଳଶବ୍ଦ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଜ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ଏକ ଏକଃ ଏକମ୍‌ ଏକା
ଦି ଦ୍ଧୌ ଦ୍ସେ ଦ୍ଵେ
ତ୍ରି ତ୍ରୟଃ ତ୍ରୀଣି ତିସ୍ରଃ
ଚତୁର୍‌ ଚତ୍କାରଃ ଚତ୍ସାରି ଚତସ୍ରଃ
ପଞ୍ଚନ୍‌ ପଞ୍ଚ ପଞ୍ଚ ପଞ୍ଚ
ଷଷ୍‌ ଷଟ୍‌ ଷଟ୍‌ ଷଟ୍‌

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

ବିଭକ୍ତି ପୁଲିଙ୍ଗ ନପୁଂସକଲିଙ୍ଗ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମା ଏକଃ, ଦ୍ଵୌ, ତ୍ରୟଃ, ଚତ୍ପାରଃ, ପଞ୍ଚ ଏକମ୍‌, ଦ୍ନେ, ତ୍ରୀଣି, ଚତ୍ସାରି, ପଞ୍ଚ ଏକା, ଦ୍ଵେ, ତିସଃ, ଚତସଃ, ପଞ୍ଚ
ଦ୍ବିତୀୟା ଏକମ୍‌, ଦ୍ଲୌ, ତୀନ, ଚତୁରଃ, ପଞ୍ଚ ଏକମ୍‌, ଦେ, ତୀଣି, ଚତ଼ାରି, ପଞ୍ଚ ଏକା, ଦବେ, ତିସଃ, ଚତସ୍ଃ, ପଞ୍ଚ
ତୃତୀୟା ଏକେନ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭିଃ, ଚତୁର୍ଭିଃ (ତୃତୀୟାଠାରୁ ସପମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଞ୍ଚଭ୍ୟିଃ ରୂପ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ରୂପ ସହିତ ସମାନ) ଏକୟା, ଦ୍ବାଭ୍ଯାମ୍‌, ତିସ୍ଭିଃ,ଚତସ୍ଭିଃ, ପଞ୍ଚଭିଃ
ଚତୁର୍ଥୀ ଏକସ୍ମୈ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ ଏକସୌ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସ୍‌ୂଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ପଞ୍ଚମୀ ଏକସ୍ମାତ୍ଵ, ଦ୍ଵାଭ୍ୟାମ୍‌, ତ୍ରିଭ୍ୟଃ, ଚତୁର୍ଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ଯଃ ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ବାଭ୍ୟାମ୍‌, ତିସ୍ଭ୍ଯଃ, ଚତସୃଭ୍ୟଃ, ପଞ୍ଚଭ୍ୟଃ
ଷଷ୍ଠୀ ଏକସ୍ଯ।, ଦ୍ବୟୋଃ, ତ୍ରୟାଣାମ୍‌, ଚତୁର୍ଣ୍ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌ ଏକସ୍ୟାଃ, ଦ୍ୟୋଃ, ତିସୃଣାମ୍‌, ଚତସ୍‌ଣାମ୍‌, ପଞ୍ଚାନାମ୍‌
ସପ୍ତମୀ ଏକସ୍ମିନୂ, ଦ୍ୟୋଃ, ତ୍ରିଷୁ, ଚତୁର୍ଷୁ, ପଞ୍ଚସୁ ଏକସ୍ୟାମ୍‌, ଦୃୟୋଃ, ତିସ୍ଷୁ, ଚତସୃଷ୍ଣୁ, ପଞ୍ଚସୁ

ଷଷ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟନୃ ଶବ୍ଦର ତିନି ଲିଙ୍ଗରେ ପ୍ରଥମାଠାରୁ ସମ୍ବୋଧନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯଥାକ୍ରମେ ଏହିପରି ରୂପ ହୁଏ । ଷଷ୍‌-ଷଟ୍‌, ଷଟ୍‌ ଷଡ଼୍‌ଭିଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଡ଼ଭ୍ୟଃ, ଷଣ୍ଢାମ୍‌, ଷଟ୍ସୁ, ଷଟ୍‌ । ଅଷ୍ଟନୁ- ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟ, ଅଷ୍/ ଅଷ୍ଟୌ, ଅଷ୍ଠଭିଃ / ଅଷ୍ଟାଭିଃ, ଅଷ୍ଠଭ୍ଯଃ/ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟଭ୍ୟଃ / ଅଷ୍ଟାଭ୍ୟଃ, ଅଷ୍ଟାନାମ୍‌, ଅଷ୍ଟସୁ / ଅଷ୍ଟାସୁ, ଅଷ୍ଟ / ଅଷ୍ଠୋ ।

ଏକଠାରୁ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷଣ ହୋଇ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ଏକଃ ନରଃ, ଏକା ନାରୀ, ଏକଂ ଫଳମ୍‌, ଦ୍ଵୌ ନରୌ, ଦ୍ବେ ନାର୍ଯ୍ୟୌ, ଦ୍ଵେ ଫଳେ ଇତ୍ୟାଦି । ସପ୍ନ, ନବନ୍‌, ଦଶନ, ଏକାଦଶନ୍‌, ଦ୍ାଦଶନ, ତ୍ରୟୋଦଶନ୍‌, ଚତୁର୍ଦଶନୂ, ପଞ୍ଚଦଶନୂ, ଷୋଡ଼ଶନ୍‌, ସପ୍ଦଶନ୍‌ ଓ ଅଷ୍ଟାଦଶନ୍‌ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପଞ୍ଚନ୍‌ ଶବ୍ଦରୂପପରି ।

ପୂରଣବାଚକ ଶବ୍ଦ

ପୁଂଲିଙ୍ଗ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ
ପ୍ରଥମଃ ପ୍ରଥମା ପ୍ରଥମମ୍‌
ଦ୍ବିତୀୟ ଦ୍ବିତୀୟା ଦ୍ବିତୀୟମ୍‌
ତୃତୀୟଃ ତୃତୀୟା ତୃତୀୟମ୍‌
ଚତୁର୍ଥଃ ଚତୁର୍ଥୀ ଚତୁର୍ଥମ୍‌
ପଞ୍ଚମଃ ପଞ୍ଚମୀ ପଞ୍ଚମମ୍‌
ଷଷ୍ଠଃ ଷଷ୍ଠୀ ଷଷ୍ଠମ୍‌
ସପ୍ତମଃ ସପ୍ତମୀ ସପ୍ତମମ୍‌
ଅଷ୍ଟମଃ ଅଷ୍ଟମୀ ଅଷ୍ଟମମ୍‌
ନବମଃ ନବମୀ ନବମମ୍‌
ଦଶମଃ ଦଶମୀ ଦଶମମ୍‌
ଏକାଦଶଃ ଏକାଦଶୀ ଏକାଦଶମ୍‌

ଉନବିଂଶତିଠାରୁ ପଞ୍ଚାଶତ୍ଵ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ
(ପ୍ରାତିପଦିକ)
୧୯ – ଉନବିଂଶତି, ଏକୋନବିଂଶତି, ନବଦଶନ୍‌, ୨୦ – ବିଂଶତି, ୨୧-ଏକବିଂଶତି, ୨୨-ଦ୍ବିଂଶତି, ୨୩ – ତ୍ରୟୋବିଂଶତି, ୨୪ – ଚତୁର୍ବିଂଶତି, ୨୫ – ପଞ୍ଚବିଂଶତି, ୨୬ – ଷଡ଼ବିଂଶତି, ୨୭ – ସପରବିଂଶତି, ୨୮- ଅଷ୍ଟାବିଂଶତି, ୨୯ – ନବବିଂଶତି, ଏକୋନତିଂଶତ, ଉନତ୍ରିଂଶତ, ୩୦ – ଦ୍ବିଂଶତୃ, ୩୧- ଏକତିିଂଶତ୍‌, ୩୨ – ଦ୍ବାତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୩ – ତ୍ୟସ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୪ – ଚତୁସ୍ତିଂଶତ,, ୩୫ – ପଞ୍ଚତିଂଶତ୍‌, ୩୬ – ଷଟ୍ତିଂଶତ୍‌, ୩୭ – ସପତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୮- ଅଷ୍ଠତ୍ରିଂଶତ୍‌, ୩୯ – ନବତ୍ରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନଚତ୍ଵାରିଂଶତ୍‌ , ଉନଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୦୬ ଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌, ୪୧ -ଏକଚତ୍ନବାରିଂଶତ୍‌, ୪୨ – ଦ୍ବିଚତ୍ବାରିଂଶତ୍‌ , ୪୩ – ତ୍ରୟଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ, ୪୪ –  ଚତୁଶ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୫ – ପଞ୍ଚଚତ୍ସାରିଂଶତଵ, ୪୬ – ଷଟ୍ଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ୪୭ – ସପୁଚତାରିଂଶତ୍‌, ୪୮ – ୪ଷଷ୍ଠଚତ୍ସାରିଂଶତୂ, ୪୯ – ନବଚତ୍ସାରିଂଶତ୍‌, ଏକୋନପଞ୍ଚାଶତ୍, ୫୦ – ପଞ୍ଚାଶତୃ, ୬୦ – ଷଷ୍ଟି, ୭୦ – ସପତି, ୮୦ – ଅଶୀତି, ୯୦ – ନବତି, ୧୦୦ – ଶତମ୍‌ ।

୧୦୦ ରୁ ୨୦୦ ବା ୩୦୦ ରୁ ୪୦୦ ମଧ୍ଯବର୍ଭୀ ଅଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ସଂସ୍କୃତରେ ଅନୁବାଦ କରିବାକୁ ହେଲେ ଅଧ୍କ ବା ଉତ୍ତର ଶବ୍ଦ ଲଗାଇ କରାଯାଏ: ଯଥା –
୧୦୧-ଏକୋତ୍ତରଶତମ୍‌ ବା ଏକାଧ୍କଶତମ୍‌ ।
୧୮୯୨- ଦ୍ବିନବତ୍ୟଯଧ୍କାଷ୍ଠଶତାଧ୍କସହସ୍ରମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ସଂଖାବାଚକ ବିଶେଷଗୁଡ଼ିକ ଏକବଚନାନ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ଏମାନଙ୍କର ବିଶେଷ୍ୟ ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଅନ୍ତି) ଯଥା-ବିଂଶତିଃ ବାଳକାଃ । କୋଡ଼ିଏ ଝିଅ । ତ୍ରିଂଶତ୍ବ ଫଳାନି । ତିରିଶ ଫଳ । ଶତମ୍‌ ଅଶ୍ଵାଃ । ଶହେ ଘୋଡ଼ା । ଦୁଇଗୁଣ ବା ବହୁଗୁଣ ବୁଝାଇଲେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ଶବ୍ଦ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ବା ବହୁବଚନାନ୍ତ ହୁଏ; ଯଥା – ଦ୍ଵେବିଂଶତୀ, ତିସ୍ରଃ ବିଂଶତୟଃ, ଦ୍ଧେ ଶତେ, ଚତ୍ବାରିଶତାନି, ପଞ୍ଚ ସହସ୍ରାଣି ଇତ୍ୟାଦି ।

୧ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ୟାତ୍ବ ଉପଯୁକ୍ତପଦଂ ନିରୂପ୍ୟ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଗୃହେ ______________ ବାଳିକେ ପଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଅତ୍ର ______________ ଲେଖନ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦ୍ଵୌ / ଦ୍ଵେ)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଗ) ବୃକ୍ଷେ ______________ ବାନରୌ ତିଷ୍ଠତଃ । (ଦ୍ଵୌ/ ଦବେ)
Answer:
ଦ୍ଵୌ

(ଘ) ______________ ବାଳକାଃ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି । (ତ୍ରୟଃ / ତୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଙ) ______________ ନଦ୍ଯଃ ବହନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରି / ଚତସ୍ରଃ)
Answer:
ଚତସ୍ରଃ

(ଚ) ମମ ______________ ମିତାଣି ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ତିସଃ / ତ୍ରୀଣି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

୨ । କୋଷ୍ଠକମଧ୍ଯାତ୍ବ ଶୁଦ୍ଧପଦଂ ନିର୍ବାଚୟତ ।
(କ) ତତ୍ର _______________ ମୁନୟଃ ବସନ୍ତି । (ଚତ୍ବାରଃ, ଚତସଃ)
Answer:
ଚତ୍ବାରଃ

(ଖ) ତତ୍ର ________________ ଲତାଃ ବିଳସନି । (ପଞ୍ଚ/ ପଞ୍ଚାଃ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

(ଗ) ତତ୍ର _______________ ଫଳାନି ସବି । (ପଞ୍ଚ / ପଞ୍ଚାନି)
Answer:
ପଞ୍ଚ

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

୩ । ଅଧୋଲିଖତବାକ୍ଯାନି ସଂଶୋଧୟତ । ଉତ୍ତର
(କ) ଅହମ୍‌ ଏକଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।
Answer:
ଅହମ୍‌ ଏକାଂ କନ୍ୟାଂ ପଶ୍ୟାମି ।

(ଖ) ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରି ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।
Answer:
ଦଶରଥସ୍ୟ ଚତ୍ସାରଃ ପୁତ୍ରାଃ ଆସନ୍‌ ।

(ଗ) ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଲ୍ଲମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତିସ୍ରଃ ଫଳାନି ।
Answer:
ଆମ୍ରମ୍‌, ବିଳୁମ୍‌, ନାରିକେଳମ୍‌ ଇତି ତାଣି ଫଳାନି |

୪ । ଶୂନ୍ଯସ୍ଥାନଂ ପୂରୟତ ।
(କ) ଦିବସେ ______________ ସନ୍ଧ୍ଯେ ଭବତଃ, ପ୍ରାତଃ ସାୟଂ ଚ | (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଖ) ଏକସ୍ମିନ୍‌ ହସ୍ତେ ________________ ଅଙ୍ଗୁଂଷ୍କଃ ଭବତି । (ଏକ)
Answer:
ଏକଃ

(ଗ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _______________ ମହାକାବ୍ୟେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଵେ

(ଘ) କାଳିଦାସସ୍ୟ _________________ ନାଟକାନି ସନି । (ତ୍ରି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଙ) ବେଦାଃ ______________ ସନ । (ଚତୁର୍‌)
Answer:
ଚତ୍ସାରଃ

(ଚ) ମାସେ _______________ ପକ୍ଷୌ ଭବତଃ, ଶୁକ୍ଃ କୃଷଃ ଚ । (ଦି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

(ଛ) ହସ୍ତେ ________________ ଅଅଙ୍ଗୁଲ୍ୟଃ ସନ୍ତି । (ପଞ୍ଚନ)
Answer:
ପଞ୍ଚ

BSE Odisha 9th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 8 ଶବ୍ଦ ରୂପ

(ଜ) ବର୍ଭମାନ-ଭୁତ-ଭବିଷ୍ଯତ୍‌ ଇତି ____________________ କାଳାଃ । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୟଃ

(ଝ) ଏକବଚନମ୍‌-ଦ୍ବିବଚନମ୍‌-ବହୁବଚନମ୍‌ ଇତି _________________ ବଚନାନି ସନି । (ତି)
Answer:
ତ୍ରୀଣି

(ଞ) ପ୍ରଥମପୁରୁଷଃ, ମଧ୍ମପୁରୁଷଃ, ଭତ୍ଭମପୁରୁଷଃ ଇତି _________________ ପୁରୁଷାଃ ଭବନ୍ି । (ତି)
Answer:
ତ୍ୟଃ

(ଟ) ମାନବସ୍ୟ _________________ ହସ୍ତେ ସ୍ତଃ । (ଦବି)
Answer:
ଦ୍ଧୌ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ

କ୍ରିୟାର ପୁନରାବୃତ୍ତି ବା ବାରମ୍ବାର କରିବା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ଯଙ୍‌ ( ଯ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ। ଯଙନ୍ତ ହେଲେ ଧାତୁର ଦ୍ଧିତୁ ହୁଏ। ଣିଚ୍‌ ଓ ସନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାତୁରୁ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ଯଙ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାତୁରୁ ହୁଏ ନାହିଁ ।

୧। ବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଣ୍ଣ ଆଦିରେ ଥୁବା ଏକସର ବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁରୁ ପୁନଃ ପୁନଃ ବା ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ଯଙ୍‌ ( ଯ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ବିକଳ୍ପରେ ହୁଏ। ଏହି ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ।
ଯଥା- ଭୂ + ଯଙ୍‌ (ଯ) = ବୋଭୂୟ + ତେ = ବୋଭୂୟତେ
( ପୁନଃ ପୂନଃ ଅତିଶୟେନ ବା ଭବତି) । ଯଙ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଲେ ଧାତୁ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ( ଦେଶ- ଉଭେ ଅଭ୍ୟସ୍ତମ୍‌ / ୬.୧.୫) ହୁଏ ଏବଂ ଯାବତୀୟ ଅଭ୍ୟସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
୨। ଦୂଇ ସରବିଶିଷ୍ଟ ସୂଚ, ସୂତ୍ର ଓ ମୂତ୍ର ଧାତୂରୂ ଏବଂ ସରାଦି ଅଟ୍‌, ଅଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ମଧ୍ଯ ଯଙ୍‌ ହୁଏ । ଯଥା- ସଚ୍‌- ସୋସୂଚ୍ଯତେ, ସୂତ୍ର- ସୋସୂତ୍ର୍ୟତେ, ମୂତ୍ର- ମୋମୁତ୍ର୍ୟତେ, ଅଟ୍‌- ଅଟାଟ୍ୟତେ, ଅଶ୍‌ – ଅଶାଶ୍ଯତେ।
୩ । ଗତ୍ୟର୍ଥକ ଧାତୁରୁ କେବଳ କୌଟିଲ୍ୟ ବା ବକ୍ରତା ଅର୍ଥରେ ବିକଳ୍ପରେ ଯଙ୍‌ ହୁଏ । ପୁନଃ ପୁନଃ ବା ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ହୁଏ ନାହିଁ। ଯଥା- କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି – ଅଟାଟ୍ୟତେ, କୁଟିଳଂ ଗଚ୍ଛତି – ଜଙ୍ଗମ୍ଯତେ ଇତ୍ୟାଦି ।
୪। ଯଙ୍୍‌ ପ୍ରତ୍ଯୟାନ୍ତ ଧାତୁର ପୂର୍ବଭାଗର ଗୁଣ ହୁଏ । ଯଥା ଶୁଚ୍‌ – ଶୋଶୁଚ୍ଯତେ, ଦୀପ୍‌- ଦେଦୀପ୍ଯତେ, ଲୁପ୍‌ –
ଲୋଲୁପ୍ୟତେ, ଭୁଜ୍‌ – ବୋଭୁଜ୍ୟତେ, ଲିଖ୍‌ – ଲେଲିଖ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ

୫। କେତେକ ଯନ୍ନ୍ତ ଧାତୁର ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ –
ଦା – ଦେଦୀୟ – ଦେଦୀୟତେ
ସ୍ମ – ସାସ୍ମର୍ଯ୍ୟ – ସାସୁର୍ଯ୍ୟତେ
ହନ୍‌ – ଜେଘ୍ୀୟ – ଜେଘ୍ଵୀୟତେ
ହନ୍‌ ( ଗତି ) – ଜଘନ୍ୟ – ଜଘନ୍ୟତେ
ନୃତ୍‌ – ନରୀନୃତ୍ୟ – ନରୀନୃତ୍ଯତେ
ଗ୍ରହ – ଜରୀଗୃହ୍ଯ – ଜରୀଗୃହ୍ଯତେ
ପ୍ରଛ୍ଚ – ପରୀପୂଚ୍ଛ୍ୟ – ପରୀପୃଚ୍ଥ୍ୟତେ
ଶୀ – ଶାଶଯ୍ୟ – ଶାଶଯ୍ୟତେ
ଜ୍ଵଳ୍‌ – ଜାଜ୍ଵଲ୍ଯ – ଜାଜ୍ଵ୍‌ଲ୍ଯତେ ।
ନୀ – ନେନୀୟ – ନେନୀୟତେ
ରୂଦ୍‌ – ରୋଦୁଦ୍ୟ – ରୋରୁଦ୍ୟତେ
କୃ – ଚେକ୍ରୀୟ – ଚେକ୍ରୀୟତେ
ପା – ପେପୀୟ -ପେପୀୟତେ

ଅଭ୍ୟାସଃ:
୧। ଏକପଦୀ କୁରୁତ। (ଏକପଦ କର।)
( ଭୃଶଂ) ପୁନଃ ପୁନର୍ବା ପତତି। ପୁନଃ ପୁନର୍ଭବତି । କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି। ପୁନଃ ପୁନଃ ( ଅତିଶୟେନ ବା) ହରତି । ପୁନଃ ପୁନଃ ଜାୟତେ। ପୁନଃ ପୁନଃ ପୃଚ୍ଛତି। ପୁନଃ ପୁନଃ ପଶ୍ୟତି। ଅତିଶୟେନ ରୋଦିତି।
Answer:
( ଭୃଶଂ) ପୁନଃ ପୁନର୍ବା ପତତି – ପପାତ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନର୍ଭବତି – ବୋଭୟତେ
କୁଟିଳମ୍‌ ଅଟତି – ଅଟାଟ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ( ଅତିଶୟେନ ବା) ହରତି – ହିହର୍ଯ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ଜାୟତେ – ଜିଜାୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ପୃଚ୍ଛତି – ପରିପୃଚ୍ଛ୍ୟତେ
ପୁନଃ ପୁନଃ ପଶ୍ୟତି – ଦିଦୃଶତେ
ଅତିଶୟେନ ରୋଦିତି – ରୋରୂଦ୍ୟତେ

୨। ଯଙନ୍ତଧାତୁରୂପୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ପାନାନି ପୂରୟତ। (ଯଙ୍ନ୍ତ ଧାତୂ ରୂପରେ ଶୂନ୍ୟଯସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର। ) (ଲଟ୍‌ -ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷୈକବଚନେ )
(କ) ବାଳକାଃ ଗାମଂ ___________________ (ଗମ୍‌)
Answer:
ଜଙ୍ଗମ୍ୟନ୍ତେ

(୧) କୃଷଃ ଗଣିତଂ ______________________ (ପଠ୍‌)
Answer:
ପିପଠ୍ୟତେ

(ଗ) ଅଗ୍ନିଃ ଯଜ୍ଞଶାଳାୟାଂ _________________ ( ଜଳ୍‌ )
Answer:
ଜାଜୁଲ୍ୟତେ

BSE Odisha 10th Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 7 ଯଙନ୍ତ ଧାତୁ ପ୍ରକରଣ

(ଘ) ସୀତା ଜଳଂ __________________ (ପା)
Answer:
ପେପୀୟତେ

(ଡ) ଶିକ୍ଷକଃ ସମତଂ __________________ (ବଦ୍‌)
Answer:
ଏଏଦ୍ୟତେ