Class 10

Odisha State Board BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତିନ୍ ବାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
ମନୁଷ୍ୟ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ୍ କ୍ୟା କହା ଗୟା ହୈ ?
(ମନୁଷ୍ୟର ଜନ୍ମକୁ କାହିଁକି ଦୁର୍ଲଭ କୁହାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता।
इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा गया है।

(ख) साधुओं और सज्जनों की तुलना किससे की गयी है और क्यों?
ସାଧୁଓଁ ଔର ସଜ୍ଜନୌ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍‌ କୀ ଗୟୀ ହୈ ଔର କୈ ?
(ସାଧୁ ଓ ସଜନମାନଙ୍କର ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
साधुओं और सज्जनों की तुलना सोने से की गयी है। सोना टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकता है। मतलब यह है कि सज्जन लोग हमेशा मित्रता बनाये रखते हैं।

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है और क्यों?
କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ଔର ଜ୍ୟୋ?
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
कुम्हार का कुंभ दुर्जन ( खलव्यक्ति) को कहा गया है। क्योंकि यह कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते हैं। दुर्जन जरासा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

(घ) कबीरदास के दोहों को ‘साखी’ क्यों कहा जाता है?
(କବିର୍‌ଦାସ କେ ଦୋହେଁ କୋ ‘ସାଖ୍’ କେଁ କହା ଜାତା ହୈ ?)
(କବିର ଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ‘ସାଖ୍’ କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି)
उत्तर:
‘साखी’ शब्द ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है। यह ज्ञान या अनुभूति है जिसे स्वंय कबीर ने अपने अन्तःकरण से साक्षात्कार किया है। इसलिए कबीरदास की साखियाँ ज्ञान और अनुभूति की साक्षी हैं।

2. निम्नलिखित अवतरणों का आशय स्पष्ट कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଅବତରଶାଁ କା ଆଶଯ୍ କ୍ଷଷ୍ଟ କୀଜିଏ?) (ନିମ୍ନଲିଖୂ ପଦ୍ୟ ଖଣ୍ଡର ଆଶୟ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)
(क) मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ୍ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର୍)।
उत्तर:
यह अवतरण कबीर के दोहे से लिया गया है। इस में कबीर कहते है कि मानव का जन्म दुर्लभ होता है। इसलिए मनुष्य श्रेष्ठ सामाजिक प्राणी है। मनुष्य को देह या शरीर बार – बार नहीं मिलता। यह ईश्वर का वरदान है।

(ख) दुर्जन कुंभ कम्हार के, एकै धका दरार।
(ର୍ଜନ୍ କଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର)।
उत्तर:
यह अवतरण कवीर के दोहे से लिया गया है। कबीर कहते है कि दुर्जन व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। मतलब यह है कि सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରଶୁଁକେ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ – ଏକ ବାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
(କିସ୍ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ ମାନା ଗୟା ହୈ?) (କାହା ଜନ୍ମକୁ ଦୁର୍ଲଭ ବୋଲି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
मानव जन्म को दुर्लभ माना गया हैं।

(ख) कौन-कौन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं?
(କୌନ୍-କୌନ୍ ଟୂଟ ଜାନେକେ ବାଦ୍ ଭୀ ଜୁଡ଼ ସକତ୍ରେ ହୈ?)
(କେଉଁମାନେ ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ମଧ୍ୟ ଜୋଡ଼ି ହୋଇପାରିବେ ? )
उत्तर:
सोना, सज्जन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं।

4. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए?
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)
(क) क्या बार-बार नहीं मिलता?
(କ୍ୟା ବାର୍-ବାର୍ ନେହୀ ମିଲତା ?)
(କ’ଣ ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ ? )
उत्तर:
देह / शरीर

(ख) सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
(ସଜନାଁ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍ ସେ କୀ ଗୟୀ ହୈ ?)
(ସଜନଙ୍କ ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ?)
उत्तर:
सोने से

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ଭ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ?)
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ (ମାଠିଆ) କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ।)
उत्तर:
दुर्जन को

5. कबीरदास के दोहों को कण्ठस्थ कीजिए
(କବିରଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖସ୍ଥ କର ।)
उत्तर:
ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ନିଜେ ମୁଖସ୍ଥ କରିବେ।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

कबीरदास संत थे। काशी में रहते हुए भी उन्होंने देश के विभिन्न स्थानों का भ्रमण किया। अतः उनकी भाषा में विभिन्न प्रदेशों के शब्द पाये जाते हैं। उनकी भाषा में ब्रजभाषा, अवधी, मगही, भोजपुरी, बुन्देलखण्डी, राजस्थानी, पंजाबी आदि का मेल है। साथ ही बोलचाल के क्षेत्रीय प्रभावों के कारण कबीरदास के कुछ शब्द रूपों में परिवर्तन भी देखने को मिलता है। जैसे – मनुष्य से मनिषा, मन से मनवा या मनुवा आदि। उच्चारण के परिवर्तन से वर्त्तनी भी बदल जाती है।

नीचे कुछ शब्द दिये जा रहे हैं जिनका मूल रूप लिखिए जो आप समझते हैं
(ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳରୂପ ଲେଖ, ଯାହା ତୁମେ ବୁଝିଛ ବା ଭାବୁଛ)
मनिषा – …………….
जुरै – ………………
बहुरि – ……………..
धक्का – ……………
उत्तर:
मनिषा- मनुष्य
जुरै – जुड़
बहुरि – पुनः
धक्का – धक्का

2. निम्नलिखित शब्दों का समानार्थी शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ବା ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
मनिषा, देह, तरवर, सोना, कुंभ
उत्तर:
मनिषा – मानव, इन्सान
देह – शरीर, काया
तरवर – पेड़, वृक्ष
सोना – कांचन, सुवर्ण
कुंभ – घड़ा, मटका

3. निम्नलिखित शब्दों का विपरीत शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ (ବିଲୋମ) ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
जनम, दुर्लभ, सज्जन, साधु
उत्तर:
जनम – मरण
दुर्लभ – सुलभ
सज्जन – दुर्जन
साधु – असाधु

4. निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କର ।)
(क) मनिषा जनम …………… है, …………….. न बारम्बार।
उत्तर:
दुर्लभ, देह

(ख) ………………. सज्जन साधुजन ………………… सौ बार।
उत्तर:
सोना, टूटि जुरै

(ग) दुर्जन ………………. एकै धका ………………..।
उत्तर:
कुंभ कुम्हार के, दरार

5. निम्नलिखित शब्दों को पाँच-पाँच बार लिखिए
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼କ୍କୁ ପାଞ୍ଚ – ପାଞ୍ଚଥର ଲେଖା)
(ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଲେଖୁବେ)
कबीर –
अनमोल –
मोती –
दुर्लभ –
कुम्हार –
(ध्यान दीजिए कि हिन्दी में ह्रस्व और दीर्घ मात्राएँ होती हैं। उनको सही लिखना जरूरी है।)
(ଦୃଷ୍ଟିଦିଅ ଯେ ହିନ୍ଦୀରେ ହ୍ରସ୍ଵ ଓ ଦୀର୍ଘ ମାତ୍ରାଗୁଡ଼ିକ ଅଛି। ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଠିକ୍ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ।)

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. दुर्जन कुंभ कुम्हार के एकै धका दरार।
(ଦୁର୍ଜନ ପୁଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ ଏକୈ ଧକା ଦରାର ।)
उत्तर:
कवीरदास जी कहते हैं कि बुरे ब्यक्ति (दुर्जन) कुम्हार के घडे की तरह होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। दुर्जन जरा-सा मतभेद होते ही अलग हो जाता है।

2. मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର ।)
उत्तर:
सन्त कवीर जी कहते हैं कि इस संसार में मानब का जन्म पाना दुर्लभ (मुश्किल ) है। यह मनुष्य रूपी शरीर बार-बार नहीं मिलता। इसलिए इस क्षणभंगुर शरीर के रहते, ईश्वर की साधना के जरिए करनी चाहिए।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न  1.
संत कबीरदास का जन्म कब और कहाँ हुआ था?
उत्तर:
संत कबीरदास का जन्म काशी के एक हिंदू-परिवार में सन् १३९८ में हुआ था।

प्रश्न  2.
कबीरदास क्यों दुःखी हुए?
उत्तर:
समाज में ब्याप्त बुराई को देखकर कबीरदास दुःखी हुए।

प्रश्न  3.
‘साखी’ शब्द कौन-सा शब्द का अपभ्रंश रूप है?
उत्तर:
‘सखी’ शब्द ‘साक्षी’ शब्द का अपभ्रंश रूप है।

प्रश्न  4.
कबीर की भाषा क्या है?
उत्तर:
कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

प्रश्न  5.
संसार में किसका जन्म दुर्लभ होता है?
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है।

प्रश्न  6.
मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
उत्तर:
मनुष्य की देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता, इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा।

प्रश्न  7.
सज्जन और साधुजन कैसे होते हैं?
उत्तर:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं।

प्रश्न  8.
दुर्जन की ‘तुलना किससे किया गया है?
उत्तर:
दुर्जन की तुलना कुम्हार के घड़े से किया गया है।

प्रश्न  9.
कौन सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं?
उत्तर:
सज्जन लोग सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं।

प्रश्न  10.
मनुष्य को क्या त्याग करना चाहिए?
उत्तर:
मनुष्य को समस्त सांसरिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न  1.
दुर्जन की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:कुम्हार

प्रश्न  2.
क्या बार-बार नहीं मिलता?
उत्तर:
मनुष्य जन्म

प्रश्न  3.
सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:
सोना

प्रश्न  4.
कौन – कौन टूट जाने के बाद भी जूड़ सकता है?
उत्तर:
सज्नन और साधुजन

प्रश्न  5.
किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
उत्तर:
मनुष्य

प्रश्न  6.
सोने से किसकी तुलना की गयी है?
उत्तर:
सज्जनों

प्रश्न  7.
साखी शब्द किस का प्रतीक है?
उत्तर:
ज्ञान और अनुभूति

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न  1.
………………. सर्वदा मित्र बनाए रखते है।
उत्तर:
सज्जन लोग

प्रश्न  2.
कवीर की भाषा ……………….. है।
उत्तर:
सधुकड़ी

प्रश्न  3.
कवीरदास का जन्म ………………… हुआ था?
उत्तर:
1398

प्रश्न  4.
“मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारबार” – यह पंक्ति ……………… कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  5.
‘सोना सज्जन साधु जन टूटी जुरै सौ बार’ – यह पंक्ति कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  6.
“दुर्जन कुंभ कुम्हार के, एकै धका दरार”‘ इस पंक्ति में ‘कुंभ’ शब्द के लिए प्रयुक्त है।
उत्तर:
मटका

प्रश्न  7.
मनुष्य जन्म में बार बार नहीं मिलता।
उत्तर:
शरीर

प्रश्न  8.
कबीर के अनुसार ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है।
उत्तर:
साखी

प्रश्न  9.
सज्जनों की तुलना से की गयी है।
उत्तर:
सोने से

प्रश्न  10.
टूट जाने के बाद जुड़ा सकता है ?
उत्तर:
सज्जन

D. सही उत्तर चुनिए।

1. कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(A) दुर्जन को
(B) सज्जन को
(C) कुम्हार
(D) घड़े को
उत्तर:
(A) दुर्जन को

2. कौन जुलाहे का काम करते थे?
(A) सूरदास
(B) तुलसी दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(C) कबीर दास

3. कबीर दास का जन्म कब हुआ था?
(A) 1898
(B) 1398
(C) 1498
(D) 1598
उत्तर:
(B) 1398

4. मनुष्य को क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) देह
(B) मन
(C) धन
(D) जन्
उत्तर:

5. ‘मनिषा जनम दुर्लभ है’ – इस पंक्ति का कवि कोन हैं।
(A) तुलसी दास
(B) सूर दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(A) तुलसी दास

6. सज्जनों की तुलना किससे की गई है?
(A) साधु से
(B) जन से
(C) सोने से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) सोने से

7. क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) मनुष्य जन्म
(B) पशु जन्म
(C) खाना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) मनुष्य जन्म

8. पेड़ से क्या झड़ जाते है?
(A) पत्ते
(B) डाली
(C) टहनी
(D) फल
उत्तर:
(D) फल

9. दुर्जन की तुलना किससे की गई है?
(A) कुम्हार से
(B) सोना से
(C) कुंभ से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) कुंभ से

10. क्या टूटने के बाद भी जूड़ सकते है?
(A) सोना और साधु
(B) सोना और दुर्जन
(C) चाँदी और सोना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोना और साधु

दोहे (ତେ।ହେ)

मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
तरवर थै फल झड़ि पड्या, बहुरि न लागै डार॥
ମନିଷ ଜନମ୍ ଦୁଲଭହି, ଦେହ ନବାରମ୍ବାର୍ ।
ତରୱର ଥୈ ଫଲ୍ ଝଡ଼ି ପଡ଼, ବହୁରି ନ ଲାଗି ଡାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता। वृक्ष से फल के एक बार झड़ जानेके बाद यह पुनः उस पेड़ की डाली पर लग नहीं सकता। मतलब यह है कि मानव को समस्त सांसारिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए। इस क्षणभंगुर शरीर के रहते साधना के जरिये ईश्वर की उपासना करनी चाहिए। तभी दुर्लभ मानव-जीवन का सदुपयोग हो सकेगा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସଂସାରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ଦୁର୍ଲଭ (ବିରଳ) ଅଟେ। ମନୁଷ୍ୟର ଦେହ ବା ଶରୀର ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ । ଗଛରୁ ଫଳ ବା ପତ୍ର ଥରେ ଝଡ଼ିପଡ଼ିଲେ ତାହା ଗଛର ଡାଳରେ ପୁନଶ୍ଚ ଯୋଡ଼ିହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟ ତାହାର ସମସ୍ତ ସାଂସାରିକ ବିଷୟ ବାସନା ପ୍ରତି ଲୋଭ ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ।

सोना सज्जन साधु जन टूटि जुरै सौ बार।
दुर्जन कुम्भ कुम्हार के, एकै धका दरार॥
(ସୋନା ସଜନ୍ ସାଧୁ ଜନ୍ ଟୂଟି ଜୁରି ସୌ ବାର୍।
ଦୁର୍ଜନ୍ କୁମ୍ କୁମ୍‌ହାର୍ କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं जो टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकते हैं; जबकि दुर्जन या बुरे व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं जो एक धक्के या झटके से टूट जाते हैं। मतलब सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं, मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସୁବର୍ଣ୍ଣ (ସୁନା) ଯେପରି ଶହେ ଥର ଭାଙ୍ଗିଲେ ଯୋଡ଼ି ହୋଇଯାଏ, ସେହିପରି ଜ୍ଞାନୀ ଓ ସାଧୁଜନମାନଙ୍କର ମିତ୍ରତା ଭାଙ୍ଗେ ନାହିଁ । ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳବ୍ୟକ୍ତି କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ ସଦୃଶ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ ପାହାର ବା ବିପଦରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ସାଧୁଜନଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ସର୍ବଦା ରହିଥାଏ କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳଲୋକଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ରହିପାରେ ନାହିଁ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मनिषा – मनुष्य (ମାନବ)।

देह – शरीर (ଶବର)।

डार – डाली (ଡାଳ)।

दरार – फटना/मिटना (ଫଟିବ )।

दुर्लभ – मिलना मुश्किल है (ମିଳିବା କଷ୍ଟ)।

तरवर – पेड़ (ବକ୍ଷ)।

जुरै – जुड़ जाते हैं (ଯୋଡ଼ ହେ।ଇଯାଏ )।

धका – झोंका (ଠେଲା)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

सन्त कबीरदास का जन्म सन् 1398 में काशी के एक हिन्दू परिवार में हुआ। पर उनका पालन-पोषण नीरू और नीमा नामक मुसलमान जुलाहा दम्पति ने किया। इसलिए कबीरदास को हिन्दू और मुसलमान – दोनों के गुण मिले। कबीर को किसी विद्यालय में पढ़ने का सुयोग नहीं मिला। लेकिन वे बड़े तेज बुद्धिवाले बालक थे। वे जुलाहे का काम करते थे। दुनिया को देखकर उन्होंने बहुत कुछ सीख लिया। समाज में व्याप्त बुराई को देख उन्हें बहुत दुःख हुआ। लोगों को अच्छी बातें सीखाने के लिए वे कमर कसकर खड़े हो गये। उन्होंने लोगों को काम करने, दूसरों के साथ अच्छा बर्ताव करने, बुद्धि और विचार से काम लेने का आग्रह किया। कबीर ने तप, तीर्थ, व्रत, संध्या, नमाज आदि के बदले नैतिकता, सदाचार, ज्ञान और भगवत् प्रेम पर जोर दिया। कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Geometry Chapter 1 ଜ୍ୟାମିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ Ex 1(d) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Geometry Chapter 1 ଜ୍ୟାମିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ Ex 1(d)

Question 1.
ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

(i) ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ଚିତ୍ରରେ ଥିବା △ABC ରେ ∠ABC = 90°
ଏବଂ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\), m∠ABD = ………
[m∠BAD, m∠DBC, m∠DCB, 2m∠BAD]

Solution:
m∠DCB

(ii) ଉପ6ର।କ୍ତ ରିତ୍ର6ର ଥିବା △ABC ରେ ∠ABC ସମ6କାଶ ଏବଂ BD AC ହେଲେ,
(a) AB2 = AD × ……….. [BC, CD, AC, BD]
(b) BC2 = AC × ……….. [DC, AD, BD, AB]
(c) BD2 = DC × ………. [AC, BC, AB, AD]
Solution:
(a) AC
(b) DC
(c) AD

Question 2.
ବମ୍ନ ଟିତ୍ର6ର ଥିର୍। △PQR ର m∠PQR = 90° ଏର୍ବ \(\overline{\mathbf{QM}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{PR}}\)
(i) QM = 12 6ସ.ମି. ଏବଂ PM = 6 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PR ନିଣ୍ଟଯ କର |
(ii) PQ = 6 6ସ.ମି. ଏବଂ PM = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PR ନିଣ୍ଟଯ କର |
(iii) QR = 12 6ସ.ମି. ଏବଂ MR = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PM ନିଣ୍ଟଯ କର |
(iv) PQ = 12 6ସ.ମି. ଓ RM = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PM ନିଣ୍ଟଯ କର |
(v) PQ = 8 6ସ.ମି. ଓ QR = 15 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , QM ଓ MR ନିଣ୍ଟଯ କର |

Solution:
(i) QM² = PM × RM ⇒ 12² = 6 × RM
⇒ RM = \(\frac{12^2}{6}\) 6ସ.ମି. = 24 6ସ.ମି.
PR = PM + RM = 6 6ସ.ମି. + 24 6ସ.ମି. = 30 6ସ.ମି.

(ii) PQ² = PM × PR
⇒ PR = \(\frac{\mathrm{PQ}^2}{\mathrm{PM}}\) = \(\frac{6^2}{3}\) 6ସ.ମି. = 12 6ସ.ମି.

(iii) QR² = MR × PR
⇒ PR = \(\frac{\mathrm{QR}^2}{\mathrm{MR}}\) = \(\frac{12^2}{9}\) 6ସ.ମି. = 16 6ସ.ମି.
PM = PR – MR = 16 6ସ.ମି. – 9 6ସ.ମି. = 7 6ସ.ମି. |

(iv) ମ6ନଜର PM = x 6ସ.ମି.
∴ PR = PM + MR = (x + 7) 6ସ.ମି. |
PQ² = PM . PR ⇒ 12² = x(x + 7)
⇒ x² + 7x – 144 = 0 ⇒ x² + 16x – 9x – 144 = 0
⇒ x(x + 16) -9(x + 16) = 0 ⇒ (x – 9) (x + 16) = 0
⇒ x = 9 ବ।, x = -16 (ଅସମ୍ମତ)
∴ PM = x 6ସ.ମି. = 9 6ସ.ମି.

(v) PR = \(\sqrt{\mathrm{PQ}^2+\mathrm{QR}^2}\) = \(\sqrt{8^2+15^2}\) = \(\sqrt{64+225}\) = \(\sqrt{289}\) = 17 6ସ.ମି.
QR² = MR × PR
⇒ MR = \(\frac{\mathrm{QR}^2}{\mathrm{PR}}\) = \(\frac{15 \times 15}{17}\) = \(\frac { 225 }{ 17 }\) = 13\(\frac { 4 }{ 17 }\) 6ସ.ମି.
QM² = PM × MR = (PR – MR) × MR
= (17 – \(\frac { 225 }{ 17 }\)) × \(\frac { 225 }{ 17 }\) = \(\frac { 64 }{ 17 }\) × \(\frac { 225 }{ 17 }\) ଦଙ୍ଗ6ସ.ମି.
∴ QM = \(\sqrt{\frac{64 \times 225}{17 \times 17}}\) = \(\frac{8 \times 15}{17}\) = \(\frac { 120 }{ 17 }\) = 7\(\frac { 1 }{ 17 }\) 6ସ.ମି. |

Question 3.
ବମ୍ନ ଟିତ୍ର6ର m∠ABC = m∠DCB = 90°, \(\overline{\mathbf{AC}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{BD}}\) ର ଛେଦଦିନ୍ଦୁ O ଏବଂ \(\overline{\mathbf{AC}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{BD}}\) | OC = 6 6ସ.ମି. ଦଙ୍ଗ6ସ.ମି.
(i) BO ନିଶ୍ଚୟ କର;
(ii) OA ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର;
(iii) BC ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର;
(iv) AB ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର; ଏବଂ
(v) CD ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

Solution:

Question 4.
△ABC ଭେ ∠ABC ସପ6କାଣ ଏବଂ \(\overline{\mathbf{B D}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{AC}}\) | AD = p ଏକକ ପ୍ରତେକ, ପ୍ତମାଣ କର : BC = \(\frac{q \sqrt{\mathbf{p}^2+q^2}}{p}\)
Solution:

Question 5.
△ABC ଭେ, m∠ABC = 90° ଏବଂ BD ⊥ AC ଦ୍ରେଲେ , ପ୍ରତମାଣ କର ଯେ , AB² : BC² = AD : DC |
Solution:

Question 6.
△ABC ଭେ, ∠ABC ସପ6କାଶ , \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ BC² = AC.BD କ୍ତେଲେ , ପ୍ରମାଣ ଦର ଯେ \(\overline{\mathrm{BD}}\) 6ହର୍ଛି ∠ABC ତ ସପଦ୍ଦିଖଣ୍ଡକ |
Solution:

ଦର : △ABC ରେ , ∠B = 90° | \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ BC² = AC.BD
ପ୍ରମ।ଣu : \(\overline{\mathrm{BD}}\) , ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡକ |
ପ୍ରମ।ଣ : △BDC ~ △ABC ⇒ BC² = AC . AD ….(i)
କକୁ ଦଣ BC² = AC . AD ….(ii)
(i) ଓ (ii) ରୁ AC . AD = AC . BD ⇒ CD = BD ⇒ m∠DBC = m∠DCB … (iii)
କନ୍ତି △ABD ~ △BCD ⇒ m∠ABD = m∠DCB …(iv)
(iii) ଓ (iv) ର m∠DBC = m∠ABD ⇒ \(\overline{\mathrm{BD}}\) , ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ କ | (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 7.
ପାଣ୍ଡଣ୍ ଚିତ୍ରରେ ଥ୍ରନା ରହୁକ୍ତିଙ ABCD ରେ m∠ABC = m∠ADC = 90° ଏବଂ AB = AD | କଣ୍ତଦ୍ରଯତ 6ଛଦଦିନ୍ଦୁ M ଦ୍ତେକେ , ପ୍ରମାଣ କର ଯେ AM × MC = DM | (ପ୍ରମେଯ 1.4 ର ସ୍ତ ଯୋଗ କରି ପ୍ରମାଣ କମା | )
Solution:

Question 8.
△ABC ରେ m∠ABC = 90°, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ AE² : EC² = AD : DC |
Solution:
ଦର : △ABC ରେ m∠ABC = 90° , \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ

ପ୍ତାମାଣଧ୍ୟ : \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac { AD }{ DC }\)
ପ୍ତମାଣ : △ABC ରେ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ
⇒ \(\frac { AB }{ BC }\) = \(\frac { AE }{ EC }\) ⇒ \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{BC}^2}\)
△ABC ରେ m∠ABC = 90° ଓ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\)
⇒ AB² = AD . AC ଓ BC² = CD . AC
∴ \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{BC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AD} \times \mathrm{AC}}{\mathrm{CD} \times \mathrm{AC}}\) = \(\frac { AD }{ CD }\) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 9.
△ABC ରେ , m∠BAC = 90° ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BC}}\) | ପ୍ରମାଣ କର ଯେ △ADC ର ଷ୍ଟ୍ରେତୃଫକ = \(\frac{\mathbf{A B} \times \mathbf{A C} \mathbf{C}^3}{2 \mathbf{B C} C^2}\) |

Solution:
ଦଉ : △ABC 6ର m∠BCA = 90° ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AD}}\) | \(\overline{\mathrm{BC}}\) |
ପ୍ର।ମାଣ୍ୟ : △ADC ର ଷ୍ଟେର୍ଫଳ = \(\frac{\mathrm{AB} \times \mathrm{AC}^3}{2 \mathrm{BC}^2}\) |
ପ୍ରମାଣ : ABC ରେ m∠BAC = 90° ଓ \(\overline{\mathrm{AD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BC}}\)
⇒ AC² = CD . BC
△ABC ର ଷ୍ଟେର୍ଫଳ = \(\frac { 1 }{ 2 }\) AC × AB = \(\frac { 1 }{ 2 }\) BC × AD 

Question 10.
△ABC ର m∠ABC ସମକୋଣ,, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠BAC ର ଛେଦକରେ \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ଦିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ | ପ୍ତପାଣ କର ଯେ BE² : DE² = AC : AD |
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ରେ ∠ABC ସମକୋଣ, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠BAC ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : \(\frac{\mathrm{BE}^2}{\mathrm{DE}^2}\) : \(\frac{\mathrm{AC}}{\mathrm{AD}}\)
ପ୍ରମାଣ : △ABC ରେ ∠B ସମକୋଣ ଓ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) |
⇒ AB² = AD × AC
△ABD ରେ ∠BAD ର ସମଦ୍ଦିଖଣ୍ଡକ ରଶ୍ମି \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ରେ ଛେଦକରେ ।
⇒ \(\frac { AB }{ AD }\) = \(\frac { BE }{ DE }\)
∴ \(\frac{\mathrm{BE}^2}{\mathrm{DE}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{AD}^2}\) = \(\frac { AD × AC }{ AD × AD }\) = \(\frac { AC }{ AD }\) (∵ AB² = AD × AC) (ପ୍ରମାଣିତ)

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 2 ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ Ex 2(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 2 ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ Ex 2(b)

Question 1.
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(i) ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା ଓ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି 2 । ସଂଖ୍ୟାଟିକୁ x ନେଇ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(ii) ଦୁଇଗୋଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣଫଳ 20 । ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକୁ y ନେଇ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(iii) ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି 18 ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 72 । ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାକୁ x ନେଇ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(iv) କୌଣସି ସଂଖ୍ୟା, ତାହାର ବର୍ଗ ସମାନ ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) ପ୍ରଥମ n ସଂଖ୍ୟକ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି S = \(\frac{n(n+1) }{2}\)। ଯଦି S = 120 ହୁଏ, ତେବେ nର ମୂଲ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(vi) \(\sqrt{x}\) + x = 6 କୁ ଏକ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
(vii) \(\sqrt{x+9}\) + 3 = x କୁ ଏକ ସ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
(viii) x – 2\(\sqrt{2}\) – 6 = 0 ସମୀକରଣକୁ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x । ସଂଖ୍ୟାଟିର ବ୍ୟକ୍ରମ \(\frac{1}{x}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x + \(\frac{1}{x}\) = 2 ⇒ x² + 1 = 2x ⇒ x² – 2x + 1 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ x² – 2x + 1 = 0

(ii) ମନେକର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା y । ଅନ୍ୟଟି = (y + 1)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, y (y + 1) = 20 ⇒ y² + y – 20 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ y + y – 20 = 0

(iii) ମନେକର ପ୍ରଥମ ସଂଖ୍ୟାଟି x ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ସଂଖ୍ୟାଟି 18 – x ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x (18 – x) = 72 ⇒ 18x – x² = 72 = x² – 18x + 72 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ, x² – 18x + 72 = 0

(iv) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ ସଂଖ୍ୟାଟି ତା’ର ବର୍ଗ ସହ ସମାନ ହେବ । ଅର୍ଥାତ୍ x = x²
⇒ x² – x = 0 ⇒ x ( x – 1 ) = 0
⇒ x = 0 ବା x – 1 = 0 ⇒ x= 0 ବା x = 1
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି 0 କିମ୍ବା 1 ।

(v) ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ \(\frac{n(n+1) }{2}\) = 120 ⇒ n² + n = 240 ⇒ n² + n – 240 = 0

(vi) √x + x = 6 ⇒ √x = 6 – x
⇒ (√x)² =(6 – x)² ⇒ x = 36 + x² – 12x
⇒ x² – 12x – x + 36 = 0 ⇒ x² – 13x + 36 = 0

(vii) √(x + 9) + 3 = x ⇒ √(x + 9) = x – 3
⇒ (\(\sqrt{x+9}\))² = (x – 3)² ⇒ x² – 6x + 9 = x + 9
⇒ x² – 6x – x + 9 – 9 = 0 = x² – 7x = 0
ବିକଳ୍ପ ସମାଧାନ :
ମନେକର \(\sqrt{x+9}\) = t
⇒ x + 9 = t² ⇒ x = t² – 9
xର ମାନ ସମୀକରଣରେ ବସାଇଲେ k + 3 = t² – 9
⇒ t – t – 9 – 3 = 0 ⇒ t – t – 12 = 0

(viii) x – 2√2 – 6 = 0 ⇒ x – 6 = 2√2
⇒ (x – 6)² = (2√2)² ⇒ x² – 12x + 36 = 8
⇒ x² – 12x + 36 – 8 = 0 ⇒ x² – 12x + 28 = 0

Question 2.
ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(i) ଗୋଟିଏ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟା ତାହାର ବର୍ଗମୂଳ ଅପେକ୍ଷା 12 ଅଧିକ ହେଲେ, ସଂଖ୍ୟାଟି ନିରୂପଣ କର ।
(ii) ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ତାହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି \(\frac{41}{20}\) ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଟି ସ୍ଥିର କର ।
(iii) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମ ଭଗ୍ନସଂଖ୍ୟା ଦ୍ବୟର ଯୋଗଫଳ \(\frac{11}{30}\) ଦ୍ଵୟକୁ ନିରୂପଣ କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣଟି ଗଠନ କରି ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ନିରୂପଣ କର ।
(iv) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି \(\frac{25}{123}\) ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) ଯଦି 51 କୁ ଦୁଇଭାଗ କଲେ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 378 ହୁଏ, ତେବେ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାଟି x² । ଏହାର ବର୍ଗମୂଳ = √x² = x
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x² = x + 12 = x² -x – 12 = 0
⇒ x² – 4x + 3x – 12 = 0 ⇒ x (x – 4) + 3 (x – 4) = 0
⇒ (x – 4) (x + 3) = 0 ⇒ x – 4 = 0 ବା x + 3 = 0
⇒ x = 4 ବା x = -3 (ଅସମ୍ଭବ)
∴ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାଟି x² = 4² = 16

(ii) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x । ତାହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{1}{x}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x + \(\frac{1}{x}=\frac{41}{20}\) = \(\frac{x²+1}{x}=\frac{41}{20}\)
⇒ 20x² + 20 = 41x ⇒ 20x² – 41x + 20 = 0
⇒ 20x² – 25x – 16x + 20 = 0 ⇒ 5x (4x – 5) – 4 (4x – 5) = 0
⇒ (4x – 5) (5x – 4)=0 = 4x – 5 = 0 ବା 5x – 4 = 0
⇒ x = \(\frac{5}{4}\)ବା x = \(\frac{4}{5}\)
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି \(\frac{4}{5}\) ହେଲେ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{5}{4}\) ହେବ ।
ଅଥବା x = \(\frac{5}{4}\) ହେଲେ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{4}{5}\) ହେବ ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି \(\frac{4}{5}\) ବା \(\frac{5}{4}\) ହେବ ।

(iii) ମନେକର କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ x ଓ x + 1
x ର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{1}{x}\) ଓ x + 1 ର ବ୍ୟକ୍ରମ \(\frac{1}{x+1}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{1}{x}+\frac{1}{x+1}=\frac{11}{30}\) ⇒ \(\frac{x+1+x}{x(x+1)}=\frac{11}{30}\)
⇒ \(\frac{2x+1}{x²+x)}=\frac{11}{30}\) ⇒ 11x² + 11x = 60x + 30
⇒ 11x² + 11x – 60x – 30 = 0 ⇒ 11x² – 49x – 30 = 0
⇒ 11x² – 55x + 6x – 30 = 0 ⇒ 11x (x – 5) + 6 (x – 5) = 0 ⇒ (x – 5) (11x + 6) = 0 ⇒ x – 5 = 0 ବା 11x + 6 = 0
⇒ x = 5 ବା x = \(\frac{-6}{11}\) (ଅସମ୍ଭବ)
∴ x = 5 ହେଲେ ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ
∴ ନିଶ୍ଚେୟ କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ 5 ଓ 6 । କ୍ରମିକ ସଂଖ୍ୟା x + 1 = 6

(iv) ମନେକର କ୍ରମିକ ପୂର୍ବସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ x ଓ x + 1 ।
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, \(\frac{1}{x}+\frac{1}{x+1}=\frac{23}{132}\) ⇒ \(\frac{x+1+x}{x(x+1)}=\frac{23}{132}\)
⇒ \(\frac{2x+1}{x²+x)}=\frac{23}{132}\) ⇒ 23x² + 23x = 264x + 132
⇒ 23x² + 23x – 264x – 132 = 0 ⇒ 23x² – 241x – 132 = 0
⇒23x² – 253x + 12x – 132 = 0 ⇒ 23x (x – 11) + 12 (x – 11) = 0
⇒ (x – 11) (23x + 12) = 0 ⇒ x – 11 = 0 ବା 23x + 12 = 0
⇒ x = 11 ବା x = \(– \frac{12}{23}\) (ଅସମ୍ଭବ) ⇒ x + 1 = 11 + 1 = 12
∴ ପୂର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ 11 ଓ 12 ।

(v) ମନେକର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା x ଓ ଅନ୍ୟଟି 51 – x ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x (51 – x) = 378 ⇒ 51x – x² = 378
⇒ x – 51x + 378 = 0 ⇒ x² – 42x – 9x + 378 = 0
⇒x (x-42) – 9 (x – 42) = 0 ⇒ (x – 42) (x – 9) = 0
⇒ x – 42 = 0 ବା x – 9 = 0 ⇒ x = 42 ବା x = 9
∴ ଯଦି x = 9 ହୁଏ ତେବେ ଅନ୍ୟ ଭାଗଟି 42 ହେବ ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ 9 ଓ 42 ସେହିପରି x = 42 ହୁଏ ତେବେ ଅନ୍ୟ ଭାଗଟି 9 ହେବ ।

Question 3.
ଏକ ଦୁଇଅଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା, ତାହାର ଅଙ୍କ ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳର 3 ଗୁଣ । ଏକକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଅଙ୍କଟି ଦଶକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଅଙ୍କଠାରୁ 2 ବୃହତ୍ତର । ସଂଖ୍ୟାଟି ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଦୁଇଅଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାର ଏକକ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଙ୍କ x ଓ ଦଶକ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଙ୍କ y ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି = 10y + x
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ 10y + x = 3xy …… (i) ଏବଂ x = y + 2 ……. (ii)
ସମୀକରଣ (ii)ରୁ x ର ମାନ ସମୀକରଣ (i) ରେ ବସାଇଲେ, 10y + y + 2 = 3y (y + 2)
⇒ 11y + 2 = 3y² + 6y ⇒ 3y² + 6y – 11y – 2 = 0
⇒ 3y² – 5y – 2 = 0 ⇒ 3y² – 6y+ y – 2 = 0
⇒ 3y (y – 2) + 1 (y – 2) = 0 ⇒ (y – 2) (3y + 1) = 0
⇒ y – 2 = 0 ବା 3y + 1 = 0 = y = 2 ବା y = (ଅସମ୍ଭବ)
∴ x = y + 2 = 2 + 2 = 4
ସଂଖ୍ୟାଟି = 10y + x = 10 × 2 + 4 = 24

Question 4.
ଗୋଟିଏ ପରିବାରରେ ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ, ବିଟା ଓ ଗାମାର ବୟସ୍‌ର ଗୁଣଫଳ ସହ ସମାନ । ଯଦି ବିଟା, ଗାମାଠାରୁ 1 ବର୍ଷ ବଡ଼ ହୁଏ ଏବଂ ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ 42 ହୁଏ, ତେବେ 5 ବର୍ଷ ପରେ ବିଟାର ବୟସ କେତେ ହେବ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ପରିବାରରେ ଗାମାର ବୟସ = x ବର୍ଷ
∴ ବିଟାର ବୟସ = (x + 1) ବର୍ଷ । ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ = 42।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x(x + 1) = 42 ⇒ x² + x = 42
⇒ x² + x – 42 = 0 ⇒ x² + 7x – 6x – 42 = 0
⇒ x(x + 7) – 6(x + 7) = 0 ⇒ (x + 7) (x – 6) = 0
⇒ x + 7 = 0 ବା x – 6 = 0 = x = -7 ବା x = 6
x = – 7 ବୟସ ଋଣାତ୍ମକ ହେବନାହିଁ ତେଣୁ ଏହା ଅସମ୍ଭବ। ତେବେ ଏଠାରେ x = 6 ଗ୍ରହଣୀୟ ।
∴ ଗାମାର ବୟସ = x ବର୍ଷ = 6 ବର୍ଷ ଏବଂ ବିଟାର ବୟସ = 6 + 1 = 7 ବର୍ଷ ।
∴ 5 ବର୍ଷ ପରେ ବିଟାର ବୟସ ହେବ = 7 + 5 = 12 ।

Question 5.
କୌଣସି ଏକ ଅରଣ୍ୟରେ ବାସ କରୁଥିବା ମର୍କଟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସେମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାର ଏକ ଅଷ୍ଟମାଂଶର ବର୍ଗ କ୍ରୀଡ଼ାରତ ଏବଂ ଅବଶିଷ୍ଟ ବାରଟି ମର୍କଟ ଏକ ଶୃଙ୍ଗ ଉପରେ ବସିଥିଲେ । ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ କେତେ ମର୍କଟ ଥିଲେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ xଟି ମର୍କଟ ଥିଲେ ।
ସେମାନଙ୍କ ଏକ- ଅଷ୍ଟମାଂଶର ବର୍ଗ କ୍ରିଡ଼ାରତ ଥିଲେ । କ୍ରୀଡ଼ାରତ ଥିବା ମର୍କଟଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା = (\(\frac{x}{8}\))² = \(\frac{x²}{64}\)
ଅବଶିଷ୍ଟ 12 ଟି ମର୍କଟ ଶୃଙ୍ଗ ଉପରେ ବସିଥିଲେ ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{x²}{64}+12\) = x = \(\frac{x²+768}{64}=x\)
⇒ x² + 768x = 64 x ⇒ x² – 64x + 768 = 0
⇒ x² -48x – 16x + 768 = 0 ⇒ x (x – 48) – 16 (x – 48) = 0
⇒ (x – 48) (x – 16)=0 = x – 48 = 0 ବା x – 16 = 0
⇒ x = 48 ବା x = 16
∴ ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ 48 କିମ୍ବା 16ଟି ମର୍କଟ ଥିଲେ ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 30 ବ. ସେ.ମି. । ତ୍ରିଭୁଜର ଉଚ୍ଚତା, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟଠାରୁ 7 ସେ.ମି. ଅଧ୍ଵ ହେଲେ, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = 30 ବର୍ଗ ସେ.ମି.
ତ୍ରିଭୁଜର ଉଚ୍ଚତା, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟଠାରୁ 7 ସେ.ମି. ଅଧ୍ଵ ।
ମନେକର ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ X ସେ.ମି. । ଉଚ୍ଚତା = x + 7 ସେ.ମି.
∴ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = \(\frac{1}{2}\) ଭୂମି × ଉଚ୍ଚତା = \(\frac{1}{2}\)x(x+7)
⇒ 30 = \(\frac{1}{2}\)(x² + 7x) ⇒ x² + 7x = 60
⇒ x²+7x-60 = 0 ⇒ x² + 12x – 5x – 60 = 0
⇒ x (x + 12) – 5 (x + 12) = 0 ⇒ (x + 12) (x – 5)= 0
⇒ x + 12 = 0 ବା x – 5 = 0 = x=- 12 (ଅସମ୍ଭବ) ବା x = 5
∴ ତ୍ରିଭୁଜର ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5 ସେ.ମି. ।

Question 7.
ଏକ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ସମକୋଣର ସଂଲଗ୍ନ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x ସେ.ମି. ଓ (3x – 1) ସେ.ମି. ଓ କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 60 ବର୍ଗ ସେ.ମି. । ତେବେ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ସମକୋଣ ସଂଲଗ୍ନ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x ସେ.ମି. ଏବଂ (3x – 1) ସେ.ମି. ।
ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = 60 ବର୍ଗ ସେ.ମି. (ଦତ୍ତ)
⇒ \(\frac{1}{2}\) × ସମକୋଣ ସଂଲଗ୍ନ ଦୈର୍ଘ୍ୟର ବାହୁଦ୍ୱୟର ଗଣଫଳ = 60
⇒ \(\frac{1}{2}\) . 5x . (3x – 1) = 60 ⇒ x(3x – 1) = 60 × \(\frac{2}{5}\)
⇒ 3x² – x = 24 ⇒ 3x² – x – 24 = 0
ଏଠାରେ a = 3, b = -1, c = – 24

∴ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁ ଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x = 5 × 3 = 15 ସେ.ମି. ।
ଓ 3x – 1 = 3 × 3 – 1 = 8 ସେ.ମି. ।
ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : 3x² – x – 24 = 0 ର ସମାଧାନ ଉତ୍ପାଦକୀକରଣ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ।

Question 8.
n ବାହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବହୁଭୁଜର କର୍ଡ ସଂଖ୍ୟା \(\frac{n}{2}\)n(n-3)। ଯଦି ବହୁଭୁଜର 54ଟି କର୍ଣ୍ଣ ରହିବ, ତେବେ ବହୁଭୁଜର ବାହୁର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
ସମାଧାନ :
n ବାହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବହୁଭୁଜର କର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା = \(\frac{n}{2}\)n(n-3)
ଏହାର କର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା 54 1
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, \(\frac{n}{2}\)n(n-3) = 54 ⇒ n² – 3n = 108
→n² – 3n-108 = 0 ⇒ n² – 12n + 9n – 108 = 0
→ n (n – 12) + 9 (n – 12) = 0 → (n – 12) (n + 9) = 0
→ n – 12 = 0 ବା n + 9 = 0
⇒ n =12 ବା n = -9 (ଅସମ୍ଭବ)
∴ ବହୁଭୁଜର ବାହୁ ସଂଖ୍ୟା 12 ।

Question 9.
ଦୁଇଟି ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳର ସମଷ୍ଟି 468 ବ.ମି. ଏବଂ ପରିସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର 24 ମି. ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ଦୁଇଟି ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳର ସମଷ୍ଟି 468 ବର୍ଗ ମି. । ପରିସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର = 24 ମିଟର
ମନେକର ଗୋଟିଏ ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ a ମି. ଓ ଅନ୍ୟଟିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ b ମି. ।
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, a² + b² = 468 ଏବଂ 4a – 4b = 24
⇒ 4(a – b) = 24 ⇒ a – b = \(\frac{24}{4}\) = 6 ………(i)
2ab = (a² + b²) – (a – b)² = 468 – 36 = 432
(a + b)² = a² + b² + 2ab = 468 + 432 = 900
⇒ a + b = 30 ……..(ii)
ସମୀକରଣ (i) ଓ (ii)କୁ ଯୋଗକଲେ a – b + a + b = 6 + 30 = 36
⇒ 2a = 36 ⇒ a = = 18 ମି., b = 30 a 30 18 = 12 ମି.
∴ ବହୁଭୁଜର ବାହୁ ଦୈର୍ଘ୍ୟ 18 ମି. ଓ 12 ମି. ।

ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : a² + b² = 468 ଏବଂ a – b = 6
a – b = 6 = b = a – 6
∴ a² + (a – b)² = 468⇒ 2a² – 12a + 36 = 468
2a² – 12a – 432 = 0 = a² – 6a – 216 = 0
⇒ (a – 18) (a + 12) = 0 ⇒ a = 18 ବା -12
ଏଠାରେ a = 18 ଗ୍ରହଣୀୟ ଏବଂ a = -12 ଅଗ୍ରହଣୀୟ
ଯଦି a = 18 ହୁଏ, ଦେବେ b = 18 – 6 = 12
∴ ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 18 ମି. ଓ ଅନ୍ୟଟିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 12 ମି. ।

Question 10.
ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଚାଲିବାର ବେଗକୁ ଯଦି ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି 1 କି.ମି. ବୃଦ୍ଧି କରେ, ତେବେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବା ପାଇଁ 10 ମିନିଟ୍ କମ୍ ସମୟ ନେଇଥା’ନ୍ତା । ତେବେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି ବେଗ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ = x କି.ମି. ।
ଏହି ବେଗରେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବାପାଇଁ ସମୟ ଲାଗିଲା = \(\frac{2}{x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ଯଦି ତାଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ 1 କି.ମି. ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ତେବେ ତାଙ୍କର ବେଗ = (x+1) କି.ମି. ।
ବେଗ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{2}{x+1}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, \(\frac{2}{x}-\frac{2}{x+1}=\frac{10}{60}\) (∵ 10 ମିନିଟ = \(\frac{10}{60}\) ଘଣ୍ଟା ।)

x = – 4 ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ (କାରଣ ବେଗ ଋଣାତ୍ମକ ହେବା ଅସମ୍ଭବ) ।
∴ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ 3 କି.ମି. ।

Question 11.
ଏକ ନୌକାର ବେଗ ସ୍ଥିର ଜଳରେ 15 କି.ମି. ପ୍ରତି ଘଣ୍ଟା । ଏହା ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଅତିକ୍ରମ କରି ପୁନଶ୍ଚ (ଅନୁକୂଳରେ) ଫେରି ଆସିବାକୁ 4 ଘଣ୍ଟା 30 ମି. ସମୟ ନେଲା । ତେବେ ସ୍ରୋତର ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି ବେଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ନୌକାର ବେଗ ସ୍ଥିର ଜଳରେ 15 କି.ମି.|ଘଣ୍ଟା ।
ମନେକର ସ୍ରୋତର ବେଗ x କି.ମି./ଘଣ୍ଟା ।
ସ୍ରୋତର ଅନୁକୂଳରେ ନୌକାଟି 1 ଘଣ୍ଟାରେ ଯିବ (15 + x) କି.ମି. ।
ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ ନୌକାଟି 1 ଘଣ୍ଟାରେ ଯିବ (15 – x) କି.ମି. ।
ସ୍ରୋତର ଅନୁକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{30}{15+x}\) ଘଣ୍ଟା । ଏବଂ
ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{30}{15-x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ନ ନୁସାରେ, \(\frac{30}{15+x}+\frac{30}{15-x}=4\frac{1}{2}\)
⇒ 30(\(\frac{15-x+15+x}{(15+x)(15-x)}\)) = \(\frac{9}{2}\)
⇒ \(\frac{30×30}{225-x²}=\frac{9}{2}\) ⇒ 1800 = 9 (225 – x²)
⇒ 225 – x² = \(\frac{1800}{9}\) = 200 ⇒ 225 – 200 = x² ⇒ x² = 25 ⇒ x= √25 = 5
∴ ସ୍ରୋତର ବେଗ 5 କି.ମି./ ଘଣ୍ଟା ।

Question 12.
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ 250 ଟଙ୍କାକୁ ସମାନ ଭାଗରେ ବଣ୍ଟାଗଲା । ଯଦି 25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥା’ନ୍ତେ, ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକ 0.50 ଟଙ୍କା ଲେଖାଏଁ କମ୍ ପାଇଥା’ନ୍ତେ । ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ସ୍ଥିର କର ।
ମନେକର ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା x ଜଣ ।
x ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ 250 ଟଙ୍କାକୁ ସମାନ ଭାଗରେ ବାଣ୍ଟିଲେ ଜଣକା ପାଇବେ = \(\frac{250}{x}\) ଟଙ୍କା
25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ୍ଵ ହେଲେ ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା = (x + 25) ଜଣ ।
25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ୍ୟା ହେଲେ ଜଣକା ପାଇବେ = (\(\frac{250}{x}\) – 0.50) ଟଙ୍କା
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (x + 25)(\(\frac{250}{x}\) – 0.50) = 250
⇒ (x + 25)(500 – x) = 500x ⇒ 500x – x² + 12500 – 25x = 500x
⇒ x² + 25x – 12500 = 0

x = – 125 ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ, କାରଣ ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ଋଣାତ୍ମକ ହେବନାହିଁ ।
⇒ x = 100 ∴ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା 100 ।

Question 13.
ଗୋଟିଏ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, ପ୍ରସ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା 8 ମିଟର ଅଧୀକ । କ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 240 ବର୍ଗ ମିଟର ହେଲେ କ୍ଷେତ୍ରଟିର ପରିସୀମା କେତେ ?
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, ପ୍ରସ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା 8 ମି. ଅଧ୍ବକ ।
ମନେକର ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ = x ମି., ଦୈର୍ଘ୍ୟ = (x + 8) ମିଟର,
ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = (x + 8) x ବର୍ଗ ମିଟର ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (x + 8) x = 240
⇒x² + 8x = 240 ⇒ x² + 8x – 240 = 0
⇒ x² + 20x – 12x – 240 = 0
⇒ x(x + 20) – 12(x + 20) = 0
⇒ (x + 20) (x – 12) = 0
⇒ x + 20 = 0 ବା x – 12 = 0
⇒x = -20 (ଅସମ୍ଭବ) ବା x = 12
∴ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ = 12 ମି., ଦୈର୍ଘ୍ୟ = x + 8 = 12 + 8 = 20 ମି.
ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପରିସୀମା = 2 (ଦୈର୍ଘ୍ୟ + ପ୍ରସ୍ଥ) = 2 (20 + 12) = 2 × 32 = 64 ମିଟର ।

Question 14.
ଏକ ରେଳଗାଡ଼ି 300 କି.ମି. ଦୀର୍ଘ ଯାତ୍ରା ପଥରେ ସମାନ ବେଗରେ ଗତି କରୁଥିଲା । ଯଦି ଗାଡ଼ିର ବେଗ ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି 5 କି.ମି. ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥା’ନ୍ତା, ତେବେ ଗାଡ଼ିଟି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟର 2 ଘଣ୍ଟା ପୂର୍ବରୁ ଯଥା ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିନ୍ତା । ତେବେ ଗାଡ଼ିର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଗାଡ଼ିର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ x କି.ମି. ।
ଏହି ବେଗରେ ଗାଡ଼ିକୁ 300 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ \(\frac{300}{x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ମାତ୍ର ଘଣ୍ଟାକୁ x + 5 କି.ମି. ବେଗରେ 300 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ \(\frac{300}{x+5}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{300}{x}-\frac{300}{x+5}=2\) ⇒ 300(\(\frac{1}{x}-\frac{1}{x+5}\) = 2

Question 15.
ଏକ ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 25 ମିଟର, ପ୍ରସ୍ଥ 16 ମିଟର ଓ ପଡ଼ିଆର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ସମାନ ଚଉଡ଼ାର ଏକ ରାସ୍ତା ଅଛି । ଯଦି ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ରାସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 230 ବର୍ଗମିଟର ହୁଏ, ତେବେ ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା = x ମିଟର
ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ = 25 ମିଟର, ପ୍ରସ୍ଥ = 16 ମିଟର ।
.. ବାହାର ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ = (25 + 2x) ମି. ଓ ପ୍ରସ୍ଥ = (16 + 2x) ମି.
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (25 + 2x) (16 + 2x) – 25 × 16 = 230
⇒ 400 + 50x + 32x + 4x² – 400 = 230
⇒ 4x² + 82x – 230 = 0 ⇒ 2x² + 41x – 115=0
ଏଠାରେ a = 2, b = 41, c = -115

∴ ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା 2.5 ମିଟର ।
ବି.ଦ୍ର. : ଉତ୍ପାଦକୀକରଣଦ୍ୱାରା 2x² + 41x – 115 = 0 ର ସମାଧାନ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ।

Question 16.
କେତେକ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଏକ ବଣଭୋଜିର ଆୟୋଜନ କଲେ । ଖାଦ୍ୟ ଅଟକଳ (Budget) 480 ଟଙ୍କା ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ 8 ଜଣ ବଣଭୋଜିକୁ ଗଲେ ନାହିଁ; ଯାହା ଫଳରେ ଖାଦ୍ୟ ବାବଦ ଖର୍ଚ୍ଚ ଜଣପିଛା 10 ଟଙ୍କା ବଢ଼ିଗଲା । ତେବେ କେତେଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥିଲେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର x ଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବଣଭୋଜିର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ ।
ଖାଦ୍ୟ ଅଟକଳ = 480 ଟଙ୍କା ଥିଲା ।
ଜଣେ ପିଲା ପିଛା ଖର୍ଚ୍ଚ ପଡ଼ିଥାନ୍ତା = \(\frac{480}{x}\)
8 ଜଣ ବଣଭୋଜିକୁ ନଯିବାରୁ ପିଲା ସଂଖ୍ୟା = x – 8
∴ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା = x – 8
x – 8 ଜଣ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଖର୍ଚ୍ଚ 480 ଟଙ୍କା ହେଲେ, ଜଣେ ପିଲା ପିଛା ଖର୍ଚ୍ଚ ପଡ଼ିଲା = \(\frac{480}{x-8}\) ଟଙ୍କା ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{480}{x-8}-\frac{480}{x}=10\) ⇒ 480(\(\frac{x-x+8}{(x-8)x}\)) = 10
⇒ \(\frac{8}{x²-8x}=\frac{1}{48}\) ⇒ x² – 8x = 384
⇒ x² -8x – 384 = 0 ⇒ x² – 24x + 16x – 384 = 0
⇒ x (x – 24) + 16 (x – 24) = 0 ⇒ (x – 24) (x + 16) = 0 ⇒x-24=0 Ql x + 16 = 0
⇒x= 24 Q1 x = – 16
∴ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା = x – 8 = 24 – 8 = 16 ଜଣ।

Question 17.
ସମାଧାନ ଜର :
(i) (x + 1) (x + 2) (x + 3) (x + 4) = 120
(ii) \(5 \sqrt{\frac{3}{x}}+7 \sqrt{\frac{x}{3}}=22 \frac{2}{3}\)
(iii) 3x + \(\frac{5}{16x}\) – 2 = 0
(iv) \(\frac{2x+1}{x+1}^4-6\frac{2x+1}{x+1}^2+8=0\)
(v) (3x² – 8)² – 23 (3x² – 8) + 76 = 0
(vi) 5 (5^x + 5^-x) = 26
(vii) (x² – 2x)² – 4 (x² – 2x) + 3 = 0
(viii) x^-4 – 5x^-2 + 4 = 0
(ix) \(2\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)-3\left(x+\frac{1}{x}\right)-1=0\)
(x) \(\frac{3}{√2x}-\frac{√2x}{5}=5 \frac{9}{10}\)
(xi) \(\frac{x}{x+1}+\frac{x+1}{x}=\frac{34}{15}\) (x ≠ 0, x ≠ – 1)
(xii) x (2x + 1) (x – 2) (2x – 3) = 63
(xiii) \(\frac{x-3}{x+3}+\frac{x+3}{x-3}=6 \frac{6}{7}\) (x ≠ – 3, 3)
(xiv) \(3\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)+4\left(x-\frac{1}{x}\right)-6=0\)
(xv) (\(\frac{x+1}{x-1}\))² – (\(\frac{x+1}{x-1}\)) – 2 = 0
(xvi) \(\sqrt{2x+9}\) + x = 13
(xvii) \(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) = 4
ସମାଧାନ :
(i) (x + 1) (x + 2) (x + 3) (x + 4) = 120
= (x+1) (x+4) (x + 2) (x + 3) = 120 ⇒ (x² + 5x + 4) (x² + 5x + 6) = 120
ମନେକର x² + 5x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣରଟି (p + 4) (p + 6) = 120
⇒ p² + 10p+ 24 = 120 ⇒ p² + 10p + 24 – 120 = 0
⇒p² + 10p – 96 = 0 ⇒ p² + 16p – 6p – 96 = 0
⇒p(p + 16) – 6(p + 16) = 0 ⇒ (p + 16) (p – 6) = 0
⇒p + 16 = 0 କିମ୍ବା p – 6 = 0 ⇒ p = -16 କିମ୍ବା p=6
p ପରିବର୍ତ୍ତେ x + 5x ନେଲେ x² + 5x = – 16
⇒ x² + 5x + 16 = 0 ଏଠାରେ D = b² – 4ac = 25 – 64 = -39
⇒ D < 0 ବୀଜଦ୍ଵୟ ଅବାସ୍ତବ, ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
ପୁନଶ୍ଚ x² + 5x = 6
⇒ x²+5x – 6 = 0, ଏଠାରେ a = 1, b = 5, c = – 6

∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ – 6 ଓ 1 ।

(ii) \(5 \sqrt{\frac{3}{x}}+7 \sqrt{\frac{x}{3}}=22 \frac{2}{3}\)
ମନେକର \(\sqrt{\frac{3}{x}}\) = p = \(\sqrt{\frac{x}{3}}=\frac{1}{p}\)
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣରଟି 5p + \(\frac{7}{p}\) = \(\frac{68}{3}\) ⇒ \(\frac{5p²+7}{p}=\frac{68}{3}\)
⇒ 15p² + 21 = 68p ⇒ 15p² – 68p + 21 = 0, ଏଠାରେ a = 15, b = -68, c = 21

ବି.ଦ୍ର. : x ର ମାନ \(\frac{25}{147}\) ଦେଇ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି କି ନାହିଁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖ । ଯଦି ନ ହେଉଥାଏ ତେବେ ସମାଧାନ କେବଳ 27 ହେବ । ଏଠାରେ \(\frac{25}{147}\) ଅଗ୍ରହଣୀୟ ।

(iii) 3x + \(\frac{5}{16x}\) – 2 = 0
⇒ \(\frac{48x²+5-32x}{16x}=0\) ⇒ 48x² + 5 – 32x = 0

(iv) \(\frac{2x+1}{x+1}^4-6\frac{2x+1}{x+1}^2+8=0\)
ମନେକର (2x+1)= p ଦଉ ସମୀକରଣ p⁴ – 6p² + 8 = 0 => p⁴ – 4p² – 2p² + 8 = 0
⇒ p²(p² – 4) – 2(p² – 4) = 0 ⇒ (p² – 4)(p² – 2) = 0
⇒ p² – 4 = 0 ବା p² – 2 = 0 ⇒ p² = 4 ବା p² = 2 ⇒ p = ±2 ବା p = ±√2
\(\frac{2x+1}{x+1}=2\), x ର ମାନ ନିର୍ଦୟ ଅସମ୍ଭବ |

ବି.ଦ୍ର. :
(\(\frac{2x+1}{x+1}\))² = p ମନେକର
ଦଉ ସମୀକରଣ p² – 6p + 8 = 0 ⇒ p = 4 ବା p = 2
\(\frac{2x+1}{x+1}\) = 4 ⇒ \(\frac{2x+1}{x+1}\) = ±2 ନେଇ x ର ମାନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ ।
ପୁନଶ୍ଚ (\(\frac{2x+1}{x+1}\))² = 2 = \(\frac{2x+1}{x+1}\) = ±√2 ନେଇ
x ର ମାନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ ।

(v) ମନେକର 3x² – 8 = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ p² – 23p + 76 = 0 । ଏଠାରେ a = 1, b = 23, c = 76

(vi) ମନେକର 5^x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ 5(p + \(\frac{1}{p}\)) = 26 ⇒ \(\frac{5(p²+1)}{p}\) = 26
⇒ 5p² + 5 = 26p ⇒ 5p² – 26p + 5 = 0
⇒ 5p² – 25p – p + 5 = 0 ⇒ 5p (p -5) – 1(p – 5) = 0
⇒ (p – 5) (5p – 1) = 0 ⇒ p – 5 = 0 କିମ୍ବା 5p – 1 = 0
⇒p = 5 କିମ୍ବା p = \(\frac{1}{5}\) ⇒5^x = 5¹ କିମ୍ବା 5^x = 5^-1
⇒ x = 1 କିମ୍ବା x = -1
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 1 ଓ -1 ।

(vii) ମନେକର x² – 2x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ, p² – 4p + 3 = 0
p² – 3p – p + 3 = 0 p(p – 3) – 1(p – 3) = 0
⇒(p – 3) (p – 1) = 0 ⇒ p – 3 = 0 ବା p – 1 = 0
⇒ p = 3 ବା p = 1
x² – 2x = 3 ⇒ x² – 2x – 3 = 0
⇒ x – 3x + x – 3 = 0 ⇒ x (x – 3) + 1 (x – 3) = 0
⇒ (x – 3) (x + 1) = 0 ⇒ x – 3 = 0 ବା x + 1 = 0
⇒ x = 3 ବା x = – 1
ପୁନଶ୍ଚ x² – 2x = 1 ⇒ x² – 2x – 1 = 0 । ଏଠାରେ a = 1, b = – 2, c = – 1 ବା

(viii) ମନେକର x^-2 = p। ଦଉ ସମୀକରଣ, p² – 5p + 4 = 0

(ix) \(2\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)-3\left(x+\frac{1}{x}\right)-1=0\)

ପୁନଶ୍ଚ x + \(\frac{1}{x}\) = -1 ⇒ \(\frac{x²+1}{x}\) = -1 ⇒ x² + 1 = -x ⇒ x² + x + 1 = 0
ସମୀକରଣ x² + x + 1 = 0 ରେ D < 0 ହେତୁ ବାସ୍ତବ ବୀଜ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 2 ଓ \(\frac{1}{2}\) ।

(x) ମନେକର \(\frac{1}{√2x}\) = p; √2x = \(\frac{1}{p}\)
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ, 3p – \(\frac{1}{5p}=\frac{59}{10}\)
⇒ \(\frac{15p²-1)}{5p}=\frac{59}{10}\) ⇒ \(\frac{15p²-1)}{p}=\frac{59}{2}\)
⇒ 30p² – 2 = 59p ⇒ 30p² – 59p – 2 = 0
⇒30p² – 60p + p – 2 = 0 ⇒ 30p (p – 2) + 1 (p – 2) = 0
⇒ (p – 2) (30p+1) = 0 ⇒ p – 2 = 0 ବା 30p + 1 = 0
⇒p = 2 ବା p = \(– \frac{1}{30}\)
p = 2 ⇒ \(\frac{1}{√2x}\) = 2 ⇒ \(\frac{1}{2x}\) = 4 ⇒ x = \(\frac{1}{8}\)
p = \(– \frac{1}{30}\) ⇒ \(\frac{1}{√2x}=- \frac{1}{30}\) = \(\frac{1}{2x}=\frac{1}{900}\)
⇒ 2x = 900 ⇒ x = 450
x = 450 ପୁନଶ୍ଚ ସମୀକରଣରେ ବସାଇଲେ ଏହା ସମୀକରଣକୁ ସିଦ୍ଧ କରିବ ନାହିଁ ।
ତେଣୁ ଏହା ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
∴ xର ଏକମାତ୍ର ମୂଲ୍ୟ \(\frac{1}{8}\) ଅଟେ ।

(xi) \(\frac{x}{x+1}+\frac{x+1}{x}=\frac{34}{15}\)
⇒ \(\frac{x²+(x+1)²}{x(x+1)}=\frac{34}{15}\) ⇒ \(\frac{x²+x²+2x+1}{x²+x)}=\frac{34}{15}\)
⇒ \(\frac{2x²+2x+1}{x²+x}=\frac{34}{15}\) ⇒ 34 (x² + x) = 15 (2x² + 2x + 1)
⇒ 34x² + 34x = 30x² + 30x + 15
⇒ 34x² – 30×2 + 34x – 30x – 15 = 0 ⇒ 4x² + 4x – 15 = 0
⇒ 4x² + 10x – 6x – 15=0 ⇒ 2x (2x + 5) – 3 (2x + 5) = 0
⇒ (2x + 5) (2x-3)=0 ⇒ x = \(\frac{-5}{2}\) ବା x = \(\frac{3}{2}\)
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ \(\frac{3}{2}\) ଓ \(\frac{-5}{2}\) ।

(xii) x (2x + 1) (x – 2) (2x – 3) = 63 ⇒ {x (2x – 3)} {(2x + 1) (x – 2)} = 63
⇒ (2x² – 3x) (2x² -3x – 2) = 63
ମନେକର 2x² – 3x = p
∴ p (p – 2) = 63 ⇒ p² – 2p – 63 = 0
⇒p² – 9p + 7p – 63 = 0 ⇒ p (p – 9) + 7 (p – 9) = 0
(p – 9) (p + 7) =0 p – 9 = 0 p + 7 = 0
⇒ p = 9 ବା p = -7
∴ p = 9 ⇒ 2x² – 3x = 9 ⇒ 2x² – 3x – 9 = 0
⇒ 2x² – 6x + 3x – 9 = 0 ⇒ 2x (x – 3) + 3 (x – 3) = 0
⇒ (x – 3) (2x + 3) = 0 ⇒ x = 3 ବା x = \(\frac{-3}{2}\)
p = -7 ⇒ 2x² – 3x + 7 = 0
ଏଠାରେ b² – 4ac = 9 – 56 = – 47
D < 0 xର ଅବାବ ମାନ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 3 ଓ \(\frac{3}{2}\) ।

(xiii) ମନେକର \(\frac{x-3}{x+3}=p\), ପ୍ରଭଦ ସମୀକରଣଟି p – \(\frac{1}{p}=\frac{48}{7}\)
⇒ \(\frac{p²-1}{p}=\frac{48}{7}\) ⇒ 7(p²-1) = 48p ⇒ 7p² – 48p – 7 = 0
ଏଠାରେ a = 7, b = -48, c = -7

∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ -4 ଓ \(\frac{9}{4}\) ।

(xiv) \(3\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)+4\left(x-\frac{1}{x}\right)-6=0\)

(xv) (\(\frac{x+1}{x-1}\))² – (\(\frac{x+1}{x-1}\)) – 2 = 0
ମନେକର \(\frac{x+1}{x-1}=p\)
ଦଉ ସମାଜରଣ p² – p – 2 = 0
ଏଠାରେ a = 1, b = -1, c = -2

ଯଦି p = 2 ⇒ \(\frac{x+1}{x-1}\) = 2 ⇒ x + 1 = 2(x – 1) ⇒ x + 1= 2x – 2
⇒ x – 2x = -2 -1 ⇒ -x = -3 ⇒ x = 3
ଯଦି p = 1 ⇒ \(\frac{x+1}{x-1}\) = -1 ⇒ x + 1 = -1(x – 1) ⇒ x+ 1 = -x + 1
⇒ x + x = 1 – 1 ⇒ 2x = 0 ⇒ x = 0

(xvi) \(\sqrt{2x+9}\) + x = 13

x = 8 ଦ୍ବାରା ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି; ମାତ୍ର x = 20 ହେଲେ, \(\sqrt{2x+9}\) + x ≠ 13
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ x = 8 ।

(xvii) \(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) = 4

x = 6 ଦ୍ଵାରା ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି; ମାତ୍ର x = \(\frac{21}{2}\) ହେଲେ,
\(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) ≠ 4 (ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉନାହିଁ)
∴ ନିଶ୍ଚେ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ 6।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Notes Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Life Science Notes Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ

→ଉଦ୍ଭଦରେ ପରିବହନ (Transport in Plants) :

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବ ଖାଦ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ବହୁକୋଷୀ ପ୍ରାଣୀମାନେ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ସାହାଯ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ, ଜଳ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଉଭିଦମାନେ ପରିବେଶରୁ ଜଳ, ବିଭିନ୍ନ ପୋଷକ, ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ସଂଗୃହୀତ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗରୁ ଅନ୍ୟ ଅଂଶରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।
• ସଫଳ ସଞ୍ଚାଳନ ଓ ପରିବହନଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ପ୍ରତିଟି କୋଷ ଆବଶ୍ୟକତା ମୁତାବକ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ପୋଷଣ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ ।
• ସବୁଜ ଉଦ୍ଭଦ ସୌର ରଶ୍ମିର ଆଲୋକଶକ୍ତିକୁ ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଶ୍ଵେତସାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ । ଉଦ୍ଭଦଟି ତା’ର ପରିବେଶରୁ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରେ । ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଅନ୍ୟ ଏକ ସରଳ ଉପାଦାନ ଜଳକୁ ଉଭିଦଟି ମୃତ୍ତିକାରୁ ଚେର ସାହାଯ୍ୟରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

→ଉଦ୍ଭିଦଗୁଡିକରେ ଜଳ ପରିବହନ (Transport of water in Plants):

• ଜଳ ଓ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଧାତବ ଲବଣକୁ ଉଭିଦଟିଏ ମାଟି ସହିତ ସଂଯୋଗ କରୁଥିବା ଅଙ୍ଗ ଚେର ସାହାଯ୍ୟରେ ଶୋଷଣ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏସବୁ ନିୟୋଜିତ ହେଉଥ‌ିବା ଅଂଶ ଯଥା- କାଣ୍ଡ, ପତ୍ର, ଫୁଲ, ଫଳ ଆଦିକୁ ପ୍ରେରଣ କରେ । ଚେରର ଶେଷାଶ ଆଡ଼କୁ ଥିବା ମୂଳଲୋମ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
• ପାରସୃତି ପଦ୍ଧତିରେ ମୂଳଲୋମରେ ଥିବା ଅଧିକ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ କୋଷଜୀବକକୁ କମ୍ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ମୃତ୍ତିକା ଦ୍ରବଣ ପ୍ରବେଶ କରେ । ମାତ୍ର ସମୟ ସମୟରେ ବିପରୀତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ମୂଳଲୋମ କୋଷଜୀବକ, କମ୍ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ମୃତ୍ତିକା ଦ୍ରବଣ ମୂଳଲୋମକୁ ପଶେ । ଏଥିପାଇଁ ବିପଚନ ଶକ୍ତି ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏଥିରେ ମୂଳର ଅଂଶ ସକ୍ରିୟ ଭାବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଜଳର ସକ୍ରିୟ ଶୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
• ମୂଳଲୋମ କୋଷରେ ଏହିସବୁ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ପ୍ରବେଶ ପରେ ତାହା ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୂଳର ଜାଇଲେମ୍ବୁକୁ ଚାଲିଯାଏ ।
• ଉଭିଦଟି କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିଲେ ଶୋଷଣଦ୍ବାରା ଅତି ସହଜରେ ଜଳ ଉଭିଦର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଥାଏ ।

→ଟ୍ରାନ୍ସପେରେସନ୍ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ପରିବହନ (Transpiration mediated transport):

• ଗୋଟିଏ ଉଭିଦକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାଣର ଜଳ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଥିଲେ ତାହାର ପତ୍ରରେ ଥିବା ସ୍ତୋମ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅତିରିକ୍ତ ଜଳରାଶି ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଆକାରରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ମୁକ୍ତ ହୁଏ । ସ୍ତୋମ୍‌ରେ ଜଳକ୍ଷୟ ଜନିତ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ପତ୍ରର ବାହିକାରୁ ସ୍ତୋମ୍‌କୁ ଜଳ ଆସେ ।
• ସ୍ତୋମ୍ ହେଉଛି ଉଦ୍ଭଦରେ ଉମ୍ବେଦନର ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ତା’ ଛଡ଼ା ତ୍ୱଚାବରଣ ବା ବାତରନ୍ଧ୍ରଦ୍ୱାରା ଉଭିଦରେ କିଛି ପରିମାଣର ଉନ୍ମୋଦନ ହୋଇଥାଏ । ଉଭିଦ ପତ୍ରର ଅଧ୍ୱଚାର ଉପରିଭାଗରେ ଅଠାଳିଆ ପଦାର୍ଥଦ୍ଵାରା ତ୍ୱଚାବରଣ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ପୋଷକର ପରିବହନ (Transport of nutrients) :

• ସବୁଜ ପତ୍ରରେ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ପଦାର୍ଥ ତାହାର ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକ ଅଙ୍ଗକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ପୋଷକର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଉଭିଦର ଖାଦ୍ୟ ସଞ୍ଚୟକାରୀ ଅଙ୍ଗ ବିଶେଷତଃ ଫଳ, ମୂଳ ଓ ମଞ୍ଜି ସହିତ କାଣ୍ଡ ଓ ମୂଳର ଅଗ୍ରଭାଗ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଅଙ୍ଗକୁ ପୋଷକର ପରିବହନ ହୁଏ ।
• ଉଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନ କେବଳ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୋଇଥ‌ିବାବେଳେ ଏ ପ୍ରକାର ପରିବହନ ଉଭୟ ଉର୍ଦୁ, ପାର୍ଶ୍ବ ଓ ନିମ୍ନମୁଖୀ ଉଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନ କେବଳ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୋଇଥ‌ିବାବେଳେ ଏ ପ୍ରକାର ପରିବହନ ଉଭୟ ଉର୍ଦୁ, ପାର୍ଶ୍ବ ଓ ନିମ୍ନମୁଖୀ ହୋଇପାରେ । ଏହା ଫଳରେ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ସ୍ଥାନରୁ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପୋଷକ ପରିବାହିତ ହୋଇ ଉଭିଦର ଜୀବନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଚାଲୁ ରଖେ । ସଂଶ୍ଳେଷଣ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପୋଷକର ଉତ୍ସ ଏବଂ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ଜମାଇକ୍ତ ଅଂଶ କହାଯାଏ ।

→ପରିବହନର ପ୍ରକାରଗୁଡିକ (Types of Transportation) :

1. ଉଭିଦର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ନେଇ ତିନିପ୍ରକାର ପରିବହନ ଦେଖାଯାଏ, ଯଥା-

• ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନ,
• ନିମ୍ନ ପରିବହନ ଓ
• ପାର୍ଶ୍ଵ ପରିବହନ ।

2. ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନରେ ଜଳ ଓ ପୋଷକ ପଦାର୍ଥ ତଳୁ ଉପରକୁ ଏବଂ ନିମ୍ନ ଓ ପାର୍ଶ୍ୱ ପରିବହନରେ ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଖାଦ୍ୟ ବୃକ୍ଷର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।
3. ଉଭିଦ୍ରରେ ପୋଷକ ପରିବହନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ଵର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଛି, ଯଥା-

• କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ
• ମୂଳଜ ଚାପ ଓ
• ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ବ ।

→(i) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ (Capillary attraction) :

• ଗୋଟିଏ କୈଶିକ ନଳୀକୁ ଜଳରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଚାପ ଏବଂ ଜଳର ଉଚ୍ଚ ପୃଷ୍ଠତାନ ଫଳରେ ଜଳ କୈଶିକ ନଳୀ ମଧ୍ୟଦେଇ କିଛି ଉପରକୁ ଉଠିଯାଏ ।
• ନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
• ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଯେତେ ଛୋଟ ହୁଏ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ସେତିକି ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ । ଜାଇଲେମ୍ କୈଶିକ ନଳୀ ସଦୃଶ ଏବଂ
• ତାହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଜଳ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଉପରକୁ ଉଠିଥାଏ ।
• ଏକ ମିଲିମିଟରର 100 ଭାଗରୁ 1 ଭାଗ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଜାଇଲେମ୍ ନଳୀରେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଜଳ 3 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିଥାଏ ।
• କେତେକ ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁର ବ୍ୟାସ 0.001 ମିଲିମିଟରରୁ ଊଣା ! ତେଣୁ ଉକ୍ତ ନଳୀରେ ଜଳ ପ୍ରାୟ 10 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଚ୍ଚକୁ ଉଠିପାରେ ।
• ଛୋଟ ଛୋଟ କମ୍ ଉଚ୍ଚ ଗଛ ପାଇଁ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ଅତି ଉଚ୍ଚ ବୃକ୍ଷ ପାଇଁ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।

→(ii) ମୂଳ ଚାପ (Root pressure) :

• କୌଣସି ଏକ ଉଭିଦର କାଣ୍ଡକୁ ଅଧାରୁ କାଟିଦେଲେ, କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ଜଳୀୟ ପଦାର୍ଥ ବାହାରୁଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ମୂଳଜ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ଏହା ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ।
• ଗଛର କଟାଅଂଶରେ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମାନୋମିଟର ଖଞ୍ଜି ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ମୂଳରେ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ମପାଯାଇପାରେ ।
• ଯଦି ଜଳର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵପରିବହନ ପାଇଁ ମୂଳଜ ଚାପ ଆବଶ୍ୟକ, ତେବେ ଉଚ୍ଚ ଗଛଗୁଡ଼ିକରେ ଏହି ଚାପର ପରିମାଣ ଅଧିକ ହେବା କଥା, ମାତ୍ର ତାହା ହୁଏନାହିଁ ।
• ଏହି ସମସ୍ତ କାରଣରୁ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ ।

→(iii) ମିଳନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ (Cohesion theory):

• ଉତ୍ସୁଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବହୁ ପରିମାଣର ଜଳକ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ପତ୍ରଫଳକରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ (Diffusion pressure) କମିଯାଏ । ତେଣୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାରୁ ଜଳ ପତ୍ର ଫଳକ ମଧ୍ୟକୁ ଗତିକରେ । ଫଳରେ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ ମଧ୍ଯ କମିଯାଏ । ପତ୍ରଫଳକ ଓ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ପୂର୍ବାବସ୍ଥା ଆଣିବାପାଇଁ ଜଳ, କାଣ୍ଡର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁରୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାକୁ ଗତିକରେ ।
• କାଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା ଜାଇଲେମ୍ରେ ଜଳର ଧାରା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖୁବାପାଇଁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଶୋଷିତ ହୋଇ କାଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ମୂଳରୁ ପତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳର ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଜଳର ଏହି ଧାରାକୁ ଉଚ୍ଛେଦନ ସ୍ରୋତ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜଳଧାରା ନିମ୍ନୋକ୍ତ 2ଟି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ସହଜରେ ଛିନ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଳୀ ଭିତରେ ଜଳ ଅଣୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂସକ୍ତି ବଳ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଥାଏ ।
• ଜଳ ଓ ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂଲଗ୍ନ ବଳ ଯୋଗୁଁ ଜଳ ସର୍ବଦା ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ସହ ଲାଗି ରହେ ଏବଂ ଥରେ ଲାଗି ରହିଲେ ତାହା ସହଜରେ ସେଥୁ ଛାଡ଼ିଯାଏ ନାହିଁ ।

କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ, ମୂଳଜ ଚାପ ଏବଂ ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳର ମିଳିତ ପ୍ରଭାବରେ ଉଭିଦରେ ଜଳ ତଥା ପୋଷକର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।

→ଟ୍ରାନ୍ସପେରେସନ୍ (Transpiration) :

• ଉଭିଦର ବାୟବୀୟ ଅଂଶରୁ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଆକାରରେ ଜଳର ନିର୍ଗମନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ସୁଦନ କହନ୍ତି ।
• ଉଵେଦନ ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ତିକାରୁ ଜଳ ଓ ଧାତବ ଲବଣ ମୂଳବାଟେ ପ୍ରବେଶ କରି ଗଛର ଅଗ୍ରଭାଗକୁ ଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଉଭିଦର ତାପମାତ୍ରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସ୍ତୀମ, ତ୍ଵଚାବରଣ ଓ ବାତରନ୍ଧ୍ର ମଧ୍ୟଦେଇ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ମୋଚିତ ହେଉଥ‌ିବା ଅଧିକାଂଶ ଜଳ (୨୦%ରୁ ଅଧିକ) ସ୍ତୋମ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ । ଉମ୍ବେଦନ ହାର ବଢ଼ିଲେ ଜଳ ଶୋଷଣ ହାର ମଧ୍ୟ ବଢ଼ିଯାଏ ।

→ମଣିଷ ଶରୀରରେ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା (Transportation in human being) :

• ଆମେ ପରିପାକ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଖାଦ୍ୟ ଓ ଜଳ ଆହରଣ କରିଥାଉ ଏବଂ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅମ୍ଳଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଉ ।
• ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଆମ ଶରୀରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ ରହିଥାଏ ।
• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଅମ୍ଳଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରେ ଓ ହଜମ ହୋଇଥିବା ଖାଦ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତରେ ଅବଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସଂଗୃହୀତ ଅମ୍ଳଜାନ, ଅବଶୋଷିତ ଖାଦ୍ୟ, ଜଳ, ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହରମୋନ୍, ୟୁରିଆ ଆଦି ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଓ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାନ୍ତରୁ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ (Blood circulation):

• ଶରୀରରେ ରକ୍ତ ସଂଚାଳନ ପାଇଁ ଥିବା ନଳୀମାନଙ୍କୁ ରକ୍ତବାହିନୀ କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରାୟ 6000 ରୁ 1,60,000 କିଲୋମିଟର ଲମ୍ବ ନଳୀ ଆମ ଦେହସାରା ବିଛେଇ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
• ରକ୍ତବାହିନୀ ପ୍ରଧାନତଃ ତିନି ପ୍ରକାରର, ଯଥା-ଧମନୀ, ଶିରା ଓ ରକ୍ତକୈଶିକ ।
• ଶିରା ଓ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତକୁ ସଞ୍ଚାଳିତ କରିବାରେ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ପମ୍ପ ପରି ଅବିରାମ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ପ୍ରଥମେ ଶିରା ରକ୍ତକୈଶିକ ଓ ପରେ ଛୋଟ ଶିରାଦ୍ବାରା ସେ ସମସ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ଶିରା ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ
• ଓ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ହତପିଣ୍ଡ ଆଡକ ଆସେ ।

ଶିରା ଉପରେ ଥ‌ିବା ପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଯୋଗୁଁ ରକ୍ତ ଠେଲି ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ । ଶିରାରେ ଏକ ବିଶେଷ ଧରଣର କପାଟିକା ରହିଥିବାରୁ ରକ୍ତ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପଛକୁ ଫେରି ପାରେନାହିଁ ।

ଉଇଲିୟମ୍ ହାର୍ଭେ (William Harvey, 1578-1657) ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଡାକ୍ତର ଆମ ଶରୀରରେ ରକ୍ତ କିପରି ସଞ୍ଚାଳିତ ହୁଏ ତାହା ପ୍ରଥମେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।

→ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ (Heart) :

(i) ବାହ୍ୟ ଗଠନ :

• ମଣିଷର ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ, ଦୁଇ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଝିରେ ଓ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଉପରେ ସାମାନ୍ୟ ବାମକୁ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଅବସ୍ଥିତ ।
• ଜଣେ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଲମ୍ବ ପ୍ରାୟ 12 ସେ.ମି., ଓସାର ପ୍ରାୟ 9 ସେ.ମି. ଓ ଓଜନ ପ୍ରାୟ 250ରୁ 300 ଗ୍ରାମ୍ ଅଟେ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଚାରୋଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଥାଏ । ଉପର ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଏଟ୍ରିୟମ୍ ବା ଅଳିନ୍ଦ (ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ) ଓ ତଳ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଭେଣ୍ଡ୍ରିକଲ୍ ବା ନିଳୟ (ଦକ୍ଷିଣ ବା ବାମ ନିଳୟ) କୁହାଯାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ମହାଶିରା ଓ ନିମ୍ନ ମହାଶିରା ନାମକ ଦୁଇଟି ବୃହତ୍ ରକ୍ତ ବାହିନୀ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ସହିତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଶିରା ଓ ବାମ ନିଳୟ ସହ ମହାଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ଅନ୍ତଃଗଠନ :

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଅଳିନ୍ଦ-ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ ଏବଂ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ ଦ୍ୱାରରେ କପାଟିକା ଲାଗିଥାଏ ।
• କପାଟିକାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରଦାକୁ ପାଖୁଡ଼ା କୁହାଯାଏ । ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ 3 ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ଏବଂ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ଭିତରେ ଦୁଇ ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ରହିଥାଏ ।
• ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ କପାଟିକାକୁ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ରାକୃତି କପାଟିକା କୁହାଯାଏ ।
• ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ କପାଟିକା ନିଳୟ ଆଡ଼କୁ ଏବଂ ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ଯସ୍ଥିତ କପାଟିକା ରକ୍ତବାହିନୀ ଆଡ଼କୁ ଖୋଲିପାରେ । ତେଣୁ ରକ୍ତ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ (Blood Circulation) :

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଗଠନ କରୁଥ‌ିବା ପେଶୀ ଶରୀରର ଅନ୍ୟ ପେଶୀଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପେଶୀ ଅନବରତ ସଙ୍କୁଚିତ ଓ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇ ସ୍ପନ୍ଦିତ ହେଉଥାଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଏକ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସ୍ପନ୍ଦନ ହାର ଏକ ମିନିଟ୍‌କୁ 72 ଥର । ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମାଂସପେଶୀକୁ ହୃତ୍‌ଧମନୀ ଓ ହୃତ୍‌ଶିରା ଦ୍ଵାରା ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ମଣିଷ ତଥା ଅନ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଓ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଚାରି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏମାନଙ୍କର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ବିହୀନ ରକ୍ତର ମିଶ୍ରଣ ହୁଏନାହିଁ ।
• ମଣିଷ ଶରୀରରେ ବାମପଟର ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ବେଳେ, ପଟ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ରକ୍ତ ସଂଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଶରୀରର କୌଣସି ଅଙ୍ଗକୁ ଥରେ ରକ୍ତ

ମାଛରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ :

• ମାଛର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ଗୋଟିଏ ଅଳିନ୍ଦ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ନିଳୟ ରହିଥାଏ ।
• ଶରୀରରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ଗାଲି ଭିତରକୁ ଯାଏ, ଗାଲିରେ ରକ୍ତ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ ଆହରଣ କରେ ଓ ତାହା ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ରକ୍ତ କେବଳ ଥରେ ମାତ୍ର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ସଞ୍ଚାଳନକୁ ଏକକ ସଞ୍ଚାଳନ କୁହାଯାଏ ।

ବେଙ୍ଗରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ :

• ବେଙ୍ଗ ଆଦି ଉଭୟଚରରେ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ତିନି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ଦୁଇଟି ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଗୋଟିଏ ନିଳୟ ରହିଥାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦରେ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରୁ ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ଓ ବାମ ଅଳିନ୍ଦରେ ଫୁସ୍‌ଫୁସରୁ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ପହଞ୍ଚେ । ଅଳିନ୍ଦର ସଂକୋଚନ ହେଲେ ରକ୍ତ ନିଳୟ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ ।
  ନିଳୟର ସଂକୋଚନ ହେଲେ ମିଶ୍ରିତ ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟଦେଇ ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ଚାପ(Blood Pressure):

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣଦ୍ବାରା ରକ୍ତ, ଧମନୀ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନବେଳେ ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟକୁ ପଶିଥାଏ । ଫଳରେ ଧମନୀର କାନ୍ଥରେ ରକ୍ତର ଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ ।
• ପ୍ରସାରଣବେଳେ କିଛି ବଳକା ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ ଓ ଧମନୀ କାନ୍ଥରେ ରକ୍ତଚାପ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମିଯାଏ ।
• ରକ୍ତର ପ୍ରବାହ ଫଳରେ ଧମନୀ କାନ୍ଥରେ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ରକ୍ତଚାପ କୁହାଯାଏ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନଜନିତ ଚାପକୁ ସିଷ୍ଟୋଲିକ୍ ଓ ପ୍ରସାରଣ ବେଳର ଚାପକୁ ଡାୟାଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ କୁହାଯାଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଏକ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ବିଶ୍ରାମ ବେଳର ସିଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ 120 ମିମି ପାରଦମାନ (120 mm Hg) ଏବଂ ଡାୟାଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ 80 ମିମି ପାରଦମାନ (80 mm Hg) ।
• ରକ୍ତଚାପ ଷ୍ଟିଗ୍‌ମ୍ୟାନୋମିଟର ସାହାଯ୍ୟରେ ମପାଯାଏ ।
• କୌଣସି କାରଣରୁ ଧମନୀ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଲେ ରକ୍ତଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ । ଏହାକୁ ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତଚାପ (ହାଇପର୍‌ଟେନ୍‌ସନ୍ ) କୁହାଯାଏ । ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତଚାପ ହେଲେ ଧମନୀ ଫାଟିଯିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା (Clotting of blood)

• ଶରୀରର କୌଣସି ସ୍ଥାନ କଟିଗଲେ ବା ଖଣ୍ଡିଆ ହୋଇଗଲେ ସେ ସ୍ଥାନରୁ ରକ୍ତ ବାହାରେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ସେ ସ୍ଥାନରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧେ ଓ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୁଏ । ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୋଟିନ୍ ରକ୍ତଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା କାର୍ଯ୍ୟ ୟ କରିଥାଏ ।
• ଖଣ୍ଡିଆ ହୋଇ ରକ୍ତ ବାହାରିଲେ କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥବା ଅଣୁଚକ୍ରିକା ବାୟୁର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ଫଳରେ କ୍ଷତସ୍ଥାନରେ ଥୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ନାମକ ଏକ ଲିପୋପ୍ରୋଟିନ୍ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
• ଏହା ରକ୍ତରେ ଥ‌ିବା କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଆୟନ (Catt) ତଥା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରୋଟିନ୍ ପ୍ରୋଥ୍ରୋସ୍ପିନ୍‌କୁ ଥୁମ୍ବିନ୍ ନାମକ ଏକ ସକ୍ରିୟ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍‌ରେ ପରିଣତ କରାଏ ।
• ଥୁମ୍ବିନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ଫାଇବ୍ରେନୋଜେନ୍ ନାମକ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ଲାଜ୍‌ମା-ପ୍ରୋଟିନ୍ ଫାଇବ୍ରେନ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଓ ତନ୍ତୁ ପରି ଥ‌ିବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍ କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରେ ଠୁଳ ହୋଇ ସେଠାରେ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଜାଲ ତିଆରି କରେ ।
• ଏହି ଜାଲରେ ରକ୍ତକଣିକା ଓ ଅଣୁଚକ୍ରିକା ଛନ୍ଦି ହେବାଦ୍ଵାରା ଖଣ୍ଡିଆ ସ୍ଥାନ ଉପରେ ଏକ ପତଳା ଆସ୍ତରଣ ତିଆରି ହୁଏ । ଫଳରେ କ୍ଷତରୁ ରକ୍ତ ବାହାରି ପାରେନାହିଁ ଏବଂ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଏ ।

ସଂକ୍ଷେପରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା :
କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ କୋଷ ତଥା ଭାଙ୍ଗିଥ‌ିବା ଅଣୁଚକ୍ରିକାରୁ ଜାତ ଥ୍ରୋୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ

(ଗ) ଫାଇବ୍ରେନ୍ ଜାଲ, ରକ୍ତକଣିକା →ଏବଂ ଅଣୁଚକ୍ରିକା

7. ଶିରା ଓ ଧମନୀ ଭିତରେ ରକ୍ତ ସ୍ଵାଭାବିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଜମାଟ ବାନ୍ଧି ନଥାଏ, କାରଣ କ୍ଷତ ନ ହେଲେ ପ୍ରୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାଛଡ଼ା ରକ୍ତରେ କିଛି ପରିମାଣରେ ହିପାରିନ୍ ନାମକ ପ୍ରୋଟିନ୍ ରହିଛି ଯାହା ରକ୍ତକୁ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବାକୁ ଦିଏ ନାହିଁ ।

→ରକ୍ତ ଗୋଷ୍ଠୀ (Blood group)

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଗର ରକ୍ତ ଥାଏ । ଏହି ତଥ୍ୟ କାର୍ଲ ଲ୍ୟାଣ୍ଡଷ୍ଟେଇନର୍‌ ପ୍ରଥମେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଏଥ‌ିପାଇଁ 1930 ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ ନୋବେଲ୍‌ ପୁରସ୍କାରରେ ସମ୍ମାନିତ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ସେ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ ଯେ ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ ରହିଛି କିଛି ବିଶେଷ ପ୍ରୋଟିନ୍ । ଏହି ପ୍ରୋଟିକୁ ସେ A ଓ B ନାମରେ ନାମିତ କଲେ ।
• ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ଆବରଣରେ ଥ‌ିବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍‌କୁ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍ କୁହାଯାଏ । ପ୍ଲାଜମାରେ ସେହିପରି ରହିଛି ଦୁଇଟି ପ୍ରୋଟିନ୍ ଯାହାକୁ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କୁହାଯାଏ ।
• ଏଣ୍ଟିଜେନ୍ ଓ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଉଛି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କେବଳ ତାହାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌କୁ ଚିହ୍ନିପାରେ ।

ABO ରକ୍ତବର୍ଗ

• ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକା ଆବରଣରେ ଥ‌ିବା ଏଣ୍ଟିଜେନ ଏବଂ ପ୍ଲାଜମାରେ ଥିବା ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ଉପସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ମଣିଷରେ ଚାରୋଟି ମୁଖ୍ୟ ରକ୍ତ ବର୍ଗ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
• ଏହି ବର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି A, B, AB, O ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Chapter 3 ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି Ex 3(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 3 ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି Ex 3(a)

Question 1.
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛ ।
(i) 1, 2, 3, 4, …….. ଅନୁକ୍ରମରେ t₈ = …………..
(a) 6
(b) 7
(c) 8
(d) 9
ଉ-
(c) 8

(ii) 2, 4, 6, 8, …….. ଅନୁକ୍ରମରେ t₇ = …………..
(a) 12
(b) 14
(c) 16
(d) 18
ଉ-
(b) 14

(iii) – 5, – 3, – 1, 1, ……. ଅନୁକ୍ରମରେ t₁₁ = …………..
(a) 13
(b) 15
(c) 17
(d) 19
ଉ-
(b) 15

(iv) 3, 6, 9, ……… ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 3
(b) 4
(c) 5
(d) 6
ଉ-
(a) 3

(v) -4, -2, 0, 2, A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) – 2
(b) -3
(c) 2
(d) 3
ଉ-
(c) 2

(vi) 10.2, 10.4, 10.6, 10.8, …. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର t₅ = …………..
(a) 11.0
(b) 11.2
(c) 11.4
(d) 11.6
ଉ-
(a) 11.0

(vii) 2.5, 2.9, 3.3, 3.7, ….. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 1.5
(b) 1.4
(c) 0.5
(d) 0.4
ଉ-
(d) 0.4

(viii) 3, x, 9, ଏକ A.P. ହେଲେ x = …………
(a) 4
(b) 5
(c) 6
(d) 7
ଉ-
(c) 6

(ix) 1.01, 1.51, 2.01, 2.51, ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 1
(b) 0.5
(c) 1.5
(d) 1.05
ଉ-
(b) 0.5

(x) 5, 0, -5, 10, ………. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) – 5
(b) 5
(c) – 10
(d) 10
ଉ-
(a) – 5

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର:
(i) 1, 2, 3, 4, …….. ଅନୁକ୍ରମର t₈ = 8
(କାରଣ ଏଠାରେ t₁ = 1, t₂ = 2, t₃ = 3, t₈ = 8)

(ii) 2, 4, 6, 8 ……. ଅନୁକ୍ରମର t = 14
(କାରଣ t₁ = 2 × 1, t₂ = 2 × 2, t₃ = 2 × 3, t₇ = 2 × 7 = 14)

(iii) -5, -3, – 1, 1 ଅନୁକ୍ରମର t₁₁ = 15
(t₁₁ = 5 + (11 – 1) 2 = -5 + 20= 15).

(iv) 3,6,9, 60 ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 3
(କାରଣ 6 – 3 = 9 – 6 = 3)

(v) -4, -2, 0, 2 ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 2
(କାରଣ -2 – (-4) = 0 -(-2) = 2)

(vi) 10.2, 10.4, 10.6, 10.8…… ରେ t₂ = 11
(କାରଣ 10.2 + (5 – 1) × 0.2 = 10.2 + 0.8 = 11)

(vii) 2.5, 2.9, 3.3, 3.7 …….. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 0.4
(କାରଣ 2.9 – 2.5 = 3.3 – 2.9 = 0.4)

(viii) 3, x, 9 ….. A.P. ହେଲେ x = 6
(କାରଣ x = \(\frac{3+9}{2}\) = \(\frac{12}{2}\) =6)

(ix) 1.01, 1.51, 2.01, 2.51, ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(କାରଣ 1.51 – 1.01 = 2.01 – 1.51 = 0.50)

(x) 5, 0, -5, 10, ………. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(କାରଣ 0 – 5 = -5 – 0 = -5)

Question 2.
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଅନୁକ୍ରମ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଗୁଡ଼ିକ A.P, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଚିହ୍ନଟ କର :
(i) 1, 4, 7, 10, 15, 16, 19, 22
(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50
(iii) 1, 6, 11, 15, 22, 28, 34, 40
(iv) 1, 4, 7, 9, 11, 14, 17, 20
(v) – 5, -3, -1, 0, 2, 4, 6, 8
(vi) a, a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d
(vii) 0.6, 0.8, 1.0, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 2.0
(viii) -7,-4,- 1, 2, 5, 8, 11, 14
ଉ –
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଅନୁକ୍ରମ ମଧ୍ୟରୁ (ii), (vi) ଏବଂ (viii) ଗୁଡ଼ିକ A.P. ଅଟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର:
(i) 1, 4, 7, 10, 15, 16, 19, 22 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 4 – 1 ≠ 16 – 15, ଏଠାରେ ଯେକୌଣସି ପଦରୁ ତା’ର ପୂର୍ବ ପଦକୁ ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ ସମାନ ରହୁନାହିଁ ।)

(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
(କାରଣ ଏଠାରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 7 ଅଟେ ।)

(iii) 1, 6, 11, 15, 22, 28, 34, 40 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 6 – 1 ≠ 15 – 11, ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(iv) 1, 4, 7, 9, 11, 14, 17, 20 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 4 – 1 ≠ 11 – ୨ ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(v) -5, -3, -1, 0, 2, 4, 6, 8 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ – 3 – (- 5) = 2 କିନ୍ତୁ 0 – (- 1) = 1, ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(vi) a, a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଅନୁକ୍ରମର t₁ = a ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d)

(vii) 0.6, 0.8, 1.0, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 2.0 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ d ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(viii) -7,-4,-1, 2, 5, 8, 11, 14 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ d = -4 – (-7) = -1 – (-4) = 2 – (-1) = 8 – 5 = 11 – 8 = 14 – 11 = 3)

Question 3.
ପ୍ରଶ୍ନ 2ରେ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ A.P. ସେମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 8 – 1 = 15 – 8 = 7

(vi) , a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = a + 4d – a – 3d = d

(viii) -7,-4,-1, 2, 5, 8, 11, 14 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଅନୁକ୍ରମଟିର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = – 4 – (- 7) = 3

Question 4.
ପ୍ରଥମ ପଦ a = 5 ନେଇ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ ଲେଖ ଯେପରିକି ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର
(i) d = 5
(ii) d = 4
(iii) d = 2
(iv) d =-2
(v) d=-3 ହେବ |
ସମାଧାନ :
(i) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 5, d = 5 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 5 = 10, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 5 = 15
t₄ = a + 3d = 5 + 3 × 5 = 20
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 10, 15 ଓ 20 1

(ii) a = 5, d = 4 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 4 = 9, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 4 = 13
t₄ = a + 3d = 5 + 3×4 = 17
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 9, 13 ଓ 17 !

(iii) a = 5, d = 2 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 2 = 7, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 2=9
t₄ = a + 3d = 5 + 3 × 2 = 11
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 7, 9 ଓ 11 1

(iv) a = 5, d= – 2 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + (- 2) = 3, t₃ = a + 2d = 5 + 2 (- 2) = 1
t₄ = a + 3d = 5 + 3 (- 2) = – 1
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 2, – 1 ଓ – 4 ।

(v) a = 5, d = -3 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + (- 3) = 2, t₃ = a + 2d = 5 + 2 (- 3) = – 1
t₄ = a + 3d = 5 + 3 (- 3) = – 4
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 2, – 1 ଓ – 4 ।

Question 5.
ଏକ A.P.ର n ତମ ପଦ । ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ t₅, t₈ ଓ t₁₀ କେତେ ନିରୂପଣ କର।
(i) t_n = \(\frac{n+1}{2}\)
(ii) t_n = -10 + 2n
(iii) t_n = 10n + 5
(iv) t_n = 4n – 6
ସମାଧାନ :
(i) ଏକ A.P. ର t_n = \(\frac{n+1}{2}\)
t₅ = \(\frac{6+1}{2}=\frac{6}{2}=3\)

t₈ = \(\frac{8+1}{2}=\frac{9}{2}=4.5\)

t₁₀ = \(\frac{10+1}{2}=\frac{11}{2}=5.5\)

(ii) t_n = -10 + 2n
t₅ = -10 +2 × 5
= – 10 + 10 = 0,

t₈ = -10 + 2 × 8
= -10 + 16 = 6

t₁₀ = -10 + 2 × 10
= 10 + 20= 10

(iii) t_n = 10n + 5
t₅ = 10 × 5 + 5 = 55,
t₈ = 10 × 8+ 5 = 85,
t₁₀ = 10 x 10 + 5 = 105

(iv) t_n = 4n – 6,
t₅ = 4 × 5 – 6
= 20 – 6 = 14

t₈ = 4 × 8 – 6
= 32 – 6 = 26

t₁₀ = 4 × 10 – 6
= 40 – 6 = 34

Question 6.
ନିମ୍ନଲିଖୂ A.P. ଗଠନ କର (କେବଳ ଦ୍ବିତୀୟ, ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ପଦ ତ୍ରୟ ଆବଶ୍ୟକ) ଯେଉଁଠାରେ :
(i) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 4, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d =3
(ii) ପ୍ରଥମ ପଦ a = -8, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = – 2
(iii) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 7, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = – 4
(iv) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 10, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 5
(v) ପ୍ରଥମ ପଦ a = \(\frac{1}{2}\), ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = \(\frac{3}{2}\)
(vi) ପ୍ରଥମ ପଦ a = \(\frac{1}{2}\), ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = -1
ସମାଧାନ :
(i) ଏକ A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ a = 4, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 3
t₂ = a + d = 4 + 3 = 7,
t₃ = a + 2d = 4 + 2 × 3 = 10
t₄= a + 3d = 4 + 3 × 3 = 13

(ii) a = -8, d = -2
t₂ = a + d = -8 + (- 2) = – 10
t₃ = a + 2d = – 8 + 2 × (- 2) = – 8 – 4 = – 12
t₄ = a + 3d = -8 + 3 (- 2) = – 8 – 6=-14

(iii) a = 7, d=-4
t₂ = a + d = 7+ (- 4) = 3,
t₃ = a + 2d = 7 + 2 (- 4) = 7 – 8 = -1
t₄ = a + 3d = 7+ 3 (- 4) = 7 – 12 = – 5

(iv) a = 10, d = 5
t₂ = a + d = 10 + 5 = 15,
t₃ = a + 2d = 10 + 2 × 5 = 20
t₄ = a + 3d = 10 + 3 × 5 = 10 + 15 = 25

(v) a = \(\frac{1}{2}\), d = \(\frac{3}{2}\)
t₂ = a + d = \(\frac{1}{2}+\frac{3}{2}=\frac{4}{2}=2\)
t₃ = a + 2d = \(\frac{1}{2}+2 × \frac{3}{2}=\frac{1}{2}+3=\frac{7}{2}\)
t₄ = a + 3d = \(\frac{1}{2}+3 × \frac{3}{2}=\frac{1}{2}+\frac{9}{2}=\frac{10}{2}=5\)

(vi) a = \(\frac{1}{2}\), d = -1
t₂ = a + d = \(\frac{1}{2}-1=-\frac{1}{2}\)
t₃ = a + 2d = \(\frac{1}{2}+2(-1)=\frac{1}{2}-2=\frac{1-4}{2}=\frac{-3}{2}\)
t₄ = a + 3d = \(\frac{1}{2}+3(-1)=\frac{1}{2}-3=\frac{1-6}{2}=\frac{-5}{2}\)

Question 7.
ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ୍ ବା ଠିକ୍ ଲେଖ ।
(a) 1, 2, 3, 4 ……. ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
(b) 1, – 1, 1, -1, -1, ……. ଅନୁକ୍ରମଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ଅଟେ ।
(c) 2, 1, – 1, – 2 ସଂଖ୍ୟା ଚାରିଗୋଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ବିଦ୍ୟମାନ ।
(d) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର t = n – 1, ତାହା ଏକ A.P. ଅଟେ ।
(e) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\) ତାହା A.P. ଅଟେ ।
(f) ଯଦି କୌଣସି ତ୍ରିଭୁଜର କୋଣ ତ୍ରୟର ପରିମାଣର ଅନୁପାତ 2 : 3 : 4 ହୁଏ, ତେବେ କୋଣତ୍ରୟର ପରିମାଣ ଗୋଟିଏ A.P. ଗଠନ କରିବେ ।
(g) ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଟିଏ A.P.ରେ ରହିପାରିବେ ।
(h) ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନେ A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
(i) 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ଏକ A.P. ଅଟନ୍ତି ।
(j)5, x, ୨ ସଂଖ୍ୟାତ୍ରୟ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିଲେ x = 6 I
ଉ –
(a) ଠିକ୍, (b) ଭୁଲ୍, (c) ଭୁଲ୍, (d) ଠିକ୍, (e) ଠିକ୍, (f) ଭୁଲ୍, (g) ଭୁଲ୍, (h) ଭୁଲ୍, (i) ଠିକ୍, (j) ଭୁଲ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର :
(a) 1, 2, 3, 4 ………. ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । (ଠିକ୍)
(କାରଣ ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 1)
(b) 1, – 1, 1, – 1, ……. ଅନୁକ୍ରମଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ଓଁ ସମାନ ନୁହେଁ ।)
(c) 2, 1, – 1, – 2 ସଂଖ୍ୟାଟି ଚାରିଗୋଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ବିଦ୍ୟମାନ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ 1 – 2 = -1, -1 – 1 = -2 ଏଠାରେ d ଅସମୀନ)
(d) t = n – 1 ଏକ A.P. ଅଟେ । (ଠିକ୍)
(କାରଣ ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ପଦ t_n = n – 1)
(e) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\) ତାହା A.P. ଅଟେ । (ଠିକ୍)
(f) ଯଦି କୌଣସି ତ୍ରିଭୁଜର କୋଣ ତ୍ରୟର ପରିମାଣର ଅନୁପାତ 2 : 3 : 4 ହୁଏ, ତେବେ କୋଣତ୍ରୟର ପରିମାଣ ଗୋଟିଏ A.P. ଗଠନ କରିବେ । (ଠିକ୍)
(କାରଣ କୋଣତ୍ରୟ 40°, 60°, 80° ଏହା A.P. ଅଟେ ।)
(g) ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଟିଏ A.P.ରେ ରହିପାରିବେ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ 3, 4, 5; 6, 8, 10 ଇତ୍ୟାଦି ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁ; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜ ପାଇଁ ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।)
(h) ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନେ A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
(3, 5, 7, 9 A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ।)
(i) 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ଏକ A.P. ଅଟନ୍ତି । (ଠିକ୍)
(କାରଣ 5, 10, 15, 20 A.P. ଅଟନ୍ତି ।)
(j) 5, x, ୨ A.P. ରେ ରହିଲେ x = 6 । (ଭୁଲ୍) ( କାରଣ x = \(\frac{9+5}{2}=\frac{14}{2}=7\)

‘ଖ’ ବିଭାଗ

Question 8.
(a) 1 + 2 + 3 + ….. ରେ S₃₀ କେତେ ?
(b) 1 + 3 + 5 + …….. ରେ S₁₀ କେତେ ?
(c) 2 + 4 + 6 + …….ରେ S₁₅ କେତେ ?
(d) 1 – 2 + 3 – 4 + ….. ରେ S₃₀ କେତେ ?
(e) 1 – 2 + 3 – 4 + …….. ରେ S₄₁ କେତେ ?
(f) 1 + 1 + 2 + 2 + 3 + 3 ……… ରେ S₁₇ କେତେ ?
(g) 1 + 2 + 3 + 2 + 3 + 4 + 3 + 4 + 5 ….. ରେ S₃₉ କେତେ ?
(h) -7 – 10 – 13 – ……… ରେ S₂₁ କେତେ ?
(i) 10 + 6 + 2 + ……. ରେ S₁₅ କେତେ ?
(j) 20 + 9 – 2 + …….. ରେ S₂₅ କେତେ ?
(k) n + (n – 1) + (n – 2) + ……… ରେ S_n କେତେ ?
(l) \(5+4 \frac{1}{3}+3 \frac{2}{3}\) + ……… ରେ S₂₀ କେତେ ?
ସମାଧାନ :
(a) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 1, d= 3 – 2 = 2 – 1 = 18 ଓ n = 30
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
S₃₀ = \(\frac{30}{2}\) {2.1 + (30 – 1) .1} = 15(2 + 29) = 15 × 31 = 465

(b) ଏଠାରେ a = 1, d= 3 – 1 = 5 – 3 = 2, n = 10
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
⇒ S₁₀ = \(\frac{10}{2}\) {2.1 + (10 – 1) 2} = 15(2 + 29) = 5 × 20 = 100

(c) ଏଠାରେ a = 2, d= 4 – 2 = 6 – 4 = 2, n = 15
S₁₅ = \(\frac{15}{2}\) {2 × 2 + (15 – 1) 2} = \(\frac{15}{2}\)(4 + 28) = 15 × 16 = 240

(d) 1 – 2 + 3 – 4 + ……… S₃₀
ଦତ୍ତ ଅନୁକ୍ରମଟି A.P.ରେ ନାହିଁ ।
ଦୁଇଟି ପଦକୁ ଗୋଟିଏ ପଦରେ ପରିଣତ କଲେ ଏହା ଅନୁକ୍ରମ ହେବ ଓଏହା S₁₅ ହେବ ।
= (1 – 2) + (3 – 4) + (5 – 6) + ……… (29 – 30)
= (- 1) + (- 1) + (- 1) + ………. = -1 × 15 = -15

(e) 1 – 2 + 3 – 4 + ……… ରେ S₄₁
ପଦସଂଖା 41 ହେତୁ ଅନୁକ୍ରମଟି
(1 – 2) + (3 – 4) + ……. (39 – 40) + 41
= ( – 1 ) + ( – 1) + (- 1) + ……. S₂₀ + 41 = -20 + 41 = 21

(f) 1 + 1 + 2 + 2 + 3 + 3 ……… ରେ S₁₇ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯିବ ।
= (1 + 2 + 3 + ……. + 9) + (1 + 2 + 3 + ……. + 8)
= \(\frac{9×10}{2}+\frac{8×9}{2}\) (∵ Sn = \(\frac{n(n-1)}{2}\))
= 9 × 5 + 4 × 9 = 45 + 36 = 81

(g) 1 + 2 + 3 + 2 + 3 + 4 + 3 + 4 + 5 ….. ରେ S₃₉ କେତେ ?
ତିନୋଟି ପଦକୁ ଗୋଟିଏ ପଦରେ ପରିଣତ କଲେ, 39ଟି ପଦ \(\frac{39}{3}\) = 13ଟି ପଦ ହେବ ।
(1 + 2 + 3) + (2 + 3 + 4) + (3 + 4 +5) ………. ରେ S₁₃
6 + 9 + 12 + ……. ରେ S₁₃
= \(\frac{13}{2}\) {2 × 6 + (13 – 1) 3} = \(\frac{13}{2}\) {12 + 36} = \(\frac{13}{2}\) × 48 = 13 × 24 = 312

(h) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = – 7, d = -10 – (-7) = – 10 + 7 = – 3, n = 21
S₂₁ = \(\frac{21}{2}\) {2 · (- 7) + (21 – 1) (- 3)}
= \(\frac{21}{2}\) { – 14 – 60} = = \(\frac{21}{2}\) { -74) = 21 × (-37) =-777

(i) ଏଠାରେ a = 10, d = 6 – 10 = 2 – 6 = – 4, n = 15
S₁₅ = \(\frac{15}{2}\) {2 × 10 + (15 – 1) (- 4)}
= \(\frac{15}{2}\) {20+ (-56)} = \(\frac{15}{2}\) × -36 = 15 × (-18) = -270

(j) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 20, d = 9 – 20 = -2 – 9 = – 11, n = 25
S₂₅ = \(\frac{25}{2}\) {2 × 20+ (25 – 1) (- 11)}
= \(\frac{25}{2}\) {40 + 24 × (-11)} = \(\frac{25}{2}\) (40 – 264)
= \(\frac{25}{2}\) × – 224 = 25 × (- 112) = – 2800

(k) ଏଠାରେ a = n, d = (n – 1) – n = -1, n = n
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{n}{2}\) {2n + (n – 1)(-1)}
=\(\frac{n}{2}\) (2n – n + 1) = \(\frac{n}{2}\) (n + 1)

(l) ଏଠାରେ a = 5, d = \(4 \frac{1}{3}-5=\frac{13}{3}-5=\frac{13-15}{3}=-\frac{2}{3}\), n = 20
S₂₀ = \(\frac{20}{2}\) {2 × 5 + (20 – 1) (-3)} [∵ S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}]
= 10 {10 – \(\frac{38}{3}\)} = 10 (\(\frac{30-38}{3}\)) = 10 × \(\frac{-8}{3}\) = \(\frac{-80}{3}\) = \(-26 \frac{2}{3}\)

Question 9.
(a) ଯଦି a = 3, d = 4, n = 10, ତେବେ S_n କେତେ ?
(b) ଯଦି a = – 5, d = – 3, ତେବେ S₁₇ କେତେ ?
(c) ଯଦି t_n = 2n – 1, ତେବେ ପ୍ରଥମ 5ଟି ପଦ ଲେଖ ।
(d) ଯଦି t_n = 3n + 2, S₆₁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(e) ଯଦି t_n = 3n – 5, ତେବେ S₅₀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(f) ଯଦି t_n = 2 – 3n, ତେବେ S_n ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(g) ଯଦି S_n = n², ତେବେ t₁₅ କେତେ ?
(h) ଏକ A.P.ର a = 3, d = 4, S_n = 903, ତେବେ n କେତେ?
(i) ଏକ A.P. ର d = 2, S₁₅ = 285, ତେବେ a କେତେ?
(j) ଏକ A.P. ର t₁₅ = 30, t₂₀ = 50, ତେବେ S₁₇ କେତେ?
ସମାଧାନ :
MBD
(a) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 5, d = 4, n = 10
S₁₀ = \(\frac{10}{2}\) {2 × 3 + (10 – 1) 4} = 5 {6 + 36} = 5 × 42 = 210

(b) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = -5, d = -3, n = 17
S₁₇ = \(\frac{17}{2}\) {2 × (-5) + (17 – 1) (-3)} = \(\frac{17}{2}\) {-10 – 48} = \(\frac{17}{2}\) × (-58) = 17 × (-29) = – 493

(c) t_n = 2n – 1,
t₁ = a = 2 × 1 – 1 = 2 – 1 = 1
t₂ = a = 2 × 2 – 1 = 4 – 1 = 3,
t₃ = a = 2 × 3 – 1 = 6 – 1 = 5,
t₄ = a = 2 × 4 – 1 = 8 – 1 = 7,
t₅ = a = 2 × 5 – 1 = 10 – 1 = 9,

(d) t_n = 3n + 2
t₁ = a = 3 × 1 + 2 = 5
t₂ = a = 3 × 2 + 2 = 8
t₃ = a = 3 × 3 + 2 = 11
ଏଠାରେ a = 5, d = 8 – 5 = 11 – 8 = 3, n = 61
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
S₆₁ = \(\frac{61}{2}\) {2 × 5+ (61 – 1) 3} = \(\frac{61}{2}\) {10 + 180} = 61 × 95 = 5795

(e) t_n = 3n – 5
t₁ = 3 × 1 – 5 = -2
t₂ = 3 × 2 – 5 = 1
t₂ = 3 × 3 – 5 = 4
a = -2, d = 1 – (- 2) = 4 – 1 = 3, n = 50
S₅₀ = \(\frac{50}{2}\) {2 × (-2) + (50 – 1) 3} = 25 × (- 4 + 147) = 25 × 143 = 3575

(f) t_n = 2 – 3n
t₁ = 2 – 3 × 1 = – 1
t₂ = 2 – 3 × 2 = -4
t₃ = 2 – 3 × 3 = -7 ଇତ୍ୟାଦି
ଏଠାରେ a = -1, d= – 4 – (- 1) = -7 – (- 4) = -3
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{n}{2}\) (2 × (- 1) + (n – 1) (- 3)}
= \(\frac{n}{2}\) (-2 – 3n + 3} = \(\frac{n}{2}\) (1 – 3n)

(g) t_n = S_n – S_n-1
S_n = n², S₁₅ = 15², S₁₄ = 14²
t₁₅ = S₁₅ – S₁₄ = 15² – 14² = 225 – 196 = 29

(h) ଏକ A.P.ର a = 3, d = 4, S_n = 903

∴ n = 2

(i) A.P.ର d = 2, S₁₅ = 285, n = 15

(j) ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
t₁₅ = 30 ⇒ a + (15 – 1) d = 30 ⇒ a + 14d = 30 …(i)
t₂₀ = 50 ⇒ a + (20 – 1) d = 50 ⇒ a + 19d = 50 …(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ

d ର ମାନ ସମୀକରଣ (i)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ
a + 14d = 30 = a + 14 × 4 = 30
= a + 56 = 30 = a = 30 – 56 = -26
S₁₇ = \(\frac{17}{2}\) {-52 + (17 – 1)4} = \(\frac{17}{2}\) {-52 + 64}= \(\frac{17}{2}\) × 12 = 17 × 6 = 102

Question 10.
(i) ‘ଓଲଟାଇ ମିଶାଇବା କୌଶଳରେ’ ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(a) 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।
(b) 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।
(c) 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।

(ii) 1, 2, 3, …….. ଅନୁକ୍ରମର।
(a) S₂₀ ନିଶ୍ଚୟ କର (b) S₅₀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(iii) 32 ଠାରୁ 85 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(iv) 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) (a) 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା = 105
ମନେକର 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

∴ 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = 5565

(b) 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା = 93 – 24 = 69
ମନେକର 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

∴ 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି = 4071

(c) 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା = 222 – 110 = 112
ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

⇒ 2S = 333 × 112 ⇒ S = \(\frac{333×112}{2}\) = 333 × 56 = 18648
∴ ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି = 18648

(ii) S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\)

(a) 1, 2, 3 ଅନୁକ୍ରମର S₂₀ = \(\frac{20×21}{2}\) = 10 × 21 = 210

(b) S₅₀ = \(\frac{50×51}{2}\) = 25 × 51 = 1275

(iii) S = 32 +33 +34 …….. + 85
ଏଠାରେ a = 32, d = 33 – 32 = 1, n = 85 – 31 = 54
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{54}{2}\) {2 × 32 + (54 – 1) × 1}
= 27 × {64 +53} = 27 × 117 = 3159
∴ ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି 3159।

(iv) S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\)
100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି
S = 2 + 4 + 6 + 8 …… + 98
= 2 (1 + 2 + 3 + 4 ……. + 49)
= 2 × \(\frac{49 (49 + 1)}{2}\) = \(\frac{49×50}{2}\) = 49 × 50 = 2450
∴ 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି = 2450

(v) 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି
S = 1 + 3 + 5 + 7 ……. + 149
ଏଠାରେ a = 1, d = 3 – 1 = 5 – 3 = 2
t_n = 149
⇒ a + (n – 1) d = 149 ⇒ 1 + (n – 1) 2 = 149
⇒ n – 1 = \(\frac{149 – 1}{2}=\frac{148}{2}=74\) ⇒ n = 74 + 1 = 75
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{75}{2}\) {2 × 1 + (75 – 1) 2}
= \(\frac{75}{2}\) {2 + 148} = \(\frac{75×150}{2}\)
= 75 × 75 = 5625
∴ 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି 5625 ।

Question 11.
ଯେଉଁ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମ ପଦ 17 ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର – 2 ତାହାର କେତୋଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି 72 ହେବ ? ଏହାର ଦୁଇଟି ଉତ୍ତର ମିଳିବାର କାରଣ ଲେଖ ।
ସମାଧାନ :
ଏକ ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମ ପଦ (a) = 17, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = – 2
ମନେକର nଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି 72 ।
⇒ S_n = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = 72
⇒ \(\frac{n}{2}\) {2 × 17 + (n – 1) × (- 2)} = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) {34 – 2n + 2} = 72
⇒ \(\frac{n}{2}\) {36 – 2n } = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) × 2 (18 – 2n) = 72
⇒ 18n – 2n² – 72 = 0 ⇒ -2 (n² – 18n + 72) = 0
⇒ n² – 18n + 72 = 0 ⇒ n² – 12n – 6n + 72 = 0
⇒ n (n – 12) – 6 (n – 12) = 0 ⇒ (n – 6) (n – 12) = 0
n = 6 ବା n = 12
t₇ = a + (7 – 1) d = 17 + 6 (- 2) = 17 – 12 = 5
t₈ = a + (8 – 1) d = 17 + 7 (- 2) = 17 – 14 = 3
t₉ = a + (9 – 1) d = 17 + 8 (- 2) = 17 – 16 = 1
t₁₀ = a + (10 – 1) d = 17 + 9 (- 2) = 17 – 18 = – 1
t₁₁ = a + (11 – 1) d = 17 + 10 (- 2) = 17 – 20 = -3
t₁₂ = a + (12 – 1) d = 17 + 11 (- 2) = 17 – 22 = -5
∴ t₇ + t₁₁ ………. + t₁₂ = (5 + 3 + 1) – (1 + 3 + 5) = 0
∴ ସପ୍ତମ ପଦରୁ ଦ୍ଵାଦଶ ତମ ପଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗଫଳ 0 ହୋଇଥିବାରୁ
ପ୍ରଥମ 6ଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି = ପ୍ରଥମ 12 ଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି
ତେଣୁ ଆମେ ଦୁଇଟି ଉତ୍ତର ପାଇଲୁ ।

Question 12.
(i) ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ତିନୋଟି ରାଶିର ଯୋଗଫଳ 18 ଏବଂ ଗୁଣଫଳ 192 ହେଲେ, ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
(ii) ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ଛଅଟି ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦଦ୍ୱୟର ଯୋଗଫଳ 16 ଏବଂ ମଧ୍ୟ ପଦଦ୍ୱୟର ଗୁଣଫଳ 63 ହେଲେ, ପଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ପଦତ୍ରୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ ପଦତ୍ରୟର ଯୋଗଫଳ = 18
⇒ a – d + a + a + d = 18 ⇒ 3a = 18 ⇒ a = \(\frac{18}{3}\) ⇒ a = 6.
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) × a (a + d) = 192 ⇒ a (a² – d²) = 192
⇒ 6 {(6)² – d²} = 192 ⇒ 36 – d² = \(\frac{192}{6}\) = 32
⇒ d² = 32 – 36 = -4 ⇒ d² = 4 ⇒ d= ±√4⇒ d = ±2
a = 6 ଓ d = 2 ହେଲେ A.P. ର ପଦତ୍ରୟ a – d = 6 – 2 = 4
a = 6 ଏବଂ a + d = 6 + 2 = 8
a = 6 ଓ d = – 2 ହେଲେ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ a – d = 6 – (-2) = 6 + 2 = 8
a = 6, a – d = 6 + (- 2) = 6 – 2 = 4
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 4, 6, 8 ବା 8, 6, 4 ।

(ii) ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ଛଅଟି ପଦ a – 5d, a – 3d, a – d, a + d, a + 3d, a + 5d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – 5d + a + 5d = 16 ⇒ a = \(\frac{16}{2}\) = 8
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) × (a + d) = 63
⇒ (a² – d²) = 63 ⇒ 64 – d² = 63
⇒ d² = 1 ⇒ d = ± √1 = ±1
a = 8 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – 5d = 8 – 5 = 3, a – 3d = 8 – 3 = 5,
a – d = 8 – 1 = 7, a + d = 8 + 1 = 9, a + 3d = 8 + 3 = 11, a + 5d = 8+ 5 = 13,
a = 8 ଓ d = -1 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – 5d = 8 – 5 (-1) = 8 + 5 = 13, a – 3d = 8 – 3 (- 1)
= 8 + 3 = 11, a – d = 8 – (- 1) = 9
a + d = 8+ (-1) = 7, a + 3d = 8 + 3 (- 1) = 8 – 3 = 5
a + 5d = 8 +5(-1) = 8 – 5 = 3
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 3, 5, 7, 9, 11, 13 ବା 13, 11, 9, 7, 5, 3 ।

Question 13.
ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ତିନୋଟି ପଦର ଯୋଗଫଳ 21 ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ 155; ପଦଗୁଡ଼ିକ କେତେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ପଦ a + d, a, a + 3d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 21 ⇒ 3a = 21 ⇒ a = \(\frac{21}{3}\) = 7
ପୁନଶ୍ଚ a (a – d)² + a² + (a + d)² = 155 ⇒ a² + (a – d)² + (a + d)² = 155
⇒ a² + 2 (a² + d²) = 155 ⇒ 7² + 2 (7² + d²) = 155
⇒ 2 (49 + d²) = 155 – 49 = 106 ⇒ 98 + 2d² = 106
⇒2d² = 106 – 98 ⇒ d² = \(\frac{8}{2}\) = 4 ⇒ d = = ±√4 = ±2
a = 7 ଓ d = 2 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – d = 7 – 2 = 5, a = 7, a + d = 7 + 2 = 9
a = 7 ଓ d = -2 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – d = 7 – (- 2) = 7 + 2 = 9,
a = 7, a + d = 7 + (- 2) = 7 – 2 = 5
∴ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ପଦତ୍ରୟ 5, 7, 9 ବା 9, 7, 5 ।

Question 14.
ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁଗୁଡ଼ିକର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଥିଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, ସେମାନଙ୍କର ଅନୁପାତ 3 : 4 : 5 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଏକ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ମନେକର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (a – d)² + a² = (a + d)² ⇒ (a + d)² – (a – d)² = a²
⇒ (a + d + a + d) (a + d – a + d) = a² ⇒ 2 × 2d = a² ⇒ a = 4d
⇒ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, a – d = 4d – d = 3d, a = 4d,
a + d = 4d + d = 5d
ବାହୁଗୁଡ଼ିକର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଅନୁପାତ = 3d : 4d : 5d = 3 : 4 : 5 (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 15.
100 ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଏବଂ 5 ଦ୍ୱାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଏବଂ 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = S
S = 5 + 10 + 15 ……… + 95
ଏଠାରେ a = 5, d = 5, n = \(\frac{95}{5}\) = 19
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
= \(\frac{19}{2}\) {2 × 5+ (19 – 1) 5} = \(\frac{19}{2}\) (10 + 90) = \(\frac{19}{2}\) × 100 = 19 × 50 = 950
∴ ନିର୍ଦେୟ ଯୋଗଫଳ = 950

Question 16.
200 ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଓ 3 ଦ୍ଵାରା ଅବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ବସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର 1 ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି 200ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = S₁
S₁ = 1 + 2 + 3 + 4 ……. + 199 = \(\frac{199×200}{2}\) = 199 × 100 = 19900
ପୁନଶ୍ଚ 200 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର 3 ଦ୍ଵାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ
S₂ = 3 + 6 + 9 ………. + 198
ଏଠାରେ a = 3, d = 6-3 = 3, n = \(\frac{198}{3}\) = 66
S₂ = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{66}{2}\) {2 × 3 + (66 – 1) × 3}
= 33 {6 + 65 × 3) = 33 × (6 + 195) = 33 × 201 = 6633
200 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର 3 ଦ୍ଵାରା ଅବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ
= S = S₁ – S₂ = 19900 – 6633 = 13267

Question 17.
15 କୁ ଏପରି 3 ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କର ଯେପରିକି ସେମାନେ ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ରହିବେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 120 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
15କୁ ଏପରି ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯିବ ଯେପରି ସେମାନେ A.P.ରେ ରହିବେ ।
ମନେକର ସଂଖ୍ୟା ତ୍ରୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 15 ⇒ 3a = 15 ⇒ a = 5
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) a (a + d) = 120
⇒ 5 (5² – d²) = 120 ⇒ 25 – d² = \(\frac{120}{5}\) ⇒ d² = 25 – 24
⇒ d² = 1 = d = +1
a=5 ଓ d = 1 ହେଲେ a – d = 5 – 1 = 4, a = 5, a + d = 5 + 1 = 6
a = 5 ଓ d = -1 ହେଲେ a – d = 5 – (- 1) = 5 + 1 = 6, a= 5,
a + d = 5 + (- 1) = 5 – 1= 4
∴ ସଂଖ୍ୟାତ୍ରୟ 4, 5, 6 ବା 6, 5,4 ।

Question 18.
A.P. ରେ ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ପଦର ଯୋଗଫଳ 15 ଏବଂ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦଦ୍ୱୟର ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ 58 ହେଲେ ପଦତ୍ରୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P. ରେ ଥ‌ିବା ପଦ ତିନୋଟି a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 15 ⇒ 3a = 15 ⇒ a = \(\frac{15}{3}\) = 5
ପୁନଶ୍ଚ (a – d)² + (a + d)² = 58 ⇒ 2 (a² + d²) = 58
⇒ 5²+ d² = \(\frac{58}{2}\) ⇒ d² = 29 – 25 = 4 ⇒ d = ± √4 = ±2
a = 5 ଓ d = 2 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – d = 5 – 2 = 3, a = 5, a + d = 5 + 2 = 7 ̧
a = 5 ଓ d = -2 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – d = 5 – (- 2) = 5 + 2 = 7, a = 5,
a + d = 5 + (-2) = 3 ।
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 3, 5, 7 ବା 7, 5, 3 ।

Question 19.
A.P. ରେ ଥିବା ଚାରୋଟି ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦ ଦ୍ଵୟର ଯୋଗଫଳ 8 ଏବଂ ମଧ୍ୟ ପଦ ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳ 15 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ରେ ଥ‌ିବା ଚାରୋଟି ପଦ a – 3d, a – d, a + d ଓ a + 3d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – 3d + a + 3d = 8⇒ 2a = 8 ⇒ a = \(\frac{8}{2}\) = 4
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) (a + d) = 15 ⇒ a² – d² = 15 ⇒ 4² – 15 = d²
⇒ d² = 16 – 15 = 1 ⇒ d = ±√1 = ±1
a = 4 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – 3d = 4 – 3 (1) = 4 – 3 = 1
a – d = 4 – 1 = 3, a + d = 4 + 1 = 5
a + 3d = 4 + 3 · 1 = 4 + 3 = 7
a =4 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – 3d = 4 – 3 (-1) = 4 + 3 = 7,
a – d = 4 – (-1) = 4 + 1 = 5,
a + d = 4 + (-1) = 3 ଏବଂ a + 3d = 4 + 3 (- 1) = 4 – 3 = 1
∴ A.P.ର ଥ‌ିବା ପଦତ୍ରୟ 1, 3, 5, 7 ବା 7, 5, 3, 1 ।

Question 20.
A.P. ରେ ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ରାଶିମାଳାର n ସଂଖ୍ୟକ ପଦମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି S₁ S₂ ଏବଂ S₃ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଶିମାଳାର ପ୍ରଥମ ପଦ 1 ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର ଯଥାକ୍ରମେ 1, 2, 3 ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, S₁ + S₃ = 2S₂ ।
ସମାଧାନ :
A.P. ରେ ଥିବା ତିନୋଟି ରାଶିମାଳାର n ସଂଖ୍ୟକ ପଦମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି S₁ S₂ ଏବଂ S₃ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଶିମାଳାର ପ୍ରଥମ ପଦ = a
ପ୍ରଥମ ରାଶିମାଳାର d = 1, ଦ୍ୱିତୀୟ ରାଶିମାଳାର d = 2, ତୃତୀୟ ରାଶିମାଳାର d = 3
S₁ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 1} = \(\frac{n}{2}\) (n + 1)
S₂ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 2} = n²
ଏବଂ S₃ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 3} = \(\frac{n}{2}\) (3n – 1)
L.H.S. = S₁ + S₃ = \(\frac{n}{2}\) (n + 1) + \(\frac{n}{2}\) (3n – 1)
= \(\frac{n}{2}\) {n + 1 + 3n – 1}
R.H.S. = 2S₂ = 2 × n² = 2n²
∴ L.H.S = R.H.S. (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 21.
ଏକ A.P. ର p-ତମ, ୟୁ-ତମ ଏବଂ r-ତମ ପଦଗୁଡ଼ିକର ମାନ ଯଥାକ୍ରମେ a, b ଏବଂ c ହେଲେ ପ୍ରମାଣ 6, a (q – r) + b (r -p) + c (p – q) = 0 |
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P. ର ପ୍ରଥମ ପଦ = x, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
t = x + (p – 1) d = a ……… (i)
t = x + (q – 1) d = b ……… (ii)
t = x + (r – 1) d = c …….(iii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,

⇒ d (p – q) = a – b ⇒ d = \(\frac{a – b}{p – q}\) …… (iv)
ସେହିପରି (ii)ରୁ (iii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ ଆମେ ପାଇବା d = \(\frac{b – c}{q – r}\) …… (v)
ସମୀକରଣ (iv) ଓ (v) ରୁ ⇒ \(\frac{a – b}{p – q}=\frac{b – c}{q – r}\) ⇒ (a – b) (q- r) = (b -c) (p – q)
⇒ a (q – r) – b(q – r) = b(p – q) – c (p – q)
⇒ a (q – r) – b(q – r) = b (p – q) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(q – r + p – q) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(p – r) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(r – p) + c (p – q) = 0 (ପ୍ରମାଣିତ)
ବି.ଦ୍ର. : (i) ରୁ a = x + (p – 1)d
∴ a(q – r) = x (q – r) + (p – 1) (q – r)d
ସେହିପରି b(r- p) = x (r – p) + (q – 1) (r – p)d ଏବଂ
c (p – q) = x (p – q) + (r – 1) (p – q) d
ଯୋଗକଲେ a (q – r) + b (r- p) + c (p -q) = 0 ପାଇବା

Question 22.
ତିନୋଟି ସଂଖ୍ୟା a, b, ୯ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଖ୍ୟା ତ୍ରୟ ମଧ୍ୟ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ ।
(i) \(\frac{1}{bc},\frac{1}{ca},\frac{1}{ab}\)
(ii) b+c, c + a, a + b
(iii) b+c-a, c + a-b, a + b-c
(iv) \(\frac{1}{a}(\frac{1}{b}+\frac{1}{c}),\frac{1}{b}(\frac{1}{c}+\frac{1}{a}),\frac{1}{c}(\frac{1}{a}+\frac{1}{b})\)
(v) a² (b+c), b² (c + a), c²(a + b)
ସମାଧାନ :
(i) a, b, c ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ abc ଦ୍ବାରା ଭାଗକଲେ \(\frac{1}{abc},\frac{1}{abc},\frac{1}{abc}\) ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ ।
⇒ \(\frac{1}{bc},\frac{1}{ca},\frac{1}{ab}\) (ପ୍ରମାଣିତ)

(ii) a, b, c ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
(a + b + c) ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ A.P.ରେ ରହିବ ।
ଅର୍ଥାତ୍ (a+b+c), b – (a + b + c), c (a + b + c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ – (b + c), -(c + a), -(a + b) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ b + c, c + a, a + b ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ । (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ –1 ଦ୍ଵାରା ଗୁଣିଲେ)

(iii) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
⇒ 2a, 2b, 2c ମଧ୍ଯ A.P. ରେ ରହିବେ (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ 2 ଗୁଣନ କଲେ ।)
ପ୍ରତ୍ୟେକରୁ (a + b + c) ପଦକୁ ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ A.P ରେ ରହିବ ।
⇒ 2a – (a+b+c), 2b – (a + b + c), 2c – (a + b + c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ (b + c – a), (c + a – b), (a + b – c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ b+c-a, c+a-b, a+b-c A.P.ରେ ରହିବ ।

(iv) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ (-1) ଗୁଣନ କଲେ, -a, -b, -c A.P.ରେ ରହିବ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ a + b + c ଯୋଗକଲେ
a + b + c – a, a + b + c – b, a + b + c – c A.P.ରେ ରହିବ ।
∴ b + c, c + a, a + b A.P.ରେ ରହିବ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ abc ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ \(\frac{b + c}{abc},\frac{c + a}{abc},\frac{a + b}{abc}\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{1}{a}(\frac{b + c}{bc}),\frac{1}{b}(\frac{c + a}{ac}),\frac{1}{c}(\frac{a + b}{ab})\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{1}{a}(\frac{1}{b}+\frac{1}{c}),\frac{1}{b}(\frac{1}{c}+\frac{1}{a}),\frac{1}{c}(\frac{1}{a}+\frac{1}{b})\) A.P.ରେ ରହିବ ।

(v) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ ab + bc + ca ଗୁଣନ କଲେ ଗୁଣଫଳ A.P.ରେ ରହିବ ।
a (ab + bc + ca), b (ab + bc + ca), c (ab + bc + ca) A.P.ରେ ରହିବେ ।
a²b+ abc + ca², ab²+ b²c + abc, abc + bc² + c²a A.P.ରେ ରହିବ ।
= A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରୁ abc ବିୟୋଗ କଲେ ଲବ୍‌ଧ ଅନୁକ୍ରମ A.P.ରେ ରହିବ ।
a²b + ca², ab² + b²c, bc² + c²a A.P.ରେ ରହିବ ।
a²(b+c), b²(c + a), c²(a + b), A.P.ରେ ରହିବ ।

Question 23.
(i) \(\frac{1}{a},\frac{1}{b},\frac{1}{c}\) ରେ ରହିଲେ ଏବଂ a + b + c ≠ 0 ହେଲେ, ପ୍ରମାଣ କର ଯେ \(\frac{b + c}{a},\frac{c + a}{b},\frac{a + b}{c}\) ମଧ୍ୟ A.P. ରେ ରହିବେ ।
(ii) \(\frac{a}{b + c},\frac{b}{c + a},\frac{c}{a + b}\) ଅନୁକ୍ରମ A.P.ରେ ରହିଲେ ଏବଂ a + b + c ≠ 0 ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{1}{b + c},\frac{1}{c + a},\frac{1}{a + b}\) A.P.ରେ ରହିବେ ।
ସମାଧାନ :
(i) \(\frac{1}{a},\frac{1}{b},\frac{1}{c}\) A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ । (a + b + c ≠ 0)
⇒ A.P. ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ a + b + c ଗୁଣନ କଲେ,
\(\frac{a+b+c}{a},\frac{a+b+c}{b},\frac{a+b+c}{c}\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{a}{a}+\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}+\frac{b}{b}, \frac{a+b}{c}+\frac{c}{c}\)
⇒ \(1+\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}+1, \frac{a+b}{c}+1\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}, \frac{a+b}{c}\) A.P.ରେ ରହିବ । (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରୁ 1 ବିୟୋଗ କଲେ ।) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 24.
ଯଦି କୌଣସି A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ a ଏବଂ ଶେଷ ପଦ l ହୁଏ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ ଏବଂ ଶେଷରୁ r ତମ ପଦର ସମଷ୍ଟି, ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ।
ସମାଧାନ :
A.P.ର ପ୍ରଥମପଦ = a, ଶେଷ ପଦ = l
ମନେକର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d ।
∴ A.P. ଟି a, a + d, a + 2d, a + 3d, …….. l + 2d, l + d, l
ପ୍ରଥମରୁ rତମ ପଦ = a + (r – 1) d
ଶେଷ r ତମ ପଦର a = l, d = -d
t_r = l + (r – 1 ) (-d)
∴ ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ + ଶେଷରୁ r ତମ ପଦ = [a + (r – 1) d] + [l + (r – 1) (- d)]
= a + (r – 1) d + l – (r – 1) d = a + l
∴ ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି = a + l
∴ ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ ଓ ଶେଷରୁ 1 ତମ ପଦର ସମଷ୍ଟି = ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି ।
ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : ପ୍ରଥମରୁ 1 ତମ ପଦ (t) = a + (r – 1)d
ଶେଷରୁ r ତମ ପଦ = ପ୍ରଥମରୁ (n – r + 1) ତମ ପଦ
= t_n-r+1 = a + {(n – r+1) – 1}d = a + (n – r)d
∴ t_r + _n-r + 1 = a = (r – 1 )d + a + (n – r) d = 2a + (n – 1)d = a + {a + (n – 1)d} = a + 1

Question 25.
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିର ପ୍ରଥମ p ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି r, ପ୍ରଥମ q ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି s ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର । ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{r}{p}-\frac{s}{q}\) = (p – q) \(\frac{d}{2}\) ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିର S_p = x ଏବଂ S_q = s
ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d । ମନେକର ପ୍ରଥମ ପଦ = a
.. ପ୍ରଥମ p-ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି = S_p = \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d}
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d} = r ⇒ 2a + (p – 1) d = \(\frac{2r}{p}\) …….(i)
.. ପ୍ରଥମ q-ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି = S_q = \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d}
ପୁନଶ୍ଚ, \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d} = s ⇒ 2a + (q – 1) d = \(\frac{2s}{q}\) …….(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,

Question 26.
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ p, q, r ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି a, b, c ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{a}{p}\) (q – r) + \(\frac{b}{q}\) (r – p) + \(\frac{c}{r}\) (p – q) = 0 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ p, q, r ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି a, b, c ।
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = x ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
S_p = \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d} = a ⇒ 2x + (p – 1) d = \(\frac{2a}{p}\) ……(i)
S_q = \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d} = b ⇒ 2x + (q – 1) d = \(\frac{2b}{q}\) ……(ii)
S_r = \(\frac{r}{2}\) {2a + (r – 1) d} = c ⇒ 2x + (r – 1) d = \(\frac{2c}{r}\) ……(iii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,


ବି.ଦ୍ର. : (i) ରୁ 2 =x + \(\frac{1}{2}\)(p – 1)d ⇒ \(\frac{a}{p}\) (q – r) = x(q – r) + \(\frac{1}{2}\) (p – 1)(q – r)d
ସେହିପର \(\frac{b}{q}\)(r – p) = x(r – p) + \(\frac{1}{2}\) (q – 1)(r – p)d
c(p – q) = x(p – q) + 2(r – 1)(p – q)d
ଯୋଗକଲେ \(\frac{a}{p}\) (q – r) + \(\frac{b}{q}\) (r – p) + \(\frac{c}{r}\) (p – q) = 0 ହେବ ।

Question 27.
କୌଣସି A.P.ର t = q, t = p ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ t = p + q – m ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
ଏକ A.P.ର t_p = q ⇒ a + (p – 1)d = q … (i)
⇒ t_q = p ⇒ a + (q – 1)d = p … (ii)
t_p – t_q = q – p ⇒ a + (p – 1)d – a + (q – 1)d = q – p
⇒ d(p – 1 – q + 1) = q – p ⇒ d(p – q) = q – p
⇒ d = \(\frac{q-p}{p-q}=\frac{-(p-q)}{p-q}=-1\)
‘d’ର ମାନ (i) ରେ ବସାଇଲେ a + (p – 1) d = q
⇒ a + (p – 1) (-1) = q ⇒ a – p + 1 = q
⇒ a = p + q – 1
:. t = a + (m – 1)d = p + q – 1 +(m – 1)(-1)
= p + q – 1 – m + 1 = p + q – m

Question 28.
କୌଣସି A.P.ର S_m = n, S_n = m ହେଲେ, ପ୍ରମାଣ କର ଯେ S_m+n = -(m + n) ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
S_m = n ⇒ \(\frac{m}{2}\) {2a + (m – 1) d} = n ⇒ am + (m² – m) \(\frac{d}{2}\) = n ……(i)
S_n = m ⇒ \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = m ⇒ an + (n² – n) \(\frac{d}{2}\) = m ……(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Chapter 4 गिल्लू Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Chapter 4 गिल्लू

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) सोनजुही में लगी पीली कली को देखकर लेखिका के मन में कौन-से विचार उमड़ने लगे?
(ସୋନଜୁହୀ ମେଁ ଲଗୀ ପୀଲୀ କଲୀ କୋ ଦେଖକର୍ ଲେଖିକା କେ ମନ୍ ମେଁ କୌନ୍-ସେ ବିଚାର ଉମନେ ଲଗେ ?)
उत्तर:
लेखिका जब सोनजुही में लगी पीली कली को देखती तो उनके मन में यूँ ही गिलहरी के उस छोटे से जीव की याद आ जाती। वह छोटा जीव इस लता की घनी छाया में छिपकर बैठता था और फिर लेखिका के निकट पहुँचते ही उनके कंधे पर कूदकर लेखिका को चौका देता था। उस दिन लेखिका को कली की खोज रहती थी, पर आज उन्हें उस लघु प्राण की खोज है।

(ख) गिलहरी के घायल बच्चे का उपचार किस प्रकार किया गया?
(ଗିରୀ କେ ଘାୟଲ୍ ବଜେ କା ଉପଚାର୍ କିସ୍ ପ୍ରକାର୍ କିୟା ଗୟା ?)
उत्तर:
लेखिका उस छोटे से बच्चे को हौले से उठाकर अपने कमरे में लाई। फिर रुई से रक्त पोंछकर धावों पर पेंसिलिन का मरहम लगाया। रुई की पतली बत्ती दूध में भिगीकर जैसे -जैसे उसके नन्हें से मुँह में लगाई पर मुँह खुल न सका और दूध की बूदें दोनों और ढुलक गई। कई घंटों के उपचारके बाद उसके मुँह में एक बूँद पानी पिलाया जा सका।

(ग) लेखिका का ध्यान आकर्षित करने के लिए गिल्लू क्या करता था?
(ଲେଖ୍କା କା ଧ୍ୟାନ୍ ଆକର୍ଷିତ୍ କର୍‌ନେ କେ ଲିଏ ଗିଲୁ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका का ध्यान आकर्षित करने के लिए गिल्लू उनके पैर तक आकर सर्र से परदे पर चढ़ जाता और फिर उसी तेजी से उतरता गिल्लू का यह दौड़ने का क्रम तब तक चलता जब तक लेखिका उसे पकड़ने के लिए उठ न जाती।

(घ) गिल्लू का कार्य-कलाप कैसा था?
(ଗିଲ୍ କା କାର୍ଯ୍ୟ-କଲାପ୍ କୈସା ଥା ?)
उत्तर:
गिल्लू खुद अपना झूल्ला हिलाकर अपने घर में झूलता और अपनी काँच के मनको-सी आँखे से कमरे के भीतर और खिड़की से बाहर न जाने बचा देखता समझता रहता था। परंतु उसकी समझदारी और कार्यकलाप पर सबका आश्चर्य होता था। कभी-कभी लेखिका जब गिल्लू को एक लिफाफे में बंद कर देती थी तब वह घंटों मेज पर दीवार के सहारे खड़ा रहकर अपनी चमकीली आँखों से लेखिका का कार्यकलाप देखा करता।

(ङ) लेखिका को क्यों ऐसा लगा कि गिल्लू को मुक्त करना आवश्यक है?
(ଲେଖୁ କୋ ଜ୍ୟୋ ଐସା ଲଗା କି ଗିଲ୍ କୋ ମୁକ୍ତ କର୍‌ନା ଆଶ୍ୟକ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
वसंत ऋतु के आते ही नीम चमेली की गंध लेखिका के कमरे में हौले-हौले आने लगी।
बाहर की गिलहरियाँ खिड़की की जाली के पास आकर चिक्- चिक् करके न जाने क्या कहने लगती? गिल्लू को जाली के पास बैठकर अपनेपन से बाहर झाँकते देखकर लेखिका को लगा कि उसे मुक्त करना आवश्यक है।

(च) लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू क्या करता था?
(ଲେଖିକା କୀ ଅସ୍ବସ୍ଥତା ମେଁ ଗିଲ୍ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर नन्हें-नन्हें पंजो से उनके सिर और बालों को इतने हौले-हौले सहलाता था। लेखिका को गिल्लू का सिरहाने से हट जाना एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(छ) गरमी से बचने का कौन-सा उपाय गिल्लू ने खोज निकाला था?
(ଗରମୀ ସେ ବଚନେ କା କୌନ୍-ସା ଉପାୟ ଗିଲୁ, ନେ ଖୋଜ୍ ନିକାଲା ଥା ?)
उत्तर:
गरमी से बचने के लिए गिल्लू एक नया उपाय खोज निकाला था। वह लेखिका के पास रखी सुराही पर लेट जाता था, इस प्रकार समीप भी रहता था और उसपर गरमी का कुछ असर न पड़ता था।

(ज) गिल्लू की किन चेष्टाओं से लेखिका को लगा कि अब उसका अंत समय समीप है?
(ଗିଲୁ, କୀ କିନ୍ ଚେଷ୍ଟାଓଁ ସେ ଲେଖ୍କା କୋ ଲଗା କି ଅବ୍ ଉସ୍‌କା ଅନ୍ତ ସମୟ ସମୀପ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
गिलहरियों के जीवन की आयु दो वर्ष से अधिक नहीं होती। अतः गिल्लू की जीवन यात्रा का अंत आ ही गया। दिन भर उसने न कुछ खाया न ही वह खेलने बाहर गया। रात में अपने जीवन के अंत समय की यातना में भी वह अपने सूले से उतरकर लेखिका के बिस्तर पर आया और ठंड़े पंजो से उनकी उँगली पकड़कर हाथ से चिपक गया जिसे उसने अपने बचपन की मरणासन्त स्थिति में पकड़ा था।

(झ) सोनजुही की लता के नीचे बनी गिल्लू की समाधि से लेखिका के मन में किस विश्वास का जन्म होता है?
(ସୋନଜୁହୀ କୀ ଲତା କେ ନୀଚେ ବନୀ ଗିଲ୍ କୀ ସମାଧ୍ ସେ ଲେଖ୍କା କେ ମନ ମେଁ କିସ୍ ବିଶ୍ଵାସ୍ କା ଜନ୍ମ ହୋତା ହୈ ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू की समाधि दी गई थी। इसलिए कि उसे यह लता सबसे अधिक प्रिय थी। उस समय लेखिका को ऐसा लगता था कि वह लघु जीव किसी वसंत ऋतु के दिनों में जुही के पीले रंग के छोटे- छोटे घूल के रूप में खिल जाने का विश्वास लेखिका को संतोष देता था।

(ञ) लेखिका को उस लघुप्राण गिल्लु की खोज क्यों थी?
(ଲେଖ୍କା କୋ ଉସ୍ ଲଘୁପ୍ରାଣ ଗିଲ୍ କୀ ଖୋଜ୍ ଜ୍ୟୋ ଥୀ ?)
उत्तर:
लेखिका की नजर सोनजुही की लता में खिली उस पीली कली पर पड़ी जो अभी-अभी खिली है। उस पीली कली का देखते ही लेखिका को गिलहरी के उस छोटे जीव की याद आने लगी। जो इस लता की सघन छाया में छिपकर बैठता चा। फिर यह जीव लेखिका के पास पहुँचते है। उनके कंधे पर कूद जाता और उन्हें चौका देता था। उस समय लेखिका को पीली क़ली की खोज थी पर आज उन्हें उस पीली कली के रूप में उस लघुप्राण की खोज है।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक या दो वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) किसे देखकर लेखिका को गिल्लू का स्मरण हो आया?
(କିସେ ଦେଖ୍କର୍ ଲେଖ୍କା କୋ ଗିଲ୍ କା ସ୍ମରଣ୍ ହୋ ଆୟା ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता में एक पीली कली को देखकर लेखिका को गिल्लू का स्मरण हो आया।

(ख) गिल्लू लेखिका को कैसे चौंका देता था?
(ଗିଲୁ ଲେଖୁ କୋ କୈସେ ଚୌକା ଦେତା ଥା ?)
उत्तर:
कभी फूलदान के फूलों में, कभी परदे की चुन्नट में और कभी सोनजूही की पत्तियों में छिपकर गिल्लू लेखिका को चौंका देता था।

(ग) सोनजूही की स्वर्णिम कली को देखकर लेखिका को क्या लगा?
(ସୋନଜୂହୀ କୀ ସୃଷ୍ଟିମ୍‌ କଳୀ କୋ ଦେଖକର୍ ଲେଖ୍କା କୋ କ୍ୟା ଲଗା ?)
उत्तर:
सोनजूही की स्वर्णिम कली को देखकर लेखिका को लगा कि कहीं स्वर्णिम कली के बहाने गिल्लू उन्हें चौंकाने ऊपर तो नहीं आ गया।

(घ) कौवे को कब सम्मानित किया जाता है?
(କୌୱେ କୋ କବ୍ ସମ୍ମାନିତ କିମ୍ବା ଜାତା ହୈ ?)
उत्तर:
कौवे को पितरपक्ष में सम्मानित किया जाता है।

(ङ) लघुप्राण क्यों निश्चेष्ट-सा गमले में चिपटा पड़ा था?
(ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ଡ୍ କୁଁ ନିଶ୍ଚେଷ୍ଟ-ସା ଗମଲେ ହେଁ ଚିପଟା ପଢ଼ା ଥା ?)
उत्तर:
काकद्वय की चोंचों के दो घाव के कारण लघुप्राण निश्चेष्ट – सा गमले में चिपटा पड़ा था।

(च) भूख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
(ଭୂଖ୍ ଲଗ୍‌ନେ ପର୍ ଗିଲ୍ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା?)
उत्तर:
भूख लगने पर गिल्लू चिक-चिक करके लेखिका को सूचना देता था।

(छ) गिल्लू का नित्य का क्रम कैसा था?
(ଗିଲ୍ କା ନିତ୍ୟ କା କ୍ରମ୍ କୈସା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका के कॉलेज से लौटने पर जैसे ही कमरा खोलकर वह भीतर पैर रखती, उसी समय गिल्लू अपने जाली के द्वार से भीतर उठकर उनके पैर से सिर और सिर से पैर तक दौड़ लगाने लगता था जो कि उसका नित्य का क्रम था।

(ज) लेखिका की अस्वस्थता के समय गिल्लू का हटना क्यों एक परिचारिका के हटने के समान लगता था?
(ଲେଖ୍କା କୀ ଅସୁସ୍ଥତା କେ ସମୟ ଗିଲ୍ କା ହଟନା କେଁ ଏକ ପରିଚାରିକା କେ ହଟନେ କେ ঘগা?
उत्तर:
लेखिका की अस्वास्थता के समय गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर नन्हें-नन्हें पंजो से उनके सिर और बालों को इसप्रकार हौले हौले सहलाता था कि उसका हटना एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(झ) गिल्लू की जीवन-यात्रा का अंत क्यों आ गया?
(ଗିଲ୍ କୀ ଜୀବନ୍-ଯାତ୍ରା କା ଅଂତ୍ ଜ୍ୟୋ ଆ ଗୟା ?)
उत्तर:
गिलहरियों के जीवन की अवधि दो वर्ष से अधिक नहीं होती, गिल्लू ने यह अवधि पूरी कर ली थी। अत: गिल्लू की जीवन-यात्रा का समय आ गया।

(ञ) कौन-से स्पर्श के साथ ही गिल्लू किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया?
(କୌନ୍-ସେ ସ୍ପର୍ଶ କେ ସାଥ୍ ହୀ ଗିଲ୍ କିସୀ ଔର୍ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ଜାଗ୍‌ କେ ଲିଏ ସୋ ଗୟା ?)
उत्तर:
प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही गिल्लू किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया ।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए :
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) लघुप्राण किसे कहा गया है?
(ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ କିସେ କହା ଗୟା ହୈ ?)
उत्तर:
गिलहरी को. (गिल्लू)

(ख) दो कौवे कैसा खेल खेल रहे थे?
(ଦୋ କୌ କୈସା ଖେଲ୍ ଖେଲ୍ ରହେ ଥେ ?)
उत्तर:
छुआ-छुऔवल

(ग) गिल्लू के जीवन में प्रथम वसंत आने पर क्या प्रभाव पड़ा?
(ଗିଲୁ, କେ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଆମେ ପର୍ କ୍ୟା ପ୍ରଭାୱ ପଡ଼ା ?)
उत्तर:
अपनापन

(घ) गिल्लू किसका नेता बनकर हर डाल पर उछलता – कूदता रहता था?
(ଗିଲୁ କିସ୍‌ ନେତା ବନ୍‌କର୍ ହର୍ ଡାଲ୍ ପର୍ ଉଛଲତା-କୂଦତା ରହତା ଥା ?)
उत्तर:
गिलहरियों का

(ङ) किसके पास बहुत-से पशु-पक्षी हैं?
(କିସ୍‌ ପାସ୍ ବହୁତ୍-ସେ ପଶୁ-ପକ୍ଷୀ ହୈ ?)
उत्तर:
लेखिका

(च) गिल्लू का प्रिय खाद्य कौन-सा था?
(ଗିଲ୍ କା ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କୌନ୍-ସା ଥା?)
उत्तर:
काजू

(छ) लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(ଲେଖ୍କା କୀ ଅସ୍ବସ୍ଥତା ମେଁ ଗିଲ୍ କର୍ତା ବୈଠତା ଥା ?)
उत्तर:
सिरहाने

(ज) गिलहरियों के जीवन की अवधि कितने वर्ष से अधिक नहीं होती?
(ଗିରିୟୋ କେ ଜୀୱନ୍ କୀ ଅଧ୍ କିତନେ ୱର୍ଷ ସେ ଅଧ‌ିକ ନଦୀ ହୋତୀ?)
उत्तर:.
दो वर्ष

(झ) गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की उँगली को पकड़ा था?
(ଗିଲ୍ ନେ କୈସୀ ସ୍ଥିତି ମେଁ ଲେଖ୍କା କୀ ଉଁଗ୍‌ଲୀ କୋ ପକଡ଼ା ଥା ?)
उत्तर:
मरणासन्न

(ञ) गिल्लू को कहाँ समाधि दी गयी?
(ଗିଲ୍ କୋ କହାଁ ସମାଧ୍ ଦୀ ଗୟୀ ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे

4. निम्नलिखित अवतरणों के अर्थ स्पष्ट कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) तब मुझे कली की खोज रहती थी, पर आज उस लघुप्राण की खोज है।
(ତବ୍ ମୁଝେ କଲୀ କୀ ଖୋଜ୍ ରହତୀ ଥୀ, ପର୍ ଆଜ୍ ଉସ୍ ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ଡ୍ କୀ ଖୋଜ୍ ହୈ ।)
उत्तर:
तब मुझे ……………………… लघुप्राण की खोज है।
उपरोक्त वाक्य में लेखिका ने गिल्लू के बारे में कहा है। सोनजुही की लता में पीली कली को देखकर लेखिका को गिल्लू की याद आती है और वह कहती हैं कि आज सोनजुही की लता में वे लघुप्राण गिल्लू को खोज रही हैं।

(ख) यह काक भुशुण्डि भी विचित्र पक्षी है- एक साथ समादरित, अनादरित, अति सम्मानित, अति अवमानित।
(ୟହ କାକ୍ ଭୁଶୁଣ୍ଡି ଭୀ ବିଚିତ୍ର ପକ୍ଷୀ ହୈ ଏକ୍ ସାଥ୍ ସମାଦରିତ୍‌, ଅନାଦରିତ୍, ଅତି ସମ୍ମାନିତ୍, ଅତି ଅବମାନିତ୍ ।)
उत्तर:
यह काक भुशुण्डि ………………. अवमानित।
यह बात लेखिका ने काकभुशुण्डि के लिए कहा है। वे कहती हैं कि ये काकभुशुण्डि बड़ा विचित्र पक्षी होता है। ये अपने कार्य के लिए कभी अति सम्मानित होते हैं तो कभी अति अपमानित। कभी इन्हें आदर किया जाता है तो कभी अनादर।

(ग) उसका हटना एक परिचारिका के हटने के समान लगता।
(ଉସ୍‌ ହଟ୍‌ ଏକ୍ ପରିଚାରିକା କେ ହଟ୍‌ କେ ସମାନ୍ ଲଗ୍ନତା ।)
उत्तर:
उसका हटना……………………….समान लगता।
लेखिका के अस्वस्थ के समय गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर अपने नन्हें-नन्हें पंजों से उनके सिर और बालों को हौले-हौले सहलाता रहता था। उस समय गिल्लू का हटना लेखिका के लिए एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(घ) प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही वह किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया।
(ପ୍ରଭାତ୍ କୀ ପ୍ରଥମ୍ କିରଣ୍ କେ ସ୍ପର୍ଶ କେ ସାଥ ହୀ ୱହ କିସୀ ଔର୍ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ଜାଗ୍‌ନେ କେ ଲିଏ ସୋ ଗୟା ।)

उत्तर:
प्रभात की ……………….. सो गया।
इसमें लेखिका गिल्लू के जीवन की अंतिम क्षण के बारे में बताते हुए कहती हैं कि प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही गिल्लू इस दुनिया से चल बसा। लेखिका के अनुसार गिल्लू इस जीवन में आखरी बार सो गया फिर न उठने के लिए। और वह फिर से एक नए जीवन जीने के लिए इस जीवन को हमेशा के लिए आलबिदा कह दिया।

(ङ) उस लघुगात का, किसी वासंती दिन, जुही के पीताभ छोटे फूल में खिल जाने का विश्वास, मुझे सन्तोष देता है।
(ଉସ୍ ଲଘୁଗାତ୍ କା, କିସୀ ବାସନ୍ତୀ ଦିନ୍, ଜୁହୀ କେ ପୀତାଭ୍ ଛୋଟେ ଫୁଲ୍ ମେଁ ଖୁଲ୍ ଜାନେ କା ବିଶ୍ଵାସ୍, ମୁଝେ ସନ୍ତୋଷ୍ ଦେତା ହି ।)
उत्तर:
उस लघुगात का ……………………… संतोष देता है।
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधि दी गई थी क्योंकि गिल्लू को वह लता सबसे अधिक प्रिय थी। लेखिका को लग रहा था जैसे वहाँ पीले रंग का फूल नहीं खिला हुआ था उस जगह गिल्लू का छोटा शरीर जैसे कली के रूप खिल रहा था । जिसे देखकर लेखिका को आत्मसंतोष होता था।

5. रिक्त स्थानों को भरिए :
(ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନୌ କୋ ଭରିଏ : )
(ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର : )
(क) कौन जाने ………………….. के बहाने वही मुझे चौंकाने ऊपर आ गया हो।
उत्तर:
स्वर्णिम कली

(ख) ……………………… की गंध मेरे कमरे में हौले-हौले आने लगी।
उत्तर:
नीम चमेली

(ग) हमने उसकी …………………….. संज्ञा को व्यक्तिवाचक का रूप दे दिया।
उत्तर:
जातिवाचक

(घ) जिसे उसने बचपन की …………………. स्थिति में पकड़ा था।
उत्तर:
मरणासन्न

(ङ) ……………………… छोटे फूल में खिल जानेका विश्वास मुझे सन्तोष देता है।
उत्तर:
जुही के पीताभ

6. निम्नलिखित प्रश्नों के सही उत्तर दिये गये विकल्यों से चुनकर लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ସହୀ ଉତ୍ତର୍ ଦିୟେ ଗୟେ ବିକର୍ଣ୍ଣୋ ମେଁ ସେ ଚୁକର୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ବାଛି ଲେଖ : )
(क) दो कौवे कैसा खेल खेल रहे थे?
(ଦୋ କୌ କୈସା ଖେଲ୍ ଖେଲ୍ ରହେ ଥେ ?)
(i) दौड़ लगाने का
(ii) छूआ-छुऔवल
(iii) खाना खाने का
उत्तर:
(ii) छूआ-छुऔवल

(ख) लेखिका के किस विवेचन में अचानक बाधा आ पड़ी?
(ଲେଖିକା କେ କିସ୍ ୱିୱେଚନ୍ ମେଁ ଅଚାନକ୍ ବାଧା ଆ ପତ୍ନୀ ?)
(i) शिव पुराप्प
(ii) काक पुराण
(iii) सूर्य पुराण
(iv) नृसिंह पुराण
उत्तर:
(ii) काक पुराण

(ग) लेखिका के कमरे में किसकी गंध हौले-हौले आने लगी?
(ଲେଖିକା କେ କମରେ ମେଁ କିସ୍‌କୀ ଗନ୍ଧ ଦୌଲେ-ଦୌଲେ ଆନେ ଲଗୀ)
(i) सोनजुही
(ii) वसंत
(iii) नीम- चमेली
(iv) गुलाब
उत्तर:
(iii) नीम- चमेली

(घ) गिल्लू का कौन-सा खाद्य प्रिय खाद्य था?
(ଗିଲ୍ କା କୌନ୍-ସା ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥା?)
(i) चावल
(ii) बिस्कुट
(iii) केला
(iv) काजू
उत्तर:
(iv) काजू

(ङ) गिलहरियों के जीवन की अवधि कितने वर्ष से अधिक नहीं होती?
(ଗିରୀୟୌ କେ ଜୀୱନ୍ କୀ ଅଧ୍ୱ କିଡ୍‌ ୱର୍ଷ ସେ ଅଧ୍ଵ ନର୍ଜୀ ହୋତୀ ?)
(i) एक
(ii) दो
(iii) तीन
(iv) चार
उत्तर:
(ii) दो

1. प्रस्तुत पाठ में आये हुए निम्नलिखित शब्दों पर ध्यान दीजिए:
(ପ୍ରସ୍ତୁତ୍ ପାଠ୍ ମେଁ ଆୟେ ହୁଏ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା ପର୍ ଧ୍ୟାନ୍ ଦୀଜିଏ : )
(ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠରେ ଥ‌ିବା ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
स्वर्णिम, समादरित, अपनापन, लगाव, परिचारिक, झूला।
ये शब्द कुछ प्रत्ययें के मेल से बने हैं जो इस प्रकार हैं।
स्वर्णिम = स्वर्ण + इम
अपनापन = अपना + पन
परिचारिक = परिचार + इक
समादरि = समादर + इत
लगाव = लगना + आव
झूला = झूलना + आ

इन शब्दों के अंत में लगनेवाले शब्दांश प्रत्यय हैं। जो शब्दांश धातु, क्रिया या शब्दों के अंत में लगकर नये शब्दों का निर्माण करते हैं, उन्हें प्रत्य कहते हैं। प्रत्यय दो प्रकार के होते हैं – कृत् प्रत्यय और तद्धित प्रत्यह। धातु या क्रिया के अंत में लगनेवाले प्रत्यय कृत् प्रत्यय कहे जाते हैं और उनके मेल से बने शब्द को कृदन्त पद कहा जाता है। संज्ञा, सर्वनाम या विशेषण के बाद लगनेवाले प्रत्यय को तद्धित प्रत्यय और इनके मेल से बने शब्द को तद्धितान्त पद कहा जाता है।

(ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଶେଷରେ ଲାଗୁଥିବା ଶତାଂଶ ସବୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଅଟେ। ଯେଉଁ ଶତାଂଶ ଧାତୁ, କ୍ରିୟା କିମ୍ବା ଶବ୍ଦର ଶେଷରେ ଲାଗି ନୂଆ ଶବ୍ଦର ନିର୍ମାଣ କରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଓ ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ। ଧାତୁ କିମ୍ବା କ୍ରିୟାର ଶେଷରେ ଲାଗୁଥିବା ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ତାହାର ମିଶ୍ରଣରେ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ତିଆରି ହୁଏ ତାକୁ ହୃଦନ୍ତ ପଦ କୁହାଯାଏ। ସଂଜ୍ଞା, ସର୍ବନାମ ବା ବିଶେଷଣ ପରେ ଲାଗୁଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ତଦ୍ଧିତ୍ଵ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ସେସବୁର ମିଶ୍ରଣରେ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାକୁ ତଦ୍ଧିତାନ୍ତ ପଦ କୁହାଯାଏ।

2. पाठ में आये इन शब्दों पर ध्यान दीजिए:
: (ପାଠ ମେଁ ଆୟେ ଇନ୍ ଶବ୍ଦା ପର୍ ଧାନ୍ ଦୀଜିଏ : )
(ପାଠରେ ଥ‌ିବା ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
– नीम – चमली, दोपहर, जीवन-यात्रा, मरणासन्न।
– इन शब्दों को समास कहा जाता है। परस्पर संबंध रखनेवाले दो या दो से अधिक शब्दों के मेल को समास कहा जाता है।
(ଏହି ଶବ୍ଦ ସବୁକୁ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧ ରଖୁଥ‌ିବା ଦୁଇ ବା ଦୁଇରୁ ଅଧ୍ବକ ଶବ୍ଦର ମିଶ୍ରଣକୁ ସମାସ କୁହାଯାଏ ।)
जैसे – नीम और चमेली = नीम-चमेली
दो पहरों का समूह = दोपहर
जीवन की यात्रा = जीवन-यात्रा
मरण को आसन्न (पहुँचा हुआ) = मरणासन्न
– ये शब्द क्रमशः द्वन्द्व समास, द्विगु समास एवं संबंध तत्पुरुष तथा कर्म तत्पुरुष समास के उदाहरण हैं।
(ଏହି ଶବ୍ଦ କ୍ରମଶଃ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ସମାସ, ଦ୍ବିଗୁ ସମାସ ଏବଂ ସମ୍ବନ୍ଧ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ ତଥା କର୍ମ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସର ଉବାହରଶା)

3. किसी भी प्राणी, पदार्थ, स्थान, गुण आदि का बोध करानेवाले शब्द को संज्ञा कहा जाता है। इसके पांच भेद हैं:
(କିସୀ ଭୀ ପ୍ରାଣୀ, ପଦାର୍ଥ, ସ୍ଥାନ୍, ଗୁଣ୍ ଆଦି କା ବୋଧ କରାନେୱାଲେ ଶବ୍ଦ କୋ ସଂଜ୍ଞା କହା ଜାତା ହୈ। ଇସ୍କେ ପାଞ୍ଚ ଭେଦ୍ ହୈ : )
(କୌଣସି ପ୍ରାଣୀ, ପଦାର୍ଥ, ସ୍ଥାନ, ଗୁଣ ଆଦି ସୂଚାଉଥ‌ିବା ଶବ୍ଦକୁ ସଂଜ୍ଞା (ବିଶେଷ୍ୟ) କୁହାଯାଏ। ଏହା ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର।)

(क) व्यक्तिवाचक संज्ञा (9496169266114) (ख) जातिवाचक संज्ञा (16919664)
(ग) भाववाचक संज्ञा (1614)
(घ) समुदायवाचक संज्ञा (19199 26684)
(ङ) द्रव्यवाचक संज्ञा ( 90491626614 )

निम्न पंक्तियों में रेखांकित किये गये संज्ञा – शब्दों का भेद बताइए:
(ନିମ୍ନ ପଂକ୍ତିଛେଁ ମେଁ ରେଖାଙ୍କିତ୍ କିୟେ ଗୟେ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦା କା ଭେଦ୍ ବତାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପଂକ୍ତିଗୁଡ଼ିକରେ ରେଖାଙ୍କିତ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦର ଭେଦ କୁହ ।)

(क) सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधि दी गयी है।
उत्तर:
व्यक्तिवाचक संज्ञा

(ख) गिलहरियों के जीवन की अवधि दो वर्ष से अधिक नहीं होती।
उत्तर:
जातिवाचक संज्ञा

(ग) उनका मुझसे लगाव भी कम नहीं है।
उत्तर:
भाववाचक संज्ञा

(घ) नीम- चमेली की गंध मेरे कमरे में आने लगी।
उत्तर:
व्यक्तिवाचक संज्ञा

(ङ) दिनोंदिन सोने का भाव बढ़ता जा रहा है।
उत्तर:
द्रव्यवाचक संज्ञा

(च) गिल्लू गिलहरियों के झुंड का नेता था।
उत्तर:
समुदायवाचक संज्ञा

4. कठक में दिये गये शब्दों की भाववाचक संज्ञाएँ बनाकर रिक्त स्थान भरिए:
(କୋଷ୍ଠକ ମେଁ ଦିୟେ ଗୟେ ଶବ୍ଦା କୀ ଭାୱାୱାଚକ ସଂଗାଏଁ ବନାକର ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନ ଭରିଏ : )
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଶବ୍ଦର ଭାବବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । )
(क) कभी किसी की …………………. नहीं करनी चाहिए। ( बुरा)
उत्तर:
बुराई

(ख) परिश्रम करने पर ………………. मिलती है। ( सफल )
उत्तर:
सफलता

(ग) बुजुर्ग की ……………………… से हम मुग्ध हो गये। ( सज्जन )
उत्तर:
सज्जनता

(घ) प्रत्येक मनुष्य को अपने ………………. का ध्यान रखना चाहिए। ( स्वस्थ )
उत्तर:
स्वास्थ्य

5. विशेषण के साथ सही संज्ञा शब्द को मिलाइए :
(ବିଶେଷଣ୍ କେ ସାଥ୍ ସହୀ ସଂଜ୍ଞା ଶବ୍ଦ କୋ ମିଳାଇଏ : )
(ବିଶେଷଣ ସହିତ ଠିକ୍ ବିଶେଷ୍ୟ ଶବ୍ଦକୁ ଯୋଡ଼ ।)
पीली – प्रियजन
नीले – कली
झब्बेदार – बत्ती
स्निग्ध – पूँछ
कर्कश – सन्देश
नीले – कली
दूरस्थ – हरीतिमा
मधु – स्वर
सघन – आँखें
चमकीली – रोएँ
पतली – काँच
उत्तर:
पीली – कली
झब्बेदार – पूँछ
स्निग – रोएँ
कर्कश – स्वर
नीले – काँच
दूरस्थ – प्रियजन
मधु – सन्देश
सघन – हरीतिमा
चमकीली – आँखें
पतली – बत्ती

6. निम्मलिखित शब्दों का विलोम / विपरीत शब्द लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କା ବିଲୋମ୍ | ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିଲୋମ/ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ । )
जीवन …………………
विश्वास ………………
आवश्यक ……………….
प्रभात ……………………
सन्तोष ………………….
अपनापन …………………
उत्तर:
जीवन – मरण / मृत्यु
विश्वास – अविश्वास
आवश्यक – अनावश्यक
प्रभात – शाम / संध्या
सन्तोष – असंतोष
अपनापन – परायापन

7. निम्नलिखित वाक्यों में उचित परसर्ग भरिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଉଚିତ୍ ପରସର୍ଗ ଭରିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଠିକ୍ ପରସର୍ଗ ପୂରଣ କର ।)
(i) वह मेरे पैर तक आकर परदे……………………. चढ़ जाता।
उत्तर:
पर,

(ii) सारा लघुगात लिफाफे …………………… बन्द रहता।
उत्तर:
में,

(iii) इस मार्ग ………………. गिल्लू ने मुक्ति की सांस ली।
उत्तर:
से,

(iv) नीम – चमेली की गंध मेरे कमरे …………………. आने लगी।
उत्तर:
में,

(v) फिर गिल्लू …………………….. जीवन का प्रथम वसंत आया।
के

8. उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित वाक्यों को कर्मवाच्य में बदल कर लिखिए:
(ଉଦାହରଣ୍ କେ ଅନୁସାର୍ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ କୋ କର୍ମୱାଚ୍ୟ ମାଂ ବଦଲ୍ କର୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟସବୁକୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଲେଖ । )
उदाहरण : महोदवी ने गिल्लू के घावों पर पेंसिलिन का मरहम लगाया।
कर्मवाचक में: महादेवी के द्वारा गिल्लू के घावों पर पैंसिलिन का मरहम लगाया गया।

(क) उसने एक अच्छा उपाय खोज निकाला। ………………
उत्तर:
उसके द्वारा एक अच्छा उपाय खोज निकाला गया।

(ख) मैंने उसे थाली के पास बैठना सिखाय। ……………………………..
उत्तर:
मेरे द्वारा उसे थाली के पास बैठना सिखाया गया।

(ग) महोदवी ने उसे तार से खिड़की पर लटका दिया। ……………………
उत्तर:
महादेवी के द्वारा वह तार से खिड़की पर लटका दिया गया।

(घ) हम उसे गिल्लू कहकर बुलाने लगे। ………………………..
उत्तर:
हमारे द्वारा उसको गिल्लू कहकर बुलाया जाने लगा।

(ङ) गिल्लू ने मुक्ति की साँस ली। ………………………
उत्तर:
गिल्लू के द्वारा मुक्ति की साँस ली गयी।

10 लिंग स्पष्ट कीजिए:
(ଲିଙ୍ଗ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ : )
(ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର : )
भूख ……………….
गंध ………………..
पानी ……………….
झुण्ड ………………..
दौड़ ………………….
जीवन ………………..
पूँछ ………………
पीढ़ी ……………..
उत्तर:
भूख – स्त्रीलिंग

पानी – पुंलिंग

गंध – स्त्रीलिंग

झुण्ड – पुंलिंग

दौड़ – स्त्रीलिंग

जीवन – पुंलिंग

पूँछ – स्त्रीलिंग

पीढ़ी – स्त्रीलिंग

11. निम्नलिखित शब्दों के पर्यायवाची रूप लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ରୂପ ଲିଖୁଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ରୂପ
दीवार – प्राचीर
पुरखे – वंश
आँख – नयन
प्रभात – सुबह
जीवन – जान/जिन्दगी
प्रयत्न – चेष्टा/कोशिश
आवश्यक – जरुरी
घर – गृह

अभ्यास – कार्य

1. निम्नलिखित शब्दों को पाँच-पाँच बार लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶର୍ମୋ କୋ ପାଁଚ୍-ପାଁଚ୍ ବାର୍ ଲିଖୁଏ : ) (ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦକୁ ପାଞ୍ଚ-ପାଞ୍ଚ ଥର ଲେଖ ।)
स्वर्णिम …………….. ………………….. ………………..
निश्चेष्ट ……………. ………………….. ………………..
स्निग्ध …………….. ………………….. ………………..
हरीतिमा ………….. …………………… ……………….

2. क्रिया – शब्द से प्रत्यय – ना हटानेसे क्रियार्थक संज्ञा-शब्द बनता है।
(ସେ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ନା ହଟାନେସେ କ୍ରିୟାର୍ଥକ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦ ବନ୍ଧା ହୈ । ) (କ୍ରିୟା ଶବ୍ଦରୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ‘ନା’ ହଟାଇଲେ କ୍ରିୟାର୍ଥକ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦ ହୁଏ । )
जैसे – दौड़ना – दौड़
पकड़ना – पकड़
उछलना-कूदना – उछल-कूद
पहुँचना – पहुँच
सोचना – सोच
माँगना – माँग

3. हिन्दी में अनुस्वार और चन्द्रविन्दु के प्रयोग तथा उच्चारण पर ध्यान दीजिए:
(ହିନ୍ଦୀ ମେଁ ଅନୁସ୍ଵାର ଔର୍ ଚନ୍ଦ୍ରନ୍ଦୁ କେ ପ୍ରୟୋଗ ତଥା ଉଚ୍ଚାରଣ୍ ପର୍ ଧ୍ୟାନ ଦୀଜିଏ : )
(ହିନ୍ଦୀରେ ଅନୁସ୍ଵାର ଓ ଚନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁର ପ୍ରୟୋଗ ତଥା ଉଚ୍ଚାରଣ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
हंस – अनुस्वार, व्यंजन का उच्चारण
साँस – चन्द्रविन्दु, अनुनासिक स्वर का उच्वारण

निम्नलिखित शब्दों का सही उच्चारण कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କା ସହୀ ଉଚ୍ଚାରଣ କୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଠିକ୍ ଉଚ୍ଚାରଣ କର : )
अनुस्वार – संधि, चोंच, पंजा, वसंत, झुड, घोंसला, ठंडक, अंत।
अनुनासिक स्वर – काँव – काँव, पहुँचना, बूँद, मुँह, उँगली, काँच, झाँकना, आँगन।

4. अर्थ देखिए और समझिए:
(ଅର୍ଥ ଦେଖୁ ଔର୍ ସମଝିଏ : )
(ଅର୍ଥ ଦେଖ ଆଉ ବୁଝ : )
के निकट – के पास,
के समीप के बहाने – के कारण
के अतिरिक्त – के बिना
इस तरह के शब्द प्रस्तुत पाठ से छाँटिए। (ଇସ୍ ତରହ କେ ଶବ୍ଦ ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠ ସେ ଛାଟିଏ ।)
(ଏହିପରି ଶବ୍ଦ ଏହି ପାଠରୁ ବାଛି କରି ଲେଖ ।)

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
लेखिका के काक पुराण में बाधा क्यों पड़ गई?
उत्तर:
लेखिका के काक पुराण में बाधा पड़ गाई क्योंकि उन्होने गमले और दीवार के बीच छिपे एक छोटे से जीव को दिखा।

प्रश्न 2.
गिल्लू के लिए लेखिका को क्या समस्या थी?
उत्तर:
छोटे से गिल्लू को घर में पाले कुत्ते, बिल्लियाँ से बचाना एक समस्या थी।

प्रश्न 3.
हमारे पुरखे क्या बनकर नहीं आ सकते हैं?
उत्तर:
हमारे पुरखे गरुड़, मयूर हंस के रूप में नहीं आ सकते।

प्रश्न 4.
गिल्लू किस लता की हरितिमा में छिपकर बैठता था?
उत्तर:
गिल्लू सोनजुही लता की हरितिमा में छिपकर बैठता था।

प्रश्न 5.
गिल्लू को कहाँ समाधि दी गयी?
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधी दीशई।

प्रश्न 6.
गिल्लू का किस बात पर सबको आश्चर्य होता था?
उत्तर:
गिल्लू की समझदारी और कार्यकलाप पर सबको आश्चर्य होता था।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
गिल्लू कौन था?
उत्तर:
एक गिलहरी

प्रश्न 2.
हमारे पुरखों को पितर- पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होना पडता है?
उत्तर:
काक

प्रश्न 3.
‘गिल्लू’ निबन्ध किसने लिखा?
उत्तर:
महादेवी वर्मा

प्रश्न 4.
सोनजूही में आज क्या लगी है?
उत्तर:
एक पीली कली

प्रश्न 5.
गिल्लू के लिए दो वर्ष का घर कहाँ थ?
उत्तर:
एक डलिया में

प्रश्न 6.
भूख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
उत्तर:
चिक-चिक

प्रश्न 7.
गर्मी से बचने के लिए गिल्लू क्या करता था?
उत्तर:
सुराही पर लेट जाता था

प्रश्न 8.
सोनजूही में कैसी कली लगी है?
उत्तर:
सुराही पर लेट जाता था

प्रश्न 9.
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
उत्तर:
पीली

प्रश्न 10.
गिलहरियों के जीवन की अवधि कितनी होती है?
उत्तर:
सिरहाने

प्रश्न 11.
कई दिन तक क्या न मिलने पर गिल्लू अपने खाने की चीज नीचे फेंक देता था?
उत्तर:
काजू

प्रश्न 12.
लेखिका ने बड़ी कठिनाई से गिल्लू को क्या सिखाया?
उत्तर:
थाली के पास बैठना

प्रश्न 13.
गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की ऊँगली को पकड़ा था?
उत्तर:
मरणासन्न

प्रश्न 14.
कब गिलहरी का बच्चा अच्छा और आश्वस्त हो गया?
उत्तर:
तीसरे दिन

प्रश्न 15.
कौवे को कब सम्मानित किया जाता है?
उत्तर:
पितरपभ में

C. रिक्त स्थानों की पूर्त्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू ………………….. बैठता था।
उत्तर:
सिरहाने

प्रश्न 2.
लेखिका को चौंकाने के लिए गिल्लू कभी-कभी …………………….. में छिप जाता था।
उत्तर:
परदे की चुन्नट में

प्रश्न 3.
गिलहरियों के जीवन की अवंधि …………………….. वर्ष से अधिक नहीं होती।
उत्तर:
दो

प्रश्न 4.
सोनजुही पर ………………….. आता ही रहता है।
उत्तर:
वसंत

प्रश्न 5.
गिल्लू को प्रिय खाद्य ………………….. था।
उत्तर:
काजू

प्रश्न 6.
वर्माजी ने कौवे का ……………….. नाम से जिक्र किया है।
उत्तर:
काक भुशुंडि

प्रश्न 7.
अंत की यातना में भी गिल्लू लेखिका की ……………………. पकड़ ली।
उत्तर:
उँगली

प्रश्न 8.
गिल्लू जाली के पास बैठकर ……………………….. भाव से बाहर झाँकता था।
उत्तर:
अपनापन

प्रश्न 9.
गिल्लू को ……………………………… की लता के निचे समाधि दी गयी।
उत्तर:
सोनेजुही

प्रश्न 10.
गिल्लू ………………………… मार्ग से बाहर जाता है।
उत्तर:
जाली के खुले

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
गिल्लू क्षिरा के लतायों की हरितिमा में छिप कर बैठता था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
लेखिका गिल्लू को लिफाफा के अंदर रख देती थी।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 3.
लेखिका के विचार से गिल्लू अबतक सोनजूही की जड़ में पत्थर होकर मिल गया होगा।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
गिल्लू का घर घोंसले से बना था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 5.
गिल्लू मेज पर दीवार के सहारे खड़ा रहता था।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
गिल्लू ने अंतिम यातना में भी लेखिका का पैर पकड़ा था?
उत्तर:
भूल

प्रश्न 7.
लेखिका दुर्घटना से आहत हुई।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 8.
गिल्लू ने बाहर जाने पर मुक्ति की साँस ली।
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQS )

1. लेखिका को चौंकाने के लिए गिल्लू कभी-कभी ……………….. में छिप जाता था।
(A) सोनजूही के फूलों में
(B) गमले की पत्तियों में
(C) परदे की चुन्नट में
(D) चारपाई के नीचे
उत्तर:
(C) परदे की चुन्नट में

2. गिलहरियों के जीवन की अवधि ……………………… वर्ष से अधिक नहीं होती।
(A) एक
(B) तीन
(C) पाँच
(D) दो
उत्तर:
(D) दो

3. गिल्लू कौन था?
(A) एक कुत्ता
(B) एक बच्चा
(C) एक गिलहरी
(D) एक बकरी
उत्तर:
(C) एक गिलहरी

4. हमारे पुरखों को पितर-पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होना पडता है?
(A) गरुड
(B) मयूर
(C) हंस
(D) काक
उत्तर:
(D) काक

5. सोनजूही में आज क्या लगी है?
(A) हरी कली
(B) एक लाल कली
(C) घरवाली कली
(D) एक पीली कली
उत्तर:
(D) एक पीली कली

6. गिल्लू के लिए दो वर्ष का घर कहाँ था?
(A) एक डाली में
(B) एक नाली में
(C) एक डलिया में
(D) गली में
उत्तर:
(C) एक डलिया में

7. हमारे पुरखे पितर पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होते हैं?
(A) काक
(B) मयूर
(C) हंस
(D) कोयल
उत्तर:
(A) काक

8. सोनजूही में कैसी कली लगी है?
(A) गुलाबी
(B) पीली
(C) लाल
(D) नीली
उत्तर:
(B) पीली

9. सोनजुही पर आता ही रहता है।
(A) कोहरा
(B) पाला
(C) वसंत
(D) बारिश
उत्तर:
(C) वसंत

10. लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(A) सिरहाने
(B) पेड़ पर
(C) जमीन पर
(D) विस्तर पर
उत्तर:
(A) सिरहाने

11. गिलहरियों के जीवन की अवधि कितनी होती है?
(A) सौ वर्ष
(B) दो वर्ष
(C) चार वर्ष
(D) दस वर्ष
उत्तर:
(B) दो वर्ष

12. अंत की यातना में भी गिल्लू लेखिका की पकड़ ली।
(A) बिस्तर
(B) हाथ
(C) पल्लू
(D) उँगली
उत्तर:
(D) उँगली

13. लेखिका ने बड़ी कठिनाई से गिल्लू को सिखाया :
(A) थाल्म में बैठना
(B) थाली के पास बैठना
(C) अपने झूले में रहना
(D) दूध पीना
उत्तर:
(B) थाली के पास बैठना

14. भुख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
(A) झिक-झिक
(B) चिक-चिक
(C) रिम-झिम
(D) भो-भो
उत्तर:
(B) चिक-चिक

15. लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(A) पैर के पास
(B) कटि के पास
(C) सिरहाने
(D) हाथ के पास
उत्तर:
(C) सिरहाने

16. सारा लघुगात किस से बन्द रहता?
(A) झूला
(B) भानिटी
(C) लिफाफे
(D) ट्रंक
उत्तर:
(C) लिफाफे

17. गिल्लू किसका नेता बनकर हर डाल पर उछलता कूदता रहता था?
(A) मोर का
(B) गिलहरियों का
(C) चुहियों का
(D) बन्दरियों का
उत्तर:
(B) गिलहरियों का

18. गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की ऊँगली को पकड़ा था?
(A) सरणापन्न
(B) संकटापन्न
(C) मरणासन्न
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) मरणासन्न

19. गिल्लू किस लता की हरितिमा में छिप कर बैठता था?
(A) सोनजुही
(B) चमेली
(C) क्षिरा के लतायों
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोनजुही

20. वर्माजी ने कौवे का किस नाम से जिक्र किया है?
(A) मयूर
(B) गरुड़
(C) काक भुशुंड़ि
(D) हंस
उत्तर:
(C) काक भुशुंड़ि

21. ‘गिल्लू’ निबन्ध किसने लिखा?
(A) पण्डित चन्द्रधर शर्मा
(B) मैथिली शरण गुप्त
(C) पण्डित निलकंठ दास
(D) महादेवी वर्मा
उत्तर:
(D) महादेवी वर्मा

22. गिल्लू के लिए लेखिका को क्या समस्या थी?
(A) शेर
(B) पालुत जानवार
(C) हिरनी
(D) मगर
उत्तर:
(B) पालुत जानवार

विषयवस्तुका सारांश

एक बार लेखिका सुवह अपने वरामदे में गिलहरी का एब बच्चा मिला। वे उसे कौवे से बचाकर ले आई। उसके घाव को साफकर उस पर मरहम लगा दिया। उनके तीन-चार दिन उपचार करने के बाद वह सुस्थ होने लगा और वह लेखिका के घर में रहा। तीन चार महीने में उसके चिकन बाल, गुच्छेदार पूंछ और चमकती आँखें सवको चकित करने लगी। उनका नाम गिल्लू रखा गया। लेखिका उसके लिए एक हल्की डलिया में रुई बिछाकर उसे खिड़की से टांगकर उसका घर बना दिया। जब लेखिका लिखने बैठती तो उनका ध्यान आकर्षित करने के लएि गिल्लू उनके पैर तक आकर तुरन्त परदे पर चढ़ जाता और तेजी से उतरता था। भूख लगने पर चिक-चिक की आवाज करके बताता कि मुझे भूख लगी है। काजू या विस्कुट मिलने पर उन्हें कुतरता।

गिल्लू के जीवन की पहली बसन्त आई। वाहर की कुछ गिलहरियाँ उसकी खिड़की के पास आकर चिक-चिक करने लगी। गिल्लू उन्हें बड़ी आत्मीयता से देखन लगा। लेखिका ने खिड़की के कोने की जाली हटाकर उसके लिए बाहर जाने का दरजा बनाया। इस रास्ते से गिल्लू बाहर जाने लगा। जिस समय लेखिका कॉलेज जाती, गिल्लू बाहर चला जाता। वह गिलहरियों के झुंड़ का नेता बना डालियों पर कूदता। लेखिका लौटने पर अपने झूले में वापस आजाता। लेखिका के पाले हुए जीवों में से उनके साथ उनकी थाली में खाने का साहस किसे नहीं हुआ। मगर गिल्लू लेखिका की थाली के पास वैठकर चावल खाना सिख गया था।

उछलता एक बार लेखिका कार दुर्घटना में आहत होकर कुछ दिन अस्पताल में रही। कमरा खुलते ही दौड़ पड़ता, पर लेखिका को न पाकर वापस झूले में चला जाता। इस दौरान गिल्लू ने वहुत कम खाना खाया। लेखिका की अस्वस्थत में गिल्लू उनके सिरहाने बैठकर एक सेविका की तरह अपने पंजों से उनके सिर पर पंजे फेरता था। गिलहरियों का जीवन काल दो बर्ष होता है। जिस दिन गिल्लू का अन्तिम दिन था, उस दिन उसने कुछ नहीं खाया। रात को उसे भयंकर कष्ट हो रहा था, फिर भी वह अपने झूले से उतरकर लेखिका के पास आया। उसने अपने थंड़े पंजे से उनकी वही अंगुली पकड़ी, जिसे उसने अपने वचपन में मरने की हालत में पकड़ा था। लेखिका ने हीटर जला कर कुछ गर्मी प्रदान की लेकिन कुछ लाभ नहीं हुआ। सुवह उसने अन्तिम साँस ली। सोनजुही की लता के नीचे उसे समाधि दी गई। लेखिका का यह विश्वास हैं कि गिल्लू किसी दिन सोनजुही की पीली कली के रूप में मिलेगा।

ବିଷୟବସ୍ତୁର ସାରାଂଶ ଦିନକର କଥା, ଲେଖା ସକାଳବେଳା ନିଜ ବାରଣ୍ଡାରୁ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ୍ଡିଚି ମୂଷାର ଛୋଟ ଛୁଆଟିକୁ କ୍ଷତବିକ୍ଷତ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡ଼ିଛି। କାଉମାନଙ୍କ କବଳରୁ ତାକୁ ରକ୍ଷାକରି ସେ ଘର ଭିତରୁ ନେଇ ଆସିଲେ। ତା’ର ରକ୍ତାକ୍ତ କ୍ଷତସ୍ଥାନକୁ ତୁଳାରେ ସଫାକରି ଘାଆରେ ମଲମ ଲଗାଇଦେଲେ। ତାହାର ଉପଯୁକ୍ତ ଯତ୍ନଦ୍ଵାରା ଛୁଆଟି ତିନିଚାରିଦିନ ଭିତରେ ସୁସ୍ଥ ହୋଇଗଲା ଓ ସେ ସେଇଠି ରହିଲା। ପରିଣତ ହେଲା। ତାକୁ ଗିଲୁ ନାମରେ ପରିଚିତ କରାଗଲା। ଲେଖୁ ଗିଲୁ ପାଇଁ ହାଲୁକା ଛୋଟ ଟୋକେଇରେ କିଛି ତୁଳା ବିଛାଇ ତାକୁ ତାରଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ଝରକାରେ ଟାଙ୍ଗିଦେଲେ। ତାହାଥ୍‌ଲା ଗିଲ୍ ର ଘର। ଲେଖିକା ଯେବେ ଲେଖୁବାକୁ ବସିପଡ଼ନ୍ତି ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଆକର୍ଷଣ ନିମନ୍ତେ ଉପରୁ ତଳକୁ ଓ ତଳୁ ଉପରକୁ ଖୁବ୍ ଜୋର୍‌ରେ ଦୌଡ଼ୁଥିଲା। କେବେକେବେ ଲେଖୁ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଲଫାଫାରେ ଭର୍ତ୍ତିକରି ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଦେଉଥିଲେ କିନ୍ତୁ ତା’ର ମୁଣ୍ଡ ଓ ଆଗ ଗୋଡ଼ ଦୁଇଟି ବାହାରେ ରହୁଥିଲା। ଭୋକ ହେଲେ ଚିକ୍-ଚିକ୍ ଶବ୍ଦକରି ସୂଚନା ଦେଉଥିଲା ଏବଂ କାଜୁ ଓ ବିସ୍କୁଟ୍ ଖାଉଥିଲା। କିନ୍ତୁ କାଜୁ ତା’ର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥିଲା।

ଗିଲୁ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଆସିଲା। କେତେକ ବାହାର ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷା ଜାଲି ପାଖରେ ଆସି ଚିକ୍-ଚିକ୍ ଶବ୍ଦ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ। ଗିଲ୍ ଅତି ଆତ୍ମୀୟତାର ସହିତ ବାହାକୁ ଦେଖୁଥାଏ। ଲେଖୁ ତାକୁ ବାହାରକୁ ଯିବାପାଇଁ ଝରକା ଜାଲିକୁ ମୋଡ଼ି ଦେଇ ଦ୍ଵାରା ତିଆରି କରିଦେଲେ । ଗିଲୁ ଏହି ବାଟଦେଇ ବାହାରକୁ ଯିବା ଆସିବା କରିବାକୁ ଲାଗିଲା। ଲେଖ୍କା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲାବେଳେ ଗିଲ୍ ବାହାରେ ନିଜ ସଙ୍ଗାତମାନଙ୍କର ନେତା ହୋଇ କୁଦାକୁଦି କରୁଥାଏ। ଲେଖୁ ଠିକ୍ ଚାରିଟାବେଳେ ଘରକୁ ଫେରିଲା ମାତ୍ରେ ଗିଲୁ ନିଜ ବସାକୁ ଫେରିଆସେ। ଲେଖ୍କାଙ୍କର ପାଳିତ ଜୀବଜନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କାହାରି ତାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କ ଥାଳିରେ ଖାଇବାର ସାହସ ନଥିଲା। କେବଳମାତ୍ର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଥିଲା ଗିଲୁ। ଗିଲୁ ତାଙ୍କ ଥାଳି ପାଖରେ ବସି ଭଲରେ ଭାତ ଖାଇବା ଶିଖ୍ ଯାଇଥିଲା। ଥରେ ଆକସ୍ମିକ କାର୍ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଆଘାତ ହୋଇ ଲେଖ୍ୟ ଚିକିତ୍ସାଳୟରେ ରହିଲେ। ଦୁଃଖରେ ଗିଲୁ ବହୁତ କମ୍ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇଲା।

ଯଦି କେହି ଘରର କବାଟ ଫିଟାଇଲେ ସେ ଦୌଡ଼ି ଉପରୁ ତଳକୁ ଆସେ; କିନ୍ତୁ ଲେଖ୍କାଙ୍କ ନ ପାଇ ପୁନର୍ବାର ନିଜ ବସାକୁ ଫେରିଯାଏ। ଘରେ ଲେଖ୍କା ଅସୁସ୍ଥ ଥିଲେ, ଗିଲୁ ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ ପାଖରେ ବସି ନିଜର ଛୋଟ ପଞ୍ଝା ଦୁଇଟିରେ ତାଙ୍କ ବାଳକୁ ଆଉଁସୁଥିଲା। ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଜୀବନ କାଳ ମାତ୍ର ଦୁଇ ବର୍ଷ । ଗିଲୁ ତା’ର ଜୀବନର ଶେଷଦିନରେ ଆଉ ବାହାରକୁ ଗଲା ନାହିଁ କି କିଛି ଖାଇଲା ନାହିଁ। ରାତିରେ ଭୀଷଣ ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ମଧ୍ୟ ସେ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଲେଖୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସିଥିଲା ଏବଂ ନିଜର ଗିଲୁ ସୋନଜୁହି ଲତାକୁ ଭଲ ପାଉଥିଲା। ତେଣୁ ତାକୁ ସେହି ଲତା ତଳେ ସମାଧ୍ ଦିଆଗଲା। ଦିନେ ଗିଲୁ ସେହି ଲତାରେ ଜୁହୀର ହଳଦିଆ କଢ଼ରୂପ ନେଇ ଫୁଟିବ ବୋଲି ଲେଖ୍କାଙ୍କ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ଵାସ ଥିଲା । ଦିନେ ଲତାରେ ଗୋଟିଏ ହଳଦିଆ ଫୁଲ ଫୁଟିଲା, ଲେଖୁକା ଭାବିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଗିଲୁ ଫୁଲର ରୂପ ଧାରଣ କରି ତାଙ୍କୁ ଚମକାଉଛି।

विवयवस्तु

(i) सोनजुही …………………………. आ गया हो!
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଆଜି ମାଳତୀ ଗଛରେ ଗୋଟିଏ ହଳଦିଆ କଢ଼ ଫୁଟିଛି। ଏହା ଦେଖ୍ ଲେଖ୍କାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଜୀବର ସ୍ମରଣ ହେଲା ଯାହା ଏହି ଘନ ସବୁଜ ରଙ୍ଗର ଲତାରେ ଲୁଚି ରହୁଥିଲା ଓ ହଠାତ୍ ତାଙ୍କ କାନ୍ଧ ଉପରେ ଡେଇଁ ତାଙ୍କୁ ଚମକାଇ ଦେଉଥିଲା। ତେବେ ମୁଁ (ଲେଖିକା) କଢ଼ର ସନ୍ଧାନରେ ରହିଥିଲି। ଆଜି ସେ କ’ଣ ଅଛି। କିନ୍ତୁ ସେହି ଛୋଟ ଜୀବଟା ସମ୍ଭବତଃ ଏବେ କଢ଼ ରୂପ ନେଇ ମାଟିରେ ମିଶିଯାଇଥବ । କିଏ ଜଣେ ସୁନେଲି କଢ଼ ରୂପରେ ଉପରୁ ଆସି ମୋତେ ଚକାଉଛି

(ii) अचानक …………………….. प्रयुक्त करते हैं।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ହଠାତ୍ ଦିନେ ସକାଳବେଳା ଲେଖୁ ଘର ବାରଣ୍ଡାରୁ ଦେଖୁଲେ, ଦୁଇଟି କାଉ ଗୋଟିଏ କୁଣ୍ଡର ଚାରିପଟୁ ଥଣ୍ଟରେ ଲୁଚକାଳି|ଛୁଆଁଛୁଇ ଖେଳ ଖେଳୁଛନ୍ତି। ଏହି କାକ ଭୁଷୁଣ୍ଣ ଏକ ବିଚିତ୍ର ପକ୍ଷୀ ଏକାସମୟରେ ଆଦର ଓ ଅପମାନ ପାଉଛି । ଆମ ବିଚାରରେ ପୂର୍ବପୁରୁଷମାନେ ଗରୁଡ଼, ମୟୂର, ହଂସ ରୂପରେ ଆସନ୍ତିନି। ପିତୃପକ୍ଷରେ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ସମୟରେ ଆମ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଆମଠାରୁ କିଛି ପାଇବାପାଇଁ କାଉ ରୂପରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଏତିକ ନୁହେଁ। ଏହି ଅନାଦର ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ।

(iii) मेराकाकपुराण ……………………… पड़ा था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ମୋର କାକ ପୁରାଣର ସତ୍ୟ-ଅସତ୍ୟର ବିଚାର କରିବାରେ ହଠାତ୍ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା! ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଛୋଟ ଛୁଆଟିଏ, ବୋଧହୁଏ ସେ ବସାରୁ ଖସିପଡ଼ିଛି। କାଉମାନେ ତାକୁ ଖାଇବାକୁ ତତ୍ପର ଥିଲେ। କାଉ ଥଣ୍ଟଦ୍ୱାରା ସେ ଛୁଆ ଦେହରେ ଦୁଇଟି ଘାଆ ହୋଇଥିଲା, ତେଣୁ ସେ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇ କୁଣ୍ଡରେ ଲାଗି ପଡ଼ିଥିଲା।

(iv) सबने कहा …………………….. देखने लगा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସମସ୍ତେ କହିଲେ, କାଉ ଆଘାତ ଘାରୁ ବଞ୍ଚିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ, ତେଣୁ ତାକୁ ସେହିପରି ରଖାଯାଉ। କିନ୍ତୁ ମନ ମାନିଲା ନାହିଁ। ଲେଖ୍କା ତାକୁ ଧରେ ଉଠାଇ କୋଠରୀକୁ ଆଣିଲେ, ତୁଳାଦ୍ଵାରା ରକ୍ତ ସଫାକରି ଘାଆ ଉପରେ ମଲମ ଲଗାଇଲେ। ତୁଳା ବତିଦ୍ଵାରା ତାହାର ପାଟିରେ ଦୁଗ୍ଧ ଟୋପା ପକାଇଲେ; କିନ୍ତୁ ସେ ମୁହଁ ଖୋଲିଲା ନାହିଁ, କ୍ଷୀର ସବୁ ଦୁଇପଟକୁ ବହିଗଲା। କେତେ ଘଣ୍ଟାର ଚିକିତ୍ସା ପରେ ତା’ ପାଟିରେ ପାଣି ଟୋପା ପକାଇବା ସମ୍ଭବ ହେଲା। ତିନିଦିନ ପରେ ସେ ସୁସ୍ଥ ଓ ଆଶ୍ଵସ୍ତ ଜଣା ପଡ଼ିଲା। ତାହାର ଦୁଇଟି ନୀଳ ଆଖୁ ମୋତି ପରି ଏଣେତେଣେ ଦେଖୁଥିଲା।

(v) तीन-चार ……………………. आश्चर्य होता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତିନି-ଚାରି ମାସରେ ତା’ର ଚିକ୍‌କଣ ଲୋମ ଗୁଚ୍ଛ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାଞ୍ଜ ଓ ଚକ୍-ଚକ୍ ଆଖୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଗିଲୁ ରଖାଗଲା। ଲେଖୁ ଗୋଟିଏ ହାଲ୍‌କା ଫୁଲ ଟୋକେଇରେ ତୁଳା ବିଛାଇ ତାକୁ ଝରକାରେ ଟାଙ୍ଗିଦେଲେ। ଦୁଇ ବର୍ଷ ଗିଲୁ ଘରେ ରହିଲା। ଟୋକେଇଟିକୁ ନିଜେ ହଲାଇ-ହଲାଇ ଝୁଲା ଝୁଲୁଥାଏ ଓ ମୋତି ଭଳି ନିଜ ଆଖ୍ୟାରେ ଭିତରୁ ବାହାରକୁ ଦେଖୁ ସବୁ ବୁଝି ଯାଉଥାଏ। କିନ୍ତୁ ତା’ର ବୁଝିବା ଶକ୍ତି ଓ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦେଖୁ ସମସ୍ତେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ।

(vi) जब मैं …………………. उसे कुतरता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ଯେତେବେଳେ ଲେଖୁ ଲେଖିବା ପାଇଁ ବସନ୍ତ ସେ ତାଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଆକର୍ଷଣ କରିବାପାଇଁ ତାଙ୍କ ଗୋଡ଼ ପାଖରେ ଆସି ଶୀଘ୍ର ପର୍ଦା ଉପରେ ଚଢ଼ି ପୁନର୍ବାର ତଳକୁ ଆସିଯାଏ। ଲେଖୁ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାକୁ ଧରିବାକୁ ନ ଉଠନ୍ତି ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଏମିତି କରୁଥାଏ। ବେଳେବେଳେ ଲେଖ୍କା ଗିଲ୍ କୁ ଧରି ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଲଫାଫାରେ
ଭର୍ତ୍ତିକରି, ତାହାର ମୁଣ୍ଡ ଓ ଆଗ ପଞ୍ଝା ବହୁ ସମୟଯାଏ କାନ୍ଥକୁ ଆଉଜି ଛିଡ଼ା ଚିକ୍ ଶବ୍ଦ କରି ମୋତେ ସୂଚନା ଦିଏ ଖାଇଦିଏ।

(vii) फिर गिल्लू …………………… झूलने लगता।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ପୁଣି ଗିଲୁ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଆସିଲା। ନିମ-ଚାମେଲିର ସୁଗନ୍ଧି ମୋ କୋଠରିରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆସିବାକୁ ଲାଗିଲା। କେତେକ ବାହାର ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷା ଝରକା ଜାଲି ପାଖରେ ଆସି କିଛି ନ ଜାଣିଲା ପରି ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଲା। ଲେଖ୍କା ଜାଲିର କୋଣଟିଏ ହଟାଇ ଦେଲେ ଓ ଗିଲୁ ରାସ୍ତାଦେଇ ବାହାରକୁ ଯିବା ପରେ ମୁକ୍ତିର ଦୁଇଟିକୁ ବାହାରେ ରଖ୍ ତାକୁ ଟେବୁଲ ଉପରେ ଥୋଇ ଦିଅନ୍ତି। ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ହୋଇ ସେ ନିଜ ଆଖରେ ମୋର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦେଖୁଥାଏ। ଭୋକ ହେଲେ ଚିକ୍- କାଜୁ ବା ବିସ୍କୁଟ୍ ମିଳିଲେ ଲଫାଫାର ବାହାରେ ଥିବା ପଞ୍ଝାରେ ଧରି ଆଣି ତାକୁ|କୋଠରି ବନ୍ଦ ରହୁଥିଲା। ଲେଖୁ କଲେଜରୁ ଫେରିଲେ କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଓ ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଗିଲୁ ନିଜ ଜାଲି ବାଟଦେଇ ବାହାରୁ ଆସି ମୋ ପାଦରୁ ମୁଣ୍ଡ ଓ ମୁଣ୍ଡରୁ ପାଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୌଡ଼ିବାକୁ ଲାଗେ। ତାହାର ଏହା ନିତିଦିନିଆ କାମ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ଲେଖ୍କା ଘରୁ ବାହାରକୁ ଗଲେ ଗିଲୁ ମଧ୍ୟ ଝରକା ଖୋଲି ଜାଲି ବାଟଦେଇ ବାହାରକୁ ଚାଲିଯାଏ ଓ ଦିନ ତମାମ ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାଙ୍କର ସମୂହର ନେତା ହୋଇ ଡାଳରେ ଡିଆଁ-ଡେଇଁ କରୁଥାଏ। ଠିକ୍ ଚାରିଟା ବାଜିଲେ ସେ ଘର ଭିତରକୁ ଆସି ନିଜ ଝୁଲାରେ ଝୁଲିବାକୁ ଲାଗେ।

(viii) मुझे चौंकाने …………………….. नहीं आता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ ତାହା ଅଜାଣତରେ କେବେ ଓ କିପରି ଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା। ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଫୁଲଦାନୀ, ପରଦାର ଭାଙ୍ଗ ଓ ସୋନଜୁହୀର ପତ୍ରରେ ଲୁଚି ଗିଲୁ ସ୍ତମ୍ବିତ କରୁଥିଲା। ମୋ ପାଖରେ ବହୁତ ପଶୁପକ୍ଷୀ ଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଆକର୍ଷଣ ମଧ୍ଯ କମ୍ ନ ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଜୀବଜନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କାହାର ମୋ ଥାଳିରେ ଖାଇବାର ସାହସ ହୋଇ ନାହିଁ। ମୋର ଏମିତି ସ୍କରଣରେ ନାହିଁ।

(ix) गिल्लू उनमें ………………… फेंक देता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ଥରେ ମୋଟର ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଆହତ ହେବାରୁ ଲେଖ୍କାଙ୍କୁ କିଛିଦିନ ପାଇଁ ଚିକିତ୍ସାଳୟରେ ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଯେତେବେଳେ ମୋର କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଗିଲୁ ନିଜ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଯାଉଥିଲା। ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଖୁଲେ ଶୀଘ୍ର ନିଜ ଝୁଲାକୁ ଫେରିଯାଏ। ସମସ୍ତେ ତାକୁ କାଜୁ ଦେଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଲେଖୁ ଚିକିତ୍ସାଳୟରୁ ଫେରି ତାହାର ଝୁଲା ସଫାକରି ଦେଖିଲେ ସେଥ‌ିରେ କାଜୁଭରା ରହିଛି। ଯେଉଁଥୁରୁ ଜଣାଯଉଥିଲା ଉଭୟ ପରସ୍ପରକୁ କେତେ ଭଲ ପାଉଥିଲେ, ସେ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କମ୍ ଖାଉଥିଲା। ଲେଖୁ ଘରେ ବେମାର ପଡ଼ିଲେ ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ତକିଆ ପାଖରେ ବସି ନିଜ ଛୋଟ ଛୋଟ ପଞ୍ଝାରେ ମୁଣ୍ଡକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆଉଁସୁଥୁଲା ଜଣେ ସେବିକା ପରି।

(ix) गिल्लू उनमें ………………… फेंक देता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଗିଲୁ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଲଗା ଥିଲା। ଲେଖିକା ଯେଉଁ ସମୟରେ ଖାଇବାକୁ ଘରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି, ସେ ଝରକାରୁ ବାହାରି ଅଗଣା ପାର ହୋଇ ଖାଇବା ଘରେ ଯାଇ ଲେଖ୍କାଙ୍କ ଥାଳି ପାଖରେ ବସିଯାଇଥାଏ। ବଡ଼ କଷ୍ଟରେ ତାକୁ ଥାଳି ପାଖରେ ବସାଇ ଖାଇବା ଶିଖାଇଲେ। ସେ ମୋ ଥାଳିରୁ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଭାତ ଉଠାଇ ଭଲରେ ଖାଇବା ଶିଖ୍ଯାଇଥିଲା। କାଜୁ ତାହାର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥିଲା ଓ ଯେଉଁ ଦିନ କାଜୁ ନମିଳିଲେ ସେ ଅନ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ବନ୍ଦ କରି ଦେଉଥିଲା ବା ଝୁଲାରୁ ତଳକୁ ଫିଙ୍ଗି ଦେଉଥିଲା।

(x) उसी बीच मुझे ………………… समान लगता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଯେତେବେଳେ ମୋର କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଗିଲୁ ନିଜ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଯାଉଥିଲା। ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଖୁଲେ ଶୀଘ୍ର ନିଜ ଝୁଲାକୁ ଫେରିଯାଏ। ସମସ୍ତେ ତାକୁ କାଜୁ ଦେଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଲେଖି ଚିକିତ୍ସାଳୟରୁ ଫେରି ତାହାର ଝୁଲା ସଫାକରି ଦେଖିଲେ ସେଥ‌ିରେ କାଜୁଭରା ରହିଛି। ଯେଉଁଥିରୁ ଜଣାଯାଉଥିଲା ଉଭୟ ପରସ୍ପରକୁ କେତେ ଭଲ ପାଉଥିଲେ, ସେ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କମ୍ ଖାଉଥିଲା। ଲେଖୁ ଘରେ ବେମାର ପଡ଼ିଲେ ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ତକିଆ ପାଖରେ ବସି ନିଜ ଛୋଟ ଛୋଟ ପଞ୍ଝାରେ ମୁଣ୍ଡକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆଉଁସୁଥିଲା ଜଣେ ସେବିକା ପରି।

(xi) गरमियों में ………………………. पकड़ा था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଲେଖୁ ଗରମ ସମୟରେ ଦ୍ବିପହରରେ ଘର କାମ କରୁଥିଲେ, ଗିଲୁ ବାହାରକୁ ନ ବାହାରି କଲା। ସେ ମୋ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ସୁରେଇ ଉପରେ ବସିଯାଏ। ଏହିପରି ହଲକା ଥଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲା। ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଜୀବନକାଳ ଦୁଇ ବର୍ଷରୁ ଅଧ‌ିକ ନୁହେଁ। ତେଣୁ ଗିଲ୍ ର ଅନ୍ତିମ ଯାତ୍ରା ଶେଷ ହୋଇ ଆସୁଥାଏ। ଦିନ ତମାମ ସେ କିଛି ଖାଇଲା ନାହିଁ କି ବାହାରକୁ ଗଲା ନାହିଁ। ରାତିରେ ଭୀଷଣ ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ସେ ନିଜ ବସାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଲେଖୁଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସିଥିଲା। ନିଜର ଥଣ୍ଡା ପଞ୍ଝାରେ ସେ ଲେଖୁଙ୍କର ସେହି ଆଙ୍ଗୁଳିଟିକୁ ଧରିଲା ଯାହା ସେ ବାଲ୍ୟକାଳର ମରଣାସନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଧରିଥିଲା।

(xii) पंजे ………………….. देता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ପଞ୍ଝା ଏତେ ଥଣ୍ଡା ହୋଇଥିଲା ଯେ, ଲେଖୁ ଉଠିକରି ହିଟର ଲଗାଇ କିଛି ଉଷ୍ଣତା ସୃଷ୍ଟିକଲେ। କିନ୍ତୁ ପ୍ରଭାତର ପ୍ରଥମ କିରଣ ସ୍ପର୍ଶ ମାତ୍ରେ ଗିଲ୍ ଅନ୍ତିମ ନିଃଶ୍ଵାସ ନେଲା। ତାହାର ଝୁଲା ଓହ୍ଲାଇ ରଖାଗଲା ଓ ଝରକାର ଜାଲି ବନ୍ଦ କରି ଦିଆଗଲା। କିନ୍ତୁ ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ନୂତନ ପିଢ଼ି ଜାଲି ନିକଟରେ ଚିକ୍-ଚିକ୍ କରୁଥିଲେ ଓ ସୋନଜୁହୀର ବସନ୍ତ ଆସିଯାଉଛି। ସୋନଜୁହୀ ଲତା ତଳେ ମାଟିରେ ତାକୁ ସମାଧ୍ ଦିଆଗଲା କାରଣ ସେ ଲତା ତାହାର ଅଧ୍ଵ ପ୍ରିୟ ଥିଲା। ଲେଖ୍କାଙ୍କ ଆଜିଯାଏ ବିଶ୍ଵାସ ଅଛି ଯେ କୌଣସି ଦିନ ଗିଲ୍ ସୋନଜୁହୀର ହଳଦିଆ କଢ଼ ରୂପେ ଫୁଟିବ

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

गिल्लू – गिलहरी, गिलाई, चेखुरा (ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ନାମ) चूहे की तरह की मोटि रोएंदार पूँछ का छोटा जीव जो पेड़ो पर रहता है। (ମୂଷା ପରି ମୋଟା ଘନ ଲାଞ୍ଜଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଜୀବ ଯିଏ ଗଛ ଉପରେ ରହେ)।

काक भुशुण्डि – एक ब्राह्मण जो लोमश मुनि के शाप से कौआ हो गये थे और प्रभु श्रीराम के बड़े भक्त थे। (ଜଣେ ରାମଭକ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯିଏ ଲୋମଶ ମୁନିଙ୍କ ଶାପରୁ କାଉ ହୋଇଯାଇଥିଲେ।)।

अवमानित – अपमानित ( ଅପମାନିତ)।

पितरपक्ष – कुआँर की कृष्ण प्रतिपदा से अमावास्या तक का समय जब मृत पूर्व पुरुषों के नाम पर श्राद्ध आदि किया जाता है। (ପିତୃପକ୍ଷ ବା କୁଆଁର ମାସ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରତିପଦଠାରୁ ଅମାବାସ୍ୟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟ ଯେଉଁଥିରେ ମୃତ ପୂର୍ବଜମାନଙ୍କର ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣ ଭୋଜନ କରାଯାଏ)

सिरहाने – चारपाई में सिर की ओर का भाग। (ମୁଣ୍ଡପଟେ)।

वासन्ती – वसंत-संबंधी (ବସନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ)।

चमेली – चंपक बेलि पुष्प (ଯୁଇ ଫୁଲ)।

सोनजूही – एक प्रकार का पीला फूल (ଏକ ପ୍ରକାର ମାଳତୀ ଫୁଲ)।

अनायास – आसानी से (ସହଜରେ)।

हरीतिमा – हरियाली (ସବୁଜବର୍ଣ୍ଣ/ସବୁଜିମା)।

लघुप्राण – छोटा जीव (ଛୋଟ ପ୍ରାଣୀ)।

छूआ-छुऔवल – छुने-छिपने का खेल (ପିଲାମାନଙ୍କର ଚୋର ପୁଲିସ ଖେଳ)।

समादरित – बिशेष आदर (ସମ୍ମାନିତ)।

अनादरित – आदर का अभाव (ଯାହାର ଆଦର ହୁଏ ନାହିଁ| ତିରସ୍କାର)।

अवतीर्ण – प्रकट (ଆବିର୍ଭାବ ହେବା ବା ପ୍ରକଟ ହେବା)।

कर्कश – कटु (କଟୁ ବା କାନକୁ ଭଲ ନ ଲାଗିବା)।

काकद्वय – दो कौए (ଦୁଇଟି କାଉ)।

निश्चेष्ट् – बिना किसी चेष्टा (ଚେଷ୍ଟାହୀନ)।

अश्वस्त – निश्चित (ନିଶ୍ଚିତ ବା ସାର୍ଚ୍ଚନା ପ୍ରାପ୍ତ)।

स्निग्ध – चिकना (ଚିକକଣ ବା ପାଲିସ)।

विस्मित – आश्चर्यचकित (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ)।

लघु गात – छोटा शरीर (ଛୋଟ ଦେହ)।

अपवाद – सामान्य नियम को बाधित था मर्यादित करनेवाला (ସାମାନ୍ୟଠାରୁ ଅଲଗା)।

परिचारिका – सेविका (ସେବିକା)।

मरणासन्न – जिसका मृत्यु निकट हो (ମୃତ୍ୟୁ ନିକଟରେ)।

उष्णता – गरमी (ଉଷ୍ଣତା)।

पीताभ – पीले रंग का (ଈଷତ୍ ହଳଦିଆ)।

लेखिका का परिचय

महादवी वर्मा का जन्म उत्तरप्रदेश के फर्रुखाबाद शहर में सन् 1907 को हुआ। उनकी माता हेमरानी और पिता गोविन्दप्रसाद वर्मा- दोनों कुलीन और धनी परिवार के थे। महादेवी का बचपन सुख-चैन से बीता। महादेवीजी ने इलहावाद विश्वविद्यालय से संस्कृत में एम.ए. किया। फिर वे प्रयाग महिला विद्यापीठ में प्रिंसिपाल बन गई। हादेवी प्यार और पीड़ा की लेखिका है। अपनी कविताओं में उन्होंने मानव की पीड़ा, वेदना, विवशता और शक्ति-सामर्थ्य का वर्णन किया। इसलिए उनके काव्य अत्यन्त सरल और मार्मिक बन गये। वे छायावाद युग की प्रसिद्ध कवयित्री थीं। अपनी रचनाओं में उन्होंने ईश्वर की चेतना, मानव प्रेम, मानव-मन की कोमलता, स्नेह-प्रेम, करुणा-वेदना को उजागर किया। उनकी गद्य-रचनाएँ पाठक की आँखों के सामने चित्र खड़े कर देती हैं।

प्रमुख रचनाएँ:
1. काव्य – नीहार, रश्मि, नीरज, सांध्यगीत और दीपशिखा।
2.  रेखाचित्र – अतीत के चलचित्र, स्मृति की रेखाएँ।
3. संस्मरण – पथ के साथी।
4. निबंध तथा भूमिकाएँ – शृंखला की कड़ियाँ, महादेवी का विवेचनात्मक गद्य, क्षणदा और संकल्पिता।
उन्होंने ‘चाँद’ पत्रिका की संपादना की। उन्हें मंगल प्रसाद पारितोषिक, पद्म भूषण तथा ज्ञानपीठ पुरस्कार से सम्मानित किया गया है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Important Questions Chapter 2 ଶ୍ବସନ Important Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Important Questions Chapter 2 ଶ୍ବସନ

Objective Type Questions with Answers 

A ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ

1. ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ଜୀବକୋଷରେ ରହିଥ‌ିବା ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆକୁ ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ATPକୁ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କୁହାଯାଏ ।

2. ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ATPକୁ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁରୁ କେତେ ପରିମାଣର ଶକ୍ତି ମିଳେ ?
ଉ-
ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ADP ଓ Pi ରେ ପରିଣତ ହେଲେ 30.5 କିଲୋ -ଜୁଲ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।

3. ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ଥ‌ିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖ ।
ଉ-
ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଲା; ଉଦ୍ଭିଦରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ .ଏଥ‌ିପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ରହିଛି ।

4. ମଣିଷର ଶ୍ବାସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ମନୁ ଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ଥ‌ିବା ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକର ନାମ ହେଉଛି-
ଅଂଶଗୁଡ଼ିକର ନାମ ହେଉଛି-

• ନାସାରନ୍ଧ୍ର,
• ନାସାପଥ,
• ଗ୍ରସନୀ,
• ଶ୍ଵାସନଳୀ,
• ଶ୍ଵାସନଳିକା,
• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ।

5. ନାସାରନ୍ଧ୍ରର ଗଠନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖି ।
ଉ-
ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ଵାରଭାବେ ଦୁଇଟି ନାସାରନ୍ଧ୍ର (ନାକପୁଡ଼ା) ରହିଛି । ଏଥିରୁ ଶ୍ଵାସପର୍ଥ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ଉପାସ୍ଥି ଦ୍ବାରା ଗଠିତ ।

6. ନାସା-ଗ୍ରେସନୀ ଓ ମୁଖ-ଗ୍ର ସନୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ନାସା – ଗ୍ରସନୀ ଓ ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ ମୁଖ- ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।

7. ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଗଲେଟ୍ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ
ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଓ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।

8· ଲେଖ ।
ଉ-
ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ୱରପେଟିକା ରହିଥାଏ ଏବଂ ଏଥିରେ ଥିବା ସରୁ ସରୁ ସୂତାପରି ସ୍ୱରତନ୍ତ୍ରୀ ବା ଭୋକାଲ କର୍ଡ଼ର କମ୍ପନଦ୍ବାରା ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

B ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. କେଉଁ ଧମନୀଦ୍ଵାରା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ CO₂ ଯୁକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଆସିଥାଏ ?
2. ଜୀବକୋଷରେ କାହାକୁ ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ?
3. ଜୈବିକ ଜାରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ବିପାଚକ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକାରେ ଥାଏ ?
4. ବେଙ୍ଗଫୁଲା ଓ ମାଛ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
5. ଶୀତସୁପ୍ତି ସମୟରେ ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
6. ଉଦ୍ଭଦର ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦ ହେବା କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
7. ଜିଆ, ଜୋକ ଓ ବେଙ୍ଗ କେଉଁ ଅଙ୍ଗଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
8. କଇଁଛ, କୁମ୍ଭୀର, ତିମି କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି ?
9. ସାର ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍‌ କେଉଁ ମସିହାରେ ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ ?
10. ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
11. ଜୀବ ଶରୀରରେ ହେଉଥ‌ିବା ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
12. ଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କେଉଁ ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହେ ?
13. ଜୀବକୋଷରେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକା ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର ରୂପେ କରେ ?
14. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସପଥର ପ୍ରଥମ ଭାଗକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
15. ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ କେତୋଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଥାଏ ?
16. ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କ’ଣ ଗଠନରେ ବ୍ୟବହୃତ ??

C. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଜୀବକୋଷରେ ଖାଦ୍ୟର ଜାରିତ ହୋଇ ସେଥୁ ………………….. ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
2. ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ତାହାକୁ ………………….. କୁହାଯାଏ ।
3. ଶ୍ୱସନ ଏକ ………………….. ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
4. ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ଵାସନକୁ ………………….. କୁହାଯାଏ ।
5. ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ବସନକୁ କୁହାଯାଏ । ………………….. ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
6. ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ ଜୀବକୋଷର …………………. ଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
7. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର ଜୀବକୋଷର ଜାଚକ୍ରେ।ସେର …………………. ଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
8. କ୍ରେ ବସ୍ ଚକ୍ର ………………….. ମାସଦ୍ଵାରେ ଅଲିଫୁବା ହୋଇଥିଲା ।
9. ଷ୍ଟୋମାଟୋ ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦ ହେବା ………………….. ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
10. ହାଇଡ୍ରାଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀ …………………. କରେ ।
13. ଅସରପା …………………. ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
14. ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି ……………………… ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
15. ପାରା …………………… ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
16. ATP କୁ …………………… କୁହାଯାଏ ।
17. ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ……………… କୁହାଯାଏ ।
18. ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁରୁ ……………………. KJ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
19. ନାକପୁଡ଼ା 2ଟିର ଅଗ …………………… ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ।
21. ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ଵାର ଭାବେ ଦୁଇଟି – ………………….. ରହିଛି ।
22. ନାସାପଥଦେଇ ବାୟୁ ଗଲାବେଳେ ଧୂଳିକଣା ଓ ଜୀବାଣୁ ରେ ଲାଗିଯାଆନ୍ତି ।
23. ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ………………………. କୁହାଯାଏ ।
24. ଗ୍ରସନୀର ପଛକାନ୍ଥରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ……………………… ରହିଛି ।
25. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ………………………. କୁହାଯାଏ ।
26. ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ……………………… କୁହାଯାଏ ।
27. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର ………………………. ନାମକ ଏକ ପରଦାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦ ରହେ ।
28. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ………………… ରହିଥାଏ ।
29. ସ୍ଵର ପେଟିକାରେ ………………………. ରାଳମନଦ୍ଵାରା ଶ୍ୱାନି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
Answer:
1. ଶକ୍ତି
2. ଶ୍ବସନ
3. ଅପଚୟ
4. ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ
5. ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ
6. କୋଷଜୀବକ
7. ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
8. 1953
୨. ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା
10. ବିସରଣ
11. ?
12. ?
13. ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
14. ଗାଲି
15. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
16. ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା
17. ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର
19. ଉପାସ୍ଥି
18. 30.5
21. ନାସାରନ୍ଧ୍ର
22. ଶ୍ଳେଷ୍ମକ ଝିଲ୍ଲୀ
23. ନାସା ଗ୍ରସନୀ
24. ଟନ୍‌ସିଲ୍
25. ଗ୍ଲଟିସ୍
26. ଗଲେଟ୍
27. ଅଧ୍ହ୍ବା
28. ସ୍ୱରପେଟିକା
29. ଭୋକାଲ୍ କର୍ଡ଼

D ଠିକ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (√ ) ଓ ଭୁଲ୍ ଭକ୍ତି ପାଇଁ (X) ଚିହ୍ନ ଦିଅ ।

1. ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
2. ବେଳେବେଳେ ପେଶୀକୋଷରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ତିନି ଅଙ୍ଗାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାକୁ କ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
3. ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆରେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଓ କୋଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ପାଇରୁଭେଟ୍‌ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଓ ପରେ ପରେ ବିଭିନ୍ନ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
4. ଛିଦ୍ରାଳ ଓ ହାଇଡ୍ରାଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶ୍ୱସନ ଅଙ୍ଗ ଥାଏ ।
5. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଏକ ଶିଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
6. ମନୁଷ୍ୟର ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ଵାରଭାବେ ନାସାରନ୍ଧ୍ର ରହିଥାଏ ।
7. ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
8. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।
9. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାର ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା ନାମକ ଏକ ପରଦାଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦ ରୁହେ । ରନ୍ଦ କୁ6ହ।
10. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା 3 ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ ।
11. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ହାର ମିନିଟ୍‌କୁ
10. 12 ଥର ।
12. ସଂବାତନ 4 ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ଅଟେ ।
13. ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା ଥିବାରୁ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
14. ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।
15. ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ମୁଖଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
16. ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ତରୁଣାସ୍ଥିଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
17. ବିସରଣ ଶ୍ଵାସନର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନୁହେଁ ।
18. ଏକ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 16ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ୫ଟି ଗ୍ଲା କୋଜ ଭାଙ୍ଗିଥାଏ । କ୍ରି
19.
20. ତିମି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
21. ଧାନ ଉଭିଦର ପତ୍ରର ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ ।
22. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସମୟରେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଆୟତନ 60% ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।
23. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଚାରିପଟେ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ ରହିଥାଏ ।
24. ବ୍ରୋନ୍‌ କଲ୍ ଶାଖାପ୍ରଶାଖାରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
Answer:
1. (x)
2. (√)
3.(√)
4.(×)
5. (x)
6. (√)
7. (×)
8.(×)
9.(√)
10. (√)
11. (×)
12. (×)
13. (√)
14. (√)
15. (√)
16. (×)
17. (√)
18. (√)
19. (√)
20. (√)
21. (√)
22. (×)
23. (×)
24. (√)

E ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରଥମ ଯୋଡାର ସମ୍ପର୍କକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦ୍ବିତୀୟଟିରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ –	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ଇଷ୍ଟ : ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ	ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦ୍ଵାର :
ମାଛ : ଗାଲି	ପେଶୀ :
ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାର : ଗଲେଟ୍	ସାପ :
ସ୍ୱରପେଟିକା : ସ୍ଵର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ	ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା :
ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର : ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ	ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା :

Answer:

ଉ ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାର : ଗଲେଟ୍‌	ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦ୍ଵାର : ଗ୍ଲଟିସ୍
ଇଷ୍ଟ : ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ	ପେଶୀ : ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ କିଣ୍ବନ
ମାଛ ଗାଲି	ସାପ : ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌
ସ୍ୱରପେଟିକା : ସ୍ଵର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ	ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା : ଖାଦ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ
ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର : ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ	ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା : ATP

2.

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଆଗପଟ : ଷ୍ଟରନମ୍	ପଛପଟ :
ବିଶୁଦ୍ଧ ରକ୍ତ : ଦୂଷିତ ରକ୍ତ	ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା :
ପ୍ରଶ୍ଵାସ : ନିଃଶ୍ବାସ	ସକ୍ରିୟ :
ଜୋକ : ବୁଢ଼ୀଆଣୀ	ଚର୍ମ :
ଲାକଟିକ୍ ଅମ୍ଳ : ସୁରାସାର :	3C:

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଆଗପଟ : ଷ୍ଟରନମ୍	ପଛପଟ : ମେରୁଦଣ୍ଡ
ବିଶୁଦ୍ଧ ରକ୍ତ : ଦୂଷିତ ରକ୍ତ	ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା : ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
ପ୍ରଶ୍ଵାସ : ନିଃଶ୍ବାସ	ସକ୍ରିୟ : ନିଷ୍କ୍ରିୟ
ଜୋକ : ବୁଢ଼ୀଆଣୀ	ଚର୍ମ : ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
ଲାକଟିକ୍ ଅମ୍ଳ : ସୁରାସାର	3C : 2C

Multiple Choice Questions (Mcqs) With Answers

1. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଦ୍ଵାରା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ CO₂ ଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଆସିଥାଏ ?
(A) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଶିରା
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
(C) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ମହାଶିରା
(D) ନିମ୍ନ ମହାଶିରା
Answer:
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ

2. ଗ୍ରସନୀର ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକଯୋଡ଼ା କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ଟନ୍‌ସିଲ୍
(B) ଗ୍ଲଟିସ୍
(C) ଗଲେଟ୍
(D) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା
Answer:
(A) ଟନ୍‌ସିଲ୍

3. ବେଙ୍ଗଫୁଲା କାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ନାସାପଥ
(C) ଗାଲି
(D) ପୁପ୍ ଫୁ ପ୍
Answer:
(C) ଗାଲି

4. ଜୀବକୋଷରେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାକୁ ଶକ୍ତ ମୁଦ୍ର କୁହାଯାଏ ?
(A) ATP
(B) ADP
(C) RNA
(D) DNA
Answer:
(A) ATP

5. ଜୈବିକ ଜାରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ବିପାଚକ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକାରେ ଥାଏ ?
(A) ଲବକ
(B) ରସଧାନୀ
(C) ରାଇବୋଜାମ୍
(D) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
Answer:
(D) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ

6. ବେଙ୍ଗଫୁଲା ଓ ମାଛ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
(A) ଚର୍ମ
(C) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
(B) ଗାଲି
(D) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
Answer:
(B) ଗାଲି

7. ଶୀତସୁପ୍ତି ସମୟରେ ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଚର୍ମ
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(C) ଗାଲି
(D) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(A) ଚର୍ମ

8. ଉଭିଦର ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦହେବା ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
(A) ଅମ୍ଳଜାନ
(B) ଆଲୋକ
(C) ତାପମାତ୍ରା
(D) ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା
Answer:
(D) ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା

9. ଜିଆ, ଜୋକ୍ ଓ ବେଙ୍ଗ କେଉଁ ଅଙ୍ଗଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
(A) ଗାଲି
(B) ଚର୍ମ
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(D) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(B) ଚର୍ମ

10. କଇଁଛ, କୁମ୍ଭୀର ଓ ତିମି କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ
(A) ଗାଲି
(B) ଚର୍ମ
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(D) ଶ୍ବାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

11. ସାର ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍ କେଉଁ ମସିହାରେ ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ ?
(A) 1950
(B) 1952
(C) 1953
(D) 1950
Answer:
(C) 1953

12. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ରର ଅନ୍ୟ ନାମ ଅଟେ ?
(A) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳଚକ୍ର
(B) ଫରମିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
(C) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
(D) ଏସିଟିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
Answer:
(A) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳଚକ୍ର

13. କେଉଁଟି ଉଭିଦ କୋଷ ମଧ୍ୟକୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଯିବା ଆସିବା ପାଇଁ ଦ୍ଵାର ସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ଗ୍ରସନୀ
(B) ଗ୍ରହଣୀ
(C) ଷ୍ଟେମାଟା
(D) ଲବକ
Answer:
(C) ଷ୍ଟେମାଟା

14. ବେଙ୍ଗ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
(B) ଗାଲି
(C) ମୁଖଗହ୍ଵର
(D) ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
Answer:
(D) ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

15. ଜୀବ ଶରୀରରେ ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ?
(A) କାରଣ
(B) ଜୈବିକ ଜାରଣ
(C) ଅଜୈବିକ ଜାରଣ
(D) ସ୍ବତଃ ଜାରଣ
Answer:
(B) ଜୈବିକ ଜାରଣ

16. ଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କେଉଁ ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହେ ?
(A) RNA
(B) DNA
(D) HIV
(C) ATP
Answer:
(C) ATP

17. ଜୀବକୋଷରେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକା ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ଲବକ
(B) ରସଧାନୀ
(C) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
(D) ଗୁଣସୂତ୍ର
Answer:
(C) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ

18. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସପଥର ପ୍ରଥମ ଭାଗକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(C) ଗ୍ରସନୀ
(B) ନାସାପଥ
(D) ଶ୍ଵାସନଳୀ
Answer:
(B) ନାସାପଥ

19. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ସ୍ୱରପେଟିକା
(C) ନାସାପଥ
(D) ଗ୍ରସନୀ
Answer:
(B) ସ୍ୱରପେଟିକା

20. ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ କେତୋଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଥାଏ ?
(A) 1
(C) 3
(B) 2
(D) 4
Answer:
(B) 2

21. ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କ’ଣ ଗଠନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ?
(A) RNA
(B) DNA
(C) ATP
(D) ADP
Answer:
(C) ATP

22. ମନୁଷ୍ୟର ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ବାରଭାବେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗ ରହିଥାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ନାସାପଥ
(C) ଗ୍ରସନୀ
(D) ସ୍ୱରପେଟିକା
Answer:
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର

23. ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ମୁଖ ଗ୍ରସନୀ
(B) ନାସାଗ୍ରସନୀ
(C) ଟସିଲ୍
(D) ଗଲେଟ
Answer:
(B) ନାସାଗ୍ରସନୀ

24. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍
(B) ଗେଟ୍
(C) ଟନ୍‌ସିଲ୍
(D) ଗ୍ରସନୀ
Answer:
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍

25. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର କେଉଁ ପରଦାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦ ରୁହେ ?
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା
(B) ଜିହ୍ବା
(C) ଗ୍ଲଟିସ୍
(D) ଗଲେଟ୍
Answer:
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା

26. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କେତେ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ ?
(A) 1
(C) 3
(B) 2
(D) 4
Answer:
(C) 3

27. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ହାର ମିନିଟ୍‌କୁ କେତେ ଥର ?
(A) 10-12
(B) 15-20
(C) 20-25
(D) 25-30
Answer:
(B) 15-20

28. ସଂବାତନ କେତେ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ଅଟେ ?
(A) 1
(B) 2
(C) 3
(D) 4
Answer:
(B) 2

29. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଯୋଗୁଁ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ?
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା
(B) ଜିହ୍ବା
(C) ଗ୍ଲଟିସ୍
(D) ଗଲେଟ୍
Answer:
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା

30. ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଦ୍ଵାରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍
(B) ଗଲେଟ୍
(C) ଟସିଲ୍
(D) ଅଧ୍ଵଜହ୍ବା
Answer:
(B) ଗଲେଟ୍

31. ମଣିଷର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ର ସମ୍ପର୍କିତ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଠିକ୍ ଅଟେ ?
(A) ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ଵାର ଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ନାସାରନ୍ଧ୍ର ଅଛି ।
(B) ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ଅସ୍ଥି ଦ୍ବାରା ଗଠିତ ।
(C) ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ବିତୀୟଭାଗ ନାସାପଥ ଅଟେ ।
(D) ଗ୍ରସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଅଟେ ।
Answer:
(D) ଗ୍ରସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଅଟେ ।

32. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପର୍କିତ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ ?
(A) ହାଇଡ୍ରା ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
(B) ଜୋକ ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
(C) ବେଙ୍ଗ କେବଳ ଫୁସଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
(D) ଅସରପା ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
Answer:
(C) ବେଙ୍ଗ କେବଳ ଫୁସଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।

33. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଶ୍ଵାସନର ବିଶେଷତ୍ଵ ନୁହେଁ ?
(A) ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ କୋଷ ଜୀବକରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
(B) ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ ହୁଏ ।
(C) ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ
(D) ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 38 ଟି ଓ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵସନରେ 2 ଟି ATP ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Answer:
(B) ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ ହୁଏ ।

34. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ତଥ୍ୟଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ ସମ୍ପର୍କିତ ସଠିକ୍ ଉକ୍ତି ନୁହେଁ ?
(A) ଏଥ‌ିପାଇଁ CO₂ ଆବଶ୍ୟକ
(B) ଏଥୁରୁ 2 ଟି ATP ଅଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ
(C) ଏଥିରେ ଇଥାନଲ ଓ ସୁରାସାର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲା କୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ
Answer:
(A) ଏଥ‌ିପାଇଁ CO₂ ଆବଶ୍ୟକ

35. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ତଥ୍ୟଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ବସନ ସମ୍ପର୍କିତ ସଠିକ୍ ଉକ୍ତି ନୁହେଁ ?
(A) ଏଥିପାଇଁ O₂ ଆବଶ୍ୟକ
(B) ଏଥରୁ 38 ଟି ATP ଅଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ
(C) ଏଥିରେ CO₂ + ଜଳ ମୁକ୍ତ ହୁଏ
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ
Answer:
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ

36. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଅଟେ ?

Answer:

37. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଇଷ୍ଟରେ ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(B) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(C) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(D) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି
Answer:
(D) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି

38. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) CO₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(B) CO₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(C) O₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(D) O₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
Answer:
(B) CO₂+ ଜଳ + ଶକ୍ତି

39. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ମନୁଷ୍ୟର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ନୁହେଁ ?
(A) ନାସାର ନ୍ଧ୍ର -ନାସା ପଥ-ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ –
(B) ନାସାରନ୍ଧ୍ର – ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
(C) ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଗାଲି – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
(D) ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
Answer:
(A) ନାସାର ନ୍ଧ୍ର -ନାସା ପଥ-ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ –

40. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ପେଶୀକୋଷର ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) ଇଥାନଲ୍ + ଶକ୍ତି
(B) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + ଶକ୍ତି
(C) CO₂ ଜଳ + ଶକ୍ତି
(D) CO₂ ଜଳ + ଶକ୍ତି
Answer:
(B) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + ଶକ୍ତି

41. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଜୀବ ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ବେଙ୍ଗ
(B) ସାପ
(C) ଅସରପା
(D) ମାଙ୍କଡ଼
Answer:
(A) ବେଙ୍ଗ

42. ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଗ୍ରହଣକରି କେଉଁଥ‌ିରେ ପରିଣତ ହୁଏ ?
(A) କାର୍ବୋକ୍‌ ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍
(B) ହାଇଡ୍ରୋହିମୋଗ୍ଲୋବିନ
(C) ଅକ୍‌ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍
(D) କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍
Answer:
(C) ଅକ୍‌ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍

43. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧରୁ କେଉଁଟି ଶ୍ଵାସନର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନୁହେଁ ?
(A) 169
(B) ଗ୍ୟାସ୍ବିନିମୟ
(C) ଗ୍ୟାସ୍‌ରିଚଳନ
(D) ବିସରଣ
Answer:
(D) ବିସରଣ

44. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ରକୁ ଅନ୍ୟ କେଉଁ ନାମରେ କରାଯାଇଛି ?
(A) ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ ଚକ୍ର
(B) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ
(C) ଅକ୍‌ଲିକ୍ ଏସିଡ଼ଚକ୍ର
(D)କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ

45. ଏକ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 16ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ କେତୋଟି ଗ୍ଲୁକୋଜ ଭାଙ୍ଗିଥାଏ ?
(A) 8
(B) 6
(C) 16
(D) 18
Answer:
(A) 8

46. 4ଟି ATPରୁ କେତେ କିଲୋଜୁଲ ଶକ୍ତି ମିଳେ ?
(A) 61
(B) 122
(C) 120
(D) 124
Answer:
(B) 122

47. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ପ୍ରାଣୀ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଗେଣ୍ଡା
(B) କଙ୍କଡ଼ା
(C) ଶାମୁକା
(D) ତିମି
Answer:
(D) ତିମି

48. କେଉଁ ଉଭିଦର ପତ୍ରର ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ ?
(A) ଧାନ
(B) ଆମ୍ବ
(C) ପଣସ
(D) ଶିମ୍ବ
Answer:
(A) ଧାନ

49. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସମୟରେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଆୟତନ ଶତକଡ଼ା କେତେ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ?
(A) 80%
(B) 60%
(C) 40%
(D) 20%
Answer:
(D) 20%

50. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଚାରିପଟେ କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
(C) ପୂରାଲକେଭିଟି
(D) ଷ୍ଟରନମ୍
Answer:
(C) ପୂରାଲକେଭିଟି

Subjective Type Questions With Answers

1. ମନୁଷ୍ୟର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
ଉ –
ନାସାପଥ, ଗ୍ରସନୀ, ଗ୍ଲଟିସ୍, ଅଧ୍ୱଜିହ୍ନା, ସ୍ୱରପେଟିକା, ଶ୍ଵାସନଳୀ, ବ୍ରେନକାଇ, ଶ୍ଵାସନଳିକା, କୋଟରିକା, ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

• ନାସାପଥ – ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ଗଲାବେଳେ ଧୂଳିକଣା ଓ ଜୀବାଣୁ ମ୍ୟୁକସ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ଲାଗି
• ଗ୍ରସନୀ – ଏସ୍‌ରେ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଯାଇଥାଏ ।
• ଟନ୍‌ସିଲ୍ – ଗ୍ରସନୀର ପ୍ରାୟ ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ଟନସିଲ୍ ରହିଛି । ଏହା ଏକ ଲସିକାଭ ଅଙ୍ଗ ।
• ଗ୍ଲଟିସ୍ – ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ କହନ୍ତି । ଏହା କ୍ଷୁଦ୍ର ରନ୍ଧ୍ର । ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ସ୍ୱରପେଟିକାରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ଗଲେଟ୍ – ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କହନ୍ତି ।
• ସ୍ୱରପେଟିକା – ସ୍ବରରଜୁର କମ୍ପନରୁ ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟରୁ ବାହାରେ ।
• ବ୍ରେନକାଇ – ବାମ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌କୁ ବାୟୁ ନିଏ ଏବଂ ଉଭୟ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ବାହାରିଯାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳିକା – ଏହା ଅନେକ ଶାଖା ବିସରଣ କରେ ।
• କୋଟରିକା – ଏହା ଛୋଟ ଛୋଟ ବାୟୁପୂର୍ଣ୍ଣ କୋଠରି । ଏହା ରକ୍ତକୈ ଶି କଦ୍ବାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ । କୋଟରିକା ଓ ରକ୍ତକୈ ଶି କ ମଧ୍ୟରେ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ହୋଇଥାଏ ।

2. ଶ୍ବସନ କ’ଣ ? ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କର ।
ଉ-
(I) ଶ୍ବ ସନ- ଜୀବକୋଷରେ ଖାଦ୍ୟର ଜାରଣ ହୋଇ ସେଥୁରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଚାଲୁ ରଖିବା ପାଇଁ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ । ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଶ୍ବସନ କୁହାଯାଏ
(II) ଜୀବଶରୀରରେ ଶ୍ବସନର ଆବଶ୍ୟକତା :

• ଶ୍ଵ ସନ ପାଇଁ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ । ବେଳେବେଳେ ଏହାର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଏକ ଛଅ ଅଙ୍ଗାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ଯୌଗିକ । ଗାଠ ନି କ C₆H₁₂O₆ଅରେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ (CO₂) ଓ ଜଳ (H₂O) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଶକ୍ତି ମୋଚିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
•  କୋଷ ଜୀବକରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁର ବିଘଟନ ଘଟି ପ୍ରଥମେ ଏହା ତିନି କାର୍ବନବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଓ ଏହା ସବୁ ପ୍ରକାର ଶ୍ୱସନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ଅଟେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସହ ଶକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ବା ଅଭାବରେ ଏଥୁରୁ ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦ ସହ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

3. ଜୀବଶରୀରରେ ଶ୍ଵାସନର ବିଶେଷତ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କର ।
ଊ-

• ଶ୍ଵାସନର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଗୋଟିଏ ଛଅ ଅମ୍ଳ) ଅଣୁରେ ପରି ଣତ ହୁଏ । ଏଥ‌ିରେ ଗୁ କୋଜ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗୁ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ କୁ ହାଯାଏ । କୋଷଜୀବକରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ ।
• ମୁକ୍ତ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ସାଧାରଣତଃ ଇଷ୍ଟ୍ରରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ ଅଟେ ଓ ଏହାକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ; ତାହା ସହିତ ଜଳ ଓ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏଥିରେ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନଠାରୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
• ବେଳେବେଳେ ଆମ ପେଶୀକୋଷରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁଟି ଭାଙ୍ଗି ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଲାକ୍‌ଟିକ ଅମ୍ଳ କିଣ୍ବନ କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ବା କ୍ରାମ୍ପ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁରୁ ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱ ସନ ରେ 38ଟି ATP ଅଣୁ ଜାତ (ଉଭୟ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ଓ ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ) କିଣ୍ବନରେ 2 ATP ଅଣୁ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।

1. ଜୈବିକ କାରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଉ-

• ଅମ୍ଳଜାନ ଦହନରେ ସହାୟକ । ଦହନ ବେଳେ ତାପଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏଭଳି ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜୈବିକ ଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଏଥପାଇଁ କେତେକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ । ଜୀବକୋଷର କୋଷଜୀବକ ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆରେ ଏଭଳି ଅନେକ ଏନ୍ ଜାଇମ୍ ରହି ଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକର ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ଶକ୍ତି ATP ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇ ର ହି ଥାଏ ତେଣୁ ଜୀବକୋଷରେ ATPକୁ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ର। ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।
• ପେକିଏ ATP ଆଶ ଇଁ ନି ADP ଓ Pi କେ ପରିଣତ ହେଲେ 30.5 କିଲୋ ଜୁଲ୍ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ପେଶିର ସଂକୋଚନ ପ୍ରସାରଣ, ପୁଷ୍ଟିସାରର ସଂଶ୍ଳେଷଣ, ସ୍ନାୟବିକ ଆବେଗ ସଂଚରଣ ଭଳି ସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ATP ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

2. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖ ।
ଊ-

• ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ୱରପେଟିକା ଥାଏ । ବା ଭୋକାଲ କର୍ଡ଼ର କମ୍ପନଦ୍ବାରା ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସ୍ଵର ପେଟିକା ପରେ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦୁଇ ବ୍ରୋକାଇ ଭାବେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜ ପଟର ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଟରେ ବ୍ରେନ୍‌କାଲ୍ ଅନେକ ଶାଖା ବାୟୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଛୋଟଛୋଟ କୋଠରି ବା କୋଟରିକାରେ ଖୋଲିଥାଏ ।

3. କର ।
ଊ-

• ଉଭିଦର ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ରହିଥାଏ ।
• ଏହା ଉଦ୍ଭଦକୋଷ ମଧ୍ୟକୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଯିବାଆସିବାପାଇଁ ଦ୍ଵାର ସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।
• ଏହି ବାଟ ଦେଇ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ ।
• ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରେ ଓ ଏହା ମଧ୍ୟ ଷ୍ଟୋମାଟା ଦେଇ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ଶ୍ଵାସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅମ୍ଳଜାନ (O₂) ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ବହିର୍ଗତ ନହୋଇ ନିଜ କୋଷ ଭିତରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ।
• ଉଦ୍ଭଦ ଶରୀରରେ ଅମ୍ଳଜାନ ପ୍ରବେଶ ପାଇଁ ହୋଇଥାଏ ।

4. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ସଂକ୍ଷେପରେ ଲେଖ ।
ଉ-

• ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆରେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଓ କୋଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଏବଂ ପରେ ପରେ ବିଭିନ୍ନ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସାର୍ ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍ ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ଗବେଷଣା କରି ଏହାର କୌଶଳ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ‘ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର’’ କୁ ‘କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର’ କୁହାଯାଉଛି ।
• 1953 ମସିହାରେ ଏହି ଆବିଷ୍କାର ପାଇଁ ହାନ୍ସ ଚକ୍ରକୁ ‘ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର’ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

5. ଗ୍ରସନୀର ଗଠନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଲେଖ ।
ଊ-

• ଗ୍ର ସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଓ ଏହା ନାସାପଥର ଶେଷଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ
• ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ନାସା -ଗ୍ରସନୀ ଏବଂ ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ ମୁଖ-ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
• ଗ୍ରସନୀର ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକଯୋଡ଼ା ଟନ୍‌ସିଲ୍ ରହିଛି ଓ ଏହା ଏକ ଲସିକାଭ ଅଙ୍ଗ ।
• ଗ୍ରସନୀର ଶେଷଭାଗରୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଓ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।

6. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସବେଳେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଅବସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।
ଊ-

7. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ର କୋଟରିକାର ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।

1. ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା କ’ଣ ? ଶରୀର ରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଊ-

• ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ଏକ ଗମ୍ବୁଜାକୃତି, ପେଶୀବହୁଳ ପଟ୍ଟ ଅଟେ ।
• ଏହା ବକ୍ଷଗହ୍ବର ଓ ଉଦର ଗହ୍ଵର କୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରିଥାଏ ।

2. ପୃଷ୍ଠକୁକ୍ଷୀୟ ଓ ସମଦ୍ବିତଳ ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟାର ଅବସ୍ଥାନ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
ଊ-

• ପୃଷ୍ଠକୁକ୍ଷୀୟ ପତ୍ରର କେବଳ ଉପରିଭାଗରେ ବା ପୃଷ୍ଠତଳରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ । ଉଦାହରଣ ଆମ୍ବ, ପଣସପତ୍ର ।
• ସମଦ୍ବିତଳ ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠ ଓ ନିମ୍ନତଳରେ ଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ଧାନପତ୍ର, ଗହମ ପତ୍ର ।

3. ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ କ’ଣ ? ଏହା କେଉଁଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ?
ଊ-

• ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁରୁ ତିନି କାର୍ବନ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଉକ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ କହନ୍ତି । ଏହା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶ୍ୱସନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ।
• ଏହା ଜୀବକୋଷରେ କୋଷ ଜୀବକରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
• ଏଥରୁ 2ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

4. ମଣିଷର ଶ୍ୱସନ କଣିକା କ’ଣ ? ଏହା କେଉଁଠାରେ ଥାଏ ? ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଉ-

• ମଣିଷର ଶ୍ୱସନ କଣିକା ହେଉଛି ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ (Hb) । ଏହା ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାରେ ଥାଏ ।
• ଏହାର ଅମ୍ଳଜାନ ପ୍ରତି ଅତ୍ମକ ଆକର୍ଷଣ ଥାଏ ଏବଂ ଏହା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ଅମ୍ଳଜାନ ବହନ କରିନେଇ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଏ ।

5. ଷ୍ଟୋମାଟାର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କେଉଁ କାରକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
ଊ-

• ଉଦ୍ଭିଦର ଗ୍ୟାସର ବିନିମୟ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପର ନିର୍ଗମନ ଷ୍ଟେମାଟାଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ ।
• ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ବା ବନ୍ଦ ହେବା ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

6. ନିମ୍ନତର ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀ କିପରି ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା
ଉ-

• ଏକକୋଷୀ, ଛିଦ୍ରାଳ ଓ ହାଇଡ୍ରା ଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗ ନଥାଏ ।
• ଏମାନେ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ କୁ ସିଧାସଳଖ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି ।

7.ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି ATPରେ କିପରି ବାନ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ସମୀକରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ-

• ଜୀବକୋଷରେ ATP କୁ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।
• ଏଡୋନେସିନ୍ ଡାଇଫସ୍‌ଫେଟ୍ ସହ ଗୋଟିଏ ଫସ୍‌ଫେଟ୍ ଅଣୁ (Pi) ମିଶିଲେ ATP ଗଠିତ ହୁଏ ।
  

8. ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । କାହିଁକି ?
ଉ-

• ଶ୍ବସନ ପାଇଁ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ । ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁ ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଭାଙ୍ଗି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଶକ୍ତି ମୋଚିତ ହୁଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

9. ଶ୍ଵାସନର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
ଊ-
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଶ୍ବସନ କୁହାଯାଏ । ଏହା 2 ପ୍ରକାରର ଯଥା-

• ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ
• ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ

ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।

10. ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଭ-

• ମୁକ୍ତ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେ ଇଥାନଲ୍ ବା ସୁରାସାର ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଇଷ୍ଟ୍ ରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ । ଏହାକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ

Question 1.
ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବଣ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍‌କୁ ନୀଳରେ ପରିଣତ କରେ, ଏହାର pH ସମ୍ଭବତଃ ହୋଇଥିବ :
(a) 1
(b) 4
(c) 5
(d) 10
ଉ-
(d) 10

Question 2.
ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବଣ ଅଣ୍ଡା ଏହା ଚୂନପାଣିକୁ ଦୁଧ୍ଵ ଖୋଳପା ଖଣ୍ଡ ଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଏକ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ । କରିଦିଏ । ଏହି ଦ୍ରବଣଟିରେ ଅଛି :
(a) NaCl
(b) HCl
(c) LiCl
(d) KCl
ଉ-
(b) HCl

Question 3.
10 ମିଲି ଲି. NaOHର ଏକ ଦ୍ରବଣ 8 ମିଲି ଲି. ପରିମାଣର ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଏକ HCl ଦ୍ରବଣଦ୍ବାରା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ପ୍ରଶମିତ ହୋଇଯାଏ । 20 ମିଲି ଲି. ପରିମାଣର ସେହି NaOH ଦ୍ରବଣକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରଶମିତ କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ପଡୁଥ‌ିବା ଉକ୍ତ HCl ଦ୍ରବଣର ପରିମାଣ ହେବ :
(a) 4 ମିଲି ଲି.
(b) 8 ମିଲି ଲି.
(c) 12 ମିଲି ଲି.
(d) 16 ମିଲି ଲି.
ଉ-
(d) 16 ମିଲି ଲି.

Question 4.
ନିମ୍ନଲିଖତ ଔଷଧଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅଜୀର୍ଣ୍ଣ ରୋଗକୁ ଚିକିତ୍ସା କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
(a) ପ୍ରତି ଜୈବିକୀ (Antibiotics)
(b) ପ୍ର1ଡ଼|ତାର1 (Analgestic)
(c) ପ୍ରତି- ଅମ୍ଳ (Antacid)
(d) ଡ1ବାଣ୍ଡକଣକ (Antiseptic)
Answer:
(c) ପ୍ରତି- ଅମ୍ଳ (Antacid)

Question 5.
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣ ଏବଂ ତା’ପରେ ସମତୁଲ ସମୀକରଣ ଲେଖ ଯେତେବେଳେ :
(a) ଲଘୁ ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଜିକ୍ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(b) ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(c) ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଗୁଣ୍ଡ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(d) ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଲୁହାଗୁଣ୍ଡ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
Answer:
(a) ଜିଙ୍କ୍ + ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେତ୍ + ତାଜତ୍ରୋଜେନ୍‌
Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂

(b) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ + ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
Mg + 2HCl → MgCl₂ + H₂

(c) ଏଲୁମିନିୟମ + ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ ଏସିଡ୍ → ଏଳୁମିନିୟମ୍ ସଳ୍ଫେଟ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
2Al + 3H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + 3H₂,

(d) ଲୁହାଗୁଣ୍ଡ + ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ଫେରିକ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
2Fe + 6HCl → 2FeCl₃ + 3H₂

Question 6.
ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ପ୍ଲା କୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଅଛି କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅମ୍ଳର ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ‘ତୁମ ପାଇଁ କାମ’’ ପରୀକ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ପର1ଫ୍ରା:
ଗ୍ଲୁକୋଜ୍, ଆଲକହଲ୍, ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ଇତ୍ୟାଦିର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
ଗୋଟିଏ ଠିପିରେ ଦୁଇଟି କଣ୍ଟା ଲଗାଇ, ତାକୁ ଏକ 100 ମିଲି. ଲି. ବିକର ମଧ୍ଯରେ
ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥବା ଭଳି ଗୋଟିଏ ବଲ୍‌ବ ଓ ଗୋଟିଏ ସୁଇଚ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ କଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ 6 ଭୋଲ୍ଟ ବ୍ୟାଟେରୀର ଦୁଇ ବିପରୀତ ଅଗ୍ର ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ବିକର ମଧ୍ୟକୁ ଅଲ୍‌ କହଲ୍ର ଦ୍ରବଣ ଢଳାଯାଉ ଏବଂ ସୁଇଚ୍ ଦବାଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଚାଲୁ କରାଯାଉ ।
ପୁନଶ୍ଚ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍‌ ଦ୍ରବଣ ନେଇ ଏହି ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ଉଦାହରଣ:
ଦୁଇଟିଯାକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବଲ୍‌ବ ଜଳିବ ନାହିଁ ।

ହଦ୍ଧତ୍ତ୍ର:
ଏହି ପରୀକ୍ଷାରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ, ଉଭୟ ଅଲ୍‌କହଲ୍ ଓ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ ପରିବହନ କରେ ନାହିଁ, କାରଣ ଅଲକହଲ୍ (C₂H₅OH) ଓ ଗ୍ଲ କୋଡ (C₆H₁₂O₆) ସହ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିୟୋଜିତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଆଲକହଲ୍ ଗ୍ଲା କୋଜ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅମ୍ଳୀୟ ଗୁଣ ଦେଖାନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 7.
ପାତିତ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ବର୍ଷାଜଳ ତାହା କରିପାରେ କାହିଁକି ?
Answer:
(i) ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ, କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ଲବଣ ମିଶ୍ରିତ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିଥାଏ । ପାତିତ ଜଳ ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ଲବଣ ମିଶି ନ ଥାଏ । ଏହା ନିଜେ ବିଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ଲବଣର ଆୟନ ନ ଥିବାରୁ ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ ପରିବହନ କରିପାରେ ନାହିଁ ।

(ii) କିନ୍ତୁ ବର୍ଷାଜଳରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳୀୟ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ସଲ୍‌ଫର୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଆଦି ଗ୍ୟାସ୍ ସହ ମିଶି ଯଥାକ୍ରମେ କାର୍ବୋନିକ୍ ଅମ୍ଳ, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଓ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ବିଭିନ୍ନ ଲବଣ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ରହିଥିବାରୁ ଏହା ବିଘଟିତ ହୋଇ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିଥାଏ ।

Question 8.
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାହିଁକି ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ?
Answer:
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦିଅନ୍ତି । ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଏହା ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 9.
A, B, C, D ଓ E ଚିହ୍ନିତ ପାଞ୍ଚଟି ଦ୍ରବଣକୁ ସର୍ବଜନୀନ ସୂଚକରେ ପରୀକ୍ଷା କଲେ pH ଯଥାକ୍ରମେ 4, 1, 11, 7 ଓ 9 ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ । କେଉଁ ଦ୍ରବଣଟି :
(a) ଅମ୍ଳୀୟ ନୁହେଁ କି କ୍ଷାରୀୟ ନୁହେଁ ?
(b) ସବଳ କ୍ଷାରୀୟ ?
(c) ସବଳ ଅମ୍ଳୀୟ ?
(d) ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳୀୟ ?
(e) ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷାରୀୟ ?
pH ଗୁଡ଼ିକୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍-ଆୟନ ଗାଢ଼ତାର ବୃଦ୍ଧି କ୍ରମରେ ସଜାଇ ଲେଖ ।
Answer:

PH ଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନର ଗାଢ଼ତାର ବୃଦ୍ଧି କ୍ରମରେ ସଜାଇ ଲେଖିଲେ ହେବ: 11 < 9<7<4< 1 (pH ମୂଲ୍ୟ)

Question 10.
ସମାନ ଲମ୍ବ ବିଶିଷ୍ଟ ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ୍ ପାତ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ A ଓ Bରେ ନିଆଯାଇଛି । ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ (HCl) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ, Àରେ ଯୋଗ କରାଯାଇଥିବାବେଳେ ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ (CH₃COOH) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ, ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଗ୍ୟାସ୍ ଅଧ‌ିକ ତୀବ୍ର ବେଗରେ ବୁଦ୍ ବୁଦ୍ ହୋଇ ବାହାରିବ ଏବଂ କାହିଁକି ?
Answer:
(i) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ‘A’ ରେ ହେଉଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :

(ii) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ‘B’ ରେ ହେଉଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :

(iii) HCl (ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍) ଏକ ସବଳ ଅମ୍ଳ, ମାତ୍ର ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ (CH₃COOH) ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ ।

(iv) ସେଥ‌ିପାଇଁ HCl ଶୀଘ୍ର ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଓ Cl^– ଆୟନ ଦେଇପାରେ ମାତ୍ର CH₃COOH ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ (Organic Acid) ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ବିଘଟନ ଶୀଘ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ ।

(v) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଧାତୁ (Mg) ଶୀଘ୍ର HCl ରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌କୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରିପାରେ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ (A)ରେ ଗ୍ୟାସ୍ ଅଧ୍ବକ ତୀବ୍ର ବେଗରେ ବୁଦ୍ ବୁଦ୍ ହୋଇ ବାହାରେ ।

Question 11.
ତଟକା କ୍ଷୀରର pH, 6 ଅଟେ । ଏହା ଦହିରେ ପରିଣତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଏହାର pH କିପରି ବଦଳୁଥ‌ିବ ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ ? ଉତ୍ତର ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
(i) , ଦହି ହେଉଛି ଏକ ଏସିଡ୍ । ଏହାର ନାମ ‘ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଏସିଡ୍’ । ଲାକ୍ସୋବାସିଲସ୍ ନାମକ ଅଣୁଜୀବଦ୍ଵାରା ଦୁଧ ଦହିରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ତଟକା କ୍ଷୀରର pH 6 । ଏହା ଦହିରେ ପରିଣତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଏହାର pH ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଠିରୁ ଜମୁଥୁବ । (ଅମ୍ଳର pH 7ରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।) । କାରଣ କ୍ଷୀର ଅପେକ୍ଷା ଦହି ଅଧିକ ଅମ୍ଳୀୟ । ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

Question 12.
ଜଣେ କ୍ଷୀରବାଲା ତଟକା କ୍ଷୀରରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ପରିମାଣର ଖାଇବା ସୋଡ଼ା ମିଶାଏ ।
(a) ସେ କାହିଁକି ତଟକା କ୍ଷୀରର pH, 6ରୁ ସମାନ୍ୟ କ୍ଷାରୀୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଦିଏ ?
(b) ଏହି କ୍ଷୀର, ଦହିରେ ପରିଣତ ହେବା ପାଇଁ କାହିଁକି ଅଧ୍ଵ ସମୟ ନିଏ ।
Answer:
ଖାଇବା ସୋଡ଼ା (NaHCO)ର ରାସାୟନିକ ନାମ ‘ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍ ’’ । ଧାତବ ଲବଣଗୁଡ଼ିକ (ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍ ବା ଧାତବ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍) ସାଧାରଣତଃ କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (a) ତଟକା କ୍ଷୀର (pH = 6) ରେ ସାମାନ୍ୟ ଖାଇବା ସୋଡା ମିଶାଇଲେ ତାହା ସାମାନ୍ୟ କ୍ଷାରୀୟ ଅବସ୍ଥା (pH > 7)କୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ କ୍ଷୀର ସହଜରେ ଛିଣ୍ଡି ଯାଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

(b)ଦହି ଏକ ଏସିଡ୍ ଯାହାକି ଏକ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳ (Organic Acid) । ଏହାର pH, ତଟକା କ୍ଷୀରର pH ଠାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । ଲାକ୍ସୋବାସିଲସ୍ ନାମକ ଅଣୁଜୀବ ଦ୍ଵାରା ତଟକା କ୍ଷୀର ଦହିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଏସିଡ଼, ବେକିଂ ସୋଡ଼ା ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରିଥାଏ । ତେଣୁ କ୍ଷୀର, ଦହିରେ ପରିଣତ ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ସମୟ ଲାଗିଥାଏ ।

Question 13.
ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌କୁ ଏକ ଆର୍ଦ୍ରତା-ପ୍ରତିରୋଧ ପାତ୍ରରେ ରଖୁବା ଉଚିତ । କାହିଁକି ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ (CaSO₄\(\frac { 1 }{ 2 }\)H₂O) ଜଳ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ଜିପସମ୍‌ରେ (CaSO₄ 2H₂O) ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ କଠିନ ହୋଇଯାଏ ।

(ii) ସେଥ‌ିପାଇଁ ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌କୁ ଆର୍ଦ୍ରତା-ପ୍ରତିରୋଧ ପାତ୍ରରେ ରଖୁବା ଉଚିତ ।

Question 14.
ପ୍ରଶମନୀକରଣ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କ’ଣ ? ଦୁଇଟି ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଅମ୍ଳ କ୍ଷାରକ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:

Question 15.
ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ଓ ଖାଇବା ସୋଡ଼ାର ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ
Answer:
ଧୋଇବା ସୋଡ଼ାର ବ୍ୟବହାର:
ବ୍ୟବହାର ଲେଖ ।
(i) ଜଳର ସ୍ଥାୟୀ ଖରତ୍ଵ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(ii) ବୋରାକସ୍ ପରି ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ଖ|ଇବା ପେ|ଡ୍|ରେ ବ୍ୟବହାର:
(i) ଖାଇବା ସୋଡ଼ା (NaHCO₃) ଉତ୍ତପ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ CO₂ (କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍) ବୁଦ୍‌ବୁଦ୍ ଆକାରରେ ଛାଡ଼େ ଓ ପାଉଁରୁଟି, କେକ୍, ବିସ୍କୁଟ୍ ଆଦିକୁ ଫୁଲାଇଦେଇ ନରମ ଓ ସଚ୍ଛିଦ୍ର

(ii) ପେଟରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦୋଷକୁ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଏହା ଔଷଧ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

ପ୍ରଶ୍ନ|ବ୍ଲ1 ଓ ରତ୍ତର:

Question 1.
ତୁମକୁ ତିନୋଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ଦିଆଯାଇଛି । ସେଥୁରୁ ଗୋଟିକରେ ପାତିତ ଜଳ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟିରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଏବଂ କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅଛି । ଯଦି ତୁମକୁ କେବଳ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜ ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ତୁମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ କ’ଣ ଅଛି କିପରି ଚିହ୍ନଟ କରିପାରିବ ?
Answer:
(i) ପ୍ରଥମେ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ, ଯେଉଁ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଲାଲ୍ ଲିଗ୍‌ସ୍ କାଗଜ ନୀଳ ବର୍ଣ୍ଣ ହେବ ତାହା କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ସୂଚାଇବ ।

(ii) ଏହି ନୀଳ ବର୍ଷ ଧାରଣ କରିଥିବା ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ଅନ୍ୟ ଯେଉଁଥରେ ଏହା ପୁନର୍ବାର ଲାଲ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ, ତାହା ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ କାଗଜଟି ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସୂଚାଇବ ।

(iii) ବାକି ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନୀଳ କିମ୍ବା ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ବୁଡ଼ାଇଲେ ତା’ର ରଙ୍ଗରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ଘଟିଲେ ତାହା ପାତିତ ଜଳ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିବ ।

Question 2.
ପିତ୍ତଳ (Brass) ଏବଂ ତମ୍ବା (Copper) ପାତ୍ରରେ କାହିଁକି ଦହି ଓ ଖଟା ଜିନିଷ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ?
Answer:
(i) ଦହି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖଟା ଜିନିଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅମ୍ଳ ଥ‌ିବାରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକ ତମ୍ବା ଓ ପିତ୍ତଳ (Cu + Zn) ପାତ୍ରର ପୃଷ୍ଠ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି କପର (II) ଓ ଜିଙ୍କ୍ (II) ଯୌଗିକ ଗଠନ କରନ୍ତି ।
(ii) ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀର ପାଇଁ ବିଷ ଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥ‌ିବାରୁ ଉପରୋକ୍ତ ପାତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ଦହି ଓ ଖଟା ଜିନିଷ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ।

Question 3.
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଗୋଟିଏ ଧାତୁ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ସାଧାରଣତଃ କେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଝାଇ ଦିଅ । ଏହି ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତି କିପରି ପରୀକ୍ଷା କରିବ ?
Answer:
ଅମ୍ଳ ଧାତୁ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଜିଙ୍କ୍ ଭଳି କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ ଅମ୍ଳରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌କୁ ଗ୍ୟାସ୍ ରୂପେ ବିସ୍ଥାପିତ କରେ । ଅମ୍ଳର ଅବଶିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହ ଧାତୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଲବଣ ଗଠନ କରେ ।

ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତି ପରୀକ୍ଷା:
ନିର୍ଗତ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ସାବୁନ ପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ କଲେ ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ଯରେ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଫୋଟକା ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ଗ୍ୟାସ୍‌ପୂର୍ଣ୍ଣ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ନିକଟକୁ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ ଆଣିଲେ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ପପ୍ ଶବ୍ଦ କରି ଫାଟିଯିବ ଏବଂ ମହମବତୀର ଶିଖା ମଧ୍ୟ ଲିଭିଯିବ । ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ନିର୍ଗତ ଗ୍ୟାସ୍ ହେଉଛି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ।

Question 4.
ଏକ ଧାତବ ଯୌଗିକ À, ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ବୁଦ୍‌ଦନ (effervescence) ସୃଷ୍ଟି କରେ । ନିର୍ଗତ ହେଉଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍ ଏକ ଜଳୁଥିବା ମହମବତୀକୁ ଲିଭାଇ ଦିଏ । ଯଦି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବା ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ସମତୁଲ ସମୀକରଣଟି ଲେଖ ।
Answer:
କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ବୁଦ୍‌ଦନ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହିତ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ |

Question 5.
HCl, HNO₃, ଇତ୍ୟାଦି ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି, ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାନ୍ତି- ନାହିଁ; କାହିଁକି ?
Answer:
(i) HCl ଓ HNO₃, ହେଉଛନ୍ତି ସବଳ ଅମ୍ଳ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ ସହଜରେ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ।
HCI (aq) → H⁺ (aq) + Cl^– (aq)
HNO₃(aq) → H⁺ (ag) + NO₃(aq)

(ii) ଆଲକହଲ୍ (C₂H₅OH) ଏବଂ ଗ୍ଲ କୋଜ୍ (C₆H₁₂O₆) ପରି ଜୈବିକ ଅମ୍ଳ (organic acid) ସହ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି, ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ସହଜରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦେଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ କିମ୍ବା ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ କାହିଁକି ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଜଳରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । HCl (aq) → H⁺ (aq) + Cl^–(aq)
ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଘଟିଲେ H⁺(aq) ଆୟନଗୁଡ଼ିକ କ୍ୟାଥୋଡ଼ଠାରେ ପହଞ୍ଚାନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ H⁺(ag) ଆୟନ କ୍ୟାଥୋଡ଼ରୁ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ (H₂) ଗ୍ୟାସ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । 2H⁺² → H₂ ସେଥ‌ିପାଇଁ ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ ।

Question 7.
ଶୁଷ୍କ HCI ଗ୍ୟାସ୍ ଶୁଷ୍କ ଲିସ୍ କାଗଜର ବର୍ଣ୍ଣ ବଦଳାଇ ପାରେ ନାହିଁ କାହିଁକି ?
Answer:
HCI ଏକ ସହସଂଯୋଗ୍ୟ ଯୌଗିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଶୁଷ୍କ HCI ଗ୍ୟାସ୍ H⁺ ଆୟନ ଓ Cl^– ଆୟନକୁ ବିୟୋଜିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଜାରଣ ହରାଇଥିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରି HCI ଅଣୁ ଗଠନ କରିବା ପାଇଁ H⁺ ଆୟନର ଉଚ୍ଚଗାଢ଼ତା ବିଶିଷ୍ଟ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଚାର୍ଜ Cl^– ଆୟନ ସହ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 8.
ଏକ ଅମ୍ଳର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ କରିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଇଥାଏ ଯେ ଅମ୍ଳକୁ ଜଳରେ ମିଶାଇବା ଉଚିତ କିନ୍ତୁ ଜଳକୁ ଅମ୍ଳରେ ନୁହେଁ; କାହିଁକି ?
Answer:
ଅମ୍ଳର ଜଳ ସହିତ ମିଶ୍ରଣ ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା । ଯଦି ଗାଢ଼ H₂SO₄ ବା ଗାଢ଼ HCI ରେ ଜଳ ମିଶାଯାଏ, ମିଶ୍ରଣରେ ପ୍ରଚୁର ତାପ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେତୁ ମିଶ୍ରଣ ଏପଟେ ସେପଟେ ଛିଟିକି ପଡ଼ିବ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ଅମ୍ଳଥବା କାଚ ପାତ୍ରଟି ଭାଙ୍ଗିପାରେ । ଏଣୁ ଜଳକୁ ଅନବରତ ଭାବରେ ଘାଣ୍ଟୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଧରେ ଧୂରେ ଗାଢ଼ ଅମ୍ଳକୁ ଜଳରେ ମିଶାଇବା ଉଚିତ୍‌ ।

Question 9.
ଏକ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ଲଘୁକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ହାଇଡ୍ରୋନିୟମ୍‌ (H₃O⁺) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା କିପରି ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ଲଘୁକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା H⁺ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଅମ୍ଳଟି ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିରେ ହିଁ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । H⁺ + H₂O → H₃O⁺ ତେଣୁ H₃O⁺ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

Question 10.
ଅଧିକ ପରିମାଣର କ୍ଷାରକ, ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଟ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେଲେ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (OH^–) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା କିପରି ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
Answer:

ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ (OH^–) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।

Question 11.
A ଓ B ଦୁଇଟି ଦ୍ରବଣ ଅଛି । ଦ୍ରବଣ Aର pH ହେଉଛି 6 ଏବଂ ଦ୍ରବଣ Bର pH ହେଉଛି 8 । କେଉଁ ଦ୍ରବଣରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ଅଧ୍ଵ ? ଏହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅମ୍ଳୀୟ ଏବଂ କେଉଁଟି କ୍ଷାରୀୟ ?
Answer:
ଦ୍ରବଣ Aର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ଅଧିକ । ଦ୍ରବଣ A ଅମ୍ଳୀୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହାର pH < 7 ଏବଂ ଦ୍ରବଣ B କ୍ଷାରୀୟ ଅଟେ କାରଣ ଏହାର pH > 7

Question 12.
H⁺(ag) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ଦ୍ରବଣର ପ୍ରକୃତି ଉପରେ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ ?
Answer:
(i) H⁺(ag) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଦ୍ରବଣର pH ର ମୂଲ୍ୟ ଏହାର ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତେଣୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(ii) H⁺(aq) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଦ୍ରବଣର pH ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଏହାର କ୍ଷାରୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

Question 13.
କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ H⁺(aq) ଆୟନ ଅଛି କି ? ଯଦି ହଁ, ତେବେ ଏଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷାରୀୟ କାହିଁକି ?
Answer:
କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣରେ H⁺(aq) ଆୟନ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ OH(aq)ର ଗାଢ଼ତା ଅଧୂକ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବଣର pH ର ମୂଲ୍ୟ 7 ରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଦ୍ରବଣ କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

Question 14.
ମାଟିର କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଜଣେ କୃଷକ ତା’ର ଜମିରେ କଲିଚୂନ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍‌ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ) କିମ୍ବା ଶମିତ ଚୂନ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍) କିମ୍ବା ଚକ୍ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍) ପ୍ରୟୋଗ କରିବ ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ ?
Answer:
(i) ଉଭିଦ ସାଧାରଣତଃ ଅଧିକ ଅମ୍ଳୀୟ ବା କ୍ଷାରୀୟ ମାଟିରେ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କାରଣ ମାଟି ତାର ଉର୍ବରତା ହରାଇଥାଏ ।

(ii) ଯଦି କୌଣସି କାରଣରୁ ମାଟି ମଧ୍ଯରେ ଅମ୍ଳର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିବାପାଇଁ କଲିଚୂନ (CaO) କିମ୍ବା ଶମିତ ଚୂନ [Ca(OH₂)] ପରି କ୍ଷାର କିମ୍ବା କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ କାର୍ବୋନେଟ୍ ପରି (CaCO₃) ଧାତବ ଯୌଗିକ ମାଟିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ।

Question 15.
ଯୌଗିକ CaOCl₂ ର ସାଧାରଣ ନ|ମ CaOCl, କ’ଣ
Answer:
ଯୌଗିକ CaOCl₂ ର ସାଧାରଣ ନାମ ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡର ।

Question 16.
କେଉଁ ପଦାର୍ଥ କ୍ଲୋରିନ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ?
Answer:
କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରିକସାଇଡ୍ (Ca (OH)₂) ବା ଶମିତ ଚୂନ ଓ କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଫଳରେ କ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ।

Question 17.
ଖରଜଳକୁ ମୃଦୁଜଳରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଯୌଗିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତା’ର
ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଖରଜଳକୁ ମୁହୁଜଳରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ବା ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ Na₂CO₃ ବ୍ୟର୍ ର୍ତ୍ବତ ଜରାଯାଏ |

Question 18.
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଦ୍ରବଣକୁ ଗରମ କଲେ କ’ଣ ଘଟିବ ? ସମ୍ପୃକ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ସମୀକରଣଟି ଲେଖ ।
Answer:
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଦ୍ରବଣକୁ ଗରମ କଲେ ସେଥୁରୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍, କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳ ବାହାରିବ ।

Question 19.
ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍ ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ଏକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
Answer:

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (ACTIVITY):

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-1 (Activity-1)

• ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷାଗାରରୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍, ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍, ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, କ୍ୟାସିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, ପୋଟାସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଏବଂ ଏମୋନିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ ।
• ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ୱାଚଗ୍ଲାସରେ ଉପରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବଣରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ବୁନ୍ଦା ରଖ୍ ‘ସାରଣୀରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ଭଳି ସୂଚକ ଗୁଡ଼ିକରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ବୁନ୍ଦା ମିଶାଇ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଏହି ସୂଚକଗୁଡିକ ନିଜର ବର୍ଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ଵାରା ଆମକୁ ଜଣାଇ ଦିଏ ଯେ ଏହା ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ । କେତେକ ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର ଅମ୍ଳୀୟ ଓ କ୍ଷାରୀୟ ମାଧ୍ୟମରେ ଗନ୍ଧର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଘ୍ରାଣ-ସୂଚକ (Olfactory indicator) କହନ୍ତି ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-2 (Activity-2)

• ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ବ୍ୟାଗରେ ସରୁ ସରୁ କଟାଯାଇଥିବା ପିଆଜ ଏବଂ କିଛି ସଫା ପତଳା ଲୁଗାପଟି ରଖି ତା’ର ମୁହଁକୁ ଭଲଭାବରେ ବାନ୍ଧି ଏକ ଫ୍ରିଜ୍ ମଧ୍ଯରେ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ରାତି ରଖାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୁଇଟି ଲୁଗାପଟି ନେଇ ବ୍ୟାଗରୁ କାଢ଼ି ତା’ର ଗନ୍ଧକୁ ଆଘ୍ରାଣ କରାଯାଉ । ପଟିଦ୍ଵୟକୁ ଏକ ପରିଷ୍କୃତ ପୃଷ୍ଠ ଉପରେ ରଖ୍ ଗୋଟିଏ ପଟିରେ କିଛି ବୁନ୍ଦା ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ଦ୍ରବଣ ଓ ଅନ୍ୟ ପଟିରେ କିଛି ଲଘୁ |
• ଲୁଗାପଟି ଦ୍ଵୟକୁ ପାଣିରେ ଧୋଇ ସେଗୁଡ଼ିକର ଗନ୍ଧ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ କିଛି ଲଘୁ ଭାନିଲା ଅତର ଏବଂ ଲବଙ୍ଗ ତେଲକୁ ନେଇ ଉପରୋକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ତିନୋଟି ଯାକ ପରିସ୍ଥିତି, ଯଥା – ପିଆଜ, ଭାନିଲା ଅତର ଓ ଲବଙ୍ଗ ତେଲର ଗନ୍ଧ ଲଘୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରେକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣରେ ଲୋପ ପାଇଯାଇଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅନୁସାରେ ଭାନିଲା, ପିଆଜ ଓ ଲବଙ୍ଗକୁ ଘ୍ରାଣସୂଚକ ଭାବେ ଅମ୍ଳୀୟ ଓ କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣକୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-3 (Activity-3)
ପରାକ୍ଷା:

• ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚ ମିଲି ଲିଟର ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ନେଇ ସେଥ‌ିରେ କିଛି ଜିଙ୍କ୍ ଦାନା
• ଜିଙ୍କ୍ ଦାନା ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ସହ ମିଶି ଏକ ପ୍ରକାର ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିବ ।
• ଉତ୍ପନ୍ନ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ସାବୁନ୍ ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ କରାଯାଉ ।
• ଗ୍ୟାସ୍‌ପୂର୍ଣ୍ଣ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ନିକଟକୁ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।
• ଗିତ୍ର ଅନ୍ତସାରେ ଭପକରଣଣ୍ଡଡ଼ିକୁ ସଜ|ଯାତ୍ |

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ଦସ୍ତାଦାନାଗୁଡ଼ିକର ପୃଷ୍ଠ ଭାଗରେ ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ଓ ଗନ୍ଧହୀନ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ସାବୁପାଣି ମଧ୍ୟରେ ଫୋଟକା ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।
• ସାବୁନ୍ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍ ଜୋର୍‌ରେ ଶବ୍ଦ କରି ଜଳିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଧାତୁ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂
ଜିଙ୍କ୍ + ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ + ଉଦ୍‌ଜାନ
ଧାତୁ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-4 (Activity-4)
ପରୀକ୍ଷା:
ସେଥୁରେ 2 ମିଲିଲିଟର ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ମିଶାଇ ପରୀକ୍ଷାନଳୀଟିକୁ ଗରମ କରାଯାଉ । କିଛି ଜିନା ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନିଆଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : ଉପର ପରୀକ୍ଷଣରୁ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ, ଧାତୁ କ୍ଷୀର ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-5 (Activity-5)
ପରୀକ୍ଷା:

• ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ନେଇ ତାକୁ A ଓ B ଭାବରେ ନାମିତ କରାଯାଉ ।
• ପରୀକ୍ଷାନଳୀ A ରେ ପ୍ରାୟ 0.5 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ (Na₂CO₃) ଏବଂ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ Bରେ 0.5 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ (NaHCO₃) ନିଆଯାଉ ।
• ପ୍ରାୟ 2 ମିଲିଲିଟର ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ଉଭୟ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହେବ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଗତ ହେଉଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେବା ଭଳି ଚୂନପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ଧଳା ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ପରୀକ୍ଷାନଳୀ Aରେ ଘଟୁଥିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା – ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ରେ ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ମିଶି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Na₂CO₃(s) + 2HCl (aq) → 2 NaCl (aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
NaHCO₃(s) + HCl (aq) → NaCl (aq) + H₂O(l) + CO₂(g)

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-6 (Activity-6)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 2 ମିଲିଲିଟର ଲଘୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ନେଇ ତହିଁରେ 2 ବୁନ୍ଦା ଫେନଲଫ୍‌ଲିନ୍ ମିଶାଇ ଏହି ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟକୁ କିଛି ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ବୁନ୍ଦା ବୁନ୍ଦା କରି ପକାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଅମ୍ଳ ମିଶାଇବା ପରେ ଫେନଲ୍‌ଫ୍‌ଲିନ୍‌ର ବର୍ଣ୍ଣ ବଦଳିଯିବ ।

ପରୀକ୍ଷା:
ବର୍ତ୍ତମାନ ଉପର ମିଶ୍ରଣରେ କିଛି ବୁନ୍ଦା ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଫେନଲ୍‌ଫ୍‌ଲିନ୍ ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ଗୋଲାପୀ ହୋଇଯିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଉପର ପରୀକ୍ଷାରୁ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ, ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକର ପ୍ରଭାବକୁ ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ନିଷ୍ଫଳ କରୁଛି ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳର ପ୍ରଭାବକୁ ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକ ନିଷ୍ଫଳ କରୁଛି ।
NaOH(aq) + HCl (aq) → NaCl (aq) + H₂O (l)
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଲବଣ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ କହନ୍ତି ।
କ୍ଷାରକ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ଜଳ

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-7 (Activity-7)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଅଳ୍ପ ପରିମାଣର କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ନେଇ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ଼କୁ ଘାଣ୍ଟୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ, ସବୁଜ ହୋଇଯିବା ସହିତ କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇଯାଇଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କପର (II) କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁ ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ – ପଚୁଡ ହୋଇଛି |

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-8 (Activity-8)
ପରୀକ୍ଷା:

• ଗ୍ଲୁକୋଜ୍, ଆଲ୍‌କହଲ୍, ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ଇତ୍ୟାଦିର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
• ଗୋଟିଏ ଠିପିରେ ଦୁଇଟି କଣ୍ଟା ଲଗାଇ, ଏକ 100 ମିଲି. ଲି. ବିକର ମଧ୍ଯରେ ରଖାଯାଉ ।
• ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ଭଳି ଗୋଟିଏ ବଲ୍‌ବ ଓ ଗୋଟିଏ ସୁଇଚ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ କଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ 6 ଭୋଲ୍ଟ ବ୍ୟାଟେରୀର ଦୁଇ ବିପରୀତ ଅଗ୍ର ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ବିକର ମଧ୍ୟକୁ କିଛି ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଢଳାଯାଉ ଏବଂ ସୁଇଚ୍ ଦବାଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଦୁଇ କରାଯାଉ ।
• ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ନେଇ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପୁନର୍ବାର କରାଯାଉ । ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଓ ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଦ୍ରବଣ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ନେଇ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ମଧ୍ୟ କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:

• ବିକର ମଧ୍ଯରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଇଥିବା ବେଳେ ବଲ୍‌ବଟି ଜଳୁଛି ।
• ବିକର ମଧ୍ୟରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଓ ଆଲକ୍‌ଲର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଇଥିବାବେଳେ ବଲ୍‌ବଟି ଜଳୁନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:

• ଅମ୍ଳ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ (H⁺) ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ତାହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରେ ।
• ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ କିମ୍ବା ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଜଳରେ ବିଯୋଜିତ ହୋଇ H_(aq)⁺ ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ H_(aq)⁺ ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି କାରଣରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଅମ୍ଳ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-9 (Activity-9)
ପରୀକ୍ଷା:
ପ୍ରାୟ 1 ଗ୍ରାମ୍ କଠିନ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଗୋଟିଏ ପରିଷ୍କୃତ ଓ ଶୁଷ୍କ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନିଆଯାଉ । ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେବାଭଳି ଉପକରଣଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଯୋଗ କରାଯାଉ ।
କିଛି ଗାଢ଼ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ଟ|ଡ୍ ସଲତ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍‌. ପର1ଷ୍ପା ନଳୀରେ ମିଶାଇଲେ HCI ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ପୁନଶ୍ଚ ଏହି ଉତ୍ପନ୍ନ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଶୁଷ୍କ ପରାଷା କରାଇଲ ଓ ତା ନାଳ ଲିଙ୍ମସ୍ କାଗଜ ଲାଲ୍ ହୋଇଯିବ । କିନ୍ତୁ ଶୁଷ୍କ ଲିଟ୍ମମସ୍ କାଖଡର କୌଣସି ପରିଚ୍ତ୍ତନ ଘଟିବ ନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ରହିପାରେ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ଏହା ଜଳ ଅଣୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନକୁ ସର୍ବଦା H (ag) କିମ୍ବା ହାଇଡ୍ରୋନିୟମ ଆୟନ (H₃O⁺) ଭାବରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।
H⁺+ H₂O → H₂O⁺
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ H₃O⁺ କିମ୍ବା H⁺(ag) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।
ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ HCI ଅଣୁରୁ HT ଆୟନର ପୃଥକୀକରଣ ଘଟିପାରେ ନାହିଁ ।
HCI + H₂O — H₃O⁺ + Cl^–
H⁺ ଆୟନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଭାବରେ ରହିପାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଜଳ ଅଣୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।

ଡଳ1ୟ, ତ୍ରତ୍ଣରେ କ୍ଷାରକର ହୂମିକା:
କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (OH^–) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ଷାର ବା ଆଲ୍‌କାଲି (Alkali) କହନ୍ତି । ସମସ୍ତ କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରିକସାଇଡ (OH^–) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-10 (Activity-10)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ବିକରରେ ପ୍ରାୟ 10 ମିଲିଲିଟର ଜଳ ନେଇ ଏହା ମଧ୍ୟରେ କିଛି ଗାଢ଼ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ମିଶାଯାଉ ଏବଂ ବିକରକୁ ଘୂରାଇ ମିଶ୍ରଣଟିକୁ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ବିକର୍‌ର ନିମ୍ନ ଅଂଶକୁ ସ୍ପର୍ଶ କଲେ’ ହାତକୁ ଗରମ ଜଣାପଡ଼ିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଅମ୍ଳ ବା କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେବା ଏକ ଅତିମାତ୍ରାରେ ତାପଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-11 (Activity-11)
ଦତ୍ତ ସାରଣୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଦ୍ରବଣଗୁଡ଼ିକର pH ମୂଲ୍ୟ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି ।

pH କାଗଜରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା କେତେକ ସାଧାରଣ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର pH (ବର୍ଷ ଏକ ସ୍ଥୂଳ ସୂଚନା ମାତ୍ର) ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ସବଳତା: ଯେଉଁ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକ ପରିମାଣର H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ସବଳ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଯେଉଁ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ପରିମାଣରେ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ କୁହାଯାଏ । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକ ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣରେ OH^– ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ସବଳ କ୍ଷାରକ । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ପରିମାଣରେ OH^– ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷାରକ କୁହାଯାଏ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-12 (Activity-12)

• ଗୋଟିଏ ଜମିର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ସଂଗୃହୀତ ପ୍ରାୟ 2 ଗ୍ରାମ୍ ମାଟି ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନେଇ ସେଥ‌ିରେ 5 ମିଲିଲିଟର ଜଳ ମିଶାଯାଉ ଓ ପରୀକ୍ଷାନଳୀକୁ ଭଲ ଭାବରେ ହଲାଇ ଦିଆଯାଉ ।
• ପରୀକ୍ଷା ନଳୀରେ ଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥକୁ ପରିସ୍ରବଣ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପରିସୃତ ଦ୍ରବଣକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ ।
• ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ସୂଚକ କାଗଜ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ପରିସୃତ ଦ୍ରବଣର pH ସ୍ଥିର କରାଯାଉ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-13 (Activity-13)

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-14 (Activity-14)

ସମାନ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ କିମ୍ବା ସମାନ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ରାଡ଼ିକାଲ ଥିବା ଲବଣଗୁଡ଼ିକ ଏକ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
NaCl ଓ Na₂SO₄ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସେହିପରି ଭାବରେ NaCI ଓ KCI କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

• ପୋଟାସିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ (K₂SO₄), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ (Na₂SO₄), କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ (CaSO₄), ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ (MgSO₄) ଇତ୍ୟାଦି ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NaCl), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ (NaNO₃), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ (Na₂CO₃) ଇତ୍ୟାଦି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ସାଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଏବଂ ଏମୋନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NH₄CI) ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 4 କୃଦନ୍ତ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 4 କୃଦନ୍ତ ପ୍ରକରଣ

କୃତ୍‌ + ଅନ୍ତ = କୃଦନ୍ତ, କୃତ୍‌ – ଧାତୁସହିତ ଯୁକ୍ତ ହେଉଥ୍ବା ପ୍ରତ୍ୟୟ ।
ସାଧାରଣତଃ ଧାତୁ ରୂପ ବା କ୍ରିୟାପଦକୁ “ ତିଙ୍ନ୍ତଂ କହନ୍ତି । ମୂଳଧାତୂରେ କେତେକ ସଂଯୋଜକ ପଦ (ପ୍ରତ୍ୟୟ) ଯୋଗକରି ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ। ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବାକ୍ୟରେ ବିଶେଷ୍ୟ, ବିଶେଷଣ, ଅବ୍ୟୟ, ଅସମାପିକାକ୍ରିୟା ଏବଂ ସମାପିକା କ୍ରିୟାରୂପରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଅନ୍ତି । ମୂଳଧାତୂ (ପ୍ରକୃତି) ସହିତ ଶତୃ, ଶାନଚ୍‌, କ, ଲବତୁ, କା, ଲ୍ଯପ୍‌, ତୂମୁନ୍‌, ଘଞ୍ଚ, ଅଳ୍‌, ଭିନ୍‌, ଲ୍ୟୁଟ୍‌ ପ୍ରଭୃତି “କୃତ” (ପ୍ରତ୍ୟୟ) ଯୋଗ କରାଯାଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଠି କରାଯାଭଥୁବାରୁ ଏହାକୁ “କୃଦନ୍ତଂ କହନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍‌ ‘କୃତ୍‌’ ଯାହାର ‘ଅନ୍ତ’ (ଶେଷ) ରେ ରହିଛି ତାହା କୃଦନ୍ତ । ଯଥା – ଗମ୍‌ ମୂଳଧାତୁର ‘ଚିଙନ୍ତ’ ରେ ‘ଗଚ୍ଛତି’ ହୁଏ ।

“ଗରମ୍‌” ଧାତୁରେ ‘ଲ୍ୟୁଟ୍‌’ କୃତ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକଲେ ହେବ ‘ଗମନମ୍‌’ । ଗମ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = “ଗମନମ୍‌’ ଏହା କୃଦନ୍ତ ପଦ। କୃତ୍‌ + ଅନ୍ତ
ପଠ୍ଧାତୁର ଲଟ୍‌ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନ ରୂପ ପଠଠି, କିନ୍ତୁ ପଠ୍‌ + କ୍କ୍ରା ( କୃତ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ) = ‘ପଠିତ୍ବା’ ଏହା କୃଦନ୍ତ ପଦ । ପଠ୍‌ + ତୁମନ୍‌ = ପଠିତୁମ୍‌

ବିଭିନ୍ନ କୃଦନ୍ତ ପଦର ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ
୧. ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛନ୍‌ ଅପତତ୍‌ ।
Answer:
ବାଳକଟି ଯାଉଯାଉ (ଯାଉଥୁଲାବେଳେ) ପଡ଼ିଗଲା ।

୨. ପୁରସ୍କାରଂ ଲଭ୍ମାନଃ ଛାତ୍ରଃ ଆନନ୍ଦିତଃ ଭବତି ।
Answer:
ପୁରସ୍କାର ଲାଭକରୁଥ୍‌ବା ଛାତ୍ରଟି ଆନନ୍ଦିତ ହେଉଅଛି ।

୩. ଭ୍ରୀତଃ ମୃଗଃ ଧାବତି ।
Answer:
ଡରିଯାଇଥୁବା ହରିଣଟି ଦୌଡୁଛି ।

୪. ଗୋବିନ୍ଦଃ ଗୃହଂ ଗତଃ ।
Answer:
ଗୋବିନ୍ଦ ଘରକୁ ଗଲା ।

୫. ରାମେଣ ରାବଣଃ ହତଃ ।
Answer:
ରାମଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ରାବଣ ହତହେଲା ବା ରାମ ରାବଣକୁ ମାରିଥ୍‌ଲେ ।

୬. ଶିଶୁଃ ଜଳଂ ପୀତବାନ୍‌ ।
Answer:
ଶିଶୁଟି ପାଣି ପିଇଥୁଲା ।

୭. ସନ୍ତାନେଷୁ ମାତୁଃ ସ୍ରେହଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ସନ୍ତାନମାନଙ୍କଠାରେ ମା’ର ସ୍ଵେହ ରହିଛି ।

୮. ରାମସ୍ଯ ଶଶ୍ଵରେ ଭକ୍ତିଃ ଅସ୍ତି ।
Answer:
ରାମର ଶଶ୍ଵରଙ୍କଠାରେ ଭକ୍ତି ଅଛି ।

୯. ସାଧୂନାଂ ଦର୍ଶନଂ ପୁଣ୍ୟମ୍‌ ।
Answer:
“ସାଧୁମାନଙ୍କୁ ଦେଖ୍ବା ପୁଣ୍ୟ” ।

୧୦. ତ୍ବଂ ଚିତ୍ରଂ ଦୃଷ୍ଟା ଉତ୍ତର ଲିଖ ।
Answer:
ତୁମେ ଚିତ୍ରକୁ ଦେଖ୍‌ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

୧୧. ଛାତ୍ରଃ ପଠିତୁଂ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରଟି ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଉଛି ।

ଉପର ଲଖୁତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼କରେ ରେଖାଙ୍କତ ପଦଗୁଡ଼କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର। ମୂଳ ଧାତୁରେ କୃତ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇଛି ।
୧. ଗଚ୍ଛନ୍‌ (ଗମ୍‌ + ଶତୃ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯାଉଯାଉ ବା ଯାଉଥବା ଅବସ୍ାକୁ ବୁ ବୁଝାଉଛି । ଏହା ଅସମାପିକା କ୍ରିୟାବାଚକ ଏବଂ ବାଳକର ବିଶେଷଣ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୨. ଲଭମାନଃ – (ଲଭ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଲାଭକରୁକରୁ ବା ଲାଭ କରୁଥୁବା ଅବସ୍ାକୁ ବୁଝାଉଛି । ଏହା ଅସମାପିକା କ୍ରିୟାବାଚକ ଏବଂ ଛାତ୍ରର ବିଶେଷଣ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୩. ଭୀତଃ – (ଭୀ + କ୍ତ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଡରିଯାଇଥ୍ବା ଅବସୁକୁ ବୁଝାଉଛି। ଏହା ଅତୀତକାଳବୋଧକ ଏବଂ ମୃଗର ବିଶେଷଣ ।
୪. ଗତଃ – (ଗମ୍‌ + କ୍ତ ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଯାଇଥଲା ବା ଗଲା । ଏହା କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଅତୀତକାଳବୋଧକ ସମାପିକାକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଉଛି ।
୫. ହତଃ – (ହନ୍‌ + କ୍ତ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ହତ ହେଲା/ ମରିଗଲା ।
ଏହା କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ସମାପିକାକ୍ରିୟା ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୬. ପୀତବାନ୍‌ – (ପା – କବତୁ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ପିଇଥୁଲା । ଏହା ସମାପିକାକ୍ରିୟାକୁ ବୁଝାଉଛି ।
୭. ସ୍ନେହଃ – (ସ୍ଵିହ୍‌ + ଘଞ୍) ଅର୍ଥାତ୍‌ ସ୍ବେହ ବା ଅନୁରାଗ । ଏହା ବିଶେଷ୍ୟ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୮. ଭକ୍ତିଃ – (ଭଜ୍‌ + କନ୍‌) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଭଳି (ଉପାସନା ବା ବାରମାର ଭଜନ କରିବା) ଏହା ବିଶେଷ୍ୟ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୯. ଦର୍ଶନମ୍‌ – (ଦୃଶ୍‌ + ଲ୍ଯୁଟ୍‌) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଦେଖୁବା ଏହା କ୍ରିୟା ବା ଭାବ ବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।
୧୦. ଦୃଷ୍ଟା – (ଦୃଶ୍‌ + କୁ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଦେଖ୍ସାରି/ ଦେଖ୍କରି/ ଦେଖ୍‌ସାରିଲାପରେ । ଏହା ବାକ୍ଯରେ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଭାବରେ ପୂର୍ବକାଳରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ଏହା ଅବ୍ୟୟ । ଏହିବାକ୍ୟରେ ଦୁଇଟି କ୍ରିୟାପଦ ରହିଛି ଦୃଷ୍ଟା’ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ପୂର୍ବକାଳକୁ ବୁଝାଉଛି ଏହାର କର୍ମ ଚିତ୍ରମ୍‌, ମାତ୍ର ଉତ୍ତରଂ ଲିଖ, ଏଠାରେ “ ଲିଖ’ ସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ପରକାଳକୁ ବୁଝାଉଛି । ସମାପିକାକ୍ରିୟାର କର୍ମ ହେଉଛି ଉତ୍ତରମ୍‌’ । ଦୃଷ୍ଟା + କୃଦନ୍ତ, ଲିଖ – ତିଡନ୍ତ । ତ୍ଵମ୍‌ – “ଦୃଷ୍କା” ଓ “ଲିଖଂ” ଉଭୟ ପଦର କର୍ଭା ।
୧୧. ପଠିତୁମ୍‌ – (ପଠ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌ ) ଅର୍ଥାତ୍‌ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ/ ପଢ଼ିବାକୁ । ଏହା ପରକାଳବୋଧକ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ଏଠାରେ ଗଚ୍ଛତି ସମାପିକାକ୍ରିୟା ତଥା ପୂର୍ବକାଳବୋଧକ । ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରଥମେ ଯାଉଛି, ପରେ ପଢ଼ିବାନିମିତ୍ତ କାମହେବ । ଉଭୟ ପରକାଳ ଏବଂ ପୂର୍ବକାଳର କର୍ଭା “ଛାତ୍ରଃ” । ପଠିତୁଂ ଓ ଗଚ୍ଛତି କ୍ରିୟା ଦୁଇଟି ଜଣେ କର୍ଭାଦ୍ଵାରା ସାଧ୍ତ ହେଉଛି ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
(କ) ଶିଶୁଃ ଧାବନ୍‌ ଅପତତ୍‌ ।
Answer:
ଧାବନ୍‌

(ଖ) ରାମଃ ଗ୍ରାମଂ ଗତବାନ୍‌ ।
Answer:
ଗତବାନ୍‌

(ଗ) ଗୋପାଳଃ ପୁରୀମ୍‌ ଆଗତଃ ।
Answer:
ଆଗତଃ

(ଘ) ମୟା ଜଗନ୍ନାଥ ଦୃଷ୍ଟଃ ।
Answer:
ଦୃଷ୍ଟଃ

(ଙ) ଛାଗଃ ଚରିତୁଂ ଗଚ୍ଛତି ।
Answer:
ଚରିତୁଂ

(ଚ) ରାମସ୍ୟ ଭାଷଣଂ ମଧୁରମ୍‌ ।
Answer:
ଭାଷଣଂ

(ଛ) ତସ୍ୟ ଧନଂ ପ୍ରତି ଲୋଭଃ ନାସ୍ତି ।
Answer:
ଲୋଭଃ

(ଜ) ଶ୍ରବଣଂ କୁରୂ ।
Answer:
ଶ୍ରବଣଂ

(ଝ) ଗୁରୁଜନଂ ସେବମାନଃ ଜନଃ ସୁଖୀ ।
Answer:
ସେବମାନଃ

(୪) ବିଦ୍ୟାଂ ପଠିତ୍ଵା ଜ୍ଞାନୀ ଭବ ।
Answer:
ପଠିତ୍ସା

୨ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫ୍ବାନଂ ପୂରୟତ – (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫପାନ ପୂରଣ କର।)
ଯଥା – (କ) କୃ + ସ୍ବ = କୃତ୍ବା
ତଥା – ନୀ + _________ = ନୀତ୍ବା
Answer:
କ୍ତ୍ଵା (ତ୍ଵା)

_________ + କ୍ବବା = ଶୁତ୍ଵା
Answer:
ଶ୍ରୁ

ସ୍ଥା + _________ = ସୁତ୍ଵା
Answer:
କ୍ତ୍ଵା (ତ୍ଵା)

_________ + _________ = ଜ୍ଞାତ୍ଵା
Answer:
ଜ୍ଞା + କ୍ତ୍ଵା(ତ୍ଵା)

ଯଥା – (ଖ) ଦା + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଦାନମ୍‌
ତଥା – ପଠ୍‌ + _________ = ପଠନମ୍‌
Answer:
ଲ୍ୟୁଟ୍‌/ ଅନଟ୍‌ / ଅନ

_________ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଦର୍ଶନମ୍‌
Answer:
ଦୃଶ୍‌

ଭ୍ରମ୍‌ + _________ = ଭ୍ରମଣମ୍‌
Answer:
ଲ୍ୟୁଟ୍‌/ ଅନଟ୍‌ / ଅନ

_________ + _________ = ବଚନମ୍‌
Answer:
ବଚ୍‌ + ଅନଟ୍‌ (ଲ୍ୟୁଟ୍‌) ଅନ

ଯଥା – (ଗ) ଦୃଶ୍‌ + କ୍ତ = ଦୃଷ୍ଠଃ
ତଥା – କୃଷ୍‌ + କ୍ତ = _________
Answer:
କୃଷ୍ଟଃ

_________ + କ୍ତ = ଶିଷ୍ଠଃ
Answer:
ଶାସ୍‌

ନଶ୍‌ + _________ = ନଷ୍ଠଃ
Answer:
କ୍ତ (ତ)

‘ଶତୃ’ ଓ ‘ଶାନଚ୍‌’
କର୍ଭଵବାଚ୍ୟରେ ବର୍ଭମାନ କାଳରେ ପରସ୍ମୈପଦୀ ଧାତୁରେ “ଶତୃ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ଆତ୍ମନେପଦୀ ଧାତୁରେ ‘ଶାନଚ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ ଉକ୍ତ ପତ୍ୟୟ ନିଷ୍ପନ୍ମପଦ ବିଶେଷଣ । ତେଣୁ ବିଶେଷ୍ୟପଦର ଲିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତ ବଚନ ଅନୁସାରେ ଶତୃ ତଥା ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୁକ୍ତ କୃଦନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ରୂପ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଶତୃ(ଅତ୍‌)
“ଶତୃ” ପ୍ରତ୍ୟୟରୁ “ଅତ୍‌” ଅବଶିଷ୍ଟ ରହେ । ଧାତୁ ପରେ ‘ ଶତୃ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଲେ ତା”ର ସତନ୍ତ ରୂପ (ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ମୁଳରୂପ) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଯଥା – ଗମ୍‌ + ଶତୃ = ଗଚ୍ଛତ୍‌, ପଠ୍‌ + ଶତୃ = ପଠତ୍‌, ଦୃଶ୍‌ + ଶତୃ = ପଶ୍ଯତ୍‌, ଦା + ଶତୃ = ଦଦତ୍‌, ଭୀ + ଶତୃ = ବିଭ୍ୟତ୍‌ ।
ଧାତୁ : ଗମ୍‌ = ଯିବା, ପଠ୍‌ = ପଢ଼ିବା, ଦୃଶ୍‌ = ଦେଖ୍ବା, ଦା = ଦାନ କରିବା, ଭୀ – ଭୟକରିବା

ମନେରଖ
ଧାତୁର ଲଟ୍‌ ଲକାର ପ୍ରଥମ ପୁରୂଷ ବହୁ ବଚନରେ ଶେଷକୁ ` ନ୍ତଂ ବା ‘ତ’ ଥାଏ । ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଦଦତି ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ‘ନ୍ତି’ ବା ‘ତି’ ସ୍ତ୍ରାନରେ ‘ତ୍‌’ କରାଗଲେ ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୁକ୍ତ ମୂଳ କୃଦନ୍ତ ପଦଟି ତିଆରି ହୋଇଥାଏ ।

ଗଚ୍ଛନ୍ତି ରୂ ଗଚ୍ଛତ୍‌ (ଗମ୍‌ + ଶତୃ) ବିଭ୍ୟତି ରୂ ବିଭ୍ୟତ୍‌ (ଭୀ + ଶତୃ) ଦଦତିରୁ ଦଦତ୍‌ (ଦା + ଶତୃ) ଇତ୍ୟାଦି ।

‘ଛି’ ଲୋପପରେ ‘ତ୍‌’ ହୋଇଥୁବା ଶତୃ ପରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ବିଶେଷଣ ହେତୁ ପୁଂଲିଙ୍ଗରେ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦ ପରି ସ୍ତ୍ରୀଲିଇ୍ଗରେ ଙୀପ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୂକ୍ତ ହୋଇ ନଦୀ ଶବ୍ଦପରି ଏବଂ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ ଦଦତ୍‌ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ । ପ୍ରାୟ ‘ତି’ ଲୋପ ହୋଇ ‘ତ୍‌’ ହୋଇଥବା ପଦର ଭୂଭୃତ୍‌ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ମୂଳଧାତୁ	ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିଷ୍ପନ୍ନ ମୂଳକୃଦନ୍ତ ପଦ	ଫୁଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ	କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ
ଗମ୍‌ – (ଯିବା)	ଗଚ୍ଛତ୍‌	ଗଚ୍ଛନ୍‌	ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ	ଗଚ୍ଛତ୍‌
ସ୍ଥା – (ରହିବା)	ତିଷ୍ଠତ୍‌	ତିଷ୍ଠନ୍‌	ତିଷ୍ପନ୍ତୀ	ତିଷ୍ଠତ୍‌
ଦା – (ଦେବା)	ଦଦତ୍‌	ଦଦତ୍‌	ଦଦତୀ	ଦଦତ୍‌
ଭୀ – (ଭୟ କରିବା)	ବିଭ୍ୟତ୍‌	ବିଭ୍ୟତ୍‌	ବିଭ୍ୟତୀ	ବିଭ୍ୟଯତ୍‌
ଶାସ୍‌ – (ଶାସନ କରିବା)	ଶାସତ୍‌	ଶାସତ୍‌	ଶାସତୀ	ଶାସତ୍‌

ଶତୂ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ପ୍ରୟୋଗାତ୍ମକ ଉଦାହରଣ
(କ) ବାଳକଟି ଯାଉଥିବାବେଳେ (ବା ଯାଉଯାଉ କିମ୍ବା ଯାଉଥିବା ବାଳକଟି) ପଡ଼ିଗଲା
ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛନ୍‌ ଅପତତ୍‌ ।
(ଖ) ଯାଉଥିବା ବାଳକଟିକୁ ଦେଖ
ଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ବାଳକଂ ପଶ୍ୟ ।
(ଗ) ଯାଉଥବା ଭିକାରିକୁ ଟଙ୍କାଟିଏ ଦିଅ
ଗଚ୍ଛତେ ଭିକ୍ଷୁକାୟ ଏକଂ ରୂପ୍ୟକଂ ଦେହି ।
(ଘ) ଯାଉଥିବା ବାଳକଟିର ନାମ କ’ଣ ?
ଗଚ୍ଛତଃ ବାଳକସ୍ୟ ନାମ କିମ୍‌ ?
(ଙ) ଝିଅଟି ଯାଉଯାଉ / ଯାଉଥିବାବେଳେ ପଡ଼ିଗଲା ।
ବାଳିକା ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ ଅପତତ୍‌ ।
(ଚ) ଗାଡ଼ିଟି ଯାଉଯାଉ ପଡ଼ିଗଲା ।
ଯାନଂ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଅପତତ୍‌ ।
(ଛ) ଦେଖୁଥିବା / ଚାହୁଁଥିବା ଝିଅର ଘର କେଉଁଠି ?
ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାଃ ବାଳିକାୟାଃ ଗହଂ କୁତ୍ର ?
(ଜ) ଗଛରୁ ପଡ଼ୁଥିବା ଫଳଗୁଡ଼ିକ ଆଣ ।
ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତନ୍ତି ଫଳାନି ଆନୟ ।

ଉପରି ଲିଖ୍‌ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଜଣାଯାଏ ବିଶେଷ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ରୂପ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
ଯଥା – (କ) ବାକ୍ୟରେ ବିଶେଷ୍ୟ ବାଳକଃ ଫୁଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ଥୁବାରୁ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ଯ ଫୁଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ “ଗଚ୍ଛନ୍‌” ହୋଇଛି ।
(ଖ) ବାକ୍ୟରେ ବାଳକଂ ଫୁଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ଥ୍‌ବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ରୂପେ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦର ଫୁଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ରୂପ “ଗଳଚ୍ଛନ୍ତମ୍‌” ହୋଇଛି ।
(ଗ) ବାକ୍ୟରେ “ ଭିକ୍ଷୁକାୟ” ଫୁଂଲିଙ୍ଗ ୪ର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ଥ୍‌ବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦର ଫୁଲିଙ୍ଗ ୪ର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ “ଗଚ୍ଛତେ ହୋଇଛି ।
(ଘ) ବାକ୍ୟରେ “ବାଳକସ୍ଯ’ ଫୁଲିଙ୍ଗ ଷଷ୍ଠୀ ବିଭି ଏକବଚନରେ ଥ୍ବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦର ଫୁଲିଙ୍ଗ ୬ଷ୍ଠୀ ଏକବଚନରେ “ଗଚ୍ଛତଃ” ହୋଇଛି ।
(ଡ) ବାକ୍ୟରେ “ବାଳିକା” ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ “ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ” ହେଲା ।
(ଚ) ବାକ୍ୟରେ “ଯାନ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହୋଇଥୁବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ଗଚ୍ଛତ୍‌ ଶବ୍ଦର କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ‘ଗଚ୍ଛତ୍‌’ ହେଲା ।
(୫) ବାକ୍ୟରେ “ବାଳିକାୟାଃ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍କ ୬ଷ୍ଵୀ ବିଭକ୍ରି ଏକବଚନ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ତା”ର ବିଶେଷଣ ଶବ୍ଦର ସ୍ତରଲିଙ୍ଗ ୬ଷ୍ଠୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ “ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାଃ/ ପଶ୍ୟତ୍‌” ହୋଇଛି ।

(ଜ) ବାକ୍ୟରେ ‘ଫଳାନି” କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବହୁବଚନ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ତା’ର ବିଶେଷଣ ‘ପତତ୍‌” ଶବ୍ଦର କ୍ୟୁବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନରେ ପତନ୍ତି ହୋଇଛି ।
ଏଠାରେ ପତନ୍ତି-ତିଙନ୍ତ ରୂପ ନୁହେଁ – (ପତତ୍‌, ପତନ୍ତୀ, ପତନ୍ତି ଶବ୍ଦରୂପ)

ମନେରଖ
ଭ୍ବାଦିଗଣୀୟ ଓ ଦିବାଦିଗଣାୟ ଧାତୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ “ନ୍‌” ଆଗମନ ହୁଏ – ଯଥା : ଭବତ୍‌ – ଭବନ୍ତୀ, ଗଚ୍ଛତ୍‌ – ଗଚ୍ଛନ୍ତୀ। ଦୀବ୍ୟତ୍‌ – ଦାବ୍ୟନ୍ତୀ, ନଶ୍ଯତ୍‌ – ନଶ୍ୟନ୍ତୀ । ଦିବ୍‌ – ଖେଳିବା ।
ତୁଦାଦି ଗଣୀୟ ଓ ଆକାରାନ୍ତ ଅଦାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ବିକଳ୍ପରେ “ତ୍‌” ର ଆଗମ ହୁଏ । ଯଥା- ତୁଦତ୍‌- ତୂଦତୀ, ତୁଦନ୍ତୀ । ସ୍ନା- ସ୍ନାତୀ, ସ୍ନାନ୍ତୀ। ମାକ ମାତୀ, ମାନ୍ତୀ । ତୁଦ୍‌ – ଫୋଡ଼ିବା ।

କେତେକ ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ମୂଳଧାତୂ, ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗର ଉଦାହରଣ –

ମୂଳଧାତୂ	ଶତୃ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ	ଫୁଲିଙ୍ଗ	ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ
ପଠ୍ (ପଢ଼ିବା) ପ୍ରଛ୍‌ (ପଚାରିବା) ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା) ପା (ପିଇବା) ସ୍ଥା (ରହିବା) କୃ (କରିବା) ଦା (ଦେବା) ଅସ୍‌ (ହେବା) ଭୀ (ଭୟ କରିବା) ଶୁ (ଶୁଣିବା) କରୀ (କିଣିବା) ଗୈ (ଗାଭବା) ହନ୍‌ (ହତ୍ୟାକରିବା)	ପଠତ୍ ପୂଚ୍ଛତ୍‌ ପଶ୍ୟତ୍‌ ପିବତ୍‌ ତିଷ୍ଠତ୍‌ କୁର୍ବତ୍‌ ଦଦତ୍‌ ସତ୍‌ ବିଭ୍ୟତ୍‌ ଶୃଣ୍ଧତ୍‌ କ୍ରୀଣତ୍‌ ଗାୟତ୍‌ ଘ୍ନତ୍‌	ପଠନ୍ ପୂଚ୍ଛନ୍ ପଶ୍ୟନ୍ ପିବନ୍ ତିଷ୍ଠନ୍ କୁର୍ବନ୍ ଦଦତ୍ ବିଭ୍ୟତ୍ ସନ୍ ଶୃଣ୍ଵନ୍ କ୍ରୀଣନ୍ ଗାୟନ୍ ଘ୍ନନ୍	ପଠନ୍ତୀ ପୃଛ୍ଛନ୍ତୀ ପଶ୍ୟନ୍ତୀ ପିବନ୍ତୀ ତିଷ୍ଠନ୍ତୀ କୁର୍ବତୀ ଦଦତୀ ସତୀ ବିଭ୍ୟଯତୀ ଶୃଣ୍ଧତୀ କ୍ରୀଣତୀ ଗାୟନ୍ତୀ ଘ୍ନନ୍ତୀ

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥନଂ ପୂରୟତ। (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ଯସ୍ଥନ ପୂରଣ କର।) (ପ୍ରଶ୍ରସହ ଉତ୍ତର)
ଯଥା:- ଭୂ + ଶତୃ = ଭବତ୍‌ – ପୁଂଲିଙ୍ଗେ ଭବନ୍‌ – ସ୍ପୀଲିଙ୍ଗେ ଭବନ୍ତୀ
ତଥା ଜ୍ଞା + ଶତୃ = ଜାନତ୍‌ – ଫୁଲିଙ୍ଗେ ଜାନନ୍‌ – ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗେ ଜାନନ୍ତୀ
ନୀ + ଶତୃ = ନୟତ୍‌ – ଫୁଲିଙ୍ଗେ ନୟନ୍‌ – ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗେ ନୟନ୍ତୀ
ହସ୍‌ + ଶତୃ = ହସତ୍‌ – ଫୁଲିଙ୍ଗେ ହସନ୍‌ – ସ୍ତ୍ରଲିଙ୍ଗେ ହସନ୍ତୀ
ରକ୍ଷ୍‌ + ଶତୃ = ରକ୍ଷତ୍‌ – ଫୁଲିଙ୍ଗେ ରକ୍ଷନ୍‌ – ସ୍ତରଲିଙ୍ଗେ ରକ୍ଷନ୍ତୀ
ଶାସ୍‌ + ଶତୃ = ଶାସତ୍‌ – ଫୁଲିଙ୍ଗେ ଶାସତ୍‌ – ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗେ ଶାସତୀ

୨ । ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।)
ଯଥା – ଗମନଂ କୁର୍ବନ୍‌ ବା ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ଗଚ୍ଛନ୍‌
ଗମନଂ କୁର୍ବତୀ ବା ଗଚ୍ଛତି ଯା = ଗଛ୍ଛନ୍ତୀ
ଗମନଂ କୁର୍ବତ୍‌ ବା ଗଚ୍ଛତି ଯତ୍‌ = ଗଚ୍ଛତ୍‌

ତଥା – ଗାନଂ କୁର୍ବନ୍‌ – (ଗାୟତି + ଯଃ) ଗାୟନ୍‌, ଗାୟତି ଯା – ଗାୟନ୍ତୀ, ଗାୟତି ଯତ୍‌ – ଗାୟତ୍‌
ସ୍ମରଣଂ କୁର୍ବନ୍‌ – (ସ୍ମରତି ଯଃ) – ସରନ୍‌, ସୁରତି ଯା – ସୁରନ୍ତୀ, ସୁରତି ଯତ୍‌ – ସୁରତ୍‌

ପଠତି ଯଃ – ପଠନ୍‌
ପଶ୍ୟତି ଯା – ପଶ୍ୟନ୍ତୀ
ଶୃଣୋତି ଯା – ଶୃଣ୍ଵତୀ
ପାନଂ କୁର୍ବନ୍‌ – ପିବନ୍‌
କରୋତି ଯତ୍‌ – କୁର୍ବତ୍‌
ପତତି ଯତ୍‌ – ପତତ୍‌
ଧାବତି ଯଃ – ଧାବନ୍‌
ପଠତଃ ଯୌ – ପଠନ୍ତୌ
ପଠନ୍ତି ଯେ – ପଠନ୍ତଃ
ପତନ୍ତି ଯାନି – ପତନ୍ତି
ପଶ୍ୟନ୍ତି ଯାଃ – ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟଃ

ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ (ଆନ, ମାନ, ଈନ)
“ଶତୃ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ପରି “ଶାନଚ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଆତ୍ମନେପଦୀ ଧାତୁ ପରେ *ଶାନଚ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ ।

ଦୁଇଟି କ୍ରିୟା ଏକକାଳରେ ସମାହିତ ହେଲେ ହେଁ ମଧ୍ଯରୁ ପୂର୍ବ କ୍ରିୟାରେ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୁକ୍ତ ଶବ୍ଦର ଫୁଲିଙ୍ଗରେ “ବାଳକ” ଶବ୍ଦ ପରି, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଟାପ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟଯୁକ୍ତ ହୋଇ “ଲତା” ଶବ୍ଦ ପରି ଏବଂ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ “ଫଳ” ଶବ୍ଦ ପରି ହୁଏ ।

ଯଥା – (୧) ପୁରସ୍କାର” ଲଭମାନଃ ବାଳକଃ ହସତି ।
Answer:
ପୁରସ୍କାର ପାଇଥବା ପିଲାଟି ହସୁଛି ।

(୨) ପିତରୌ ସେବମାନଃ ପୁତ୍ରଃ ସୁଖୀ ଭବତି ।
Answer:
ବାପମାଆଙ୍କୁ ସେବା କରୁଥିବା ପୁଅ ସୁଖୀ ହୁଏ ।

(୩) ଗୁରୁଜନେଭ୍ୟଃ ଲଜ୍ଜମାନା ବାଳିକା ନ ବଦତି ।
Answer:
ଗୁରୁଜନଙ୍କୁ ଲାଜକରି ଝିଅଟି କିଛି କହୁନାହିଁ ।

(୪) କମ୍ପମାନଂ ପୁଷ୍ପଂ ଭୂମୌ ଅପତତ୍‌ ।
Answer:
ଦୋହଲୁଥ୍ବା ଫୁଲଟି ତଳେ ପଡ଼ିଗଲା ।

(୧) ବାକ୍ୟରେ ଲଭମାନଃ (ପାଉଥ୍ବା) (ଲଭ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) ୧ମା ବିଭକ୍ତ ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ “ବାଳକଃ”ର ବିଶେଷଣ ।
(୨) ବାକ୍ୟରେ ସେବମାନଃ (ସେବା କରୁଥ୍ବା) (ସେବ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) ଫୁଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକି ଏକବଚନ ‘ପୁତ୍ରଃ’ର ବିଶେଷଣ ।
(୩) ବାକ୍ୟରେ ଲଳ୍ଜମାନା (ଲାଜ କରୁଥ୍ବା) (ଲଢ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ + ଟାପ୍‌) ସ୍କତୀଲିଙ୍କ ୧ମା ବିଭକି ଏକବଚନ ବାଳିକାର ବିଶେଷଣ ।
(୪) ବାକ୍ୟରେ କମ୍ପମାନଂ (ଦୋହଲୁଥ୍ବା) (କମ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) କ୍ଆୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭଲି ଏକବଚନ ‘ପୁଷ୍ଂ’ର ବିଶେଷଣ । ଭ୍ବାଦିଗଣୀୟ, ତୁଦାଦିଗଣୀୟ, ଚୂରାଦିଗଣୀୟ ଓ ଦିବାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁ ପରସ୍ଥିତ ଶାନଚ୍‌ ସ୍ଥାନରେ “ମାନ୍‌” ହୁଏ । ଲଟ୍‌ ଲକାର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ଯେଉଁ ରୂପ ହୁଏ ସେଥ୍‌ରୂ “ତେ” ପରିବର୍ଭେ “ମାନ” ଲଗାଇଲେ ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ଯୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
ଯଥା – ବୃତ୍‌ – ବର୍ଭତେ – ବର୍ଭମାନ (ବୃତ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) (ହୋଇଥ୍ବା)

ବୃଧ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ବର୍ଵମାନ (ବଢ଼ିଥ୍‌ବା), ଦୀପ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ଦୀପ୍ଯମାନ (ଆଲୋକିତ ହୋଇଥ୍ବା)
ସେବ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ସେବମାନ (ସେବା କରୁଥ୍ବା)

ମନେରଖ – ଯେଉଁ ଧାତୁମାନଙ୍କର ଲଟ୍‌କାର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନରେ “ଆତେ) ଲାଗିଥାଏ (ଯଥା – ଶୀ – ଶୟାତେ, କୃ – କୁର୍ବାତେ, କ୍ରୀ – କ୍ରୀଣାତେ, ଅଧ୍‌ + ଇ = ଅଧୀୟାତେ) ସେହି ଧାତୁମାନଙ୍କର ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟରେ “ଆନ୍‌” ହୁଏ ।
ଶୀଙ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ଶୟାନ (ଶୋଇଥ୍ବା), କୀ + ଶାନଚ୍‌ – କ୍ରୀଣାନ (କିଣୁଥ୍ବା)
କୃ + ଶାନଚ୍‌ = କୁର୍ବାଣ (କରୁଥ୍ବା), ଅଧ୍‌ + ଇ + ଶାନଚ୍‌ = ଅଧୀୟାନ (ପଢ଼ୁଥ୍ବା )
କିନ୍ତୁ “ଆସ୍‌’ ଧାତୁରେ “ ଶାନଚ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେଲେ – ଶାନଚ୍‌ ସାନରେ “ଭନ” ହୁଏ । ଯଥା – ଆସ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ଆସୀନ (ବସିଥ୍ବା)

ବିଭିନ୍ମ ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ
୧ । ଆସୀନଂ ଯୁବକଂ ପଶ୍ୟ । (ବସିଥୁବା ଯୁବକଙ୍କୁ ଦେଖ) ।
ଯୁବକର ବିଶେଷଣ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ହେତୁ ଆସୀନଂ (ଆସ୍‌ + ଶାନଚ୍‌) ଫୁଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭଳି ଏକବଚନ ହୋଇଛି ।
୨ । ଶୟାନଂ ବାଳକଂ ନ ଉତ୍ଜାପୟ । ( ଶୋଇଥ୍‌ବା ବାଳକକୁ ଉଠାଅ ନାହିଁ।)
ଏଠାରେ ବାଳକଂ ଫୁଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ତା’ର ବିଶେଷଣ ଶୟାନଂ ( ଶୀଙ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ ) ଫୁଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ବିଭକ୍ତ ଏକବଚନ ହୋଇଛି ।
(କର୍ମବାଚ୍ୟ ଓ ଭାବବାଚ୍ୟରେ ମଧ୍ଯ ଶାନଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । ତେନ ପଠ୍ୟମାନଂ ଶ୍ଳୋକମ୍‌ ଅହଂ ଶୃଣୋମି ।
ସେ ପଢ଼ୁଥୁବା ଶ୍ଳୋକକୁ ମୁଁ ଶୁଣୁଛି । (ପଠ୍‌ + କର୍ମଣି ଶାନଚ୍‌ )

ଅଭ୍ୟାସ
୧ । ଅଧସ୍ତନପଦାନାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ଲିଖତ। ( ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ପଦମାନଙ୍କର ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲେଖ।)
ସେବମାନଃ, ବିଦ୍ୟମାନଃ, ବର୍୍ ମାନଃ, କମ୍ପାମାନଃ, ଶୟାନଃ, ଆସୀନଃ, ଅଧୀୟାନଃ, କୁର୍ବାଣା
Answer:
ସେବମାନଃ = ସେବ୍‌ + ଶାନଚ୍‌
ବିଦ୍ୟମାନଃ = ବିଦ୍‌ + ଶାନଚ୍‌
କମ୍ପମାନଃ = କମ୍ପ + ଶାନଚ୍‌
ଶୟାନଃ = ଶୀ + ଶାନଚ୍‌
ଆସୀନଃ = ଆସ୍‌ + ଶାନଚ୍‌
ଅଧୀୟାନଃ = ଅଧ୍‌ + ଭ + ଶାନଚ୍‌
କୁର୍ବାଣା = କୃ + ଶାନଚ୍‌ (ସ୍ତୀ)

୨ । ଭଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ପଫାନଂ ପୂରୟତ। (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫ୍ରାନ ପୂରଣ କର।)
ଯଥା – ଶୁଭ୍‌ + ଶାନଚ୍‌ = ଶୋଭମାନଃ
ଯଥା – ______________ + ଶାନଚ୍‌ = ବେପମାନଃ
Answer:
ବେପ୍‌

ମନ୍‌ + ______________ = ମନ୍ୟମାନଃ
Answer:
ଶାନଚ୍‌

______________ + ______________ = ବର୍ତମାନଃ
Answer:
ବୃତ୍‌ + ଶାନଚ୍‌

______________ + ଶାନଚ୍‌ = ଯତମାନଃ
Answer:
ଯତ୍‌

ଆସ୍‌ + ______________ + ଟାପ୍‌ = ଆସୀନା
Answer:
ଶାନଚ୍‌

ଦା + ______________ = ଦଦାନଃ
Answer:
ଶାନଚ୍‌

୩ । ଏକ ପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।)
ଦତ୍ତେ ଯଃ, ଲାଭଂ କୁର୍ବନ୍‌, ଶୟନଂ କୁର୍ବାଣ, ଲଭତେ ଯା, ବେପତେ ଯତ୍‌, କମ୍ପନ୍ତେ ଯେ, ଲଭତେ ଯତ୍‌, କୁରୁତେ ଯଃ, ଦାନଂ କୁର୍ବାଣା ।
Answer:
ଦତ୍ତେ ଯଃ – ଦଦାନଃ
ଲାଭଂ କୁର୍ବନ୍‌ – ଲଭମାନଃ
ଶୟନଂ କୁର୍ବାଣଃ – ଶୟାନଃ
ଲଭତେ ଯା – ଲଭମାନା
ବେପତେ ଯତ୍‌ – ବେପମାନମ୍‌
କମ୍ପନ୍ତେଯେ – କମ୍ପମାନାଃ
ଲଭତେ ଯତ୍‌ – ଲଭମାନମ୍‌
କୁରୁତେ ଯଃ – କୁର୍ବାଣଃ
ଦାନଂ କୁର୍ବାଣା – ଦଦାନା

ସାଧାରଣତଃ ବାକ୍ୟରେ ପୂର୍ବକାଳ ବୋଧକ (ପ୍ରଥମ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଉଥ୍ବା କ୍ରିୟା) ଅସାମାପିକା କ୍ରିୟାପଦ ଗଠନ ପାଇଁ “ କ୍ତ୍ରାଂ ପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ସମାପିକା କ୍ରିୟା (ପରେ ହେଉଥୁବା କ୍ରିୟା) ଏବଂ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟାର କର୍ତା ସମାନ ହେଲେ ଧାତୁରେ ଏହି ‘କ୍ତ୍ରାଂ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଯଥା – ରାମଃ ଖାଦିତ୍ଵା ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

‘କ୍ତ୍ୱା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ (ତ୍ୱା)
ରାମ ଖାଇସାରି ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲା । ଏଠାରେ ‘ ଖାଦିତ୍ଵା’ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ପୂର୍ବକାଳବୋଧକ ଅର୍ଥାତ୍‌ ପ୍ରଥମେ ଖାଇବା କାମ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଉଛି ତା”ପରେ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଯିବା କାମ (ଅଗଚ୍ଛତ୍‌) ସମାପିକା କ୍ରିୟା ପରକାଳରେ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଉଛି । ଉଭୟ କ୍ରିୟାର କର୍ତା ରାମ । ତେଣୁ ପୂର୍ବକାଳରେ ଖାଦିତ୍ସା (ଖାଦ୍‌ + କ୍ତ୍ୱା) ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି । ସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟାର କର୍ତା ପୃଥକ୍‌ ହେଲେ “କ୍ତ୍ୱା” ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ନାହିଁ । “କ୍ତ୍ୱା” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ।

ସାଧାରଣତଃ ଦେଖ୍‌, ଶୁଣି, ପଢ଼ି, ଖାଇ, ଯାଇ, ହସି, ଜାଣି ବା ଦେଖ୍ବା ପରେ ଶୁଣିବା ପରେ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥ ବୁଝାଉଥୁଲେ ଏହି “କ୍ତ୍ୱା” ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।

କେତେକ ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ –
୧ । ତବ ବଚନ ଶ୍ରୁତ୍ଵା ହରିଃ ଅକୁପ୍ୟତ୍‌ । (ଶୁ + କ୍କ)
ତୁମ କଥା ଶୁଣି ହରି ରାଗିଥୁଲା ।
୨ । ଗୋପାଳଃ ଗାଃ ଦୁଗ୍ଦୟ ବିପଣୀଂ ନୟତି (ଦୁହ୍‌ + କ୍ଲ୍ଵା)
ଗୋପାଳ ଗାଭ ଦୁହିଁ ବଜାରକୁ ନେଉଛି ।
୩ । ତ୍ବଂ ଚିତ୍ରଂ ଦୃଷ୍ଟା ଉତ୍ତରଂ ଲିଖ । (ଦୃଶ୍‌ + କା)
ତୁମେ ଛବି ଦେଖ୍‌ ଉତ୍ତର ଲେଖ ।

ମନେରଖ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ନ ହୋଇଥୁବା ଧାତୁରେ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଅର୍ଥରେ ‘କ୍ସ୍ଵା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ସେହି ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଅର୍ଥରେ ପ୍ର, ପରା ପ୍ରଭୃତି ଉପସର୍ଗ, ନମସ୍‌, ପୁରସ୍‌, ତିରସ୍‌ ପ୍ରଭୂତି ଭପପଦ ଯୁକ୍ତ ଧାତୁରେ ‘କ୍ଲ୍ଵା’ ସ୍ମ୍ରାନରେ ‘ଲ୍ୟପ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଆଦେଶ ହୁଏ । ଉପସର୍ଗହୀନ ଧାତୁରେ ‘କ୍ଲ୍ଵା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଧାତୁରେ ‘ଲ୍ୟପ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଧାତୁ ପୂର୍ବରେ “ନଞ୍” ରହିଲେ ‘କ୍ଲ୍ଵା’ ରହେ ।

ଉଦାହରଣ-
୧ । ବିଦ୍ୟାଳୟମ୍‌ ଆଗତ୍ୟ ପଠିଷ୍ୟସି । – ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଆସି ପଢ଼ିବ ।
ଏଠାରେ ଆ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଗମ୍‌ ଧାତୁରେ “ଲ୍ୟପ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୋଇଛି । ଆ + ଗମ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଆଗତ୍ୟ ।
୨ । ପୁସ୍ତକମ୍‌ ଆନୀୟ ଆଗଚ୍ଛ ।
ବହିକୁ ଆଣି ଆସ । ଏଠାରେ ଆ + ନା + ଲ୍ୟପ୍‌ ଆନୀୟ ହୋଇଛି ।

କ୍ଲ୍ଵା ଏବଂ ଲ୍ୟପ୍‌ ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ
ଦା + ସ୍ତ୍ର = ଦୁ (ଦାନକରି)
Answer:
ପ୍ର + ଦା + ଲ୍ଯପ୍‌ = ପ୍ରଦାୟ (ଦାନକରି / ପ୍ରଦାନ କରି)

ଗ୍ରହ୍‌ + କ୍ଷ୍ବା = ଗୃହୀତ୍ବା (ଗ୍ରହଣକରି )
Answer:
ସମ୍‌ + ଗ୍ରହ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ସଂଗୃହ୍ଯ (ଗ୍ରହଣକରି/ ସଂଗ୍ରହକରି)

ନୀ + ସ୍ଵ = ନୀତ୍ସା (ନେଇ)
Answer:
ଆ + ନୀ + ଲ୍ଯପ୍‌ = ଆନୀୟ (ଆଣି)

ହନ୍‌ + କ୍କ୍ରା + ହତ୍ବା (ହତ୍ଯାକରି)
Answer:
ନି + ହନ୍‌ + ଲ୍ଯପ୍‌ = ନିହତ୍ୟ (ନିହତକରି)

ଜ୍ଞା + ସ୍ତ୍ରା = ଜ୍ଞାତ (ଜାଣି)
Answer:
ବି + ଜ୍ଞା + ଲ୍ଯପ୍‌ = ବିଜ୍ଞାୟ (ଜାଣି)

ନମ୍‌ + ସ୍ତ୍ରା = ନତ୍ସା (ନମସ୍କାର କରି)
Answer:
ପ୍ର + ନମ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = (ପ୍ରଣମ୍ଯ) (ପ୍ରମାଣକରି)

କୃ + ସ୍ତର = କୃତ (କରି)
Answer:
ପୁରସ୍‌ + କୃ + ଲ୍ଯପ୍‌ = ପୁରସ୍କୃତ୍ଯ (ପୁରସ୍ତାର ଦେଇ)

କେତେକ “କ୍ତ୍ଵା” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ
ଭୂ + କ୍ତ୍ଵା = ଭୁତ୍ନା (ହୋଇ)
Answer:
ବାଚାଳଃ ଭୂତ୍ସା ଅଧୁଳଂ ମା ବଦ ।

ଭୀ + କ୍ତ୍ଵା = ଭୀତ୍ନା (ଡରି)
Answer:
ସିଂହାତ୍‌ ଭୀତ୍ସା ମୃଗଃ ପଳାୟତେ ।

କ୍ରୀ + କ୍ତ୍ଵା = କୀତା ( କିଣି)
Answer:
ପୁସ୍ତକଂ କ୍ରୀତ୍ଵା ପାଠଂ ପଠ ।

ପା + କ୍ତ୍ଵା = ପୀତ୍ସା ( ପାନ କରି)
Answer:
ଜଳଂ ପୀତ୍ସା ଶୟନଂ କୁରୁ ।

ପା + କ୍ତ୍ଵା = ପାତ୍ସା ( ରକ୍ଷାକରି)
Answer:
ଦୁଃଖାତ୍‌ ପାତ୍ଆା ହରିଃ ପିତା ଭବତି ।

ସ୍ଥା + କ୍ତ୍ଵା = ସୁତା (ରହି)
Answer:
ଗ୍ରାମେ ସ୍ଥିତ୍ଵା କୃଷିଂ କୁରୁ ।

ଗ୍ରନୁ + କ୍ତ୍ଵା = ଗ୍ରଥ୍ତ୍ଵା (ଗୁନ୍ଦି)
Answer:
ପୁଷ୍ପାଣି ଗ୍ରଥତ୍ଵା ମାଳାଂ କୁରୁ ।

ଚି + କ୍ତ୍ଵା = ଚିତ୍ସା (ତୋଳି) ଚୟନ କରି
Answer:
ପୁଷ୍ପାଣି ଚିତ୍ସା ମନ୍ଦିରଂ ନୟତ ।

ଦା + କ୍ତ୍ଵା = ଦଭୁା (ଦେଇ)
Answer:
ମହ୍ୟଂ ଧନଂ ଦତ୍ସା ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛ ।

ବଚ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଉକ୍ତ (କହି)
Answer:
ସତ୍ୟମ୍‌ ଉକ୍କ୍କା ସତବାଦୀ ଭବ ।

ଦୃଶ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଦୃଷ୍ଟା (ଦେଖ୍‌)
Answer:
ସଃ ମାଂ ଦୁଷ୍ଟା କାର୍ଯ୍ୟ କରୋତି ।

ପ୍ରଛ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ପୃଷ୍ଠା (ପଚାରି)
Answer:
ପିତର ପୃଷ୍ଠା କାର୍ଯ୍ୟଂ କୁରୁ ।

ବନ୍ଧ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ବଢ୍ବା (ବାନ୍ଧି)
Answer:
କାଷ୍ଟା ନି ବଦ୍ଧ୍ଵା ପୁତ୍ରାନ୍‌ ଉକ୍ଜୁଂ ପିତା ଅବଦତ୍‌ ।

ଦହ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଦଗୁ। (ପୋଡ଼ି/ ଦହନ କରି)
Answer:
ଗୃହଂ ଦଗ୍ଧ୍ଯା ପାଫ ମା କୁରୁ ।

ଦୁହ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଦୁଗୁ, (ଦୁହିଁ / ଦୋହନ କରି)
Answer:
ଗାଃ ଦୁଗ୍ଧା ବିପଣୀଂ ଦୁଗୁଂ ନୟତ ।

ଲଭ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଲୁ । (ଲାଭକରି)
Answer:
ପୁରସ୍କାରଂ ଲବ୍ଧା ସୁଖୀ ଭବ ।

ପଚ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ପକ୍କା (ରାନ୍ଧି)
Answer:
ସୟଂ ପକ୍ଫ୍ମା ଅହଂ ଖାଦିତବାନ୍‌ ।

ଯଜ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଭଷ୍ଟା (ଯଜ୍ଞକରି)
Answer:
ସାଧବଃ ଭଷ୍ଟା ସନ୍ତୁଷ୍ଟାଃ ଭବନ୍ତି ।

ଭୁଜ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଭୁଲା (ଭୋଗକରି)
Answer:
ସାମାନ୍ୟାଃ ଓଦନଂ ଭୁକ୍କା ସୁଖ୍‌ନଃ ଭବନ୍ତି ।

ସହ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ସୋଢା (ସହି)
Answer:
ଦୁଃଖଂ ସୋଢ୍ଵା ସୁଖଂ ଲଭସ ।

ବହ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଉଢ୍ବା (ବହନକରି)
Answer:
ସଃ ସର୍ବମ୍‌ ଉଦ୍ଵା ନୟତି ।

ବସ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା = ଉଷିତ୍ବା (ବାସକରି)
Answer:
କୃଷକଃ ଗ୍ରାମେ ଉଷିତ୍ଵା କୃଷିଂ କରୋତି ।

କେତେକ ଲ୍ୟପ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ
ପ୍ର + ବିଶ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପ୍ରବିଶ୍ଯ (ପ୍ରବେଶ କରି)
Answer:
ଚୌରଃ ଗୃହେ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ସର୍ବମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ ।

ଉପ + ବିଶ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଉପବିଶ୍ଯ (ବସି)
Answer:
ଅତ୍ର ଉପବିଶ୍ୟ ପାଠ ପଠତି ବାଳଃ ।

ପ୍ର + ଦା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପ୍ରଦାୟ (ପ୍ରଦାନକରି)
Answer:
ଦକ୍ଷିଣାଂ ପ୍ରଦାୟ ଗୃହଂ ଗଚ୍ଛ ।

ଆ + ଦା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଆଦାୟ (ଆଣି)
Answer:
ପୁଷ୍ପାଣି ଆଦାୟ ପୂଜନଂ କୁରୁ ।

ପ୍ର + ବସ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପୋଷ୍ୟ (ପ୍ରବାସ କରି / ବାସକରି) ବସ୍‌ – ବସତି (ବାସକରୁଛି)
Answer:
ବାଳକଃ ସୁବସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରବସ୍ୟ ସୁଖୀ ଭବତି ।

ସମ୍‌ + ଚି + ଲ୍ୟପ୍‌ = ସଞ୍ଚତ୍ଯ (ସଞ୍ଚୟ କରି)
Answer:
ଧନଂ ସଞ୍ଚୁତ୍ୟ କିଂ କରିଷ୍ୟସି ?

ସମ୍‌ + ଚିନ୍ତ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ସଞ୍ଚନ୍ୟଯ (ଚିନ୍ତାକରି )
Answer:
ଅଧୁକଂ ସଞ୍ଚୁନ୍ତ୍ୟ କଃ ଲାଭଃ ?

ପ୍ର + ନମ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପ୍ରଣମ୍ୟ/ ପ୍ରଣତ୍ଯ (ପ୍ରଣାମ କରି)
Answer:
ଦେବଂ ପ୍ରଣମ୍ୟ ବିଦେଶଂ ଗଚ୍ଛ ।

ଆ + ଗମ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଆଗମ୍ୟ/ ଆଗତ୍ୟ (ଆସି)
Answer:
ଅତ୍ର ଆଗତ୍ୟ ସତ୍ୟଂ ବଦ ।

ନି + ଶମ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ନିଶମ୍ୟ (ଶୁଣି)
Answer:
ସର୍ବଂ ନିଶମ୍ୟ ନୀରବଂ ତିଷ୍ଠ ।

ନି + ଶମ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ନିଶାମ୍ୟ (ଦେଖ୍‌)
Answer:
ସଃ ମାଂ ନିଶାମ୍ୟ ଅହସତ୍‌ ।

ପ୍ର + ଆପ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପ୍ରାପ୍ଯ (ପାଇ/ ଲାଭକରି)
Answer:
ପାରିଶ୍ରମିକଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଶ୍ରମିକାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ।

ଅଭି + ଧା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଅଭିଧାୟ (କହି)
Answer:
ସର୍ବମ୍‌ ଅଭିଧାୟ ପୁତ୍ରଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

ପରି + ଧା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପରିଧାୟ (ପିନ୍ଧି)
Answer:
ନବବସ୍ତ୍ରଂ ପରିଧାୟ ବହିଃ ଗଚ୍ଛ ।

ବି + ହା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ବିହାୟ (ତ୍ୟାଗକରି)
Answer:
ସର୍ବଂ ବିଦାୟ କିଂ କରିଷ୍ୟତି ?

ବି + ଧା + ଲ୍ୟପ୍‌ = ବିଧାୟ (କରି)
Answer:
ସର୍ବଂ ବିଧାୟ କ୍ଲାନ୍ତଃ ଅଭବତ୍‌ ।

ବି + ଲୋକ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ବିଲୋକ୍ୟ (ଦେଖ୍‌)
Answer:
ସଃ ତ୍ଵାଂ ବିଲୋକ୍ୟ ବଦିଷ୍ଯତି ।

ଉପ + ଇ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଭପେତ୍ୟ (ନିକଟକୁ ଯାଇ)
Answer:
ପିତରମ୍‌ ଉପେତ୍ୟ ବଦିଷ୍ୟାମି ।

ଉତ୍‌ + ସ୍ତ୍ରା + ଲ୍ୟପ୍‌ =ଉଦ୍ନାୟ (ଉଠି)
Answer:
ପ୍ରାତଃ ଉତ୍‌ଥାୟ ବ୍ୟାୟାମଂ କୁରୁ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ପ୍ରକୃତିଂ ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ନିରୂପୟତ। (ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିରୂପଣ କର।)
କୃଷ୍ଟା, ବିହାୟ, ଭତ୍ଜାୟ, ପରିଧାୟ, ଆଗମ୍ୟ, ଲଢ୍ସା, ଭୀତ୍ନା, ରୂଦିତ୍ବା
Answer:
କୃଷ୍ଣା = କୃଷ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା, ବିହାୟ = ବି + ହା + ଲ୍ୟପ୍‌, ଉଦ୍ନାୟ = ଉତ୍‌ + ସ୍ଥା + ଲ୍ୟପ୍‌, ପରିଧାୟ = ପରି + ଧା + ଲ୍ୟପ୍‌ , ଆଗମ୍ୟ = ଆ + ଗମ୍‌ + ଲ୍ୟପ୍‌, ଲଦା = ଲଭ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା, ଭୀତ୍ଵା = ଭୀ + ସ୍ତ୍ର, ରୁଦିତ୍ଵା = ରୁଦ୍‌ + କ୍ତ୍ଵା ।

୨ । ଏକ ପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥପ୍ରକାଶ କର।)
ପ୍ରବାସାତ୍‌ ପରମ୍‌, ପ୍ରଦାନାତ୍‌ ଅନନ୍ତରମ୍‌, ଦାନଂ କୃତ୍ବା, ଶ୍ରବଣାତ୍‌ ଅନନ୍ତରମ୍‌, ଅବଲୋକ ନାତ୍‌ ପରମ୍‌ ।
Answer:
ପ୍ରବାସାତ୍‌ ପରମ୍‌ – ପ୍ରୋଷ୍ଯ,
ପ୍ରଦାନାତ୍‌ ଅନନ୍ତରମ୍‌ – ପ୍ରଦାୟ,
ଦାନଂ କୃତ୍ସା – ଦକ୍ସଵା,
ଶ୍ରବଣାତ୍‌ ଅନନ୍ତରମ୍‌ – ଶ୍ରୁତ୍ଵା,
ଅବଲୋକନାତ୍‌ ପରମ୍‌ – ଅବଲୋକ୍ୟ

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫ୍ରାନଂ ପୂରୟତ । (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫ୍ରାନନଂ ପୂରଣ କର ।)
ଯଥା – ବି + କ୍ଥ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ବିକୀର୍ଯ୍ୟ
ତଥା – ବି + ସ୍ତ୍ଥ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ______________
Answer:
ଉଇ ବିସ୍ତୀର୍ଯ୍ଯ

ନି + ଶମ୍‌ + ______________ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ନିଶମ୍ୟ
Answer:
ଣିଚ୍‌

ପ୍ର + ______________ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ପ୍ରୋଷ୍ୟ
Answer:
ବସ୍‌

ଅଧୂ + ବସ୍‌ + ______________ = ଅଧୁଷ୍ୟ
Answer:
ଉଇ ଲ୍ୟପ୍‌

ଭତ୍‌ + ______________ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଭଦୃତ୍ୟ
Answer:
ସୃ

ନି +______________ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ନିହତ୍ୟ୍‌
Answer:
ହନ୍‌

ଉପ + ______________ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଭପସୃତ୍ୟ
Answer:
ସୃ

ଅଧ + ସୁ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ______________
Answer:
ଅଧୁଧଷ୍ଠାୟ

______________ + ସୃ + ଲ୍ୟପ୍‌ = ଅପସୂୃତ୍ୟ୍‌ ଉଚ
Answer:
ଅପ

ତୁମୁନ୍‌ (ତୁମ୍‌)
ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ନିମିତ୍ତାର୍ଥବୋଧକ ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା ଏବଂ ସମାପିକାକ୍ରିୟାର କର୍ତା ସମାନ ବା ଏକ ହୋଇଥୁଲେ ନିମିତ୍ତାର୍ଥବୋଧକ (ଭବିଷ୍ୟତ ବା ପରକାଳକୁ) ବୁଝାଉଥୁବା ଧାତୁରେ ତୁମୁନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । ସାଧାରଣତଃ ନିମନ୍ତେ, ପାଇଁ ଅର୍ଥରେ ଏହାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ। ତୁମୁନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ।
ଉଦାହରଣ – (୧) ଅହଂ ନୃତ୍ଯ’ ଦରଷୁଂ ଗମିଷ୍ଯାମି ।
ମୁଁ ନାଚ ଦେଖବାକୁ ଯିବି । ଦେଖ୍‌ବାକୁ ପରକାଳକୁ ବୁଝାଉଛି। ତେଣୁ ଦ୍ରଷଟଂ (ଦୃଶ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌) ଅସମାପିକା କ୍ରିୟା । ଗମିଷ୍ୟାମି (ଯିବି) ସମାପିକା କ୍ରିୟା । ଉଭୟ କ୍ରିୟାର କର୍ତା ଅହମ୍‌ ।
(୨) ତଂ ଖାଦିତୁମ୍‌ ଆଗଚ୍। ତୁମେ ଖାଇବାକୁ ଆସ । ଏଠାରେ ଖାଦିତୁମ୍‌ (ଖାଦ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌) ପରକାଳକୁ ବୁଝାଉଛି ।
(୩) ରାମଃ ପଠିତୁଂ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତି । ରାମ ପଢ଼ିବାକୁ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛି ।

ଏଠାରେ ପଠିତୁମ୍‌ (ପଠ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌) ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ପରକାଳକୁ ବୁଝାଉଛି ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – କର୍ଭା ପୃଥକ୍‌ ହେଲେ ତୁମୁନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହେବ ନାହିଁ। ସେଠାରେ “ତୁମର୍ଥାଚ୍ଚ ଭାବ ବଚନାତ୍‌” (ତୁମର୍ଥେ ୪ର୍ଥୀ) ହେବ ।
ଯଥା : (୧) ରାମ ଶ୍ୟାମକୁ ପଢ଼ିବାକୁ କହିଲା ।
ରାମଃ ଶ୍ୟାମଂ ପଠନାୟ ଅବଦତ୍‌ ।

(୨) ହରି ଶ୍ୟାମକୁ ଯିବା ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି ।
ହରିଃ ଶ୍ୟାମଂ ଗମନାୟ୍ ପ୍ରେରୟତି ।
୧ – ବାକ୍ୟରେ ପଢ଼ିବା ଏବଂ କହିବାର କର୍ତା ପୃଥକ୍‌ । ପଢ଼ିବା କିୟାର- କର୍ତା ଶ୍ୟାମ, କହିବା କ୍ରିୟାର କଉ୍ଭା ରାମ ।
୨ – ବାକ୍ୟରେ ଗମନର କର୍ଭା ଶ୍ୟାମ ଏବଂ ପ୍ରେରଣାଦେଉଛିର କର୍ତା ହରି ।
ଏଣୁ କର୍ତା ସମାନ ହେଉ ନଥ୍ବାରୁ ତୁମୁନ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯିବ ନାହିଁ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଉଦାହରଣାନୁ ସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫ୍ରାନଂ ପୂରୟତ। (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ୟସ୍କାନ ପୂରଣ କର।)
ଯଥା – ଦୃଶ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌ = ଦୃଷୁମ୍‌ ।
ଶ୍ରୁ + ତୂମୁନ୍‌ = ଶ୍ରୋତୂମ୍‌

ତଥା – କୃ + ______________ = କର୍ରୂମ୍‌
Answer:
ତୁମୁନ୍‌

______________ + ତୁମୁନ୍‌ = ହନ୍ତୁମ୍‌
Answer:
ହନ୍‌

ଲଭ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌ = ______________
Answer:
ଲଚ୍ଷୁମ୍‌

______________ + ତୁମୁନ୍‌ = ଦାତୁମ୍‌
Answer:
ଦା

ବହ୍‌ + ______________ = ବୋଢୁମ୍‌
Answer:
ତୁମୁନ୍‌

______________ + ତୁମୁନ୍‌ = ଗନ୍ଧୁମ୍‌
Answer:
ଗମ୍‌

ନୀ + ______________ = ନେତୁମ୍‌
Answer:
ତୁମୁନ୍‌

ତ୍ରୈ + ______________ = ତ୍ରାତୁମ୍‌
Answer:
ତୁମୁନ୍‌

୨ । ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର)
ପଠନଂ କୂର୍ଭୁମ୍‌, ଗମନସ୍ୟ ନିମିତ୍ତମ୍‌, ଲାଭସ୍ୟ ଅର୍ଥେ, ସଂଗ୍ରହସ୍ଯ ହେତୋଃ, ଶ୍ରବଣାୟ ଇତି
Answer:
ପଠନଂ କୁର୍ଭୁମ୍‌ – ପଠିତୁମ୍‌, ଗମନସ୍ୟ ନିମିଭ୍ତମ୍‌ – ଗନ୍ତୁମ୍‌, ଲାଭସ୍ୟ ଅର୍ଥେ – ଲବୁମ୍‌, ସଂଗ୍ରହସ୍ୟ ହେତୋଃ – ସଂଗ୍ରହୀତୁମ୍‌, ଶ୍ରବଣାୟ ଇତି – ଶ୍ରୋତୁମ୍‌

୩ । ପ୍ରକୃତିଂ ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ନିରୂପୟତ । (ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିରୂପଣକର।)
ଭବିତୁମ୍‌, ବକ୍ଲୁମ୍‌, ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌, ନଷୁମ୍‌, ଜ୍ଞାତୂମ୍‌ ।
Answer:
ଭବିତୁମ୍‌ = ଭୂ + ତୁମୁନ୍‌, ବଲୁମ୍‌ = ବଚ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌, ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌ = ଗ୍ରହ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌, ନଷ୍ଟୁମ୍‌ = ନଶ୍‌ + ତୁମୁନ୍‌, ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ + ଜ୍ଞା + ତୁମୁନ୍‌

କ୍ତିନ୍‌ (ତି)
ଭାବ ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ କ୍ତିନ୍‌ (ତି) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । କ୍ତିନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ । ଏହାର ରୂପ “ମତି” ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ହୁଏ । ଏହା ବିଶେଷ୍ୟ ବାଚକ ।
ଉଦାହରଣ – ଦୁର୍ବଳସ୍ୟ ଭୀତିଃ ଅସ୍ତି । (ଭୀ + କ୍ତିନ୍‌) (ଦୁର୍ବଳ ଲୋକର ଭୟ ଥାଏ ।)
କାକସ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିଃ କୁଟିଳା । (ଦୃଶ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌) ( କାଉର ଦୃଷ୍ଟି ବକ)
ତସ୍ୟ ଧନସ୍ୟ ହାନିଃ ଅଭବତ୍‌ । (ହା + କ୍ତିନ୍‌) (ତାଙ୍କର ଧନହାନି ହେଲା ।)

କେତେକ କ୍ତିନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ –
ମ୍ବୈ + କ୍ତିନ୍‌ = ମ୍ଳାନିଃ, ଗ୍ନୈ + କ୍ତିନ୍‌ = ଗ୍ନାନିଃ
ଭ୍ରମ୍‌ + କ୍ରନ୍‌ = ଭାନିଃ, କ୍ଷମ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌ = କ୍ଷାନ୍ତିଃ
ଶକ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌ = ଶକିୁଃ, ମୁଚ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌ = ମୁକ୍ରିଃ
ସିଧ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌ = ସିଝିଃ, ବୁଧ୍‌ + କ୍ତିନ୍‌ = ବୁଦିଃ

ଲ୍ୟୁଟ୍‌ (ଅନ)
ଭାବ ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ଲ୍ୟୁଟ୍‌ (ଅନ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ । ଲ୍ୟୁଟ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବିଶେଷ୍ୟ ଓ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ।
ଏହାର ରୂପ ଫଳ ଶବ୍ଦର ରୂପପରି ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ – ରାମସ୍ୟ ଗମନଂ ସୁନ୍ଦରମ୍‌ । (ଗମ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌) ରାମର ଗମନ ସୁନ୍ଦର ।
ସାଧୂନାଂ ଦର୍ଶନଂ ପୂଣ୍ୟମ୍‌ । (ଦୃଶ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌) ସାଧୁମାନଙ୍କର ଦର୍ଶନ ପୁଣ୍ୟ ।
ଦିବା ଶୟନଂ କ୍ଷତିକାରକମ୍‌ । (ଶୀଙ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌) ଦିନରେ ଶେଇବା କ୍ଷତିକାରକ ।

କେତେକ ଲ୍ଲ୍ୟଟ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ
ପଠ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ପଠନମ୍‌, ଗ୍ରାହ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଗ୍ରହଣମ୍‌
ଦା + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଦାନମ୍‌, ସୁ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ସୁରଣମ୍‌
ପା + ଲ୍ଯୁଟ୍‌ = ପାନମ୍‌, ଭୁଜ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଭୋଜନମ୍‌

ଘଞ୍ଚ୍‌ (ଅ)
ଭାବ ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ଘଞ୍ଚ୍‌ (ଅ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୋଇ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦ ଗଠିତ ହୁଏ । ଘଞ୍ଜ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଫୁଂଲିଙ୍ଗ । ଏହାର ରୂପ ବାଳକ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ –
୧ – ଲୋଭଃ ଅନନ୍ତକଃ ବ୍ୟାଧ୍ଃ । (ଲୁଭ୍‌ + ଘଞ୍) ଲୋଭ ସୀମାହୀନ ବ୍ୟାଧ୍‌ ।
୨ – ସନ୍ତାନେଷୁ ମାତୁଃ ସ୍ରେହଃ ଅସ୍ତି (ସ୍ନିହ୍‌ + ଘଞ୍) ପିଲାଙ୍କଠାରେ ମାଆର ସ୍ନେହ ଅଛି ।
୩ – ଦୁଃଖସ୍ଯ ପତିକାରଃ କଃ ? (ପ୍ରତି + କୃ + ଘଞ୍) ଦୁଃଖର ପ୍ରତିକାର କ’ଣ ?

କେତେକ ଘଞ୍ଚ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ
ପଠ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ପାଠଃ
ଅବ + ତ୍ଥ + ଘଞ୍ = ଅବତାରଃ
ସମ୍‌ + ହୂ + ଘଞ୍ = ସଂହାରଃ
ତ୍ୟଜ୍‌ + ଘଞ୍ = ତ୍ୟାଗଃ
ପଚ୍‌ + ଘଞ୍ = ପାକଃ
ବିଦ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ବେଦଃ
ମୁହ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ମୋହଃ
ହନ୍‌ + ଘଞ୍ = ଘାତଃ
ଆ + ଚର୍‌ + ଘଞ୍‌ = ଆଚାରଃ
ଭୁଜ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ଭୋଗଃ
ରୁଜ୍‌ + ଘଞ୍ = ରୋଗଃ
ଭଜ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ଭାଗଃ
ଭନ୍‌ଜ + ଘଞ୍ = ଭଙ୍ଗଃ
ରଞ୍ଜ୍‌ + ଘଞ୍ = ରାଗଃ
ରନଜ୍‌ + ଘଞ୍ = ରଙ୍ଗଃ
ବନ୍ଧ୍‌ + ଘଞ୍ = ବନ୍ଧଃ

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ପ୍ରକୃତିଂ ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ନିରୂପୟତ। (ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିରୂପଣ କର।)
ରୋଗ, ସ୍ନେହଃ, ଦୃଷ୍ଟିଃ, ଶୟନମ୍‌, ପାନମ୍‌, ମୁଳିଃ, କୃତିଃ, ବନ୍ଦନମ୍‌
Answer:
ରୋଗଃ = ରୁଜ୍‌ + ଘଞ୍ଜ ସ୍ନେହଃ = ସ୍ବିହ୍‌ + ଘଞ୍ଚ ଦୃଷିଃ = ଦୃଶ୍‌ + ଛନ୍‌, ଶୟନମ୍‌ = ଶୀ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌, ପାନମ୍‌ = ପା + ଲ୍ୟୁଟ୍‌, ମୁକିଃ = ମୁଚ୍‌ + ଛନ୍‌, କୃତିଃ = କୃ + ଭିନ୍‌, ବନ୍ଦନମ୍‌ = ବନ୍ଦ୍‌ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌

୨ । ଏକ ପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର ।)
ନୀୟତେ ଅନୟା ଇତି, ଦୃଶ୍ୟତେ ଅନେନ ଇତି, ଭୂୟତେ ଇତି, ଉପେତ୍ୟ ଅଧୀତେ ଅସ୍ନାତ୍‌, ଦୀୟତେ ଇତି, ଶ୍ରୁୟତେ ଇତି, ଭୂଷ୍ଯତେ ଅନେନ, ଶଯ୍ୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌, ଆସ୍ୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌, ସ୍ମୀୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌
Answer:
ନୀୟତେ ଅନୟା ଇତି – ନୀତିଃ, ଦୃଶ୍ୟତେ ଅନେନ ଇତି = ଦର୍ଶନମ୍‌, ଭୂୟତେ ଇତି – ଭବନମ୍‌, ଉପେତ୍ୟ ଅଧୀତେ ଅସ୍ମାତ୍‌ – ଉପାଧ୍ଯାୟଃ, ଦୀୟତେ ଇତି – ଦାନମ୍‌, ଶୁୟତେ ଇତି – ଶ୍ବଣମ୍‌, ଭୂଷ୍ଯତେ ଅନେନ – ଭୂଷଣମ୍‌, ଶଯ୍ୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌ – ଶୟନମ୍‌, ଆସ୍ୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌ – ଆସନମ୍‌, ସୁୀୟତେ ଅସ୍ମିନ୍‌ – ସୁାନମ୍‌

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫାନଂ ପୂରୟତ । (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ୟସ୍କାନ ପୂରଣ କର ।)
ଯଥା – ମ୍ଲୈ + କ୍ରିନ୍‌ = ମ୍ଲାନିଃ
ତଥା – ହା + କ୍ତିନ୍‌ = ______________
Answer:
ହାନିଃ

କୃ + ______________ = କୃତିଃ
Answer:
କ୍ତିନ୍‌

______________ + କ୍ତିନ୍‌ = ମୁକ୍ତି
Answer:
ମୂଚ୍‌

ସମ୍‌ + ______________ + ଘଞ୍ଚ = ସଂହାରଃ
Answer:
ହୂ

ଦୃଶ୍‌ + ______________ = ଦର୍ଶନମ୍‌
Answer:
ଲ୍ୟୁଟ୍‌

ତ୍ୟଜ୍‌ + ଘଞ୍‌ = ______________
Answer:
ତ୍ୟାଗଃ

ଦା + ______________ = ଦାନମ୍‌
Answer:
ଲ୍ୟୁଟ୍‌

______________ + ଲ୍ୟୁଟ୍‌ = ଶ୍ରବଣମ୍‌
Answer:
ଶ୍ର

“କ୍ତି” ଓ ‘କବତୁ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ
କ୍ତ (ତ) ଓ କ୍ତବତୂ (ତବତ୍‌) ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦୁଇଟିକୁ ‘ନିଷ୍ଠା’ ପ୍ରତ୍ୟୟ କହନ୍ତି। ସାଧାରଣତଃ ଅତୀତ କାଳ ଅର୍ଥରେ ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦୁଇଟିକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଏହା ବିଶେଷଣ ଓ କ୍ରିୟା ପଦ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏହା ବିଶେଷଣ ହୋଇଥିବାରୁ ବିଶେଷ୍ୟ ପଦର ଲିଙ୍ଗ ବଚନ ଓ ବିଭଜ୍ତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ । (ପଠ୍‌ + କ = ପଠିତ, ମୁଚ୍‌ + କ = ମୁକ, ଖ୍ଦ୍‌ + କ = ଖ୍ନୁ, ପଚ୍‌ + କ = ପକ୍, ମୁହ୍‌ + କ = ମୁଗୁ/ ମୂଢ଼, ଦୃଶ୍‌ + କ = ଦୃଷ, ହା + କ = ହୀନ)

“କ୍ତିବତୁ” – (ତବତ୍‌)
କର୍ତ୍ତବାଚ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଧାତୁ ପରେ ‘କ୍ତବତୁ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ। କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ଫୁଲିଙ୍ଗରେ ଶ୍ରୀମତ୍‌, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଡୀପ୍‌ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନଦୀ ଏବଂ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ଶ୍ରୀମତ୍‌ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।
ଯଥା – ଗମ୍‌ + କବତୁ = ଗତବତ୍‌, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ଗତବାନ୍‌
ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ – ଗତବତୀ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ – ଗତବତ୍‌

ଞ୍ଚକ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟାୟନ୍ତ ପଦର ପ୍ରୟୋଗ
ପ୍ରୟୋଗ –
୧ । ମୁଁ ଘରେ ଖାଇଥୁଲି ।
ଅହଂ ଗୃହେ ଖାଦିତବାନ୍‌ । (ଖାଦ୍‌ + କବତୁ )
ଖାଦିତବାନ୍‌ – ଏହା ସମାପିକା କ୍ରିୟାବୋଧକ ( ବିଶେଷଣ) ହେତୁ ଅହଂ- କର୍ଭାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ଫୁଂଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହୋଇଛି ।

୨ । ତୁମ୍ଭେମାନେ ଗାଁକୁ ଯାଇଥ୍ଲ ।
ଯୂୟଂ ଗ୍ରାମଂ ଗନ୍ତବନ୍ତଃ । (ଗମ୍‌ + କବତୁ )
ଏଠାରେ ଯୂୟଂ କର୍ତା ଅନୁସାରେ “ ଗତବନ୍ତଃ” ଫୁଂଲିଙ୍ଗ ୧ ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ହୋଇଛି ।

୩ । ସୁଶୀଳା ସାମୀଙ୍କ ସେବା କରିଥଲା ।
ସୁଶୀଳା ପତିଂ ସେବିତବତୀ । (ସେବ୍‌ + କବତୁ + ଡୀପ୍‌)
ସୁଶୀଳା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହେତୁ କ୍ରିୟାପଦ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନାନ୍ତ “ସେବିତବତୀ” ହେଲା ।

୪। ଗାଡ଼ିଟି ଭୁବନେଶ୍ବରକୁ ଆସିଲା ।
ଯାନଂ ଭୁବନେଶ୍ବରମ୍‌ ଆଗତବତ୍‌ । (ଆ + ଗମ୍‌ + କବତୁ)
ଯାନଂ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ହେତୁ କ୍ରିୟାପଦ କ୍ତବତୁ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ “ଆଗତବତ୍‌” ହେଲା ।

୫ । ପଠିତ ବନ୍ତଃ ଛାତ୍ରାଃ ପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତବନ୍ତଃ ।
ପଢ଼ିଥ୍‌ବା ଛାତ୍ରମାନେ ପୁରସ୍କାର ପାଇଲେ । ଏଠାରେ ପଠିତବନ୍ତଃ (ପଠ୍‌ + କ୍ତବତୁ) “ଛାତ୍ରା”ର ବିଶେଷଣ ଓ
ପ୍ରାପ୍ତବନ୍ତଃ (ପ୍ର + ଆପ୍‌ + କ୍ତବତୂ) କ୍ରିୟାପଦ । ଛାତ୍ରାଃ ଫୁଲିଙ୍ଗ ୧ ମା ବହୁବଚନ ହୋଇଥୁବାରୁ ପଠିତ ବନ୍ତଃ ଓ ପ୍ରାପ୍ତବନ୍ତଃ ସେହିପରି ଫୁଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବହୁବଚନାନ୍ତ ହେଲା ।

୬ । କାନ୍ଦିଥ୍ବା ଝିଅଟିକୁ ଖେଳନା ଦିଅ ।
କ୍ରନ୍ଦିତବତ୍ୟୈ ବାଳିକାୟୈ କ୍ରୀଡ଼ନକଂ ଦେହି ।
ଏଠାରେ କ୍ରନ୍ଦିତବତୀ ବାଳିକାର ଚୁତର୍ଥୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ବାଳିକା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗର ବିଶେଷଣ କ୍ରନ୍ଦିତବତୀ (କ୍ରନ୍ଦ୍‌ + କ୍ତବତୁ + ଡୀପ୍‌) କୃଦନ୍ତପଦରେ ବାଳିକାୟୈ ପାଇଁ କ୍ରନ୍ଦିତବତ୍ୟୈ ୪ର୍ଥୀ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୋଇଛି ।

୭ । ଶୁଖ୍‌ଲା (ଶୁଖ୍ଯାଇଥୁବା) ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ତଳେ ପଡ଼ିଥୁଲା ।
ଶୁଷ୍କବନ୍ତି ପତ୍ରାଣି ଭୂମୌ ପତିତବନ୍ତି ।
ଶୁଷ୍କବନ୍ତି (ଶୁଷ୍‌ + କ୍ତବତୁ) କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବହୁବଚନ ପତ୍ରାଣିର ବିଶେଷଣ ଏବଂ ପତିତବନ୍ତି (ପତ୍‌ + କବତୁ)
କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ହୋଇ କ୍ରିୟାପଦ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।

‘କ୍ତ’ – (ତ) ପ୍ରତ୍ୟୟ
“କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ବିଶେଷଣ ଓ ସମାପିକା କ୍ରିୟା ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ଫୁଲିଙ୍ଗରେ ବାଳକ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଲତା ଏବଂ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ଫଳ ଶବ୍ଦର ରୂପ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।

ଯଥା – ଗମ୍‌ + କ୍ତ = ଗତ, ଫୁଲିଙ୍ଗ = ଗତଃ, ସ୍ତୀଲିଙ୍କ = ଗତା, କ୍ଲଳୀବଲିଙ୍କ = ଗତମ୍‌, ଦୃଶ୍‌ + କ୍ତ = ଦୃଷ୍ଟ, ଫୁଦୃଷ୍ଟଃ, ସ୍ତ୍ରୀ- ଦୃଷ୍ଟା, କ୍ଳୀ = ଦୃଷ୍ଟମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ବିଭିନ୍ନ ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗର ଉଦାହରଣ
(କ) କର୍ରୂବାଚ୍ୟରେ –
(୧) ସଃ ଗ୍ରାମଂ ଗତଃ । (ଗମ୍‌ + କ୍ତ) ସେ ଗ୍ରାମକୁ ଗଲା ।
(୨) ଶିଶୁଃ ଶଯ୍ୟାୟାଂ ଶୟିତଃ । (ଶୀଙ୍‌ + କ୍ତ) ଶିଶୁ ଶେଯରେ ଶୋଇଲା ।
(୩) ଯାନଂ ଭୁବନେଶ୍ବରଂ ଗତମ୍‌ । (ଗମ୍‌ + କ୍ତ) ଗାଡ଼ିଟି ଭୁବନେଶ୍ବରକୁ ଗଲା ।
(୪) ସୀତା ଆଶ୍ରମେ ଉଷିତା । (ବସ୍‌ + କ୍ତ + ଟାପ୍‌) ସୀତା ଆଶ୍ରମରେ ବାସ କରୁଥ୍ଲେ ।
ଏଠାରେ (୧) ସଃ- ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପାଇଁ ଗତଃ ।
(୨) ଶିଶୁଃ – ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପାଇଁ ଶୟିତଃ ।
(୩) ଯାନଂ – କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ପାଇଁ ଗତମ୍‌ ।
(୪) ସୀତା- ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍କ ଏକବଚନ ପାଇଁ ଉଷିତ଼ା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ ଏକବଚନ ହୋଇଛି ।

(ଖ) କର୍ମବାଚ୍ୟରେ –
(୧) ମୟା ଗ୍ରାମଃ ଗତଃ । (ଗମ୍‌ + କ୍ତ) – ମୁଁ ଗାଁକୁ ଗଲି ।
(୨) ରାମେଣ ସୀତୀ ପୃଷ୍ଠା। (ପ୍ରଛ୍‌ + କ୍ତ + ଟାପ୍‌) – ରାମ ସୀତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ।
(୩) ବାଳକୈଃ ଫଳାନି ଖାଦିତାନି । ( ଖାଦ୍‌ + କ୍ତ) – ପିଲାମାନେ ଫଳ ଖାଇଲେ ।
ଏଠାରେ (୧) ବାକ୍ୟରେ ଗ୍ରାମଃ ପାଇଁ ଗତଃ ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ।
(୨) ବାକ୍ୟରେ ସୀତା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ପୃଷ୍ଠା ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନ ହୋଇଛି ।
(୩) ବାକ୍ୟରେ ଫଳାନି କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ ହୋଇଥୁବାରୁ ଖାଦିତାନି କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ ହୋଇଛି ।

(ଗ) ଭାବବାଚ୍ୟରେ –
(୧) ମୟା ହସିତମ୍‌ (ମୁଁ ହସିଲି) । (ହସ୍‌ + କ୍ତ)
(୨) ତେନ ଶୟିତମ୍‌ (ସେ ଶୋଇଲା) । (ଶୀଙ୍‌ + କ୍ତ)
(୩) ବାଳକୈଃ କ୍ରୀଡ଼ିତମ୍‌ । (ପିଲାମାନେ ହସିଲେ) (କୀଡ୍‌ + କ୍ତ) ଭାବବାଚ୍ୟରେ “କ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ ସର୍ବଦା
୧ମା ବିଭକ୍ତି କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ବିଶେଷଣ ରୂପେ –
(୧) ଆଗତେଭ୍ୟଃ ଶିଶୁଭ୍ୟଃ ଫଳାନି ଦେହି (ଆସୁଥ୍ବା ପିଲାଙ୍କୁ ଫଳ ଦିଅ।) ଏଠାରେ ଶିଶୁଭ୍ୟଃର ବିଶେଷଣ ରୂପେ ଆଗତଭ୍ୟେଃ (ଆ + ଗମ୍‌ + କ୍॥) ଫୁଲିଙ୍ଗ ୪ର୍ଥୀ ବିଭଛି ବହୁବଚନ ହୋଇଛି ।
(୨) ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତିତାନି ଫଳାନି ମଧୁରାଣି । (ଗଛରୁ ପଡ଼ିଥ୍‌ବା ଫଳଗୁଡ଼ିକ ମଧୁର ।) ଏଠାରେ ଫଳାନିର ବିଶେଷଣ ହୋଇଥିବାରୁ ପତିତାନି (ପତ୍‌ + କ୍ତ) କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ବହୁବଚନ ହୋଇଛି ।
(୩) ତେନ କ୍ରୀତାଂ ଶାଟିକାଂ ପଶ୍ୟ । ସେ କିଣିଥ୍ବା ଶାଢ଼ିକୁ ଦେଖ । ଏଠାରେ ଶାଟିକାଂ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ଏକବଚନ, ତାର ବିଶେଷଣ କ୍ରୀତାଂ (କୀ + କ୍ତ + ଟାପ୍‌) ସ୍ତୀଲିଙ୍ଗ ୨ୟା ଏକବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ।

ବର୍ତମାନ କାଳରେ ମଧ୍ଯ “ସ୍ତ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ ।
୧ । ଇଦଂ ସର୍ବେଷାଂ ମତମ୍‌ (ମନ୍‌ + କ୍ତ) (ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କ ମତ)
୨ । ମନ୍ତ୍ରିଣଃ ପ୍ରଜାଦୁଃଖଂ ବୁଦ୍ଧମ୍‌ । (ବୁଧ୍‌ + କ୍ତ) ମନ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଦୁଃଖ ବୁଝନ୍ତି ।
୩ । ବିଦ୍ଵାନ୍‌ ସର୍ବେଷାଂ ପୂଜିତଃ । (ପୂଜ୍‌ + କ୍ତ) ସମସ୍ତେ ବିଦ୍ବାନ୍‌ଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି ।
୪ । ଜ୍ଞାନୀ ସର୍ବେଷାମ୍‌ ଆଦୃତଃ । (ଆ + ଦୃ + କ୍ତ) ଜ୍ଞାନୀଙୁ ସମସେ ଆଦର କରନି ।
୫। ସଃ ମମ ବିଦିତଃ । (ବିଦ୍‌ + କ୍ତ) ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ଜାଣିଛି ।

କେତେକ ‘କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ଉଦାହରଣ
ଯା + କ୍ତ = ଯାତ
ଭୂ + କ୍ତ = ଭୂତ
କୃ + କ୍ତ = ଜୀର୍ଣ୍
ଶୃ + କ୍ତ =ଶୀର୍ଣ୍ତ
କ୍ଷୁଦ୍‌ + କ୍ତ = କ୍ଷୁଣ୍ଢ
ବଚ୍‌ + କ୍ତ = ଉକ୍ତ
ସପ୍‌ + କ୍ତ = ସୁପ୍ତ
ବହ୍‌ + କ୍ତ = ଉଢ଼
ଅଭି + ଧା + କ୍ତ = ଅଭିହିତ
ପ୍ର + ସଦ୍‌ +କ୍ତ = ପ୍ରସନ୍ନ
ବି + ସଦ୍‌ + କ୍ତ = ବିଷଣ୍ଡ
ଆ + ସଦ୍‌ + କ୍ତ = ଆସନ୍ନ
ଅଦ୍‌ + କ୍ତ = ଅନ୍ନ
ଭିଦ୍‌ + କ୍ତ = ଭିନ୍ନ
ଭୁଜ୍‌ + କ୍ତ = ଭୁକ୍ତ
ଶୁଷ୍‌ + କ୍ତ = ଶୁଷ୍କ
ପଚ୍‌ + କ୍ତ = ପକ୍ସ
ଲଭ୍‌ + କ୍ତ = ଲବ୍ଛ
ମୁହ୍‌ + କ୍ତ = ମୁଗ୍ରଚ. ମୂଢ଼
ହା + କ୍ତ = ହୀନ
ଦୂହ୍‌ + କ୍ତ = ଦୁଗ୍ଧ

୧ । ପ୍ରକୃତିଂ ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ନିରୂପୟତ। (ପ୍ରକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିରୂପଣ କର ।)
ଉକ୍ତବାନ୍‌, ଶ୍ରୁତବତୀ, କଥୂତମ୍‌, ପୀତଃ, ଗୀତମ୍‌, ଖୂନୁଃ, ପକ୍ମ୍‌, ବୁଦ୍ଧମ୍‌, ମନ୍ତିତମ୍‌, ପଠିତା
Answer:
ଉକ୍ତବାନ୍‌ = ବଚ୍‌ + ଲବତୁୂ, ଶୁତବତୀ = ଶୁ + କବତୁ, କଥ୍ତମ୍‌ = କଥ୍‌ + କ୍ତ, ପୀତଃ = ପ୍ରୀତା + କ୍ତ, ଗୀତମ୍‌ = ଗୈ + କ୍ତ, ଖ୍ନୁଃ = ଖ୍ଦ୍‌ + କ୍ତ, ପକ୍ମ୍‌ = ପଚ୍‌ + କ୍ତ, ବୁଦ୍ଧମ୍‌ = ବୁଧ୍‌ + କ୍ତ, ମନ୍ତିିତମ୍‌ = ମନ୍‌ + କ୍ତ, ପଠିତା = ପଠ୍‌ + କ୍ତ, ସ୍ତ୍ରୀ ଟାପ୍‌

୨ । ଭ୍ରମସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର।)
ମୟା ଲତା ଦୃଷ୍ଟମ୍‌। ସୀତା ଗୀତାଂ ପଠିତବାନ୍‌ । ବାଳକୈଃ ଶୟିତାନି। ପତିତଃ ଫଳଂ ମଧୁରମ୍‌ । ଶିଶବଃ ଦୁଗ୍ଧଂ ପୀତମ୍‌ । ବାଳିକାଃ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତବନ୍ତଃ । ଯୂୟଂ କଦା ଆଗତଃ ।

ଉଇ ମୟା ଲତା ଦୃଷ୍ଟମ୍‌ ।
Answer:
ମୟା ଲତା ଦୃଷ୍ଟା ।

ସୀତା ଗୀତାଂ ପଠିତବାନ୍‌ ।
Answer:
ସୀତା ଗୀତାଂ ପଠିତବତୀ ।

ବାଳକୈଃ ଶୟିତାନି ।
Answer:
ବାଳକୈଃ ଶୟିତମ୍‌ ।

ପତିତଃ ଫଳଂ ମଧୁରମ୍‌ ।
Answer:
ପତିତଂ ଫଳଂ ମଧୁରମ୍‌ ।

ଶିଶବଃ ଦୁଗ୍ଧଂ ପୀତମ୍‌ ।
Answer:
ଶିଶବଃ ଦୁଗ୍ଧଂ ପୀତବନ୍ତଃ ।

ବାଳିକାଃ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତବନ୍ତଃ ।
Answer:
ବାଳିକାଃ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତବତ୍ୟଃ ।

ଯୂୟଂ କଦା ଆଗତଃ ।
Answer:
ଯୂୟଂ କଦା ଆଗତାଃ ।

‘ତବ୍ୟ’ ଓ ‘ଅନୀୟ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ
ତବ୍ୟ ଓ ଅନୀୟର (ଅନୀୟ) ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ କୃତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟୟ କହନ୍ତି। ଭବିଷ୍ୟତକାଳ ବୋଧକ, ଉଚିତ, ବିଧ, ସମ୍ଭାବନା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ତବ୍ୟ ଓ ଅନୀୟ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଏ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ବିଶେଷଣ ଓ ସମାପିକାକ୍ରିୟା ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । କୃତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ କର୍ମର ଲିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚନକୁ ଅନୁସରଣ କରେ । ମାତ୍ର ଭାବବାଚ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ସର୍ବଦା କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ଏକ ବଚନାନ୍ତ ହୁଏ ।

ଉଦାହରଣ – ଗମ୍‌ + ତବ୍ୟ = ଗନ୍ତବ୍ୟ, ଗମ୍‌ + ଅନୀୟ = ଗମନୀୟ । ତବ୍ୟ ଓ ଅନୀୟ ପ୍ରତ୍ଯୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ଫୁଲିଙ୍ଗରେ ବାଳକ ଶବ୍ଦ ପରି, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ ଲତା ଶବ୍ଦ ପରି ଏବଂ କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ ଫଳ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୁଏ ।
ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗ –
ପ୍ରୟୋଗ ୧ । ମୟା ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଦ୍ରୁଷ୍ଟବ୍ୟଃ । (ଦୃଶ୍‌ + ତବ୍ୟ)
ମୁଁ ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଦେଖ୍‌ବି / ଦେଖ୍‌ପାରେ ଦେଖ୍‌ବା ଉଚିତ । ଏଠାରେ ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଫୁଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ତେଣୁ ଦ୍ରୁଷ୍କବ୍ୟଃ ଫୁଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହେଲା। ଅନୁକ୍ତେ କର୍ତରି ୩ୟା, କର୍ମଣି ୨ୟା, କ୍ରିୟା କର୍ମ ଅଧୀନ ।

ପ୍ରୟୋଗ ୨ । ତେନ ଗୀତା ପଠିତବ୍ୟା । (ପଠ୍‌ + ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌)
ସେ ଗୀତା ପଢ଼ିବ / ପଢ଼ିପାରେ/ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ । ଏଠାରେ ଗୀତା ସ୍କୀଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହେତୁ ପଠିତତବ୍ୟା, ସ୍ତରୀଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହେଲା । ଅନୁକ୍ତେ କଉ୍ତରି ୩ୟା, କର୍ମଣି ୨ୟା, କ୍ରିୟା କର୍ମର ଅଧୀନ ।

ପ୍ରୟୋଗ ୩ । ବାଳକେନ ଫଳାନି ଖାଦିତବ୍ୟାନି । (ଖାଦ୍‌ + ତବ୍ୟ)
ବାଳକଟି ଫଳଗୁଡ଼ିକ ଖାଇବ । ଫଳାନି କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ତେଣୁ ଖାଦିତବ୍ୟାନି କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ୧ମା ବିଭକ୍ତି ବହୁବଚନ ରୂପ ହେଲା ।

ମନେରଖ :
ଯେଉଁ ଧାତୁରେ “ତବ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ “ଅନୀୟଂ ପ୍ରତ୍ୟୟ ମଧ୍ଯ ସେହି ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରେ ହୁଏ ।]

ଯଥା – ମୟା ଗ୍ରାମଃ ଗନ୍ତବ୍ୟଃ (ଗମ୍‌ + ତବ୍ୟ) ବା ଗମନୀୟଃ (ଗମ୍‌ + ଅନୀୟ)
ମୁଁ ଗାଁକୁ ଯିବି/ ଯାଇପାରେ / ଯିବା ଉଚିତ ।
ତେନ ଚିଲିକା ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟା ( ଦୃଶ୍‌ + ତବ୍ୟ + ଟାପ୍‌) ବା ଦର୍ଶନୀୟା (ଦୃଶ୍‌ + ଅନୀୟ + ଟାପ୍‌)
ସେ ଚିଲିକା ଦେଖ୍ବା ଉଚିତ / ଦେଖୁବ/ ଦେଖ୍ପାରେ ।
ବାଳକୈଃ ଫଳାନି ଖାଦିତବ୍ୟାନି ( ଖାଦ୍‌ + ତବ୍ୟ) ଅଥବା
ପିଲାମାନେ ଫଳ ଖାଇବେ।/ ଖାଇବା ଉଚିତ/ ଖାଇପାରନ୍ତି ।
ଖାଦନୀୟାନି (ଖାଦ୍‌ + ଅନୀୟ)
ଭକ୍ତାନାଂ ପୁରାଣଂ ଶ୍ରୋତବ୍ୟମ୍‌ । (ଶ୍ର + ତବ୍ୟ) ଅଥବା
ଭକ୍ତମାନେ ପୁରାଣ ଶୁଣିବେ/ ଶୁଣିବା ଉଚିତ / ଶୁଣିପାରନ୍ତି ।

କେତେକ ମୂଳଧାତୁ ଏବଂ ତବ୍ୟ ଓ ଅନୀୟ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ
ଗମ୍‌ – ଗନ୍ତବ୍ୟ, ଗମନୀୟ
ଦୃଶ୍‌ – ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ, ଦର୍ଶନୀୟ
ନୀ – ନେତବ୍ୟ, ନୟନୀୟ
ଦା – ଦାତବ୍ୟ, ଦାନୀୟ
ବୁଧ୍‌ – ବୋଦ୍ଧବ୍ୟ, ବୋଧନୀୟ
ପଚ୍‌ ପକ୍ତବ୍ୟ, ପଚନୀୟ
କୃ – କର୍ତବ୍ୟ, କରଣୀୟ
ପା – ପାତବ୍ୟ, ପାନୀୟ
ଭାବବାଚ୍ୟରେ ତବ୍ୟ ଓ ଅନୀୟ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଏକବଚନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଯଥା ମମ ଶୟିତବ୍ୟମ୍‌ / ଶୟନୀୟମ୍‌ । ବାଳକୈଃ ସ୍ତ୍ରାତବ୍ୟମ୍‌ / ସ୍ଥାନୀୟମ୍‌ । ମୁଁ ଶୋଇବି/ ଶୋଇପାରେ/ ଶୋଇବା ଉଚିତ ।ଯୁକ୍ଷ୍ମାଭିଃ ହସିତବ୍ୟମ୍‌ / ହସନୀୟମ୍‌ ।

ଅଭ୍ୟାସ
୧ । ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର ।)
ଦୃଷ୍ଟୁଂ ଯୋଗ୍ୟା, ଲଝୁଂ ଯୋଗ୍ୟାନି, ପାତୂମ୍‌ ଉଚିତମ୍‌, ଦାତୁଂ ବିଧେୟମ୍‌, ବଚନସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌
Answer:
ଦୃଷ୍ଂ ଯୋଗ୍ୟା – ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟା/ ଦର୍ଶନୀୟା, ଲବୁଂ ଯୋଗ୍ୟାନି – ଲବ୍ବ୍ଯାନି, ପାତୁମ୍‌ ଉଚିତମ୍‌ – ପାତବ୍ୟମ୍‌, ଦାତୁଂ ବିଧେୟମ୍‌ – ଦାତବ୍ୟମ୍‌, ବଚନସ୍ଯ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌ – ବକ୍ତବ୍ୟମ୍‌ ।

୨ । ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟଂ ଚ ନିରୂପୟତ। (ପ୍ରକୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ନିରୂପଣ କର ।)
ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍‌, ଦର୍ଶନୀୟଃ, କ୍ରେତବ୍ଯଃ, ପୂଜନୀୟା, ବଚନୀୟମ୍‌, ବୋଧନୀୟଃ, ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌, ସୁରଣୀୟମ୍‌
Answer:
ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍‌ = ଗମ୍‌ + ତବ୍ୟ, ଦର୍ଶନୀୟଃ = ଦୃଶ୍‌ + ଅନୀୟର, କ୍ରେତବ୍ଯଃ = କରୀ + ତବ୍ଯ, ପୂଜନୀୟା = ପୂଜ୍‌
+ ଅନୀୟର୍‌ + ଟାପ୍‌, ବଚନୀୟମ୍‌ = ବଚ୍‌ + ଅନୀୟ, ବୋଧନୀୟଃ = ବୁଧ୍‌ + ଅନୀୟ, ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌ = ଚରହ୍‌ + ଅନୀୟ, ସୁରଣୀୟମ୍‌ = ସୃ + ଅନୀୟ ।

୩ । ଉଦାହରଣାନୁସାରଂ ଶୂନ୍ୟସ୍ଫାନଂ ପୂରୟତ। (ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର।)
ଯଥା – ସହ୍‌ + ତବ୍ୟ ସୋଢ଼ବ୍ୟଃ, ସହ୍‌ + ଅନୀୟ = ସହନୀୟଃ
ତଥା – ମନ୍‌ + ତବ୍ୟକଳ = ______________
Answer:
ମନ୍ତବ୍ୟ

ମନ୍‌ + ଅନୀୟ = ______________
Answer:
ମନନୀୟଃ

ଶ୍ରୁ + ______________ = ଶ୍ରୋତବ୍ଯୟଃ
Answer:
ତବ୍ୟ

କୃଷ୍‌ + ______________ = କର୍ଷଣୀୟଃ
Answer:
ଅନୀୟର୍‌

ସ୍ମୃ + ______________ = ସ୍କର୍ତବ୍ୟଃ
Answer:
ତବ୍ୟ

ଲୁଭ୍‌ + ______________ = ଲୋଭନୀୟ
Answer:
ଅନୀୟ

ସ୍ମୃ + ତବ୍ୟ = ______________
Answer:
ସ୍ମୃର୍ଭବ୍ୟଃ

______________ + ଅନୀୟ = ଆବନୀୟଃ
Answer:
ସ୍ତୁ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 10 ଆତ୍ମନେପଦ ବିଧାନ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha 10 Class Sanskrit Grammar Solutions Chapter 10 ଆତ୍ମନେପଦ ବିଧାନ

୧ । ଭାବାବାଚ୍ୟ ଓ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ଧାତୁ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ । ଯଥା – ହରିଣା ହସ୍ୟତେ । (ହରି ହସୁଛି) କୁମ୍ଭକାରେଣ ଘଟଃ କ୍ରିୟତେ । (କୁମ୍ଭାର ମାଠିଆ କରେ ।)

୨ । ନି-ପୂର୍ବକ ବିଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ତସ୍ୟ ପାଦେ କଣ୍ଟକଃ ନିବିଶତେ ।
ତାଙ୍କ ପାଦରେ କଣ୍ଟା ପଶିଛି ।

୩ । ବି ଓ ପରା-ପୂର୍ବକ ଜି ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ସତ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର ବିଜୟତେ । ସଃ ଅଧ୍ଯୟନାତ୍‌ ପରାଜୟତେ- ସେ ଅଧ୍ଯୟନପ୍ରତି ବିମୁଖ । (ସତ୍ୟର ସବୁଠି ଜୟ ହୁଏ)

୪ । ଆ, ଅନୁ, ସମ୍‌ ଓ ପର-ୂର୍ବକ କ୍ରୀଡ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତୁନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ପ୍ରାନ୍ତରେ ବାଳକାଃ ଆକ୍ରୀଡନ୍ତେ, ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତେ, ସଂକ୍ରୀଡନ୍ତେ ବା ମାତ୍ର ଛାତ୍ରାଃ ଶିକ୍ଷକମ୍‌ ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତି ସ୍ଥଳରେ (ଛାତ୍ରମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପଛରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି) ସହାର୍ଥ ପ୍ରକାଶକରୂଥୁବା ଅନୁ ଉପସର୍ଗ ହୋଇ ନ ଥ୍‌ବାରୁ ଏଠାରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୋଇନାହିଁ। ସମ୍‌ – ପୂର୍ବକ କ୍ରୀଡ୍‌ ଧାତୁର କୂଜନାର୍ଥକ ପ୍ରୟୋଗ ହେଲେ ତହିଁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏନାହିଁ । ଯଥା- ସଂକ୍ରୀଡତି ବିହଗଃ । (ଚଢ଼େଇ ଉଡୁଛି)

୫ । ସମ୍‌, ଅବ, ପ୍ର ଓ ବି-ପୂର୍ବକ ସ୍ଥା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସନ୍ତିଷ୍ଠତେ (କଥାରେ ରହିବା/ ମାନିବା) – ଦାରିଦ୍ୟାତ୍‌ ପୁରୁଷସ୍ୟ ବାନ୍ଧବଜନୋ ବାକ୍ୟେ ନ ସନ୍ତିଷ୍ଠତେ । (ଦରିଦ୍ର୍ୟଠାରୁ ପୁରୁଷର ବନ୍ଧୁଲୋକ ବାକ୍ୟରେ ଅଟକିଯାଏ) ଅବତିଷ୍ଠତେ (ଅଟକିଯିବା/ ଅପେକ୍ଷାକରିବା) – ପ୍ରତିଷଠତେ (ପ୍ରସ୍ଥାନକରିବା) – ହରିଃ ହରିଦ୍ଵାରଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠତେ । (ହରି ହରିଦ୍ଵାରରେ ସତନ୍ତ୍ର ଅବସ୍ଥାନ କରୁଛନ୍ତି ) ବିତିଷ୍ଠତେ (ପୃଥକ୍‌ ବା ସତନ୍ତ୍ର ଅବସ୍ଥାନ) ।

୬ । ଉତ୍‌- ପୂର୍ବକ ସ୍ଫ୍ରା ଦାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ ଯେତେବେଳେ କର୍ତାର ଚେଷ୍ଟା ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ସହିତ ଏହାଦ୍ଵାରା ଉର୍ତ୍ବ୍‌କର୍ମ ବା ଆସନରୁ ଉଠିପଡ଼ିବା ପରି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶପାଉନଥୁବା । ଯଥା- ସଃ ଦେଶସ୍ୟ ଉନ୍ମତ୍ୟୈ ଉତ୍ତିଷ୍ପତେ । (ସେ ଦେଶର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରୁଛନ୍ତି) ମାତ୍ର (କ) କର୍ଭାର ଚେଷ୍ଟା ନବୁଝାଇଲେ ଯଥା- ଶତମ୍‌ ଉତ୍ିଷ୍ପତି । (ଶହେଟଙ୍କା ଚାନ୍ଦା ଉଠିବ) ଏବଂ (ଖ) ସ୍ଥ୍ରାନ ଛାଡ଼ି ଉପରକୁ ଉଠିବା ବୁଝାଇଲେ ଯଥା- ଆସନାତ୍‌ ଉଭିଷ୍ଠତି (ଆସନରୁ ଉଠୁଛି) ପ୍ରଭୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୋଇନାହିଁ ।

୭ । ଦେବପୂଜା, ମେଳନ, ମିତ୍ରତା ଅର୍ଥରେ ଅଥବା ପଥ କର୍ତା ହୋଇଥ୍ଲେ ଉପ- ପୂର୍ବକ ସ୍ଫ୍ରା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଦେବପୂଜା – ଶୈବଃ ଶିବମ୍‌ ଉପତିଷଠତେ (ଉପାସନା କରେ) । (ଶିବଭକ ଶିବଙ୍କୁ ଉପସନା କରନି ।) ମେଳନ – ଗଙ୍ଗା ଯମୁନାମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ । (ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା ସହିତ ମିଶିଛି ।)
ମିତ୍ରତା – ସାଧୁଃ ସାଧୁ” ଚୋରଶ୍ଚ ଚୋରମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ । ସଙ୍ଗତିକରଣ ହେଉଛି ନିକଟବର୍ତୀ ହୋଇ ମିଳିତ ହେବା ଏବଂ ମିତ୍ରୀକରଣ ହେଉଛି ଶରୀର ସ୍ପର୍ଶ ବିନାମଧ୍ଯ ବନ୍ଧୁତ୍ବ ସ୍ଥାପନ ଲାଗି ନିକଟକୁ ଯିବା । (ସାଧୁ ସାଧୁକୁ ଚୋର ଚୋର ସବୁ ମିଶିଥାଏ।)
ପଥ – ଅୟଂ ପନ୍ଛାଃ କଟକମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତେ (ସଂଯୋଗ କରୁଅଛି ) । (ଏହି ବାଟ କଟକକୁ ସଂଯୋଗ କରୁଛି ।)

୮ । ଉପ-ପୂର୍ବକ ଅକର୍ମକ ସ୍ମ୍ରା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସଃ ଭୋଜନକାଳେ ଉପତିଷ୍ଠତେ । ( ସେ ଭୋଜନ ସମୟରେ ପାଖରେ ଥାଏ” ଅନ୍ୟଥା ଅର୍ଥାତ୍‌ ସକର୍ମକ ହେଲେ ସସ୍ଫ୍ରା ଧାତୁରୁ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ । ଯଥା ଶିଷ୍ୟଃ ଗୁରୁମ୍‌ ଉପତିଷ୍ଠତି । ( ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କ ପାଖରେ ରହେ ।)

୯ । ସମ୍‌-ପୂର୍ବକ ଅକର୍ମକ ଗମ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ତବ ବାକ୍ୟ ସଙ୍ଗଚ୍ଛତେ ( ସଙ୍ଗତ ଅଟେ ) ( ତୁମ କଥା ସଙ୍ଗତ ଅଟେ । )

୧୦ । ଆ-ପୂର୍ବକ ହ୍ଵେ ଧାତୁରୁ ସ୍ପର୍ଦାୀ ବା ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ କିଣିବା ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ଅତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ବୀରଃ ବୀରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତେ । ( ବୀର ବୀରକୁ ଆହ୍ଵାନ କରୁଛି ) ଅନ୍ୟଥା- ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି । ( ମାଆ ପୁଅକୁ ଡାକୁଛନ୍ତି ।)

୧୧ । ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟ ବସ୍ତୁର ଉଦ୍‌ଗମ ବୁଝାଉଥ୍‌ବା ଆ- ପୂର୍ବକ କ୍ରମ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଆକ୍ରମତେ । ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥର ଉର୍ଦ୍ସ୍ବଗମନ ବୁଝାଇଲେ ପରସ୍ମୈପଦ ହୁଏ- ଯଥା ପାକଶାଳାୟାଃ ଧୂମଃ ଆକ୍ରାମତି (ରୋଷେଇଘରୁ ଧୂଆଁ ଉଠୁଛି)

୧୨ । ବିବାଦ ଅର୍ଥରେ (ସାଧାରଣତଃ) ବି- ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା କ୍ଷେତ୍ରେ ବିବଦନ୍ତେ କୃଷକାଃ । (କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷକମାନେ ବିବାଦ କରୁଛନ୍ତି ।)

୧୩ । ଉପସମ୍ଭାଷା ବା ମନେଇବା ଏବଂ ଉପମନ୍ତ୍ରଣ ବା ଚାଟୁକ୍ତି ଅର୍ଥରେ ପ୍ରାୟଶଃ ଉପ- ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – କର୍ମକାରକ ଉପବଦତେ । ଦାତାରମ୍‌ ଉପବଦତେ । (କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କୁ ମନେଇଛନ୍ତି । ଦାତାଙ୍କର ଚାଟୁକ୍ତି କରୁଛନ୍ତି ।)

୧୪ । ଭାସନ (ବିଚକ୍ଷଣତା ପ୍ରଦର୍ଶନ) , ଜ୍ଞାନ ଓ ଯତ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ଶାସ୍ତରେ ବଦତେ (ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନରେ ସମୁଜ୍ଜ୍ଵଳ) । ଗଣିତେ ବଦତେ (ଗଣିତ ଜାଣନ୍ତି) । କ୍ଷେତ୍ର ବଦତେ (କ୍ଷେତରେ ପରିଶ୍ରମ କରୁଛି)

୧୫ । ସମ୍‌ + ପ୍ର – ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ମନୁଷ୍ଯମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ସମୂହୋଚ୍ଚାରଣ ଅର୍ଥରେ ଆତ୍ନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ସମ୍ପ୍ରବଦନ୍ତେ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ (ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏକତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରୁଛନ୍ତି ।) ଅନ୍ୟଥା- ‘ ଶୃଗାଳାଃ ସମ୍ପ୍ରବଦନ୍ତି’ (ବିଲୁଆମାନେ ଭୁକୁଛନ୍ତି) କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ ।

୧୬ । ବାଦାନୁବାଦ ବା ମତାନୈକ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବି + ପ୍ର – ପୂର୍ବକ ବଦ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନେପଦ ବିକଳ୍ପରେ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା ବିପ୍ରବଦନ୍ତେ ବୈଦ୍ୟାଃ । ବିପ୍ରବଦନ୍ତି ବୈଦ୍ୟାଃ ( ଡାକ୍ତରମାନେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମତ ଦେଉଛନ୍ତି) ।

୧୭ । ଉଦ୍‌ – ପୂର୍ବକ ସକର୍ମକ ଚର୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା – ସଃ ନିୟମମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତେ (ସେ ନିୟମକୁ ଲଂଘନ କରୁଛି) ।
ମାତ୍ର – ବାଷ୍ପମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତି । (ବାଷ୍ପ ବାହାରୁଛି) ଏଠାରେ ଅକର୍ମକ ଚର୍‌ ଧାତୁ ।

୧୮ । ସମ୍‌ -ପୂର୍ବକ ଚର୍‌ ଧାତୁ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦଯୁକ୍ତ ହୋଇଥ୍‌ଲେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୁଏ । ଯଥା- ଧନିନଃ ବ୍ୟୋମଯାନେନ ସଞ୍ଚରନ୍ତେ। (ଧନୀଲୋକ ଉଡ଼ାଜାହଜରେ ବୁଲନ୍ତି) ମାତ୍ର, ପକ୍ଷାନ୍ତରେ ମୃଗାଃ, ବନେ ସଞ୍ଚରନ୍ତି (ହରିଣମାନେ ବଣରେ ବୁଲୁଛନ୍ତି) ଇତ୍ୟାଦି ହୁଏ ।

୧୯ । ରକ୍ଷଣ ବା ପାଳନ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥୁବା ଭୁଜ୍‌ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ସର୍ବକାରଃ ଦେଶଂ ଭୁନକ୍ତି (ପାଳୟତି) । ବାଳକଃ ଓଦନଂ ଭୁଙ୍କ୍ତେ । ବୃଦ୍ଧଃ ଦୁଃଖଶତାନି ଭୁଙ୍ତେ । ପ୍ରଥମ ଉଦାହରଣରେ ଭୁଜ୍‌ ଧାତୁ ପରସ୍ମୈପଦୀ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଆତ୍ମନେପଦୀ ।

୨୦ । ଆ-ପୂର୍ବକ ଦା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା- ପ୍ରଦୀପଃ ସ୍ନେହମ୍‌ (ତୈଳଂ ଘୃତଂ ବା) ଆଦଭ୍ତେ। ମାତ୍ର ମୁଖବିସ୍ତାର ବା ତତ୍‌ ସଦୃଶ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ପରସ୍ପୈପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଶ୍ଵା ମୁଖଂ ବ୍ୟାଦଦାତି (କୁକୁରଟି ମୁଖ ମେଲା କରୁଛି) । ନଦୀ କୂଳଂ ବ୍ୟାଦଦାତି (ନଦୀବନ୍ୟା ବନ୍ଧରେ ଘାଇ ସୃଷ୍ଟିକରେ) ।

୨୧ । ଉଜ୍କୁଣ୍ଠାପୂର୍ବକ ସ୍ମରଣ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ସମ୍‌ + ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ଏବଂ ପ୍ରତି + ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା- ଶାସ୍ତ୍ରଂ ସଂଜାନୀତେ (ଶାସ୍ତ୍ରକୁ ଭଲକରି ଜାଣେ) । ଶତଂ ପ୍ରତିଜାନୀତେ (ସେ ଶତମୁଦ୍ରା ସୀକାର କଲେ) । ପକ୍ଷାନ୍ତରେ – ମାତୁଃ ସଂଜାନାତି ( ମାତାଙ୍କୁ ଝୁରୁଛି ) । ଉପସର୍ଗବିହୀନ ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ବିକଳ୍ପରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା ଜାନାତି । ଜାନୀତେ ।

୨୨ । କୃ ଧାତୁ ଉଭୟପଦୀ। ମାତ୍ର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ଯୋଗରେ ଏହା ଆତ୍ମନେପଦୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଧାତୂ	ଅର୍ଥ	ଆତ୍ମନେପଦୀରୂପ	ଭଦାହରଣ ଅର୍ଥ
(କ) ଉତ୍ + କୃ ଉତ୍ଏଂଆ + କୃ	କ୍ଷତିକରିବା କ୍ଷତିକରିବା	ଉତ୍‌କୁରୂତେ ଉଦାକୁରୂତେ	ଗାଳି/ ମିଥ୍ୟା ଅଭିଯୋଗଦ୍ଵାରା ଆଘାତ ଦେବା ଗାଳି/ ମିଥ୍ୟା ଅଭିଯୋଗଦ୍ଵାରା ଆଘାତ ଦେବା
(ଖ) ଉପ + କୃ	ସେବା	ଉପକୂରୁତେ	ସେବା/ ଉପାସନା କରୁଛି ।
(ଗ) ପ୍ର + କୃ	ଆବୃଭି	ପ୍ରକୁରୂତେ	ଆବୃଭି କରୁଛି ।
(ଘ) ଅଧ୍‌ + କୃ	ଅଧୁକାର/ କ୍ଷମା	ଅଧୁକୁରୂତେ	ଅଧୁକାର/ କ୍ଷମା କରୁଛି ।

୨୩ । ମିଥ୍ୟା-ପୂର୍ବକ ଣିଜନ୍ତ କୃ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ ।
ଯଥା ପଦଂ ମିଥ୍ୟା କାରୟତେ (ପଦର ଉଚ୍ଚାରଣ ତ୍ରୁଟିଯୁକ୍ତ) ।

୨୪ । ସକର୍ମକ ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁରୁ କର୍ମକର୍ଭରି ପ୍ରୟୋଗରେ ଉତ୍‌କଣ୍ଠାପୂର୍ବକ ସ୍ମୃତି ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ଆତ୍ମନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଭକ୍ତାଃ ଭବଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି- ଭବୋ ଭକ୍ତାନ୍‌ ଦର୍ଶୟତେ (ଭବ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଉଛନ୍ତି । ଉପସିଞ୍ଚନ୍ତି ହସ୍ତିନଂ ହସ୍ତିପକାଃ (ମାହୁନ୍ତ) – ଉପସେଚୟତେ ହସ୍ତୀ ସୟମେବ (ହସ୍ତୀ ନିଜକୁ ସିକ୍ତ କରାଉଛି ) ।

୨୫ । ସନନ୍ତ ଜ୍ଞା, ଶୃ, ସୃ ଓ ଦୃଶ୍‌ ଧାତୁରୁ ଆତ୍ନେପଦ ହୁଏ । ଯଥା – ଧର୍ମ: ଜିଜ୍ଞାସେ (ଧର୍ମ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ) । ମାତ୍ର ଅନୂ- ପୂର୍ବକ ଜ୍ଞା ଧାତୁରୁ ସନ୍ନନ୍ତ ହେଲେ ବି ଆତ୍ମନେପଦ ହେବ ନାହିଁ। ଯଥା- ଧର୍ମମ୍‌ ଅନୁଜିଜ୍ଞାସତି । ଗୁରୁଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତେ (ଗୁରୁଙ୍କ ସେବା ଲାଗି ମନ କରୁଛନ୍ତି) । ନଷ୍ଟଂ ସୁସ୍କୂର୍ଷତେ (ବିଲୁପ୍ତ ବସ୍ତୁର ସ୍ମରଣ ଲାଗି ଇଚ୍ଛା କରେ)ଃ ମାଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ (ମୋତେ ଦେଖୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି) ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଅଧୋଲିଖ୍‌ତାନାଂ ବାକ୍ୟାନାଂ ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ ବାକ୍ଯମାନଙ୍କର ସଂଶୋଧନ କର।)
(କ) ଉପବନେ ପକ୍ଷିଣଃ ସଂକ୍ରୀଡନ୍ତେ ।
Answer:
ଉପବନେ ପକ୍ଷିଣଃ ସଂକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।

(ଖ) ସଃ ଶତ୍ରୁନ୍‌ ପରାଜୟତେ ।
Answer:
ସଃ ଶତ୍ରୁଭ୍ୟଃ ପରାଜୟତେ

(ଗ) କର୍ତବ୍ୟମ୍‌ ଅସମାପ୍ଯ ନ ବିରମସ ।
Answer:
କର୍ଭବ୍ୟମ୍‌ ଅସମାପ୍ୟ ନ ବିରମ ।

(ଘ) ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍‌ ପ୍ରାକ୍‌ ଶଯ୍ୟାୟାଃ ସଃ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତେ ।
Answer:
ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟାତ୍‌ ପ୍ରାକ୍‌ ଶଯ୍ୟାୟଃ ସଃ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତି ।

(ଙ) ପଠନୀୟ ବନ୍ଧୁଃ ବନ୍ଧୁମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତେ ।
Answer:
ପଠନାୟ ବନ୍ଧୁଃ ବନ୍ଧୁମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି ।

(ଚ) ଯୁଷ୍ମାକଂ ଯୁକ୍ତୟଃ ନ ସଂଗଳ୍ଛନ୍ତି ।
Answer:
ଯୁଷ୍ମାକଂ ଯୁକ୍ତୟଃ ନ ସଂଗଳ୍ଛନ୍ତେ ।

(୫) କିୟନ୍ତଃ ଭାରତୀୟାଃ ପାଶ୍ଚାତ୍ତ୍ୟାନ୍‌ ଅନୁକୂର୍ବତେ ।
Answer:
କିୟନ୍ତଃ ଭାରତୀୟାଃ ପଶ୍ଚାଭ୍ୟାନ୍‌ ଅନୁକୂର୍ବନ୍ତି ।

(ଜ) ଅନ୍ନଂ ଭୁନକ୍ତି ମାନବଃ ।
Answer:
ଅନ୍ନଂ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ମାନବଃ ।

(ଝ) ସାଧୁଃ ସାଧୁନା ସହ ସଙ୍ଗଳୁତି ।
Answer:
ସାଧୁଃ ସାଧୁନା ସହ ସଙ୍ଗଳ୍ଛତେ ।

(ଞ) ବିଷ୍ଣୁମୁପତିଷ୍ଠତି ବୈଷ୍ଣବଃ ।
Answer:
ବିଷ୍ଣୁମୁପତିଷ୍ଠତେ ବୈଷ୍ଣବଃ ।

(ଟ) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଚାଣୂରମାହ୍ଵୟତି ଯୁଦ୍ଧାର୍ଥମ୍‌ ।
Answer:
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଚାଣୁରମାହ୍ଵୟତେ ଯୁଦ୍ଧାର୍ଥମ୍‌ ।

(ଠ) ରାଜା ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ଧନମାଦଦାତି ।
Answer:
ରାଜା ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ଧନମ୍‌ ଆଦତ୍ତେ ।

୨ । ବାକ୍ୟାନି ରଚୟିତ୍ଵା ଅର୍ଥଭେଦଂ ଦର୍ଶୟତ । (ବାକ୍ୟରଚନା କରି ଅର୍ଥଭେଦ ପ୍ରଦର୍ଶନ କର।)
ଆହ୍ଵୟତି – ଆହ୍ବୟତେ, ଉଚ୍ଚରତି – ଭଢରତେ, ଉଭିଷ୍ତି – ଉଭିଷତେ , ଭୁନକଳି – ଭୁଙ୍ତେ, ଆକ୍ରାମତି – ଆକ୍ରାମତେ, ବିବଦନ୍ତି – ବିବଦନ୍ତେ, ଅନୁକ୍ୀଡନ୍ତ – ଅନୁକୀଡନ୍ତେ, ସଂଗଚ୍ତେ – ସଂ ଗଚ୍ତି ।
Answer:
ଆହ୍ଵୟତି – ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଆହ୍ଵୟତି ।
ଆହ୍ଵୟତେ – ବୀରଃ ବୀରମ୍‌ ଆହ୍ବୟତେ ।
ଉତ୍ତିଷ୍ଠତି – ଛାତ୍ରଃ ଆସନାତ୍‌ ଉଭ୍ତିଷ୍ଠତି ।
ଉତ୍ତିଷ୍ପତେ – ସଃ ଦେଶସ୍ୟ ଉନ୍ନତ୍ତୟେ ଉର୍ତିଷ୍ଠତେ ।
ଆକ୍ରାମତି – ପାକଶାଳାୟାଃ ଧୂମଃ ଆକ୍ରାମତି
ଆକ୍ରାମତେ – ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଆକ୍ରମତେ ।
ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତି – ଛାତ୍ରାଃ ଶିକ୍ଷକମ୍‌ ଅନୁକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ।
ଅନୁକ୍ରୀଡନ୍ତେ – ପ୍ରାନ୍ତରେ ବାଳକାଃ ଅନୁକ୍ରୀଡ଼ନ୍ତେ ।
ଉଚ୍ଚରତି – ବାଷ୍ପମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତି ।
ଉଚ୍ଚରତେ – ସଃ ନିୟମମ୍‌ ଉଚ୍ଚରତେ ।
ଭୁନକ୍ତି – ସର୍ବକାରଃ ଦେଶଂ ଭୁନକ୍ତି ।
ଭୁଙ୍ତେ – ବୃଦ୍ଧଃ ଦୁଃଖଶତାନି ଭୁଙ୍ତେ ।
ବିବଦନ୍ତି – ତେ କଥଂ ବିବଦନ୍ତି ।
ବିବଦନ୍ତେ – କ୍ଷେତ୍ରେ ବିବଦନ୍ତେ କୃଷକାଃ ।
ସଂଗଚ୍ଛତେ – ତବ ବାକ୍ଯ ସଂଗଚ୍ଛତେ ।
ସଂଗଚ୍ଛତି – ଏତତ୍‌ ନାତ୍ର ସଂ ଗଚ୍ଛତି ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 3 ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରକରଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 3 ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରକରଣ

(୩) ଡଵିଡପକରଣ:

ମୂଳଶବ୍ଦ (ପ୍ରାତିପଦିକ) ରେ ଭାବ, ସନ୍ତାନ, ଭକୁର୍ଷ, ଅପକର୍ଷ, ସମୂହ ଓ ଅଛି ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥରେ କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ତିଆରି କରାଯାଏ। ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରୟୋଗ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାଷାପାଇଁ, ବକ୍ତାପାଇଁ ତଥା ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶପାଇଁ ଅତି ହିତ କାରକ ହୋଇଥୁବାରୁ ତାହାକୁ ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଅଣ୍‌, ବିନ୍‌ – ଇନ୍‌, ତଳ୍‌, ମତୁପ୍‌, ବତୁପ୍‌, ଫକ୍‌, ଯଞ୍ଜ ଡ଼କ୍‌, ଠକ୍‌, ପ୍ରଭୃତି ତଵିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯେଉଁ ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ସଂଯୁକ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତାହାକୁ ତଦ୍ଧିତାନ୍ତ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି- ଉଦାହରଣ,

(i) ରାମଃ ଦାଶରଥୁଃ (ଦଶରଥସ୍ୟ ପୁତ୍ରଃ) ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ । (ଦଶରଥଙ୍କ ପୁତ୍ର)
(ii) ମନ୍ଦିରସ୍ଯ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମ୍‌ (ସୁନ୍ଦରସ୍ଯ ଭାବଃ) (ସୁନ୍ଦରର ଭାବ ମନୋମୁଗ୍ଧକର) ମନୋମୁଗ୍ଧକରମ୍‌ ।
(iii) ହିମାଳୟଃ ପର୍ବତେଷୁ ଉଚ୍ଚତମଃ (ଅତିଶୟେନ ଉଚ୍ଚଃ) – ହିମାଳୟ ପର୍ବତମାନଙ୍କ ମଧରେ ଅଧ୍କ ଉଚ୍ଚ,
(iv) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଗୁଣଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି) ଗୁଣ ଏହାର ଅଛି, ଅୟଂଜନଃ ।
(v) ଏଷା ବାଳିକା ବୁଦ୍ଧିମତୀ (ବୁଵିଃ ଅସ୍ଯାଃ ଅସି ଇତି ) ବୁଦ୍ଧି ଏହାର ଅଛି ।
(vi) ଅବଦୂଲକଲାମଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ (ଅଧ୍କଃ ପ୍ରଶଂସ୍ୟଃ) ଭାରତୀୟଃ (ଭାରତେ ଜାତଃ ) ଭାରତରେ ଜାତ ।
(vii) ଏଷମଃ ପ୍ରବଳା ବନ୍ୟା (ବନାନାଂ ସମୂହଃ – ବନ (ଜଳ) ସମୂହ) ଅଭବତ୍‌ ।

ଉପରଲିଖୁତ ବାକ୍ୟରେ ରେଖାକ୍କିତ ପଦଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ ବିଶେଷ ଅର୍ଥରେ ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ ବିଭିନ୍ନ ତଦ୍ଧିତପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଇଛି । ଦାଶରଥ୍ଃ – (ଦଶରଥ + ଇଞ୍ୟ) ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମ୍‌ – (ସୁନ୍ଦର † ଯ) ଉ୍ଚତମଃ (ଉଚ୍ଚ + ତମପ୍‌) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଗୁଣ + ବତୁପ୍‌) ବୁଛିମତୀ (ବୁବି + ମତୂପ୍‌ + ଡୀପ୍‌) ଶ୍ରେଷଠଃ (ପ୍ରଶସ୍ଯ + ଇଷ୍ନ୍‌ ) ଭାରତୀୟଃ (ଭାରତ + ଭୟ) ବନ୍ୟା ( ବନ + ଯ + ଟାପ୍‌) ବନ ଏଠାରେ ଜଳ ବା ପାଣିକୁ ବୁଝାଉଛି ।

ଅପତ୍ୟାର୍ଥକ ପତ୍ଯୟା:
ସନ୍ତାନ, ଗୋତ୍ର, ଶିଷ୍ଯ, ଭକ୍ତ ଓ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରଭୃତି ଅର୍ଥରେ ମୂଳଶଙ୍ଦ (ପାତିପଦିକ)ରେ “ଅଣ” (ଅତ) ଣ୍ଯ (ୟ) ଇଞ୍ (ଇ) ଅଞ୍ (ଅ) ଫଳ୍‌ (ଆୟନ୍‌ ) ଯଞ୍୍‌ (ୟ) ଢ଼କ୍‌ (ଏୟ) ଛ (ଭୟ) ଛଣ୍‌ (ଭୟ) ଓ ଘ (ଇୟ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗକରାଯାଏ ।

ଅଣ୍‌ (ଥ)
(i) ଶିବସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଶିବ + ଅଣ୍‌ = ଶୈବଃ – ଶିବଙ୍କ ସନ୍ତାନ ପୁଲିଙ୍କ
(ii) ବିଶ୍ବାମିତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ବିଶ୍ବାମିତ୍ର + ଅଣ୍‌ = ବୈଶ୍ବାମିତ୍ରଃ – ବିଶ୍ବାମିତ୍ରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ
(iii) ଭଗୀରଥସ୍ୟ ଅପତ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ = ଭଗୀରଥ + ଅଣ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ଭାଗୀରଥୀ – ଭାଗୀରଥୀଙ୍କ ସନ୍ତାନ ସ୍କୀଲିଙ୍ଗ।

ଅଞ୍ (ଥ)
(i) ଭରତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଭରତ + ଅଞ୍ = ଭାରତଃ – ଭରତ ସନ୍ତାନ ଫୁଳିଙ୍ଗ ।
(ii) କଶ୍ୟପସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂପୁମାନ୍‌ = କଶ୍ୟପ୍‌ + ଅଞ୍ଚ = କାଶ୍ଯପଃ – କଶ୍ୟପଙ୍କ ସନ୍ତାନ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ପୁତ୍ର + ଅଞ୍ = ପୌତ୍ରଃ – ପୁତ୍ରର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(iv) ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ = ପୁତ୍ର + ଅଞ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ପୌତ୍ରୀ – ପୁତ୍ରର ସନ୍ତାନ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ।
(v) ଦୁହିତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଦୁହିତୃ + ଅଞ୍‌ = ଦୌହିତ୍ରଃ – ଦୂହିତାର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(vi) ଦୁହିତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ = ଦୁହିତୃ + ଅଞ୍‌ + ଙୀପ୍‌ = ଦୌହିତ୍ରୀ – ଦୁହିତାର ସନ୍ତାନ ସ୍ତୀଲିଙ୍ଗ ।
(vii) ଗଣପତେଃ ଭକ୍ତଃ = ଗଣପତି + ଅଣ୍‌ = ଗାଣପତଃ – ଗଣପତିଙ୍କ ଭକ୍ତ (ଗଣପତି + ଯକ୍‌ = ଗାଣପତ୍ୟଃ ମଧେ ହୁଏ ।)

ଣ୍ଯ (ୟ)
(i) ଦିତେଃ ଅପତ୍ୟ ପୁମାନ୍‌ = ଦିତି + ଣ୍ଯ = ଦୈତ୍ୟଃ – ଦିତିଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଅଦିତେଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଅଦିତି + ଣ୍ଯ = ଆଦିତ୍ୟଃ – ଅଦିତିଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।

ଇଞ୍ଦ (ଇ)
(i) ଶରଥସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଦଶରଥ + ଇଞ୍ = ଦାଶରଥୁଃ – ଦଶରଥଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ସୁମିତ୍ରାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ସୁମିତ୍ରା + ଇଞ୍୍‌ = ସୌମିତ୍ରଃ – ସୁମିତ୍ରାଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ବଲ୍ମୀକାତ୍‌ ସମ୍ଭବଃ = ବାଲ୍ମୀକ + ଇଞ୍୍‌ = ବାଲ୍ମୀକିଃ – ବଲ୍ମୀକରୁ ସମ୍ଭବ ।

ଫକ୍‌ (ଆୟନ)
(i) ନାରାଃ ଅୟନଂ ଯସ୍ୟ = (ନର + ଅଣ୍) ନାର + ଫକ୍‌ = ନାରାୟଣଃ (ନାର – ଜ୍ଞାନ ବା ଜଳ) ଜଳ/ ଜ୍ଞାନ ପଥ ।
(ii) ବଦରେଣ ସମ୍ମନ୍ଧିତଃ = (ବଦର + ଅଣ୍‌ ) ବାଦର + ଫକ୍‌ = ବାଦରାୟଣଃ – ବଦରଙ୍କ ସହ ସମ୍ନ୍ଧିତ ।

ଯଞ୍ଦ (ୟ)
(i) ପୂଲସ୍ତେଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ପୁଲସ୍ତି + ଯଞ୍ଜ୍‌ = ପୌଲସ୍ତ୍ଯଃ – ପୁଲସ୍ତଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଯଜ୍ଞବଳ୍ଳସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ଯାଜ୍ଞବଳ୍କ + ଯଞ୍ଚ୍‌ = ଯାଜ୍ଞବଳ୍ଲ୍ଯଃ – ଯଜ୍ଞବଳ୍କ୍ୟଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍କ ।

ଢକ୍‌ (ଏୟ)
(i) ବିନତାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୂମାନ୍‌ = ବିନତା 4 ଢକ୍‌ = ବୈନତେୟଃ – ବିନତାଙ୍କ ଅପତ୍ୟ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।
(ii) ଗଙ୍ଗାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଗଙ୍ଗା + ଢକ୍‌ = ଗାଙ୍ଗେୟଃ – ଗଙ୍ଗାଙ୍କ ଅପତ୍ୟ ପୁଂଲିଙ୍ଗ ।
(iii) ରାଧାୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ରାଧା + ଢକ୍‌ = ରାଧେୟଃ – ରାଧାଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଫୁଂଲିଙ୍କ ।

ଛ (ଈୟ)
(i) ସ୍ଵସୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ – ସ୍ଵସୃ + ଛ = ସ୍ଵସ୍ରୀୟଃ (ଭଣଜା) – ଭଉଣୀର ସନ୍ତାନ ଫୁଲିଙ୍ଗ ।

ଛଣ୍‌ (ଈୟ)
(i) ପିତୃଷ୍ଵସୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ପିତୃଷ୍ବସୃ + ଛଣ୍‌ = ପୈତୃଷ୍ଵସ୍ତ୍ରୀୟଃ (ପିଉସୀ ପୁଅଭାଇ )
(ii) ଭ୍ରାତୁଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ = ଭ୍ରାତୃ + ଛଣ୍‌ = ଭ୍ରତ୍ରୀୟଃ ( ଭାଇର ପୁଅ/ ପୁତୁରା)

ଘ (ଇୟ)
(i) କ୍ଷତ୍ରେ ( ରାଷ୍ଟ୍ରେ) ସାଧୁଃ = କ୍ଷତ୍ର + ଘ = କ୍ଷତ୍ରିୟଃ – କ୍ଷତ୍ରରେ ସାଧୁ ।
(ii) ରାଷ୍ଟ୍ରେ ଭବଃ = ରାଷ୍ଟ୍ର + ଘ = ରାଷ୍ଟ୍ରିୟଃ (ରାଜା, ରାଜଶାଳକ )

ସମୂହାଥକ ପତ୍ୟୟ:

ସମୁହଅର୍ଥରେ “ଅଣ୍‌” (ଅ) ବୁଞ୍‌ (ଅକ ) ତଳ୍‌ (ତା) ଅଞ୍‌ (ଅତ) ୟ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ଯୟଗୁଡ଼ିକ ଯୋଗକରାଯାଏ ।
ଭିକ୍ଷାଣାଂ ସମୂହଃ = ଭିକ୍ଷା + ଅଣ୍‌ = ଭୈକ୍ଷମ୍‌ – ଭିକ୍ଷାର ସମୂହ ।
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସମୂହଃ = ମନୁଷ୍ଯ + ବୁଞ୍‌ = ମନୁଷ୍ଯକମ୍‌ – ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ସମୂହ ।
ଗ୍ରାମାଣାଂ ସମୂହଃ = ଗ୍ରାମ + ତଳ୍‌ + ସ୍ତ୍ରୀ ଟାପ୍‌ = ଗ୍ରାମତା – ଗ୍ରାମଗୁଡ଼ିକର ସମୂହ ।
ଦେବାନାଂ ସମୂହଃ = ଦେବ + ତଳ୍‌ + ସା ଟାପ୍‌ = ଦେବତା – ଦେବତାମାନଙ୍କ ସମୂହ ।
ଜନାନାଂ ସମୂହଃ = ଜନ + ତଳ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଜନତା – ଲୋକଙ୍କ ସମୂହ।
ଶୁକାନାଂ ସମୂହଃ = ଶୁକ + ଅଞ୍‌ = ଶୌକମ୍‌ – ଶୁଆମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ତୃଣାନାଂ ସମୂହଃ = ତୃଣ + ଯ + ଟାପ୍‌ = ତୃଣ୍ୟା – ଘାସମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ବାତାନାଂ ସମୂହଃ = ବାତ + ଯ +¢ ଟାପ୍‌ = ବାତ୍ୟା – ବାତମାନଙ୍କ ସମୂହ।
ବନାନାଂ ସମୂହଃ = ବନ + ଯ + ଟାପ୍‌ = ବନ୍ଯା – ଜଳମାନଙ୍କ ସମୂହ।

ଜାଚ ଅର୍ଥକ ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ମଥୁରାୟାଂ ଜାତଃ = ମଥୁରା + ଅଣ୍‌ = ମାଥୁରଃ – ମଥୁରାରେ ଜନୁ ।
ଉତ୍କଳେ ଜାତଃ = ଉତ୍କଳ + ଅଣ୍‌ = ଞକୁଳଃ – ଉକୁଳରେ ଜନ୍ୁ ।
ଉତ୍କଳେ ଜାତଃ = ଭତ୍ୁଳ + ଛ = ଉତ୍ୁଳୀୟଃ – ଉକୁଳରେ ଜାତ ।
ଗ୍ରାମେ ଜାତଃ = ଗ୍ରାମ + ଯ = ଗ୍ରାମ୍ୟଃ – ଗାଁରେ ଜାତ ।
ଦକ୍ଷିଣସ୍ୟାଂ ଜାତଃ = ଦକ୍ଷିଣ + ତ୍ୟକ୍‌ = ଦାକ୍ଷିଣାତ୍ୟଃ ।
ପ୍ରାଚି ଜାତଃ = ପ୍ରାଚ୍‌ + ଯତ୍‌ = ପ୍ରାଚ୍ୟଃ – ପୂର୍ବଦିଗରେ ଜାତ ।

ଅଜି ଅଥକ ପଚ୍ୟ୍ୟ:
“ତାହା ଏଠାରେ ଅଛି? ବା ଯାହାର ଅଛି? ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇବାପାଇଁ ମୂଳଶବ୍ଦ (ପ୍ରାତିପଦିକ) ରେ ମତୁପ୍‌ (ମତ୍‌, ବତ୍‌ ) ଇନି (ଇନ୍‌) ଠନ୍‌, (ଇକ ) ଓ “ଶ’ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗହୁଏ ।

ମଡ଼ୂପ୍‌ (ମଚ୍‌), ବତ୍‌):
ଗାବଃ ଅସ୍ୟ ସନ୍ତି ବା ଅସ୍ମିନ୍‌ ସନ୍ତି = ଗୋ + ମତୁପ୍‌ = ଗୋମତ୍‌ (କ୍) – ଗାଭଗୁଡ଼ିକ ଏହାର ଅଛି ।
ଗୋମାନ୍‌ (ଫୁଲିଙ୍ଗ) ଗୋ + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ଗୋମତୀ (ସୀ)
ମତିଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମତି + ମତୁପ୍‌ = ମତିମାନ୍‌ ¬ ମତି ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ମତିଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ମତି + ମତୁପ୍‌ + ଡୀପ୍‌ = ମତିମତୀ – ମତି ଏହାର (ସ୍ପୀ) ଅଛି ।

ସେହିପରି-
ଶ୍ରୀ + ମତୁପ୍‌ = ଶ୍ରୀମତ୍‌ (କ୍) ଶ୍ରୀମାନ୍‌ (ଫୁ) ଶ୍ରୀମତୀ (ସ୍ତ) – ଶ୍ରୀ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଏହାର ଅଛି ।
ଅଂଶୁ + ମତୂପ୍‌ = ଅଂଶୁମତ୍‌ ( କ୍‌!), ଅଂଶୁମାନ୍‌ ( ଫୁ) ଅଂଶୁମତୀ (ସୀ)
ପିତୃ + ମତୂପ୍‌ = ପିତୃମାନ୍‌, ପିତୃମତୀ (ସୀ)
ବପୁସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ବପୁଷ୍ମାନ୍‌, ବପୁଷୁତୀ, (ସୀ)
ଜ୍ୟୋତିସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଜ୍ୟୋତିଷ୍ନାନ୍‌, ଜ୍ୟୋତିଷ୍ଣତୀ (ସୀ)
ଆୟୁଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଆୟୁଷ୍ମାନ୍‌ – ଆୟୁ ଏହାର ଅଛି ।
ଆୟୁଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ଆୟୁଷ୍ମତୀ – ଆୟୁଷ ଏହାର ଅଛି ।
ଧୀଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଧୀମାନ୍‌, ସ୍ପୀ – ଧୀମତୀ (ବୁଦି ଏହାର ଅଛି । )
ହନୁଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି/ ହନୂ ଅସ୍ୟ ସ୍ତଃ = ହନୁମାନ୍‌ – ହନୁ ହାଡ଼ ଏହାର ଅଛି ।
ପତିଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ପତି + ମତୁପ୍‌ (ବତ୍‌) + ଡୀପ୍‌ = ପତିବତ୍ୀ (ସଧବା)
ପତି + ମତୁପ୍‌ (ମତ୍‌) + ଡୀପ୍‌ = ପତିମତୀ (ଚାକରାଣୀ)

ନିମ୍ନଲିଖ୍ତ କେତେକ ସ୍ପ୍ରାନରେ ମତୁପ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟର “ ବତ୍‌! ହୁଏ।
କିମ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = କିଂବତ୍‌, (କୀ) କିଂବାନ୍‌, (ଫୁ) କିଂବତୀ (ସୀ)
ଶମ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଶଂବତ୍‌ (କ୍;) ଶଂବାନ୍‌ ( ଫୁ) ଶଂବତୀ (ସ୍ବ)
ଲକ୍ଷ୍ମୀ + ମତୂପ୍‌ = ଲକ୍ଷ୍ମୀବତ୍‌ (କ୍) ଲକ୍ଷ୍ମୀବାନ୍‌ (ଫୁ) ଲକ୍ଷମୀବତୀ (ସୀ)
ଗୁଣ + ମତୁପ = ଗୁଣବତ୍, (କୀ) ଗୁଣବାନ୍‌ (ଫୁ) ଗୁଣବତୀ (ସଜ)
ଧନ + ମତୁପ୍‌ = ଧନବତ୍, (କୀ) ଧନବାନ୍‌ (ଫୁ) ଧନବତୀ (ସୀ)
ଜ୍ଞାନ + ମତୁପ୍‌ = ଜ୍ଞାନବତ୍‌, (କ୍) ଜ୍ଞାନବାନ୍‌ (ଫୁ) ଜ୍ଞାନବତୀ (ସୀ)
ରୂପ + ମତୁପ୍‌ = ରୂପବତ୍‌, (କୀ) ରୂପବାନ୍‌ (ଫୁ) ରୂପବତୀ (ସୀ)
ସରସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ସରସତ, (କୀ) ସରସାନ୍‌ (ଫୁ) ସରସତୀ (ସୀ)
ପୟସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ପୟସତ, (କ୍) ପୟସାନ୍‌ (ଫୁ) ପୟସତୀ (ସୀ)
ଯଶସ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ଯଶସତ୍, (କ୍) ଯଶସାନ୍‌ (ଫୁ) ଯଶସତୀ (ସୀ)
ବିଦ୍ୟା + ମତୁପ୍‌ = ବିଦ୍ୟାବତ୍‌, (କ୍) ବିଦ୍ଯାବାନ୍‌ (ଫୁ) ବିଦ୍ୟାବତୀ (ସୀ)

ମନେରଖ –
ବିଦ୍ୟା ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ ଇତି (ବିଦ୍ୟା ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି) = ବିଦ୍ଯାବାନ୍‌ (ତଵିତ) (କିନ୍ତୁ ବିଦ୍ଯାଂ ବେଭି ଯଃ (ବିଦ୍ୟା ଯେ ଜାଣେ) – ବିଦ୍‌ + ଶତୃ = ବିଦୃତ୍‌ (ବିଦ୍ଵସ୍‌) ବିଦ୍ାନ୍‌ – ଏହା କୃଦନ୍ତ)
ମରୁତ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ମରୁତ୍ଵତ୍‌ (ମରୂତ୍ବାନ୍‌ – (ଫୁଲିଙ୍କ) ଇଃ)
ତଡ଼ିତ୍‌ + ମତୁପ୍‌ = ତଡ଼ିତ୍ଵତ୍‌ (ତଡ଼ିତ୍ଵାନ୍‌ – (ଫୁଲିଙ୍ଗ) ମେଘଃ)

ଇନି (ଇନ୍‌):
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ତ + ଇନି = ଦଣ୍ଚିନ୍‌, (କୀ) – ଦଣ୍ି, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ଦଣ୍ଡୀ ¬ ଦଣ୍ଡ ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟାଃ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ଡ + ଇନି + ଡୀପ୍‌ = ଦଣ୍ିିନୀ – ଦଣ୍ତ ଏହାର (ସ୍ତ) ଅଛି ।
ଛତ୍ରଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି – ଛତ୍ର + ଇନି = ଛତ୍ରିନ୍‌, ଛତ୍ରୀ (ଫୁ) ଛତ୍ରିଣୀ (ସ୍ତୀ) – ଛତ୍ର ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ସେହିପରି ଧନ + ଇନି = ଧନିନ୍‌, ଧନୀ (ଫୁ), ଧନିନୀ (ସୀ) – ଧନ ଏହାର ଅଛି ।
ଗୁଣ + ଇନି = ଗୁଣିନ୍‌, ଗୁଣୀ (ଫୁ) ଗୁଣିନୀ (ସୀ)
ଶିଖା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି = ଶିଖା + ଇନି = ଶିଖୀ (ମୟୂରଃ) (ପୁଂ) – ଶିଖା ଏହାର ଅଛି ବୋଲି ।
ମାଳା ଅସ୍ୟା ଅସ୍ତି = ମାଳା + ଇନି + ସ୍ତୀ = ମାଳିନୀ (ସତୀ) – ମାଳା ଏହାର (ସ୍ତର) ଅଛି ।
ମାୟା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମାୟା + ଇନି = ମାୟୀ ( ଫୁ) ମାୟିନୀ (ସୀ) – ମାୟା ଏହାର (ଫୁ) ଅଛି ।
ସଂଜ୍ଞା + ଇନି = ସଂଜ୍ଞିନ୍‌ – ସଂଜ୍ଞୀ (ଫୁ) ସଂଜ୍ିନୀ (ସୀ)
ସୁଖ + ଇନି = ସୁଖ୍ନ୍‌ – ସୁଖୀ (ଫୁ) ସୁଖ୍ନୀ (ସୀ)
ଦୁଃଖ + ଇନି = ଦୁଃଖ୍ନ୍‌ – ଦୁଃଖୀ (ଫୁ) ଦୁଃଖ୍ନୀ (ସୀ)
ପ୍ରଣୟ + ଇନି = ପ୍ରଣୟିନ୍‌ – ପ୍ରଣୟୀ (ଫୁଲିଙ୍କ), ପ୍ରଣୟିନୀ (ସ୍ତୀଲିଙ୍କ)

ବିନି (ବିନ୍‌):
ମେଧା + ବିନି = ମେଧାବିନ୍‌, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ମେଧାବୀ – ସ୍ୀଲିଙ୍କ – ମେଧାବିନୀ
ମାୟା + ବିନି = ମାୟାବିନ୍‌, ଫୁଲିଙ୍ଗ – ମାୟାବୀ – ସ୍କରଲିଙ୍କ – ମାୟାବିନୀ
ତପସ୍‌ + ବିନି = ତପସିନ୍‌, ଫୁ – ତପସୀ, ସତୀ – ତପସିନୀ
ପୟସ୍‌ + ବିନି = ପୟସିନ୍‌, ଫୁ – ପୟସୀ, ସୀ – ପୟସିନୀ
(ପୟସୀ – ନଦ, ସାଗର, ମେଘ, କୂପ, ସରୋବର, ପୟସିନୀ – ନଦୀ, ଧେନୁ)
ମନସ୍‌ + ବିନି = ମନସିନ୍‌, ମନସୀ – ଫୁ, ମନସିନୀ – ସ୍କୀ
ଯଶସ୍‌ + ବିନି = ଯଶସିନ୍‌ , ଯଶସୀ – ଫୁ, ଯଶସିନୀ – ସ୍ସୀ

ବିଶେଷ ବିଧ୍‌ରେ ଇନି (ଇନ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ହସ୍ତ + ଇନି = ହସ୍ତିନ୍‌ (ହସ୍ତୀ – ହାତୀ) ହସ୍ତଃ ଅସ୍ତି ଅସ୍ଯ – ହସ୍ତ ଅଛି ଏହାର ।
ତଥା – କର + ଇନି = କରିନ୍‌ (କରୀ – ହାତୀ) କରଃ ଅସି ଅସ୍ଯ – କର ଅଛି ଏହାର
ଦନ୍ତ + ଇନ୍‌ = ଦନ୍ତିନ୍‌ (ଦନ୍ତୀ – ହାତୀ) ଦନ୍ତ ସ୍ତଃ ଅସ୍ଯ – ଦାନ୍ତ ଦୁଇଟି ଏହାର ଅଛି ।
କେଶର + ଇନ୍‌ = କେଶରିନ୍‌ (କେଶରୀ – ସିଂହ) କେଶରଃ ଅସି ଅସ୍ୟ – କେଶର ଏହାର ଅଛି ।

ବି.ଦ୍ର. – ଫୁଲର କେଶାକାର ସୁକ୍ଷ୍ମାଂଶ, ଘୋଡ଼ା ଓ ସିଂହର କେଶର ବାଳ, ବଉଳ ଫୁଲ ଓ ଗଛ, ନାଗେଶ୍ବର, ପୁଲାଶଂ, ସୁନା, କୁସୁମ ଗୁଳ୍ପ, ପଦ୍ମବୀଜ, ଡିମ୍ର ହଳଦିଆ ଅଂଶ, ଜାଫ୍ରାନ୍‌ କେଶର ।
ମାତ୍ର – ହସ୍ତ + ମତୁପ୍‌ = ହସ୍ତବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ୟ ) ହସତଃ ଅସି ଅସ୍ୟ/ ହସ୍ତୋ ସଃ ଅସ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି । – ହସ ଅଛି ଏହାର । ହସ୍ତ ଦୂଇଟି ଅଛି ଏହାର ।

କର + ମତୁପ୍‌ = କରବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ଯ)
ଦନ୍ତ + ମତୁପ୍‌ = ଦନ୍ତବାନ୍‌ (ମନୁଷ୍ଯ)
ବର୍ଣ୍ଣଃ (ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମ୍‌ ) ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି – ବର୍ଣ + ଇନି = ବର୍ଣ୍ରୀ (ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ)
ବର୍ଣ୍ଣଃ (ରୂପମ୍‌) ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ବର୍ଣ + ଇନି = ବର୍ଣିନ୍‌ ।
ବର୍ଣ୍ଠୀ (ଫୁ) ବର୍ଣିନୀ ( ସୀ)
ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣ + ମତୁପ୍‌ = ବର୍ଣ୍ଵବତୀ ବର୍ଣ୍ବାନ୍‌, ବର୍ଣ୍ବତୀ

ପୁଷ୍କର + ଇନି = ପୁଷ୍କରିନ୍‌ – ସ୍ତ୍ର – ପୁଷ୍ରିଣୀ (ପୁଷ୍ର- ଆକାଶ, ଜଳ, ପଦ୍ମ, ପଦ୍କୋଷ, ପୁଷର ତୀର୍ଥ, ଏକପ୍ରକାର ଶେଯ, ଶର, ହାତୀ, ହୃଦ, ପୋଖରୀ, ସାରସ ପକ୍ଷୀ, ସର୍ପ)
ଏହିପରି, ପଦ୍ମିନୀ, ପଙ୍କଜିନୀ, କୁମୁଦିନୀ, ମୃଣାଳିନୀ, ତମାଳିନୀ, ତରଙ୍କିଣୀ, ତଟିନୀ ଓ ପ୍ରବାହିଣୀ ପ୍ରଭୃତି ତଵିତାନ୍ତ ପଦ ସିଦ୍ଧ ହୁଅନ୍ତି ।

ଯାଚକ (ମାଗିବା ବାଲା) ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଲେ ଅର୍ଥ” ଶବ୍ଦରୁ ଇନି ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ଯଥା-
ଅର୍ଥ + ଇନି = ଅର୍ଥ୍ନ୍‌ (ଅର୍ଥୀ – ଯାଚକଃ)
ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଅର୍ଥଃ (ଧନଂ ) ଅସ୍ତି ଅସ୍ଯ – ଅର୍ଥ + ଇନି = ଅର୍ଥୀ (ଫୁ) ଓ ଅର୍ଥ + ମତୁପ୍‌ = ଅର୍ଥବାନ୍‌ (ଧନୀ) ହୋଇଥାଏ ।

ଅସ୍ତି ଅଥରେ – ଠନ୍‌ (ଇକ) ପରତ୍ୟ୍ୟ:
ଦଣ୍ଡଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଦଣ୍ଡ + ଠନ୍‌ = ଦଣିିକଃ – ଦଣ୍ଡ ଅଛି ଏହାର ।
ଶ୍ରମଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଶ୍ରମ + ଠନ୍‌ = ଶ୍ରମିକଃ – ଶ୍ରମ ଅଛି ଏହାର ।
ଧନମ୍‌ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ଧନ + ଠନ୍‌ = ଧନିକଃ – ଧନ ଅଛି ଏହାର ।
ମାୟା ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତି = ମାୟା + ଠନ୍‌ = ମାୟିକଃ – ମାୟା ଅଛି ଏହାର ।

ବହୁ ବା ବାରମ୍ବାର ଅର୍ଥରେ ‘ଶ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଲୋମ + ଶ = ଲୋମଶଃ ବହୁ + ଶ = ବହୁଶଃ କ୍ରମ + ଶ = କ୍ରମଶଃ

ଆବରଣ ଓ ଅଧୟନ ଅଧରେ ଠକ୍‌ (ରକ) ସଚଃୟା:
ଇତିହାସଂ ବେଭି = ଇତିହାସ + ଠକ୍‌ = ଏତିହାସିକଃ – ଯିଏ ଇତିହାସ ଜାଣେ । ସେହିପରି –
ଭୂଗୋଳ + ଠକ୍‌ = ଭୌଗୋଳିକଃ = ଯିଏ ଭୂଗୋଳ ଜାଣେ ।
ଗଣିତ + ଠକ୍‌ = ଗାଣିତିକଃ – ଯିଏ ଗଣିତ ଜାଣେ ।
ସାହିତ୍ୟ + ଠକ୍‌ = ସାହିତ୍ୟିକଃ – ଯିଏ ସାହିତ୍ୟ ଜାଣେ ।
ଧର୍ମଂ ଚରତି/ ବେଭି = ଧର୍ମ + ଠକ୍‌ = ଧାର୍ମିକଃ – ଯିଏ ଧର୍ମ ଆଚରଣ କରେ ।

ସମୟଅର୍ଥରେ ଠଞ୍ଜ (ଇକ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ମାସେ ଭବଃ – ମାସ + ଠଞ୍‌ = ମାସିକଃ – ମାସକରେ ଉପ୍ନା, ବର୍ଷେ ଭବଃ – ବର୍ଷ + ଠଞ୍‌ = ବାର୍ଷିକଃ = ବର୍ଷକରେ ଉପ୍‌ନ୍ନ ।

ତୁଳନାର୍ଥକ ତରପ୍‌ (ତର) ଛୟସୁନ୍‌ (ଭୟସ୍‌) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା ଅର୍ଥରେ ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।
ଫୁଂଲିଙ୍ଗରେ – ଅୟମ୍‌ ଅନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁଃ –
ଗୁରୁ – ତରପ୍‌ = ଗୁରୁତରଃ, ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ = ଗରୀୟାନ୍‌ ସେହିପରି ଲଘୁତରଃ, ଲଘୀୟାନ୍‌ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ – ଇୟମନୟୋଃ ଅତି ଶୟେନ ଗୁର୍ବୀ / ଗୁରୁଃ
ଗୁରୁ + ତରପ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗୁରୁତରା, ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ + ସ୍ତ୍ରୀ ଡୀପ୍‌ = ଗରୀୟସୀ ସେହିପରି ଲଘୁତରା, ଲଘୀୟସୀ
କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗରେ – ଇଦମ୍‌ ଅନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁ = ଗୁରୁ + ତରପ୍‌ = ଗୁରୁତରମ୍‌
ଗୁରୁ + ଭୟସୁନ୍‌ = ଗରୀୟଃ । ସେହିପରି – ଲଘୁତରମ୍‌, ଲଘୀୟଃ

ତୂଳନାର୍ଥକ ତମପ୍‌ ( ତମ) ଇଷ୍ଟନ୍‌ ( ଇଷ୍ଟ) ପ୍ରତ୍ୟୟ:
ଅନେକ ମଧ୍ଯରେ ଏକର ଉକ୍ୂର୍ଷ ବା ଅପକର୍ଷ ବୁଝାଇଲେ ତମପ୍‌ ( ତମ) ଓ ଇଷ୍ଟନ୍‌ ( ଇଷ୍ଠ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ ।
ଫୁଲିଙ୍ଗରେ – ଅୟମ୍‌ ଏଷାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁଃ = ଗୁରୁ + ତମପ୍‌ = ଗୁରୁତମଃ
ଗୁରୁ + ଇଷ୍ଟନ୍‌ = ଗରିଷ୍ଠଃ । ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗରେ – ଇୟମ୍‌ ଆସାମ୍‌ ଅତିଶୟେନ ଗୁର୍ବୀ/ ଗୁରୁଃ – ଗୁରୁ + ତମପ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗୁରୁତମା, ଗୁରୁ + ଇଷ୍ଠନ୍‌ + ଟାପ୍‌ = ଗରିଷ୍ଠା କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗରେ – ଇଦମ୍‌ ଏଷୁ ଅତିଶୟେନ ଗୁରୁ = ଗୁରୁତମମ୍‌, ଗରିଷ୍ଠମ୍‌

କେତେକ ପ୍ରଚଳିତ ତରପ୍‌/ ଭୟସୂନ୍‌,	ତମପ୍‌ / ଇଷ୍ଠନ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ଶବ୍ଦ
ତରପ୍‌, ଭୟସୁନ୍‌	ତମପ୍‌, ଇଷ୍ଠନ୍‌
ପ୍ରଶସ୍ୟ – ଫୁ, ପ୍ରଶସ୍ଯତରଃ ଶ୍ରେୟାନ୍‌,	ପ୍ରଶସ୍ୟତମଃ, ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ
ବୃଦ୍ଧ – ଫୁ, ବୃଦ୍ଧତରଃ, ଜ୍ୟାୟାନ୍‌	ବୃଦ୍ଧତମଃ, ବର୍ଷିଷ୍ଠଃ, ଜ୍ୟେଷଃ
ଯୁବା – ଫୁ, ଯୁବତରଃ, ଯବୀୟାନ୍‌ / କନୀୟାନ୍‌	ଯୁବତମଃ, ଯବିଷ୍ଠଃ/ କନିଷ୍ଃ
ପ୍ରିୟ – ଫୁ, ପ୍ରିୟତରଃ, ପ୍ରେୟାନ୍‌	ପ୍ରିୟତମଃ, ପ୍ରେଷ୍ଠଃ

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତେକ ପ୍ରତ୍ୟୟର ଉଦାହରଣ
ମାତୁଃଭ୍ରାତା = ମାତୃ + ଡୁଳଚ୍‌ (ଉଳ ) = ମାତୁଳଃ – ମାଆର ଭାଇ (ମାମୁ )
ପିତୁଃ ଭ୍ରାତା = ପିତୃ + ବ୍ୟତ୍‌ (ବ୍ୟ) ପିତୃବ୍ଯଃ – ପିତାଙ୍କ ଭାଇ ।
ପିତୁଃ ପିତା = ପିତୃ + ଡାମହଚ୍‌ (ଆମହ) = ପିତାମହଃ ପିତାଙ୍କ ପିତା ।
ମାତୁଃ ପିତା = ମାତୃ + ଡାମହଚ୍‌ (ଆମହ) = ମାତାମହଃ – ମାଆଙ୍କ ପିତା ।
ଜଡ଼ସ୍ୟ ଭାବଃ = ଜଡ଼ + ତ୍ଵ = ଜଡ଼ତ୍ଵମ୍‌, ଜଡ଼ + ତା = ଜଡ଼ତା – ଜଡ଼ର ଭାବ
କୁଶଳସ୍ୟ ଭାବଃ = କୁଶଳ + ତ୍ଵ = କୁଶଳତ୍ସମ୍‌, କୁଶଳ + ତା = କୁଶଳତା – କୁଶଳର ଭାବ
ନୀଳସ୍ୟ ଭାବଃ = ନୀଳ + ଇମନିଚ୍‌ = ନୀଳିମା (ଫୁଲିଙ୍କ) – ନୀଳ ଭାବ
ମହତଃ ଭାବଃ = ମହତ୍‌ + ଇମନିଚ୍‌ = ମହିମା (ଫୁଲିଙ୍କ) – ମହାନତାର ଭାବ
ଗୁରୋଃ ଭାବଃ = ଗୁରୁ + ଅଣ୍‌ = ଗୌରବମ୍‌ – ଗୁରୁର ଭାବ
ମୃଦୋଃ ଭାବଃ = ମୃଦୁ + ଅଣ୍‌ = ମାର୍ଦ୍ଦବମ୍‌ – ମୃଦୁ କୋମଳତାର) ଭାବ ।
ପଣ୍ଡିତସ୍ୟ ଭାବଃ = ପଣ୍ଡିତ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ପାଣ୍ଡିତ୍ୟମ୍‌ – ପଣ୍ଡିତର ଭାବ (ପଣ୍ଠିତ ପଣିଆ)
ସହିତସ୍ୟ ଭାବଃ = ସହିତ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ସାହିତ୍ଯମ୍‌ – ସହିତର ଭାବ
ଅଳସସ୍ୟ ଭାବଃ = ଅଳସ + ଷ୍ଯଞ୍‌ = ଆଳସ୍ଯମ୍‌ – ଅଳସର ଭାବ
ସର୍ବଜନେଭ୍ୟଃ ହିତମ୍‌ = ସର୍ବଜନ + ଠକ୍‌ = ସାର୍ବଜନୀନମ୍‌ – ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ହିତ ।

ଅଭ୍ୟାସ:

୧। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ (ଏକ ପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।) ଇଦମନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ସ୍ତୁଳମ୍‌, ଅୟମେଷୁ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟଃ, ଭଗିନ୍ୟାଃ ଅପତ” ସ୍କ, ପର୍ବତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ, ବହୂ ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ।
Answer:
ଇଦମନୟୋଃ ଅତିଶୟେନ ସୁଳମ – ସୁଳତରମ୍‌,
ଅୟମେଷୁ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟଃ – ପ୍ରିୟତମଃ
ଭଗିନ୍ୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ସ୍ତ୍ରୀ – ଭାଗିନେୟୀ
ପର୍ବତସ୍ୟ ଅପତ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ – ପାର୍ବତୀ
ବହୁ ଅସ୍ତି ଅସ୍ୟ – ବହୁଶଃ

୨। ଅର୍ଥଭେଦଂ ଦର୍ଶୟତ – (ଅର୍ଥଭେଦ ଦେଖାଅ)
ଦୈତ୍ୟଃ – ଆଦିତ୍ୟଃ, ବନ୍ୟମ୍‌ – ବନ୍ଯା
Answer:
ଦୈତ୍ୟଃ – ଅସୁର, ବନ୍ୟମ୍‌ – ବନଜାତ ହାତୀ – ହାତୀ ଆଦିତ୍ୟଃ – ଦେବତା ବନ୍ୟା – ବନ( ଜଳ ) ସମୂହ ହସ୍ତବାନ୍‌ – ମନୁଷ୍ଯ ଶିଖୀ – ମୟୂର ଅର୍ଥୀ – ଯାଚକ ଶିଖାବାନ୍‌ – ଶିଖାଧାରୀ ଅର୍ଥବାନ୍‌ – ଧନୀ

୩। ତଦ୍ଧିତାନ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
୧. ଧନଥ୍ବା ଲୋକ ସୁଖୀଅଟେ ।
Answer:
ଅର୍ଥବାନ୍‌ ସୁଖୀ ଭବତି ।

୨. ଉକୁଳର ଲୋକେ ଧର୍ମ ପାଳନ କରନ୍ତି ।
Answer:
ଉତ୍କଳୀୟାଃ ଧାର୍ମିକାଃ ।

୩. ପଶ୍ଛୁଙ୍କ ପୁଅମାନେ ଯଦୁବଂଶୀଙ୍କର ବନ୍ଧୁଥ୍‌ଲେ ।
Answer:
ପାଣ୍ଡବାଃ ଯାଦବାନାଂ ବାନ୍ଧବାଃ ।

୪. ଗୁଣଥ୍ବା ଛାତ୍ର ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରିୟ ।
Answer:
ଗୁଣବାନ୍‌ ଛାତ୍ରଃ ସର୍ବେଷଂ ପ୍ରିୟଃ ।

୫. ମୋ ମାମୁ ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କ ଭାଇ ।
Answer:
ମମ ମାତୁଳଃ ତସ୍ୟ ପିତୃବ୍ୟଃ ।