Class 10

Odisha State Board BSE Odisha 9th Class Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 9 Hindi Solutions Poem 1(a) कबीरदास के दोहे

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए।
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନୋ କେ ଉତ୍ତର ଦୋ-ତିନ୍ ବାର୍କୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ ।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
ମନୁଷ୍ୟ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ୍ କ୍ୟା କହା ଗୟା ହୈ ?
(ମନୁଷ୍ୟର ଜନ୍ମକୁ କାହିଁକି ଦୁର୍ଲଭ କୁହାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता।
इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा गया है।

(ख) साधुओं और सज्जनों की तुलना किससे की गयी है और क्यों?
ସାଧୁଓଁ ଔର ସଜ୍ଜନୌ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍‌ କୀ ଗୟୀ ହୈ ଔର କୈ ?
(ସାଧୁ ଓ ସଜନମାନଙ୍କର ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
साधुओं और सज्जनों की तुलना सोने से की गयी है। सोना टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकता है। मतलब यह है कि सज्जन लोग हमेशा मित्रता बनाये रखते हैं।

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है और क्यों?
କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ଔର ଜ୍ୟୋ?
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ଓ କାହିଁକି ?)
उत्तर:
कुम्हार का कुंभ दुर्जन ( खलव्यक्ति) को कहा गया है। क्योंकि यह कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते हैं। दुर्जन जरासा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

(घ) कबीरदास के दोहों को ‘साखी’ क्यों कहा जाता है?
(କବିର୍‌ଦାସ କେ ଦୋହେଁ କୋ ‘ସାଖ୍’ କେଁ କହା ଜାତା ହୈ ?)
(କବିର ଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ‘ସାଖ୍’ କାହିଁକି କୁହାଯାଇଛି)
उत्तर:
‘साखी’ शब्द ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है। यह ज्ञान या अनुभूति है जिसे स्वंय कबीर ने अपने अन्तःकरण से साक्षात्कार किया है। इसलिए कबीरदास की साखियाँ ज्ञान और अनुभूति की साक्षी हैं।

2. निम्नलिखित अवतरणों का आशय स्पष्ट कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଅବତରଶାଁ କା ଆଶଯ୍ କ୍ଷଷ୍ଟ କୀଜିଏ?) (ନିମ୍ନଲିଖୂ ପଦ୍ୟ ଖଣ୍ଡର ଆଶୟ ସ୍ପଷ୍ଟ କର ।)
(क) मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ୍ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର୍)।
उत्तर:
यह अवतरण कबीर के दोहे से लिया गया है। इस में कबीर कहते है कि मानव का जन्म दुर्लभ होता है। इसलिए मनुष्य श्रेष्ठ सामाजिक प्राणी है। मनुष्य को देह या शरीर बार – बार नहीं मिलता। यह ईश्वर का वरदान है।

(ख) दुर्जन कुंभ कम्हार के, एकै धका दरार।
(ର୍ଜନ୍ କଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର)।
उत्तर:
यह अवतरण कवीर के दोहे से लिया गया है। कबीर कहते है कि दुर्जन व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। मतलब यह है कि सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाते है।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक वाक्य में दीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରଶୁଁକେ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ – ଏକ ବାକ୍ୟ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ-ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।)
(क) किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
(କିସ୍ କେ ଜନ୍ମ କୋ ଦୁର୍ଲଭ ମାନା ଗୟା ହୈ?) (କାହା ଜନ୍ମକୁ ଦୁର୍ଲଭ ବୋଲି ସ୍ଵୀକାର କରାଯାଇଛି ?)
उत्तर:
मानव जन्म को दुर्लभ माना गया हैं।

(ख) कौन-कौन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं?
(କୌନ୍-କୌନ୍ ଟୂଟ ଜାନେକେ ବାଦ୍ ଭୀ ଜୁଡ଼ ସକତ୍ରେ ହୈ?)
(କେଉଁମାନେ ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ମଧ୍ୟ ଜୋଡ଼ି ହୋଇପାରିବେ ? )
उत्तर:
सोना, सज्जन टूट जानेके बाद भी जुड़ सकते हैं।

4. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए?
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନ। କେ ଉତ୍ତର ଏକ-ଏକ ଶବ୍ଦ ମେଁ ଦୀଜିଏ)।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦରେ ଦିଅ ।)
(क) क्या बार-बार नहीं मिलता?
(କ୍ୟା ବାର୍-ବାର୍ ନେହୀ ମିଲତା ?)
(କ’ଣ ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ ? )
उत्तर:
देह / शरीर

(ख) सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
(ସଜନାଁ କୀ ତୁଲ୍‌ନା କିସ୍ ସେ କୀ ଗୟୀ ହୈ ?)
(ସଜନଙ୍କ ତୁଳନା କାହା ସହିତ ହୋଇଛି ?)
उत्तर:
सोने से

(ग) कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(କୁମ୍ଭାର୍ କା କୁମ୍ଭ କିସ୍ କହା ଗୟା ହୈ ?)
(କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ (ମାଠିଆ) କାହାକୁ କୁହାଯାଇଛି ।)
उत्तर:
दुर्जन को

5. कबीरदास के दोहों को कण्ठस्थ कीजिए
(କବିରଦାସଙ୍କ ଦୋହାଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଖସ୍ଥ କର ।)
उत्तर:
ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ନିଜେ ମୁଖସ୍ଥ କରିବେ।

भाषा-ज्ञान (ଭାଷା-ଜ୍ଞାନ)

कबीरदास संत थे। काशी में रहते हुए भी उन्होंने देश के विभिन्न स्थानों का भ्रमण किया। अतः उनकी भाषा में विभिन्न प्रदेशों के शब्द पाये जाते हैं। उनकी भाषा में ब्रजभाषा, अवधी, मगही, भोजपुरी, बुन्देलखण्डी, राजस्थानी, पंजाबी आदि का मेल है। साथ ही बोलचाल के क्षेत्रीय प्रभावों के कारण कबीरदास के कुछ शब्द रूपों में परिवर्तन भी देखने को मिलता है। जैसे – मनुष्य से मनिषा, मन से मनवा या मनुवा आदि। उच्चारण के परिवर्तन से वर्त्तनी भी बदल जाती है।

नीचे कुछ शब्द दिये जा रहे हैं जिनका मूल रूप लिखिए जो आप समझते हैं
(ନିମ୍ନରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ମୂଳରୂପ ଲେଖ, ଯାହା ତୁମେ ବୁଝିଛ ବା ଭାବୁଛ)
मनिषा – …………….
जुरै – ………………
बहुरि – ……………..
धक्का – ……………
उत्तर:
मनिषा- मनुष्य
जुरै – जुड़
बहुरि – पुनः
धक्का – धक्का

2. निम्नलिखित शब्दों का समानार्थी शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତିଶବ୍ଦ ବା ସମାନାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
मनिषा, देह, तरवर, सोना, कुंभ
उत्तर:
मनिषा – मानव, इन्सान
देह – शरीर, काया
तरवर – पेड़, वृक्ष
सोना – कांचन, सुवर्ण
कुंभ – घड़ा, मटका

3. निम्नलिखित शब्दों का विपरीत शब्द लिखिए।
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିପରୀତ (ବିଲୋମ) ଶବ୍ଦ ଲେଖ ।)
जनम, दुर्लभ, सज्जन, साधु
उत्तर:
जनम – मरण
दुर्लभ – सुलभ
सज्जन – दुर्जन
साधु – असाधु

4. निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।
(ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନଗୁଡ଼ିକୁ ପୂରଣ କର ।)
(क) मनिषा जनम …………… है, …………….. न बारम्बार।
उत्तर:
दुर्लभ, देह

(ख) ………………. सज्जन साधुजन ………………… सौ बार।
उत्तर:
सोना, टूटि जुरै

(ग) दुर्जन ………………. एकै धका ………………..।
उत्तर:
कुंभ कुम्हार के, दरार

5. निम्नलिखित शब्दों को पाँच-पाँच बार लिखिए
(ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼କ୍କୁ ପାଞ୍ଚ – ପାଞ୍ଚଥର ଲେଖା)
(ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀମାନେ ଲେଖୁବେ)
कबीर –
अनमोल –
मोती –
दुर्लभ –
कुम्हार –
(ध्यान दीजिए कि हिन्दी में ह्रस्व और दीर्घ मात्राएँ होती हैं। उनको सही लिखना जरूरी है।)
(ଦୃଷ୍ଟିଦିଅ ଯେ ହିନ୍ଦୀରେ ହ୍ରସ୍ଵ ଓ ଦୀର୍ଘ ମାତ୍ରାଗୁଡ଼ିକ ଅଛି। ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଠିକ୍ ଲେଖୁବା ଉଚିତ ।)

अतिरिक्त प्रश्नोत्तर

1. दुर्जन कुंभ कुम्हार के एकै धका दरार।
(ଦୁର୍ଜନ ପୁଂଭ୍ କୁମ୍‌ହାର କେ ଏକୈ ଧକା ଦରାର ।)
उत्तर:
कवीरदास जी कहते हैं कि बुरे ब्यक्ति (दुर्जन) कुम्हार के घडे की तरह होते हैं, जो एक झटके से टूट जाते है। दुर्जन जरा-सा मतभेद होते ही अलग हो जाता है।

2. मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
(ମନିଷା ଜନମ ଦୁର୍ଲଭ୍ ହୈ, ଦେହ ନ ବାରମ୍ବାର ।)
उत्तर:
सन्त कवीर जी कहते हैं कि इस संसार में मानब का जन्म पाना दुर्लभ (मुश्किल ) है। यह मनुष्य रूपी शरीर बार-बार नहीं मिलता। इसलिए इस क्षणभंगुर शरीर के रहते, ईश्वर की साधना के जरिए करनी चाहिए।

अति संक्षिप्त उत्तरमूलक प्रश्नोत्तर

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न  1.
संत कबीरदास का जन्म कब और कहाँ हुआ था?
उत्तर:
संत कबीरदास का जन्म काशी के एक हिंदू-परिवार में सन् १३९८ में हुआ था।

प्रश्न  2.
कबीरदास क्यों दुःखी हुए?
उत्तर:
समाज में ब्याप्त बुराई को देखकर कबीरदास दुःखी हुए।

प्रश्न  3.
‘साखी’ शब्द कौन-सा शब्द का अपभ्रंश रूप है?
उत्तर:
‘सखी’ शब्द ‘साक्षी’ शब्द का अपभ्रंश रूप है।

प्रश्न  4.
कबीर की भाषा क्या है?
उत्तर:
कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

प्रश्न  5.
संसार में किसका जन्म दुर्लभ होता है?
उत्तर:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है।

प्रश्न  6.
मनुष्य के जन्म को दुर्लभ क्यों कहा गया है?
उत्तर:
मनुष्य की देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता, इसलिए मनुष्य जन्म को दुर्लभ कहा।

प्रश्न  7.
सज्जन और साधुजन कैसे होते हैं?
उत्तर:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं।

प्रश्न  8.
दुर्जन की ‘तुलना किससे किया गया है?
उत्तर:
दुर्जन की तुलना कुम्हार के घड़े से किया गया है।

प्रश्न  9.
कौन सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं?
उत्तर:
सज्जन लोग सर्वदा मित्र बनाए रखते हैं।

प्रश्न  10.
मनुष्य को क्या त्याग करना चाहिए?
उत्तर:
मनुष्य को समस्त सांसरिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए।

प्रश्न  1.
दुर्जन की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:कुम्हार

प्रश्न  2.
क्या बार-बार नहीं मिलता?
उत्तर:
मनुष्य जन्म

प्रश्न  3.
सज्जनों की तुलना किससे की गयी है?
उत्तर:
सोना

प्रश्न  4.
कौन – कौन टूट जाने के बाद भी जूड़ सकता है?
उत्तर:
सज्नन और साधुजन

प्रश्न  5.
किसके जन्म को दुर्लभ माना गया है?
उत्तर:
मनुष्य

प्रश्न  6.
सोने से किसकी तुलना की गयी है?
उत्तर:
सज्जनों

प्रश्न  7.
साखी शब्द किस का प्रतीक है?
उत्तर:
ज्ञान और अनुभूति

C. रिक्तस्थानों को भरिए।

प्रश्न  1.
………………. सर्वदा मित्र बनाए रखते है।
उत्तर:
सज्जन लोग

प्रश्न  2.
कवीर की भाषा ……………….. है।
उत्तर:
सधुकड़ी

प्रश्न  3.
कवीरदास का जन्म ………………… हुआ था?
उत्तर:
1398

प्रश्न  4.
“मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारबार” – यह पंक्ति ……………… कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  5.
‘सोना सज्जन साधु जन टूटी जुरै सौ बार’ – यह पंक्ति कवि की है।
उत्तर:
कबीर

प्रश्न  6.
“दुर्जन कुंभ कुम्हार के, एकै धका दरार”‘ इस पंक्ति में ‘कुंभ’ शब्द के लिए प्रयुक्त है।
उत्तर:
मटका

प्रश्न  7.
मनुष्य जन्म में बार बार नहीं मिलता।
उत्तर:
शरीर

प्रश्न  8.
कबीर के अनुसार ज्ञान और अनुभूति का प्रतीक है।
उत्तर:
साखी

प्रश्न  9.
सज्जनों की तुलना से की गयी है।
उत्तर:
सोने से

प्रश्न  10.
टूट जाने के बाद जुड़ा सकता है ?
उत्तर:
सज्जन

D. सही उत्तर चुनिए।

1. कुम्हार का कुंभ किसे कहा गया है?
(A) दुर्जन को
(B) सज्जन को
(C) कुम्हार
(D) घड़े को
उत्तर:
(A) दुर्जन को

2. कौन जुलाहे का काम करते थे?
(A) सूरदास
(B) तुलसी दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(C) कबीर दास

3. कबीर दास का जन्म कब हुआ था?
(A) 1898
(B) 1398
(C) 1498
(D) 1598
उत्तर:
(B) 1398

4. मनुष्य को क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) देह
(B) मन
(C) धन
(D) जन्
उत्तर:

5. ‘मनिषा जनम दुर्लभ है’ – इस पंक्ति का कवि कोन हैं।
(A) तुलसी दास
(B) सूर दास
(C) कबीर दास
(D) रहीम
उत्तर:
(A) तुलसी दास

6. सज्जनों की तुलना किससे की गई है?
(A) साधु से
(B) जन से
(C) सोने से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) सोने से

7. क्या बार-बार नहीं मिलता?
(A) मनुष्य जन्म
(B) पशु जन्म
(C) खाना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) मनुष्य जन्म

8. पेड़ से क्या झड़ जाते है?
(A) पत्ते
(B) डाली
(C) टहनी
(D) फल
उत्तर:
(D) फल

9. दुर्जन की तुलना किससे की गई है?
(A) कुम्हार से
(B) सोना से
(C) कुंभ से
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) कुंभ से

10. क्या टूटने के बाद भी जूड़ सकते है?
(A) सोना और साधु
(B) सोना और दुर्जन
(C) चाँदी और सोना
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोना और साधु

दोहे (ତେ।ହେ)

मनिषा जनम दुर्लभ है, देह न बारम्बार।
तरवर थै फल झड़ि पड्या, बहुरि न लागै डार॥
ମନିଷ ଜନମ୍ ଦୁଲଭହି, ଦେହ ନବାରମ୍ବାର୍ ।
ତରୱର ଥୈ ଫଲ୍ ଝଡ଼ି ପଡ଼, ବହୁରି ନ ଲାଗି ଡାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
संसार में मनुष्य का जन्म दुर्लभ होता है। मनुष्य को देह या शरीर बार-बार नहीं मिलता। वृक्ष से फल के एक बार झड़ जानेके बाद यह पुनः उस पेड़ की डाली पर लग नहीं सकता। मतलब यह है कि मानव को समस्त सांसारिक विषय-वासनाओं को त्याग करना चाहिए। इस क्षणभंगुर शरीर के रहते साधना के जरिये ईश्वर की उपासना करनी चाहिए। तभी दुर्लभ मानव-जीवन का सदुपयोग हो सकेगा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସଂସାରରେ ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ଦୁର୍ଲଭ (ବିରଳ) ଅଟେ। ମନୁଷ୍ୟର ଦେହ ବା ଶରୀର ବାରମ୍ବାର ମିଳେ ନାହିଁ । ଗଛରୁ ଫଳ ବା ପତ୍ର ଥରେ ଝଡ଼ିପଡ଼ିଲେ ତାହା ଗଛର ଡାଳରେ ପୁନଶ୍ଚ ଯୋଡ଼ିହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ମନୁଷ୍ୟ ତାହାର ସମସ୍ତ ସାଂସାରିକ ବିଷୟ ବାସନା ପ୍ରତି ଲୋଭ ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ।

सोना सज्जन साधु जन टूटि जुरै सौ बार।
दुर्जन कुम्भ कुम्हार के, एकै धका दरार॥
(ସୋନା ସଜନ୍ ସାଧୁ ଜନ୍ ଟୂଟି ଜୁରି ସୌ ବାର୍।
ଦୁର୍ଜନ୍ କୁମ୍ କୁମ୍‌ହାର୍ କେ, ଏକୈ ଧକା ଦରାର୍ ॥)

हिन्दी व्याख्या:
सज्जन और साधुजन सोने जैसे होते हैं जो टूटने के बाद भी सौ बार जुड़ सकते हैं; जबकि दुर्जन या बुरे व्यक्ति कुम्हार के घड़े जैसे होते हैं जो एक धक्के या झटके से टूट जाते हैं। मतलब सज्जन लोग सर्वदा मित्रता बनाये रखते हैं, मगर दुर्जन जरा-सा खटपट होते ही अलग हो जाता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସୁବର୍ଣ୍ଣ (ସୁନା) ଯେପରି ଶହେ ଥର ଭାଙ୍ଗିଲେ ଯୋଡ଼ି ହୋଇଯାଏ, ସେହିପରି ଜ୍ଞାନୀ ଓ ସାଧୁଜନମାନଙ୍କର ମିତ୍ରତା ଭାଙ୍ଗେ ନାହିଁ । ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳବ୍ୟକ୍ତି କୁମ୍ଭାରର କୁମ୍ଭ ସଦୃଶ ହୋଇଥାଏ, ଯାହା ଗୋଟିଏ ପାହାର ବା ବିପଦରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼େ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ସାଧୁଜନଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ସର୍ବଦା ରହିଥାଏ କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଜନ ବା ଖଳଲୋକଙ୍କ ସହିତ ମିତ୍ରତା ରହିପାରେ ନାହିଁ।

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

मनिषा – मनुष्य (ମାନବ)।

देह – शरीर (ଶବର)।

डार – डाली (ଡାଳ)।

दरार – फटना/मिटना (ଫଟିବ )।

दुर्लभ – मिलना मुश्किल है (ମିଳିବା କଷ୍ଟ)।

तरवर – पेड़ (ବକ୍ଷ)।

जुरै – जुड़ जाते हैं (ଯୋଡ଼ ହେ।ଇଯାଏ )।

धका – झोंका (ଠେଲା)।

कवि परिचय (କବି ପରିଚୟ)।

सन्त कबीरदास का जन्म सन् 1398 में काशी के एक हिन्दू परिवार में हुआ। पर उनका पालन-पोषण नीरू और नीमा नामक मुसलमान जुलाहा दम्पति ने किया। इसलिए कबीरदास को हिन्दू और मुसलमान – दोनों के गुण मिले। कबीर को किसी विद्यालय में पढ़ने का सुयोग नहीं मिला। लेकिन वे बड़े तेज बुद्धिवाले बालक थे। वे जुलाहे का काम करते थे। दुनिया को देखकर उन्होंने बहुत कुछ सीख लिया। समाज में व्याप्त बुराई को देख उन्हें बहुत दुःख हुआ। लोगों को अच्छी बातें सीखाने के लिए वे कमर कसकर खड़े हो गये। उन्होंने लोगों को काम करने, दूसरों के साथ अच्छा बर्ताव करने, बुद्धि और विचार से काम लेने का आग्रह किया। कबीर ने तप, तीर्थ, व्रत, संध्या, नमाज आदि के बदले नैतिकता, सदाचार, ज्ञान और भगवत् प्रेम पर जोर दिया। कबीर की भाषा सधुक्कड़ी है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Geometry Chapter 1 ଜ୍ୟାମିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ Ex 1(d) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Geometry Chapter 1 ଜ୍ୟାମିତିରେ ସାଦୃଶ୍ୟ Ex 1(d)

Question 1.
ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ବାଛି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

(i) ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ଚିତ୍ରରେ ଥିବା △ABC ରେ ∠ABC = 90°
ଏବଂ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\), m∠ABD = ………
[m∠BAD, m∠DBC, m∠DCB, 2m∠BAD]

Solution:
m∠DCB

(ii) ଉପ6ର।କ୍ତ ରିତ୍ର6ର ଥିବା △ABC ରେ ∠ABC ସମ6କାଶ ଏବଂ BD AC ହେଲେ,
(a) AB2 = AD × ……….. [BC, CD, AC, BD]
(b) BC2 = AC × ……….. [DC, AD, BD, AB]
(c) BD2 = DC × ………. [AC, BC, AB, AD]
Solution:
(a) AC
(b) DC
(c) AD

Question 2.
ବମ୍ନ ଟିତ୍ର6ର ଥିର୍। △PQR ର m∠PQR = 90° ଏର୍ବ \(\overline{\mathbf{QM}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{PR}}\)
(i) QM = 12 6ସ.ମି. ଏବଂ PM = 6 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PR ନିଣ୍ଟଯ କର |
(ii) PQ = 6 6ସ.ମି. ଏବଂ PM = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PR ନିଣ୍ଟଯ କର |
(iii) QR = 12 6ସ.ମି. ଏବଂ MR = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PM ନିଣ୍ଟଯ କର |
(iv) PQ = 12 6ସ.ମି. ଓ RM = 3 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , PM ନିଣ୍ଟଯ କର |
(v) PQ = 8 6ସ.ମି. ଓ QR = 15 6ସ.ମି. 6ଦ୍ର6କ , QM ଓ MR ନିଣ୍ଟଯ କର |

Solution:
(i) QM² = PM × RM ⇒ 12² = 6 × RM
⇒ RM = \(\frac{12^2}{6}\) 6ସ.ମି. = 24 6ସ.ମି.
PR = PM + RM = 6 6ସ.ମି. + 24 6ସ.ମି. = 30 6ସ.ମି.

(ii) PQ² = PM × PR
⇒ PR = \(\frac{\mathrm{PQ}^2}{\mathrm{PM}}\) = \(\frac{6^2}{3}\) 6ସ.ମି. = 12 6ସ.ମି.

(iii) QR² = MR × PR
⇒ PR = \(\frac{\mathrm{QR}^2}{\mathrm{MR}}\) = \(\frac{12^2}{9}\) 6ସ.ମି. = 16 6ସ.ମି.
PM = PR – MR = 16 6ସ.ମି. – 9 6ସ.ମି. = 7 6ସ.ମି. |

(iv) ମ6ନଜର PM = x 6ସ.ମି.
∴ PR = PM + MR = (x + 7) 6ସ.ମି. |
PQ² = PM . PR ⇒ 12² = x(x + 7)
⇒ x² + 7x – 144 = 0 ⇒ x² + 16x – 9x – 144 = 0
⇒ x(x + 16) -9(x + 16) = 0 ⇒ (x – 9) (x + 16) = 0
⇒ x = 9 ବ।, x = -16 (ଅସମ୍ମତ)
∴ PM = x 6ସ.ମି. = 9 6ସ.ମି.

(v) PR = \(\sqrt{\mathrm{PQ}^2+\mathrm{QR}^2}\) = \(\sqrt{8^2+15^2}\) = \(\sqrt{64+225}\) = \(\sqrt{289}\) = 17 6ସ.ମି.
QR² = MR × PR
⇒ MR = \(\frac{\mathrm{QR}^2}{\mathrm{PR}}\) = \(\frac{15 \times 15}{17}\) = \(\frac { 225 }{ 17 }\) = 13\(\frac { 4 }{ 17 }\) 6ସ.ମି.
QM² = PM × MR = (PR – MR) × MR
= (17 – \(\frac { 225 }{ 17 }\)) × \(\frac { 225 }{ 17 }\) = \(\frac { 64 }{ 17 }\) × \(\frac { 225 }{ 17 }\) ଦଙ୍ଗ6ସ.ମି.
∴ QM = \(\sqrt{\frac{64 \times 225}{17 \times 17}}\) = \(\frac{8 \times 15}{17}\) = \(\frac { 120 }{ 17 }\) = 7\(\frac { 1 }{ 17 }\) 6ସ.ମି. |

Question 3.
ବମ୍ନ ଟିତ୍ର6ର m∠ABC = m∠DCB = 90°, \(\overline{\mathbf{AC}}\) ଓ \(\overline{\mathbf{BD}}\) ର ଛେଦଦିନ୍ଦୁ O ଏବଂ \(\overline{\mathbf{AC}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{BD}}\) | OC = 6 6ସ.ମି. ଦଙ୍ଗ6ସ.ମି.
(i) BO ନିଶ୍ଚୟ କର;
(ii) OA ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର;
(iii) BC ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର;
(iv) AB ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର; ଏବଂ
(v) CD ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।

Solution:

Question 4.
△ABC ଭେ ∠ABC ସପ6କାଣ ଏବଂ \(\overline{\mathbf{B D}}\) ⊥ \(\overline{\mathbf{AC}}\) | AD = p ଏକକ ପ୍ରତେକ, ପ୍ତମାଣ କର : BC = \(\frac{q \sqrt{\mathbf{p}^2+q^2}}{p}\)
Solution:

Question 5.
△ABC ଭେ, m∠ABC = 90° ଏବଂ BD ⊥ AC ଦ୍ରେଲେ , ପ୍ରତମାଣ କର ଯେ , AB² : BC² = AD : DC |
Solution:

Question 6.
△ABC ଭେ, ∠ABC ସପ6କାଶ , \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ BC² = AC.BD କ୍ତେଲେ , ପ୍ରମାଣ ଦର ଯେ \(\overline{\mathrm{BD}}\) 6ହର୍ଛି ∠ABC ତ ସପଦ୍ଦିଖଣ୍ଡକ |
Solution:

ଦର : △ABC ରେ , ∠B = 90° | \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ BC² = AC.BD
ପ୍ରମ।ଣu : \(\overline{\mathrm{BD}}\) , ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡକ |
ପ୍ରମ।ଣ : △BDC ~ △ABC ⇒ BC² = AC . AD ….(i)
କକୁ ଦଣ BC² = AC . AD ….(ii)
(i) ଓ (ii) ରୁ AC . AD = AC . BD ⇒ CD = BD ⇒ m∠DBC = m∠DCB … (iii)
କନ୍ତି △ABD ~ △BCD ⇒ m∠ABD = m∠DCB …(iv)
(iii) ଓ (iv) ର m∠DBC = m∠ABD ⇒ \(\overline{\mathrm{BD}}\) , ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ କ | (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 7.
ପାଣ୍ଡଣ୍ ଚିତ୍ରରେ ଥ୍ରନା ରହୁକ୍ତିଙ ABCD ରେ m∠ABC = m∠ADC = 90° ଏବଂ AB = AD | କଣ୍ତଦ୍ରଯତ 6ଛଦଦିନ୍ଦୁ M ଦ୍ତେକେ , ପ୍ରମାଣ କର ଯେ AM × MC = DM | (ପ୍ରମେଯ 1.4 ର ସ୍ତ ଯୋଗ କରି ପ୍ରମାଣ କମା | )
Solution:

Question 8.
△ABC ରେ m∠ABC = 90°, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ AE² : EC² = AD : DC |
Solution:
ଦର : △ABC ରେ m∠ABC = 90° , \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ

ପ୍ତାମାଣଧ୍ୟ : \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac { AD }{ DC }\)
ପ୍ତମାଣ : △ABC ରେ ∠ABC ର ସମଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ \(\overline{\mathrm{AC}}\) କ୍ E ଦିନ୍ଦୁରେ 6ଛଦ କଲୋ
⇒ \(\frac { AB }{ BC }\) = \(\frac { AE }{ EC }\) ⇒ \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{BC}^2}\)
△ABC ରେ m∠ABC = 90° ଓ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\)
⇒ AB² = AD . AC ଓ BC² = CD . AC
∴ \(\frac{\mathrm{AE}^2}{\mathrm{EC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{BC}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AD} \times \mathrm{AC}}{\mathrm{CD} \times \mathrm{AC}}\) = \(\frac { AD }{ CD }\) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 9.
△ABC ରେ , m∠BAC = 90° ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BC}}\) | ପ୍ରମାଣ କର ଯେ △ADC ର ଷ୍ଟ୍ରେତୃଫକ = \(\frac{\mathbf{A B} \times \mathbf{A C} \mathbf{C}^3}{2 \mathbf{B C} C^2}\) |

Solution:
ଦଉ : △ABC 6ର m∠BCA = 90° ଏବଂ \(\overline{\mathrm{AD}}\) | \(\overline{\mathrm{BC}}\) |
ପ୍ର।ମାଣ୍ୟ : △ADC ର ଷ୍ଟେର୍ଫଳ = \(\frac{\mathrm{AB} \times \mathrm{AC}^3}{2 \mathrm{BC}^2}\) |
ପ୍ରମାଣ : ABC ରେ m∠BAC = 90° ଓ \(\overline{\mathrm{AD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{BC}}\)
⇒ AC² = CD . BC
△ABC ର ଷ୍ଟେର୍ଫଳ = \(\frac { 1 }{ 2 }\) AC × AB = \(\frac { 1 }{ 2 }\) BC × AD 

Question 10.
△ABC ର m∠ABC ସମକୋଣ,, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠BAC ର ଛେଦକରେ \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ଦିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ | ପ୍ତପାଣ କର ଯେ BE² : DE² = AC : AD |
Solution:
ଦତ୍ତ : △ABC ରେ ∠ABC ସମକୋଣ, \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) ଏବଂ ∠BAC ର ସମଦ୍ବିଖଣ୍ଡକ \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦକରେ ।
ପ୍ରାମାଣ୍ୟ : \(\frac{\mathrm{BE}^2}{\mathrm{DE}^2}\) : \(\frac{\mathrm{AC}}{\mathrm{AD}}\)
ପ୍ରମାଣ : △ABC ରେ ∠B ସମକୋଣ ଓ \(\overline{\mathrm{BD}}\) ⊥ \(\overline{\mathrm{AC}}\) |
⇒ AB² = AD × AC
△ABD ରେ ∠BAD ର ସମଦ୍ଦିଖଣ୍ଡକ ରଶ୍ମି \(\overline{\mathrm{BD}}\) କୁ E ରେ ଛେଦକରେ ।
⇒ \(\frac { AB }{ AD }\) = \(\frac { BE }{ DE }\)
∴ \(\frac{\mathrm{BE}^2}{\mathrm{DE}^2}\) = \(\frac{\mathrm{AB}^2}{\mathrm{AD}^2}\) = \(\frac { AD × AC }{ AD × AD }\) = \(\frac { AC }{ AD }\) (∵ AB² = AD × AC) (ପ୍ରମାଣିତ)

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Algebra Chapter 2 ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ Ex 2(b) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 2 ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ Ex 2(b)

Question 1.
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(i) ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା ଓ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି 2 । ସଂଖ୍ୟାଟିକୁ x ନେଇ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(ii) ଦୁଇଗୋଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଗୁଣଫଳ 20 । ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିକୁ y ନେଇ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(iii) ଦୁଇଟି ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି 18 ଏବଂ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 72 । ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟାକୁ x ନେଇ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(iv) କୌଣସି ସଂଖ୍ୟା, ତାହାର ବର୍ଗ ସମାନ ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) ପ୍ରଥମ n ସଂଖ୍ୟକ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି S = \(\frac{n(n+1) }{2}\)। ଯଦି S = 120 ହୁଏ, ତେବେ nର ମୂଲ୍ୟ ନିରୂପଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ଗଠନ କର ।
(vi) \(\sqrt{x}\) + x = 6 କୁ ଏକ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
(vii) \(\sqrt{x+9}\) + 3 = x କୁ ଏକ ସ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
(viii) x – 2\(\sqrt{2}\) – 6 = 0 ସମୀକରଣକୁ ଏକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣ ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x । ସଂଖ୍ୟାଟିର ବ୍ୟକ୍ରମ \(\frac{1}{x}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x + \(\frac{1}{x}\) = 2 ⇒ x² + 1 = 2x ⇒ x² – 2x + 1 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ x² – 2x + 1 = 0

(ii) ମନେକର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା y । ଅନ୍ୟଟି = (y + 1)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, y (y + 1) = 20 ⇒ y² + y – 20 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ y + y – 20 = 0

(iii) ମନେକର ପ୍ରଥମ ସଂଖ୍ୟାଟି x ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ସଂଖ୍ୟାଟି 18 – x ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x (18 – x) = 72 ⇒ 18x – x² = 72 = x² – 18x + 72 = 0
∴ ନିଶ୍ଚେୟ ଦ୍ବିଘାତ ସମୀକରଣ, x² – 18x + 72 = 0

(iv) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ ସଂଖ୍ୟାଟି ତା’ର ବର୍ଗ ସହ ସମାନ ହେବ । ଅର୍ଥାତ୍ x = x²
⇒ x² – x = 0 ⇒ x ( x – 1 ) = 0
⇒ x = 0 ବା x – 1 = 0 ⇒ x= 0 ବା x = 1
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି 0 କିମ୍ବା 1 ।

(v) ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ \(\frac{n(n+1) }{2}\) = 120 ⇒ n² + n = 240 ⇒ n² + n – 240 = 0

(vi) √x + x = 6 ⇒ √x = 6 – x
⇒ (√x)² =(6 – x)² ⇒ x = 36 + x² – 12x
⇒ x² – 12x – x + 36 = 0 ⇒ x² – 13x + 36 = 0

(vii) √(x + 9) + 3 = x ⇒ √(x + 9) = x – 3
⇒ (\(\sqrt{x+9}\))² = (x – 3)² ⇒ x² – 6x + 9 = x + 9
⇒ x² – 6x – x + 9 – 9 = 0 = x² – 7x = 0
ବିକଳ୍ପ ସମାଧାନ :
ମନେକର \(\sqrt{x+9}\) = t
⇒ x + 9 = t² ⇒ x = t² – 9
xର ମାନ ସମୀକରଣରେ ବସାଇଲେ k + 3 = t² – 9
⇒ t – t – 9 – 3 = 0 ⇒ t – t – 12 = 0

(viii) x – 2√2 – 6 = 0 ⇒ x – 6 = 2√2
⇒ (x – 6)² = (2√2)² ⇒ x² – 12x + 36 = 8
⇒ x² – 12x + 36 – 8 = 0 ⇒ x² – 12x + 28 = 0

Question 2.
ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନମାନଙ୍କର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।
(i) ଗୋଟିଏ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟା ତାହାର ବର୍ଗମୂଳ ଅପେକ୍ଷା 12 ଅଧିକ ହେଲେ, ସଂଖ୍ୟାଟି ନିରୂପଣ କର ।
(ii) ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ତାହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି \(\frac{41}{20}\) ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଟି ସ୍ଥିର କର ।
(iii) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମ ଭଗ୍ନସଂଖ୍ୟା ଦ୍ବୟର ଯୋଗଫଳ \(\frac{11}{30}\) ଦ୍ଵୟକୁ ନିରୂପଣ କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଦ୍ଵିଘାତ ସମୀକରଣଟି ଗଠନ କରି ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ନିରୂପଣ କର ।
(iv) ଦୁଇଟି କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମର ସମଷ୍ଟି \(\frac{25}{123}\) ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) ଯଦି 51 କୁ ଦୁଇଭାଗ କଲେ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 378 ହୁଏ, ତେବେ ସଂଖ୍ୟା ଦ୍ଵୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାଟି x² । ଏହାର ବର୍ଗମୂଳ = √x² = x
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x² = x + 12 = x² -x – 12 = 0
⇒ x² – 4x + 3x – 12 = 0 ⇒ x (x – 4) + 3 (x – 4) = 0
⇒ (x – 4) (x + 3) = 0 ⇒ x – 4 = 0 ବା x + 3 = 0
⇒ x = 4 ବା x = -3 (ଅସମ୍ଭବ)
∴ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାଟି x² = 4² = 16

(ii) ମନେକର ସଂଖ୍ୟାଟି x । ତାହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{1}{x}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x + \(\frac{1}{x}=\frac{41}{20}\) = \(\frac{x²+1}{x}=\frac{41}{20}\)
⇒ 20x² + 20 = 41x ⇒ 20x² – 41x + 20 = 0
⇒ 20x² – 25x – 16x + 20 = 0 ⇒ 5x (4x – 5) – 4 (4x – 5) = 0
⇒ (4x – 5) (5x – 4)=0 = 4x – 5 = 0 ବା 5x – 4 = 0
⇒ x = \(\frac{5}{4}\)ବା x = \(\frac{4}{5}\)
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି \(\frac{4}{5}\) ହେଲେ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{5}{4}\) ହେବ ।
ଅଥବା x = \(\frac{5}{4}\) ହେଲେ ଏହାର ବ୍ୟତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{4}{5}\) ହେବ ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି \(\frac{4}{5}\) ବା \(\frac{5}{4}\) ହେବ ।

(iii) ମନେକର କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ x ଓ x + 1
x ର ବ୍ୟୁତ୍‌କ୍ରମ \(\frac{1}{x}\) ଓ x + 1 ର ବ୍ୟକ୍ରମ \(\frac{1}{x+1}\)
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{1}{x}+\frac{1}{x+1}=\frac{11}{30}\) ⇒ \(\frac{x+1+x}{x(x+1)}=\frac{11}{30}\)
⇒ \(\frac{2x+1}{x²+x)}=\frac{11}{30}\) ⇒ 11x² + 11x = 60x + 30
⇒ 11x² + 11x – 60x – 30 = 0 ⇒ 11x² – 49x – 30 = 0
⇒ 11x² – 55x + 6x – 30 = 0 ⇒ 11x (x – 5) + 6 (x – 5) = 0 ⇒ (x – 5) (11x + 6) = 0 ⇒ x – 5 = 0 ବା 11x + 6 = 0
⇒ x = 5 ବା x = \(\frac{-6}{11}\) (ଅସମ୍ଭବ)
∴ x = 5 ହେଲେ ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ
∴ ନିଶ୍ଚେୟ କ୍ରମିକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ 5 ଓ 6 । କ୍ରମିକ ସଂଖ୍ୟା x + 1 = 6

(iv) ମନେକର କ୍ରମିକ ପୂର୍ବସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ x ଓ x + 1 ।
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, \(\frac{1}{x}+\frac{1}{x+1}=\frac{23}{132}\) ⇒ \(\frac{x+1+x}{x(x+1)}=\frac{23}{132}\)
⇒ \(\frac{2x+1}{x²+x)}=\frac{23}{132}\) ⇒ 23x² + 23x = 264x + 132
⇒ 23x² + 23x – 264x – 132 = 0 ⇒ 23x² – 241x – 132 = 0
⇒23x² – 253x + 12x – 132 = 0 ⇒ 23x (x – 11) + 12 (x – 11) = 0
⇒ (x – 11) (23x + 12) = 0 ⇒ x – 11 = 0 ବା 23x + 12 = 0
⇒ x = 11 ବା x = \(– \frac{12}{23}\) (ଅସମ୍ଭବ) ⇒ x + 1 = 11 + 1 = 12
∴ ପୂର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵୟ 11 ଓ 12 ।

(v) ମନେକର ଗୋଟିଏ ସଂଖ୍ୟା x ଓ ଅନ୍ୟଟି 51 – x ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x (51 – x) = 378 ⇒ 51x – x² = 378
⇒ x – 51x + 378 = 0 ⇒ x² – 42x – 9x + 378 = 0
⇒x (x-42) – 9 (x – 42) = 0 ⇒ (x – 42) (x – 9) = 0
⇒ x – 42 = 0 ବା x – 9 = 0 ⇒ x = 42 ବା x = 9
∴ ଯଦି x = 9 ହୁଏ ତେବେ ଅନ୍ୟ ଭାଗଟି 42 ହେବ ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଦ୍ୱୟ 9 ଓ 42 ସେହିପରି x = 42 ହୁଏ ତେବେ ଅନ୍ୟ ଭାଗଟି 9 ହେବ ।

Question 3.
ଏକ ଦୁଇଅଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା, ତାହାର ଅଙ୍କ ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳର 3 ଗୁଣ । ଏକକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଅଙ୍କଟି ଦଶକ ସ୍ଥାନରେ ଥ‌ିବା ଅଙ୍କଠାରୁ 2 ବୃହତ୍ତର । ସଂଖ୍ୟାଟି ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଦୁଇଅଙ୍କ ବିଶିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାର ଏକକ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଙ୍କ x ଓ ଦଶକ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଙ୍କ y ।
∴ ସଂଖ୍ୟାଟି = 10y + x
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ 10y + x = 3xy …… (i) ଏବଂ x = y + 2 ……. (ii)
ସମୀକରଣ (ii)ରୁ x ର ମାନ ସମୀକରଣ (i) ରେ ବସାଇଲେ, 10y + y + 2 = 3y (y + 2)
⇒ 11y + 2 = 3y² + 6y ⇒ 3y² + 6y – 11y – 2 = 0
⇒ 3y² – 5y – 2 = 0 ⇒ 3y² – 6y+ y – 2 = 0
⇒ 3y (y – 2) + 1 (y – 2) = 0 ⇒ (y – 2) (3y + 1) = 0
⇒ y – 2 = 0 ବା 3y + 1 = 0 = y = 2 ବା y = (ଅସମ୍ଭବ)
∴ x = y + 2 = 2 + 2 = 4
ସଂଖ୍ୟାଟି = 10y + x = 10 × 2 + 4 = 24

Question 4.
ଗୋଟିଏ ପରିବାରରେ ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ, ବିଟା ଓ ଗାମାର ବୟସ୍‌ର ଗୁଣଫଳ ସହ ସମାନ । ଯଦି ବିଟା, ଗାମାଠାରୁ 1 ବର୍ଷ ବଡ଼ ହୁଏ ଏବଂ ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ 42 ହୁଏ, ତେବେ 5 ବର୍ଷ ପରେ ବିଟାର ବୟସ କେତେ ହେବ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ପରିବାରରେ ଗାମାର ବୟସ = x ବର୍ଷ
∴ ବିଟାର ବୟସ = (x + 1) ବର୍ଷ । ଆଲ୍‌ଫାର ବୟସ = 42।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, x(x + 1) = 42 ⇒ x² + x = 42
⇒ x² + x – 42 = 0 ⇒ x² + 7x – 6x – 42 = 0
⇒ x(x + 7) – 6(x + 7) = 0 ⇒ (x + 7) (x – 6) = 0
⇒ x + 7 = 0 ବା x – 6 = 0 = x = -7 ବା x = 6
x = – 7 ବୟସ ଋଣାତ୍ମକ ହେବନାହିଁ ତେଣୁ ଏହା ଅସମ୍ଭବ। ତେବେ ଏଠାରେ x = 6 ଗ୍ରହଣୀୟ ।
∴ ଗାମାର ବୟସ = x ବର୍ଷ = 6 ବର୍ଷ ଏବଂ ବିଟାର ବୟସ = 6 + 1 = 7 ବର୍ଷ ।
∴ 5 ବର୍ଷ ପରେ ବିଟାର ବୟସ ହେବ = 7 + 5 = 12 ।

Question 5.
କୌଣସି ଏକ ଅରଣ୍ୟରେ ବାସ କରୁଥିବା ମର୍କଟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସେମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାର ଏକ ଅଷ୍ଟମାଂଶର ବର୍ଗ କ୍ରୀଡ଼ାରତ ଏବଂ ଅବଶିଷ୍ଟ ବାରଟି ମର୍କଟ ଏକ ଶୃଙ୍ଗ ଉପରେ ବସିଥିଲେ । ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ କେତେ ମର୍କଟ ଥିଲେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ xଟି ମର୍କଟ ଥିଲେ ।
ସେମାନଙ୍କ ଏକ- ଅଷ୍ଟମାଂଶର ବର୍ଗ କ୍ରିଡ଼ାରତ ଥିଲେ । କ୍ରୀଡ଼ାରତ ଥିବା ମର୍କଟଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା = (\(\frac{x}{8}\))² = \(\frac{x²}{64}\)
ଅବଶିଷ୍ଟ 12 ଟି ମର୍କଟ ଶୃଙ୍ଗ ଉପରେ ବସିଥିଲେ ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{x²}{64}+12\) = x = \(\frac{x²+768}{64}=x\)
⇒ x² + 768x = 64 x ⇒ x² – 64x + 768 = 0
⇒ x² -48x – 16x + 768 = 0 ⇒ x (x – 48) – 16 (x – 48) = 0
⇒ (x – 48) (x – 16)=0 = x – 48 = 0 ବା x – 16 = 0
⇒ x = 48 ବା x = 16
∴ ଅରଣ୍ୟରେ ସମ୍ଭବତଃ 48 କିମ୍ବା 16ଟି ମର୍କଟ ଥିଲେ ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 30 ବ. ସେ.ମି. । ତ୍ରିଭୁଜର ଉଚ୍ଚତା, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟଠାରୁ 7 ସେ.ମି. ଅଧ୍ଵ ହେଲେ, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = 30 ବର୍ଗ ସେ.ମି.
ତ୍ରିଭୁଜର ଉଚ୍ଚତା, ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟଠାରୁ 7 ସେ.ମି. ଅଧ୍ଵ ।
ମନେକର ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ X ସେ.ମି. । ଉଚ୍ଚତା = x + 7 ସେ.ମି.
∴ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = \(\frac{1}{2}\) ଭୂମି × ଉଚ୍ଚତା = \(\frac{1}{2}\)x(x+7)
⇒ 30 = \(\frac{1}{2}\)(x² + 7x) ⇒ x² + 7x = 60
⇒ x²+7x-60 = 0 ⇒ x² + 12x – 5x – 60 = 0
⇒ x (x + 12) – 5 (x + 12) = 0 ⇒ (x + 12) (x – 5)= 0
⇒ x + 12 = 0 ବା x – 5 = 0 = x=- 12 (ଅସମ୍ଭବ) ବା x = 5
∴ ତ୍ରିଭୁଜର ଭୂମିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5 ସେ.ମି. ।

Question 7.
ଏକ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ସମକୋଣର ସଂଲଗ୍ନ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x ସେ.ମି. ଓ (3x – 1) ସେ.ମି. ଓ କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 60 ବର୍ଗ ସେ.ମି. । ତେବେ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ସମକୋଣ ସଂଲଗ୍ନ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x ସେ.ମି. ଏବଂ (3x – 1) ସେ.ମି. ।
ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = 60 ବର୍ଗ ସେ.ମି. (ଦତ୍ତ)
⇒ \(\frac{1}{2}\) × ସମକୋଣ ସଂଲଗ୍ନ ଦୈର୍ଘ୍ୟର ବାହୁଦ୍ୱୟର ଗଣଫଳ = 60
⇒ \(\frac{1}{2}\) . 5x . (3x – 1) = 60 ⇒ x(3x – 1) = 60 × \(\frac{2}{5}\)
⇒ 3x² – x = 24 ⇒ 3x² – x – 24 = 0
ଏଠାରେ a = 3, b = -1, c = – 24

∴ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁ ଦ୍ୱୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 5x = 5 × 3 = 15 ସେ.ମି. ।
ଓ 3x – 1 = 3 × 3 – 1 = 8 ସେ.ମି. ।
ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : 3x² – x – 24 = 0 ର ସମାଧାନ ଉତ୍ପାଦକୀକରଣ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ ।

Question 8.
n ବାହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବହୁଭୁଜର କର୍ଡ ସଂଖ୍ୟା \(\frac{n}{2}\)n(n-3)। ଯଦି ବହୁଭୁଜର 54ଟି କର୍ଣ୍ଣ ରହିବ, ତେବେ ବହୁଭୁଜର ବାହୁର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ?
ସମାଧାନ :
n ବାହୁ ବିଶିଷ୍ଟ ବହୁଭୁଜର କର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା = \(\frac{n}{2}\)n(n-3)
ଏହାର କର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟା 54 1
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, \(\frac{n}{2}\)n(n-3) = 54 ⇒ n² – 3n = 108
→n² – 3n-108 = 0 ⇒ n² – 12n + 9n – 108 = 0
→ n (n – 12) + 9 (n – 12) = 0 → (n – 12) (n + 9) = 0
→ n – 12 = 0 ବା n + 9 = 0
⇒ n =12 ବା n = -9 (ଅସମ୍ଭବ)
∴ ବହୁଭୁଜର ବାହୁ ସଂଖ୍ୟା 12 ।

Question 9.
ଦୁଇଟି ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳର ସମଷ୍ଟି 468 ବ.ମି. ଏବଂ ପରିସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର 24 ମି. ହେଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ଦୁଇଟି ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳର ସମଷ୍ଟି 468 ବର୍ଗ ମି. । ପରିସୀମାଦ୍ବୟର ଅନ୍ତର = 24 ମିଟର
ମନେକର ଗୋଟିଏ ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ରର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ a ମି. ଓ ଅନ୍ୟଟିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ b ମି. ।
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, a² + b² = 468 ଏବଂ 4a – 4b = 24
⇒ 4(a – b) = 24 ⇒ a – b = \(\frac{24}{4}\) = 6 ………(i)
2ab = (a² + b²) – (a – b)² = 468 – 36 = 432
(a + b)² = a² + b² + 2ab = 468 + 432 = 900
⇒ a + b = 30 ……..(ii)
ସମୀକରଣ (i) ଓ (ii)କୁ ଯୋଗକଲେ a – b + a + b = 6 + 30 = 36
⇒ 2a = 36 ⇒ a = = 18 ମି., b = 30 a 30 18 = 12 ମି.
∴ ବହୁଭୁଜର ବାହୁ ଦୈର୍ଘ୍ୟ 18 ମି. ଓ 12 ମି. ।

ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : a² + b² = 468 ଏବଂ a – b = 6
a – b = 6 = b = a – 6
∴ a² + (a – b)² = 468⇒ 2a² – 12a + 36 = 468
2a² – 12a – 432 = 0 = a² – 6a – 216 = 0
⇒ (a – 18) (a + 12) = 0 ⇒ a = 18 ବା -12
ଏଠାରେ a = 18 ଗ୍ରହଣୀୟ ଏବଂ a = -12 ଅଗ୍ରହଣୀୟ
ଯଦି a = 18 ହୁଏ, ଦେବେ b = 18 – 6 = 12
∴ ବର୍ଗକ୍ଷେତ୍ର ବାହୁର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 18 ମି. ଓ ଅନ୍ୟଟିର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 12 ମି. ।

Question 10.
ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଚାଲିବାର ବେଗକୁ ଯଦି ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି 1 କି.ମି. ବୃଦ୍ଧି କରେ, ତେବେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବା ପାଇଁ 10 ମିନିଟ୍ କମ୍ ସମୟ ନେଇଥା’ନ୍ତା । ତେବେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି ବେଗ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ = x କି.ମି. ।
ଏହି ବେଗରେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବାପାଇଁ ସମୟ ଲାଗିଲା = \(\frac{2}{x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ଯଦି ତାଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ 1 କି.ମି. ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ତେବେ ତାଙ୍କର ବେଗ = (x+1) କି.ମି. ।
ବେଗ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ 2 କି.ମି. ରାସ୍ତା ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{2}{x+1}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ବାନୁସାରେ, \(\frac{2}{x}-\frac{2}{x+1}=\frac{10}{60}\) (∵ 10 ମିନିଟ = \(\frac{10}{60}\) ଘଣ୍ଟା ।)

x = – 4 ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ (କାରଣ ବେଗ ଋଣାତ୍ମକ ହେବା ଅସମ୍ଭବ) ।
∴ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଚାଲିବାର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ 3 କି.ମି. ।

Question 11.
ଏକ ନୌକାର ବେଗ ସ୍ଥିର ଜଳରେ 15 କି.ମି. ପ୍ରତି ଘଣ୍ଟା । ଏହା ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଅତିକ୍ରମ କରି ପୁନଶ୍ଚ (ଅନୁକୂଳରେ) ଫେରି ଆସିବାକୁ 4 ଘଣ୍ଟା 30 ମି. ସମୟ ନେଲା । ତେବେ ସ୍ରୋତର ଘଣ୍ଟା ପ୍ରତି ବେଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ନୌକାର ବେଗ ସ୍ଥିର ଜଳରେ 15 କି.ମି.|ଘଣ୍ଟା ।
ମନେକର ସ୍ରୋତର ବେଗ x କି.ମି./ଘଣ୍ଟା ।
ସ୍ରୋତର ଅନୁକୂଳରେ ନୌକାଟି 1 ଘଣ୍ଟାରେ ଯିବ (15 + x) କି.ମି. ।
ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ ନୌକାଟି 1 ଘଣ୍ଟାରେ ଯିବ (15 – x) କି.ମି. ।
ସ୍ରୋତର ଅନୁକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{30}{15+x}\) ଘଣ୍ଟା । ଏବଂ
ସ୍ରୋତର ପ୍ରତିକୂଳରେ 30 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ = \(\frac{30}{15-x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ନ ନୁସାରେ, \(\frac{30}{15+x}+\frac{30}{15-x}=4\frac{1}{2}\)
⇒ 30(\(\frac{15-x+15+x}{(15+x)(15-x)}\)) = \(\frac{9}{2}\)
⇒ \(\frac{30×30}{225-x²}=\frac{9}{2}\) ⇒ 1800 = 9 (225 – x²)
⇒ 225 – x² = \(\frac{1800}{9}\) = 200 ⇒ 225 – 200 = x² ⇒ x² = 25 ⇒ x= √25 = 5
∴ ସ୍ରୋତର ବେଗ 5 କି.ମି./ ଘଣ୍ଟା ।

Question 12.
ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟକ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ 250 ଟଙ୍କାକୁ ସମାନ ଭାଗରେ ବଣ୍ଟାଗଲା । ଯଦି 25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥା’ନ୍ତେ, ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକ 0.50 ଟଙ୍କା ଲେଖାଏଁ କମ୍ ପାଇଥା’ନ୍ତେ । ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ସ୍ଥିର କର ।
ମନେକର ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା x ଜଣ ।
x ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ 250 ଟଙ୍କାକୁ ସମାନ ଭାଗରେ ବାଣ୍ଟିଲେ ଜଣକା ପାଇବେ = \(\frac{250}{x}\) ଟଙ୍କା
25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ୍ଵ ହେଲେ ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା = (x + 25) ଜଣ ।
25 ଜଣ ଛାତ୍ର ଅଧ୍ୟା ହେଲେ ଜଣକା ପାଇବେ = (\(\frac{250}{x}\) – 0.50) ଟଙ୍କା
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (x + 25)(\(\frac{250}{x}\) – 0.50) = 250
⇒ (x + 25)(500 – x) = 500x ⇒ 500x – x² + 12500 – 25x = 500x
⇒ x² + 25x – 12500 = 0

x = – 125 ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ, କାରଣ ଛାତ୍ର ସଂଖ୍ୟା ଋଣାତ୍ମକ ହେବନାହିଁ ।
⇒ x = 100 ∴ ଶ୍ରେଣୀର ଛାତ୍ରସଂଖ୍ୟା 100 ।

Question 13.
ଗୋଟିଏ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, ପ୍ରସ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା 8 ମିଟର ଅଧୀକ । କ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 240 ବର୍ଗ ମିଟର ହେଲେ କ୍ଷେତ୍ରଟିର ପରିସୀମା କେତେ ?
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, ପ୍ରସ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା 8 ମି. ଅଧ୍ବକ ।
ମନେକର ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ = x ମି., ଦୈର୍ଘ୍ୟ = (x + 8) ମିଟର,
ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ = (x + 8) x ବର୍ଗ ମିଟର ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (x + 8) x = 240
⇒x² + 8x = 240 ⇒ x² + 8x – 240 = 0
⇒ x² + 20x – 12x – 240 = 0
⇒ x(x + 20) – 12(x + 20) = 0
⇒ (x + 20) (x – 12) = 0
⇒ x + 20 = 0 ବା x – 12 = 0
⇒x = -20 (ଅସମ୍ଭବ) ବା x = 12
∴ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପ୍ରସ୍ଥ = 12 ମି., ଦୈର୍ଘ୍ୟ = x + 8 = 12 + 8 = 20 ମି.
ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରର ପରିସୀମା = 2 (ଦୈର୍ଘ୍ୟ + ପ୍ରସ୍ଥ) = 2 (20 + 12) = 2 × 32 = 64 ମିଟର ।

Question 14.
ଏକ ରେଳଗାଡ଼ି 300 କି.ମି. ଦୀର୍ଘ ଯାତ୍ରା ପଥରେ ସମାନ ବେଗରେ ଗତି କରୁଥିଲା । ଯଦି ଗାଡ଼ିର ବେଗ ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି 5 କି.ମି. ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥା’ନ୍ତା, ତେବେ ଗାଡ଼ିଟି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟର 2 ଘଣ୍ଟା ପୂର୍ବରୁ ଯଥା ସ୍ଥାନରେ ପହଞ୍ଚିନ୍ତା । ତେବେ ଗାଡ଼ିର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ଗାଡ଼ିର ଘଣ୍ଟାପ୍ରତି ବେଗ x କି.ମି. ।
ଏହି ବେଗରେ ଗାଡ଼ିକୁ 300 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ \(\frac{300}{x}\) ଘଣ୍ଟା ।
ମାତ୍ର ଘଣ୍ଟାକୁ x + 5 କି.ମି. ବେଗରେ 300 କି.ମି. ଯିବାକୁ ସମୟ ଲାଗିବ \(\frac{300}{x+5}\) ଘଣ୍ଟା ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{300}{x}-\frac{300}{x+5}=2\) ⇒ 300(\(\frac{1}{x}-\frac{1}{x+5}\) = 2

Question 15.
ଏକ ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ 25 ମିଟର, ପ୍ରସ୍ଥ 16 ମିଟର ଓ ପଡ଼ିଆର ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ବରେ ସମାନ ଚଉଡ଼ାର ଏକ ରାସ୍ତା ଅଛି । ଯଦି ଚତୁଃପାର୍ଶ୍ଵରେ ଥ‌ିବା ରାସ୍ତାର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ 230 ବର୍ଗମିଟର ହୁଏ, ତେବେ ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା = x ମିଟର
ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ = 25 ମିଟର, ପ୍ରସ୍ଥ = 16 ମିଟର ।
.. ବାହାର ଆୟତାକାର ପଡ଼ିଆର ଦୈର୍ଘ୍ୟ = (25 + 2x) ମି. ଓ ପ୍ରସ୍ଥ = (16 + 2x) ମି.
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (25 + 2x) (16 + 2x) – 25 × 16 = 230
⇒ 400 + 50x + 32x + 4x² – 400 = 230
⇒ 4x² + 82x – 230 = 0 ⇒ 2x² + 41x – 115=0
ଏଠାରେ a = 2, b = 41, c = -115

∴ ରାସ୍ତାର ଚଉଡ଼ା 2.5 ମିଟର ।
ବି.ଦ୍ର. : ଉତ୍ପାଦକୀକରଣଦ୍ୱାରା 2x² + 41x – 115 = 0 ର ସମାଧାନ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ।

Question 16.
କେତେକ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ଏକ ବଣଭୋଜିର ଆୟୋଜନ କଲେ । ଖାଦ୍ୟ ଅଟକଳ (Budget) 480 ଟଙ୍କା ଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ 8 ଜଣ ବଣଭୋଜିକୁ ଗଲେ ନାହିଁ; ଯାହା ଫଳରେ ଖାଦ୍ୟ ବାବଦ ଖର୍ଚ୍ଚ ଜଣପିଛା 10 ଟଙ୍କା ବଢ଼ିଗଲା । ତେବେ କେତେଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥିଲେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର x ଜଣ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବଣଭୋଜିର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ ।
ଖାଦ୍ୟ ଅଟକଳ = 480 ଟଙ୍କା ଥିଲା ।
ଜଣେ ପିଲା ପିଛା ଖର୍ଚ୍ଚ ପଡ଼ିଥାନ୍ତା = \(\frac{480}{x}\)
8 ଜଣ ବଣଭୋଜିକୁ ନଯିବାରୁ ପିଲା ସଂଖ୍ୟା = x – 8
∴ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା = x – 8
x – 8 ଜଣ ପିଲାଙ୍କ ପାଇଁ ଖର୍ଚ୍ଚ 480 ଟଙ୍କା ହେଲେ, ଜଣେ ପିଲା ପିଛା ଖର୍ଚ୍ଚ ପଡ଼ିଲା = \(\frac{480}{x-8}\) ଟଙ୍କା ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, \(\frac{480}{x-8}-\frac{480}{x}=10\) ⇒ 480(\(\frac{x-x+8}{(x-8)x}\)) = 10
⇒ \(\frac{8}{x²-8x}=\frac{1}{48}\) ⇒ x² – 8x = 384
⇒ x² -8x – 384 = 0 ⇒ x² – 24x + 16x – 384 = 0
⇒ x (x – 24) + 16 (x – 24) = 0 ⇒ (x – 24) (x + 16) = 0 ⇒x-24=0 Ql x + 16 = 0
⇒x= 24 Q1 x = – 16
∴ ବଣଭୋଜିକୁ ଯାଇଥବା ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସଂଖ୍ୟା = x – 8 = 24 – 8 = 16 ଜଣ।

Question 17.
ସମାଧାନ ଜର :
(i) (x + 1) (x + 2) (x + 3) (x + 4) = 120
(ii) \(5 \sqrt{\frac{3}{x}}+7 \sqrt{\frac{x}{3}}=22 \frac{2}{3}\)
(iii) 3x + \(\frac{5}{16x}\) – 2 = 0
(iv) \(\frac{2x+1}{x+1}^4-6\frac{2x+1}{x+1}^2+8=0\)
(v) (3x² – 8)² – 23 (3x² – 8) + 76 = 0
(vi) 5 (5^x + 5^-x) = 26
(vii) (x² – 2x)² – 4 (x² – 2x) + 3 = 0
(viii) x^-4 – 5x^-2 + 4 = 0
(ix) \(2\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)-3\left(x+\frac{1}{x}\right)-1=0\)
(x) \(\frac{3}{√2x}-\frac{√2x}{5}=5 \frac{9}{10}\)
(xi) \(\frac{x}{x+1}+\frac{x+1}{x}=\frac{34}{15}\) (x ≠ 0, x ≠ – 1)
(xii) x (2x + 1) (x – 2) (2x – 3) = 63
(xiii) \(\frac{x-3}{x+3}+\frac{x+3}{x-3}=6 \frac{6}{7}\) (x ≠ – 3, 3)
(xiv) \(3\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)+4\left(x-\frac{1}{x}\right)-6=0\)
(xv) (\(\frac{x+1}{x-1}\))² – (\(\frac{x+1}{x-1}\)) – 2 = 0
(xvi) \(\sqrt{2x+9}\) + x = 13
(xvii) \(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) = 4
ସମାଧାନ :
(i) (x + 1) (x + 2) (x + 3) (x + 4) = 120
= (x+1) (x+4) (x + 2) (x + 3) = 120 ⇒ (x² + 5x + 4) (x² + 5x + 6) = 120
ମନେକର x² + 5x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣରଟି (p + 4) (p + 6) = 120
⇒ p² + 10p+ 24 = 120 ⇒ p² + 10p + 24 – 120 = 0
⇒p² + 10p – 96 = 0 ⇒ p² + 16p – 6p – 96 = 0
⇒p(p + 16) – 6(p + 16) = 0 ⇒ (p + 16) (p – 6) = 0
⇒p + 16 = 0 କିମ୍ବା p – 6 = 0 ⇒ p = -16 କିମ୍ବା p=6
p ପରିବର୍ତ୍ତେ x + 5x ନେଲେ x² + 5x = – 16
⇒ x² + 5x + 16 = 0 ଏଠାରେ D = b² – 4ac = 25 – 64 = -39
⇒ D < 0 ବୀଜଦ୍ଵୟ ଅବାସ୍ତବ, ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
ପୁନଶ୍ଚ x² + 5x = 6
⇒ x²+5x – 6 = 0, ଏଠାରେ a = 1, b = 5, c = – 6

∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ – 6 ଓ 1 ।

(ii) \(5 \sqrt{\frac{3}{x}}+7 \sqrt{\frac{x}{3}}=22 \frac{2}{3}\)
ମନେକର \(\sqrt{\frac{3}{x}}\) = p = \(\sqrt{\frac{x}{3}}=\frac{1}{p}\)
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣରଟି 5p + \(\frac{7}{p}\) = \(\frac{68}{3}\) ⇒ \(\frac{5p²+7}{p}=\frac{68}{3}\)
⇒ 15p² + 21 = 68p ⇒ 15p² – 68p + 21 = 0, ଏଠାରେ a = 15, b = -68, c = 21

ବି.ଦ୍ର. : x ର ମାନ \(\frac{25}{147}\) ଦେଇ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି କି ନାହିଁ ପରୀକ୍ଷା କରି ଦେଖ । ଯଦି ନ ହେଉଥାଏ ତେବେ ସମାଧାନ କେବଳ 27 ହେବ । ଏଠାରେ \(\frac{25}{147}\) ଅଗ୍ରହଣୀୟ ।

(iii) 3x + \(\frac{5}{16x}\) – 2 = 0
⇒ \(\frac{48x²+5-32x}{16x}=0\) ⇒ 48x² + 5 – 32x = 0

(iv) \(\frac{2x+1}{x+1}^4-6\frac{2x+1}{x+1}^2+8=0\)
ମନେକର (2x+1)= p ଦଉ ସମୀକରଣ p⁴ – 6p² + 8 = 0 => p⁴ – 4p² – 2p² + 8 = 0
⇒ p²(p² – 4) – 2(p² – 4) = 0 ⇒ (p² – 4)(p² – 2) = 0
⇒ p² – 4 = 0 ବା p² – 2 = 0 ⇒ p² = 4 ବା p² = 2 ⇒ p = ±2 ବା p = ±√2
\(\frac{2x+1}{x+1}=2\), x ର ମାନ ନିର୍ଦୟ ଅସମ୍ଭବ |

ବି.ଦ୍ର. :
(\(\frac{2x+1}{x+1}\))² = p ମନେକର
ଦଉ ସମୀକରଣ p² – 6p + 8 = 0 ⇒ p = 4 ବା p = 2
\(\frac{2x+1}{x+1}\) = 4 ⇒ \(\frac{2x+1}{x+1}\) = ±2 ନେଇ x ର ମାନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ ।
ପୁନଶ୍ଚ (\(\frac{2x+1}{x+1}\))² = 2 = \(\frac{2x+1}{x+1}\) = ±√2 ନେଇ
x ର ମାନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇପାରେ ।

(v) ମନେକର 3x² – 8 = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ p² – 23p + 76 = 0 । ଏଠାରେ a = 1, b = 23, c = 76

(vi) ମନେକର 5^x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ 5(p + \(\frac{1}{p}\)) = 26 ⇒ \(\frac{5(p²+1)}{p}\) = 26
⇒ 5p² + 5 = 26p ⇒ 5p² – 26p + 5 = 0
⇒ 5p² – 25p – p + 5 = 0 ⇒ 5p (p -5) – 1(p – 5) = 0
⇒ (p – 5) (5p – 1) = 0 ⇒ p – 5 = 0 କିମ୍ବା 5p – 1 = 0
⇒p = 5 କିମ୍ବା p = \(\frac{1}{5}\) ⇒5^x = 5¹ କିମ୍ବା 5^x = 5^-1
⇒ x = 1 କିମ୍ବା x = -1
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 1 ଓ -1 ।

(vii) ମନେକର x² – 2x = p
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ, p² – 4p + 3 = 0
p² – 3p – p + 3 = 0 p(p – 3) – 1(p – 3) = 0
⇒(p – 3) (p – 1) = 0 ⇒ p – 3 = 0 ବା p – 1 = 0
⇒ p = 3 ବା p = 1
x² – 2x = 3 ⇒ x² – 2x – 3 = 0
⇒ x – 3x + x – 3 = 0 ⇒ x (x – 3) + 1 (x – 3) = 0
⇒ (x – 3) (x + 1) = 0 ⇒ x – 3 = 0 ବା x + 1 = 0
⇒ x = 3 ବା x = – 1
ପୁନଶ୍ଚ x² – 2x = 1 ⇒ x² – 2x – 1 = 0 । ଏଠାରେ a = 1, b = – 2, c = – 1 ବା

(viii) ମନେକର x^-2 = p। ଦଉ ସମୀକରଣ, p² – 5p + 4 = 0

(ix) \(2\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)-3\left(x+\frac{1}{x}\right)-1=0\)

ପୁନଶ୍ଚ x + \(\frac{1}{x}\) = -1 ⇒ \(\frac{x²+1}{x}\) = -1 ⇒ x² + 1 = -x ⇒ x² + x + 1 = 0
ସମୀକରଣ x² + x + 1 = 0 ରେ D < 0 ହେତୁ ବାସ୍ତବ ବୀଜ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 2 ଓ \(\frac{1}{2}\) ।

(x) ମନେକର \(\frac{1}{√2x}\) = p; √2x = \(\frac{1}{p}\)
ପ୍ରଭେ ସମୀକରଣ, 3p – \(\frac{1}{5p}=\frac{59}{10}\)
⇒ \(\frac{15p²-1)}{5p}=\frac{59}{10}\) ⇒ \(\frac{15p²-1)}{p}=\frac{59}{2}\)
⇒ 30p² – 2 = 59p ⇒ 30p² – 59p – 2 = 0
⇒30p² – 60p + p – 2 = 0 ⇒ 30p (p – 2) + 1 (p – 2) = 0
⇒ (p – 2) (30p+1) = 0 ⇒ p – 2 = 0 ବା 30p + 1 = 0
⇒p = 2 ବା p = \(– \frac{1}{30}\)
p = 2 ⇒ \(\frac{1}{√2x}\) = 2 ⇒ \(\frac{1}{2x}\) = 4 ⇒ x = \(\frac{1}{8}\)
p = \(– \frac{1}{30}\) ⇒ \(\frac{1}{√2x}=- \frac{1}{30}\) = \(\frac{1}{2x}=\frac{1}{900}\)
⇒ 2x = 900 ⇒ x = 450
x = 450 ପୁନଶ୍ଚ ସମୀକରଣରେ ବସାଇଲେ ଏହା ସମୀକରଣକୁ ସିଦ୍ଧ କରିବ ନାହିଁ ।
ତେଣୁ ଏହା ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
∴ xର ଏକମାତ୍ର ମୂଲ୍ୟ \(\frac{1}{8}\) ଅଟେ ।

(xi) \(\frac{x}{x+1}+\frac{x+1}{x}=\frac{34}{15}\)
⇒ \(\frac{x²+(x+1)²}{x(x+1)}=\frac{34}{15}\) ⇒ \(\frac{x²+x²+2x+1}{x²+x)}=\frac{34}{15}\)
⇒ \(\frac{2x²+2x+1}{x²+x}=\frac{34}{15}\) ⇒ 34 (x² + x) = 15 (2x² + 2x + 1)
⇒ 34x² + 34x = 30x² + 30x + 15
⇒ 34x² – 30×2 + 34x – 30x – 15 = 0 ⇒ 4x² + 4x – 15 = 0
⇒ 4x² + 10x – 6x – 15=0 ⇒ 2x (2x + 5) – 3 (2x + 5) = 0
⇒ (2x + 5) (2x-3)=0 ⇒ x = \(\frac{-5}{2}\) ବା x = \(\frac{3}{2}\)
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ \(\frac{3}{2}\) ଓ \(\frac{-5}{2}\) ।

(xii) x (2x + 1) (x – 2) (2x – 3) = 63 ⇒ {x (2x – 3)} {(2x + 1) (x – 2)} = 63
⇒ (2x² – 3x) (2x² -3x – 2) = 63
ମନେକର 2x² – 3x = p
∴ p (p – 2) = 63 ⇒ p² – 2p – 63 = 0
⇒p² – 9p + 7p – 63 = 0 ⇒ p (p – 9) + 7 (p – 9) = 0
(p – 9) (p + 7) =0 p – 9 = 0 p + 7 = 0
⇒ p = 9 ବା p = -7
∴ p = 9 ⇒ 2x² – 3x = 9 ⇒ 2x² – 3x – 9 = 0
⇒ 2x² – 6x + 3x – 9 = 0 ⇒ 2x (x – 3) + 3 (x – 3) = 0
⇒ (x – 3) (2x + 3) = 0 ⇒ x = 3 ବା x = \(\frac{-3}{2}\)
p = -7 ⇒ 2x² – 3x + 7 = 0
ଏଠାରେ b² – 4ac = 9 – 56 = – 47
D < 0 xର ଅବାବ ମାନ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ ।
∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ 3 ଓ \(\frac{3}{2}\) ।

(xiii) ମନେକର \(\frac{x-3}{x+3}=p\), ପ୍ରଭଦ ସମୀକରଣଟି p – \(\frac{1}{p}=\frac{48}{7}\)
⇒ \(\frac{p²-1}{p}=\frac{48}{7}\) ⇒ 7(p²-1) = 48p ⇒ 7p² – 48p – 7 = 0
ଏଠାରେ a = 7, b = -48, c = -7

∴ ନିର୍ଦେୟ ସମାଧାନ -4 ଓ \(\frac{9}{4}\) ।

(xiv) \(3\left(x^2+\frac{1}{x^2}\right)+4\left(x-\frac{1}{x}\right)-6=0\)

(xv) (\(\frac{x+1}{x-1}\))² – (\(\frac{x+1}{x-1}\)) – 2 = 0
ମନେକର \(\frac{x+1}{x-1}=p\)
ଦଉ ସମାଜରଣ p² – p – 2 = 0
ଏଠାରେ a = 1, b = -1, c = -2

ଯଦି p = 2 ⇒ \(\frac{x+1}{x-1}\) = 2 ⇒ x + 1 = 2(x – 1) ⇒ x + 1= 2x – 2
⇒ x – 2x = -2 -1 ⇒ -x = -3 ⇒ x = 3
ଯଦି p = 1 ⇒ \(\frac{x+1}{x-1}\) = -1 ⇒ x + 1 = -1(x – 1) ⇒ x+ 1 = -x + 1
⇒ x + x = 1 – 1 ⇒ 2x = 0 ⇒ x = 0

(xvi) \(\sqrt{2x+9}\) + x = 13

x = 8 ଦ୍ବାରା ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି; ମାତ୍ର x = 20 ହେଲେ, \(\sqrt{2x+9}\) + x ≠ 13
∴ ଦତ୍ତ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ x = 8 ।

(xvii) \(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) = 4

x = 6 ଦ୍ଵାରା ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉଛି; ମାତ୍ର x = \(\frac{21}{2}\) ହେଲେ,
\(\sqrt{2 x+\sqrt{2 x+4}}\) ≠ 4 (ଦତ୍ତ ସମୀକରଣଟି ସିଦ୍ଧ ହେଉନାହିଁ)
∴ ନିଶ୍ଚେ ସମୀକରଣର ସମାଧାନ 6।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Physical Science Solutions Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Physical Science Solutions Chapter 2 ଅମ୍ଳ, କ୍ଷାରକ ଓ ଲବଣ

Question 1.
ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବଣ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍‌କୁ ନୀଳରେ ପରିଣତ କରେ, ଏହାର pH ସମ୍ଭବତଃ ହୋଇଥିବ :
(a) 1
(b) 4
(c) 5
(d) 10
ଉ-
(d) 10

Question 2.
ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବଣ ଅଣ୍ଡା ଏହା ଚୂନପାଣିକୁ ଦୁଧ୍ଵ ଖୋଳପା ଖଣ୍ଡ ଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଏକ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ । କରିଦିଏ । ଏହି ଦ୍ରବଣଟିରେ ଅଛି :
(a) NaCl
(b) HCl
(c) LiCl
(d) KCl
ଉ-
(b) HCl

Question 3.
10 ମିଲି ଲି. NaOHର ଏକ ଦ୍ରବଣ 8 ମିଲି ଲି. ପରିମାଣର ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଏକ HCl ଦ୍ରବଣଦ୍ବାରା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ପ୍ରଶମିତ ହୋଇଯାଏ । 20 ମିଲି ଲି. ପରିମାଣର ସେହି NaOH ଦ୍ରବଣକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ପ୍ରଶମିତ କରିବା ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ପଡୁଥ‌ିବା ଉକ୍ତ HCl ଦ୍ରବଣର ପରିମାଣ ହେବ :
(a) 4 ମିଲି ଲି.
(b) 8 ମିଲି ଲି.
(c) 12 ମିଲି ଲି.
(d) 16 ମିଲି ଲି.
ଉ-
(d) 16 ମିଲି ଲି.

Question 4.
ନିମ୍ନଲିଖତ ଔଷଧଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅଜୀର୍ଣ୍ଣ ରୋଗକୁ ଚିକିତ୍ସା କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
(a) ପ୍ରତି ଜୈବିକୀ (Antibiotics)
(b) ପ୍ର1ଡ଼|ତାର1 (Analgestic)
(c) ପ୍ରତି- ଅମ୍ଳ (Antacid)
(d) ଡ1ବାଣ୍ଡକଣକ (Antiseptic)
Answer:
(c) ପ୍ରତି- ଅମ୍ଳ (Antacid)

Question 5.
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଶବ୍ଦ-ସମୀକରଣ ଏବଂ ତା’ପରେ ସମତୁଲ ସମୀକରଣ ଲେଖ ଯେତେବେଳେ :
(a) ଲଘୁ ସଲ୍‌ଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଜିକ୍ କଣିକାଗୁଡ଼ିକ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(b) ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ପାତ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(c) ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଏଲୁମିନିୟମ୍ ଗୁଣ୍ଡ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
(d) ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ଲୁହାଗୁଣ୍ଡ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରେ ।
Answer:
(a) ଜିଙ୍କ୍ + ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେତ୍ + ତାଜତ୍ରୋଜେନ୍‌
Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂

(b) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ + ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
Mg + 2HCl → MgCl₂ + H₂

(c) ଏଲୁମିନିୟମ + ଲଘୁ ସଫ୍ୟୁରିକ ଏସିଡ୍ → ଏଳୁମିନିୟମ୍ ସଳ୍ଫେଟ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
2Al + 3H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + 3H₂,

(d) ଲୁହାଗୁଣ୍ଡ + ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ → ଫେରିକ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍
2Fe + 6HCl → 2FeCl₃ + 3H₂

Question 6.
ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ପ୍ଲା କୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଅଛି କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅମ୍ଳର ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ । ଏହାକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବା ପାଇଁ ଏକ ‘ତୁମ ପାଇଁ କାମ’’ ପରୀକ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
ପର1ଫ୍ରା:
ଗ୍ଲୁକୋଜ୍, ଆଲକହଲ୍, ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ଇତ୍ୟାଦିର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
ଗୋଟିଏ ଠିପିରେ ଦୁଇଟି କଣ୍ଟା ଲଗାଇ, ତାକୁ ଏକ 100 ମିଲି. ଲି. ବିକର ମଧ୍ଯରେ
ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥବା ଭଳି ଗୋଟିଏ ବଲ୍‌ବ ଓ ଗୋଟିଏ ସୁଇଚ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ କଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ 6 ଭୋଲ୍ଟ ବ୍ୟାଟେରୀର ଦୁଇ ବିପରୀତ ଅଗ୍ର ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ ।
ବର୍ତ୍ତମାନ ବିକର ମଧ୍ୟକୁ ଅଲ୍‌ କହଲ୍ର ଦ୍ରବଣ ଢଳାଯାଉ ଏବଂ ସୁଇଚ୍ ଦବାଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଚାଲୁ କରାଯାଉ ।
ପୁନଶ୍ଚ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍‌ ଦ୍ରବଣ ନେଇ ଏହି ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ଉଦାହରଣ:
ଦୁଇଟିଯାକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବଲ୍‌ବ ଜଳିବ ନାହିଁ ।

ହଦ୍ଧତ୍ତ୍ର:
ଏହି ପରୀକ୍ଷାରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ, ଉଭୟ ଅଲ୍‌କହଲ୍ ଓ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ ପରିବହନ କରେ ନାହିଁ, କାରଣ ଅଲକହଲ୍ (C₂H₅OH) ଓ ଗ୍ଲ କୋଡ (C₆H₁₂O₆) ସହ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିୟୋଜିତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଆଲକହଲ୍ ଗ୍ଲା କୋଜ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେଗୁଡ଼ିକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅମ୍ଳୀୟ ଗୁଣ ଦେଖାନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 7.
ପାତିତ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ବର୍ଷାଜଳ ତାହା କରିପାରେ କାହିଁକି ?
Answer:
(i) ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ, କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ଲବଣ ମିଶ୍ରିତ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିଥାଏ । ପାତିତ ଜଳ ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ଲବଣ ମିଶି ନ ଥାଏ । ଏହା ନିଜେ ବିଶ୍ଳେଷିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଏଥ‌ିରେ କୌଣସି ଲବଣର ଆୟନ ନ ଥିବାରୁ ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ ପରିବହନ କରିପାରେ ନାହିଁ ।

(ii) କିନ୍ତୁ ବର୍ଷାଜଳରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳୀୟ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ, ନାଇଟ୍ରୋଜେନ୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଓ ସଲ୍‌ଫର୍ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଆଦି ଗ୍ୟାସ୍ ସହ ମିଶି ଯଥାକ୍ରମେ କାର୍ବୋନିକ୍ ଅମ୍ଳ, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଓ ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ବିଭିନ୍ନ ଲବଣ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ରହିଥିବାରୁ ଏହା ବିଘଟିତ ହୋଇ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିଥାଏ ।

Question 8.
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାହିଁକି ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ?
Answer:
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦିଅନ୍ତି । ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଏହା ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 9.
A, B, C, D ଓ E ଚିହ୍ନିତ ପାଞ୍ଚଟି ଦ୍ରବଣକୁ ସର୍ବଜନୀନ ସୂଚକରେ ପରୀକ୍ଷା କଲେ pH ଯଥାକ୍ରମେ 4, 1, 11, 7 ଓ 9 ବୋଲି ଜଣାପଡ଼େ । କେଉଁ ଦ୍ରବଣଟି :
(a) ଅମ୍ଳୀୟ ନୁହେଁ କି କ୍ଷାରୀୟ ନୁହେଁ ?
(b) ସବଳ କ୍ଷାରୀୟ ?
(c) ସବଳ ଅମ୍ଳୀୟ ?
(d) ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳୀୟ ?
(e) ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷାରୀୟ ?
pH ଗୁଡ଼ିକୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍-ଆୟନ ଗାଢ଼ତାର ବୃଦ୍ଧି କ୍ରମରେ ସଜାଇ ଲେଖ ।
Answer:

PH ଗୁଡ଼ିକୁ ସେମାନଙ୍କ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନର ଗାଢ଼ତାର ବୃଦ୍ଧି କ୍ରମରେ ସଜାଇ ଲେଖିଲେ ହେବ: 11 < 9<7<4< 1 (pH ମୂଲ୍ୟ)

Question 10.
ସମାନ ଲମ୍ବ ବିଶିଷ୍ଟ ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ୍ ପାତ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ A ଓ Bରେ ନିଆଯାଇଛି । ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ (HCl) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ, Àରେ ଯୋଗ କରାଯାଇଥିବାବେଳେ ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ (CH₃COOH) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ, ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଗ୍ୟାସ୍ ଅଧ‌ିକ ତୀବ୍ର ବେଗରେ ବୁଦ୍ ବୁଦ୍ ହୋଇ ବାହାରିବ ଏବଂ କାହିଁକି ?
Answer:
(i) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ‘A’ ରେ ହେଉଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :

(ii) ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ‘B’ ରେ ହେଉଥ‌ିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା :

(iii) HCl (ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍) ଏକ ସବଳ ଅମ୍ଳ, ମାତ୍ର ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ (CH₃COOH) ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ ।

(iv) ସେଥ‌ିପାଇଁ HCl ଶୀଘ୍ର ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଓ Cl^– ଆୟନ ଦେଇପାରେ ମାତ୍ର CH₃COOH ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ (Organic Acid) ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାର ବିଘଟନ ଶୀଘ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ ।

(v) ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ଧାତୁ (Mg) ଶୀଘ୍ର HCl ରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌କୁ ବିସ୍ଥାପିତ କରିପାରେ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ (A)ରେ ଗ୍ୟାସ୍ ଅଧ୍ବକ ତୀବ୍ର ବେଗରେ ବୁଦ୍ ବୁଦ୍ ହୋଇ ବାହାରେ ।

Question 11.
ତଟକା କ୍ଷୀରର pH, 6 ଅଟେ । ଏହା ଦହିରେ ପରିଣତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଏହାର pH କିପରି ବଦଳୁଥ‌ିବ ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ ? ଉତ୍ତର ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
(i) , ଦହି ହେଉଛି ଏକ ଏସିଡ୍ । ଏହାର ନାମ ‘ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଏସିଡ୍’ । ଲାକ୍ସୋବାସିଲସ୍ ନାମକ ଅଣୁଜୀବଦ୍ଵାରା ଦୁଧ ଦହିରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ତଟକା କ୍ଷୀରର pH 6 । ଏହା ଦହିରେ ପରିଣତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ଏହାର pH ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ଠିରୁ ଜମୁଥୁବ । (ଅମ୍ଳର pH 7ରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।) । କାରଣ କ୍ଷୀର ଅପେକ୍ଷା ଦହି ଅଧିକ ଅମ୍ଳୀୟ । ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

Question 12.
ଜଣେ କ୍ଷୀରବାଲା ତଟକା କ୍ଷୀରରେ ଖୁବ୍ କମ୍ ପରିମାଣର ଖାଇବା ସୋଡ଼ା ମିଶାଏ ।
(a) ସେ କାହିଁକି ତଟକା କ୍ଷୀରର pH, 6ରୁ ସମାନ୍ୟ କ୍ଷାରୀୟ ଅବସ୍ଥାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଦିଏ ?
(b) ଏହି କ୍ଷୀର, ଦହିରେ ପରିଣତ ହେବା ପାଇଁ କାହିଁକି ଅଧ୍ଵ ସମୟ ନିଏ ।
Answer:
ଖାଇବା ସୋଡ଼ା (NaHCO)ର ରାସାୟନିକ ନାମ ‘ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍ ’’ । ଧାତବ ଲବଣଗୁଡ଼ିକ (ଧାତବ କାର୍ବୋନେଟ୍ ବା ଧାତବ ବାଇକାର୍ବୋନେଟ୍) ସାଧାରଣତଃ କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାନ୍ତି । (a) ତଟକା କ୍ଷୀର (pH = 6) ରେ ସାମାନ୍ୟ ଖାଇବା ସୋଡା ମିଶାଇଲେ ତାହା ସାମାନ୍ୟ କ୍ଷାରୀୟ ଅବସ୍ଥା (pH > 7)କୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ କ୍ଷୀର ସହଜରେ ଛିଣ୍ଡି ଯାଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ ।

(b)ଦହି ଏକ ଏସିଡ୍ ଯାହାକି ଏକ ଜୈବିକ ଅମ୍ଳ (Organic Acid) । ଏହାର pH, ତଟକା କ୍ଷୀରର pH ଠାରୁ ଯଥେଷ୍ଟ କମ୍ । ଲାକ୍ସୋବାସିଲସ୍ ନାମକ ଅଣୁଜୀବ ଦ୍ଵାରା ତଟକା କ୍ଷୀର ଦହିକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଏସିଡ଼, ବେକିଂ ସୋଡ଼ା ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରିଥାଏ । ତେଣୁ କ୍ଷୀର, ଦହିରେ ପରିଣତ ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ସମୟ ଲାଗିଥାଏ ।

Question 13.
ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌କୁ ଏକ ଆର୍ଦ୍ରତା-ପ୍ରତିରୋଧ ପାତ୍ରରେ ରଖୁବା ଉଚିତ । କାହିଁକି ବୁଝାଇ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ (CaSO₄\(\frac { 1 }{ 2 }\)H₂O) ଜଳ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ଜିପସମ୍‌ରେ (CaSO₄ 2H₂O) ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ କଠିନ ହୋଇଯାଏ ।

(ii) ସେଥ‌ିପାଇଁ ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍‌କୁ ଆର୍ଦ୍ରତା-ପ୍ରତିରୋଧ ପାତ୍ରରେ ରଖୁବା ଉଚିତ ।

Question 14.
ପ୍ରଶମନୀକରଣ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କ’ଣ ? ଦୁଇଟି ଉଦାହରଣ ଦିଅ ।
Answer:
ଯେଉଁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ଅମ୍ଳ କ୍ଷାରକ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି କରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ କୁହାଯାଏ ।
ଉଦାହରଣ:

Question 15.
ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ଓ ଖାଇବା ସୋଡ଼ାର ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ
Answer:
ଧୋଇବା ସୋଡ଼ାର ବ୍ୟବହାର:
ବ୍ୟବହାର ଲେଖ ।
(i) ଜଳର ସ୍ଥାୟୀ ଖରତ୍ଵ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ଏହାକୁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

(ii) ବୋରାକସ୍ ପରି ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକୁ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

ଖ|ଇବା ପେ|ଡ୍|ରେ ବ୍ୟବହାର:
(i) ଖାଇବା ସୋଡ଼ା (NaHCO₃) ଉତ୍ତପ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ CO₂ (କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍) ବୁଦ୍‌ବୁଦ୍ ଆକାରରେ ଛାଡ଼େ ଓ ପାଉଁରୁଟି, କେକ୍, ବିସ୍କୁଟ୍ ଆଦିକୁ ଫୁଲାଇଦେଇ ନରମ ଓ ସଚ୍ଛିଦ୍ର

(ii) ପେଟରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦୋଷକୁ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଏହା ଔଷଧ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ।

ପ୍ରଶ୍ନ|ବ୍ଲ1 ଓ ରତ୍ତର:

Question 1.
ତୁମକୁ ତିନୋଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ଦିଆଯାଇଛି । ସେଥୁରୁ ଗୋଟିକରେ ପାତିତ ଜଳ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟିରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଏବଂ କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅଛି । ଯଦି ତୁମକୁ କେବଳ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜ ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ତୁମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ କ’ଣ ଅଛି କିପରି ଚିହ୍ନଟ କରିପାରିବ ?
Answer:
(i) ପ୍ରଥମେ ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ, ଯେଉଁ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଲାଲ୍ ଲିଗ୍‌ସ୍ କାଗଜ ନୀଳ ବର୍ଣ୍ଣ ହେବ ତାହା କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣ ସୂଚାଇବ ।

(ii) ଏହି ନୀଳ ବର୍ଷ ଧାରଣ କରିଥିବା ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ଅନ୍ୟ ଯେଉଁଥରେ ଏହା ପୁନର୍ବାର ଲାଲ୍‌ବର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣ କରିବ, ତାହା ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ କାଗଜଟି ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ସୂଚାଇବ ।

(iii) ବାକି ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନୀଳ କିମ୍ବା ଲାଲ୍ ଲିଟ୍‌ସ୍ କାଗଜକୁ ବୁଡ଼ାଇଲେ ତା’ର ରଙ୍ଗରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ଘଟିଲେ ତାହା ପାତିତ ଜଳ ବୋଲି ଜଣାପଡ଼ିବ ।

Question 2.
ପିତ୍ତଳ (Brass) ଏବଂ ତମ୍ବା (Copper) ପାତ୍ରରେ କାହିଁକି ଦହି ଓ ଖଟା ଜିନିଷ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ?
Answer:
(i) ଦହି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖଟା ଜିନିଷରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଅମ୍ଳ ଥ‌ିବାରୁ, ସେଗୁଡ଼ିକ ତମ୍ବା ଓ ପିତ୍ତଳ (Cu + Zn) ପାତ୍ରର ପୃଷ୍ଠ ସହିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି କପର (II) ଓ ଜିଙ୍କ୍ (II) ଯୌଗିକ ଗଠନ କରନ୍ତି ।
(ii) ଏହି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀର ପାଇଁ ବିଷ ଭଳି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥ‌ିବାରୁ ଉପରୋକ୍ତ ପାତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ଦହି ଓ ଖଟା ଜିନିଷ ରଖାଯାଏ ନାହିଁ ।

Question 3.
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଗୋଟିଏ ଧାତୁ ସହିତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ସାଧାରଣତଃ କେଉଁ ଗ୍ୟାସ୍ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଝାଇ ଦିଅ । ଏହି ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତି କିପରି ପରୀକ୍ଷା କରିବ ?
Answer:
ଅମ୍ଳ ଧାତୁ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
ଉଦାହରଣ :
ଜିଙ୍କ୍ ଭଳି କ୍ରିୟାଶୀଳ ଧାତୁ ଅମ୍ଳରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌କୁ ଗ୍ୟାସ୍ ରୂପେ ବିସ୍ଥାପିତ କରେ । ଅମ୍ଳର ଅବଶିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସହ ଧାତୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଲବଣ ଗଠନ କରେ ।

ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଉପସ୍ଥିତି ପରୀକ୍ଷା:
ନିର୍ଗତ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ସାବୁନ ପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ କଲେ ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ଯରେ ଗ୍ୟାସ୍‌ର ଫୋଟକା ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ଗ୍ୟାସ୍‌ପୂର୍ଣ୍ଣ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ନିକଟକୁ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ ଆଣିଲେ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ପପ୍ ଶବ୍ଦ କରି ଫାଟିଯିବ ଏବଂ ମହମବତୀର ଶିଖା ମଧ୍ୟ ଲିଭିଯିବ । ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ନିର୍ଗତ ଗ୍ୟାସ୍ ହେଉଛି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ।

Question 4.
ଏକ ଧାତବ ଯୌଗିକ À, ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ବୁଦ୍‌ଦନ (effervescence) ସୃଷ୍ଟି କରେ । ନିର୍ଗତ ହେଉଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍ ଏକ ଜଳୁଥିବା ମହମବତୀକୁ ଲିଭାଇ ଦିଏ । ଯଦି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବା ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ସମତୁଲ ସମୀକରଣଟି ଲେଖ ।
Answer:
କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ବୁଦ୍‌ଦନ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ସହିତ କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ |

Question 5.
HCl, HNO₃, ଇତ୍ୟାଦି ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି, ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାନ୍ତି- ନାହିଁ; କାହିଁକି ?
Answer:
(i) HCl ଓ HNO₃, ହେଉଛନ୍ତି ସବଳ ଅମ୍ଳ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ ସହଜରେ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରନ୍ତି ।
HCI (aq) → H⁺ (aq) + Cl^– (aq)
HNO₃(aq) → H⁺ (ag) + NO₃(aq)

(ii) ଆଲକହଲ୍ (C₂H₅OH) ଏବଂ ଗ୍ଲ କୋଜ୍ (C₆H₁₂O₆) ପରି ଜୈବିକ ଅମ୍ଳ (organic acid) ସହ ସଂଯୋଜ୍ୟ ଯୌଗିକ ଅଟନ୍ତି, ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ସହଜରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦେଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ କିମ୍ବା ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଧାରଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଗୁଡ଼ିକ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାନ୍ତି ନାହିଁ ।

Question 6.
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ କାହିଁକି ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଜଳରେ ବିଘଟିତ ହୋଇ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । HCl (aq) → H⁺ (aq) + Cl^–(aq)
ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଘଟିଲେ H⁺(aq) ଆୟନଗୁଡ଼ିକ କ୍ୟାଥୋଡ଼ଠାରେ ପହଞ୍ଚାନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ H⁺(ag) ଆୟନ କ୍ୟାଥୋଡ଼ରୁ ଗୋଟିଏ ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରି ହାଇଡ୍ରୋଜେନ (H₂) ଗ୍ୟାସ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ । 2H⁺² → H₂ ସେଥ‌ିପାଇଁ ଅମ୍ଳର ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରିପାରେ ।

Question 7.
ଶୁଷ୍କ HCI ଗ୍ୟାସ୍ ଶୁଷ୍କ ଲିସ୍ କାଗଜର ବର୍ଣ୍ଣ ବଦଳାଇ ପାରେ ନାହିଁ କାହିଁକି ?
Answer:
HCI ଏକ ସହସଂଯୋଗ୍ୟ ଯୌଗିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଶୁଷ୍କ HCI ଗ୍ୟାସ୍ H⁺ ଆୟନ ଓ Cl^– ଆୟନକୁ ବିୟୋଜିତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଜାରଣ ହରାଇଥିବା ଇଲେକ୍‌ଟ୍ରନ ଗ୍ରହଣ କରି HCI ଅଣୁ ଗଠନ କରିବା ପାଇଁ H⁺ ଆୟନର ଉଚ୍ଚଗାଢ଼ତା ବିଶିଷ୍ଟ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଚାର୍ଜ Cl^– ଆୟନ ସହ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

Question 8.
ଏକ ଅମ୍ଳର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ କରିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦିଆଯାଇଥାଏ ଯେ ଅମ୍ଳକୁ ଜଳରେ ମିଶାଇବା ଉଚିତ କିନ୍ତୁ ଜଳକୁ ଅମ୍ଳରେ ନୁହେଁ; କାହିଁକି ?
Answer:
ଅମ୍ଳର ଜଳ ସହିତ ମିଶ୍ରଣ ଏକ ତାପ ଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା । ଯଦି ଗାଢ଼ H₂SO₄ ବା ଗାଢ଼ HCI ରେ ଜଳ ମିଶାଯାଏ, ମିଶ୍ରଣରେ ପ୍ରଚୁର ତାପ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେତୁ ମିଶ୍ରଣ ଏପଟେ ସେପଟେ ଛିଟିକି ପଡ଼ିବ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ଅମ୍ଳଥବା କାଚ ପାତ୍ରଟି ଭାଙ୍ଗିପାରେ । ଏଣୁ ଜଳକୁ ଅନବରତ ଭାବରେ ଘାଣ୍ଟୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଧରେ ଧୂରେ ଗାଢ଼ ଅମ୍ଳକୁ ଜଳରେ ମିଶାଇବା ଉଚିତ୍‌ ।

Question 9.
ଏକ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ଲଘୁକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ହାଇଡ୍ରୋନିୟମ୍‌ (H₃O⁺) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା କିପରି ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ଲଘୁକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା H⁺ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଅମ୍ଳଟି ଜଳର ଉପସ୍ଥିତିରେ ହିଁ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥାଏ । H⁺ + H₂O → H₃O⁺ ତେଣୁ H₃O⁺ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

Question 10.
ଅଧିକ ପରିମାଣର କ୍ଷାରକ, ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଟ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେଲେ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (OH^–) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା କିପରି ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
Answer:

ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ (OH^–) ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।

Question 11.
A ଓ B ଦୁଇଟି ଦ୍ରବଣ ଅଛି । ଦ୍ରବଣ Aର pH ହେଉଛି 6 ଏବଂ ଦ୍ରବଣ Bର pH ହେଉଛି 8 । କେଉଁ ଦ୍ରବଣରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ଅଧ୍ଵ ? ଏହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଅମ୍ଳୀୟ ଏବଂ କେଉଁଟି କ୍ଷାରୀୟ ?
Answer:
ଦ୍ରବଣ Aର ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନର ଗାଢ଼ତା ଅଧିକ । ଦ୍ରବଣ A ଅମ୍ଳୀୟ ଅଟେ । କାରଣ ଏହାର pH < 7 ଏବଂ ଦ୍ରବଣ B କ୍ଷାରୀୟ ଅଟେ କାରଣ ଏହାର pH > 7

Question 12.
H⁺(ag) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ଦ୍ରବଣର ପ୍ରକୃତି ଉପରେ କି ପ୍ରକାର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥାଏ ?
Answer:
(i) H⁺(ag) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଦ୍ରବଣର pH ର ମୂଲ୍ୟ ଏହାର ଅମ୍ଳୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତେଣୁ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(ii) H⁺(aq) ଆୟନଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଦ୍ରବଣର pH ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଏହାର କ୍ଷାରୀୟ ପ୍ରକୃତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

Question 13.
କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ H⁺(aq) ଆୟନ ଅଛି କି ? ଯଦି ହଁ, ତେବେ ଏଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷାରୀୟ କାହିଁକି ?
Answer:
କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣରେ H⁺(aq) ଆୟନ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏଗୁଡ଼ିକର ଗାଢ଼ତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ OH(aq)ର ଗାଢ଼ତା ଅଧୂକ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବଣର pH ର ମୂଲ୍ୟ 7 ରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଦ୍ରବଣ କ୍ଷାରୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

Question 14.
ମାଟିର କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଜଣେ କୃଷକ ତା’ର ଜମିରେ କଲିଚୂନ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍‌ ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ) କିମ୍ବା ଶମିତ ଚୂନ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍) କିମ୍ବା ଚକ୍ (କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍) ପ୍ରୟୋଗ କରିବ ବୋଲି ତୁମେ ଭାବୁଛ ?
Answer:
(i) ଉଭିଦ ସାଧାରଣତଃ ଅଧିକ ଅମ୍ଳୀୟ ବା କ୍ଷାରୀୟ ମାଟିରେ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । କାରଣ ମାଟି ତାର ଉର୍ବରତା ହରାଇଥାଏ ।

(ii) ଯଦି କୌଣସି କାରଣରୁ ମାଟି ମଧ୍ଯରେ ଅମ୍ଳର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପାଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ପ୍ରଶମିତ କରିବାପାଇଁ କଲିଚୂନ (CaO) କିମ୍ବା ଶମିତ ଚୂନ [Ca(OH₂)] ପରି କ୍ଷାର କିମ୍ବା କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ କାର୍ବୋନେଟ୍ ପରି (CaCO₃) ଧାତବ ଯୌଗିକ ମାଟିରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ।

Question 15.
ଯୌଗିକ CaOCl₂ ର ସାଧାରଣ ନ|ମ CaOCl, କ’ଣ
Answer:
ଯୌଗିକ CaOCl₂ ର ସାଧାରଣ ନାମ ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡର ।

Question 16.
କେଉଁ ପଦାର୍ଥ କ୍ଲୋରିନ୍ ସହ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ବ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ଉତ୍ପନ୍ନ କରେ ?
Answer:
କ୍ୟାଲ୍‌ସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରିକସାଇଡ୍ (Ca (OH)₂) ବା ଶମିତ ଚୂନ ଓ କ୍ଲୋରିନ୍‌ର ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଫଳରେ କ୍ଲିଚିଂ ପାଉଡ଼ର ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ ।

Question 17.
ଖରଜଳକୁ ମୃଦୁଜଳରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ଯୌଗିକ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ, ତା’ର
ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଖରଜଳକୁ ମୁହୁଜଳରେ ପରିଣତ କରିବା ପାଇଁ ଧୋଇବା ସୋଡ଼ା ବା ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ Na₂CO₃ ବ୍ୟର୍ ର୍ତ୍ବତ ଜରାଯାଏ |

Question 18.
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଦ୍ରବଣକୁ ଗରମ କଲେ କ’ଣ ଘଟିବ ? ସମ୍ପୃକ୍ତ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ସମୀକରଣଟି ଲେଖ ।
Answer:
ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ର ଦ୍ରବଣକୁ ଗରମ କଲେ ସେଥୁରୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍, କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳ ବାହାରିବ ।

Question 19.
ପ୍ଲାଷ୍ଟର ଅଫ୍ ପ୍ୟାରିସ୍ ଓ ଜଳ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ଦର୍ଶାଇବା ପାଇଁ ଏକ ସମୀକରଣ ଲେଖ ।
Answer:

କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ (ACTIVITY):

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-1 (Activity-1)

• ବିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷାଗାରରୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍, ନାଇଟ୍ରିକ୍ ଏସିଡ୍, ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍, ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, କ୍ୟାସିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, ପୋଟାସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ଼, ମ୍ୟାଗ୍‌ନେସିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ଏବଂ ଏମୋନିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ ।
• ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ୱାଚଗ୍ଲାସରେ ଉପରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବଣରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ବୁନ୍ଦା ରଖ୍ ‘ସାରଣୀରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ଭଳି ସୂଚକ ଗୁଡ଼ିକରୁ ଗୋଟିଏ ଲେଖାଏଁ ବୁନ୍ଦା ମିଶାଇ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଏହି ସୂଚକଗୁଡିକ ନିଜର ବର୍ଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ଵାରା ଆମକୁ ଜଣାଇ ଦିଏ ଯେ ଏହା ଅମ୍ଳୀୟ କିମ୍ବା କ୍ଷାରୀୟ । କେତେକ ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର ଅମ୍ଳୀୟ ଓ କ୍ଷାରୀୟ ମାଧ୍ୟମରେ ଗନ୍ଧର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଘ୍ରାଣ-ସୂଚକ (Olfactory indicator) କହନ୍ତି ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-2 (Activity-2)

• ଗୋଟିଏ ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ୍ ବ୍ୟାଗରେ ସରୁ ସରୁ କଟାଯାଇଥିବା ପିଆଜ ଏବଂ କିଛି ସଫା ପତଳା ଲୁଗାପଟି ରଖି ତା’ର ମୁହଁକୁ ଭଲଭାବରେ ବାନ୍ଧି ଏକ ଫ୍ରିଜ୍ ମଧ୍ଯରେ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ରାତି ରଖାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୁଇଟି ଲୁଗାପଟି ନେଇ ବ୍ୟାଗରୁ କାଢ଼ି ତା’ର ଗନ୍ଧକୁ ଆଘ୍ରାଣ କରାଯାଉ । ପଟିଦ୍ଵୟକୁ ଏକ ପରିଷ୍କୃତ ପୃଷ୍ଠ ଉପରେ ରଖ୍ ଗୋଟିଏ ପଟିରେ କିଛି ବୁନ୍ଦା ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ଦ୍ରବଣ ଓ ଅନ୍ୟ ପଟିରେ କିଛି ଲଘୁ |
• ଲୁଗାପଟି ଦ୍ଵୟକୁ ପାଣିରେ ଧୋଇ ସେଗୁଡ଼ିକର ଗନ୍ଧ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ କିଛି ଲଘୁ ଭାନିଲା ଅତର ଏବଂ ଲବଙ୍ଗ ତେଲକୁ ନେଇ ଉପରୋକ୍ତ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ତିନୋଟି ଯାକ ପରିସ୍ଥିତି, ଯଥା – ପିଆଜ, ଭାନିଲା ଅତର ଓ ଲବଙ୍ଗ ତେଲର ଗନ୍ଧ ଲଘୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରେକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣରେ ଲୋପ ପାଇଯାଇଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ଅନୁସାରେ ଭାନିଲା, ପିଆଜ ଓ ଲବଙ୍ଗକୁ ଘ୍ରାଣସୂଚକ ଭାବେ ଅମ୍ଳୀୟ ଓ କ୍ଷାରୀୟ ଦ୍ରବଣକୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-3 (Activity-3)
ପରାକ୍ଷା:

• ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚ ମିଲି ଲିଟର ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ନେଇ ସେଥ‌ିରେ କିଛି ଜିଙ୍କ୍ ଦାନା
• ଜିଙ୍କ୍ ଦାନା ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ସହ ମିଶି ଏକ ପ୍ରକାର ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରିବ ।
• ଉତ୍ପନ୍ନ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ସାବୁନ୍ ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ କରାଯାଉ ।
• ଗ୍ୟାସ୍‌ପୂର୍ଣ୍ଣ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକ ନିକଟକୁ ଜଳନ୍ତା ମହମବତୀ ନେଇ ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ ।
• ଗିତ୍ର ଅନ୍ତସାରେ ଭପକରଣଣ୍ଡଡ଼ିକୁ ସଜ|ଯାତ୍ |

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :

• ଦସ୍ତାଦାନାଗୁଡ଼ିକର ପୃଷ୍ଠ ଭାଗରେ ବର୍ଣ୍ଣହୀନ ଓ ଗନ୍ଧହୀନ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇ ସାବୁପାଣି ମଧ୍ୟରେ ଫୋଟକା ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।
• ସାବୁନ୍ ଫୋଟକାଗୁଡ଼ିକରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍ ଜୋର୍‌ରେ ଶବ୍ଦ କରି ଜଳିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ :
ଧାତୁ ଅମ୍ଳ ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଲବଣ ଓ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
Zn + H₂SO₄ → ZnSO₄ + H₂
ଜିଙ୍କ୍ + ଲଘୁ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ → ଜିଙ୍କ୍ ସଲଫେଟ୍ + ଉଦ୍‌ଜାନ
ଧାତୁ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-4 (Activity-4)
ପରୀକ୍ଷା:
ସେଥୁରେ 2 ମିଲିଲିଟର ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ମିଶାଇ ପରୀକ୍ଷାନଳୀଟିକୁ ଗରମ କରାଯାଉ । କିଛି ଜିନା ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନିଆଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ : ଉପର ପରୀକ୍ଷଣରୁ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ, ଧାତୁ କ୍ଷୀର ସହ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ଉଦ୍‌ଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-5 (Activity-5)
ପରୀକ୍ଷା:

• ଦୁଇଟି ପରୀକ୍ଷାନଳୀ ନେଇ ତାକୁ A ଓ B ଭାବରେ ନାମିତ କରାଯାଉ ।
• ପରୀକ୍ଷାନଳୀ A ରେ ପ୍ରାୟ 0.5 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ (Na₂CO₃) ଏବଂ ପରୀକ୍ଷାନଳୀ Bରେ 0.5 ଗ୍ରାମ୍ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍ (NaHCO₃) ନିଆଯାଉ ।
• ପ୍ରାୟ 2 ମିଲିଲିଟର ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ଉଭୟ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗ୍ୟାସ୍ ନିର୍ଗତ ହେବ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଗତ ହେଉଥ‌ିବା ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେବା ଭଳି ଚୂନପାଣି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇଲେ ଧଳା ଅବକ୍ଷେପ ସୃଷ୍ଟି ହେବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ପରୀକ୍ଷାନଳୀ Aରେ ଘଟୁଥିବା ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା – ସୋଡ଼ିୟମ୍ କାର୍ବୋନେଟ୍‌ରେ ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ମିଶି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କଲେ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Na₂CO₃(s) + 2HCl (aq) → 2 NaCl (aq) + H₂O(l) + CO₂(g)
ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ, ଜଳ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
NaHCO₃(s) + HCl (aq) → NaCl (aq) + H₂O(l) + CO₂(g)

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-6 (Activity-6)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପ୍ରାୟ 2 ମିଲିଲିଟର ଲଘୁ ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ନେଇ ତହିଁରେ 2 ବୁନ୍ଦା ଫେନଲଫ୍‌ଲିନ୍ ମିଶାଇ ଏହି ଦ୍ରବଣ ମଧ୍ୟକୁ କିଛି ଲଘୁ ଲବଣାମ୍ଳ ବୁନ୍ଦା ବୁନ୍ଦା କରି ପକାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଅମ୍ଳ ମିଶାଇବା ପରେ ଫେନଲ୍‌ଫ୍‌ଲିନ୍‌ର ବର୍ଣ୍ଣ ବଦଳିଯିବ ।

ପରୀକ୍ଷା:
ବର୍ତ୍ତମାନ ଉପର ମିଶ୍ରଣରେ କିଛି ବୁନ୍ଦା ସୋଡ଼ିୟମ୍ ହାଇଡ୍ରୋକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବଣ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ :
ଫେନଲ୍‌ଫ୍‌ଲିନ୍ ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ଗୋଲାପୀ ହୋଇଯିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଉପର ପରୀକ୍ଷାରୁ ଜଣାପଡ଼ିଲା ଯେ, ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକର ପ୍ରଭାବକୁ ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ନିଷ୍ଫଳ କରୁଛି ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳର ପ୍ରଭାବକୁ ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକ ନିଷ୍ଫଳ କରୁଛି ।
NaOH(aq) + HCl (aq) → NaCl (aq) + H₂O (l)
ଗୋଟିଏ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଗୋଟିଏ କ୍ଷାରକ ମଧ୍ୟରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଘଟି ଲବଣ ଓ ଜଳ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଶମନୀକରଣ କହନ୍ତି ।
କ୍ଷାରକ + ଅମ୍ଳ → ଲବଣ + ଜଳ

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-7 (Activity-7)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ଅଳ୍ପ ପରିମାଣର କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ନେଇ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ଼କୁ ଘାଣ୍ଟୁଥ‌ିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ, ସବୁଜ ହୋଇଯିବା ସହିତ କପର ଅକ୍‌ସାଇଡ୍ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇଯାଇଛି ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ କପର (II) କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁ ଦ୍ରବଣର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ – ପଚୁଡ ହୋଇଛି |

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-8 (Activity-8)
ପରୀକ୍ଷା:

• ଗ୍ଲୁକୋଜ୍, ଆଲ୍‌କହଲ୍, ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଏସିଡ୍, ସଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ଼୍ ଇତ୍ୟାଦିର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଉ ।
• ଗୋଟିଏ ଠିପିରେ ଦୁଇଟି କଣ୍ଟା ଲଗାଇ, ଏକ 100 ମିଲି. ଲି. ବିକର ମଧ୍ଯରେ ରଖାଯାଉ ।
• ଚିତ୍ରରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ଭଳି ଗୋଟିଏ ବଲ୍‌ବ ଓ ଗୋଟିଏ ସୁଇଚ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ କଣ୍ଟା ଦୁଇଟିକୁ 6 ଭୋଲ୍ଟ ବ୍ୟାଟେରୀର ଦୁଇ ବିପରୀତ ଅଗ୍ର ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରାଯାଉ ।
• ବର୍ତ୍ତମାନ ବିକର ମଧ୍ୟକୁ କିଛି ଲଘୁ ହାଇଡ୍ରୋକ୍ଲୋରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଢଳାଯାଉ ଏବଂ ସୁଇଚ୍ ଦବାଇ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରବାହ ଦୁଇ କରାଯାଉ ।
• ଲଘୁ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଅମ୍ଳ ନେଇ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପୁନର୍ବାର କରାଯାଉ । ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଓ ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଦ୍ରବଣ ପୃଥକ୍ ଭାବେ ନେଇ ଏହି ପରୀକ୍ଷା ମଧ୍ୟ କରାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:

• ବିକର ମଧ୍ଯରେ ଅମ୍ଳୀୟ ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଇଥିବା ବେଳେ ବଲ୍‌ବଟି ଜଳୁଛି ।
• ବିକର ମଧ୍ୟରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଓ ଆଲକ୍‌ଲର ଦ୍ରବଣ ନିଆଯାଇଥିବାବେଳେ ବଲ୍‌ବଟି ଜଳୁନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:

• ଅମ୍ଳ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଆୟନ (H⁺) ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ତାହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପରିବହନ କରେ ।
• ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ କିମ୍ବା ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଜଳରେ ବିଯୋଜିତ ହୋଇ H_(aq)⁺ ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଆଲ୍‌କହଲ୍ ଏବଂ ଗ୍ଲୁକୋଜ୍ ଭଳି ଯୌଗିକଗୁଡ଼ିକରେ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ୍ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣରେ H_(aq)⁺ ଆୟନ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି କାରଣରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଅମ୍ଳ ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-9 (Activity-9)
ପରୀକ୍ଷା:
ପ୍ରାୟ 1 ଗ୍ରାମ୍ କଠିନ ସୋଡ଼ିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଗୋଟିଏ ପରିଷ୍କୃତ ଓ ଶୁଷ୍କ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନିଆଯାଉ । ଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେବାଭଳି ଉପକରଣଗୁଡ଼ିକୁ ସଂଯୋଗ କରାଯାଉ ।
କିଛି ଗାଢ଼ ସଲଫ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ଟ|ଡ୍ ସଲତ୍ୟୁରିକ୍ ଏସିଡ୍‌. ପର1ଷ୍ପା ନଳୀରେ ମିଶାଇଲେ HCI ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହେବ । ପୁନଶ୍ଚ ଏହି ଉତ୍ପନ୍ନ ଗ୍ୟାସ୍‌କୁ ଶୁଷ୍କ ପରାଷା କରାଇଲ ଓ ତା ନାଳ ଲିଙ୍ମସ୍ କାଗଜ ଲାଲ୍ ହୋଇଯିବ । କିନ୍ତୁ ଶୁଷ୍କ ଲିଟ୍ମମସ୍ କାଖଡର କୌଣସି ପରିଚ୍ତ୍ତନ ଘଟିବ ନାହିଁ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ରହିପାରେ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ଏହା ଜଳ ଅଣୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ ଆୟନକୁ ସର୍ବଦା H (ag) କିମ୍ବା ହାଇଡ୍ରୋନିୟମ ଆୟନ (H₃O⁺) ଭାବରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।
H⁺+ H₂O → H₂O⁺
ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ H₃O⁺ କିମ୍ବା H⁺(ag) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।
ଜଳର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ HCI ଅଣୁରୁ HT ଆୟନର ପୃଥକୀକରଣ ଘଟିପାରେ ନାହିଁ ।
HCI + H₂O — H₃O⁺ + Cl^–
H⁺ ଆୟନ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରଭାବରେ ରହିପାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଜଳ ଅଣୁ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।

ଡଳ1ୟ, ତ୍ରତ୍ଣରେ କ୍ଷାରକର ହୂମିକା:
କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରକ୍‌ସାଇଡ୍ (OH^–) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ ଜଳରେ ଦ୍ରବଣୀୟ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ କ୍ଷାର ବା ଆଲ୍‌କାଲି (Alkali) କହନ୍ତି । ସମସ୍ତ କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହୋଇ ହାଇଡ୍ରିକସାଇଡ (OH^–) ଆୟନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-10 (Activity-10)
ପରୀକ୍ଷା:
ଗୋଟିଏ ବିକରରେ ପ୍ରାୟ 10 ମିଲିଲିଟର ଜଳ ନେଇ ଏହା ମଧ୍ୟରେ କିଛି ଗାଢ଼ ଗନ୍ଧକାମ୍ଳ ମିଶାଯାଉ ଏବଂ ବିକରକୁ ଘୂରାଇ ମିଶ୍ରଣଟିକୁ ମିଶାଯାଉ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
ବିକର୍‌ର ନିମ୍ନ ଅଂଶକୁ ସ୍ପର୍ଶ କଲେ’ ହାତକୁ ଗରମ ଜଣାପଡ଼ିବ ।

ସିଦ୍ଧାନ୍ତ:
ଅମ୍ଳ ବା କ୍ଷାରକ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେବା ଏକ ଅତିମାତ୍ରାରେ ତାପଉତ୍ପାଦୀ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-11 (Activity-11)
ଦତ୍ତ ସାରଣୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଦ୍ରବଣଗୁଡ଼ିକର pH ମୂଲ୍ୟ ଲିପିବଦ୍ଧ କରାଯାଇଛି ।

pH କାଗଜରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା କେତେକ ସାଧାରଣ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକର pH (ବର୍ଷ ଏକ ସ୍ଥୂଳ ସୂଚନା ମାତ୍ର) ଅମ୍ଳ ଓ କ୍ଷାରକର ସବଳତା: ଯେଉଁ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକ ପରିମାଣର H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ସବଳ ଅମ୍ଳ ଏବଂ ଯେଉଁ ଅମ୍ଳଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ପରିମାଣରେ H⁺ ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁର୍ବଳ ଅମ୍ଳ କୁହାଯାଏ । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକ ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣରେ OH^– ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକ ସବଳ କ୍ଷାରକ । ଯେଉଁ କ୍ଷାରକଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ପରିମାଣରେ OH^– ଆୟନ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଦୁର୍ବଳ କ୍ଷାରକ କୁହାଯାଏ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-12 (Activity-12)

• ଗୋଟିଏ ଜମିର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ସଂଗୃହୀତ ପ୍ରାୟ 2 ଗ୍ରାମ୍ ମାଟି ଗୋଟିଏ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ନେଇ ସେଥ‌ିରେ 5 ମିଲିଲିଟର ଜଳ ମିଶାଯାଉ ଓ ପରୀକ୍ଷାନଳୀକୁ ଭଲ ଭାବରେ ହଲାଇ ଦିଆଯାଉ ।
• ପରୀକ୍ଷା ନଳୀରେ ଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥକୁ ପରିସ୍ରବଣ କରି ଅନ୍ୟ ଏକ ପରୀକ୍ଷାନଳୀରେ ପରିସୃତ ଦ୍ରବଣକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉ ।
• ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ସୂଚକ କାଗଜ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି ପରିସୃତ ଦ୍ରବଣର pH ସ୍ଥିର କରାଯାଉ ।

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-13 (Activity-13)

କର୍ଯ୍ୟାବଳୀ-14 (Activity-14)

ସମାନ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ କିମ୍ବା ସମାନ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ରାଡ଼ିକାଲ ଥିବା ଲବଣଗୁଡ଼ିକ ଏକ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ:
NaCl ଓ Na₂SO₄ ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସେହିପରି ଭାବରେ NaCI ଓ KCI କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

• ପୋଟାସିୟମ୍ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ (K₂SO₄), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ସଲ୍‌ଫେଟ୍ (Na₂SO₄), କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ (CaSO₄), ମ୍ୟାଗ୍ନେସିୟମ୍ ସଲଫେଟ୍ (MgSO₄) ଇତ୍ୟାଦି ସଲ୍‌ଫେଟ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NaCl), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ ନାଇଟ୍ରେଟ୍ (NaNO₃), ସୋଡ଼ିୟମ୍‌ କାର୍ବୋନେଟ୍ (Na₂CO₃) ଇତ୍ୟାଦି ସୋଡ଼ିୟମ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।
• ସାଡ଼ିୟମ୍‌ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଏବଂ ଏମୋନିୟମ୍ କ୍ଲୋରାଇଡ୍ (NH₄CI) ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଲୋରାଇଡ୍ ଲବଣ ପରିବାରର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Hindi Solutions Chapter 4 गिल्लू Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Hindi Solutions Chapter 4 गिल्लू

प्रश्न और अभ्यास (ପ୍ରଶ୍ନ ଔର୍ ଅଭ୍ୟାସ)

1. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) सोनजुही में लगी पीली कली को देखकर लेखिका के मन में कौन-से विचार उमड़ने लगे?
(ସୋନଜୁହୀ ମେଁ ଲଗୀ ପୀଲୀ କଲୀ କୋ ଦେଖକର୍ ଲେଖିକା କେ ମନ୍ ମେଁ କୌନ୍-ସେ ବିଚାର ଉମନେ ଲଗେ ?)
उत्तर:
लेखिका जब सोनजुही में लगी पीली कली को देखती तो उनके मन में यूँ ही गिलहरी के उस छोटे से जीव की याद आ जाती। वह छोटा जीव इस लता की घनी छाया में छिपकर बैठता था और फिर लेखिका के निकट पहुँचते ही उनके कंधे पर कूदकर लेखिका को चौका देता था। उस दिन लेखिका को कली की खोज रहती थी, पर आज उन्हें उस लघु प्राण की खोज है।

(ख) गिलहरी के घायल बच्चे का उपचार किस प्रकार किया गया?
(ଗିରୀ କେ ଘାୟଲ୍ ବଜେ କା ଉପଚାର୍ କିସ୍ ପ୍ରକାର୍ କିୟା ଗୟା ?)
उत्तर:
लेखिका उस छोटे से बच्चे को हौले से उठाकर अपने कमरे में लाई। फिर रुई से रक्त पोंछकर धावों पर पेंसिलिन का मरहम लगाया। रुई की पतली बत्ती दूध में भिगीकर जैसे -जैसे उसके नन्हें से मुँह में लगाई पर मुँह खुल न सका और दूध की बूदें दोनों और ढुलक गई। कई घंटों के उपचारके बाद उसके मुँह में एक बूँद पानी पिलाया जा सका।

(ग) लेखिका का ध्यान आकर्षित करने के लिए गिल्लू क्या करता था?
(ଲେଖ୍କା କା ଧ୍ୟାନ୍ ଆକର୍ଷିତ୍ କର୍‌ନେ କେ ଲିଏ ଗିଲୁ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका का ध्यान आकर्षित करने के लिए गिल्लू उनके पैर तक आकर सर्र से परदे पर चढ़ जाता और फिर उसी तेजी से उतरता गिल्लू का यह दौड़ने का क्रम तब तक चलता जब तक लेखिका उसे पकड़ने के लिए उठ न जाती।

(घ) गिल्लू का कार्य-कलाप कैसा था?
(ଗିଲ୍ କା କାର୍ଯ୍ୟ-କଲାପ୍ କୈସା ଥା ?)
उत्तर:
गिल्लू खुद अपना झूल्ला हिलाकर अपने घर में झूलता और अपनी काँच के मनको-सी आँखे से कमरे के भीतर और खिड़की से बाहर न जाने बचा देखता समझता रहता था। परंतु उसकी समझदारी और कार्यकलाप पर सबका आश्चर्य होता था। कभी-कभी लेखिका जब गिल्लू को एक लिफाफे में बंद कर देती थी तब वह घंटों मेज पर दीवार के सहारे खड़ा रहकर अपनी चमकीली आँखों से लेखिका का कार्यकलाप देखा करता।

(ङ) लेखिका को क्यों ऐसा लगा कि गिल्लू को मुक्त करना आवश्यक है?
(ଲେଖୁ କୋ ଜ୍ୟୋ ଐସା ଲଗା କି ଗିଲ୍ କୋ ମୁକ୍ତ କର୍‌ନା ଆଶ୍ୟକ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
वसंत ऋतु के आते ही नीम चमेली की गंध लेखिका के कमरे में हौले-हौले आने लगी।
बाहर की गिलहरियाँ खिड़की की जाली के पास आकर चिक्- चिक् करके न जाने क्या कहने लगती? गिल्लू को जाली के पास बैठकर अपनेपन से बाहर झाँकते देखकर लेखिका को लगा कि उसे मुक्त करना आवश्यक है।

(च) लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू क्या करता था?
(ଲେଖିକା କୀ ଅସ୍ବସ୍ଥତା ମେଁ ଗିଲ୍ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर नन्हें-नन्हें पंजो से उनके सिर और बालों को इतने हौले-हौले सहलाता था। लेखिका को गिल्लू का सिरहाने से हट जाना एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(छ) गरमी से बचने का कौन-सा उपाय गिल्लू ने खोज निकाला था?
(ଗରମୀ ସେ ବଚନେ କା କୌନ୍-ସା ଉପାୟ ଗିଲୁ, ନେ ଖୋଜ୍ ନିକାଲା ଥା ?)
उत्तर:
गरमी से बचने के लिए गिल्लू एक नया उपाय खोज निकाला था। वह लेखिका के पास रखी सुराही पर लेट जाता था, इस प्रकार समीप भी रहता था और उसपर गरमी का कुछ असर न पड़ता था।

(ज) गिल्लू की किन चेष्टाओं से लेखिका को लगा कि अब उसका अंत समय समीप है?
(ଗିଲୁ, କୀ କିନ୍ ଚେଷ୍ଟାଓଁ ସେ ଲେଖ୍କା କୋ ଲଗା କି ଅବ୍ ଉସ୍‌କା ଅନ୍ତ ସମୟ ସମୀପ୍ ହୈ ?)
उत्तर:
गिलहरियों के जीवन की आयु दो वर्ष से अधिक नहीं होती। अतः गिल्लू की जीवन यात्रा का अंत आ ही गया। दिन भर उसने न कुछ खाया न ही वह खेलने बाहर गया। रात में अपने जीवन के अंत समय की यातना में भी वह अपने सूले से उतरकर लेखिका के बिस्तर पर आया और ठंड़े पंजो से उनकी उँगली पकड़कर हाथ से चिपक गया जिसे उसने अपने बचपन की मरणासन्त स्थिति में पकड़ा था।

(झ) सोनजुही की लता के नीचे बनी गिल्लू की समाधि से लेखिका के मन में किस विश्वास का जन्म होता है?
(ସୋନଜୁହୀ କୀ ଲତା କେ ନୀଚେ ବନୀ ଗିଲ୍ କୀ ସମାଧ୍ ସେ ଲେଖ୍କା କେ ମନ ମେଁ କିସ୍ ବିଶ୍ଵାସ୍ କା ଜନ୍ମ ହୋତା ହୈ ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू की समाधि दी गई थी। इसलिए कि उसे यह लता सबसे अधिक प्रिय थी। उस समय लेखिका को ऐसा लगता था कि वह लघु जीव किसी वसंत ऋतु के दिनों में जुही के पीले रंग के छोटे- छोटे घूल के रूप में खिल जाने का विश्वास लेखिका को संतोष देता था।

(ञ) लेखिका को उस लघुप्राण गिल्लु की खोज क्यों थी?
(ଲେଖ୍କା କୋ ଉସ୍ ଲଘୁପ୍ରାଣ ଗିଲ୍ କୀ ଖୋଜ୍ ଜ୍ୟୋ ଥୀ ?)
उत्तर:
लेखिका की नजर सोनजुही की लता में खिली उस पीली कली पर पड़ी जो अभी-अभी खिली है। उस पीली कली का देखते ही लेखिका को गिलहरी के उस छोटे जीव की याद आने लगी। जो इस लता की सघन छाया में छिपकर बैठता चा। फिर यह जीव लेखिका के पास पहुँचते है। उनके कंधे पर कूद जाता और उन्हें चौका देता था। उस समय लेखिका को पीली क़ली की खोज थी पर आज उन्हें उस पीली कली के रूप में उस लघुप्राण की खोज है।

2. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक या दो वाक्यों में दीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) किसे देखकर लेखिका को गिल्लू का स्मरण हो आया?
(କିସେ ଦେଖ୍କର୍ ଲେଖ୍କା କୋ ଗିଲ୍ କା ସ୍ମରଣ୍ ହୋ ଆୟା ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता में एक पीली कली को देखकर लेखिका को गिल्लू का स्मरण हो आया।

(ख) गिल्लू लेखिका को कैसे चौंका देता था?
(ଗିଲୁ ଲେଖୁ କୋ କୈସେ ଚୌକା ଦେତା ଥା ?)
उत्तर:
कभी फूलदान के फूलों में, कभी परदे की चुन्नट में और कभी सोनजूही की पत्तियों में छिपकर गिल्लू लेखिका को चौंका देता था।

(ग) सोनजूही की स्वर्णिम कली को देखकर लेखिका को क्या लगा?
(ସୋନଜୂହୀ କୀ ସୃଷ୍ଟିମ୍‌ କଳୀ କୋ ଦେଖକର୍ ଲେଖ୍କା କୋ କ୍ୟା ଲଗା ?)
उत्तर:
सोनजूही की स्वर्णिम कली को देखकर लेखिका को लगा कि कहीं स्वर्णिम कली के बहाने गिल्लू उन्हें चौंकाने ऊपर तो नहीं आ गया।

(घ) कौवे को कब सम्मानित किया जाता है?
(କୌୱେ କୋ କବ୍ ସମ୍ମାନିତ କିମ୍ବା ଜାତା ହୈ ?)
उत्तर:
कौवे को पितरपक्ष में सम्मानित किया जाता है।

(ङ) लघुप्राण क्यों निश्चेष्ट-सा गमले में चिपटा पड़ा था?
(ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ଡ୍ କୁଁ ନିଶ୍ଚେଷ୍ଟ-ସା ଗମଲେ ହେଁ ଚିପଟା ପଢ଼ା ଥା ?)
उत्तर:
काकद्वय की चोंचों के दो घाव के कारण लघुप्राण निश्चेष्ट – सा गमले में चिपटा पड़ा था।

(च) भूख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
(ଭୂଖ୍ ଲଗ୍‌ନେ ପର୍ ଗିଲ୍ କ୍ୟା କର୍‌ତା ଥା?)
उत्तर:
भूख लगने पर गिल्लू चिक-चिक करके लेखिका को सूचना देता था।

(छ) गिल्लू का नित्य का क्रम कैसा था?
(ଗିଲ୍ କା ନିତ୍ୟ କା କ୍ରମ୍ କୈସା ଥା ?)
उत्तर:
लेखिका के कॉलेज से लौटने पर जैसे ही कमरा खोलकर वह भीतर पैर रखती, उसी समय गिल्लू अपने जाली के द्वार से भीतर उठकर उनके पैर से सिर और सिर से पैर तक दौड़ लगाने लगता था जो कि उसका नित्य का क्रम था।

(ज) लेखिका की अस्वस्थता के समय गिल्लू का हटना क्यों एक परिचारिका के हटने के समान लगता था?
(ଲେଖ୍କା କୀ ଅସୁସ୍ଥତା କେ ସମୟ ଗିଲ୍ କା ହଟନା କେଁ ଏକ ପରିଚାରିକା କେ ହଟନେ କେ ঘগা?
उत्तर:
लेखिका की अस्वास्थता के समय गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर नन्हें-नन्हें पंजो से उनके सिर और बालों को इसप्रकार हौले हौले सहलाता था कि उसका हटना एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(झ) गिल्लू की जीवन-यात्रा का अंत क्यों आ गया?
(ଗିଲ୍ କୀ ଜୀବନ୍-ଯାତ୍ରା କା ଅଂତ୍ ଜ୍ୟୋ ଆ ଗୟା ?)
उत्तर:
गिलहरियों के जीवन की अवधि दो वर्ष से अधिक नहीं होती, गिल्लू ने यह अवधि पूरी कर ली थी। अत: गिल्लू की जीवन-यात्रा का समय आ गया।

(ञ) कौन-से स्पर्श के साथ ही गिल्लू किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया?
(କୌନ୍-ସେ ସ୍ପର୍ଶ କେ ସାଥ୍ ହୀ ଗିଲ୍ କିସୀ ଔର୍ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ଜାଗ୍‌ କେ ଲିଏ ସୋ ଗୟା ?)
उत्तर:
प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही गिल्लू किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया ।

3. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक-एक शब्द में दीजिए :
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) लघुप्राण किसे कहा गया है?
(ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ କିସେ କହା ଗୟା ହୈ ?)
उत्तर:
गिलहरी को. (गिल्लू)

(ख) दो कौवे कैसा खेल खेल रहे थे?
(ଦୋ କୌ କୈସା ଖେଲ୍ ଖେଲ୍ ରହେ ଥେ ?)
उत्तर:
छुआ-छुऔवल

(ग) गिल्लू के जीवन में प्रथम वसंत आने पर क्या प्रभाव पड़ा?
(ଗିଲୁ, କେ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଆମେ ପର୍ କ୍ୟା ପ୍ରଭାୱ ପଡ଼ା ?)
उत्तर:
अपनापन

(घ) गिल्लू किसका नेता बनकर हर डाल पर उछलता – कूदता रहता था?
(ଗିଲୁ କିସ୍‌ ନେତା ବନ୍‌କର୍ ହର୍ ଡାଲ୍ ପର୍ ଉଛଲତା-କୂଦତା ରହତା ଥା ?)
उत्तर:
गिलहरियों का

(ङ) किसके पास बहुत-से पशु-पक्षी हैं?
(କିସ୍‌ ପାସ୍ ବହୁତ୍-ସେ ପଶୁ-ପକ୍ଷୀ ହୈ ?)
उत्तर:
लेखिका

(च) गिल्लू का प्रिय खाद्य कौन-सा था?
(ଗିଲ୍ କା ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କୌନ୍-ସା ଥା?)
उत्तर:
काजू

(छ) लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(ଲେଖ୍କା କୀ ଅସ୍ବସ୍ଥତା ମେଁ ଗିଲ୍ କର୍ତା ବୈଠତା ଥା ?)
उत्तर:
सिरहाने

(ज) गिलहरियों के जीवन की अवधि कितने वर्ष से अधिक नहीं होती?
(ଗିରିୟୋ କେ ଜୀୱନ୍ କୀ ଅଧ୍ କିତନେ ୱର୍ଷ ସେ ଅଧ‌ିକ ନଦୀ ହୋତୀ?)
उत्तर:.
दो वर्ष

(झ) गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की उँगली को पकड़ा था?
(ଗିଲ୍ ନେ କୈସୀ ସ୍ଥିତି ମେଁ ଲେଖ୍କା କୀ ଉଁଗ୍‌ଲୀ କୋ ପକଡ଼ା ଥା ?)
उत्तर:
मरणासन्न

(ञ) गिल्लू को कहाँ समाधि दी गयी?
(ଗିଲ୍ କୋ କହାଁ ସମାଧ୍ ଦୀ ଗୟୀ ?)
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे

4. निम्नलिखित अवतरणों के अर्थ स्पष्ट कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ଉତ୍ତର୍ ଦୋ-ତୀନ୍ ୱାଜ୍ୟୋ ମେଁ ଦୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦୁଇ-ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ : )

(क) तब मुझे कली की खोज रहती थी, पर आज उस लघुप्राण की खोज है।
(ତବ୍ ମୁଝେ କଲୀ କୀ ଖୋଜ୍ ରହତୀ ଥୀ, ପର୍ ଆଜ୍ ଉସ୍ ଲଘୁପ୍ରାଣ୍ଡ୍ କୀ ଖୋଜ୍ ହୈ ।)
उत्तर:
तब मुझे ……………………… लघुप्राण की खोज है।
उपरोक्त वाक्य में लेखिका ने गिल्लू के बारे में कहा है। सोनजुही की लता में पीली कली को देखकर लेखिका को गिल्लू की याद आती है और वह कहती हैं कि आज सोनजुही की लता में वे लघुप्राण गिल्लू को खोज रही हैं।

(ख) यह काक भुशुण्डि भी विचित्र पक्षी है- एक साथ समादरित, अनादरित, अति सम्मानित, अति अवमानित।
(ୟହ କାକ୍ ଭୁଶୁଣ୍ଡି ଭୀ ବିଚିତ୍ର ପକ୍ଷୀ ହୈ ଏକ୍ ସାଥ୍ ସମାଦରିତ୍‌, ଅନାଦରିତ୍, ଅତି ସମ୍ମାନିତ୍, ଅତି ଅବମାନିତ୍ ।)
उत्तर:
यह काक भुशुण्डि ………………. अवमानित।
यह बात लेखिका ने काकभुशुण्डि के लिए कहा है। वे कहती हैं कि ये काकभुशुण्डि बड़ा विचित्र पक्षी होता है। ये अपने कार्य के लिए कभी अति सम्मानित होते हैं तो कभी अति अपमानित। कभी इन्हें आदर किया जाता है तो कभी अनादर।

(ग) उसका हटना एक परिचारिका के हटने के समान लगता।
(ଉସ୍‌ ହଟ୍‌ ଏକ୍ ପରିଚାରିକା କେ ହଟ୍‌ କେ ସମାନ୍ ଲଗ୍ନତା ।)
उत्तर:
उसका हटना……………………….समान लगता।
लेखिका के अस्वस्थ के समय गिल्लू तकिए पर सिरहाने बैठकर अपने नन्हें-नन्हें पंजों से उनके सिर और बालों को हौले-हौले सहलाता रहता था। उस समय गिल्लू का हटना लेखिका के लिए एक परिचारिका के हटने के समान लगता था।

(घ) प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही वह किसी और जीवन में जागने के लिए सो गया।
(ପ୍ରଭାତ୍ କୀ ପ୍ରଥମ୍ କିରଣ୍ କେ ସ୍ପର୍ଶ କେ ସାଥ ହୀ ୱହ କିସୀ ଔର୍ ଜୀୱନ୍ ମେଁ ଜାଗ୍‌ନେ କେ ଲିଏ ସୋ ଗୟା ।)

उत्तर:
प्रभात की ……………….. सो गया।
इसमें लेखिका गिल्लू के जीवन की अंतिम क्षण के बारे में बताते हुए कहती हैं कि प्रभात की प्रथम किरण के स्पर्श के साथ ही गिल्लू इस दुनिया से चल बसा। लेखिका के अनुसार गिल्लू इस जीवन में आखरी बार सो गया फिर न उठने के लिए। और वह फिर से एक नए जीवन जीने के लिए इस जीवन को हमेशा के लिए आलबिदा कह दिया।

(ङ) उस लघुगात का, किसी वासंती दिन, जुही के पीताभ छोटे फूल में खिल जाने का विश्वास, मुझे सन्तोष देता है।
(ଉସ୍ ଲଘୁଗାତ୍ କା, କିସୀ ବାସନ୍ତୀ ଦିନ୍, ଜୁହୀ କେ ପୀତାଭ୍ ଛୋଟେ ଫୁଲ୍ ମେଁ ଖୁଲ୍ ଜାନେ କା ବିଶ୍ଵାସ୍, ମୁଝେ ସନ୍ତୋଷ୍ ଦେତା ହି ।)
उत्तर:
उस लघुगात का ……………………… संतोष देता है।
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधि दी गई थी क्योंकि गिल्लू को वह लता सबसे अधिक प्रिय थी। लेखिका को लग रहा था जैसे वहाँ पीले रंग का फूल नहीं खिला हुआ था उस जगह गिल्लू का छोटा शरीर जैसे कली के रूप खिल रहा था । जिसे देखकर लेखिका को आत्मसंतोष होता था।

5. रिक्त स्थानों को भरिए :
(ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନୌ କୋ ଭରିଏ : )
(ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର : )
(क) कौन जाने ………………….. के बहाने वही मुझे चौंकाने ऊपर आ गया हो।
उत्तर:
स्वर्णिम कली

(ख) ……………………… की गंध मेरे कमरे में हौले-हौले आने लगी।
उत्तर:
नीम चमेली

(ग) हमने उसकी …………………….. संज्ञा को व्यक्तिवाचक का रूप दे दिया।
उत्तर:
जातिवाचक

(घ) जिसे उसने बचपन की …………………. स्थिति में पकड़ा था।
उत्तर:
मरणासन्न

(ङ) ……………………… छोटे फूल में खिल जानेका विश्वास मुझे सन्तोष देता है।
उत्तर:
जुही के पीताभ

6. निम्नलिखित प्रश्नों के सही उत्तर दिये गये विकल्यों से चुनकर लिखिए:
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନ କେ ସହୀ ଉତ୍ତର୍ ଦିୟେ ଗୟେ ବିକର୍ଣ୍ଣୋ ମେଁ ସେ ଚୁକର୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ବାଛି ଲେଖ : )
(क) दो कौवे कैसा खेल खेल रहे थे?
(ଦୋ କୌ କୈସା ଖେଲ୍ ଖେଲ୍ ରହେ ଥେ ?)
(i) दौड़ लगाने का
(ii) छूआ-छुऔवल
(iii) खाना खाने का
उत्तर:
(ii) छूआ-छुऔवल

(ख) लेखिका के किस विवेचन में अचानक बाधा आ पड़ी?
(ଲେଖିକା କେ କିସ୍ ୱିୱେଚନ୍ ମେଁ ଅଚାନକ୍ ବାଧା ଆ ପତ୍ନୀ ?)
(i) शिव पुराप्प
(ii) काक पुराण
(iii) सूर्य पुराण
(iv) नृसिंह पुराण
उत्तर:
(ii) काक पुराण

(ग) लेखिका के कमरे में किसकी गंध हौले-हौले आने लगी?
(ଲେଖିକା କେ କମରେ ମେଁ କିସ୍‌କୀ ଗନ୍ଧ ଦୌଲେ-ଦୌଲେ ଆନେ ଲଗୀ)
(i) सोनजुही
(ii) वसंत
(iii) नीम- चमेली
(iv) गुलाब
उत्तर:
(iii) नीम- चमेली

(घ) गिल्लू का कौन-सा खाद्य प्रिय खाद्य था?
(ଗିଲ୍ କା କୌନ୍-ସା ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥା?)
(i) चावल
(ii) बिस्कुट
(iii) केला
(iv) काजू
उत्तर:
(iv) काजू

(ङ) गिलहरियों के जीवन की अवधि कितने वर्ष से अधिक नहीं होती?
(ଗିରୀୟୌ କେ ଜୀୱନ୍ କୀ ଅଧ୍ୱ କିଡ୍‌ ୱର୍ଷ ସେ ଅଧ୍ଵ ନର୍ଜୀ ହୋତୀ ?)
(i) एक
(ii) दो
(iii) तीन
(iv) चार
उत्तर:
(ii) दो

1. प्रस्तुत पाठ में आये हुए निम्नलिखित शब्दों पर ध्यान दीजिए:
(ପ୍ରସ୍ତୁତ୍ ପାଠ୍ ମେଁ ଆୟେ ହୁଏ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା ପର୍ ଧ୍ୟାନ୍ ଦୀଜିଏ : )
(ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠରେ ଥ‌ିବା ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
स्वर्णिम, समादरित, अपनापन, लगाव, परिचारिक, झूला।
ये शब्द कुछ प्रत्ययें के मेल से बने हैं जो इस प्रकार हैं।
स्वर्णिम = स्वर्ण + इम
अपनापन = अपना + पन
परिचारिक = परिचार + इक
समादरि = समादर + इत
लगाव = लगना + आव
झूला = झूलना + आ

इन शब्दों के अंत में लगनेवाले शब्दांश प्रत्यय हैं। जो शब्दांश धातु, क्रिया या शब्दों के अंत में लगकर नये शब्दों का निर्माण करते हैं, उन्हें प्रत्य कहते हैं। प्रत्यय दो प्रकार के होते हैं – कृत् प्रत्यय और तद्धित प्रत्यह। धातु या क्रिया के अंत में लगनेवाले प्रत्यय कृत् प्रत्यय कहे जाते हैं और उनके मेल से बने शब्द को कृदन्त पद कहा जाता है। संज्ञा, सर्वनाम या विशेषण के बाद लगनेवाले प्रत्यय को तद्धित प्रत्यय और इनके मेल से बने शब्द को तद्धितान्त पद कहा जाता है।

(ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଶେଷରେ ଲାଗୁଥିବା ଶତାଂଶ ସବୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଅଟେ। ଯେଉଁ ଶତାଂଶ ଧାତୁ, କ୍ରିୟା କିମ୍ବା ଶବ୍ଦର ଶେଷରେ ଲାଗି ନୂଆ ଶବ୍ଦର ନିର୍ମାଣ କରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଓ ତଦ୍ଧିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ। ଧାତୁ କିମ୍ବା କ୍ରିୟାର ଶେଷରେ ଲାଗୁଥିବା ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ କୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ତାହାର ମିଶ୍ରଣରେ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ତିଆରି ହୁଏ ତାକୁ ହୃଦନ୍ତ ପଦ କୁହାଯାଏ। ସଂଜ୍ଞା, ସର୍ବନାମ ବା ବିଶେଷଣ ପରେ ଲାଗୁଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟୟକୁ ତଦ୍ଧିତ୍ଵ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ସେସବୁର ମିଶ୍ରଣରେ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାକୁ ତଦ୍ଧିତାନ୍ତ ପଦ କୁହାଯାଏ।

2. पाठ में आये इन शब्दों पर ध्यान दीजिए:
: (ପାଠ ମେଁ ଆୟେ ଇନ୍ ଶବ୍ଦା ପର୍ ଧାନ୍ ଦୀଜିଏ : )
(ପାଠରେ ଥ‌ିବା ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତି ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
– नीम – चमली, दोपहर, जीवन-यात्रा, मरणासन्न।
– इन शब्दों को समास कहा जाता है। परस्पर संबंध रखनेवाले दो या दो से अधिक शब्दों के मेल को समास कहा जाता है।
(ଏହି ଶବ୍ଦ ସବୁକୁ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ପରସ୍ପର ସମ୍ବନ୍ଧ ରଖୁଥ‌ିବା ଦୁଇ ବା ଦୁଇରୁ ଅଧ୍ବକ ଶବ୍ଦର ମିଶ୍ରଣକୁ ସମାସ କୁହାଯାଏ ।)
जैसे – नीम और चमेली = नीम-चमेली
दो पहरों का समूह = दोपहर
जीवन की यात्रा = जीवन-यात्रा
मरण को आसन्न (पहुँचा हुआ) = मरणासन्न
– ये शब्द क्रमशः द्वन्द्व समास, द्विगु समास एवं संबंध तत्पुरुष तथा कर्म तत्पुरुष समास के उदाहरण हैं।
(ଏହି ଶବ୍ଦ କ୍ରମଶଃ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ସମାସ, ଦ୍ବିଗୁ ସମାସ ଏବଂ ସମ୍ବନ୍ଧ ତତ୍ତ୍ଵପୁରୁଷ ତଥା କର୍ମ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସର ଉବାହରଶା)

3. किसी भी प्राणी, पदार्थ, स्थान, गुण आदि का बोध करानेवाले शब्द को संज्ञा कहा जाता है। इसके पांच भेद हैं:
(କିସୀ ଭୀ ପ୍ରାଣୀ, ପଦାର୍ଥ, ସ୍ଥାନ୍, ଗୁଣ୍ ଆଦି କା ବୋଧ କରାନେୱାଲେ ଶବ୍ଦ କୋ ସଂଜ୍ଞା କହା ଜାତା ହୈ। ଇସ୍କେ ପାଞ୍ଚ ଭେଦ୍ ହୈ : )
(କୌଣସି ପ୍ରାଣୀ, ପଦାର୍ଥ, ସ୍ଥାନ, ଗୁଣ ଆଦି ସୂଚାଉଥ‌ିବା ଶବ୍ଦକୁ ସଂଜ୍ଞା (ବିଶେଷ୍ୟ) କୁହାଯାଏ। ଏହା ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର।)

(क) व्यक्तिवाचक संज्ञा (9496169266114) (ख) जातिवाचक संज्ञा (16919664)
(ग) भाववाचक संज्ञा (1614)
(घ) समुदायवाचक संज्ञा (19199 26684)
(ङ) द्रव्यवाचक संज्ञा ( 90491626614 )

निम्न पंक्तियों में रेखांकित किये गये संज्ञा – शब्दों का भेद बताइए:
(ନିମ୍ନ ପଂକ୍ତିଛେଁ ମେଁ ରେଖାଙ୍କିତ୍ କିୟେ ଗୟେ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦା କା ଭେଦ୍ ବତାଇଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ପଂକ୍ତିଗୁଡ଼ିକରେ ରେଖାଙ୍କିତ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦର ଭେଦ କୁହ ।)

(क) सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधि दी गयी है।
उत्तर:
व्यक्तिवाचक संज्ञा

(ख) गिलहरियों के जीवन की अवधि दो वर्ष से अधिक नहीं होती।
उत्तर:
जातिवाचक संज्ञा

(ग) उनका मुझसे लगाव भी कम नहीं है।
उत्तर:
भाववाचक संज्ञा

(घ) नीम- चमेली की गंध मेरे कमरे में आने लगी।
उत्तर:
व्यक्तिवाचक संज्ञा

(ङ) दिनोंदिन सोने का भाव बढ़ता जा रहा है।
उत्तर:
द्रव्यवाचक संज्ञा

(च) गिल्लू गिलहरियों के झुंड का नेता था।
उत्तर:
समुदायवाचक संज्ञा

4. कठक में दिये गये शब्दों की भाववाचक संज्ञाएँ बनाकर रिक्त स्थान भरिए:
(କୋଷ୍ଠକ ମେଁ ଦିୟେ ଗୟେ ଶବ୍ଦା କୀ ଭାୱାୱାଚକ ସଂଗାଏଁ ବନାକର ରିକ୍ତ ସ୍ଥାନ ଭରିଏ : )
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରେ ଦିଆଯାଇଥ‌ିବା ଶବ୍ଦର ଭାବବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟ କରି ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର । )
(क) कभी किसी की …………………. नहीं करनी चाहिए। ( बुरा)
उत्तर:
बुराई

(ख) परिश्रम करने पर ………………. मिलती है। ( सफल )
उत्तर:
सफलता

(ग) बुजुर्ग की ……………………… से हम मुग्ध हो गये। ( सज्जन )
उत्तर:
सज्जनता

(घ) प्रत्येक मनुष्य को अपने ………………. का ध्यान रखना चाहिए। ( स्वस्थ )
उत्तर:
स्वास्थ्य

5. विशेषण के साथ सही संज्ञा शब्द को मिलाइए :
(ବିଶେଷଣ୍ କେ ସାଥ୍ ସହୀ ସଂଜ୍ଞା ଶବ୍ଦ କୋ ମିଳାଇଏ : )
(ବିଶେଷଣ ସହିତ ଠିକ୍ ବିଶେଷ୍ୟ ଶବ୍ଦକୁ ଯୋଡ଼ ।)
पीली – प्रियजन
नीले – कली
झब्बेदार – बत्ती
स्निग्ध – पूँछ
कर्कश – सन्देश
नीले – कली
दूरस्थ – हरीतिमा
मधु – स्वर
सघन – आँखें
चमकीली – रोएँ
पतली – काँच
उत्तर:
पीली – कली
झब्बेदार – पूँछ
स्निग – रोएँ
कर्कश – स्वर
नीले – काँच
दूरस्थ – प्रियजन
मधु – सन्देश
सघन – हरीतिमा
चमकीली – आँखें
पतली – बत्ती

6. निम्मलिखित शब्दों का विलोम / विपरीत शब्द लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କା ବିଲୋମ୍ | ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲିଗ୍‌ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ବିଲୋମ/ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ । )
जीवन …………………
विश्वास ………………
आवश्यक ……………….
प्रभात ……………………
सन्तोष ………………….
अपनापन …………………
उत्तर:
जीवन – मरण / मृत्यु
विश्वास – अविश्वास
आवश्यक – अनावश्यक
प्रभात – शाम / संध्या
सन्तोष – असंतोष
अपनापन – परायापन

7. निम्नलिखित वाक्यों में उचित परसर्ग भरिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ ମେଁ ଉଚିତ୍ ପରସର୍ଗ ଭରିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖୂ ବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଠିକ୍ ପରସର୍ଗ ପୂରଣ କର ।)
(i) वह मेरे पैर तक आकर परदे……………………. चढ़ जाता।
उत्तर:
पर,

(ii) सारा लघुगात लिफाफे …………………… बन्द रहता।
उत्तर:
में,

(iii) इस मार्ग ………………. गिल्लू ने मुक्ति की सांस ली।
उत्तर:
से,

(iv) नीम – चमेली की गंध मेरे कमरे …………………. आने लगी।
उत्तर:
में,

(v) फिर गिल्लू …………………….. जीवन का प्रथम वसंत आया।
के

8. उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित वाक्यों को कर्मवाच्य में बदल कर लिखिए:
(ଉଦାହରଣ୍ କେ ଅନୁସାର୍ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ୱାର୍କୋ କୋ କର୍ମୱାଚ୍ୟ ମାଂ ବଦଲ୍ କର୍ ଲିଗ୍‌ : )
(ଉଦାହରଣ ଅନୁସାରେ ନିମ୍ନଲିଖତ ବାକ୍ୟସବୁକୁ କର୍ମବାଚ୍ୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଲେଖ । )
उदाहरण : महोदवी ने गिल्लू के घावों पर पेंसिलिन का मरहम लगाया।
कर्मवाचक में: महादेवी के द्वारा गिल्लू के घावों पर पैंसिलिन का मरहम लगाया गया।

(क) उसने एक अच्छा उपाय खोज निकाला। ………………
उत्तर:
उसके द्वारा एक अच्छा उपाय खोज निकाला गया।

(ख) मैंने उसे थाली के पास बैठना सिखाय। ……………………………..
उत्तर:
मेरे द्वारा उसे थाली के पास बैठना सिखाया गया।

(ग) महोदवी ने उसे तार से खिड़की पर लटका दिया। ……………………
उत्तर:
महादेवी के द्वारा वह तार से खिड़की पर लटका दिया गया।

(घ) हम उसे गिल्लू कहकर बुलाने लगे। ………………………..
उत्तर:
हमारे द्वारा उसको गिल्लू कहकर बुलाया जाने लगा।

(ङ) गिल्लू ने मुक्ति की साँस ली। ………………………
उत्तर:
गिल्लू के द्वारा मुक्ति की साँस ली गयी।

10 लिंग स्पष्ट कीजिए:
(ଲିଙ୍ଗ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ କୀଜିଏ : )
(ଲିଙ୍ଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର : )
भूख ……………….
गंध ………………..
पानी ……………….
झुण्ड ………………..
दौड़ ………………….
जीवन ………………..
पूँछ ………………
पीढ़ी ……………..
उत्तर:
भूख – स्त्रीलिंग

पानी – पुंलिंग

गंध – स्त्रीलिंग

झुण्ड – पुंलिंग

दौड़ – स्त्रीलिंग

जीवन – पुंलिंग

पूँछ – स्त्रीलिंग

पीढ़ी – स्त्रीलिंग

11. निम्नलिखित शब्दों के पर्यायवाची रूप लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କେ ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ରୂପ ଲିଖୁଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ପର୍ଯ୍ୟାୟବାଚୀ ରୂପ
दीवार – प्राचीर
पुरखे – वंश
आँख – नयन
प्रभात – सुबह
जीवन – जान/जिन्दगी
प्रयत्न – चेष्टा/कोशिश
आवश्यक – जरुरी
घर – गृह

अभ्यास – कार्य

1. निम्नलिखित शब्दों को पाँच-पाँच बार लिखिए :
(ନିମ୍ନଲିଖତ୍ ଶର୍ମୋ କୋ ପାଁଚ୍-ପାଁଚ୍ ବାର୍ ଲିଖୁଏ : ) (ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦକୁ ପାଞ୍ଚ-ପାଞ୍ଚ ଥର ଲେଖ ।)
स्वर्णिम …………….. ………………….. ………………..
निश्चेष्ट ……………. ………………….. ………………..
स्निग्ध …………….. ………………….. ………………..
हरीतिमा ………….. …………………… ……………….

2. क्रिया – शब्द से प्रत्यय – ना हटानेसे क्रियार्थक संज्ञा-शब्द बनता है।
(ସେ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ନା ହଟାନେସେ କ୍ରିୟାର୍ଥକ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦ ବନ୍ଧା ହୈ । ) (କ୍ରିୟା ଶବ୍ଦରୁ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ‘ନା’ ହଟାଇଲେ କ୍ରିୟାର୍ଥକ ସଂଜ୍ଞା-ଶବ୍ଦ ହୁଏ । )
जैसे – दौड़ना – दौड़
पकड़ना – पकड़
उछलना-कूदना – उछल-कूद
पहुँचना – पहुँच
सोचना – सोच
माँगना – माँग

3. हिन्दी में अनुस्वार और चन्द्रविन्दु के प्रयोग तथा उच्चारण पर ध्यान दीजिए:
(ହିନ୍ଦୀ ମେଁ ଅନୁସ୍ଵାର ଔର୍ ଚନ୍ଦ୍ରନ୍ଦୁ କେ ପ୍ରୟୋଗ ତଥା ଉଚ୍ଚାରଣ୍ ପର୍ ଧ୍ୟାନ ଦୀଜିଏ : )
(ହିନ୍ଦୀରେ ଅନୁସ୍ଵାର ଓ ଚନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁର ପ୍ରୟୋଗ ତଥା ଉଚ୍ଚାରଣ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦିଅ ।)
हंस – अनुस्वार, व्यंजन का उच्चारण
साँस – चन्द्रविन्दु, अनुनासिक स्वर का उच्वारण

निम्नलिखित शब्दों का सही उच्चारण कीजिए:
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦା କା ସହୀ ଉଚ୍ଚାରଣ କୀଜିଏ : )
(ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଠିକ୍ ଉଚ୍ଚାରଣ କର : )
अनुस्वार – संधि, चोंच, पंजा, वसंत, झुड, घोंसला, ठंडक, अंत।
अनुनासिक स्वर – काँव – काँव, पहुँचना, बूँद, मुँह, उँगली, काँच, झाँकना, आँगन।

4. अर्थ देखिए और समझिए:
(ଅର୍ଥ ଦେଖୁ ଔର୍ ସମଝିଏ : )
(ଅର୍ଥ ଦେଖ ଆଉ ବୁଝ : )
के निकट – के पास,
के समीप के बहाने – के कारण
के अतिरिक्त – के बिना
इस तरह के शब्द प्रस्तुत पाठ से छाँटिए। (ଇସ୍ ତରହ କେ ଶବ୍ଦ ପ୍ରସ୍ତୁତ ପାଠ ସେ ଛାଟିଏ ।)
(ଏହିପରି ଶବ୍ଦ ଏହି ପାଠରୁ ବାଛି କରି ଲେଖ ।)

Very Short & Objective Type Questions with Answers

A. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में दीजिए।

प्रश्न 1.
लेखिका के काक पुराण में बाधा क्यों पड़ गई?
उत्तर:
लेखिका के काक पुराण में बाधा पड़ गाई क्योंकि उन्होने गमले और दीवार के बीच छिपे एक छोटे से जीव को दिखा।

प्रश्न 2.
गिल्लू के लिए लेखिका को क्या समस्या थी?
उत्तर:
छोटे से गिल्लू को घर में पाले कुत्ते, बिल्लियाँ से बचाना एक समस्या थी।

प्रश्न 3.
हमारे पुरखे क्या बनकर नहीं आ सकते हैं?
उत्तर:
हमारे पुरखे गरुड़, मयूर हंस के रूप में नहीं आ सकते।

प्रश्न 4.
गिल्लू किस लता की हरितिमा में छिपकर बैठता था?
उत्तर:
गिल्लू सोनजुही लता की हरितिमा में छिपकर बैठता था।

प्रश्न 5.
गिल्लू को कहाँ समाधि दी गयी?
उत्तर:
सोनजुही की लता के नीचे गिल्लू को समाधी दीशई।

प्रश्न 6.
गिल्लू का किस बात पर सबको आश्चर्य होता था?
उत्तर:
गिल्लू की समझदारी और कार्यकलाप पर सबको आश्चर्य होता था।

B. निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द / एक पद में दीजिए।

प्रश्न 1.
गिल्लू कौन था?
उत्तर:
एक गिलहरी

प्रश्न 2.
हमारे पुरखों को पितर- पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होना पडता है?
उत्तर:
काक

प्रश्न 3.
‘गिल्लू’ निबन्ध किसने लिखा?
उत्तर:
महादेवी वर्मा

प्रश्न 4.
सोनजूही में आज क्या लगी है?
उत्तर:
एक पीली कली

प्रश्न 5.
गिल्लू के लिए दो वर्ष का घर कहाँ थ?
उत्तर:
एक डलिया में

प्रश्न 6.
भूख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
उत्तर:
चिक-चिक

प्रश्न 7.
गर्मी से बचने के लिए गिल्लू क्या करता था?
उत्तर:
सुराही पर लेट जाता था

प्रश्न 8.
सोनजूही में कैसी कली लगी है?
उत्तर:
सुराही पर लेट जाता था

प्रश्न 9.
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
उत्तर:
पीली

प्रश्न 10.
गिलहरियों के जीवन की अवधि कितनी होती है?
उत्तर:
सिरहाने

प्रश्न 11.
कई दिन तक क्या न मिलने पर गिल्लू अपने खाने की चीज नीचे फेंक देता था?
उत्तर:
काजू

प्रश्न 12.
लेखिका ने बड़ी कठिनाई से गिल्लू को क्या सिखाया?
उत्तर:
थाली के पास बैठना

प्रश्न 13.
गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की ऊँगली को पकड़ा था?
उत्तर:
मरणासन्न

प्रश्न 14.
कब गिलहरी का बच्चा अच्छा और आश्वस्त हो गया?
उत्तर:
तीसरे दिन

प्रश्न 15.
कौवे को कब सम्मानित किया जाता है?
उत्तर:
पितरपभ में

C. रिक्त स्थानों की पूर्त्ति कीजिए।

प्रश्न 1.
लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू ………………….. बैठता था।
उत्तर:
सिरहाने

प्रश्न 2.
लेखिका को चौंकाने के लिए गिल्लू कभी-कभी …………………….. में छिप जाता था।
उत्तर:
परदे की चुन्नट में

प्रश्न 3.
गिलहरियों के जीवन की अवंधि …………………….. वर्ष से अधिक नहीं होती।
उत्तर:
दो

प्रश्न 4.
सोनजुही पर ………………….. आता ही रहता है।
उत्तर:
वसंत

प्रश्न 5.
गिल्लू को प्रिय खाद्य ………………….. था।
उत्तर:
काजू

प्रश्न 6.
वर्माजी ने कौवे का ……………….. नाम से जिक्र किया है।
उत्तर:
काक भुशुंडि

प्रश्न 7.
अंत की यातना में भी गिल्लू लेखिका की ……………………. पकड़ ली।
उत्तर:
उँगली

प्रश्न 8.
गिल्लू जाली के पास बैठकर ……………………….. भाव से बाहर झाँकता था।
उत्तर:
अपनापन

प्रश्न 9.
गिल्लू को ……………………………… की लता के निचे समाधि दी गयी।
उत्तर:
सोनेजुही

प्रश्न 10.
गिल्लू ………………………… मार्ग से बाहर जाता है।
उत्तर:
जाली के खुले

D. ठिक् या भूल लिखिए।

प्रश्न 1.
गिल्लू क्षिरा के लतायों की हरितिमा में छिप कर बैठता था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 2.
लेखिका गिल्लू को लिफाफा के अंदर रख देती थी।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 3.
लेखिका के विचार से गिल्लू अबतक सोनजूही की जड़ में पत्थर होकर मिल गया होगा।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 4.
गिल्लू का घर घोंसले से बना था।
उत्तर:
भूल

प्रश्न 5.
गिल्लू मेज पर दीवार के सहारे खड़ा रहता था।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 6.
गिल्लू ने अंतिम यातना में भी लेखिका का पैर पकड़ा था?
उत्तर:
भूल

प्रश्न 7.
लेखिका दुर्घटना से आहत हुई।
उत्तर:
ठिक्

प्रश्न 8.
गिल्लू ने बाहर जाने पर मुक्ति की साँस ली।
उत्तर:
ठिक्

Multiple Choice Questions (mcqs) with Answers

सही उत्तर चुनिए : (MCQS )

1. लेखिका को चौंकाने के लिए गिल्लू कभी-कभी ……………….. में छिप जाता था।
(A) सोनजूही के फूलों में
(B) गमले की पत्तियों में
(C) परदे की चुन्नट में
(D) चारपाई के नीचे
उत्तर:
(C) परदे की चुन्नट में

2. गिलहरियों के जीवन की अवधि ……………………… वर्ष से अधिक नहीं होती।
(A) एक
(B) तीन
(C) पाँच
(D) दो
उत्तर:
(D) दो

3. गिल्लू कौन था?
(A) एक कुत्ता
(B) एक बच्चा
(C) एक गिलहरी
(D) एक बकरी
उत्तर:
(C) एक गिलहरी

4. हमारे पुरखों को पितर-पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होना पडता है?
(A) गरुड
(B) मयूर
(C) हंस
(D) काक
उत्तर:
(D) काक

5. सोनजूही में आज क्या लगी है?
(A) हरी कली
(B) एक लाल कली
(C) घरवाली कली
(D) एक पीली कली
उत्तर:
(D) एक पीली कली

6. गिल्लू के लिए दो वर्ष का घर कहाँ था?
(A) एक डाली में
(B) एक नाली में
(C) एक डलिया में
(D) गली में
उत्तर:
(C) एक डलिया में

7. हमारे पुरखे पितर पक्ष में क्या बनकर अवतीर्ण होते हैं?
(A) काक
(B) मयूर
(C) हंस
(D) कोयल
उत्तर:
(A) काक

8. सोनजूही में कैसी कली लगी है?
(A) गुलाबी
(B) पीली
(C) लाल
(D) नीली
उत्तर:
(B) पीली

9. सोनजुही पर आता ही रहता है।
(A) कोहरा
(B) पाला
(C) वसंत
(D) बारिश
उत्तर:
(C) वसंत

10. लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(A) सिरहाने
(B) पेड़ पर
(C) जमीन पर
(D) विस्तर पर
उत्तर:
(A) सिरहाने

11. गिलहरियों के जीवन की अवधि कितनी होती है?
(A) सौ वर्ष
(B) दो वर्ष
(C) चार वर्ष
(D) दस वर्ष
उत्तर:
(B) दो वर्ष

12. अंत की यातना में भी गिल्लू लेखिका की पकड़ ली।
(A) बिस्तर
(B) हाथ
(C) पल्लू
(D) उँगली
उत्तर:
(D) उँगली

13. लेखिका ने बड़ी कठिनाई से गिल्लू को सिखाया :
(A) थाल्म में बैठना
(B) थाली के पास बैठना
(C) अपने झूले में रहना
(D) दूध पीना
उत्तर:
(B) थाली के पास बैठना

14. भुख लगने पर गिल्लू क्या करता था?
(A) झिक-झिक
(B) चिक-चिक
(C) रिम-झिम
(D) भो-भो
उत्तर:
(B) चिक-चिक

15. लेखिका की अस्वस्थता में गिल्लू कहाँ बैठता था?
(A) पैर के पास
(B) कटि के पास
(C) सिरहाने
(D) हाथ के पास
उत्तर:
(C) सिरहाने

16. सारा लघुगात किस से बन्द रहता?
(A) झूला
(B) भानिटी
(C) लिफाफे
(D) ट्रंक
उत्तर:
(C) लिफाफे

17. गिल्लू किसका नेता बनकर हर डाल पर उछलता कूदता रहता था?
(A) मोर का
(B) गिलहरियों का
(C) चुहियों का
(D) बन्दरियों का
उत्तर:
(B) गिलहरियों का

18. गिल्लू ने कैसी स्थिति में लेखिका की ऊँगली को पकड़ा था?
(A) सरणापन्न
(B) संकटापन्न
(C) मरणासन्न
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(C) मरणासन्न

19. गिल्लू किस लता की हरितिमा में छिप कर बैठता था?
(A) सोनजुही
(B) चमेली
(C) क्षिरा के लतायों
(D) इनमें से कोई नहीं
उत्तर:
(A) सोनजुही

20. वर्माजी ने कौवे का किस नाम से जिक्र किया है?
(A) मयूर
(B) गरुड़
(C) काक भुशुंड़ि
(D) हंस
उत्तर:
(C) काक भुशुंड़ि

21. ‘गिल्लू’ निबन्ध किसने लिखा?
(A) पण्डित चन्द्रधर शर्मा
(B) मैथिली शरण गुप्त
(C) पण्डित निलकंठ दास
(D) महादेवी वर्मा
उत्तर:
(D) महादेवी वर्मा

22. गिल्लू के लिए लेखिका को क्या समस्या थी?
(A) शेर
(B) पालुत जानवार
(C) हिरनी
(D) मगर
उत्तर:
(B) पालुत जानवार

विषयवस्तुका सारांश

एक बार लेखिका सुवह अपने वरामदे में गिलहरी का एब बच्चा मिला। वे उसे कौवे से बचाकर ले आई। उसके घाव को साफकर उस पर मरहम लगा दिया। उनके तीन-चार दिन उपचार करने के बाद वह सुस्थ होने लगा और वह लेखिका के घर में रहा। तीन चार महीने में उसके चिकन बाल, गुच्छेदार पूंछ और चमकती आँखें सवको चकित करने लगी। उनका नाम गिल्लू रखा गया। लेखिका उसके लिए एक हल्की डलिया में रुई बिछाकर उसे खिड़की से टांगकर उसका घर बना दिया। जब लेखिका लिखने बैठती तो उनका ध्यान आकर्षित करने के लएि गिल्लू उनके पैर तक आकर तुरन्त परदे पर चढ़ जाता और तेजी से उतरता था। भूख लगने पर चिक-चिक की आवाज करके बताता कि मुझे भूख लगी है। काजू या विस्कुट मिलने पर उन्हें कुतरता।

गिल्लू के जीवन की पहली बसन्त आई। वाहर की कुछ गिलहरियाँ उसकी खिड़की के पास आकर चिक-चिक करने लगी। गिल्लू उन्हें बड़ी आत्मीयता से देखन लगा। लेखिका ने खिड़की के कोने की जाली हटाकर उसके लिए बाहर जाने का दरजा बनाया। इस रास्ते से गिल्लू बाहर जाने लगा। जिस समय लेखिका कॉलेज जाती, गिल्लू बाहर चला जाता। वह गिलहरियों के झुंड़ का नेता बना डालियों पर कूदता। लेखिका लौटने पर अपने झूले में वापस आजाता। लेखिका के पाले हुए जीवों में से उनके साथ उनकी थाली में खाने का साहस किसे नहीं हुआ। मगर गिल्लू लेखिका की थाली के पास वैठकर चावल खाना सिख गया था।

उछलता एक बार लेखिका कार दुर्घटना में आहत होकर कुछ दिन अस्पताल में रही। कमरा खुलते ही दौड़ पड़ता, पर लेखिका को न पाकर वापस झूले में चला जाता। इस दौरान गिल्लू ने वहुत कम खाना खाया। लेखिका की अस्वस्थत में गिल्लू उनके सिरहाने बैठकर एक सेविका की तरह अपने पंजों से उनके सिर पर पंजे फेरता था। गिलहरियों का जीवन काल दो बर्ष होता है। जिस दिन गिल्लू का अन्तिम दिन था, उस दिन उसने कुछ नहीं खाया। रात को उसे भयंकर कष्ट हो रहा था, फिर भी वह अपने झूले से उतरकर लेखिका के पास आया। उसने अपने थंड़े पंजे से उनकी वही अंगुली पकड़ी, जिसे उसने अपने वचपन में मरने की हालत में पकड़ा था। लेखिका ने हीटर जला कर कुछ गर्मी प्रदान की लेकिन कुछ लाभ नहीं हुआ। सुवह उसने अन्तिम साँस ली। सोनजुही की लता के नीचे उसे समाधि दी गई। लेखिका का यह विश्वास हैं कि गिल्लू किसी दिन सोनजुही की पीली कली के रूप में मिलेगा।

ବିଷୟବସ୍ତୁର ସାରାଂଶ ଦିନକର କଥା, ଲେଖା ସକାଳବେଳା ନିଜ ବାରଣ୍ଡାରୁ ଦେଖ‌ିଲେ ଯେ ଗୋଟିଏ ଗୁଣ୍ଡିଚି ମୂଷାର ଛୋଟ ଛୁଆଟିକୁ କ୍ଷତବିକ୍ଷତ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡ଼ିଛି। କାଉମାନଙ୍କ କବଳରୁ ତାକୁ ରକ୍ଷାକରି ସେ ଘର ଭିତରୁ ନେଇ ଆସିଲେ। ତା’ର ରକ୍ତାକ୍ତ କ୍ଷତସ୍ଥାନକୁ ତୁଳାରେ ସଫାକରି ଘାଆରେ ମଲମ ଲଗାଇଦେଲେ। ତାହାର ଉପଯୁକ୍ତ ଯତ୍ନଦ୍ଵାରା ଛୁଆଟି ତିନିଚାରିଦିନ ଭିତରେ ସୁସ୍ଥ ହୋଇଗଲା ଓ ସେ ସେଇଠି ରହିଲା। ପରିଣତ ହେଲା। ତାକୁ ଗିଲୁ ନାମରେ ପରିଚିତ କରାଗଲା। ଲେଖୁ ଗିଲୁ ପାଇଁ ହାଲୁକା ଛୋଟ ଟୋକେଇରେ କିଛି ତୁଳା ବିଛାଇ ତାକୁ ତାରଦ୍ଵାରା ଆବଦ୍ଧ ଝରକାରେ ଟାଙ୍ଗିଦେଲେ। ତାହାଥ୍‌ଲା ଗିଲ୍ ର ଘର। ଲେଖିକା ଯେବେ ଲେଖୁବାକୁ ବସିପଡ଼ନ୍ତି ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଆକର୍ଷଣ ନିମନ୍ତେ ଉପରୁ ତଳକୁ ଓ ତଳୁ ଉପରକୁ ଖୁବ୍ ଜୋର୍‌ରେ ଦୌଡ଼ୁଥିଲା। କେବେକେବେ ଲେଖୁ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଲଫାଫାରେ ଭର୍ତ୍ତିକରି ଟେବୁଲ ଉପରେ ରଦେଉଥିଲେ କିନ୍ତୁ ତା’ର ମୁଣ୍ଡ ଓ ଆଗ ଗୋଡ଼ ଦୁଇଟି ବାହାରେ ରହୁଥିଲା। ଭୋକ ହେଲେ ଚିକ୍-ଚିକ୍ ଶବ୍ଦକରି ସୂଚନା ଦେଉଥିଲା ଏବଂ କାଜୁ ଓ ବିସ୍କୁଟ୍ ଖାଉଥିଲା। କିନ୍ତୁ କାଜୁ ତା’ର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥିଲା।

ଗିଲୁ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଆସିଲା। କେତେକ ବାହାର ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷା ଜାଲି ପାଖରେ ଆସି ଚିକ୍-ଚିକ୍ ଶବ୍ଦ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ। ଗିଲ୍ ଅତି ଆତ୍ମୀୟତାର ସହିତ ବାହାକୁ ଦେଖୁଥାଏ। ଲେଖୁ ତାକୁ ବାହାରକୁ ଯିବାପାଇଁ ଝରକା ଜାଲିକୁ ମୋଡ଼ି ଦେଇ ଦ୍ଵାରା ତିଆରି କରିଦେଲେ । ଗିଲୁ ଏହି ବାଟଦେଇ ବାହାରକୁ ଯିବା ଆସିବା କରିବାକୁ ଲାଗିଲା। ଲେଖ୍କା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ଗଲାବେଳେ ଗିଲ୍ ବାହାରେ ନିଜ ସଙ୍ଗାତମାନଙ୍କର ନେତା ହୋଇ କୁଦାକୁଦି କରୁଥାଏ। ଲେଖୁ ଠିକ୍ ଚାରିଟାବେଳେ ଘରକୁ ଫେରିଲା ମାତ୍ରେ ଗିଲୁ ନିଜ ବସାକୁ ଫେରିଆସେ। ଲେଖ୍କାଙ୍କର ପାଳିତ ଜୀବଜନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କାହାରି ତାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କ ଥାଳିରେ ଖାଇବାର ସାହସ ନଥିଲା। କେବଳମାତ୍ର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଥିଲା ଗିଲୁ। ଗିଲୁ ତାଙ୍କ ଥାଳି ପାଖରେ ବସି ଭଲରେ ଭାତ ଖାଇବା ଶିଖ୍ ଯାଇଥିଲା। ଥରେ ଆକସ୍ମିକ କାର୍ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଆଘାତ ହୋଇ ଲେଖ୍ୟ ଚିକିତ୍ସାଳୟରେ ରହିଲେ। ଦୁଃଖରେ ଗିଲୁ ବହୁତ କମ୍ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇଲା।

ଯଦି କେହି ଘରର କବାଟ ଫିଟାଇଲେ ସେ ଦୌଡ଼ି ଉପରୁ ତଳକୁ ଆସେ; କିନ୍ତୁ ଲେଖ୍କାଙ୍କ ନ ପାଇ ପୁନର୍ବାର ନିଜ ବସାକୁ ଫେରିଯାଏ। ଘରେ ଲେଖ୍କା ଅସୁସ୍ଥ ଥିଲେ, ଗିଲୁ ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡ ପାଖରେ ବସି ନିଜର ଛୋଟ ପଞ୍ଝା ଦୁଇଟିରେ ତାଙ୍କ ବାଳକୁ ଆଉଁସୁଥିଲା। ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଜୀବନ କାଳ ମାତ୍ର ଦୁଇ ବର୍ଷ । ଗିଲୁ ତା’ର ଜୀବନର ଶେଷଦିନରେ ଆଉ ବାହାରକୁ ଗଲା ନାହିଁ କି କିଛି ଖାଇଲା ନାହିଁ। ରାତିରେ ଭୀଷଣ ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ମଧ୍ୟ ସେ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଲେଖୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସିଥିଲା ଏବଂ ନିଜର ଗିଲୁ ସୋନଜୁହି ଲତାକୁ ଭଲ ପାଉଥିଲା। ତେଣୁ ତାକୁ ସେହି ଲତା ତଳେ ସମାଧ୍ ଦିଆଗଲା। ଦିନେ ଗିଲୁ ସେହି ଲତାରେ ଜୁହୀର ହଳଦିଆ କଢ଼ରୂପ ନେଇ ଫୁଟିବ ବୋଲି ଲେଖ୍କାଙ୍କ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ଵାସ ଥିଲା । ଦିନେ ଲତାରେ ଗୋଟିଏ ହଳଦିଆ ଫୁଲ ଫୁଟିଲା, ଲେଖୁକା ଭାବିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଗିଲୁ ଫୁଲର ରୂପ ଧାରଣ କରି ତାଙ୍କୁ ଚମକାଉଛି।

विवयवस्तु

(i) सोनजुही …………………………. आ गया हो!
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଆଜି ମାଳତୀ ଗଛରେ ଗୋଟିଏ ହଳଦିଆ କଢ଼ ଫୁଟିଛି। ଏହା ଦେଖ୍ ଲେଖ୍କାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ଜୀବର ସ୍ମରଣ ହେଲା ଯାହା ଏହି ଘନ ସବୁଜ ରଙ୍ଗର ଲତାରେ ଲୁଚି ରହୁଥିଲା ଓ ହଠାତ୍ ତାଙ୍କ କାନ୍ଧ ଉପରେ ଡେଇଁ ତାଙ୍କୁ ଚମକାଇ ଦେଉଥିଲା। ତେବେ ମୁଁ (ଲେଖିକା) କଢ଼ର ସନ୍ଧାନରେ ରହିଥିଲି। ଆଜି ସେ କ’ଣ ଅଛି। କିନ୍ତୁ ସେହି ଛୋଟ ଜୀବଟା ସମ୍ଭବତଃ ଏବେ କଢ଼ ରୂପ ନେଇ ମାଟିରେ ମିଶିଯାଇଥବ । କିଏ ଜଣେ ସୁନେଲି କଢ଼ ରୂପରେ ଉପରୁ ଆସି ମୋତେ ଚକାଉଛି

(ii) अचानक …………………….. प्रयुक्त करते हैं।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ହଠାତ୍ ଦିନେ ସକାଳବେଳା ଲେଖୁ ଘର ବାରଣ୍ଡାରୁ ଦେଖୁଲେ, ଦୁଇଟି କାଉ ଗୋଟିଏ କୁଣ୍ଡର ଚାରିପଟୁ ଥଣ୍ଟରେ ଲୁଚକାଳି|ଛୁଆଁଛୁଇ ଖେଳ ଖେଳୁଛନ୍ତି। ଏହି କାକ ଭୁଷୁଣ୍ଣ ଏକ ବିଚିତ୍ର ପକ୍ଷୀ ଏକାସମୟରେ ଆଦର ଓ ଅପମାନ ପାଉଛି । ଆମ ବିଚାରରେ ପୂର୍ବପୁରୁଷମାନେ ଗରୁଡ଼, ମୟୂର, ହଂସ ରୂପରେ ଆସନ୍ତିନି। ପିତୃପକ୍ଷରେ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ସମୟରେ ଆମ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଆମଠାରୁ କିଛି ପାଇବାପାଇଁ କାଉ ରୂପରେ ଆବିର୍ଭୂତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି। ଏତିକ ନୁହେଁ। ଏହି ଅନାଦର ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ।

(iii) मेराकाकपुराण ……………………… पड़ा था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ମୋର କାକ ପୁରାଣର ସତ୍ୟ-ଅସତ୍ୟର ବିଚାର କରିବାରେ ହଠାତ୍ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା! ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଛୋଟ ଛୁଆଟିଏ, ବୋଧହୁଏ ସେ ବସାରୁ ଖସିପଡ଼ିଛି। କାଉମାନେ ତାକୁ ଖାଇବାକୁ ତତ୍ପର ଥିଲେ। କାଉ ଥଣ୍ଟଦ୍ୱାରା ସେ ଛୁଆ ଦେହରେ ଦୁଇଟି ଘାଆ ହୋଇଥିଲା, ତେଣୁ ସେ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇ କୁଣ୍ଡରେ ଲାଗି ପଡ଼ିଥିଲା।

(iv) सबने कहा …………………….. देखने लगा।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ସମସ୍ତେ କହିଲେ, କାଉ ଆଘାତ ଘାରୁ ବଞ୍ଚିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ, ତେଣୁ ତାକୁ ସେହିପରି ରଖାଯାଉ। କିନ୍ତୁ ମନ ମାନିଲା ନାହିଁ। ଲେଖ୍କା ତାକୁ ଧରେ ଉଠାଇ କୋଠରୀକୁ ଆଣିଲେ, ତୁଳାଦ୍ଵାରା ରକ୍ତ ସଫାକରି ଘାଆ ଉପରେ ମଲମ ଲଗାଇଲେ। ତୁଳା ବତିଦ୍ଵାରା ତାହାର ପାଟିରେ ଦୁଗ୍ଧ ଟୋପା ପକାଇଲେ; କିନ୍ତୁ ସେ ମୁହଁ ଖୋଲିଲା ନାହିଁ, କ୍ଷୀର ସବୁ ଦୁଇପଟକୁ ବହିଗଲା। କେତେ ଘଣ୍ଟାର ଚିକିତ୍ସା ପରେ ତା’ ପାଟିରେ ପାଣି ଟୋପା ପକାଇବା ସମ୍ଭବ ହେଲା। ତିନିଦିନ ପରେ ସେ ସୁସ୍ଥ ଓ ଆଶ୍ଵସ୍ତ ଜଣା ପଡ଼ିଲା। ତାହାର ଦୁଇଟି ନୀଳ ଆଖୁ ମୋତି ପରି ଏଣେତେଣେ ଦେଖୁଥିଲା।

(v) तीन-चार ……………………. आश्चर्य होता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ତିନି-ଚାରି ମାସରେ ତା’ର ଚିକ୍‌କଣ ଲୋମ ଗୁଚ୍ଛ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାଞ୍ଜ ଓ ଚକ୍-ଚକ୍ ଆଖୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଗିଲୁ ରଖାଗଲା। ଲେଖୁ ଗୋଟିଏ ହାଲ୍‌କା ଫୁଲ ଟୋକେଇରେ ତୁଳା ବିଛାଇ ତାକୁ ଝରକାରେ ଟାଙ୍ଗିଦେଲେ। ଦୁଇ ବର୍ଷ ଗିଲୁ ଘରେ ରହିଲା। ଟୋକେଇଟିକୁ ନିଜେ ହଲାଇ-ହଲାଇ ଝୁଲା ଝୁଲୁଥାଏ ଓ ମୋତି ଭଳି ନିଜ ଆଖ୍ୟାରେ ଭିତରୁ ବାହାରକୁ ଦେଖୁ ସବୁ ବୁଝି ଯାଉଥାଏ। କିନ୍ତୁ ତା’ର ବୁଝିବା ଶକ୍ତି ଓ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦେଖୁ ସମସ୍ତେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ।

(vi) जब मैं …………………. उसे कुतरता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ଯେତେବେଳେ ଲେଖୁ ଲେଖିବା ପାଇଁ ବସନ୍ତ ସେ ତାଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଆକର୍ଷଣ କରିବାପାଇଁ ତାଙ୍କ ଗୋଡ଼ ପାଖରେ ଆସି ଶୀଘ୍ର ପର୍ଦା ଉପରେ ଚଢ଼ି ପୁନର୍ବାର ତଳକୁ ଆସିଯାଏ। ଲେଖୁ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାକୁ ଧରିବାକୁ ନ ଉଠନ୍ତି ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଏମିତି କରୁଥାଏ। ବେଳେବେଳେ ଲେଖ୍କା ଗିଲ୍ କୁ ଧରି ଗୋଟିଏ ଲମ୍ବା ଲଫାଫାରେ
ଭର୍ତ୍ତିକରି, ତାହାର ମୁଣ୍ଡ ଓ ଆଗ ପଞ୍ଝା ବହୁ ସମୟଯାଏ କାନ୍ଥକୁ ଆଉଜି ଛିଡ଼ା ଚିକ୍ ଶବ୍ଦ କରି ମୋତେ ସୂଚନା ଦିଏ ଖାଇଦିଏ।

(vii) फिर गिल्लू …………………… झूलने लगता।

ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ପୁଣି ଗିଲୁ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଆସିଲା। ନିମ-ଚାମେଲିର ସୁଗନ୍ଧି ମୋ କୋଠରିରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆସିବାକୁ ଲାଗିଲା। କେତେକ ବାହାର ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷା ଝରକା ଜାଲି ପାଖରେ ଆସି କିଛି ନ ଜାଣିଲା ପରି ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଲା। ଲେଖ୍କା ଜାଲିର କୋଣଟିଏ ହଟାଇ ଦେଲେ ଓ ଗିଲୁ ରାସ୍ତାଦେଇ ବାହାରକୁ ଯିବା ପରେ ମୁକ୍ତିର ଦୁଇଟିକୁ ବାହାରେ ରଖ୍ ତାକୁ ଟେବୁଲ ଉପରେ ଥୋଇ ଦିଅନ୍ତି। ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ହୋଇ ସେ ନିଜ ଆଖରେ ମୋର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ଦେଖୁଥାଏ। ଭୋକ ହେଲେ ଚିକ୍- କାଜୁ ବା ବିସ୍କୁଟ୍ ମିଳିଲେ ଲଫାଫାର ବାହାରେ ଥିବା ପଞ୍ଝାରେ ଧରି ଆଣି ତାକୁ|କୋଠରି ବନ୍ଦ ରହୁଥିଲା। ଲେଖୁ କଲେଜରୁ ଫେରିଲେ କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଓ ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଗିଲୁ ନିଜ ଜାଲି ବାଟଦେଇ ବାହାରୁ ଆସି ମୋ ପାଦରୁ ମୁଣ୍ଡ ଓ ମୁଣ୍ଡରୁ ପାଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୌଡ଼ିବାକୁ ଲାଗେ। ତାହାର ଏହା ନିତିଦିନିଆ କାମ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ଲେଖ୍କା ଘରୁ ବାହାରକୁ ଗଲେ ଗିଲୁ ମଧ୍ୟ ଝରକା ଖୋଲି ଜାଲି ବାଟଦେଇ ବାହାରକୁ ଚାଲିଯାଏ ଓ ଦିନ ତମାମ ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାଙ୍କର ସମୂହର ନେତା ହୋଇ ଡାଳରେ ଡିଆଁ-ଡେଇଁ କରୁଥାଏ। ଠିକ୍ ଚାରିଟା ବାଜିଲେ ସେ ଘର ଭିତରକୁ ଆସି ନିଜ ଝୁଲାରେ ଝୁଲିବାକୁ ଲାଗେ।

(viii) मुझे चौंकाने …………………….. नहीं आता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ ତାହା ଅଜାଣତରେ କେବେ ଓ କିପରି ଭୟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲା। ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଫୁଲଦାନୀ, ପରଦାର ଭାଙ୍ଗ ଓ ସୋନଜୁହୀର ପତ୍ରରେ ଲୁଚି ଗିଲୁ ସ୍ତମ୍ବିତ କରୁଥିଲା। ମୋ ପାଖରେ ବହୁତ ପଶୁପକ୍ଷୀ ଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଆକର୍ଷଣ ମଧ୍ଯ କମ୍ ନ ଥିଲା। କିନ୍ତୁ ଜୀବଜନ୍ତୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କାହାର ମୋ ଥାଳିରେ ଖାଇବାର ସାହସ ହୋଇ ନାହିଁ। ମୋର ଏମିତି ସ୍କରଣରେ ନାହିଁ।

(ix) गिल्लू उनमें ………………… फेंक देता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ;
ଥରେ ମୋଟର ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ଆହତ ହେବାରୁ ଲେଖ୍କାଙ୍କୁ କିଛିଦିନ ପାଇଁ ଚିକିତ୍ସାଳୟରେ ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଯେତେବେଳେ ମୋର କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଗିଲୁ ନିଜ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଯାଉଥିଲା। ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଖୁଲେ ଶୀଘ୍ର ନିଜ ଝୁଲାକୁ ଫେରିଯାଏ। ସମସ୍ତେ ତାକୁ କାଜୁ ଦେଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଲେଖୁ ଚିକିତ୍ସାଳୟରୁ ଫେରି ତାହାର ଝୁଲା ସଫାକରି ଦେଖିଲେ ସେଥ‌ିରେ କାଜୁଭରା ରହିଛି। ଯେଉଁଥୁରୁ ଜଣାଯଉଥିଲା ଉଭୟ ପରସ୍ପରକୁ କେତେ ଭଲ ପାଉଥିଲେ, ସେ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କମ୍ ଖାଉଥିଲା। ଲେଖୁ ଘରେ ବେମାର ପଡ଼ିଲେ ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ତକିଆ ପାଖରେ ବସି ନିଜ ଛୋଟ ଛୋଟ ପଞ୍ଝାରେ ମୁଣ୍ଡକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆଉଁସୁଥୁଲା ଜଣେ ସେବିକା ପରି।

(ix) गिल्लू उनमें ………………… फेंक देता था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଗିଲୁ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ଅଲଗା ଥିଲା। ଲେଖିକା ଯେଉଁ ସମୟରେ ଖାଇବାକୁ ଘରେ ପହଞ୍ଚନ୍ତି, ସେ ଝରକାରୁ ବାହାରି ଅଗଣା ପାର ହୋଇ ଖାଇବା ଘରେ ଯାଇ ଲେଖ୍କାଙ୍କ ଥାଳି ପାଖରେ ବସିଯାଇଥାଏ। ବଡ଼ କଷ୍ଟରେ ତାକୁ ଥାଳି ପାଖରେ ବସାଇ ଖାଇବା ଶିଖାଇଲେ। ସେ ମୋ ଥାଳିରୁ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଭାତ ଉଠାଇ ଭଲରେ ଖାଇବା ଶିଖ୍ଯାଇଥିଲା। କାଜୁ ତାହାର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ ଥିଲା ଓ ଯେଉଁ ଦିନ କାଜୁ ନମିଳିଲେ ସେ ଅନ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବା ବନ୍ଦ କରି ଦେଉଥିଲା ବା ଝୁଲାରୁ ତଳକୁ ଫିଙ୍ଗି ଦେଉଥିଲା।

(x) उसी बीच मुझे ………………… समान लगता।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ରହିବାକୁ ପଡ଼ିଲା। ଯେତେବେଳେ ମୋର କୋଠରି ଖୋଲାଯାଏ ଗିଲୁ ନିଜ ଝୁଲାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଯାଉଥିଲା। ପୁଣି ଅନ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଖୁଲେ ଶୀଘ୍ର ନିଜ ଝୁଲାକୁ ଫେରିଯାଏ। ସମସ୍ତେ ତାକୁ କାଜୁ ଦେଉଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ଲେଖି ଚିକିତ୍ସାଳୟରୁ ଫେରି ତାହାର ଝୁଲା ସଫାକରି ଦେଖିଲେ ସେଥ‌ିରେ କାଜୁଭରା ରହିଛି। ଯେଉଁଥିରୁ ଜଣାଯାଉଥିଲା ଉଭୟ ପରସ୍ପରକୁ କେତେ ଭଲ ପାଉଥିଲେ, ସେ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ କମ୍ ଖାଉଥିଲା। ଲେଖୁ ଘରେ ବେମାର ପଡ଼ିଲେ ଗିଲୁ ତାଙ୍କର ତକିଆ ପାଖରେ ବସି ନିଜ ଛୋଟ ଛୋଟ ପଞ୍ଝାରେ ମୁଣ୍ଡକୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ଆଉଁସୁଥିଲା ଜଣେ ସେବିକା ପରି।

(xi) गरमियों में ………………………. पकड़ा था।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ଲେଖୁ ଗରମ ସମୟରେ ଦ୍ବିପହରରେ ଘର କାମ କରୁଥିଲେ, ଗିଲୁ ବାହାରକୁ ନ ବାହାରି କଲା। ସେ ମୋ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ସୁରେଇ ଉପରେ ବସିଯାଏ। ଏହିପରି ହଲକା ଥଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲା। ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ଜୀବନକାଳ ଦୁଇ ବର୍ଷରୁ ଅଧ‌ିକ ନୁହେଁ। ତେଣୁ ଗିଲ୍ ର ଅନ୍ତିମ ଯାତ୍ରା ଶେଷ ହୋଇ ଆସୁଥାଏ। ଦିନ ତମାମ ସେ କିଛି ଖାଇଲା ନାହିଁ କି ବାହାରକୁ ଗଲା ନାହିଁ। ରାତିରେ ଭୀଷଣ ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ସେ ନିଜ ବସାରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଲେଖୁଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସିଥିଲା। ନିଜର ଥଣ୍ଡା ପଞ୍ଝାରେ ସେ ଲେଖୁଙ୍କର ସେହି ଆଙ୍ଗୁଳିଟିକୁ ଧରିଲା ଯାହା ସେ ବାଲ୍ୟକାଳର ମରଣାସନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଧରିଥିଲା।

(xii) पंजे ………………….. देता है।
ଓଡ଼ିଆ ଅନୁବାଦ:
ପଞ୍ଝା ଏତେ ଥଣ୍ଡା ହୋଇଥିଲା ଯେ, ଲେଖୁ ଉଠିକରି ହିଟର ଲଗାଇ କିଛି ଉଷ୍ଣତା ସୃଷ୍ଟିକଲେ। କିନ୍ତୁ ପ୍ରଭାତର ପ୍ରଥମ କିରଣ ସ୍ପର୍ଶ ମାତ୍ରେ ଗିଲ୍ ଅନ୍ତିମ ନିଃଶ୍ଵାସ ନେଲା। ତାହାର ଝୁଲା ଓହ୍ଲାଇ ରଖାଗଲା ଓ ଝରକାର ଜାଲି ବନ୍ଦ କରି ଦିଆଗଲା। କିନ୍ତୁ ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ନୂତନ ପିଢ଼ି ଜାଲି ନିକଟରେ ଚିକ୍-ଚିକ୍ କରୁଥିଲେ ଓ ସୋନଜୁହୀର ବସନ୍ତ ଆସିଯାଉଛି। ସୋନଜୁହୀ ଲତା ତଳେ ମାଟିରେ ତାକୁ ସମାଧ୍ ଦିଆଗଲା କାରଣ ସେ ଲତା ତାହାର ଅଧ୍ଵ ପ୍ରିୟ ଥିଲା। ଲେଖ୍କାଙ୍କ ଆଜିଯାଏ ବିଶ୍ଵାସ ଅଛି ଯେ କୌଣସି ଦିନ ଗିଲ୍ ସୋନଜୁହୀର ହଳଦିଆ କଢ଼ ରୂପେ ଫୁଟିବ

शबनार: (ଶରାର୍ଥି)

गिल्लू – गिलहरी, गिलाई, चेखुरा (ଗୁଣ୍ଡୁଚିମୂଷାର ନାମ) चूहे की तरह की मोटि रोएंदार पूँछ का छोटा जीव जो पेड़ो पर रहता है। (ମୂଷା ପରି ମୋଟା ଘନ ଲାଞ୍ଜଥ‌ିବା ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଜୀବ ଯିଏ ଗଛ ଉପରେ ରହେ)।

काक भुशुण्डि – एक ब्राह्मण जो लोमश मुनि के शाप से कौआ हो गये थे और प्रभु श्रीराम के बड़े भक्त थे। (ଜଣେ ରାମଭକ୍ତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯିଏ ଲୋମଶ ମୁନିଙ୍କ ଶାପରୁ କାଉ ହୋଇଯାଇଥିଲେ।)।

अवमानित – अपमानित ( ଅପମାନିତ)।

पितरपक्ष – कुआँर की कृष्ण प्रतिपदा से अमावास्या तक का समय जब मृत पूर्व पुरुषों के नाम पर श्राद्ध आदि किया जाता है। (ପିତୃପକ୍ଷ ବା କୁଆଁର ମାସ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରତିପଦଠାରୁ ଅମାବାସ୍ୟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟ ଯେଉଁଥିରେ ମୃତ ପୂର୍ବଜମାନଙ୍କର ଶ୍ରାଦ୍ଧ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣ ଭୋଜନ କରାଯାଏ)

सिरहाने – चारपाई में सिर की ओर का भाग। (ମୁଣ୍ଡପଟେ)।

वासन्ती – वसंत-संबंधी (ବସନ୍ତ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ)।

चमेली – चंपक बेलि पुष्प (ଯୁଇ ଫୁଲ)।

सोनजूही – एक प्रकार का पीला फूल (ଏକ ପ୍ରକାର ମାଳତୀ ଫୁଲ)।

अनायास – आसानी से (ସହଜରେ)।

हरीतिमा – हरियाली (ସବୁଜବର୍ଣ୍ଣ/ସବୁଜିମା)।

लघुप्राण – छोटा जीव (ଛୋଟ ପ୍ରାଣୀ)।

छूआ-छुऔवल – छुने-छिपने का खेल (ପିଲାମାନଙ୍କର ଚୋର ପୁଲିସ ଖେଳ)।

समादरित – बिशेष आदर (ସମ୍ମାନିତ)।

अनादरित – आदर का अभाव (ଯାହାର ଆଦର ହୁଏ ନାହିଁ| ତିରସ୍କାର)।

अवतीर्ण – प्रकट (ଆବିର୍ଭାବ ହେବା ବା ପ୍ରକଟ ହେବା)।

कर्कश – कटु (କଟୁ ବା କାନକୁ ଭଲ ନ ଲାଗିବା)।

काकद्वय – दो कौए (ଦୁଇଟି କାଉ)।

निश्चेष्ट् – बिना किसी चेष्टा (ଚେଷ୍ଟାହୀନ)।

अश्वस्त – निश्चित (ନିଶ୍ଚିତ ବା ସାର୍ଚ୍ଚନା ପ୍ରାପ୍ତ)।

स्निग्ध – चिकना (ଚିକକଣ ବା ପାଲିସ)।

विस्मित – आश्चर्यचकित (ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଚକିତ)।

लघु गात – छोटा शरीर (ଛୋଟ ଦେହ)।

अपवाद – सामान्य नियम को बाधित था मर्यादित करनेवाला (ସାମାନ୍ୟଠାରୁ ଅଲଗା)।

परिचारिका – सेविका (ସେବିକା)।

मरणासन्न – जिसका मृत्यु निकट हो (ମୃତ୍ୟୁ ନିକଟରେ)।

उष्णता – गरमी (ଉଷ୍ଣତା)।

पीताभ – पीले रंग का (ଈଷତ୍ ହଳଦିଆ)।

लेखिका का परिचय

महादवी वर्मा का जन्म उत्तरप्रदेश के फर्रुखाबाद शहर में सन् 1907 को हुआ। उनकी माता हेमरानी और पिता गोविन्दप्रसाद वर्मा- दोनों कुलीन और धनी परिवार के थे। महादेवी का बचपन सुख-चैन से बीता। महादेवीजी ने इलहावाद विश्वविद्यालय से संस्कृत में एम.ए. किया। फिर वे प्रयाग महिला विद्यापीठ में प्रिंसिपाल बन गई। हादेवी प्यार और पीड़ा की लेखिका है। अपनी कविताओं में उन्होंने मानव की पीड़ा, वेदना, विवशता और शक्ति-सामर्थ्य का वर्णन किया। इसलिए उनके काव्य अत्यन्त सरल और मार्मिक बन गये। वे छायावाद युग की प्रसिद्ध कवयित्री थीं। अपनी रचनाओं में उन्होंने ईश्वर की चेतना, मानव प्रेम, मानव-मन की कोमलता, स्नेह-प्रेम, करुणा-वेदना को उजागर किया। उनकी गद्य-रचनाएँ पाठक की आँखों के सामने चित्र खड़े कर देती हैं।

प्रमुख रचनाएँ:
1. काव्य – नीहार, रश्मि, नीरज, सांध्यगीत और दीपशिखा।
2.  रेखाचित्र – अतीत के चलचित्र, स्मृति की रेखाएँ।
3. संस्मरण – पथ के साथी।
4. निबंध तथा भूमिकाएँ – शृंखला की कड़ियाँ, महादेवी का विवेचनात्मक गद्य, क्षणदा और संकल्पिता।
उन्होंने ‘चाँद’ पत्रिका की संपादना की। उन्हें मंगल प्रसाद पारितोषिक, पद्म भूषण तथा ज्ञानपीठ पुरस्कार से सम्मानित किया गया है।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Important Questions Chapter 2 ଶ୍ବସନ Important Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Life Science Important Questions Chapter 2 ଶ୍ବସନ

Objective Type Questions with Answers 

A ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ

1. ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ଜୀବକୋଷରେ ରହିଥ‌ିବା ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆକୁ ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ATPକୁ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କୁହାଯାଏ ।

2. ‘ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର’ ଓ ATPକୁ ‘ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା’ କୁହାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁରୁ କେତେ ପରିମାଣର ଶକ୍ତି ମିଳେ ?
ଉ-
ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ADP ଓ Pi ରେ ପରିଣତ ହେଲେ 30.5 କିଲୋ -ଜୁଲ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।

3. ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ଥ‌ିବା ପାର୍ଥକ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖ ।
ଉ-
ଉଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟାରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଲା; ଉଦ୍ଭିଦରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣୀ ଶରୀରରେ .ଏଥ‌ିପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ରହିଛି ।

4. ମଣିଷର ଶ୍ବାସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶର ନାମ ଲେଖ ।
ଉ-
ମନୁ ଷ୍ୟ ଶରୀରରେ ଥ‌ିବା ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକର ନାମ ହେଉଛି-
ଅଂଶଗୁଡ଼ିକର ନାମ ହେଉଛି-

• ନାସାରନ୍ଧ୍ର,
• ନାସାପଥ,
• ଗ୍ରସନୀ,
• ଶ୍ଵାସନଳୀ,
• ଶ୍ଵାସନଳିକା,
• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ।

5. ନାସାରନ୍ଧ୍ରର ଗଠନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖି ।
ଉ-
ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ଵାରଭାବେ ଦୁଇଟି ନାସାରନ୍ଧ୍ର (ନାକପୁଡ଼ା) ରହିଛି । ଏଥିରୁ ଶ୍ଵାସପର୍ଥ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ଉପାସ୍ଥି ଦ୍ବାରା ଗଠିତ ।

6. ନାସା-ଗ୍ରେସନୀ ଓ ମୁଖ-ଗ୍ର ସନୀ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ-
ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ନାସା – ଗ୍ରସନୀ ଓ ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ ମୁଖ- ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।

7. ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଗଲେଟ୍ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଉ
ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଓ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।

8· ଲେଖ ।
ଉ-
ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ୱରପେଟିକା ରହିଥାଏ ଏବଂ ଏଥିରେ ଥିବା ସରୁ ସରୁ ସୂତାପରି ସ୍ୱରତନ୍ତ୍ରୀ ବା ଭୋକାଲ କର୍ଡ଼ର କମ୍ପନଦ୍ବାରା ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।

B ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. କେଉଁ ଧମନୀଦ୍ଵାରା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ CO₂ ଯୁକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଆସିଥାଏ ?
2. ଜୀବକୋଷରେ କାହାକୁ ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ?
3. ଜୈବିକ ଜାରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ବିପାଚକ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକାରେ ଥାଏ ?
4. ବେଙ୍ଗଫୁଲା ଓ ମାଛ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
5. ଶୀତସୁପ୍ତି ସମୟରେ ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
6. ଉଦ୍ଭଦର ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦ ହେବା କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
7. ଜିଆ, ଜୋକ ଓ ବେଙ୍ଗ କେଉଁ ଅଙ୍ଗଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
8. କଇଁଛ, କୁମ୍ଭୀର, ତିମି କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ କରନ୍ତି ?
9. ସାର ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍‌ କେଉଁ ମସିହାରେ ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ ?
10. ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
11. ଜୀବ ଶରୀରରେ ହେଉଥ‌ିବା ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
12. ଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କେଉଁ ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହେ ?
13. ଜୀବକୋଷରେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକା ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର ରୂପେ କରେ ?
14. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସପଥର ପ୍ରଥମ ଭାଗକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
15. ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ କେତୋଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଥାଏ ?
16. ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କ’ଣ ଗଠନରେ ବ୍ୟବହୃତ ??

C. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଜୀବକୋଷରେ ଖାଦ୍ୟର ଜାରିତ ହୋଇ ସେଥୁ ………………….. ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
2. ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ତାହାକୁ ………………….. କୁହାଯାଏ ।
3. ଶ୍ୱସନ ଏକ ………………….. ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
4. ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ଵାସନକୁ ………………….. କୁହାଯାଏ ।
5. ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ବସନକୁ କୁହାଯାଏ । ………………….. ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
6. ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ ଜୀବକୋଷର …………………. ଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
7. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର ଜୀବକୋଷର ଜାଚକ୍ରେ।ସେର …………………. ଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
8. କ୍ରେ ବସ୍ ଚକ୍ର ………………….. ମାସଦ୍ଵାରେ ଅଲିଫୁବା ହୋଇଥିଲା ।
9. ଷ୍ଟୋମାଟୋ ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦ ହେବା ………………….. ନିର୍ଭରଶୀଳ ।
10. ହାଇଡ୍ରାଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀ …………………. କରେ ।
13. ଅସରପା …………………. ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
14. ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି ……………………… ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
15. ପାରା …………………… ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
16. ATP କୁ …………………… କୁହାଯାଏ ।
17. ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ……………… କୁହାଯାଏ ।
18. ଗୋଟିଏ ATP ଅଣୁରୁ ……………………. KJ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ।
19. ନାକପୁଡ଼ା 2ଟିର ଅଗ …………………… ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ।
21. ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ଵାର ଭାବେ ଦୁଇଟି – ………………….. ରହିଛି ।
22. ନାସାପଥଦେଇ ବାୟୁ ଗଲାବେଳେ ଧୂଳିକଣା ଓ ଜୀବାଣୁ ରେ ଲାଗିଯାଆନ୍ତି ।
23. ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ………………………. କୁହାଯାଏ ।
24. ଗ୍ରସନୀର ପଛକାନ୍ଥରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ……………………… ରହିଛି ।
25. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ………………………. କୁହାଯାଏ ।
26. ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ……………………… କୁହାଯାଏ ।
27. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର ………………………. ନାମକ ଏକ ପରଦାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦ ରହେ ।
28. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ………………… ରହିଥାଏ ।
29. ସ୍ଵର ପେଟିକାରେ ………………………. ରାଳମନଦ୍ଵାରା ଶ୍ୱାନି ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
Answer:
1. ଶକ୍ତି
2. ଶ୍ବସନ
3. ଅପଚୟ
4. ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ
5. ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ
6. କୋଷଜୀବକ
7. ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
8. 1953
୨. ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା
10. ବିସରଣ
11. ?
12. ?
13. ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
14. ଗାଲି
15. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
16. ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା
17. ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର
19. ଉପାସ୍ଥି
18. 30.5
21. ନାସାରନ୍ଧ୍ର
22. ଶ୍ଳେଷ୍ମକ ଝିଲ୍ଲୀ
23. ନାସା ଗ୍ରସନୀ
24. ଟନ୍‌ସିଲ୍
25. ଗ୍ଲଟିସ୍
26. ଗଲେଟ୍
27. ଅଧ୍ହ୍ବା
28. ସ୍ୱରପେଟିକା
29. ଭୋକାଲ୍ କର୍ଡ଼

D ଠିକ୍ ଉକ୍ତି ପାଇଁ (√ ) ଓ ଭୁଲ୍ ଭକ୍ତି ପାଇଁ (X) ଚିହ୍ନ ଦିଅ ।

1. ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।
2. ବେଳେବେଳେ ପେଶୀକୋଷରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ତିନି ଅଙ୍ଗାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ଲାକୁ କ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
3. ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆରେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଓ କୋଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ପାଇରୁଭେଟ୍‌ ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଓ ପରେ ପରେ ବିଭିନ୍ନ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
4. ଛିଦ୍ରାଳ ଓ ହାଇଡ୍ରାଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶ୍ୱସନ ଅଙ୍ଗ ଥାଏ ।
5. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଏକ ଶିଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ।
6. ମନୁଷ୍ୟର ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ଵାରଭାବେ ନାସାରନ୍ଧ୍ର ରହିଥାଏ ।
7. ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
8. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।
9. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାର ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା ନାମକ ଏକ ପରଦାଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦ ରୁହେ । ରନ୍ଦ କୁ6ହ।
10. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା 3 ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ ।
11. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ହାର ମିନିଟ୍‌କୁ
10. 12 ଥର ।
12. ସଂବାତନ 4 ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ଅଟେ ।
13. ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା ଥିବାରୁ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
14. ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।
15. ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ମୁଖଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
16. ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ତରୁଣାସ୍ଥିଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।
17. ବିସରଣ ଶ୍ଵାସନର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନୁହେଁ ।
18. ଏକ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 16ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ୫ଟି ଗ୍ଲା କୋଜ ଭାଙ୍ଗିଥାଏ । କ୍ରି
19.
20. ତିମି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
21. ଧାନ ଉଭିଦର ପତ୍ରର ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ ।
22. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସମୟରେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଆୟତନ 60% ବୃଦ୍ଧିପାଏ ।
23. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଚାରିପଟେ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ ରହିଥାଏ ।
24. ବ୍ରୋନ୍‌ କଲ୍ ଶାଖାପ୍ରଶାଖାରେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।
Answer:
1. (x)
2. (√)
3.(√)
4.(×)
5. (x)
6. (√)
7. (×)
8.(×)
9.(√)
10. (√)
11. (×)
12. (×)
13. (√)
14. (√)
15. (√)
16. (×)
17. (√)
18. (√)
19. (√)
20. (√)
21. (√)
22. (×)
23. (×)
24. (√)

E ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରଥମ ଯୋଡାର ସମ୍ପର୍କକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦ୍ବିତୀୟଟିରେ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ –	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ଇଷ୍ଟ : ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ	ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦ୍ଵାର :
ମାଛ : ଗାଲି	ପେଶୀ :
ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାର : ଗଲେଟ୍	ସାପ :
ସ୍ୱରପେଟିକା : ସ୍ଵର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ	ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା :
ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର : ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ	ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା :

Answer:

ଉ ‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାର : ଗଲେଟ୍‌	ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦ୍ଵାର : ଗ୍ଲଟିସ୍
ଇଷ୍ଟ : ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ	ପେଶୀ : ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ କିଣ୍ବନ
ମାଛ ଗାଲି	ସାପ : ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌
ସ୍ୱରପେଟିକା : ସ୍ଵର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ	ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା : ଖାଦ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ
ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର : ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ	ଶକ୍ତିମୁଦ୍ରା : ATP

2.

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଆଗପଟ : ଷ୍ଟରନମ୍	ପଛପଟ :
ବିଶୁଦ୍ଧ ରକ୍ତ : ଦୂଷିତ ରକ୍ତ	ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା :
ପ୍ରଶ୍ଵାସ : ନିଃଶ୍ବାସ	ସକ୍ରିୟ :
ଜୋକ : ବୁଢ଼ୀଆଣୀ	ଚର୍ମ :
ଲାକଟିକ୍ ଅମ୍ଳ : ସୁରାସାର :	3C:

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍
ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ଆଗପଟ : ଷ୍ଟରନମ୍	ପଛପଟ : ମେରୁଦଣ୍ଡ
ବିଶୁଦ୍ଧ ରକ୍ତ : ଦୂଷିତ ରକ୍ତ	ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା : ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
ପ୍ରଶ୍ଵାସ : ନିଃଶ୍ବାସ	ସକ୍ରିୟ : ନିଷ୍କ୍ରିୟ
ଜୋକ : ବୁଢ଼ୀଆଣୀ	ଚର୍ମ : ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
ଲାକଟିକ୍ ଅମ୍ଳ : ସୁରାସାର	3C : 2C

Multiple Choice Questions (Mcqs) With Answers

1. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଦ୍ଵାରା ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରୁ CO₂ ଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଆସିଥାଏ ?
(A) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଶିରା
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
(C) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ମହାଶିରା
(D) ନିମ୍ନ ମହାଶିରା
Answer:
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ

2. ଗ୍ରସନୀର ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକଯୋଡ଼ା କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ଟନ୍‌ସିଲ୍
(B) ଗ୍ଲଟିସ୍
(C) ଗଲେଟ୍
(D) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ଵା
Answer:
(A) ଟନ୍‌ସିଲ୍

3. ବେଙ୍ଗଫୁଲା କାହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ନାସାପଥ
(C) ଗାଲି
(D) ପୁପ୍ ଫୁ ପ୍
Answer:
(C) ଗାଲି

4. ଜୀବକୋଷରେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାକୁ ଶକ୍ତ ମୁଦ୍ର କୁହାଯାଏ ?
(A) ATP
(B) ADP
(C) RNA
(D) DNA
Answer:
(A) ATP

5. ଜୈବିକ ଜାରଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ବିପାଚକ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକାରେ ଥାଏ ?
(A) ଲବକ
(B) ରସଧାନୀ
(C) ରାଇବୋଜାମ୍
(D) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
Answer:
(D) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ

6. ବେଙ୍ଗଫୁଲା ଓ ମାଛ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
(A) ଚର୍ମ
(C) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
(B) ଗାଲି
(D) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
Answer:
(B) ଗାଲି

7. ଶୀତସୁପ୍ତି ସମୟରେ ବେଙ୍ଗ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଚର୍ମ
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(C) ଗାଲି
(D) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(A) ଚର୍ମ

8. ଉଭିଦର ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ଓ ବନ୍ଦହେବା ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
(A) ଅମ୍ଳଜାନ
(B) ଆଲୋକ
(C) ତାପମାତ୍ରା
(D) ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା
Answer:
(D) ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା

9. ଜିଆ, ଜୋକ୍ ଓ ବେଙ୍ଗ କେଉଁ ଅଙ୍ଗଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରନ୍ତି ?
(A) ଗାଲି
(B) ଚର୍ମ
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(D) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(B) ଚର୍ମ

10. କଇଁଛ, କୁମ୍ଭୀର ଓ ତିମି କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦନ
(A) ଗାଲି
(B) ଚର୍ମ
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
(D) ଶ୍ବାସରନ୍ଧ୍ର
Answer:
(C) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

11. ସାର ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍ କେଉଁ ମସିହାରେ ନୋବେଲ ପୁରସ୍କାର ପାଇଥିଲେ ?
(A) 1950
(B) 1952
(C) 1953
(D) 1950
Answer:
(C) 1953

12. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ରର ଅନ୍ୟ ନାମ ଅଟେ ?
(A) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳଚକ୍ର
(B) ଫରମିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
(C) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
(D) ଏସିଟିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର
Answer:
(A) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳଚକ୍ର

13. କେଉଁଟି ଉଭିଦ କୋଷ ମଧ୍ୟକୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଯିବା ଆସିବା ପାଇଁ ଦ୍ଵାର ସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ଗ୍ରସନୀ
(B) ଗ୍ରହଣୀ
(C) ଷ୍ଟେମାଟା
(D) ଲବକ
Answer:
(C) ଷ୍ଟେମାଟା

14. ବେଙ୍ଗ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର
(B) ଗାଲି
(C) ମୁଖଗହ୍ଵର
(D) ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍
Answer:
(D) ମୁଖଗହ୍ଵର ଓ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

15. ଜୀବ ଶରୀରରେ ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟା କୁହାଯାଏ ?
(A) କାରଣ
(B) ଜୈବିକ ଜାରଣ
(C) ଅଜୈବିକ ଜାରଣ
(D) ସ୍ବତଃ ଜାରଣ
Answer:
(B) ଜୈବିକ ଜାରଣ

16. ଜୈବ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କେଉଁ ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧିହୋଇ ରହେ ?
(A) RNA
(B) DNA
(D) HIV
(C) ATP
Answer:
(C) ATP

17. ଜୀବକୋଷରେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗିକା ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ଲବକ
(B) ରସଧାନୀ
(C) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ
(D) ଗୁଣସୂତ୍ର
Answer:
(C) ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ

18. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସପଥର ପ୍ରଥମ ଭାଗକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(C) ଗ୍ରସନୀ
(B) ନାସାପଥ
(D) ଶ୍ଵାସନଳୀ
Answer:
(B) ନାସାପଥ

19. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ସ୍ୱରପେଟିକା
(C) ନାସାପଥ
(D) ଗ୍ରସନୀ
Answer:
(B) ସ୍ୱରପେଟିକା

20. ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟରେ ମନୁଷ୍ୟ ଶରୀରରେ କେତୋଟି ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଥାଏ ?
(A) 1
(C) 3
(B) 2
(D) 4
Answer:
(B) 2

21. ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି କ’ଣ ଗଠନରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ?
(A) RNA
(B) DNA
(C) ATP
(D) ADP
Answer:
(C) ATP

22. ମନୁଷ୍ୟର ପାଟି ଉପରେ ଶ୍ୱାସପଥର ଦ୍ବାରଭାବେ କେଉଁ ଅଙ୍ଗ ରହିଥାଏ ?
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର
(B) ନାସାପଥ
(C) ଗ୍ରସନୀ
(D) ସ୍ୱରପେଟିକା
Answer:
(A) ନାସାରନ୍ଧ୍ର

23. ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ମୁଖ ଗ୍ରସନୀ
(B) ନାସାଗ୍ରସନୀ
(C) ଟସିଲ୍
(D) ଗଲେଟ
Answer:
(B) ନାସାଗ୍ରସନୀ

24. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍
(B) ଗେଟ୍
(C) ଟନ୍‌ସିଲ୍
(D) ଗ୍ରସନୀ
Answer:
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍

25. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାର କେଉଁ ପରଦାଦ୍ଵାରା ବନ୍ଦ ରୁହେ ?
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା
(B) ଜିହ୍ବା
(C) ଗ୍ଲଟିସ୍
(D) ଗଲେଟ୍
Answer:
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା

26. ମନୁଷ୍ୟ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କେତେ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ ?
(A) 1
(C) 3
(B) 2
(D) 4
Answer:
(C) 3

27. ଜଣେ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସ ହାର ମିନିଟ୍‌କୁ କେତେ ଥର ?
(A) 10-12
(B) 15-20
(C) 20-25
(D) 25-30
Answer:
(B) 15-20

28. ସଂବାତନ କେତେ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଘଟଣା ଅଟେ ?
(A) 1
(B) 2
(C) 3
(D) 4
Answer:
(B) 2

29. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କାହାଯୋଗୁଁ ଖାଦ୍ୟ ଶ୍ଵାସନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ?
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା
(B) ଜିହ୍ବା
(C) ଗ୍ଲଟିସ୍
(D) ଗଲେଟ୍
Answer:
(A) ଅଧ୍ୱଜିହ୍ବା

30. ଗ୍ରସନୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ଥ‌ିବା ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଦ୍ଵାରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଗ୍ଲଟିସ୍
(B) ଗଲେଟ୍
(C) ଟସିଲ୍
(D) ଅଧ୍ଵଜହ୍ବା
Answer:
(B) ଗଲେଟ୍

31. ମଣିଷର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ର ସମ୍ପର୍କିତ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଠିକ୍ ଅଟେ ?
(A) ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ଵାର ଭାଗରେ ଗୋଟିଏ ନାସାରନ୍ଧ୍ର ଅଛି ।
(B) ନାକପୁଡ଼ା ଦୁଇଟିର ଅଗ ଅସ୍ଥି ଦ୍ବାରା ଗଠିତ ।
(C) ଶ୍ଵାସପଥର ଦ୍ବିତୀୟଭାଗ ନାସାପଥ ଅଟେ ।
(D) ଗ୍ରସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଅଟେ ।
Answer:
(D) ଗ୍ରସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଅଟେ ।

32. ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସମ୍ପର୍କିତ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଠିକ୍ ନୁହେଁ ?
(A) ହାଇଡ୍ରା ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରେ ।
(B) ଜୋକ ଚର୍ମଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
(C) ବେଙ୍ଗ କେବଳ ଫୁସଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
(D) ଅସରପା ଶ୍ଵାସରନ୍ଧ୍ର ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।
Answer:
(C) ବେଙ୍ଗ କେବଳ ଫୁସଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ।

33. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉକ୍ତିଟି ଶ୍ଵାସନର ବିଶେଷତ୍ଵ ନୁହେଁ ?
(A) ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ କୋଷ ଜୀବକରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
(B) ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ ହୁଏ ।
(C) ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ
(D) ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 38 ଟି ଓ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵସନରେ 2 ଟି ATP ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Answer:
(B) ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ ହୁଏ ।

34. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ତଥ୍ୟଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ ସମ୍ପର୍କିତ ସଠିକ୍ ଉକ୍ତି ନୁହେଁ ?
(A) ଏଥ‌ିପାଇଁ CO₂ ଆବଶ୍ୟକ
(B) ଏଥୁରୁ 2 ଟି ATP ଅଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ
(C) ଏଥିରେ ଇଥାନଲ ଓ ସୁରାସାର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲା କୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ
Answer:
(A) ଏଥ‌ିପାଇଁ CO₂ ଆବଶ୍ୟକ

35. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ତଥ୍ୟଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ବସନ ସମ୍ପର୍କିତ ସଠିକ୍ ଉକ୍ତି ନୁହେଁ ?
(A) ଏଥିପାଇଁ O₂ ଆବଶ୍ୟକ
(B) ଏଥରୁ 38 ଟି ATP ଅଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ
(C) ଏଥିରେ CO₂ + ଜଳ ମୁକ୍ତ ହୁଏ
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ
Answer:
(D) ଏଥିରେ ଗ୍ଲୁକୋଜର ଅସଂପୂର୍ଣ ଜାରଣ ହୁଏ

36. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ରାସାୟନିକ ସମୀକରଣ ଅଟେ ?

Answer:

37. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଇଷ୍ଟରେ ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(B) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(C) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + CO₂ + ଶକ୍ତି
(D) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି
Answer:
(D) ଇଥାନଲ୍ + CO₂ + ଶକ୍ତି

38. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) CO₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(B) CO₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(C) O₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
(D) O₂ + ଜଳ + ଶକ୍ତି
Answer:
(B) CO₂+ ଜଳ + ଶକ୍ତି

39. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ମନୁଷ୍ୟର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ର ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ନୁହେଁ ?
(A) ନାସାର ନ୍ଧ୍ର -ନାସା ପଥ-ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ –
(B) ନାସାରନ୍ଧ୍ର – ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
(C) ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଗାଲି – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
(D) ନାସାପଥ – ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଫୁସଫୁସ୍
Answer:
(A) ନାସାର ନ୍ଧ୍ର -ନାସା ପଥ-ଗ୍ରସନୀ – ଶ୍ଵାସନଳୀ –

40. କେଉଁଟି ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ପେଶୀକୋଷର ଶର୍କରାର ଅନ୍ତିମ ପରିଣତି ଅଟେ ?
(A) ଇଥାନଲ୍ + ଶକ୍ତି
(B) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + ଶକ୍ତି
(C) CO₂ ଜଳ + ଶକ୍ତି
(D) CO₂ ଜଳ + ଶକ୍ତି
Answer:
(B) ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ + ଶକ୍ତି

41. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ଜୀବ ଦ୍ଵାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ବେଙ୍ଗ
(B) ସାପ
(C) ଅସରପା
(D) ମାଙ୍କଡ଼
Answer:
(A) ବେଙ୍ଗ

42. ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ ଅକ୍‌ସିଜେନ୍ ଗ୍ରହଣକରି କେଉଁଥ‌ିରେ ପରିଣତ ହୁଏ ?
(A) କାର୍ବୋକ୍‌ ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍
(B) ହାଇଡ୍ରୋହିମୋଗ୍ଲୋବିନ
(C) ଅକ୍‌ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍
(D) କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍‌ସାଇଡ୍
Answer:
(C) ଅକ୍‌ସିହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍

43. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧରୁ କେଉଁଟି ଶ୍ଵାସନର ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନୁହେଁ ?
(A) 169
(B) ଗ୍ୟାସ୍ବିନିମୟ
(C) ଗ୍ୟାସ୍‌ରିଚଳନ
(D) ବିସରଣ
Answer:
(D) ବିସରଣ

44. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ରକୁ ଅନ୍ୟ କେଉଁ ନାମରେ କରାଯାଇଛି ?
(A) ଏସିଟିକ୍ ଏସିଡ୍ ଚକ୍ର
(B) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ
(C) ଅକ୍‌ଲିକ୍ ଏସିଡ଼ଚକ୍ର
(D)କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ

45. ଏକ ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ 16ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ କେତୋଟି ଗ୍ଲୁକୋଜ ଭାଙ୍ଗିଥାଏ ?
(A) 8
(B) 6
(C) 16
(D) 18
Answer:
(A) 8

46. 4ଟି ATPରୁ କେତେ କିଲୋଜୁଲ ଶକ୍ତି ମିଳେ ?
(A) 61
(B) 122
(C) 120
(D) 124
Answer:
(B) 122

47. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ପ୍ରାଣୀ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା କରେ ?
(A) ଗେଣ୍ଡା
(B) କଙ୍କଡ଼ା
(C) ଶାମୁକା
(D) ତିମି
Answer:
(D) ତିମି

48. କେଉଁ ଉଭିଦର ପତ୍ରର ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ ?
(A) ଧାନ
(B) ଆମ୍ବ
(C) ପଣସ
(D) ଶିମ୍ବ
Answer:
(A) ଧାନ

49. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସମୟରେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଆୟତନ ଶତକଡ଼ା କେତେ ବୃଦ୍ଧିପାଏ ?
(A) 80%
(B) 60%
(C) 40%
(D) 20%
Answer:
(D) 20%

50. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଚାରିପଟେ କ’ଣ ରହିଥାଏ ?
(A) ଫୁସ୍‌ଫୁସ ଶିରା
(B) ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ
(C) ପୂରାଲକେଭିଟି
(D) ଷ୍ଟରନମ୍
Answer:
(C) ପୂରାଲକେଭିଟି

Subjective Type Questions With Answers

1. ମନୁଷ୍ୟର ଶ୍ଵାସତନ୍ତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କର ।
ଉ –
ନାସାପଥ, ଗ୍ରସନୀ, ଗ୍ଲଟିସ୍, ଅଧ୍ୱଜିହ୍ନା, ସ୍ୱରପେଟିକା, ଶ୍ଵାସନଳୀ, ବ୍ରେନକାଇ, ଶ୍ଵାସନଳିକା, କୋଟରିକା, ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍

• ନାସାପଥ – ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ଗଲାବେଳେ ଧୂଳିକଣା ଓ ଜୀବାଣୁ ମ୍ୟୁକସ୍ ଝିଲ୍ଲୀରେ ଲାଗି
• ଗ୍ରସନୀ – ଏସ୍‌ରେ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଯାଇଥାଏ ।
• ଟନ୍‌ସିଲ୍ – ଗ୍ରସନୀର ପ୍ରାୟ ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକ ଯୋଡ଼ା ଟନସିଲ୍ ରହିଛି । ଏହା ଏକ ଲସିକାଭ ଅଙ୍ଗ ।
• ଗ୍ଲଟିସ୍ – ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ବାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ କହନ୍ତି । ଏହା କ୍ଷୁଦ୍ର ରନ୍ଧ୍ର । ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ସ୍ୱରପେଟିକାରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ଗଲେଟ୍ – ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କହନ୍ତି ।
• ସ୍ୱରପେଟିକା – ସ୍ବରରଜୁର କମ୍ପନରୁ ଧ୍ୱନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳୀ – ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଧ୍ୟରୁ ବାହାରେ ।
• ବ୍ରେନକାଇ – ବାମ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌କୁ ବାୟୁ ନିଏ ଏବଂ ଉଭୟ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ଏହା ମଧ୍ୟଦେଇ ବାୟୁ ବାହାରିଯାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳିକା – ଏହା ଅନେକ ଶାଖା ବିସରଣ କରେ ।
• କୋଟରିକା – ଏହା ଛୋଟ ଛୋଟ ବାୟୁପୂର୍ଣ୍ଣ କୋଠରି । ଏହା ରକ୍ତକୈ ଶି କଦ୍ବାରା ଆବୃତ ହୋଇଥାଏ । କୋଟରିକା ଓ ରକ୍ତକୈ ଶି କ ମଧ୍ୟରେ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ହୋଇଥାଏ ।

2. ଶ୍ବସନ କ’ଣ ? ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କର ।
ଉ-
(I) ଶ୍ବ ସନ- ଜୀବକୋଷରେ ଖାଦ୍ୟର ଜାରଣ ହୋଇ ସେଥୁରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଚାଲୁ ରଖିବା ପାଇଁ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକ । ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଶ୍ବସନ କୁହାଯାଏ
(II) ଜୀବଶରୀରରେ ଶ୍ବସନର ଆବଶ୍ୟକତା :

• ଶ୍ଵ ସନ ପାଇଁ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ । ବେଳେବେଳେ ଏହାର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗ୍ଲା କୋଜ୍ ଏକ ଛଅ ଅଙ୍ଗାରକ ବିଶିଷ୍ଟ ଯୌଗିକ । ଗାଠ ନି କ C₆H₁₂O₆ଅରେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ (CO₂) ଓ ଜଳ (H₂O) ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଶକ୍ତି ମୋଚିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।
•  କୋଷ ଜୀବକରେ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁର ବିଘଟନ ଘଟି ପ୍ରଥମେ ଏହା ତିନି କାର୍ବନବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ ଓ ଏହା ସବୁ ପ୍ରକାର ଶ୍ୱସନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ଅଟେ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସହ ଶକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ବା ଅଭାବରେ ଏଥୁରୁ ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦ ସହ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ।

3. ଜୀବଶରୀରରେ ଶ୍ଵାସନର ବିଶେଷତ୍ଵ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କର ।
ଊ-

• ଶ୍ଵାସନର ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଗୋଟିଏ ଛଅ ଅମ୍ଳ) ଅଣୁରେ ପରି ଣତ ହୁଏ । ଏଥ‌ିରେ ଗୁ କୋଜ ଅଣୁ ଭାଙ୍ଗୁ ଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ କୁ ହାଯାଏ । କୋଷଜୀବକରେ ସଂଘଟିତ ହୁଏ ।
• ମୁକ୍ତ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ସାଧାରଣତଃ ଇଷ୍ଟ୍ରରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ୱସନ ଅଟେ ଓ ଏହାକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
• ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଗୋଟିଏ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଅଣୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ; ତାହା ସହିତ ଜଳ ଓ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ଏଥିରେ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନଠାରୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।
• ବେଳେବେଳେ ଆମ ପେଶୀକୋଷରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେଟ୍ ଅଣୁଟି ଭାଙ୍ଗି ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଏହାକୁ ଲାକ୍‌ଟିକ ଅମ୍ଳ କିଣ୍ବନ କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ବା କ୍ରାମ୍ପ ହୋଇଥାଏ ।
• ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁରୁ ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ୱ ସନ ରେ 38ଟି ATP ଅଣୁ ଜାତ (ଉଭୟ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ଓ ଲାକ୍‌ଟିକ୍ ଅମ୍ଳ) କିଣ୍ବନରେ 2 ATP ଅଣୁ ଜାତ ହୋଇଥାଏ ।

1. ଜୈବିକ କାରଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ? ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଉ-

• ଅମ୍ଳଜାନ ଦହନରେ ସହାୟକ । ଦହନ ବେଳେ ତାପଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ । ଜୀବ ଶରୀରରେ ଏଭଳି ଦହନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଜୈବିକ ଜାରଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଏଥପାଇଁ କେତେକ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଆବଶ୍ୟକ ପଡ଼ିଥାଏ । ଜୀବକୋଷର କୋଷଜୀବକ ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରି ଆରେ ଏଭଳି ଅନେକ ଏନ୍ ଜାଇମ୍ ରହି ଥାଏ। ସେଗୁଡ଼ିକର ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ । ଏହି ଶକ୍ତି ATP ଅଣୁରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇ ର ହି ଥାଏ ତେଣୁ ଜୀବକୋଷରେ ATPକୁ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ର। ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।
• ପେକିଏ ATP ଆଶ ଇଁ ନି ADP ଓ Pi କେ ପରିଣତ ହେଲେ 30.5 କିଲୋ ଜୁଲ୍ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ । ପେଶିର ସଂକୋଚନ ପ୍ରସାରଣ, ପୁଷ୍ଟିସାରର ସଂଶ୍ଳେଷଣ, ସ୍ନାୟବିକ ଆବେଗ ସଂଚରଣ ଭଳି ସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ATP ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ।

2. ଶ୍ଵାସନଳୀର ଗଠନ ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖ ।
ଊ-

• ଶ୍ଵାସନଳୀର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ୱରପେଟିକା ଥାଏ । ବା ଭୋକାଲ କର୍ଡ଼ର କମ୍ପନଦ୍ବାରା ଧ୍ଵନି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସ୍ଵର ପେଟିକା ପରେ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଦୁଇ ବ୍ରୋକାଇ ଭାବେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିଜ ପଟର ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଟରେ ବ୍ରେନ୍‌କାଲ୍ ଅନେକ ଶାଖା ବାୟୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଛୋଟଛୋଟ କୋଠରି ବା କୋଟରିକାରେ ଖୋଲିଥାଏ ।

3. କର ।
ଊ-

• ଉଭିଦର ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ରହିଥାଏ ।
• ଏହା ଉଦ୍ଭଦକୋଷ ମଧ୍ୟକୁ ଗ୍ୟାସ୍ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଯିବାଆସିବାପାଇଁ ଦ୍ଵାର ସଦୃଶ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।
• ଏହି ବାଟ ଦେଇ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ୟାସ୍ ବିନିମୟ ଘଟିଥାଏ ।
• ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରେ ଓ ଏହା ମଧ୍ୟ ଷ୍ଟୋମାଟା ଦେଇ ପ୍ରବେଶ କରେ ।
• ଶ୍ଵାସନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅମ୍ଳଜାନ (O₂) ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ବହିର୍ଗତ ନହୋଇ ନିଜ କୋଷ ଭିତରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ।
• ଉଦ୍ଭଦ ଶରୀରରେ ଅମ୍ଳଜାନ ପ୍ରବେଶ ପାଇଁ ହୋଇଥାଏ ।

4. କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ? ସଂକ୍ଷେପରେ ଲେଖ ।
ଉ-

• ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନରେ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆରେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଓ କୋଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଏବଂ ପରେ ପରେ ବିଭିନ୍ନ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ରାକାରରେ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସାର୍ ହାନ୍ସ କ୍ରେବସ୍ ଏହି ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ଗବେଷଣା କରି ଏହାର କୌଶଳ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ନାମାନୁସାରେ ‘ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର’’ କୁ ‘କ୍ରେବସ୍ ଚକ୍ର’ କୁହାଯାଉଛି ।
• 1953 ମସିହାରେ ଏହି ଆବିଷ୍କାର ପାଇଁ ହାନ୍ସ ଚକ୍ରକୁ ‘ସାଇଟ୍ରିକ୍ ଅମ୍ଳ ଚକ୍ର’ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

5. ଗ୍ରସନୀର ଗଠନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଲେଖ ।
ଊ-

• ଗ୍ର ସନୀ ଏକ ପେଶୀବହୁଳ ନଳୀ ଓ ଏହା ନାସାପଥର ଶେଷଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ
• ନାସାପଥ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଗ୍ରସନୀର ଅଂଶକୁ ନାସା -ଗ୍ରସନୀ ଏବଂ ମୁଖଗହ୍ଵର ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ଅଂଶକୁ ମୁଖ-ଗ୍ରସନୀ କୁହାଯାଏ ।
• ଗ୍ରସନୀର ପଛ କାନ୍ଥରେ ଏକଯୋଡ଼ା ଟନ୍‌ସିଲ୍ ରହିଛି ଓ ଏହା ଏକ ଲସିକାଭ ଅଙ୍ଗ ।
• ଗ୍ରସନୀର ଶେଷଭାଗରୁ ଖାଦ୍ୟନଳୀ ଓ ଶ୍ଵାସନଳୀ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।
• ଶ୍ଵାସନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗ୍ଲଟିସ୍ ଓ ଖାଦ୍ୟନଳୀର ଦ୍ଵାରକୁ ଗଲେଟ୍ କୁହାଯାଏ ।

6. ପ୍ରଶ୍ଵାସ ଓ ନିଃଶ୍ଵାସବେଳେ ବକ୍ଷଗହ୍ବରର ଅବସ୍ଥିତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।
ଊ-

7. ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ର କୋଟରିକାର ଏକ ନାମାଙ୍କିତ ଚିତ୍ର ଅଙ୍କନ କର ।

1. ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା କ’ଣ ? ଶରୀର ରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଊ-

• ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦା ଏକ ଗମ୍ବୁଜାକୃତି, ପେଶୀବହୁଳ ପଟ୍ଟ ଅଟେ ।
• ଏହା ବକ୍ଷଗହ୍ବର ଓ ଉଦର ଗହ୍ଵର କୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରିଥାଏ ।

2. ପୃଷ୍ଠକୁକ୍ଷୀୟ ଓ ସମଦ୍ବିତଳ ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟାର ଅବସ୍ଥାନ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
ଊ-

• ପୃଷ୍ଠକୁକ୍ଷୀୟ ପତ୍ରର କେବଳ ଉପରିଭାଗରେ ବା ପୃଷ୍ଠତଳରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଥାଏ । ଉଦାହରଣ ଆମ୍ବ, ପଣସପତ୍ର ।
• ସମଦ୍ବିତଳ ପତ୍ରରେ ଷ୍ଟୋମାଟା ଉଭୟ ପୃଷ୍ଠ ଓ ନିମ୍ନତଳରେ ଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ଧାନପତ୍ର, ଗହମ ପତ୍ର ।

3. ଗ୍ଲାଇକୋଲି ସିସ୍ କ’ଣ ? ଏହା କେଉଁଠାରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ?
ଊ-

• ଯେଉଁ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ଗ୍ଲୁକୋଜ ଅଣୁରୁ ତିନି କାର୍ବନ ବିଶିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ପାଇରୁଭିକ୍ ଅମ୍ଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଉକ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଗ୍ଲାଇକୋଲିସିସ୍ କହନ୍ତି । ଏହା ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଶ୍ୱସନର ପ୍ରଥମ ସୋପାନ ।
• ଏହା ଜୀବକୋଷରେ କୋଷ ଜୀବକରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।
• ଏଥରୁ 2ଟି ATP ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ।

4. ମଣିଷର ଶ୍ୱସନ କଣିକା କ’ଣ ? ଏହା କେଉଁଠାରେ ଥାଏ ? ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା କ’ଣ ?
ଉ-

• ମଣିଷର ଶ୍ୱସନ କଣିକା ହେଉଛି ହିମୋଗ୍ଲୋବିନ୍ (Hb) । ଏହା ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାରେ ଥାଏ ।
• ଏହାର ଅମ୍ଳଜାନ ପ୍ରତି ଅତ୍ମକ ଆକର୍ଷଣ ଥାଏ ଏବଂ ଏହା ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ରୁ ଅମ୍ଳଜାନ ବହନ କରିନେଇ କୋଷ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚାଏ ।

5. ଷ୍ଟୋମାଟାର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କେଉଁ କାରକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ?
ଊ-

• ଉଦ୍ଭିଦର ଗ୍ୟାସର ବିନିମୟ ଓ ଜଳୀୟବାଷ୍ପର ନିର୍ଗମନ ଷ୍ଟେମାଟାଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ ।
• ଷ୍ଟୋମାଟା ଖୋଲିବା ବା ବନ୍ଦ ହେବା ଆଲୋକ ଓ ତାପମାତ୍ରା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

6. ନିମ୍ନତର ଜଳଚର ପ୍ରାଣୀ କିପରି ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା
ଉ-

• ଏକକୋଷୀ, ଛିଦ୍ରାଳ ଓ ହାଇଡ୍ରା ଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗ ନଥାଏ ।
• ଏମାନେ ଜଳରେ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ କୁ ସିଧାସଳଖ ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି ।

7.ଶ୍ଵାସନରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶକ୍ତି ATPରେ କିପରି ବାନ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ସମୀକରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ ।
ଉ-

• ଜୀବକୋଷରେ ATP କୁ ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ଓ ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆକୁ ଶକ୍ତିକେନ୍ଦ୍ର କୁହାଯାଏ ।
• ଏଡୋନେସିନ୍ ଡାଇଫସ୍‌ଫେଟ୍ ସହ ଗୋଟିଏ ଫସ୍‌ଫେଟ୍ ଅଣୁ (Pi) ମିଶିଲେ ATP ଗଠିତ ହୁଏ ।
  

8. ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ । କାହିଁକି ?
ଉ-

• ଶ୍ବସନ ପାଇଁ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ । ଗ୍ଲା କୋଜ ଅଣୁ ଅମ୍ଳଜାନ ଉପସ୍ଥିତିରେ ଭାଙ୍ଗି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଶକ୍ତି ମୋଚିତ ହୁଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଶ୍ୱସନ ଏକ ଅପଚୟ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଅଟେ ।

9. ଶ୍ଵାସନର ପ୍ରକାରଭେଦ ଦର୍ଶାଅ ।
ଊ-
ଯେଉଁ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଖାଦ୍ୟରୁ ଶକ୍ତି ନିର୍ଗତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଶ୍ବସନ କୁହାଯାଏ । ଏହା 2 ପ୍ରକାରର ଯଥା-

• ବାୟୁ ଉପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ
• ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ

ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ ଅମ୍ଳଜାନର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଉପସ୍ଥିତିରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୁଏ ।

10. ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
ଭ-

• ମୁକ୍ତ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବରେ ପାଇରୁଭେ ଇଥାନଲ୍ ବା ସୁରାସାର ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ୟାସ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଇଷ୍ଟ୍ ରେ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବାୟୁ ଅପଜୀବୀ ଶ୍ଵାସନ । ଏହାକୁ ସୁରାସାର କିଣ୍ବନ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Life Science Notes Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ will enable students to study smartly.

BSE Odisha Class 10 Life Science Notes Chapter 3 ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନ

→ଉଦ୍ଭଦରେ ପରିବହନ (Transport in Plants) :

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବ ଖାଦ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅମ୍ଳଜାନ ଆବଶ୍ୟକ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ବହୁକୋଷୀ ପ୍ରାଣୀମାନେ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗ ସାହାଯ୍ୟରେ ଖାଦ୍ୟ, ଜଳ ଓ ଅମ୍ଳଜାନ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଉଭିଦମାନେ ପରିବେଶରୁ ଜଳ, ବିଭିନ୍ନ ପୋଷକ, ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ସଂଗୃହୀତ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ପରିବହନ ଓ ସଞ୍ଚାଳନଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗରୁ ଅନ୍ୟ ଅଂଶରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।
• ସଫଳ ସଞ୍ଚାଳନ ଓ ପରିବହନଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ପ୍ରତିଟି କୋଷ ଆବଶ୍ୟକତା ମୁତାବକ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ପୋଷଣ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ ।
• ସବୁଜ ଉଦ୍ଭଦ ସୌର ରଶ୍ମିର ଆଲୋକଶକ୍ତିକୁ ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଶ୍ଵେତସାର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥାଏ । ଉଦ୍ଭଦଟି ତା’ର ପରିବେଶରୁ ଏଥ‌ିପାଇଁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଗ୍ରହଣ କରେ । ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ଅନ୍ୟ ଏକ ସରଳ ଉପାଦାନ ଜଳକୁ ଉଭିଦଟି ମୃତ୍ତିକାରୁ ଚେର ସାହାଯ୍ୟରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

→ଉଦ୍ଭିଦଗୁଡିକରେ ଜଳ ପରିବହନ (Transport of water in Plants):

• ଜଳ ଓ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଧାତବ ଲବଣକୁ ଉଭିଦଟିଏ ମାଟି ସହିତ ସଂଯୋଗ କରୁଥିବା ଅଙ୍ଗ ଚେର ସାହାଯ୍ୟରେ ଶୋଷଣ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏସବୁ ନିୟୋଜିତ ହେଉଥ‌ିବା ଅଂଶ ଯଥା- କାଣ୍ଡ, ପତ୍ର, ଫୁଲ, ଫଳ ଆଦିକୁ ପ୍ରେରଣ କରେ । ଚେରର ଶେଷାଶ ଆଡ଼କୁ ଥିବା ମୂଳଲୋମ ସାହାଯ୍ୟରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।
• ପାରସୃତି ପଦ୍ଧତିରେ ମୂଳଲୋମରେ ଥିବା ଅଧିକ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ କୋଷଜୀବକକୁ କମ୍ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ମୃତ୍ତିକା ଦ୍ରବଣ ପ୍ରବେଶ କରେ । ମାତ୍ର ସମୟ ସମୟରେ ବିପରୀତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ମୂଳଲୋମ କୋଷଜୀବକ, କମ୍ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ସାନ୍ଦ୍ରତା ବିଶିଷ୍ଟ ମୃତ୍ତିକା ଦ୍ରବଣ ମୂଳଲୋମକୁ ପଶେ । ଏଥିପାଇଁ ବିପଚନ ଶକ୍ତି ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏଥିରେ ମୂଳର ଅଂଶ ସକ୍ରିୟ ଭାବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଜଳର ସକ୍ରିୟ ଶୋଷଣ କୁହାଯାଏ ।
• ମୂଳଲୋମ କୋଷରେ ଏହିସବୁ ଜଳୀୟ ଦ୍ରବଣର ପ୍ରବେଶ ପରେ ତାହା ବିସରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୂଳର ଜାଇଲେମ୍ବୁକୁ ଚାଲିଯାଏ ।
• ଉଭିଦଟି କ୍ଷୁଦ୍ର ହୋଇଥିଲେ ଶୋଷଣଦ୍ବାରା ଅତି ସହଜରେ ଜଳ ଉଭିଦର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରେ ପହଞ୍ଚି ପାରିଥାଏ ।

→ଟ୍ରାନ୍ସପେରେସନ୍ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ପରିବହନ (Transpiration mediated transport):

• ଗୋଟିଏ ଉଭିଦକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପରିମାଣର ଜଳ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଉଥିଲେ ତାହାର ପତ୍ରରେ ଥିବା ସ୍ତୋମ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅତିରିକ୍ତ ଜଳରାଶି ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଆକାରରେ ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ମୁକ୍ତ ହୁଏ । ସ୍ତୋମ୍‌ରେ ଜଳକ୍ଷୟ ଜନିତ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନକୁ ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ପତ୍ରର ବାହିକାରୁ ସ୍ତୋମ୍‌କୁ ଜଳ ଆସେ ।
• ସ୍ତୋମ୍ ହେଉଛି ଉଦ୍ଭଦରେ ଉମ୍ବେଦନର ମୁଖ୍ୟ ଅଙ୍ଗ । ତା’ ଛଡ଼ା ତ୍ୱଚାବରଣ ବା ବାତରନ୍ଧ୍ରଦ୍ୱାରା ଉଭିଦରେ କିଛି ପରିମାଣର ଉନ୍ମୋଦନ ହୋଇଥାଏ । ଉଭିଦ ପତ୍ରର ଅଧ୍ୱଚାର ଉପରିଭାଗରେ ଅଠାଳିଆ ପଦାର୍ଥଦ୍ଵାରା ତ୍ୱଚାବରଣ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ପୋଷକର ପରିବହନ (Transport of nutrients) :

• ସବୁଜ ପତ୍ରରେ ଆଲୋକଶ୍ଳେଷଣଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ଵେତସାର ଜାତୀୟ ପଦାର୍ଥ ତାହାର ବିଭିନ୍ନ ଆବଶ୍ୟକ ଅଙ୍ଗକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ପୋଷକର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ କୁହାଯାଏ ।
• ଉଭିଦର ଖାଦ୍ୟ ସଞ୍ଚୟକାରୀ ଅଙ୍ଗ ବିଶେଷତଃ ଫଳ, ମୂଳ ଓ ମଞ୍ଜି ସହିତ କାଣ୍ଡ ଓ ମୂଳର ଅଗ୍ରଭାଗ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଅଙ୍ଗକୁ ପୋଷକର ପରିବହନ ହୁଏ ।
• ଉଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନ କେବଳ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୋଇଥ‌ିବାବେଳେ ଏ ପ୍ରକାର ପରିବହନ ଉଭୟ ଉର୍ଦୁ, ପାର୍ଶ୍ବ ଓ ନିମ୍ନମୁଖୀ ଉଭିଦରେ ଜଳ ପରିବହନ କେବଳ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ହୋଇଥ‌ିବାବେଳେ ଏ ପ୍ରକାର ପରିବହନ ଉଭୟ ଉର୍ଦୁ, ପାର୍ଶ୍ବ ଓ ନିମ୍ନମୁଖୀ ହୋଇପାରେ । ଏହା ଫଳରେ ସଂଶ୍ଳେଷିତ ସ୍ଥାନରୁ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପୋଷକ ପରିବାହିତ ହୋଇ ଉଭିଦର ଜୀବନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଚାଲୁ ରଖେ । ସଂଶ୍ଳେଷଣ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ପୋଷକର ଉତ୍ସ ଏବଂ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ସ୍ଥାନକୁ ଜମାଇକ୍ତ ଅଂଶ କହାଯାଏ ।

→ପରିବହନର ପ୍ରକାରଗୁଡିକ (Types of Transportation) :

1. ଉଭିଦର ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ନେଇ ତିନିପ୍ରକାର ପରିବହନ ଦେଖାଯାଏ, ଯଥା-

• ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନ,
• ନିମ୍ନ ପରିବହନ ଓ
• ପାର୍ଶ୍ଵ ପରିବହନ ।

2. ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ପରିବହନରେ ଜଳ ଓ ପୋଷକ ପଦାର୍ଥ ତଳୁ ଉପରକୁ ଏବଂ ନିମ୍ନ ଓ ପାର୍ଶ୍ୱ ପରିବହନରେ ପତ୍ରରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଖାଦ୍ୟ ବୃକ୍ଷର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଶକୁ ପରିବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।
3. ଉଭିଦ୍ରରେ ପୋଷକ ପରିବହନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ତତ୍ତ୍ଵର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଛି, ଯଥା-

• କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ
• ମୂଳଜ ଚାପ ଓ
• ସଂସକ୍ତି ତତ୍ତ୍ବ ।

→(i) କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ (Capillary attraction) :

• ଗୋଟିଏ କୈଶିକ ନଳୀକୁ ଜଳରେ ବୁଡ଼ାଇଲେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଚାପ ଏବଂ ଜଳର ଉଚ୍ଚ ପୃଷ୍ଠତାନ ଫଳରେ ଜଳ କୈଶିକ ନଳୀ ମଧ୍ୟଦେଇ କିଛି ଉପରକୁ ଉଠିଯାଏ ।
• ନଳୀ ମଧ୍ଯରେ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ବୃଦ୍ଧି ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।
• ନଳୀର ବ୍ୟାସ ଯେତେ ଛୋଟ ହୁଏ ଜଳର ଉଚ୍ଚତା ସେତିକି ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ । ଜାଇଲେମ୍ କୈଶିକ ନଳୀ ସଦୃଶ ଏବଂ
• ତାହା ମଧ୍ୟଦେଇ ଜଳ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଉପରକୁ ଉଠିଥାଏ ।
• ଏକ ମିଲିମିଟରର 100 ଭାଗରୁ 1 ଭାଗ ବ୍ୟାସବିଶିଷ୍ଟ ଜାଇଲେମ୍ ନଳୀରେ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ଜଳ 3 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଠିଥାଏ ।
• କେତେକ ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁର ବ୍ୟାସ 0.001 ମିଲିମିଟରରୁ ଊଣା ! ତେଣୁ ଉକ୍ତ ନଳୀରେ ଜଳ ପ୍ରାୟ 10 ମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଚ୍ଚକୁ ଉଠିପାରେ ।
• ଛୋଟ ଛୋଟ କମ୍ ଉଚ୍ଚ ଗଛ ପାଇଁ କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣଜନିତ ଜଳର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର, ମାତ୍ର ଅତି ଉଚ୍ଚ ବୃକ୍ଷ ପାଇଁ ଏହା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ନୁହେଁ ।

→(ii) ମୂଳ ଚାପ (Root pressure) :

• କୌଣସି ଏକ ଉଭିଦର କାଣ୍ଡକୁ ଅଧାରୁ କାଟିଦେଲେ, କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରୁ ଜଳୀୟ ପଦାର୍ଥ ବାହାରୁଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ମୂଳଜ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ଏହା ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ ।
• ଗଛର କଟାଅଂଶରେ ଯଦି ଗୋଟିଏ ମାନୋମିଟର ଖଞ୍ଜି ଦିଆଯାଏ, ତେବେ ମୂଳରେ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ମପାଯାଇପାରେ ।
• ଯଦି ଜଳର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵପରିବହନ ପାଇଁ ମୂଳଜ ଚାପ ଆବଶ୍ୟକ, ତେବେ ଉଚ୍ଚ ଗଛଗୁଡ଼ିକରେ ଏହି ଚାପର ପରିମାଣ ଅଧିକ ହେବା କଥା, ମାତ୍ର ତାହା ହୁଏନାହିଁ ।
• ଏହି ସମସ୍ତ କାରଣରୁ ଜଳ ପରିବହନରେ ମୂଳଜ ଚାପର ବିଶେଷ ଭୂମିକା ନାହିଁ କହିଲେ ଚଳେ ।

→(iii) ମିଳନ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ (Cohesion theory):

• ଉତ୍ସୁଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବହୁ ପରିମାଣର ଜଳକ୍ଷୟ ଯୋଗୁଁ ପତ୍ରଫଳକରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ (Diffusion pressure) କମିଯାଏ । ତେଣୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାରୁ ଜଳ ପତ୍ର ଫଳକ ମଧ୍ୟକୁ ଗତିକରେ । ଫଳରେ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ଜଳର ବିସରଣ ଚାପ ମଧ୍ଯ କମିଯାଏ । ପତ୍ରଫଳକ ଓ ଶିରାପ୍ରଶିରାରେ ପୂର୍ବାବସ୍ଥା ଆଣିବାପାଇଁ ଜଳ, କାଣ୍ଡର ଜାଇଲେମ୍ ଟିସୁରୁ ପତ୍ରର ଶିରାପ୍ରଶିରାକୁ ଗତିକରେ ।
• କାଣ୍ଡରେ ଥ‌ିବା ଜାଇଲେମ୍ରେ ଜଳର ଧାରା ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖୁବାପାଇଁ ଜଳ ମୂଳରୁ ଶୋଷିତ ହୋଇ କାଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ ଆକର୍ଷଣ ଯୋଗୁଁ ମୂଳରୁ ପତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳର ଏକ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ଜଳର ଏହି ଧାରାକୁ ଉଚ୍ଛେଦନ ସ୍ରୋତ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜଳଧାରା ନିମ୍ନୋକ୍ତ 2ଟି କାରଣ ଯୋଗୁଁ ସହଜରେ ଛିନ୍ନ ହୁଏ ନାହିଁ ।
• ଅତି ସୂକ୍ଷ୍ମ ନଳୀ ଭିତରେ ଜଳ ଅଣୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂସକ୍ତି ବଳ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଧିକ ଥାଏ ।
• ଜଳ ଓ ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂଲଗ୍ନ ବଳ ଯୋଗୁଁ ଜଳ ସର୍ବଦା ଜାଇଲେମ୍ ଭିଭି ସହ ଲାଗି ରହେ ଏବଂ ଥରେ ଲାଗି ରହିଲେ ତାହା ସହଜରେ ସେଥୁ ଛାଡ଼ିଯାଏ ନାହିଁ ।

କୈଶିକ ଆକର୍ଷଣ, ମୂଳଜ ଚାପ ଏବଂ ସଂସକ୍ତି ବଳ ଓ ସଂଲଗ୍ନ ବଳର ମିଳିତ ପ୍ରଭାବରେ ଉଭିଦରେ ଜଳ ତଥା ପୋଷକର ପରିବହନ ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ ।

→ଟ୍ରାନ୍ସପେରେସନ୍ (Transpiration) :

• ଉଭିଦର ବାୟବୀୟ ଅଂଶରୁ ଜଳୀୟବାଷ୍ପ ଆକାରରେ ଜଳର ନିର୍ଗମନ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ସୁଦନ କହନ୍ତି ।
• ଉଵେଦନ ଯୋଗୁଁ ମୃତ୍ତିକାରୁ ଜଳ ଓ ଧାତବ ଲବଣ ମୂଳବାଟେ ପ୍ରବେଶ କରି ଗଛର ଅଗ୍ରଭାଗକୁ ଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଉଭିଦର ତାପମାତ୍ରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସ୍ତୀମ, ତ୍ଵଚାବରଣ ଓ ବାତରନ୍ଧ୍ର ମଧ୍ୟଦେଇ ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ମୋଚିତ ହେଉଥ‌ିବା ଅଧିକାଂଶ ଜଳ (୨୦%ରୁ ଅଧିକ) ସ୍ତୋମ୍ ମଧ୍ୟଦେଇ ନିର୍ଗତ ହୋଇଥାଏ । ଉମ୍ବେଦନ ହାର ବଢ଼ିଲେ ଜଳ ଶୋଷଣ ହାର ମଧ୍ୟ ବଢ଼ିଯାଏ ।

→ମଣିଷ ଶରୀରରେ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥା (Transportation in human being) :

• ଆମେ ପରିପାକ କ୍ରିୟାଦ୍ଵାରା ଖାଦ୍ୟ ଓ ଜଳ ଆହରଣ କରିଥାଉ ଏବଂ ଶ୍ଵାସକ୍ରିୟା ସାହାଯ୍ୟରେ ଅମ୍ଳଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଉ ।
• ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ପାଇଁ ଆମ ଶରୀରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଙ୍ଗପ୍ରତ୍ୟଙ୍ଗ ରହିଥାଏ ।
• ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଅମ୍ଳଜାନ ସଂଗ୍ରହ କରେ ଓ ହଜମ ହୋଇଥିବା ଖାଦ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ରାନ୍ତରେ ଅବଶୋଷିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ସଂଗୃହୀତ ଅମ୍ଳଜାନ, ଅବଶୋଷିତ ଖାଦ୍ୟ, ଜଳ, ଅନ୍ତଃସ୍ରାବୀ ଗ୍ରନ୍ଥିରୁ କ୍ଷରିତ ହରମୋନ୍, ୟୁରିଆ ଆଦି ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଓ ଅନ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ପରିବହନ ସଂସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ଶରୀରର ଗୋଟିଏ ପ୍ରାନ୍ତରୁ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ (Blood circulation):

• ଶରୀରରେ ରକ୍ତ ସଂଚାଳନ ପାଇଁ ଥିବା ନଳୀମାନଙ୍କୁ ରକ୍ତବାହିନୀ କୁହାଯାଏ ।
• ପ୍ରାୟ 6000 ରୁ 1,60,000 କିଲୋମିଟର ଲମ୍ବ ନଳୀ ଆମ ଦେହସାରା ବିଛେଇ ହୋଇ ରହିଥାଏ ।
• ରକ୍ତବାହିନୀ ପ୍ରଧାନତଃ ତିନି ପ୍ରକାରର, ଯଥା-ଧମନୀ, ଶିରା ଓ ରକ୍ତକୈଶିକ ।
• ଶିରା ଓ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତକୁ ସଞ୍ଚାଳିତ କରିବାରେ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ପମ୍ପ ପରି ଅବିରାମ ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• ପ୍ରଥମେ ଶିରା ରକ୍ତକୈଶିକ ଓ ପରେ ଛୋଟ ଶିରାଦ୍ବାରା ସେ ସମସ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ଶିରା ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରେ
• ଓ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇ ହତପିଣ୍ଡ ଆଡକ ଆସେ ।

ଶିରା ଉପରେ ଥ‌ିବା ପେଶୀର ସଂକୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣ ଯୋଗୁଁ ରକ୍ତ ଠେଲି ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆସେ । ଶିରାରେ ଏକ ବିଶେଷ ଧରଣର କପାଟିକା ରହିଥିବାରୁ ରକ୍ତ ଶିରା ମଧ୍ୟରେ ପଛକୁ ଫେରି ପାରେନାହିଁ ।

ଉଇଲିୟମ୍ ହାର୍ଭେ (William Harvey, 1578-1657) ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଡାକ୍ତର ଆମ ଶରୀରରେ ରକ୍ତ କିପରି ସଞ୍ଚାଳିତ ହୁଏ ତାହା ପ୍ରଥମେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।

→ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ (Heart) :

(i) ବାହ୍ୟ ଗଠନ :

• ମଣିଷର ବକ୍ଷଗହ୍ଵର ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ, ଦୁଇ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ମଝିରେ ଓ ମଧ୍ୟଚ୍ଛଦାର ଉପରେ ସାମାନ୍ୟ ବାମକୁ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଅବସ୍ଥିତ ।
• ଜଣେ ବୟଃପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଲମ୍ବ ପ୍ରାୟ 12 ସେ.ମି., ଓସାର ପ୍ରାୟ 9 ସେ.ମି. ଓ ଓଜନ ପ୍ରାୟ 250ରୁ 300 ଗ୍ରାମ୍ ଅଟେ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଚାରୋଟି ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ରହିଥାଏ । ଉପର ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଏଟ୍ରିୟମ୍ ବା ଅଳିନ୍ଦ (ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ) ଓ ତଳ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠକୁ ଭେଣ୍ଡ୍ରିକଲ୍ ବା ନିଳୟ (ଦକ୍ଷିଣ ବା ବାମ ନିଳୟ) କୁହାଯାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ମହାଶିରା ଓ ନିମ୍ନ ମହାଶିରା ନାମକ ଦୁଇଟି ବୃହତ୍ ରକ୍ତ ବାହିନୀ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ସହିତ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ ଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
• ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ସହ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍‌ ଶିରା ଓ ବାମ ନିଳୟ ସହ ମହାଧମନୀ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

(ii) ଅନ୍ତଃଗଠନ :

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ଅଳିନ୍ଦ-ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ ଏବଂ ପ୍ରକୋଷ୍ଠ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ ଦ୍ୱାରରେ କପାଟିକା ଲାଗିଥାଏ ।
• କପାଟିକାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରଦାକୁ ପାଖୁଡ଼ା କୁହାଯାଏ । ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ନିଳୟ ଦ୍ଵାରରେ 3 ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ଏବଂ ବାମ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ବାମ ନିଳୟ ଭିତରେ ଦୁଇ ପାଖୁଡ଼ାବିଶିଷ୍ଟ କପାଟିକା ରହିଥାଏ ।
• ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ କପାଟିକାକୁ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ରାକୃତି କପାଟିକା କୁହାଯାଏ ।
• ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟସ୍ଥିତ କପାଟିକା ନିଳୟ ଆଡ଼କୁ ଏବଂ ନିଳୟ ଓ ରକ୍ତବାହିନୀ ମଧ୍ଯସ୍ଥିତ କପାଟିକା ରକ୍ତବାହିନୀ ଆଡ଼କୁ ଖୋଲିପାରେ । ତେଣୁ ରକ୍ତ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ (Blood Circulation) :

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଗଠନ କରୁଥ‌ିବା ପେଶୀ ଶରୀରର ଅନ୍ୟ ପେଶୀଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଜନ୍ମଠାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପେଶୀ ଅନବରତ ସଙ୍କୁଚିତ ଓ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇ ସ୍ପନ୍ଦିତ ହେଉଥାଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଏକ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସ୍ପନ୍ଦନ ହାର ଏକ ମିନିଟ୍‌କୁ 72 ଥର । ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମାଂସପେଶୀକୁ ହୃତ୍‌ଧମନୀ ଓ ହୃତ୍‌ଶିରା ଦ୍ଵାରା ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ମଣିଷ ତଥା ଅନ୍ୟ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଓ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଚାରି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାରୁ ଏମାନଙ୍କର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡରେ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ଓ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ବିହୀନ ରକ୍ତର ମିଶ୍ରଣ ହୁଏନାହିଁ ।
• ମଣିଷ ଶରୀରରେ ବାମପଟର ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବା ବେଳେ, ପଟ ଅଳିନ୍ଦ ଓ ନିଳୟ ମଧ୍ୟଦେଇ ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ରକ୍ତ ସଂଚାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ଶରୀରର କୌଣସି ଅଙ୍ଗକୁ ଥରେ ରକ୍ତ

ମାଛରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ :

• ମାଛର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ଦୁଇ ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ଗୋଟିଏ ଅଳିନ୍ଦ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ନିଳୟ ରହିଥାଏ ।
• ଶରୀରରୁ ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ଗାଲି ଭିତରକୁ ଯାଏ, ଗାଲିରେ ରକ୍ତ ଦ୍ରବୀଭୂତ ଅମ୍ଳଜାନ ଆହରଣ କରେ ଓ ତାହା ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୁଏ ।
• ରକ୍ତ କେବଳ ଥରେ ମାତ୍ର ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏ ପ୍ରକାର ସଞ୍ଚାଳନକୁ ଏକକ ସଞ୍ଚାଳନ କୁହାଯାଏ ।

ବେଙ୍ଗରେ ରକ୍ତ ସଞ୍ଚାଳନ :

• ବେଙ୍ଗ ଆଦି ଉଭୟଚରରେ ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡ ତିନି ପ୍ରକୋଷ୍ଠବିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ । ଏଥ‌ିରେ ଦୁଇଟି ଅଳିନ୍ଦ ଓ ଗୋଟିଏ ନିଳୟ ରହିଥାଏ ।
• ଦକ୍ଷିଣ ଅଳିନ୍ଦରେ ଶରୀରର ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗରୁ ଅମ୍ଳଜାନବିହୀନ ଓ ବାମ ଅଳିନ୍ଦରେ ଫୁସ୍‌ଫୁସରୁ ଅମ୍ଳଜାନଯୁକ୍ତ ରକ୍ତ ପହଞ୍ଚେ । ଅଳିନ୍ଦର ସଂକୋଚନ ହେଲେ ରକ୍ତ ନିଳୟ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଥାଏ ।
  ନିଳୟର ସଂକୋଚନ ହେଲେ ମିଶ୍ରିତ ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟଦେଇ ବିଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ଚାପ(Blood Pressure):

• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣଦ୍ବାରା ରକ୍ତ, ଧମନୀ ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଥାଏ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନବେଳେ ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟକୁ ପଶିଥାଏ । ଫଳରେ ଧମନୀର କାନ୍ଥରେ ରକ୍ତର ଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ ।
• ପ୍ରସାରଣବେଳେ କିଛି ବଳକା ରକ୍ତ ଧମନୀ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ ଓ ଧମନୀ କାନ୍ଥରେ ରକ୍ତଚାପ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମିଯାଏ ।
• ରକ୍ତର ପ୍ରବାହ ଫଳରେ ଧମନୀ କାନ୍ଥରେ ଯେଉଁ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ରକ୍ତଚାପ କୁହାଯାଏ ।
• ହୃତ୍‌ପିଣ୍ଡର ସଂକୋଚନଜନିତ ଚାପକୁ ସିଷ୍ଟୋଲିକ୍ ଓ ପ୍ରସାରଣ ବେଳର ଚାପକୁ ଡାୟାଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ କୁହାଯାଏ ।
• ସାଧାରଣତଃ ଏକ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତିର ବିଶ୍ରାମ ବେଳର ସିଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ 120 ମିମି ପାରଦମାନ (120 mm Hg) ଏବଂ ଡାୟାଷ୍ଟାଲିକ୍ ଚାପ 80 ମିମି ପାରଦମାନ (80 mm Hg) ।
• ରକ୍ତଚାପ ଷ୍ଟିଗ୍‌ମ୍ୟାନୋମିଟର ସାହାଯ୍ୟରେ ମପାଯାଏ ।
• କୌଣସି କାରଣରୁ ଧମନୀ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଲେ ରକ୍ତଚାପ ବଢ଼ିଯାଏ । ଏହାକୁ ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତଚାପ (ହାଇପର୍‌ଟେନ୍‌ସନ୍ ) କୁହାଯାଏ । ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତଚାପ ହେଲେ ଧମନୀ ଫାଟିଯିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥାଏ ।

→ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା (Clotting of blood)

• ଶରୀରର କୌଣସି ସ୍ଥାନ କଟିଗଲେ ବା ଖଣ୍ଡିଆ ହୋଇଗଲେ ସେ ସ୍ଥାନରୁ ରକ୍ତ ବାହାରେ । କିଛି ସମୟ ପରେ ସେ ସ୍ଥାନରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧେ ଓ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୁଏ । ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୋଟିନ୍ ରକ୍ତଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା କାର୍ଯ୍ୟ ୟ କରିଥାଏ ।
• ଖଣ୍ଡିଆ ହୋଇ ରକ୍ତ ବାହାରିଲେ କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥବା ଅଣୁଚକ୍ରିକା ବାୟୁର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିବା ଫଳରେ କ୍ଷତସ୍ଥାନରେ ଥୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ନାମକ ଏକ ଲିପୋପ୍ରୋଟିନ୍ ସୃଷ୍ଟିହୁଏ ।
• ଏହା ରକ୍ତରେ ଥ‌ିବା କ୍ୟାଲସିୟମ୍ ଆୟନ (Catt) ତଥା ଏନ୍‌ଜାଇମ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପ୍ଲାଜ୍‌ମାରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରୋଟିନ୍ ପ୍ରୋଥ୍ରୋସ୍ପିନ୍‌କୁ ଥୁମ୍ବିନ୍ ନାମକ ଏକ ସକ୍ରିୟ ଏନ୍‌ଜାଇମ୍‌ରେ ପରିଣତ କରାଏ ।
• ଥୁମ୍ବିନ୍ ପ୍ରଭାବରେ ଫାଇବ୍ରେନୋଜେନ୍ ନାମକ ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ଲାଜ୍‌ମା-ପ୍ରୋଟିନ୍ ଫାଇବ୍ରେନ୍‌ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
• ଅଦ୍ରବଣୀୟ ଓ ତନ୍ତୁ ପରି ଥ‌ିବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍ କ୍ଷତ ସ୍ଥାନରେ ଠୁଳ ହୋଇ ସେଠାରେ ଏକ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଜାଲ ତିଆରି କରେ ।
• ଏହି ଜାଲରେ ରକ୍ତକଣିକା ଓ ଅଣୁଚକ୍ରିକା ଛନ୍ଦି ହେବାଦ୍ଵାରା ଖଣ୍ଡିଆ ସ୍ଥାନ ଉପରେ ଏକ ପତଳା ଆସ୍ତରଣ ତିଆରି ହୁଏ । ଫଳରେ କ୍ଷତରୁ ରକ୍ତ ବାହାରି ପାରେନାହିଁ ଏବଂ ରକ୍ତସ୍ରାବ ବନ୍ଦ ହୋଇଯାଏ ।

ସଂକ୍ଷେପରେ ରକ୍ତ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା :
କ୍ଷତ ଟିସୁ ଓ କୋଷ ତଥା ଭାଙ୍ଗିଥ‌ିବା ଅଣୁଚକ୍ରିକାରୁ ଜାତ ଥ୍ରୋୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ଉପସ୍ଥିତିରେ

(ଗ) ଫାଇବ୍ରେନ୍ ଜାଲ, ରକ୍ତକଣିକା →ଏବଂ ଅଣୁଚକ୍ରିକା

7. ଶିରା ଓ ଧମନୀ ଭିତରେ ରକ୍ତ ସ୍ଵାଭାବିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଜମାଟ ବାନ୍ଧି ନଥାଏ, କାରଣ କ୍ଷତ ନ ହେଲେ ପ୍ରୟୋପ୍ଲାଷ୍ଟିନ୍ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାଛଡ଼ା ରକ୍ତରେ କିଛି ପରିମାଣରେ ହିପାରିନ୍ ନାମକ ପ୍ରୋଟିନ୍ ରହିଛି ଯାହା ରକ୍ତକୁ ଜମାଟ ବାନ୍ଧିବାକୁ ଦିଏ ନାହିଁ ।

→ରକ୍ତ ଗୋଷ୍ଠୀ (Blood group)

• ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଗର ରକ୍ତ ଥାଏ । ଏହି ତଥ୍ୟ କାର୍ଲ ଲ୍ୟାଣ୍ଡଷ୍ଟେଇନର୍‌ ପ୍ରଥମେ ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ । ଏଥ‌ିପାଇଁ 1930 ମସିହାରେ ତାଙ୍କୁ ନୋବେଲ୍‌ ପୁରସ୍କାରରେ ସମ୍ମାନିତ ମଧ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ସେ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ ଯେ ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ବାହ୍ୟ ଆବରଣରେ ରହିଛି କିଛି ବିଶେଷ ପ୍ରୋଟିନ୍ । ଏହି ପ୍ରୋଟିକୁ ସେ A ଓ B ନାମରେ ନାମିତ କଲେ ।
• ଲୋହିତ ରକ୍ତକଣିକାର ଆବରଣରେ ଥ‌ିବା ଏହି ପ୍ରୋଟିନ୍‌କୁ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍ କୁହାଯାଏ । ପ୍ଲାଜମାରେ ସେହିପରି ରହିଛି ଦୁଇଟି ପ୍ରୋଟିନ୍ ଯାହାକୁ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କୁହାଯାଏ ।
• ଏଣ୍ଟିଜେନ୍ ଓ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ବିଶେଷତ୍ୱ ହେଉଛି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିବଡ଼ି କେବଳ ତାହାପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଏଣ୍ଟିଜେନ୍‌କୁ ଚିହ୍ନିପାରେ ।

ABO ରକ୍ତବର୍ଗ

• ଲୋହିତ ରକ୍ତ କଣିକା ଆବରଣରେ ଥ‌ିବା ଏଣ୍ଟିଜେନ ଏବଂ ପ୍ଲାଜମାରେ ଥିବା ଏଣ୍ଟିବଡ଼ିର ଉପସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ମଣିଷରେ ଚାରୋଟି ମୁଖ୍ୟ ରକ୍ତ ବର୍ଗ ନିରୂପିତ ହୋଇଛି ।
• ଏହି ବର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ହେଉଛି A, B, AB, O ।

Odisha State Board BSE Odisha 10th Class Maths Solutions Chapter 3 ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି Ex 3(a) Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Maths Solutions Algebra Chapter 3 ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି Ex 3(a)

Question 1.
ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛ ।
(i) 1, 2, 3, 4, …….. ଅନୁକ୍ରମରେ t₈ = …………..
(a) 6
(b) 7
(c) 8
(d) 9
ଉ-
(c) 8

(ii) 2, 4, 6, 8, …….. ଅନୁକ୍ରମରେ t₇ = …………..
(a) 12
(b) 14
(c) 16
(d) 18
ଉ-
(b) 14

(iii) – 5, – 3, – 1, 1, ……. ଅନୁକ୍ରମରେ t₁₁ = …………..
(a) 13
(b) 15
(c) 17
(d) 19
ଉ-
(b) 15

(iv) 3, 6, 9, ……… ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 3
(b) 4
(c) 5
(d) 6
ଉ-
(a) 3

(v) -4, -2, 0, 2, A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) – 2
(b) -3
(c) 2
(d) 3
ଉ-
(c) 2

(vi) 10.2, 10.4, 10.6, 10.8, …. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର t₅ = …………..
(a) 11.0
(b) 11.2
(c) 11.4
(d) 11.6
ଉ-
(a) 11.0

(vii) 2.5, 2.9, 3.3, 3.7, ….. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 1.5
(b) 1.4
(c) 0.5
(d) 0.4
ଉ-
(d) 0.4

(viii) 3, x, 9, ଏକ A.P. ହେଲେ x = …………
(a) 4
(b) 5
(c) 6
(d) 7
ଉ-
(c) 6

(ix) 1.01, 1.51, 2.01, 2.51, ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) 1
(b) 0.5
(c) 1.5
(d) 1.05
ଉ-
(b) 0.5

(x) 5, 0, -5, 10, ………. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(a) – 5
(b) 5
(c) – 10
(d) 10
ଉ-
(a) – 5

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର:
(i) 1, 2, 3, 4, …….. ଅନୁକ୍ରମର t₈ = 8
(କାରଣ ଏଠାରେ t₁ = 1, t₂ = 2, t₃ = 3, t₈ = 8)

(ii) 2, 4, 6, 8 ……. ଅନୁକ୍ରମର t = 14
(କାରଣ t₁ = 2 × 1, t₂ = 2 × 2, t₃ = 2 × 3, t₇ = 2 × 7 = 14)

(iii) -5, -3, – 1, 1 ଅନୁକ୍ରମର t₁₁ = 15
(t₁₁ = 5 + (11 – 1) 2 = -5 + 20= 15).

(iv) 3,6,9, 60 ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 3
(କାରଣ 6 – 3 = 9 – 6 = 3)

(v) -4, -2, 0, 2 ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 2
(କାରଣ -2 – (-4) = 0 -(-2) = 2)

(vi) 10.2, 10.4, 10.6, 10.8…… ରେ t₂ = 11
(କାରଣ 10.2 + (5 – 1) × 0.2 = 10.2 + 0.8 = 11)

(vii) 2.5, 2.9, 3.3, 3.7 …….. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 0.4
(କାରଣ 2.9 – 2.5 = 3.3 – 2.9 = 0.4)

(viii) 3, x, 9 ….. A.P. ହେଲେ x = 6
(କାରଣ x = \(\frac{3+9}{2}\) = \(\frac{12}{2}\) =6)

(ix) 1.01, 1.51, 2.01, 2.51, ……. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(କାରଣ 1.51 – 1.01 = 2.01 – 1.51 = 0.50)

(x) 5, 0, -5, 10, ………. A.P. ରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = …………..
(କାରଣ 0 – 5 = -5 – 0 = -5)

Question 2.
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଅନୁକ୍ରମ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଗୁଡ଼ିକ A.P, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଚିହ୍ନଟ କର :
(i) 1, 4, 7, 10, 15, 16, 19, 22
(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50
(iii) 1, 6, 11, 15, 22, 28, 34, 40
(iv) 1, 4, 7, 9, 11, 14, 17, 20
(v) – 5, -3, -1, 0, 2, 4, 6, 8
(vi) a, a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d
(vii) 0.6, 0.8, 1.0, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 2.0
(viii) -7,-4,- 1, 2, 5, 8, 11, 14
ଉ –
ନିମ୍ନଲିଖୂତ ଅନୁକ୍ରମ ମଧ୍ୟରୁ (ii), (vi) ଏବଂ (viii) ଗୁଡ଼ିକ A.P. ଅଟନ୍ତି ।

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର:
(i) 1, 4, 7, 10, 15, 16, 19, 22 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 4 – 1 ≠ 16 – 15, ଏଠାରେ ଯେକୌଣସି ପଦରୁ ତା’ର ପୂର୍ବ ପଦକୁ ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ ସମାନ ରହୁନାହିଁ ।)

(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
(କାରଣ ଏଠାରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 7 ଅଟେ ।)

(iii) 1, 6, 11, 15, 22, 28, 34, 40 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 6 – 1 ≠ 15 – 11, ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(iv) 1, 4, 7, 9, 11, 14, 17, 20 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ 4 – 1 ≠ 11 – ୨ ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(v) -5, -3, -1, 0, 2, 4, 6, 8 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ – 3 – (- 5) = 2 କିନ୍ତୁ 0 – (- 1) = 1, ଏଠାରେ d ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(vi) a, a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଅନୁକ୍ରମର t₁ = a ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d)

(vii) 0.6, 0.8, 1.0, 1.5, 1.7, 1.8, 1.9, 2.0 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ d ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମାନ ନୁହେଁ ।)

(viii) -7,-4,-1, 2, 5, 8, 11, 14 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ନୁହେଁ ।
(କାରଣ d = -4 – (-7) = -1 – (-4) = 2 – (-1) = 8 – 5 = 11 – 8 = 14 – 11 = 3)

Question 3.
ପ୍ରଶ୍ନ 2ରେ ଯେଉଁଗୁଡ଼ିକ A.P. ସେମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର ନିରୂପଣ କର ।
ସମାଧାନ :
(ii) 1, 8, 15, 22, 29, 36, 43, 50 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 8 – 1 = 15 – 8 = 7

(vi) , a + d, a + 2d, a + 3d, a + 4d, a + 5d, a + 6d, a + 7d ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = a + 4d – a – 3d = d

(viii) -7,-4,-1, 2, 5, 8, 11, 14 ଅନୁକ୍ରମଟି A.P. ଅଟେ ।
ଅନୁକ୍ରମଟିର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = – 4 – (- 7) = 3

Question 4.
ପ୍ରଥମ ପଦ a = 5 ନେଇ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ ଲେଖ ଯେପରିକି ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର
(i) d = 5
(ii) d = 4
(iii) d = 2
(iv) d =-2
(v) d=-3 ହେବ |
ସମାଧାନ :
(i) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 5, d = 5 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 5 = 10, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 5 = 15
t₄ = a + 3d = 5 + 3 × 5 = 20
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 10, 15 ଓ 20 1

(ii) a = 5, d = 4 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 4 = 9, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 4 = 13
t₄ = a + 3d = 5 + 3×4 = 17
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 9, 13 ଓ 17 !

(iii) a = 5, d = 2 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + 2 = 7, t₃ = a + 2d = 5 + 2 × 2=9
t₄ = a + 3d = 5 + 3 × 2 = 11
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 7, 9 ଓ 11 1

(iv) a = 5, d= – 2 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + (- 2) = 3, t₃ = a + 2d = 5 + 2 (- 2) = 1
t₄ = a + 3d = 5 + 3 (- 2) = – 1
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 2, – 1 ଓ – 4 ।

(v) a = 5, d = -3 ହେଲେ,
t₁ = a = 5, t₂ = a + d = 5 + (- 3) = 2, t₃ = a + 2d = 5 + 2 (- 3) = – 1
t₄ = a + 3d = 5 + 3 (- 3) = – 4
∴ A.P.ର ପ୍ରଥମ ଚାରିଗୋଟି ପଦ 5, 2, – 1 ଓ – 4 ।

Question 5.
ଏକ A.P.ର n ତମ ପଦ । ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ t₅, t₈ ଓ t₁₀ କେତେ ନିରୂପଣ କର।
(i) t_n = \(\frac{n+1}{2}\)
(ii) t_n = -10 + 2n
(iii) t_n = 10n + 5
(iv) t_n = 4n – 6
ସମାଧାନ :
(i) ଏକ A.P. ର t_n = \(\frac{n+1}{2}\)
t₅ = \(\frac{6+1}{2}=\frac{6}{2}=3\)

t₈ = \(\frac{8+1}{2}=\frac{9}{2}=4.5\)

t₁₀ = \(\frac{10+1}{2}=\frac{11}{2}=5.5\)

(ii) t_n = -10 + 2n
t₅ = -10 +2 × 5
= – 10 + 10 = 0,

t₈ = -10 + 2 × 8
= -10 + 16 = 6

t₁₀ = -10 + 2 × 10
= 10 + 20= 10

(iii) t_n = 10n + 5
t₅ = 10 × 5 + 5 = 55,
t₈ = 10 × 8+ 5 = 85,
t₁₀ = 10 x 10 + 5 = 105

(iv) t_n = 4n – 6,
t₅ = 4 × 5 – 6
= 20 – 6 = 14

t₈ = 4 × 8 – 6
= 32 – 6 = 26

t₁₀ = 4 × 10 – 6
= 40 – 6 = 34

Question 6.
ନିମ୍ନଲିଖୂ A.P. ଗଠନ କର (କେବଳ ଦ୍ବିତୀୟ, ତୃତୀୟ ଓ ଚତୁର୍ଥ ପଦ ତ୍ରୟ ଆବଶ୍ୟକ) ଯେଉଁଠାରେ :
(i) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 4, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d =3
(ii) ପ୍ରଥମ ପଦ a = -8, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = – 2
(iii) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 7, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = – 4
(iv) ପ୍ରଥମ ପଦ a = 10, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 5
(v) ପ୍ରଥମ ପଦ a = \(\frac{1}{2}\), ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = \(\frac{3}{2}\)
(vi) ପ୍ରଥମ ପଦ a = \(\frac{1}{2}\), ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = -1
ସମାଧାନ :
(i) ଏକ A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ a = 4, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର d = 3
t₂ = a + d = 4 + 3 = 7,
t₃ = a + 2d = 4 + 2 × 3 = 10
t₄= a + 3d = 4 + 3 × 3 = 13

(ii) a = -8, d = -2
t₂ = a + d = -8 + (- 2) = – 10
t₃ = a + 2d = – 8 + 2 × (- 2) = – 8 – 4 = – 12
t₄ = a + 3d = -8 + 3 (- 2) = – 8 – 6=-14

(iii) a = 7, d=-4
t₂ = a + d = 7+ (- 4) = 3,
t₃ = a + 2d = 7 + 2 (- 4) = 7 – 8 = -1
t₄ = a + 3d = 7+ 3 (- 4) = 7 – 12 = – 5

(iv) a = 10, d = 5
t₂ = a + d = 10 + 5 = 15,
t₃ = a + 2d = 10 + 2 × 5 = 20
t₄ = a + 3d = 10 + 3 × 5 = 10 + 15 = 25

(v) a = \(\frac{1}{2}\), d = \(\frac{3}{2}\)
t₂ = a + d = \(\frac{1}{2}+\frac{3}{2}=\frac{4}{2}=2\)
t₃ = a + 2d = \(\frac{1}{2}+2 × \frac{3}{2}=\frac{1}{2}+3=\frac{7}{2}\)
t₄ = a + 3d = \(\frac{1}{2}+3 × \frac{3}{2}=\frac{1}{2}+\frac{9}{2}=\frac{10}{2}=5\)

(vi) a = \(\frac{1}{2}\), d = -1
t₂ = a + d = \(\frac{1}{2}-1=-\frac{1}{2}\)
t₃ = a + 2d = \(\frac{1}{2}+2(-1)=\frac{1}{2}-2=\frac{1-4}{2}=\frac{-3}{2}\)
t₄ = a + 3d = \(\frac{1}{2}+3(-1)=\frac{1}{2}-3=\frac{1-6}{2}=\frac{-5}{2}\)

Question 7.
ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ୍ ବା ଠିକ୍ ଲେଖ ।
(a) 1, 2, 3, 4 ……. ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ।
(b) 1, – 1, 1, -1, -1, ……. ଅନୁକ୍ରମଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ଅଟେ ।
(c) 2, 1, – 1, – 2 ସଂଖ୍ୟା ଚାରିଗୋଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ବିଦ୍ୟମାନ ।
(d) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର t = n – 1, ତାହା ଏକ A.P. ଅଟେ ।
(e) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\) ତାହା A.P. ଅଟେ ।
(f) ଯଦି କୌଣସି ତ୍ରିଭୁଜର କୋଣ ତ୍ରୟର ପରିମାଣର ଅନୁପାତ 2 : 3 : 4 ହୁଏ, ତେବେ କୋଣତ୍ରୟର ପରିମାଣ ଗୋଟିଏ A.P. ଗଠନ କରିବେ ।
(g) ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଟିଏ A.P.ରେ ରହିପାରିବେ ।
(h) ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନେ A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
(i) 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ଏକ A.P. ଅଟନ୍ତି ।
(j)5, x, ୨ ସଂଖ୍ୟାତ୍ରୟ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିଲେ x = 6 I
ଉ –
(a) ଠିକ୍, (b) ଭୁଲ୍, (c) ଭୁଲ୍, (d) ଠିକ୍, (e) ଠିକ୍, (f) ଭୁଲ୍, (g) ଭୁଲ୍, (h) ଭୁଲ୍, (i) ଠିକ୍, (j) ଭୁଲ

ବ୍ୟାଖ୍ୟା ସହ ଉତ୍ତର :
(a) 1, 2, 3, 4 ………. ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । (ଠିକ୍)
(କାରଣ ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = 1)
(b) 1, – 1, 1, – 1, ……. ଅନୁକ୍ରମଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତି ଅଟେ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ ଏହି ଅନୁକ୍ରମର ଓଁ ସମାନ ନୁହେଁ ।)
(c) 2, 1, – 1, – 2 ସଂଖ୍ୟାଟି ଚାରିଗୋଟି ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ବିଦ୍ୟମାନ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ 1 – 2 = -1, -1 – 1 = -2 ଏଠାରେ d ଅସମୀନ)
(d) t = n – 1 ଏକ A.P. ଅଟେ । (ଠିକ୍)
(କାରଣ ଅନୁକ୍ରମର ସାଧାରଣ ପଦ t_n = n – 1)
(e) ଯେଉଁ ଅନୁକ୍ରମର S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\) ତାହା A.P. ଅଟେ । (ଠିକ୍)
(f) ଯଦି କୌଣସି ତ୍ରିଭୁଜର କୋଣ ତ୍ରୟର ପରିମାଣର ଅନୁପାତ 2 : 3 : 4 ହୁଏ, ତେବେ କୋଣତ୍ରୟର ପରିମାଣ ଗୋଟିଏ A.P. ଗଠନ କରିବେ । (ଠିକ୍)
(କାରଣ କୋଣତ୍ରୟ 40°, 60°, 80° ଏହା A.P. ଅଟେ ।)
(g) ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଗୋଟିଏ A.P.ରେ ରହିପାରିବେ । (ଭୁଲ୍)
(କାରଣ 3, 4, 5; 6, 8, 10 ଇତ୍ୟାଦି ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁ; କିନ୍ତୁ ଯେକୌଣସି ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜ ପାଇଁ ଠିକ୍ ନୁହେଁ ।)
(h) ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନେ A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । (ଭୁଲ୍)
(3, 5, 7, 9 A.P. ଗଠନ କରନ୍ତି ।)
(i) 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ଏକ A.P. ଅଟନ୍ତି । (ଠିକ୍)
(କାରଣ 5, 10, 15, 20 A.P. ଅଟନ୍ତି ।)
(j) 5, x, ୨ A.P. ରେ ରହିଲେ x = 6 । (ଭୁଲ୍) ( କାରଣ x = \(\frac{9+5}{2}=\frac{14}{2}=7\)

‘ଖ’ ବିଭାଗ

Question 8.
(a) 1 + 2 + 3 + ….. ରେ S₃₀ କେତେ ?
(b) 1 + 3 + 5 + …….. ରେ S₁₀ କେତେ ?
(c) 2 + 4 + 6 + …….ରେ S₁₅ କେତେ ?
(d) 1 – 2 + 3 – 4 + ….. ରେ S₃₀ କେତେ ?
(e) 1 – 2 + 3 – 4 + …….. ରେ S₄₁ କେତେ ?
(f) 1 + 1 + 2 + 2 + 3 + 3 ……… ରେ S₁₇ କେତେ ?
(g) 1 + 2 + 3 + 2 + 3 + 4 + 3 + 4 + 5 ….. ରେ S₃₉ କେତେ ?
(h) -7 – 10 – 13 – ……… ରେ S₂₁ କେତେ ?
(i) 10 + 6 + 2 + ……. ରେ S₁₅ କେତେ ?
(j) 20 + 9 – 2 + …….. ରେ S₂₅ କେତେ ?
(k) n + (n – 1) + (n – 2) + ……… ରେ S_n କେତେ ?
(l) \(5+4 \frac{1}{3}+3 \frac{2}{3}\) + ……… ରେ S₂₀ କେତେ ?
ସମାଧାନ :
(a) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 1, d= 3 – 2 = 2 – 1 = 18 ଓ n = 30
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
S₃₀ = \(\frac{30}{2}\) {2.1 + (30 – 1) .1} = 15(2 + 29) = 15 × 31 = 465

(b) ଏଠାରେ a = 1, d= 3 – 1 = 5 – 3 = 2, n = 10
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
⇒ S₁₀ = \(\frac{10}{2}\) {2.1 + (10 – 1) 2} = 15(2 + 29) = 5 × 20 = 100

(c) ଏଠାରେ a = 2, d= 4 – 2 = 6 – 4 = 2, n = 15
S₁₅ = \(\frac{15}{2}\) {2 × 2 + (15 – 1) 2} = \(\frac{15}{2}\)(4 + 28) = 15 × 16 = 240

(d) 1 – 2 + 3 – 4 + ……… S₃₀
ଦତ୍ତ ଅନୁକ୍ରମଟି A.P.ରେ ନାହିଁ ।
ଦୁଇଟି ପଦକୁ ଗୋଟିଏ ପଦରେ ପରିଣତ କଲେ ଏହା ଅନୁକ୍ରମ ହେବ ଓଏହା S₁₅ ହେବ ।
= (1 – 2) + (3 – 4) + (5 – 6) + ……… (29 – 30)
= (- 1) + (- 1) + (- 1) + ………. = -1 × 15 = -15

(e) 1 – 2 + 3 – 4 + ……… ରେ S₄₁
ପଦସଂଖା 41 ହେତୁ ଅନୁକ୍ରମଟି
(1 – 2) + (3 – 4) + ……. (39 – 40) + 41
= ( – 1 ) + ( – 1) + (- 1) + ……. S₂₀ + 41 = -20 + 41 = 21

(f) 1 + 1 + 2 + 2 + 3 + 3 ……… ରେ S₁₇ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯିବ ।
= (1 + 2 + 3 + ……. + 9) + (1 + 2 + 3 + ……. + 8)
= \(\frac{9×10}{2}+\frac{8×9}{2}\) (∵ Sn = \(\frac{n(n-1)}{2}\))
= 9 × 5 + 4 × 9 = 45 + 36 = 81

(g) 1 + 2 + 3 + 2 + 3 + 4 + 3 + 4 + 5 ….. ରେ S₃₉ କେତେ ?
ତିନୋଟି ପଦକୁ ଗୋଟିଏ ପଦରେ ପରିଣତ କଲେ, 39ଟି ପଦ \(\frac{39}{3}\) = 13ଟି ପଦ ହେବ ।
(1 + 2 + 3) + (2 + 3 + 4) + (3 + 4 +5) ………. ରେ S₁₃
6 + 9 + 12 + ……. ରେ S₁₃
= \(\frac{13}{2}\) {2 × 6 + (13 – 1) 3} = \(\frac{13}{2}\) {12 + 36} = \(\frac{13}{2}\) × 48 = 13 × 24 = 312

(h) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = – 7, d = -10 – (-7) = – 10 + 7 = – 3, n = 21
S₂₁ = \(\frac{21}{2}\) {2 · (- 7) + (21 – 1) (- 3)}
= \(\frac{21}{2}\) { – 14 – 60} = = \(\frac{21}{2}\) { -74) = 21 × (-37) =-777

(i) ଏଠାରେ a = 10, d = 6 – 10 = 2 – 6 = – 4, n = 15
S₁₅ = \(\frac{15}{2}\) {2 × 10 + (15 – 1) (- 4)}
= \(\frac{15}{2}\) {20+ (-56)} = \(\frac{15}{2}\) × -36 = 15 × (-18) = -270

(j) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 20, d = 9 – 20 = -2 – 9 = – 11, n = 25
S₂₅ = \(\frac{25}{2}\) {2 × 20+ (25 – 1) (- 11)}
= \(\frac{25}{2}\) {40 + 24 × (-11)} = \(\frac{25}{2}\) (40 – 264)
= \(\frac{25}{2}\) × – 224 = 25 × (- 112) = – 2800

(k) ଏଠାରେ a = n, d = (n – 1) – n = -1, n = n
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{n}{2}\) {2n + (n – 1)(-1)}
=\(\frac{n}{2}\) (2n – n + 1) = \(\frac{n}{2}\) (n + 1)

(l) ଏଠାରେ a = 5, d = \(4 \frac{1}{3}-5=\frac{13}{3}-5=\frac{13-15}{3}=-\frac{2}{3}\), n = 20
S₂₀ = \(\frac{20}{2}\) {2 × 5 + (20 – 1) (-3)} [∵ S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}]
= 10 {10 – \(\frac{38}{3}\)} = 10 (\(\frac{30-38}{3}\)) = 10 × \(\frac{-8}{3}\) = \(\frac{-80}{3}\) = \(-26 \frac{2}{3}\)

Question 9.
(a) ଯଦି a = 3, d = 4, n = 10, ତେବେ S_n କେତେ ?
(b) ଯଦି a = – 5, d = – 3, ତେବେ S₁₇ କେତେ ?
(c) ଯଦି t_n = 2n – 1, ତେବେ ପ୍ରଥମ 5ଟି ପଦ ଲେଖ ।
(d) ଯଦି t_n = 3n + 2, S₆₁ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(e) ଯଦି t_n = 3n – 5, ତେବେ S₅₀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(f) ଯଦି t_n = 2 – 3n, ତେବେ S_n ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(g) ଯଦି S_n = n², ତେବେ t₁₅ କେତେ ?
(h) ଏକ A.P.ର a = 3, d = 4, S_n = 903, ତେବେ n କେତେ?
(i) ଏକ A.P. ର d = 2, S₁₅ = 285, ତେବେ a କେତେ?
(j) ଏକ A.P. ର t₁₅ = 30, t₂₀ = 50, ତେବେ S₁₇ କେତେ?
ସମାଧାନ :
MBD
(a) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = 5, d = 4, n = 10
S₁₀ = \(\frac{10}{2}\) {2 × 3 + (10 – 1) 4} = 5 {6 + 36} = 5 × 42 = 210

(b) S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
ଏଠାରେ a = -5, d = -3, n = 17
S₁₇ = \(\frac{17}{2}\) {2 × (-5) + (17 – 1) (-3)} = \(\frac{17}{2}\) {-10 – 48} = \(\frac{17}{2}\) × (-58) = 17 × (-29) = – 493

(c) t_n = 2n – 1,
t₁ = a = 2 × 1 – 1 = 2 – 1 = 1
t₂ = a = 2 × 2 – 1 = 4 – 1 = 3,
t₃ = a = 2 × 3 – 1 = 6 – 1 = 5,
t₄ = a = 2 × 4 – 1 = 8 – 1 = 7,
t₅ = a = 2 × 5 – 1 = 10 – 1 = 9,

(d) t_n = 3n + 2
t₁ = a = 3 × 1 + 2 = 5
t₂ = a = 3 × 2 + 2 = 8
t₃ = a = 3 × 3 + 2 = 11
ଏଠାରେ a = 5, d = 8 – 5 = 11 – 8 = 3, n = 61
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
S₆₁ = \(\frac{61}{2}\) {2 × 5+ (61 – 1) 3} = \(\frac{61}{2}\) {10 + 180} = 61 × 95 = 5795

(e) t_n = 3n – 5
t₁ = 3 × 1 – 5 = -2
t₂ = 3 × 2 – 5 = 1
t₂ = 3 × 3 – 5 = 4
a = -2, d = 1 – (- 2) = 4 – 1 = 3, n = 50
S₅₀ = \(\frac{50}{2}\) {2 × (-2) + (50 – 1) 3} = 25 × (- 4 + 147) = 25 × 143 = 3575

(f) t_n = 2 – 3n
t₁ = 2 – 3 × 1 = – 1
t₂ = 2 – 3 × 2 = -4
t₃ = 2 – 3 × 3 = -7 ଇତ୍ୟାଦି
ଏଠାରେ a = -1, d= – 4 – (- 1) = -7 – (- 4) = -3
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{n}{2}\) (2 × (- 1) + (n – 1) (- 3)}
= \(\frac{n}{2}\) (-2 – 3n + 3} = \(\frac{n}{2}\) (1 – 3n)

(g) t_n = S_n – S_n-1
S_n = n², S₁₅ = 15², S₁₄ = 14²
t₁₅ = S₁₅ – S₁₄ = 15² – 14² = 225 – 196 = 29

(h) ଏକ A.P.ର a = 3, d = 4, S_n = 903

∴ n = 2

(i) A.P.ର d = 2, S₁₅ = 285, n = 15

(j) ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
t₁₅ = 30 ⇒ a + (15 – 1) d = 30 ⇒ a + 14d = 30 …(i)
t₂₀ = 50 ⇒ a + (20 – 1) d = 50 ⇒ a + 19d = 50 …(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ

d ର ମାନ ସମୀକରଣ (i)ରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ
a + 14d = 30 = a + 14 × 4 = 30
= a + 56 = 30 = a = 30 – 56 = -26
S₁₇ = \(\frac{17}{2}\) {-52 + (17 – 1)4} = \(\frac{17}{2}\) {-52 + 64}= \(\frac{17}{2}\) × 12 = 17 × 6 = 102

Question 10.
(i) ‘ଓଲଟାଇ ମିଶାଇବା କୌଶଳରେ’ ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(a) 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।
(b) 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।
(c) 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟା ।

(ii) 1, 2, 3, …….. ଅନୁକ୍ରମର।
(a) S₂₀ ନିଶ୍ଚୟ କର (b) S₅₀ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(iii) 32 ଠାରୁ 85 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(iv) 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
(v) 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
(i) (a) 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା = 105
ମନେକର 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

∴ 1 ଠାରୁ 105 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = 5565

(b) 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ମୋଟ ସଂଖ୍ୟା = 93 – 24 = 69
ମନେକର 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

∴ 25 ଠାରୁ 93 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି = 4071

(c) 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା = 222 – 110 = 112
ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ = S

⇒ 2S = 333 × 112 ⇒ S = \(\frac{333×112}{2}\) = 333 × 56 = 18648
∴ ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି = 18648

(ii) S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\)

(a) 1, 2, 3 ଅନୁକ୍ରମର S₂₀ = \(\frac{20×21}{2}\) = 10 × 21 = 210

(b) S₅₀ = \(\frac{50×51}{2}\) = 25 × 51 = 1275

(iii) S = 32 +33 +34 …….. + 85
ଏଠାରେ a = 32, d = 33 – 32 = 1, n = 85 – 31 = 54
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{54}{2}\) {2 × 32 + (54 – 1) × 1}
= 27 × {64 +53} = 27 × 117 = 3159
∴ ମନେକର 111 ଠାରୁ 222 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗଣନ ସଂଖ୍ୟାର ସମଷ୍ଟି 3159।

(iv) S_n = \(\frac{n(n-1)}{2}\)
100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି
S = 2 + 4 + 6 + 8 …… + 98
= 2 (1 + 2 + 3 + 4 ……. + 49)
= 2 × \(\frac{49 (49 + 1)}{2}\) = \(\frac{49×50}{2}\) = 49 × 50 = 2450
∴ 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି = 2450

(v) 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି
S = 1 + 3 + 5 + 7 ……. + 149
ଏଠାରେ a = 1, d = 3 – 1 = 5 – 3 = 2
t_n = 149
⇒ a + (n – 1) d = 149 ⇒ 1 + (n – 1) 2 = 149
⇒ n – 1 = \(\frac{149 – 1}{2}=\frac{148}{2}=74\) ⇒ n = 74 + 1 = 75
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{75}{2}\) {2 × 1 + (75 – 1) 2}
= \(\frac{75}{2}\) {2 + 148} = \(\frac{75×150}{2}\)
= 75 × 75 = 5625
∴ 150 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ଅଯୁଗ୍ମ ସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି 5625 ।

Question 11.
ଯେଉଁ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମ ପଦ 17 ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର – 2 ତାହାର କେତୋଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି 72 ହେବ ? ଏହାର ଦୁଇଟି ଉତ୍ତର ମିଳିବାର କାରଣ ଲେଖ ।
ସମାଧାନ :
ଏକ ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମ ପଦ (a) = 17, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର (d) = – 2
ମନେକର nଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି 72 ।
⇒ S_n = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = 72
⇒ \(\frac{n}{2}\) {2 × 17 + (n – 1) × (- 2)} = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) {34 – 2n + 2} = 72
⇒ \(\frac{n}{2}\) {36 – 2n } = 72 ⇒ \(\frac{n}{2}\) × 2 (18 – 2n) = 72
⇒ 18n – 2n² – 72 = 0 ⇒ -2 (n² – 18n + 72) = 0
⇒ n² – 18n + 72 = 0 ⇒ n² – 12n – 6n + 72 = 0
⇒ n (n – 12) – 6 (n – 12) = 0 ⇒ (n – 6) (n – 12) = 0
n = 6 ବା n = 12
t₇ = a + (7 – 1) d = 17 + 6 (- 2) = 17 – 12 = 5
t₈ = a + (8 – 1) d = 17 + 7 (- 2) = 17 – 14 = 3
t₉ = a + (9 – 1) d = 17 + 8 (- 2) = 17 – 16 = 1
t₁₀ = a + (10 – 1) d = 17 + 9 (- 2) = 17 – 18 = – 1
t₁₁ = a + (11 – 1) d = 17 + 10 (- 2) = 17 – 20 = -3
t₁₂ = a + (12 – 1) d = 17 + 11 (- 2) = 17 – 22 = -5
∴ t₇ + t₁₁ ………. + t₁₂ = (5 + 3 + 1) – (1 + 3 + 5) = 0
∴ ସପ୍ତମ ପଦରୁ ଦ୍ଵାଦଶ ତମ ପଦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକର ଯୋଗଫଳ 0 ହୋଇଥିବାରୁ
ପ୍ରଥମ 6ଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି = ପ୍ରଥମ 12 ଟି ପଦର ସମଷ୍ଟି
ତେଣୁ ଆମେ ଦୁଇଟି ଉତ୍ତର ପାଇଲୁ ।

Question 12.
(i) ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ତିନୋଟି ରାଶିର ଯୋଗଫଳ 18 ଏବଂ ଗୁଣଫଳ 192 ହେଲେ, ସଂଖ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
(ii) ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ଛଅଟି ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦଦ୍ୱୟର ଯୋଗଫଳ 16 ଏବଂ ମଧ୍ୟ ପଦଦ୍ୱୟର ଗୁଣଫଳ 63 ହେଲେ, ପଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
(i) ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ପଦତ୍ରୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ ପଦତ୍ରୟର ଯୋଗଫଳ = 18
⇒ a – d + a + a + d = 18 ⇒ 3a = 18 ⇒ a = \(\frac{18}{3}\) ⇒ a = 6.
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) × a (a + d) = 192 ⇒ a (a² – d²) = 192
⇒ 6 {(6)² – d²} = 192 ⇒ 36 – d² = \(\frac{192}{6}\) = 32
⇒ d² = 32 – 36 = -4 ⇒ d² = 4 ⇒ d= ±√4⇒ d = ±2
a = 6 ଓ d = 2 ହେଲେ A.P. ର ପଦତ୍ରୟ a – d = 6 – 2 = 4
a = 6 ଏବଂ a + d = 6 + 2 = 8
a = 6 ଓ d = – 2 ହେଲେ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ a – d = 6 – (-2) = 6 + 2 = 8
a = 6, a – d = 6 + (- 2) = 6 – 2 = 4
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 4, 6, 8 ବା 8, 6, 4 ।

(ii) ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ଛଅଟି ପଦ a – 5d, a – 3d, a – d, a + d, a + 3d, a + 5d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – 5d + a + 5d = 16 ⇒ a = \(\frac{16}{2}\) = 8
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) × (a + d) = 63
⇒ (a² – d²) = 63 ⇒ 64 – d² = 63
⇒ d² = 1 ⇒ d = ± √1 = ±1
a = 8 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – 5d = 8 – 5 = 3, a – 3d = 8 – 3 = 5,
a – d = 8 – 1 = 7, a + d = 8 + 1 = 9, a + 3d = 8 + 3 = 11, a + 5d = 8+ 5 = 13,
a = 8 ଓ d = -1 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – 5d = 8 – 5 (-1) = 8 + 5 = 13, a – 3d = 8 – 3 (- 1)
= 8 + 3 = 11, a – d = 8 – (- 1) = 9
a + d = 8+ (-1) = 7, a + 3d = 8 + 3 (- 1) = 8 – 3 = 5
a + 5d = 8 +5(-1) = 8 – 5 = 3
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 3, 5, 7, 9, 11, 13 ବା 13, 11, 9, 7, 5, 3 ।

Question 13.
ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ତିନୋଟି ପଦର ଯୋଗଫଳ 21 ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ 155; ପଦଗୁଡ଼ିକ କେତେ ?
ସମାଧାନ :
ମନେକର ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ପଦ a + d, a, a + 3d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 21 ⇒ 3a = 21 ⇒ a = \(\frac{21}{3}\) = 7
ପୁନଶ୍ଚ a (a – d)² + a² + (a + d)² = 155 ⇒ a² + (a – d)² + (a + d)² = 155
⇒ a² + 2 (a² + d²) = 155 ⇒ 7² + 2 (7² + d²) = 155
⇒ 2 (49 + d²) = 155 – 49 = 106 ⇒ 98 + 2d² = 106
⇒2d² = 106 – 98 ⇒ d² = \(\frac{8}{2}\) = 4 ⇒ d = = ±√4 = ±2
a = 7 ଓ d = 2 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – d = 7 – 2 = 5, a = 7, a + d = 7 + 2 = 9
a = 7 ଓ d = -2 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ a – d = 7 – (- 2) = 7 + 2 = 9,
a = 7, a + d = 7 + (- 2) = 7 – 2 = 5
∴ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମର ପଦତ୍ରୟ 5, 7, 9 ବା 9, 7, 5 ।

Question 14.
ଗୋଟିଏ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁଗୁଡ଼ିକର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଥିଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, ସେମାନଙ୍କର ଅନୁପାତ 3 : 4 : 5 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଏକ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ମନେକର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, (a – d)² + a² = (a + d)² ⇒ (a + d)² – (a – d)² = a²
⇒ (a + d + a + d) (a + d – a + d) = a² ⇒ 2 × 2d = a² ⇒ a = 4d
⇒ ସମକୋଣୀ ତ୍ରିଭୁଜର ବାହୁତ୍ରୟର ଦୈର୍ଘ୍ୟ, a – d = 4d – d = 3d, a = 4d,
a + d = 4d + d = 5d
ବାହୁଗୁଡ଼ିକର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ଅନୁପାତ = 3d : 4d : 5d = 3 : 4 : 5 (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 15.
100 ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଏବଂ 5 ଦ୍ୱାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର 100 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଏବଂ 5 ଦ୍ବାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = S
S = 5 + 10 + 15 ……… + 95
ଏଠାରେ a = 5, d = 5, n = \(\frac{95}{5}\) = 19
S_n = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d}
= \(\frac{19}{2}\) {2 × 5+ (19 – 1) 5} = \(\frac{19}{2}\) (10 + 90) = \(\frac{19}{2}\) × 100 = 19 × 50 = 950
∴ ନିର୍ଦେୟ ଯୋଗଫଳ = 950

Question 16.
200 ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ଓ 3 ଦ୍ଵାରା ଅବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ବସଂଖ୍ୟାମାନଙ୍କର ଯୋଗଫଳ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର 1 ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି 200ରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ = S₁
S₁ = 1 + 2 + 3 + 4 ……. + 199 = \(\frac{199×200}{2}\) = 199 × 100 = 19900
ପୁନଶ୍ଚ 200 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର 3 ଦ୍ଵାରା ବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ
S₂ = 3 + 6 + 9 ………. + 198
ଏଠାରେ a = 3, d = 6-3 = 3, n = \(\frac{198}{3}\) = 66
S₂ = \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = \(\frac{66}{2}\) {2 × 3 + (66 – 1) × 3}
= 33 {6 + 65 × 3) = 33 × (6 + 195) = 33 × 201 = 6633
200 ଠାରୁ କ୍ଷୁଦ୍ରତର 3 ଦ୍ଵାରା ଅବିଭାଜ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧନାତ୍ମକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଂଖ୍ୟାର ଯୋଗଫଳ
= S = S₁ – S₂ = 19900 – 6633 = 13267

Question 17.
15 କୁ ଏପରି 3 ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କର ଯେପରିକି ସେମାନେ ଏକ ସମାନ୍ତର ଅନୁକ୍ରମରେ ରହିବେ ଓ ସେମାନଙ୍କର ଗୁଣଫଳ 120 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
15କୁ ଏପରି ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯିବ ଯେପରି ସେମାନେ A.P.ରେ ରହିବେ ।
ମନେକର ସଂଖ୍ୟା ତ୍ରୟ a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 15 ⇒ 3a = 15 ⇒ a = 5
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) a (a + d) = 120
⇒ 5 (5² – d²) = 120 ⇒ 25 – d² = \(\frac{120}{5}\) ⇒ d² = 25 – 24
⇒ d² = 1 = d = +1
a=5 ଓ d = 1 ହେଲେ a – d = 5 – 1 = 4, a = 5, a + d = 5 + 1 = 6
a = 5 ଓ d = -1 ହେଲେ a – d = 5 – (- 1) = 5 + 1 = 6, a= 5,
a + d = 5 + (- 1) = 5 – 1= 4
∴ ସଂଖ୍ୟାତ୍ରୟ 4, 5, 6 ବା 6, 5,4 ।

Question 18.
A.P. ରେ ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ପଦର ଯୋଗଫଳ 15 ଏବଂ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦଦ୍ୱୟର ବର୍ଗର ଯୋଗଫଳ 58 ହେଲେ ପଦତ୍ରୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P. ରେ ଥ‌ିବା ପଦ ତିନୋଟି a – d, a, a + d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – d + a + a + d = 15 ⇒ 3a = 15 ⇒ a = \(\frac{15}{3}\) = 5
ପୁନଶ୍ଚ (a – d)² + (a + d)² = 58 ⇒ 2 (a² + d²) = 58
⇒ 5²+ d² = \(\frac{58}{2}\) ⇒ d² = 29 – 25 = 4 ⇒ d = ± √4 = ±2
a = 5 ଓ d = 2 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – d = 5 – 2 = 3, a = 5, a + d = 5 + 2 = 7 ̧
a = 5 ଓ d = -2 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – d = 5 – (- 2) = 5 + 2 = 7, a = 5,
a + d = 5 + (-2) = 3 ।
∴ A.P.ର ପଦତ୍ରୟ 3, 5, 7 ବା 7, 5, 3 ।

Question 19.
A.P. ରେ ଥିବା ଚାରୋଟି ପଦ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରାନ୍ତ ପଦ ଦ୍ଵୟର ଯୋଗଫଳ 8 ଏବଂ ମଧ୍ୟ ପଦ ଦ୍ଵୟର ଗୁଣଫଳ 15 ହେଲେ ପଦଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର କର ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ରେ ଥ‌ିବା ଚାରୋଟି ପଦ a – 3d, a – d, a + d ଓ a + 3d ।
ପ୍ରଶ୍ନନୁସାରେ, a – 3d + a + 3d = 8⇒ 2a = 8 ⇒ a = \(\frac{8}{2}\) = 4
ପୁନଶ୍ଚ (a – d) (a + d) = 15 ⇒ a² – d² = 15 ⇒ 4² – 15 = d²
⇒ d² = 16 – 15 = 1 ⇒ d = ±√1 = ±1
a = 4 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – 3d = 4 – 3 (1) = 4 – 3 = 1
a – d = 4 – 1 = 3, a + d = 4 + 1 = 5
a + 3d = 4 + 3 · 1 = 4 + 3 = 7
a =4 ଓ d = 1 ହେଲେ ପଦତ୍ରିୟ a – 3d = 4 – 3 (-1) = 4 + 3 = 7,
a – d = 4 – (-1) = 4 + 1 = 5,
a + d = 4 + (-1) = 3 ଏବଂ a + 3d = 4 + 3 (- 1) = 4 – 3 = 1
∴ A.P.ର ଥ‌ିବା ପଦତ୍ରୟ 1, 3, 5, 7 ବା 7, 5, 3, 1 ।

Question 20.
A.P. ରେ ଥ‌ିବା ତିନୋଟି ରାଶିମାଳାର n ସଂଖ୍ୟକ ପଦମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି S₁ S₂ ଏବଂ S₃ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଶିମାଳାର ପ୍ରଥମ ପଦ 1 ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର ଯଥାକ୍ରମେ 1, 2, 3 ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, S₁ + S₃ = 2S₂ ।
ସମାଧାନ :
A.P. ରେ ଥିବା ତିନୋଟି ରାଶିମାଳାର n ସଂଖ୍ୟକ ପଦମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି S₁ S₂ ଏବଂ S₃ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଶିମାଳାର ପ୍ରଥମ ପଦ = a
ପ୍ରଥମ ରାଶିମାଳାର d = 1, ଦ୍ୱିତୀୟ ରାଶିମାଳାର d = 2, ତୃତୀୟ ରାଶିମାଳାର d = 3
S₁ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 1} = \(\frac{n}{2}\) (n + 1)
S₂ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 2} = n²
ଏବଂ S₃ = \(\frac{n}{2}\) {2 ×1 + (n – 1) 3} = \(\frac{n}{2}\) (3n – 1)
L.H.S. = S₁ + S₃ = \(\frac{n}{2}\) (n + 1) + \(\frac{n}{2}\) (3n – 1)
= \(\frac{n}{2}\) {n + 1 + 3n – 1}
R.H.S. = 2S₂ = 2 × n² = 2n²
∴ L.H.S = R.H.S. (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 21.
ଏକ A.P. ର p-ତମ, ୟୁ-ତମ ଏବଂ r-ତମ ପଦଗୁଡ଼ିକର ମାନ ଯଥାକ୍ରମେ a, b ଏବଂ c ହେଲେ ପ୍ରମାଣ 6, a (q – r) + b (r -p) + c (p – q) = 0 |
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P. ର ପ୍ରଥମ ପଦ = x, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
t = x + (p – 1) d = a ……… (i)
t = x + (q – 1) d = b ……… (ii)
t = x + (r – 1) d = c …….(iii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,

⇒ d (p – q) = a – b ⇒ d = \(\frac{a – b}{p – q}\) …… (iv)
ସେହିପରି (ii)ରୁ (iii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ ଆମେ ପାଇବା d = \(\frac{b – c}{q – r}\) …… (v)
ସମୀକରଣ (iv) ଓ (v) ରୁ ⇒ \(\frac{a – b}{p – q}=\frac{b – c}{q – r}\) ⇒ (a – b) (q- r) = (b -c) (p – q)
⇒ a (q – r) – b(q – r) = b(p – q) – c (p – q)
⇒ a (q – r) – b(q – r) = b (p – q) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(q – r + p – q) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(p – r) + c (p – q) = 0
⇒ a (q – r) – b(r – p) + c (p – q) = 0 (ପ୍ରମାଣିତ)
ବି.ଦ୍ର. : (i) ରୁ a = x + (p – 1)d
∴ a(q – r) = x (q – r) + (p – 1) (q – r)d
ସେହିପରି b(r- p) = x (r – p) + (q – 1) (r – p)d ଏବଂ
c (p – q) = x (p – q) + (r – 1) (p – q) d
ଯୋଗକଲେ a (q – r) + b (r- p) + c (p -q) = 0 ପାଇବା

Question 22.
ତିନୋଟି ସଂଖ୍ୟା a, b, ୯ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ସଂଖ୍ୟା ତ୍ରୟ ମଧ୍ୟ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ ।
(i) \(\frac{1}{bc},\frac{1}{ca},\frac{1}{ab}\)
(ii) b+c, c + a, a + b
(iii) b+c-a, c + a-b, a + b-c
(iv) \(\frac{1}{a}(\frac{1}{b}+\frac{1}{c}),\frac{1}{b}(\frac{1}{c}+\frac{1}{a}),\frac{1}{c}(\frac{1}{a}+\frac{1}{b})\)
(v) a² (b+c), b² (c + a), c²(a + b)
ସମାଧାନ :
(i) a, b, c ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ abc ଦ୍ବାରା ଭାଗକଲେ \(\frac{1}{abc},\frac{1}{abc},\frac{1}{abc}\) ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ ।
⇒ \(\frac{1}{bc},\frac{1}{ca},\frac{1}{ab}\) (ପ୍ରମାଣିତ)

(ii) a, b, c ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
(a + b + c) ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ A.P.ରେ ରହିବ ।
ଅର୍ଥାତ୍ (a+b+c), b – (a + b + c), c (a + b + c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ – (b + c), -(c + a), -(a + b) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ b + c, c + a, a + b ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିରେ ରହିବେ । (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ –1 ଦ୍ଵାରା ଗୁଣିଲେ)

(iii) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
⇒ 2a, 2b, 2c ମଧ୍ଯ A.P. ରେ ରହିବେ (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ 2 ଗୁଣନ କଲେ ।)
ପ୍ରତ୍ୟେକରୁ (a + b + c) ପଦକୁ ବିୟୋଗ କଲେ ବିୟୋଗଫଳ A.P ରେ ରହିବ ।
⇒ 2a – (a+b+c), 2b – (a + b + c), 2c – (a + b + c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ (b + c – a), (c + a – b), (a + b – c) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ b+c-a, c+a-b, a+b-c A.P.ରେ ରହିବ ।

(iv) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ (-1) ଗୁଣନ କଲେ, -a, -b, -c A.P.ରେ ରହିବ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ a + b + c ଯୋଗକଲେ
a + b + c – a, a + b + c – b, a + b + c – c A.P.ରେ ରହିବ ।
∴ b + c, c + a, a + b A.P.ରେ ରହିବ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦକୁ abc ଦ୍ଵାରା ଭାଗକଲେ \(\frac{b + c}{abc},\frac{c + a}{abc},\frac{a + b}{abc}\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{1}{a}(\frac{b + c}{bc}),\frac{1}{b}(\frac{c + a}{ac}),\frac{1}{c}(\frac{a + b}{ab})\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{1}{a}(\frac{1}{b}+\frac{1}{c}),\frac{1}{b}(\frac{1}{c}+\frac{1}{a}),\frac{1}{c}(\frac{1}{a}+\frac{1}{b})\) A.P.ରେ ରହିବ ।

(v) a, b, c A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ ab + bc + ca ଗୁଣନ କଲେ ଗୁଣଫଳ A.P.ରେ ରହିବ ।
a (ab + bc + ca), b (ab + bc + ca), c (ab + bc + ca) A.P.ରେ ରହିବେ ।
a²b+ abc + ca², ab²+ b²c + abc, abc + bc² + c²a A.P.ରେ ରହିବ ।
= A.P.ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରୁ abc ବିୟୋଗ କଲେ ଲବ୍‌ଧ ଅନୁକ୍ରମ A.P.ରେ ରହିବ ।
a²b + ca², ab² + b²c, bc² + c²a A.P.ରେ ରହିବ ।
a²(b+c), b²(c + a), c²(a + b), A.P.ରେ ରହିବ ।

Question 23.
(i) \(\frac{1}{a},\frac{1}{b},\frac{1}{c}\) ରେ ରହିଲେ ଏବଂ a + b + c ≠ 0 ହେଲେ, ପ୍ରମାଣ କର ଯେ \(\frac{b + c}{a},\frac{c + a}{b},\frac{a + b}{c}\) ମଧ୍ୟ A.P. ରେ ରହିବେ ।
(ii) \(\frac{a}{b + c},\frac{b}{c + a},\frac{c}{a + b}\) ଅନୁକ୍ରମ A.P.ରେ ରହିଲେ ଏବଂ a + b + c ≠ 0 ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{1}{b + c},\frac{1}{c + a},\frac{1}{a + b}\) A.P.ରେ ରହିବେ ।
ସମାଧାନ :
(i) \(\frac{1}{a},\frac{1}{b},\frac{1}{c}\) A.P.ରେ ଅବସ୍ଥିତ । (a + b + c ≠ 0)
⇒ A.P. ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରେ a + b + c ଗୁଣନ କଲେ,
\(\frac{a+b+c}{a},\frac{a+b+c}{b},\frac{a+b+c}{c}\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{a}{a}+\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}+\frac{b}{b}, \frac{a+b}{c}+\frac{c}{c}\)
⇒ \(1+\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}+1, \frac{a+b}{c}+1\) A.P.ରେ ରହିବ ।
⇒ \(\frac{b+c}{a}, \frac{c+a}{b}, \frac{a+b}{c}\) A.P.ରେ ରହିବ । (ପ୍ରତ୍ୟେକ ପଦରୁ 1 ବିୟୋଗ କଲେ ।) (ପ୍ରମାଣିତ)

Question 24.
ଯଦି କୌଣସି A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ a ଏବଂ ଶେଷ ପଦ l ହୁଏ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, ଅନୁକ୍ରମର ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ ଏବଂ ଶେଷରୁ r ତମ ପଦର ସମଷ୍ଟି, ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି ସହିତ ସମାନ ।
ସମାଧାନ :
A.P.ର ପ୍ରଥମପଦ = a, ଶେଷ ପଦ = l
ମନେକର ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d ।
∴ A.P. ଟି a, a + d, a + 2d, a + 3d, …….. l + 2d, l + d, l
ପ୍ରଥମରୁ rତମ ପଦ = a + (r – 1) d
ଶେଷ r ତମ ପଦର a = l, d = -d
t_r = l + (r – 1 ) (-d)
∴ ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ + ଶେଷରୁ r ତମ ପଦ = [a + (r – 1) d] + [l + (r – 1) (- d)]
= a + (r – 1) d + l – (r – 1) d = a + l
∴ ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି = a + l
∴ ପ୍ରଥମରୁ r ତମ ପଦ ଓ ଶେଷରୁ 1 ତମ ପଦର ସମଷ୍ଟି = ପ୍ରଥମ ଓ ଶେଷ ପଦର ସମଷ୍ଟି ।
ବିକଳ୍ପ ପ୍ରଣାଳୀ : ପ୍ରଥମରୁ 1 ତମ ପଦ (t) = a + (r – 1)d
ଶେଷରୁ r ତମ ପଦ = ପ୍ରଥମରୁ (n – r + 1) ତମ ପଦ
= t_n-r+1 = a + {(n – r+1) – 1}d = a + (n – r)d
∴ t_r + _n-r + 1 = a = (r – 1 )d + a + (n – r) d = 2a + (n – 1)d = a + {a + (n – 1)d} = a + 1

Question 25.
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିର ପ୍ରଥମ p ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି r, ପ୍ରଥମ q ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି s ଏବଂ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର । ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{r}{p}-\frac{s}{q}\) = (p – q) \(\frac{d}{2}\) ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ପ୍ରଗତିର S_p = x ଏବଂ S_q = s
ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d । ମନେକର ପ୍ରଥମ ପଦ = a
.. ପ୍ରଥମ p-ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି = S_p = \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d}
ପ୍ରଶାନୁସାରେ, \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d} = r ⇒ 2a + (p – 1) d = \(\frac{2r}{p}\) …….(i)
.. ପ୍ରଥମ q-ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି = S_q = \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d}
ପୁନଶ୍ଚ, \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d} = s ⇒ 2a + (q – 1) d = \(\frac{2s}{q}\) …….(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,

Question 26.
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ p, q, r ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି a, b, c ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ, \(\frac{a}{p}\) (q – r) + \(\frac{b}{q}\) (r – p) + \(\frac{c}{r}\) (p – q) = 0 ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ଗୋଟିଏ ସମାନ୍ତର ଶ୍ରେଣୀର ପ୍ରଥମ p, q, r ସଂଖ୍ୟକ ପଦର ସମଷ୍ଟି a, b, c ।
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = x ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
S_p = \(\frac{p}{2}\) {2a + (p – 1) d} = a ⇒ 2x + (p – 1) d = \(\frac{2a}{p}\) ……(i)
S_q = \(\frac{q}{2}\) {2a + (q – 1) d} = b ⇒ 2x + (q – 1) d = \(\frac{2b}{q}\) ……(ii)
S_r = \(\frac{r}{2}\) {2a + (r – 1) d} = c ⇒ 2x + (r – 1) d = \(\frac{2c}{r}\) ……(iii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ,


ବି.ଦ୍ର. : (i) ରୁ 2 =x + \(\frac{1}{2}\)(p – 1)d ⇒ \(\frac{a}{p}\) (q – r) = x(q – r) + \(\frac{1}{2}\) (p – 1)(q – r)d
ସେହିପର \(\frac{b}{q}\)(r – p) = x(r – p) + \(\frac{1}{2}\) (q – 1)(r – p)d
c(p – q) = x(p – q) + 2(r – 1)(p – q)d
ଯୋଗକଲେ \(\frac{a}{p}\) (q – r) + \(\frac{b}{q}\) (r – p) + \(\frac{c}{r}\) (p – q) = 0 ହେବ ।

Question 27.
କୌଣସି A.P.ର t = q, t = p ହେଲେ ପ୍ରମାଣ କର ଯେ t = p + q – m ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a ଓ ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
ଏକ A.P.ର t_p = q ⇒ a + (p – 1)d = q … (i)
⇒ t_q = p ⇒ a + (q – 1)d = p … (ii)
t_p – t_q = q – p ⇒ a + (p – 1)d – a + (q – 1)d = q – p
⇒ d(p – 1 – q + 1) = q – p ⇒ d(p – q) = q – p
⇒ d = \(\frac{q-p}{p-q}=\frac{-(p-q)}{p-q}=-1\)
‘d’ର ମାନ (i) ରେ ବସାଇଲେ a + (p – 1) d = q
⇒ a + (p – 1) (-1) = q ⇒ a – p + 1 = q
⇒ a = p + q – 1
:. t = a + (m – 1)d = p + q – 1 +(m – 1)(-1)
= p + q – 1 – m + 1 = p + q – m

Question 28.
କୌଣସି A.P.ର S_m = n, S_n = m ହେଲେ, ପ୍ରମାଣ କର ଯେ S_m+n = -(m + n) ହେବ ।
ସମାଧାନ :
ମନେକର A.P.ର ପ୍ରଥମ ପଦ = a, ସାଧାରଣ ଅନ୍ତର = d
S_m = n ⇒ \(\frac{m}{2}\) {2a + (m – 1) d} = n ⇒ am + (m² – m) \(\frac{d}{2}\) = n ……(i)
S_n = m ⇒ \(\frac{n}{2}\) {2a + (n – 1) d} = m ⇒ an + (n² – n) \(\frac{d}{2}\) = m ……(ii)
ସମୀକରଣ (i)ରୁ (ii)କୁ ବିୟୋଗ କଲେ

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 6 ସନନ୍ତ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 6 ସନନ୍ତ

(ଇଚ୍ଛାର୍ଥକ ଧାତୁ):
ଇଚ୍ଛାର୍ଥକ ଧାତୁ ଓ ତା’ର କର୍ମସ୍ପାନୀୟ ଧାତୁର କର୍ତା ଜଣେ ହୋଇଥୁଲେ କର୍ମସ୍ଫାନୀୟ ଧାତୁରୂ ଉତ୍ତର ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ବିକଳ୍ପରେ ସନ୍‌ (ସ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ। ସନ୍‌ ଅନ୍ତରେ ଲାଗି ପଦ ଗଠିତ ହେଉଥୁବାରୂ ପଦକୁ ସନନ୍ତ ପଦ (ସନ୍‌ + ଅନ୍ତ = ସନନ୍ତ) କୁହାଯାଏ।

୧. ରାମଃ ପଠିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି – ରାମଃ ପିପଠିଷତି ।
ରାମ ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି ।
୨. ଲତା ଲବୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି – ଲତା ଲିପ୍ସତେ ।
ଲତା ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି ।

ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ‘ପଠିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି’ ସ୍ଥାନରେ ବିକଳ୍ପରେ ‘ପିପଠିଷତି’ ହୋଇଛି । ଏଥ୍‌ରେ ‘ପଠିତୁମ୍‌’ ପଦ ପଠ୍‌ ଧାତୁରୁ ଏବଂ ‘ଇଚ୍ଛତି’ ପଦ ‘ଇଷ୍‌’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି । କର୍ମସ୍ଥାନୀୟ ‘ପଠିତୁମ୍‌’ ଏବଂ ‘ଇଚ୍ଛତି’ ଉଭୟର କରଉଁଁ ‘ରାମଃ’ ହୋଇଥୁବାରୁ ‘ପଠ୍‌’ ଧାତୁରୁ ‘ସନ୍‌’ ଲାଗି ‘ପିପଠିଷ’ ହେବାପରେ ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ‘ପିପଠିଷତି’ ହୋଇଛି । (ପଠ୍‌ +ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌) । ଦ୍ଵିତୀୟବାକ୍ଯରେ ‘ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି’ ସ୍ାନରେ ବିକଳରେ ‘ଲିସ୍‌ତେ’ ହୋଇଅଛି । କର୍ମସ୍ୁାନୀୟ ‘ଲବ୍‌ଧୁମ୍‌’ ଏବଂ ଇଚ୍ଛତିଂ ପଦର କର୍ଭା ‘ଲତା’ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ‘ଲଭ୍‌’ ଧାତୁରୁ ‘ସନ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ଲିପ୍ସଂ ହେବାପରେ ‘ଲିପ୍ସତେ’ ପଦ (ଲଭ୍‌- ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ) ଗଠିତ ହୋଇଅଛି ।

ମନେରଖ: ‘ସନନ୍ତ’ ହେବାପୂର୍ବରୁ ଧାତୁ ଆତ୍ନନେପଦୀ ବା ପରସ୍ମୈପଦୀ ହୋଇଥାଏ, ସନନ୍ତଧାତୁ ମଧ ସେହି ଆତ୍ମନେ ପଦୀ ବା ପରସ୍ପୈପଦୀ ହୁଏ । କେବଳ ଧାତୁର ରୂପରେ ପରିବର୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଉଭୟପଦୀ ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ ଉଭୟପଦୀ ହୋଇଥାଏ ।

କେତେକ ଧାତୁର ସନନ୍ତରେ ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ଧାତୁ	ସନନ୍ତରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପିପଠିଷ	ପିପଠିଷତି	ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଜିଗମିଷ	ଜିଗମିଷତି	ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କୃ (କରିବା)	ଚିକୀର୍ଷ	ଚିକୀର୍ଷତି	କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନୀ (ନେବା)	ନିନୀଷ	ନିନୀଷତି	ନେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୂ (ହେବା)	ବୁଭୂଷ	ବୁଭୂଷତି	ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦା (ଦେବା)	ଦିସ୍ଥ	ଦିସ୍ପତି	ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କ୍ରୀ (କିଣିବା)	ଚିକ୍ରୀଷ	ଚିକ୍ରୀଷତି	କିଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଜିଘୃକ୍ଷ	ଜିଘୃକ୍ଷତି	ଗ୍ରହଣକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଧା (ଧାରଣ କରିବା)	ଧ୍‌ତ୍ସ	ଧ୍ତ୍ସତି	ଧାରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନମ୍‌ (ନଇଁବା)	ନିନଂସ	ନିନଂସତି	ନଇଁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଜିଘସ୍ସ	ଜିଘସ୍ପତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗୈ (ଗାନକରିବା)	ଜିଗାସ	ଜିଗାସତି	ଗାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଆପ୍‌ (ପାଇବା)	ଭପ୍‌ସ	ଭପ୍‌ସତି	ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଘା (ସୁଘିଂବା)	ଜିଘ୍ରାସ	ଜିଘ୍ରାସତି	ସୁଘ୍ିଂବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦହ୍‌ (ଦହନକରିବା)	ଦିଧକ୍ଷ	ଦିଧକ୍ଷତି	ଦହନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଚି (ତୋଳିବା)	ଚ଼ିଚୀଷ	ଚ଼ିଚୀଷତି	ତୋଳିବାବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରୂଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	ରୁରୁଦିଷ	ରୁରୁୂଦିଷତି	କାନ୍ଦିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୀ (ଭୟକରିବା)	ବିଭୀଷ	ବିଭୀଷତି	ଭୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଛିଦ୍‌ (ଛିଣ୍ଡାଇବା)	ଚିଛିତ୍ସ	ଚିଛ୍ିସ୍ସତି	ଛିଣ୍ଡାଇବାକୂ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ତ୍ୟଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ତିତ୍ୟକ୍ଷ	ତିତ୍ୟକ୍ଷତି	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୃ (ମରିବା)	ମୁମୂର୍ଷ	ମୁମୂର୍ଷତି	ମରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବିଦ୍‌ (ଜାଣିବା)	ବିବିଦିଷ	ବିବିଦିଷତି	ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭିଦ୍‌ (ଭେଦକରିବା)	ବିଭିତ୍ସ	ବିଭିତ୍ସତି	ଭେଦକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ବୁଭୁକ୍ଷ	ଚୁଭୁକ୍ଷତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅସ୍‌ (ହେବା)	ବୁଭୂଷ	ବୁଭୂଷତି	ହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକୁଳାଇବା)	ମୁମୁକ୍ଷ	ମୁମୁକ୍ଷତି	ମୋକ୍ଷ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପା (ପିଇବା)	ପିପାସ	ପିପାସତି	ପିଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରୁହ୍‌ (ଆରୋହଣ କରିବା)	ରୁରୁକ୍ଷ	ରୁରୁକ୍ଷତି	ଚଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଲିଖ୍‌ (ଲେଖ୍ବା)	ଲିଲେଖୁଷ	ଲିଲେଖ୍‌ଷତି	ଲେଖ୍‌ବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନଶ୍‌ (ନଷକରିବା)	ନିନଙ୍କ୍ଷ	ନିନଙ୍କ୍ଷତି	ନଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପ୍ରଛ୍‌ (ପଚାରିବା)	ପିପୃଚ୍ଛିଷ	ପିପୃଛିଷତି	ପଚାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବ୍ରୁ,ବଚ୍‌ (କହିବା)	ବିବକ୍ଷ	ବିବକ୍ଷତି	କହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସ୍ଥା (ରହିବା)	ତିଷ୍ଠାସ	ତିଷ୍ଠାସତି	ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହନ୍‌ (ମାରିବା)	ଜିଘାଂସ	ଜିଘାଂସତି	ମାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସୃଜ୍‌ (ସୃଷ୍ିକରିବା)	ସିସୃକ୍ଷ	ସିସୃକ୍ଷତି	ସୃଷ୍ଟି କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସିଚ୍‌ (ପାଣିସିଞ୍ବା)	ସିସିକ୍ଷ	ସିସିକ୍ଷତି	ଛିଞ୍ଚୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହା (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ଜିହାସ	ଜିହାସତି	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଖାଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଚିଖାଦିଷ	ଚିଖାଦିଷତି	ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଗଣ୍‌ (ଗଣିବା)	ଜିଗଣୟିଷ	ଜିଗଣୟିଷତି	ଗଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
କ୍ଷିପ୍‌ (ଫିଙ୍ଗିବା)	ଚିକ୍ଷିସ୍କ	ଚିକ୍ଷିସ୍ପତି	ଫିଙ୍ଗିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଚର୍‌ (ଚରିବା)	ଚିଚରିକ୍ଷ	ଚିଚରିଷତି	ଚିରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜୀବ୍‌ (ବଞ୍ବା )	ଜିଜୀବିଷ	ଜିଜୀବିଷତି	ବଞ୍ଚୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜି (ଜୟକରିବା)	ଜିଗୀଷ	ଜିଗୀଷତି	ଜୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜପ୍‌ (ଜପକରିବା)	ଜିଜପିଷ	ଜିଜପିଷତି	ଜପକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଦନ୍ଶ (ଦଂଶନକରିବା)	ଦିନକ୍ଷ	ଦିଦକ୍ଷତି	ଦଂଶନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ନିନ୍ଦ୍‌ (ନିନ୍ଦାକରିବା)	ନିନିନ୍ଦିଷ	ନିନିନ୍ଦିଷତି	ନିନ୍ଦା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ପଚ୍‌ (ରାନ୍ଧିବା)	ପିପକ୍ଷ	ପିପକ୍ଷତି	ରାନ୍ଧିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭ୍ରମ୍‌ (ବୁଲିବା)	ବିଭ୍ରମିଷ	ବିଭ୍ରମିଷତି	ବୁଲିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଯା (ଯିବା)	ଯିଯାସ	ଯିଯାସତି	ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରକ୍ଷ୍‌ (ରକ୍ଷାକରିବା)	ରିରକ୍ଷିଷ	ରିରକ୍ଷିଷତି	ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବସ୍‌ (ବାସକରିବା)	ବିବସ୍ସ	ବିବସତ୍ସତି	ବାସ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସପ୍‌ (ଶୋଇବା)	ସୁଷୁପ୍‌ସ	ସୁଷୁପ୍‌ସତି	ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ହୃଷ୍‌ (ଖୁସୀହେବା)	ଜିହର୍ଷିଷ	ଜିହର୍ଷିଷତି	ଖୁସୀହେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଆତ୍ମନେପଦୀ-
ଲଭ୍‌.(ପାଇବା)	ଲିପ୍‌ସ	ଲିସ୍ସତେ	ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଜନ୍‌ (ଜନୁକରିବା)	ଜିଜନିଷ	ଜିଜନିଷତେ	ଜନ୍ମ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରମ୍‌ (ରମଣକରିବା)	ରିରଂସ	ରିରଂସତେ	ରମଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ରଭ୍‌ (ଆରମଆ୍ଭକରିବା)	ରିପ୍‌ସ	ରିପ୍‌ସତେ	ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବୁଧ୍‌ (ବୁଝିବା)	ବୁଭୁତ୍ସ	ବୁଭୁତ୍ସତେ	ବୁଝିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଶୀ (ଶୋଇବା)	ଶିଶୟିଷ	ଶିଶୟିଷତେ	ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଅଧ-ଇ (ପଢ଼ିବା)	ଅଧ୍‌ଜିଗାଂସ	ଅଧୁଜିଗାଂସତେ	ଅଧ୍ୟୟନ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ସେବ୍‌ (ସେବାକରିବା)	ସିସେବିଷ	ସିସେବିଷତେ	ସୋବକରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକ୍ତିକରିବା)	ମୁମୁକ୍ଷ	ମୁମୁକ୍ଷତେ	ମୁକ୍ତି ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ଭଷ୍‌ (ଇଚ୍ଛାକରିବା)	ଇଚିକ୍ଷିଷ	ଇଚିକ୍ଷିଷତେ	ଇଚ୍ଛା କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ଡୀ (ଉଡ଼ିବା)	ଡିଡ଼ୟିଷ	ଡିଡ଼ୟିଷତେ	ଉଡ଼ିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ତିଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗକରିବା)	ତିତିକ୍ଷ	ତିତିକ୍ଷତେ	ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ତ୍ରୈ (ରୋଷକରିବା)	ତିତ୍ରାସ	ତିତ୍ରାସତେ	ରୋଷ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି
ବଧ୍‌ (ମାରିବା)	ବୀଭତ୍ସ	ବୀଭତ୍ସତେ	ମାରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ମାନ୍‌ (ନ୍ୟାୟକରିବା)	ମୀମାଂସ	ମୀମାଂସତେ	ନ୍ୟାୟ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି
ଯୁଧ୍‌ (ଯୁଦ୍ଧକରିବା)	ଯୁଯୁତ୍ସ	ଯୁଯୁସତେ	ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି

କେତେକ ସନନ୍ତ ଧାତୁର ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ବାଳକଃ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଜିଗମିଷତି। (ଗନ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି)
Answer:
ପିଲାଟି ସ୍କୁଲ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ii) ଶିଶୁଃ ମୋଦକଂ ଦୃଷ୍କା ବୁଭୂକ୍ଷତି। (ଭୋଲ୍ମୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତିଃ)
Answer:
ଶିଶୁ ମିଠେଇ ଦେଖ୍‌ ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(iii) ମୃଗଃ ଜଳଂ ପିପାସତି । (ପାତୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ହରିଣ ପାଣି ପିଇବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।

(iv) ତାପସଃ ବୈକୁଣ୍ଡେ ତିଷ୍ଠାସତି । (ସ୍ତାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଚତି)
Answer:
ତପସୀ ବୈକୁଣ୍ଠରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(v) ବାଳିକା ଗୀତଂ ଜିଗାସତି । (ଗାତୁମ୍‌ ଇଚତି)
Answer:
ବାଳିକା ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(vi) ବ୍ୟାଧଃ ପଶୂନ୍‌ ଜିଘାଂସତି । (ହନ୍ତୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ଶିକାରୀ ପଶୁମାନଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(vii) ମାତା ଅନ୍ନ ପିପକ୍ଷତି । (ପକୁମ୍‌ ଇଛତି)
Answer:
ମାଆ ଖାଦ୍ୟ ରାନ୍ଧିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(viii) ଶିଷ୍ଯଃ ଗୁରୁଂ ପିପୃଚ୍ିଷତି । (ପ୍ରଷୁମ୍‌ ଇତି)
Answer:
ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(ix) କୃପଣଃ ଧନଂ ଲିସୁତେ । (ଲବ୍ଧୁମ୍‌ ଇଚ୍ତି)
Answer:
କୃପଣ ଧନ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି।

(x) ଅହଂ ସମ୍ପ୍ରତି ଶିଶୟିଷେ (ଶୟିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ାମି)
Answer:
ମୁଁ ବର୍ଭମାନ ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

(x) ତ୍ବଂ ପିତରୌ ସିଷେବିଷସେ । (ସେବିତୁମ୍‌ ଇଛସି)
Answer:
ତୁମେ ବାପା ମାଆଙ୍କୁ ସେବା କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛ ।

ମନେରଖ: କେତେକ ଧାତୁର ସନନ୍ତରେ ପରସ୍ମୈପଦୀସ୍ସ୍ାନରେ ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପ ହୁଏ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର- ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଜିଜ୍ଞାସତେ । (ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଛି)
ବାଳକଃ କିଂ ଜିଜ୍ଞାସତେ ‘ପିଲାଟି କ’ଣ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।
ସ୍ମର୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ସୁସ୍ମୁର୍ଷତେ । (ସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
କନ୍ୟା ମାତରଂ ସୁସ୍ୁର୍ଷତେ। ଝିଅଟି ମାଆଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଦିଦୃକ୍ଷତେ । (ଦେଖବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
ପରିବ୍ରାଜକଃ ସମୁଦ୍ରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ। ପରିବ୍ରାଜକ ସମୁଦ୍ର ଦେଖବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି = ଶୁଶ୍ରୁଷତେ । (ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି)
ବୃଦ୍ଧା ପୁରାଣଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତେ । ବୂଢ଼ୀ ପୁରାଣ ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।

ଅନ୍ୟ କେତେକ ଧାତୁର ସାର୍ଥରେ ‘ସନ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ହୁଏ, ଇଚ୍ଛାର୍ଥରେ ନୁହେଁ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର କିତ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌ = ଚିକିସତି (ଆରୋଗ୍ୟ କରୁଛି)
ବୈଦ୍ୟଃ ରୁଗ୍‌ଣଂ ଚିକିତ୍ସତି। ବୈଦ୍ୟ ରୋଗୀକୁ ଆରୋଗ୍ୟ କରୁଛି ।
ଗୁପ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ଜୁଗୁସ୍ତେ । (ଘୃଣା କରୁଛି)
ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍‌ ଜୁଗୁପ୍‌ସତେ ।
ତିଜ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ତିତିକ୍ଷତେ । (ସହ୍ଯ କରୁଛି)
ବାଳକଃ ମିତ୍ରଂ ନ ତିତିକ୍ଷତେ । ପିଲାଟି ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ସହ୍ୟ କରୁଛି ।
ବଧ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ବୀଭସ୍ତେ । (ନିନ୍ଦା କରୁଛି)

କୃପଣଃ ଦାତାରଂ ବୀଭସ୍ସତେ । କୃପଣ ଦାତାଙ୍କୁ ନିନ୍ଦା କରୁଛି ।
ମାନ୍‌ + ସନ୍‌ + ଶପ୍‌ + ତେ = ମୀମାଂସତେ । (ନିଷଭି କରୁଛି)
ସଭାପତିଃ ଆବେଦନଂ ମୀମାଂସତେ । ସଭାପତି ଆବେଦନ ନିଷ୍ପତ୍ତି କରୁଛନ୍ତି।

ମନେରଖ: ସନନ୍ତ ଧାତୁ ସହିତ ଆ (ସ୍ତ୍ରୀ) ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଗଠିତ ହୁଏ ।

ଯଥା- ପା + ସନ୍‌ + ଆ = ପିପାସା । (ପିଇବାର ଇଚ୍ଛା)
ଭୁଜ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ବୁଭୁକ୍ଷା। (ଖାଇବାର ଇଛା)
ଦୃଶ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ଦିଦୃକ୍ଷା। (ଦେଖ୍ବାର ଇଚ୍ଛା)
ଜ୍ଞା + ସନ୍‌ + ଆ = ଜିଜ୍ଞାସା ।(ଜାଣିବାର ଇଚ୍ଛା)
ଜି + ସନ୍‌ + ଆ = ଜିଗୀଷା । (ଜିଣିବାର ଇଚ୍ଛା)
ପଠ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ପିପଠିଷା । (ପଢ଼ିବାର ଇଛା)
ଲଭ୍‌ + ସନ୍‌ + ଆ = ଲିସ୍ସା ଇତ୍ୟାଦି । (ପାଇବାର ଇଛା)

ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
ମମ ପିପାସା ବର୍ଶତେ ।
ମୋର ପିଇବାର ଇଚ୍ଛା ବଢ଼ୁଛି ।
ଶିଶୋଃ ବୁଭୁକ୍ଷା ଅସ୍ତି ।
ଶିଶୁଟିର ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା ଅଛି ।
ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ ଜିଜ୍ଞାସାଂ ଗୁରୂଃ ଦୂରୟତି ।
ଶିଷ୍ୟର ଜାଣିବାର ଇଚ୍ଛାକୁ ଗୁରୁ ଦୂର କରୁଛନ୍ତି ।
ମମ କୋଣାର୍କମନ୍ଦିରସ୍ୟ ଦିଦୃକ୍ଷା ବର୍ତତେ ।
ମୋର କୋଣାର୍କମନ୍ଦିର ଦେଖ୍‌ବାର ଇଚ୍ଛା ଅଛି।
ଧନଲିସ୍ତ୍ରା କୁମାର୍ଗଂ ନୟତି । ଇତ୍ୟାଦି ।
ଧନଲାଭ କରିବାର ଇଚ୍ଛା କୁମାର୍ଗକୁ ନେଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଆ” ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ସନନ୍ତପଦ “ଲତା” ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
ସନନ୍ତ ଧାତୁ ସହିତ “ ଉ” ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗି କର୍ତୂପଦ ଗଠିତ ହୁଏ। ଉଂ ପ୍ରତ୍ୟାୟାନ୍ତ ପଦର ଫୁଲିଙ୍ଗରେ ‹ ସାଧୁ’ ଶବ୍ଦ ପରି ରୂପ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ “ଉଂ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦ୍ଭ ହୋଇଛି, ଦେଖ-
ଲଭ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ଲିପ୍‌ସୁ । (ପାଇବାକୁ ଇଛୁ)
ଜ୍ଞା + ସନ୍‌ + ଉ = ଜିଜ୍ଞାସୁ । (ଜାଣିବାକୁ ଇଛୁ)
ଜୀବ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ଜିଜୀବିଷୁ । (ଜିଇବାକୁ ଇଛୁ)
ବଚ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ବିବକ୍ଷୁ । (କହିବାକୁ ଇଛୁ)
ଦା + ସନ୍‌ + ଉ = ଦିସୁ । (ଦେବାକୁ ଇଛୁ)
ମୃ + ସନ୍‌ + ଉ = ମୁମୂର୍ଷୁ । (ମରିବାକୁ ଇଛୁ)
ମୁଚ୍‌ + ସନ୍‌ + ଉ = ମୁମୁକ୍ଷୁ। ଇତ୍ୟାଦି (ମୁକିପାଇବାକୁ ଇଛୁ)

ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଧାର୍ମିକଃ ଭଶ୍ଵରଂ ଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଭବତି ।
ଧାର୍ମିକ ଶଶ୍ବରଙ୍କୁ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(ii) ଦୁର୍ବୁତ୍ତାଃ ଧନଂ ଲିପ୍ତୁବଃ ଭବନ୍ତି ।
ଦୁର୍ବୃତ୍ତମାନେ ଧନଲିପ୍‌ସୁ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ତୃଂ କିଞ୍ଚତ୍‌ ବିବକ୍ଷୁଃ ଅସି ?
ତୁମେ କିଛି କହିବାକୁ ଚାହୁଁଛ ?
(iv) ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସଂସାରଂ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ଭବତି ।
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସଂସାରରୁ ମୁକ୍ତି ଇଚ୍ଛା କରୁଛି ।
(v) ପିତା ବସ୍ତ୍ଂ ଚିକ୍ରୀଷୁଃ ଆସୀତ୍‌ ।
ବାପା ଲୁଗା କଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଥୁଲେ ।

ପଠ୍‌ ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ ବିଭିନ୍ନଲକାରରେ ନିମ୍ନ ପରି ହୋଇଥାଏ, ଲକ୍ଷ୍ୟକର- ପିପଠିଷତି, ପିପଠିଷେତ୍‌, ପିପଠିଷତୁ, ଅପିପଠିଷତ୍‌, ପିପଠିଷସ୍ଯତି । ଏହିପରି ଅନ୍ୟ ଧାତୁମାନଙ୍କର ସନନ୍ତରୂପ କରାଯାଏ । ଲଭ୍ଧାତୁର ସନନ୍ତରୂପ- ଲିସ୍ତେ, ଲିପ୍‌ସେତ, ଲିପ୍‌ସତାମ୍‌, ଅଲିସ୍ବତ, ଲିସ୍ଵିଷ୍ଯତେ । ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧ । ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୂବାଦଂ କୁରୂତ ।(ସଂସ୍କୃତଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ଛାତ୍ରମାନେ ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ ସଂସ୍କୃତଂ ପିପଠିଷନ୍ତି ।

(ଖ) ହରି ରହସ୍ୟ ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛି।
Answer:
ହରିଃ ରହସ୍ୟଂ ଜିଜ୍ଞାସତେ ।

(ଗ) ମୁଁ ଚିତ୍ର ଦେଖୁବାକୁ ଚାହୁଁଛି ।
Answer:
ଅହଂ ଚିତ୍ରଂ ଦିଦୃକ୍ଷୁଃ ।

(ଘ) ମାଆ ଦହି ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା ଦଧ୍‌ ବୁବୁକ୍ଷତେ ।

(ଙ) କେତେକ ଲୋକ ଘରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତି।
Answer:
କେଚିତ୍‌ ଜନାଃ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠାସନ୍ତି ।

(ଚ) ଝିଅମାନେ ନାଚିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ବାଳିକାଃ ନୃତ୍ୟ ଚିକୀର୍ଷନ୍ତି ।

(ଛ) ଗାୟକଦୁହେଁ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟସଙ୍ଗୀତ ଗାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଥ୍ଲେ।
Answer:
ଗାୟକୌ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟସଙ୍ଗୀତଂ ଜିଗାସତଃ ।

(ଜ) ପିଲାଟି ଘରକୁ ଯିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବ।
Answer:
ବାଳକଃ ଗୃହଂ ଜିଗମିଷତି ।

(ଝ) ନେତାମାନେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବା ଉଚିତ ।
Answer:
ନେତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍େୟଃ ।

(ଞ) ତୁମ୍ଭେମାନେ ଗୁରୁଙ୍କ ଉପଦେଶ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କର।
Answer:
ଯୂୟଂ ଗୁରୋଃ ଉପଦେଶ ଜିଘୃକ୍ଷତ ।

(ଟ) ଲୋକମାନେ ଗାଁରେ ରହିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିପାରନ୍ତି ।
Answer:
ଜନାଃ ଗ୍ରାମେ ତିଷ୍ଠାସୟେୟୁଃ ।

(ଠ) ଶିଶୁଦୂଇଟି ଶୋଇବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ଶିଶୂ ଶିଷୟିଷେତେ ।

(ଡ) ସାଧୁମାନେ ସଂସାର ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ସାଧବଃ ସଂସାରଂ ତିତିକ୍ଷନ୍ତେ ।

(ଢ) ଆମେ ବହିଗୁଡ଼ିକୁ ନେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଛୁ।
Answer:
ବୟଂ ପୁସ୍ତକାନି ନିନୀଷାମଃ ।

(ଣ) ତୁମେ ଚିଠିଟିଏ ଲେଖୁବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଥୁଲ।
Answer:
ତ୍ବଂ ପତ୍ରଂ ଲିଲେଖ୍ଷଃ ।

୨। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର)
ପଲ୍ଲୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି। ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି। ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ। ବଲ୍ଲୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌। ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ଶ୍ରୋତୂମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌ ।
ଦ୍ରଷ୍ମୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା। ନେ ତୁମ୍‌ ଇନ୍ଦୁ ।
Answer:
ପକ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି ପିପକ୍ଷତି
ବକ୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌ – ଦିବକ୍ଷେତ୍‌
ଦ୍ରଷ୍କୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା ଦିଦୃଷ୍ଟା
ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା- ଦିସ୍ସା
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି – ପିପାସସି
ଗ୍ରହୀତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା – ଜିଘୃକ୍ଷା
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ – ଜିଜ୍ଞାସାମହେ
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌ – ଶୁଶ୍ରୁଷତ୍‌
ନେତୁମ୍‌ ଇଛ୍ଛୁ- ନିନୀସୃଃ

୩। ଅଧୋଲିଖୁତପଦାନି ବ୍ଯବହୂତ୍ଯ ସଂସ୍କୃତେନ ବାକ୍ଯାନି ରଚୟତ। (ଅଧୋଲିଖୁତପଦ ବ୍ଯବହାର କରି ସଂସ୍କୃତରେ ବାକ୍ଯ ରଚନା କର।)
ରୁରୁଦିଷତି, ଜିହସିଷନ୍ତି, ମୀମାଂସତେ, ଯୁଯୁତ୍ସତେ, ବିବକ୍ଷକ୍ତି, ଶୁଶ୍ରୂଷତାମ୍, ଅଯିଯାସତ୍, ପିପୃଚ୍ଛିଷତି।
Answer:
ରୁରୁଦିଷତି (କାନ୍ଦିବାକୁ ଚାହୁଛି) – ଶିଶୁଃ ରୁରୁଦିଷତି ।
ଜିହସିଷତି (ହସିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଛି) – ବାଳକଃ ସଦା ଜିହସିଷତି ।
ମୀମାଂସତେ (ବିଚାର କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛନ୍ତି) – ପ୍ରାଡ଼ବିବାକଃ ମୀମାଂସତେ ।
ଯୁଯୁତ୍ସତେ (ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି) – ପାକିସ୍ତାନଂ ଭାରତେନ ଯୁଯୁତ୍ସତେ ।
ବିବକ୍ଷନ୍ତି (କହିବାକୁ ଚାହୁଁଛନ୍ତି) – ବକ୍ତାରଃ ବିବକ୍ଷନ୍ତି ।
ଶୁଶ୍ରୁଷତାମ୍‌ (ଶୁଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁ) – ଶିଷ୍ୟଃ ପାଠଂ ଶୁଶ୍ରୁଷତାମ୍‌ ।
ଅଯିଯାସତ୍‌ (ଯିବାକୁ ଚାହୁଁଥ୍‌ଲା) – ଛାତ୍ରଃ ଗୃହମ୍‌ ଅଯିଯାସତ୍‌ ।
ପିପୃଛିଷତି(ପଚାରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି) – ଛାତ୍ରଃ ଗୁରୁଂ ପିପୃଚ୍ଛିଷତି !

୪। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ସଂଶୋଧନ କର।)
(କ) ବାଳକଃ ପିତରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତି।
Answer:
ବାଳକଃ ପିତରଂ ଦିଦୃକ୍ଷତେ ।

(ଖ) ଛାତ୍ରଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲିପ୍ସତି ।
Answer:
ଛାତ୍ରଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲିପ୍‌ସତେ ।

(ଗ) ରମା ପୂଷ୍ପାଣି ଜିଘ୍ରାସତେ ।
Answer:
ରମା ପୁଷ୍ପାଣି ଜିଘ୍ରାସତି ।

(ଘ) ମାତୁଳଃ ବିଦେଶଂ ଯିଯାସତେ ।
Answer:
ମାତୁଳଃ ବିଦେଶଂ ଯିଯାସତି ।

(ଡ) ଯନ୍ତ୍ରୀ ମନ୍ଦିରଂ ମିସ୍ସତେ ।
Answer:
ଯନ୍ତ୍ରୀ ମନ୍ଦିରଂ ମିସ୍ପତି ।

(ଚ) ତସ୍କରଃ ଧନଂ ଜିହୀର୍ଷତେ ।
Answer:
ତସ୍କାରଃ ଧନଂ ଜିହୀର୍ଷତି ।

(ଛ) ଦାତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍ଥତି ।
Answer:
ଦାତାରଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦିସ୍ତନ୍ତି ।

(ଜ) ବୃଦ୍ଧାଃ ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପିପଠିଷତଃ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧା ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପିପଠିଷନ୍ତି ।

(ଝ) ଅହଂ ବସ୍ତ୍ଂ ଚିତ୍ୟକ୍ଷସି ।
Answer:
ଅହଂ ବସ୍ତ୍ରଂ ତିତ୍ୟକ୍ଷାମି ।

(ଞ) ତ୍ବଂ କିଂ ଚିକ୍ରୀଷତି।
Answer:
ତ୍ଵଂ କିଂ ଚିକ୍ରୀଷସି ।

(ଟ) ଅଗ୍ନିଃ ଗୃହଂ ଦିଧକ୍ଷତେ।
Answer:
ଅଗ୍ନିଃ ଗୃହଂ ଦିଧକ୍ଷତେ ।

୫। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୂରୁତ। (ସ୍ତମ୍ଭ ମେଳନ କର।)

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
କର୍ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି	ରପ୍‌ସସି
ଦାତୂମ୍	‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତି ଶୁଶ୍ରୁଷଃ
ନେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌	ଅଧୂଜିଗାଂସନ୍ତାମ୍‌
ଜୀବିତୂମ୍‌ ଇଚ୍ଛତୂ	ଚିକୀର୍ଷତି
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌	ବିବକ୍ଷା
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ	ଦିତ୍‌ସନ୍ତ
ବଲ୍ମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ନିନୀଷେତ୍
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛୁଃ	ତିଷ୍ଠାସା
ସ୍ତ୍ରାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ପିପାସାମଃ
ଆପ୍‌ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି	ଜିଜୀବିଷତୂ
ଅଧ୍ୟେ ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତୁ	ଅଜିଜ୍ଞାସତ୍‌

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
କର୍ଭୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତି	ଚିକୀର୍ଷତି
ଦାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତି	ଦିତ୍‌ସନ୍ତି
ନେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛେତ୍‌	ନିନୀଷେତ୍‌
ଜୀବିତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛତୁ	ଜିଜୀବିଷତୁ
ଜ୍ଞାତୁମ୍‌ ଏଚ୍ଛତ୍‌	ଅଜିଜ୍ଞାସତ୍‌
ପାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛାମଃ	ପିପାସାମଃ
‌ ବକ୍ଭୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ବିବକ୍ଷା
ଶ୍ରୋତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛୁଃ	ଶୁଶ୍ରୁଷୁଃ
ସ୍ତ୍ରାତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛା	ତିଷ୍ଠାସା
ଆପ୍‌ତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛସି	ଭପ୍‌ସସି
ଅଧ୍ୟେତୁମ୍‌ ଇଚ୍ଛନ୍ତୁ	ଅଧୁଜିଗାଂସନ୍ତାମ୍‌

୬। ସନନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। ( ସନନ୍ତରୂପଗୁଡ଼ିକୁ ଲେଖ।)
ବଦ୍‌- ଲଟ୍ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ବିବକ୍ଷନ୍ତି

ଲିଖ୍‌- ଲଙ୍ଲକାର ମଧ୍ୟଯମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନେ ।
Answer:
ଲିଲେଖୁଷତ୍‌

ମୃ- ବିଧୂଲିଙ୍ ଲକାର ଭତ୍ତମପୂରୂଷ – ଏକବଚନ ।
Answer:
ମୁର୍ମୁଷେୟମ୍‌

ଡ଼ୀ – ଲଟ୍‌ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ – ଏକବଚନ ।
Answer:
ଡିଡୟିଷତେ

ଦନ୍‌ଶ୍‌ – ଲୋଟ୍‌ ଲକାର ଭତମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ଦିଦକ୍ଷତ

ପ୍ରଚ୍ଛ କ – ଲଙ୍‌ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ପିପୃଚ୍ଛିଷନ୍‌

ପଠ୍‌ – ବିଧୂଲିଙ୍ ଲକାର ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ଦ୍ବିବଚନେ।
Answer:
ପିପଠିଷେତାମ୍‌

୭। ମୂଳଧାତୂଂ ନିରୂପୟତ । (ମୂଳଧାତୁ ନିରୂପଣ କର।)
ଲିସ୍ପନ୍ତେ, ବିବସ୍ସତି, ଶୁଶୁୁଷନ୍ତେ, ଯିଯାସେତ୍‌, ଦିଧାବିଷତି, ନିନୀଷତଚୂ, ବୁଭୁକ୍ଷନ୍ତି, ତିତିକ୍ଷତେ।
Answer:
ଲିସ୍ଵନ୍ତେ – ଲଭ୍‌, ବିବସସତି = ବଦ୍‌, ଶୁଶୁଷନ୍ତେ- ଶୁ, ଯିଯାସେତ୍‌ – ଯା, ଦିଧାବିଷତି-ଧା, ନିନୀଷତୁ =ନୀ, ବୁଭୁକ୍ଷନ୍ତି – ଭୁଜ୍‌, ତିତିକ୍ଷତେ ତିଜ୍‌ ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 2 ସମାସ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 2 ସମାସ

ସମାସର ସଜ୍ଞା : ପରସ୍ବର ନିକଟବର୍ତୀ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥୁବା ପଦମାନଙ୍କର ସଂହତି ବା ମିଳନକୁ “ସମାସ” କୁହାଯାଏ ।
“ସମସ୍ଯତେ ଅନେକପଦମ୍‌ ଇତି ସମାସଃ? । ଏକାଧ୍କ ପଦମାନଙ୍କ ମିଳନସମୟରେ ଭାବ ବା ଅର୍ଥକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ସମାସ ନିରୂପଣ କରାଯାଇଥାଏ । ସମାସ ପଦବିଧ୍‌ ଅଟେ। ସମସନଂ ନାମ ସମାସଃ ।

ଲକ୍ଷ/ କର :
ମାତୁଳାଳୟଃ = ମାତୁଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ ! (ମାମୁଙ୍କ ଘର)
ଉପକୂଳମ୍‌ = କୁଳସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌ । (କୂଳର ନିକଟ)
ମାତାପିତରୌ = ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼। (ମାଆ ଓ ବାପା)
ବୀଣାପାଣିଃ = ବୀଣା ପାଣୌ ଯସ୍ୟାଃ ସା । (ବୀଣା ପାଣିରେ ଯାହାର ସେ)

ଉପର୍ଯ୍ୟକ୍ତ “ ମାତୁଳାଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତି ପଦଗୁଡ଼ିକର ଅର୍ଥ “ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ” ଇତ୍ୟାଦି ପଦସଂହତିଦ୍ଵାରା ସ୍ପଷ୍ଟ କରାଯାଇଛି । ତେଣୁ “ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତିକୁ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ / ବିଗ୍ରହ / ସମସ୍ୟମାନ ପଦ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ‘ ମାତୁଳାଳୟଃ” ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ତ ଅର୍ଥକୁ ଏକପଦରେ ପ୍ରକାଶ କରୁଥ୍ବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ “ ସମସ୍ତପଦ” କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟାସବାକ୍ୟରେ ଥୁବା ଦୂଇଟିପଦ ଯଥା – ମାତୁଳ ଏବଂ ଆଳୟ ମିଶିଯାଇ “ମାତୁଳାଳୟ” ଗଠିତ ହେବାପରେ ଏହାର ଆକାଂନ୍ଷିତ ୧ ମା ବିଭଛି ଏକବଚ଼ନରେ “ମାତୁଳାଳୟଃ” ରୂପ ସୃଷ୍ଠି ହୋଇଛି । ସମସ୍ତପଦର ଅନ୍ୟବିଭ୍ତିରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ପାଇଁ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ପରେ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦର ସେହି ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ୂନର ରୂପ ଲଗାଯାଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷଃ କର :
ମାତୁଳାଳୟମ୍‌ ମାତୁଳସ୍ୟ ଆଳୟଃ, ତମ୍‌ ।
ମାତୁଳାଳୟେନ = ମାତୁଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ, ତେନ ଇତ୍ୟାଦି ।

ମ୍ଣନରଙ୍କ – (୧) ସମସ୍ତପଦ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ୟ ସମୟରେ ପ୍ରଥମେ ସମସ୍ତପଦର ମୂଳପଦଟି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରି ତା”ର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ । ତା’ ପରେ ସମସ୍ତପଦର ଯେଉଁ ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ନ ଥାଏ, ତଦ୍ଶବ୍ଦର ସେହି ବିଭକ୍ତ ଓ ବଚ଼ନର ରୂପ ଲଗାଯାଏ, “ମାତୁଳାଳୟଃ” ପଦରେ ଥବା ଦୁଇଟିପଦମଧ୍ଚରୁ ମାତୁଳ ପଦଟିକୁ ପୂର୍ବପଦ ଓ ଆଳୟ ପଦଟିକୁ ପରପଦ ବା ଉତ୍ତରପଦ କୁହାଯାଏ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାରେ ଥବା ପୂର୍ବପଦ ଓ ପରପଦର ବିଭଳ୍ତି ଓ ବଚ଼ନର ଯେଉଁ ଚିହ୍ନ ଲାଗିଥାଏ, ତାହା ସମାସବିଧ୍ସମୟରେ ଲୋପପାଇଥାଏ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ ଥୁବା ପୂର୍ବପଦ ଓ ପରପଦର ମିଳନ ସମୟରେ ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଯାୟୀ ସନ୍ଧି କରାଯାଏ – ନିତ୍ୟା ସମାସେ’ । ଶେଷରେ ଆବଶ୍ୟକ ବିଭକି ଓ ବଚ଼ନର ଚିହ୍ନ ସମସ୍ତପଦରେ ଲଗାଯାଇଥାଏ ।

ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣିତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
“ମାତୁଳାଳୟଃ” ପଦରେ ଉଭର ପଦ ବା ‘ଆଳୟ’ ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ଯ, “ଭପକୂଳମ୍‌” ପଦରେ ପୂର୍ବପଦ ବା ଉପ (ଅବ୍ୟୟ) ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, “ ମାତାପିତରୌ” ପଦରେ ଉଭୟପଦ ବା ମାତା ଓ ପିତା ପଦଦୁଇଟିର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଏବଂ “ ବୀଣାପାଣିଃ” ପଦରେ କୋଣସି ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନଥାଇ “ ସରସ୍ପତୀ? ପଦାର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାସକୁ ୪ଟି ବିଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି ।

ସମାସ ଛଅ ପ୍ରକାର – (i) ଅବ୍ୟୟୀ ଭାବ, (ii) ତତ୍‌ପୁରୁଷ, (iii) କର୍ମଧାରୟ, (iv) ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ (v) ଦ୍ବିଗୁ ଓ (vi) ବହୁବ୍ରୀହିଃ । ନିମ୍ନସ୍ଥ ସମାସବିଧିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ଏଠାରେ ସୁବୁଵି” ପଦଟି ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଯଥା –
(i) ବାଳକସ୍ୟ ସୁବୁଦ୍ଧିଃ ପ୍ରଶଂସନୀୟା (କର୍ମଧାରୟ) – ପିଲାଟିର ସୁବୁଦି ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ ।
(ii) ସୁବୁଦ୍ଧିଃ ପୁତ୍ରଃ ପ୍ରଶଂସିତଃ ଭବତି । (ବହୁବ୍ରୀହି – ପୁଲିଙ୍ଗ) – ସୁବୁଵି ପୁତ୍ର ପ୍ରଶଂସିତ ହୁଏ ।
(iii) ସୁବୁଦ୍ଧିଃ କନ୍ୟା ପ୍ରଶଂସିତା ଭବତି । (ବହୁବ୍ରୀହି – ସ୍ତୀଲିଙ୍କ) – ସୁବୁଦି କନ୍ଯା ପ୍ରଶଂସିତ ହୁଏ ।
ଅର୍ଥକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି “ସୁବୁଦ୍ଧି” ପଦର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ଓ ସମାସ ହେଉଅଛି । ତେଣୁ ସମାସକୁ ଅଅର୍ଥାଶ୍ରୟୀ କୁହାଯାଏ ।

ଏହି ସମାସଗୁଡ଼ିକର ଉପବିଭାଗସବୁ ରହିଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ସଂପୃକ୍ତ ସମାସ ଆଲୋଚ଼ନା ସମୟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯିବ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଅଲୁକ୍‌, ନିତ୍ୟ ଓ ସୁପ୍‌ସୁପା ଇତ୍ୟାଦି ସମାସ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚ଼ନା କରାଯିବ ।

ଅବ୍ଯୟୀଭାବ:
ଅବ୍ଯୟ ପୂର୍ବପଦରେ ଥାଇ ଯେଉଁ ସମାସ ହୁଏ ତାହାକୁ “ଅବ୍ଯୟୀଭାବ” ସମାସ କୁହାଯାଏ ‘ମୂର୍ବେଛବ୍ୟୟେଃବ୍ଯୟୀଭାବଃ? କୃତ୍‌, ତଵିତ, ନିପାତ ଓ ଉପସର୍ଗ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଅବ୍ଯୟଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ଯବହୃତ ହୋଇଥ୍ଲେ ସମସ୍ତପଦ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସର ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ହୁଅନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
(i) ଅହଂ ଯଥାଶକ୍ତି ଧନଂ ଦାସ୍ୟାମି । (ମୁଁ ଯଥାଶକ୍ତି ଧନ ଦାନ କରିବି)
(ii) ଶିକ୍ଷକଃ ପ୍ରତିଶିଷ୍ୟଂ ପ୍ରଶ୍ନଂ ପୃଛ୍ଛତି । (ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶିଷ୍ୟକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରନ୍ତି)

ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ “ଯଥାଶକ୍ତି’ ପଦଟି ଶକ୍ତିଅନୁସାରେ (ଶକ୍ତିମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ “ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ” ଅର୍ଥରେ “ଯଥା” ଏବଂ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ଶିଷ୍ୟପଦର ଦ୍ବିରୁକ୍ତି ଅର୍ଥରେ “ ପ୍ରତି ଅବ୍ୟୟର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ପଦଦୂଇଟି ଅବ୍ୟୟ (କ୍ଯୀବଲିଙ୍ଗ) ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ଏକବଚ଼ନ) ହୋଇଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ଅବ୍ୟୟଟି ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ ତା’ର ଅର୍ଥକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ। ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପିତା ଯଥାକାଳମ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତି (କାଳମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) । – ବାପା ଠିକ୍‌ ସମୟରେ ଆସିବେ ।
(ii) ସଃ ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଯଥେନ୍ଛଂ ଯଚ୍ଛତି । (ଇଚ୍ଛାମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ) – ସେ ଗରିବ ଲୋକଙ୍କୁ ଯଥେଚ୍ଛ ଦିଅନ୍ତି ।
(iii) ଅହଂ ଯଥାବିଧ୍‌ ଭଶ୍ଵରଂ ନମାମି। (ବିଧ୍ମ୍‌ ଅନତିକରମ୍ଯ) – ମୁଁ ବିଧ୍ପୂର୍ବକ ଭଶ୍ରଙ୍କୁ ନମନ କରେ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଯଥା ହରିଃ, ତଥା ହରଃ” ଇତ୍ୟାଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏପରି ଭାବ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉ ନଥୁବାରୁ ସମାସ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ଉପ” ଅବ୍ୟୟପଦ ‘ ସାମୀପ୍ଯ’ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-}
(i) ସଃ ଉପକୂଳଂ ଗଚ୍ଛତି । (କୂଳସ୍ଯ ସମୀପମ୍‌) – ସେ ନୂଳନିକଟକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ଯାନମ୍‌ ଉପନଗର ପ୍ରାପ୍ତମ୍‌ (ନଗରସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌) – ଗାଡ଼ିଟି ସହର ପାଖରେ ପହଁଥ୍ଲା ।
(iii) ନଦୀ ଉପମନ୍ଦିରଂ ପ୍ରବହତି (ମନ୍ଦିରସ୍ଯ ସମୀପମ୍‌) – ନଭ ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ପ୍ରବାହିତ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଉପରାଜ୍ୟପାଳଃ, ଉପକୁଳାଧ୍ପତିଃ, ଉପାଧ୍କ୍ଷଃ ଇତ୍ଯାଦି ପଦରେ “ଉପ” ପଦର ସାମୀପ୍ୟ ଅର୍ଥ ନ
ଥାଇ ଅଧସ୍ତନ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କୁ ବୁଝାଇଥାଏ, ତେଣୁ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ!

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ *ଅନୁ” ଅବ୍ୟୟପଦ ପଛ ବା ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ ]
(i) ଅନୁଶିକ୍ଷକଂ ଛାତ୍ରାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । (ଶିକ୍ଷକସ୍ଯ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପଛରେ ଛାତ୍ରମାନେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ଅନୁବୃକ୍ଷଂ ଚୌରଃ ଅସ୍ତି । (ବୃକ୍ଷସ୍ଯ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଗଛ ପଛରେ ଚୋର ଅଛି ।
(iii) ଅନୁଗୃହଂ ବାଟିକା ବିଦ୍ୟତେ । (ଗୃହସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଘରପଛରେ ବଗିଚା ଅଛି ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ମାତ୍ର, “ଅନୁରୂପମ୍‌” ପଦର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ‘ ରୂପସ୍ଯ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌’ ହୁଏ ଏବଂ ‹ ଅନୁକୂଳମ୍‌’ ପଦର ‘ ଅନୁଗତ କୂଳମ୍‌’ ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ସୁ” ଉପସର୍ଗ ସମୃଦ୍ଧି ବା ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ପ୍ରାକ୍‌ ଅୟଂଦେଶଃ “ ସୁଭାରତମ୍‌’ ଆସୀତ୍‌ । (ଭାରତାନାଂ ସମୃଵିଃ) – ସମୃଦ୍ଧ କଳିଙ୍ଗ ଥ୍ଲା ।
(ii) ସୁମଦ୍ରଂ ଗର୍ବଂ ଜନୟତି। (ମଦ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟମ୍‌) – ମଦ୍ରମାନଙ୍କ ପ୍ରାଚୂର୍ଯ୍ୟ ଅହଂକାର ଜନ୍ମାଏ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – କର୍ମଧାରୟ ଏବଂ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ବ୍ୟବହୃତ “ସୁ’ ପଦ ଶୋଭନ ବା ସୁନ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇବାସହିତ ବିଶେଷରୂପ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଅଭାବ ବା ବ୍ୟୂଦ୍ଧି ଅର୍ଥରେ “ଦୁଃ” ଏବଂ ‹ ନିଃ’ ଉପସର୍ଗର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) ଦେଶେ ଦୂର୍ଭିକ୍ଷଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଭିକ୍ଷାୟାଃ ଅଭାବଃ) – ଦେଶରେ ଭିକ୍ଷାର ଅଭାବ ଦେଖାଯାଉଛି)
(ii) ସ୍ଥାନେଃଞ୍ପିନ୍‌ ନିର୍ମକ୍ଷିକମ୍‌ ଅନୁଭୂୟତେ । (ମଧିକାଣାମ୍‌ ଅଭାବଃ) – ଏଠାରେ ମାଛିମାନଙ୍କ ଅଭାବ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – କର୍ମଧାରୟ ଓ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସରେ ‘ ଦୁଃ” ଦୁଷ୍ଟ ଓ “ନିଃ” “ ଅବିଦ୍ୟମାନ” ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ବାରୁ ବିଶେଷ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ “ଅଧ ଉପସର୍ଗ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥୁଲେ ତାହା ପରପଦରେ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଅର୍ଥକୁ
ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ବକ୍ତା ଅଧ୍ଯାମ୍ମ୍‌ ଅଭାଷତ । (ଆମ୍ବନି ଇତି) – ବକ୍ତା ଆମୂବିଷୟକ ଭାଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି ।
(ii) କୃଷକାଃ ଅଧ୍ଗ୍ରାମଂ ନିବସନ୍ତି । (ଗ୍ରାମେ ଇତି) – କୃଷକମାନେ ଗୀରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
(iii) ଅଧ୍ହରି ଭକିଂ କୁରୁ (ହରୌ ଇତି) – ହରିଙ୍କଠାରେ ଭକି କର ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ପ୍ରଯୁକ “ଆ” ଉପସର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ (ଯାବତ୍‌) ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
ଗାନ୍ଧିମହାଭାଗଃ ଆମରଣଂ ସତ୍ୟମ୍‌ ଅପାଳୟତ । (ମରଣଂ ଯାବତ୍‌) – ଗାନ୍ଧିଜୀ ମୃତ୍ୟୁପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସତ୍ୟ ପାଳନ କରିଥ୍ଲେ ।
(i) ଦୋଷୀ ଆଜୀବନଂ କାରାଗାରଂ ନୀତଃ (ଜୀବନଂ ଯାବତ୍‌) – ଦୋଷୀ ଜୀବନସାରା ଜେଲ ଗଲା ।
(ii) ରଘୁଃ ଆସମୁଦ୍ରଂ ରାଜ୍ୟଂ ଶଶାସ । (ସମୁଦ୍ରଂ ଯାବତ୍‌) – ରଘୁ ସମୁଦ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରାଜ୍ୟ ଶାସନ କରୁଥୁଲେ ।
ସେହିପରି,

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପିତା ମାମ୍‌ ଆପାଦମସ୍ତକମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ପାଦମସ୍ତକଂ ବ୍ୟାପ୍ୟ) – ବାପା ମୋତେ ଗୋଡ଼ଠାରୁ ମୁଣ୍ଡପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାହିଁଲେ।
(ii) ଭାରତବର୍ଷମ୍‌ ଆକୁମାରୀହିମାଚଳଂ ବର୍ତତେ । (କୁମାରୀହିମାଚଳୌ ଯାବତ୍‌) – ଭାରତବର୍ଷ କୁମାରୀକାଠାରୁ ହିମାଚ଼ଳ ଯାଏ ।
(iii) ଆହିମାଳୟଂ ଗଙ୍ଗା ଦୃଶ୍ୟତେ । (ହିମାଳୟାତ୍‌ ଆରଭ୍ୟ) – ହିମାଳୟଠାରୁ ଗଙ୍ଗା ଦେଖାଯାଉଛି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ସ’ ସାଦୃଶ୍ୟ ଅର୍ଥକୁ ବୂଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ସିଂହଃ ସଚ୍ିତ୍ରଂ ପ୍ରତିଭାତି (ଚ଼ିତ୍ରସ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌) – ସିଂହ ଚ଼ିତ୍ରସଦୃଶ ପ୍ରତିଭାତ ହେଉଛି ।
(ii) ଭକ୍ତଃ ଭଶ୍ଵରେ ସହରି ଅନୂଭବତି । (ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌) – ଭକ୍ତ ଭଶ୍ନରକୁ ହରିସଦୃଶ ଅନୁଭବ କରେ ।

ମନେରଖ: ମ୍ଣଳନ୍ଧନ୍ଖୀ ପୂର୍ବପଦରେ ବ୍ୟବହୃତ “ପ୍ରତି” ବୀସ୍ଵା ବା ପଦର ବାରମ୍ବାର ଆବୃଭ୍ଭିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ଭିକ୍ଷୁଃ ପ୍ରତିଗୃହଂ ଭିକ୍ଷତେ । (ଗୃହଂ ଗୃହମ୍‌ / ଗୃହେଗୃହେ) – ଭିକ୍ଷୁକ ଘରକୁ ଘର ଭିକ୍ଷା ମାଗୁଛି ।
(ii) ମେଘ ପ୍ରତିଦିଶଂ ବ୍ୟାପ୍ନୋତି । (ଦିଶଂଦିଶମ୍‌ / ଦିଶିଦିଶି) – ମେଘ ସବୁଦିଗକୁ ବ୍ୟାପିଛି ।
(iii) ସଃ ପ୍ରତ୍ୟହମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛତି । (ଅହନି ଅହନି) – ସେ ପ୍ରତିଦିନ ଆସନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ଅକ୍ଷି’ ଶବ୍ଦ ସମାସବିଧସମୟରେ ‘ ଅକ୍ଷ”ରେ ପରିଣତ ହୋଇଥାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପ୍ରଧାନଶିକ୍ଷକଃ ମାଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ଅକ୍ଷି ପ୍ରତି) – ପ୍ରଧାନାଶିକ୍ଷକ ମୋତେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେଖୁଲେ ।
(ii) ଦୁର୍ଜନଃ ପରୋକ୍ଷଂ ନିନ୍ଦତି । (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପରମ୍‌) – ଦୁଷ୍ଟ ଆଖ୍‌ ଉହାଡ଼ରେ ନିନ୍ଦାକରେ ।
(iii) ତବ ସମକ୍ଷଂ କଃ ଆଗଚ୍ଛତ୍‌ ? (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ସମୀପମ୍‌ / ସମମ୍‌) – ତୁମ ପାଖକୁ କିଏ ଆସିଲା ?
(iv) ମମ ଅନ୍ଵକ୍ଷଂ ଚୌରଃ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ । (ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ମୋର ଆଖ୍‌ ଉହାଡ଼ରେ ଚୋର ଚାଲିଗଲା ।

ମନେରଖ: ନଦୀବାଚ଼କ ପଦର ସମାହାର ହେଲେ ତାହା ଦ୍ବିଗୁସମାସ ନ ହୋଇ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ସମାସର ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଉଦାହରଣ –
(i) ଉତ୍ତରଭାରତେ ପଞ୍ଚନଦମ୍‌ ଅସ୍ତି । (ପଞ୍ଚାନାଂ ନଦୀନାଂ ସମାହାରଃ) – ଉତ୍ତରଭାରତରେ ପଞ୍ଚନଦୀ ଅଛି ।
(ii) ପ୍ରୟାଗେ ତ୍ରିଗଙ୍ଗ ବିରାଜତେ । (ତିସୃଣାଂ ଗଙ୍ଗାନାଂ ସମାହାରଃ) – ପ୍ରୟାଗରେ ତିନିଗଙ୍ଗା ବିରାଜିତ ।

ମନେରଖ: ଅବ୍ୟଭୀଭାବ ସମାସରେ ସମସ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଅବ୍ୟୟ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତୃତୀୟା ଓ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତିର ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଉଦାହରଣ –
ପ୍ରରୋକ୍ଷେ କାର୍ଯ୍ୟହନ୍ତାରଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେ ପ୍ରିୟବାଦିନମ୍‌। ଇତ୍ୟାଦି ଆଖୁ ଉହାଡ଼ରେ କାମ ନଷ୍ଟକାରୀ ଆଗରେ ମଧୁରଭାଷୀ ବଡ଼ସାନ କ୍ରମ ଅର୍ଥର ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ହୁଏ । ଯଥା – ଜ୍ୟେଷ୍ଠସ୍ଯ ଆନୁପୂର୍ବ୍ୟେଣ – ଅନୁଜ୍ଯେଷ୍ଠମ୍‌ ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ। (ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର )
(କ) ଶିବଦତ୍ତ ଶକ୍ତିଅନୁସାରେ ଦାନ ଦି ଅନ୍ତି।
Answer:
ଶିବଦତ୍ତଃ ଯଥାଶକ୍ତି ଦାନଂ ଦଦାତି ।

(ଖ) ମୃଗପଛରେ ସିଂହ ଦୌଦ଼ୂଥ୍ଲା
Answer:
ମୃଗମ୍‌ ଅନୁ ସିଂହଃ ଅଧାବତ୍‌ ।

(ଗ) ଗୀ ନିକଟରେ ହାଟ ବସେ ।
Answer:
ଉପଗ୍ରାମଂ ହଟ୍ଟଃ ବର୍ତତେ ।

(ଘ) ସବୁଘର ପରିଷ୍କାର ରଖ ।
Answer:
ପ୍ରତିଗୃହଂ ପରିଷ୍ପରୁ ।

(ଙ) ଭାରତର ସମୃଦଵି ପ୍ରଶଂସନୀୟ।
Answer:
ସୁଭାରତଂ ପ୍ରଶଂସନୀୟମ୍‌ ।

(ଚ) ଦେଶକୁ ଦେଶ ସମ୍ବନ୍ଧ ବଢ଼ି ଚାଲିଛି।
Answer:
ପ୍ରତିଦେଶଂ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ବର୍ଦତେ ।

(ଛ) ମୋ ଆଖୁଆଗରେ ପିଲାଟି ପଡ଼ିଗଲା।
Answer:
ମମ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ବାଳକଃ ଅପତତ୍‌ ।

(ଜ) ସବୁଦିଗରେ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରସବୁ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ପ୍ରତିଦିଶଂ ଶସ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରାଣି ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଝ) କୃପଣ ଧନବିଷୟରେ ଚିନ୍ତାକରେ ।
Answer:
କୃପଣଃ ସୁଧନଂ ଚିନ୍ତୟତି ।

(ଞ) ଆପଣମାନେ ପୋଖରୀପାଖଦେଇ ଯିବେ।
Answer:
ଭବନ୍ତଃ ଆସରୋବରଂ ଗମିଷ୍ଯନ୍ତି ।

୨। ଏକପଦେନ ଅର୍ଥଂ ପ୍ରକାଶୟତ। (ଏକପଦରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କର।)
କଣ୍ତସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌
Answer:
ଆକଣ୍ଠମ୍‌ ।

ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ସମୀପମ୍‌
Answer:
ସମକ୍ଷମ୍‌ ।

ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌
Answer:
ଅନୁବୃକ୍ଷମ୍‌ ।

ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
Answer:
ସଶିଷ୍ୟମ୍‌ ।

ଗୃହେ ଇତି
Answer:
ଅଧ୍ଗୃହମ୍‌ ।

ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଯାବତ୍‌
Answer:
ଆବିଦ୍ୟାଳୟମ୍‌ ।

ଅହନି ଅହନି
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟହମ୍‌ ।

ଧନାନାଂ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୁଧନମ୍‌ ।

ଜନସ୍ୟ ଅଭାବଃ
Answer:
ନିର୍ଜନମ୍‌ ।

ଭିକ୍ଷାୟାଃ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୁଭିକ୍ଷମ୍‌ ।

ମକ୍ଷିକାଣାମ୍‌ ଅଭାବଃ
Answer:
ନିର୍ମୟ୍ଷିମ୍‌ ।

ଉତ୍କଳସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧିଃ
Answer:
ସୂକ୍ୁଳମ୍‌ ।

୩। ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ। (ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ / ବ୍ୟାସବାକ୍ୟ ଲେଖ!)
ପ୍ରତିଦିନମ୍
Answer:
ଦିନଂ ଦିନମ୍‌

ଦୁର୍ଭିକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଭିକ୍ଷାୟାଃ ଅଭାବଃ

ସୁଭିକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଭିକ୍ଷାୟାଃ ସମୃଵ୍ିଃ

ଅନୁଜ୍ୟେଷ୍ଠମ୍‌
Answer:
ଜ୍ୟେଷ୍ଠସ୍ୟ ଆନୁପୂର୍ବ୍ୟେଣ

ପରୋକ୍ଷମ୍‌
Answer:
ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପରମ୍‌

ଅନୁରୂପମ୍‌
Answer:
ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌

ଅଧୁହରି
Answer:
ହରୌ ଇତି

ଉପଗ୍ରାମମ୍‌
Answer:
ଗ୍ରାମସ୍ୟ ସମୀପମ୍‌

ତ୍ରିଗଙ୍ଗମ୍‌
Answer:
ତିସୃଣାଂ ଗଙ୍ଗାନାଂ ସମାହାରଃ

ଯଥାବୂଦ୍ଧି
Answer:
ବୁଦ୍ଧିମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ

ଯଥେଷ୍ଟମ୍‌
Answer:
ଇଚ୍ଛାମ୍‌ ଅନତିକ୍ରମ୍ୟ

ସହରି
Answer:
ହରୌ ଇତି

ଆସମୁଦ୍ରମ୍‌
Answer:
ସମୁଦ୍ରଂ ଯାବତ୍‌

ପଞ୍ଚନଦମ୍‌
Answer:
ପଞ୍ଚାନାଂ ନଦୀନାଂ ସମାହାରଃ

୪। ସମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁତ। (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର।) ଉତ୍ତର ।

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ଅନୁରୂପମ୍‌	ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
ଅଧୂହରି	ଗଙ୍ଗାୟାଃ ସମୀପମ୍‌
ଉପଗଙ୍ଗଂମ୍‌	ମରଣଂ ଯାବତ୍‌
ଆମରଣମ୍‌	ହରୌ ଇତି
ଅନ୍ଵକ୍ଷମ୍‌	ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌
ସୁଭାରତମ୍‌	ଭାରତସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧି
ସହରି	ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ଅନୁରୂପମ୍‌	ରୂପସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟମ୍‌
ଅଧୂହରି	ହରେଃ ସାଦୃଶ୍ୟମ୍‌
ଉପଗଙ୍ଗଂମ୍‌	ଗଙ୍ଗାୟାଃ ସମୀପମ୍‌
ଆମରଣମ୍‌	ମରଣଂ ଯାବତ୍‌
ଅନ୍ଵକ୍ଷମ୍‌	ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌
ସୁଭାରତମ୍‌	ଭାରତସ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧି
ସହରି	ହରୌ ଇତି

୫। ବାକ୍ୟାନି ରଚ଼ୟତ। (ବାକ୍ଯରଚନା କର!)
ସମକ୍ଷମ୍‌, ପଞ୍ଚନଦମ୍‌, ଆଶୈଶବମ୍‌, ଆଜୀବନମ୍‌, ସୁଶସ୍ଯମ୍‌, ଯଥାମତି, ସୁଭାରତମ୍‌, ଆହିମାଳୟମ୍‌, ଯଥାବିଧ୍, ଅନୁ ପୂତ୍ରମ୍‌ ।
Answer:
ସମକ୍ଷମ୍‌ (ଆଖ୍‌ଆଗରେ) – ମମ ସମକ୍ଷଂ ସତ୍ଯ ବଦ ।
ପଞ୍ଚନଦମ୍‌ (ପାଞ୍ଚଟି ନଦୀର ସମାହାରଃ) – ପଞ୍ଜାବଂ ପଞ୍ଚନଦଂ ଭବତି ।
ଆଶୈଶବମ୍‌ (ପିଲାଦିନରୁ) – ଆଶୈଶବଂ ରାମଃ ଧାର୍ମିକଃ ।
ଆଜୀବନମ୍‌ (ଜୀବନସାରା) – ଭୀଷ୍ମଃ ଆଜୀବନଂ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ।
ସୁଶସ୍ୟମ୍‌ (ଶସ୍ଯର ସମୃଵି) – ସୁଶସ୍ଯଂ ଭାରତଂ ଭବେତ୍‌ ।
ଯଥାମତି (ଯଥା ବୁଦି) – ଯଥାମତି ପାଠଂ ପଠତ ।
ସୁଭାରତମ୍‌ (ଭାରତର ସମୃଵି) – ଭାରତଂ ସଦା ସୁଭାରତଂ ସ୍ୟାତ୍‌ ।
ଆହିମାଳୟମ୍‌ (ହିମାଳୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ) – ଆହିମାଳୟଂ ଭାରତବର୍ଷମ୍‌ ।
ଯଥାବିଧ୍‌ (ବିଧ୍‌କୁ ଅତିକମ ନ କରି) – ଯଥାବିଧ୍‌ ଶାସନଂ ପ୍ରଚ଼ଳତି କିମ୍‌ ?
ଅନୁପୁତ୍ରମ୍‌ (ପୁତ୍ରସ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍‌) – ଅନୁପୁତ୍ରମ୍‌ ଏକା କନ୍ୟା ।

ତତ୍‌ପୂରୂଷସମାସ:
ପୂର୍ବପଦରେ ଦ୍ବିତୀୟାଠାରୁ ସପ୍ତମୀପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଭକ୍ତିର ପଦ ଥାଇ ପରପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଲେ ତତ୍‌ପୂରୂଷସମାସ ହୁଏ। ପୂର୍ବପଦରେ ଯେଉଁ ବିଭନ୍ତି ଥାଏ, ସମାସର ନାମ ସେହି ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ । ସମସ୍ତପଦର ମୂଳପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ରୂପ କରାଯାଇ ବିଗ୍ରହ କରାଯାଏ ପରେ ଳିଙ୍ଗ, ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚ଼ନ ଅନୁଯାୟୀ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦର ରୂପ ଯୋଡ଼ାଯାଏ ।

ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ଶ୍ରିତ, ଗତ, ଅତ୍ୟସ୍ତ, ପ୍ରାପ୍ତ, ଆପନ୍ନ ଓ ଅତୀତ ପ୍ରଭୃତି ପଦ ପରପଦରେ ଥାଇ ପୂର୍ବପଦର ଦ୍ବିତୀୟା ହେଲେ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷସମାସ ହୋଇଥାଏ ।
ଳନ୍ଦଷ/ ଜଳ :
(i) ଗୁହାଶ୍ରିତଃ ସିଂହଃ ଗର୍ଜତି । (ଗୁହାଂ ଶ୍ରିତଃ) – ଗୁଖ୍ାରେ ଆଶ୍ରୟନେଇଥ୍ବା ସିଂହ ଗର୍ଜନ କରୁଛି ।
(ii) ବିଳାଶ୍ରିତଃ ମୂଷକଃ ବହିଃ ପଶ୍ୟତି । (ବିଳମ୍‌ ଆଶ୍ରିତଃ) – ଗାତରେ ଆଶ୍ରୟନେଇଥ୍ବା ମୂଷା ବାହାରକୁ ଚାହିଁଛି।
(iii) ହସ୍ତଗତଂ ଧନଂ ଦେହି । (ହସ୍ତଂ ଗତମ୍‌) – ହାତକୁ ଆସିଥବା ଟଙ୍କା ଦିଅ ।
(iv) ଗୃହାଗତଂ ବନ୍ଧୁଂ ପୂଚ୍ଛ। (ଗୃହମ୍‌ ଆଗତଃ, ତମ୍‌) – ଘରକୁ ଆସିଥବା ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ପଚାର ।
(v) ଶରଣାପନ୍ଲଃ ସର୍ବଦା ରକ୍ଷଣୀୟଃ (ଶରଣମ୍‌ ଆପନ୍ନଃ) – ଶରଣ ପଶିଥ୍ବା ଲୋକଙ୍କୁ ରକ୍ଷାକରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(vi) ଦୁଃଖାତୀତଃ ଜନଃ ସୁଖଂ ଲଭତେ । (ଦୁଃଖମ୍‌ ଅତୀତଃ) – ଦୁଃଖ ଭୋଗକରିଥ୍ବା ଲୋକ ସୁଖାପାଏ ।
(vii) ଗର୍ଭପତିତଃ କୁକ୍ଟରଃ ବୁକ୍ତି । (ଗର୍ଭଂ ପତିତଃ) – ଗାତରେ ପଡ଼ିଥ୍ବା କୁକୁର ଭୁକୁଛି ।
(viii)ଏହିପରି ଦେଶାଗତଃ = ଦେଶମ୍‌ ଆଗତଃ (ଦେଶକୁ ଆସିଥ୍ବା) ।
(ix) ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ (ଧନ ପାଇଥ୍‌ବା) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ କଳ –
(i) ଗ୍ରାମଗମୀ ଛାତ୍ରଃ ନ ଆଗତଃ (ଗ୍ରାମଂ ଗମୀ) – ଗୀକୁ ଯାଇଥ୍ବା ଛାତ୍ର ଆସିଲା ନାହିଁ।
(ii) ଗ୍ରାମଯାୟୀ ରାଜସେବକଃ ଆଗଛ୍ଛତି । (ଗ୍ରାମଂ ଯାୟୀ) – ଗୀକୁ ଯାଇଥ୍ବା ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ ଆସୁଛନ୍ତି ।
(iii) ପଶବଃ ସ୍ତନ୍ୟପାୟିନଃ ଭନ୍ତି । (ସ୍ତନ୍ଯଂ ପାୟିନଃ) – ପଶୁମାନେ ସ୍ତନ୍ୟପାନ କରନ୍ତି ।
ଏଠାରେ “ଗମୀ” “ଗମନ କରୁଛି ଯିଏ” ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଉଛି । ଏହି ଭବିଷ୍ୟତ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ “ଇନ୍‌” ପ୍ରତଞ୍ଜନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ ମଧ୍ଯ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୋଇଥାଏ ।
(i) ଜଳପିପାସୁଃ ମୃଗଃ ସରୋବରଂ ଧାବତି । (ଜଳଂ ପିପାସୁଃ) – ପାଣି ପିଇବାକୁ ଚାହୁଁଥ୍‌ବା ହରିଣ ପୋଖରୀକୁ ଧାଉଁଛି ।
(ii) ଅନ୍ନବୁଭୁକ୍ଷୁଃ ଦରିଦ୍ରଃ ପ୍ରତିଦ୍ଵାରଂ ଭ୍ରମତି । (ଅନ୍ନ ବୁଭୁକ୍ଷୁଃ) – ଖାଦ୍ୟ ଖାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା ଗରିବ ଦ୍ଵାରଦ୍ଵାର ବୁଲୁଛି।
(iii) ଶାସତୁଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଶିଷ୍ୟଃ ଗୁରୁଂ ପୃଚ୍ଛତି । (ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଜିଜ୍ଞାସୁଃ) – ଶାସ୍ତ୍ର ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।

‘ସନନ୍ତ’ ବିଶେଷଣ (ପା-ସନ୍‌+ଉ) ପିପାସୁ (ଭୁଜ୍‌- ସନ୍‌ + ଉ) ବୁଭୁଷ୍ଣୁ ଆଦି ପଦଯୋଗରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ।
ଏହିପରି ମନ୍ଦିରଂ ଦିଦୃକ୍ଷୁଃ = ମନ୍ଦିରଦିଦୃକ୍ଷୁଃ (ମନ୍ଦିର ଦେଖ୍‌ବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୁଥ୍ବା) ।
ଧନଂ ଲିପ୍ଗୁଃ = ଧନଲିସୁଃ (ଧନ ପାଇବାକୁ ଇଚ୍ଛାକରୂଥ୍‌ବା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।
ସେହିପରି ବ୍ୟାପ୍ତି ବୁଝାଉଥୁ୍‌ବା କାଳବାଚ଼କ ଓ ମାର୍ଗବାଚ଼ ପଦସହିତ ସମାସକୁ ମଧ୍ଯ ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର :
(i) ତେତ ବର୍ଷଭୋଗ୍ୟଃ କାରାବାସଃ ଅନୁଭୂତଃ । (ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ) – ସେ ଏକବର୍ଷ ଜେଲଦଣ୍ଡ ଭୋଗିଲେ ।
(ii) ପ୍ରତ୍ୟହଂ ଦିନପାଠ୍ୟ କୁରୁ (ଦିନଂ ପାଠ୍ୟମ୍‌) – ପ୍ରତିଦିନର ପାଠ ପ୍ରତିଦିନ କର ।
(iii) ମାସବ୍ୟାପ୍ରଃ ବୃଷ୍ଟିପାତଃ ପ୍ରଶମିତଃ । (ମାସଂ ବ୍ୟାପ୍ତଃ) – ମାସେବ୍ୟାପି ହୋଇଥ୍ବା ବର୍ଷା କମିଗଲା ।
(iv) କ୍ରୋଶପ୍ରମିତଃ ମାର୍ଗଃ ଅତିକ୍ରମଣୀୟଃ । (କ୍ରୋଶଂ ପ୍ରମିତଃ) – କୋଶେବାଟ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ହେବ ।ଉପର୍ଯ୍ୟକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂଯୋଗ ରହିଅଛି । ଏହିପରି ମୁହୁର୍ତସୁଖମ୍‌ – ମୁହୁର୍ଭ’ ସୁଖମ୍‌ (କ୍ଷଣିକ ସୁଖ), କ୍ଷଣନିଦ୍ରା = କ୍ଷଣଂନିଦ୍ରା (କ୍ଷଣିକ ନିଦ୍ରା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ପୂର୍ବପଦରେ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ପରପଦରେ ପୂର୍ବ, ସଦୃଶ, ସମ, ଭନ, କଳହ, ମିଶ୍ର, ଯୁକ୍ତ ଆଦି ପଦ ଥ୍ଲେ ସମାସକୁ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୂହାଯାଏ।

ଲକ କଲ:
(i) ରାମଃ ଶ୍ୟାମାତ୍‌ ମାସପୂର୍ବଃ । (ମାସେନ ପୂର୍ବଃ) – ରାମ ଶ୍ୟାମଠାରୁ ମାସେ ବଡ଼ ।
(ii) ଆଚାର୍ଯ୍ୟଃ ପିତୃତୁଲ୍ୟଃ ପୂଜ୍ୟଃ । (ପିତ୍ରା ତୁଲ୍ୟଃ) – ଗୁରୁ ପିତୃତୁଲ୍ୟ ସମ୍ମାନଯୋଗ୍ୟ ।
(iii) ରାଜସଦୃଶଃ ମହାତ୍ମା ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ରାଜ୍ଞା ସଦୃଶଃ) -_ ରାଜାଙ୍କ ପରି ମହାତ୍ମା ବାଟରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(iv) ମାତୃସମା ମାତୃଭୂମିଃ ବନ୍ଦନୀୟା। (ମାତ୍ରା ସମା) – ମାଆପରି ମାତୃଭୂମିର ବନ୍ଦନା କରିବା ଉଚ୍ମିତ ।
(v) ଧନହୀନଃ ଭିକ୍ଷୁଃ ଭିକ୍ଷତେ । (ଧନେନ ହୀନଃ) – ଧନହୀନ ଭିକାରୀ ଭିକ୍ଷା ମାଗୁଛି ।
(vi) ଏକ୍ରୋନଂ ଧନଂ ପ୍ରାପ୍ତମ୍‌ । (ଏକେନ ଉନମ୍‌) – ଗୋଟିଏ ଟଙ୍କା କମ୍‌ ପାଇଲି ।
(vii) ତୟୋଃ ମଧ୍ଯେ ବାକ୍ଟଳହଃ ଅଭବତ୍‌ । (ବାଚା କଳହଃ) – ସେ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ପାଟିତୁଣ୍ଡ ହେଲା ।
(viii) ବାଳାଦପି ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତଂ ବଚ଼ଃ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌। (ଯୁକ୍ତ୍ୟା ଯୁକ୍ତମ୍‌) – ପିଲାଟିଠାରୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବାକ୍ୟ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ।
(ix) ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରାଃ ଲାଜାଃ ଭକ୍ଷଣୀୟାଃ । (ଗୁଡ଼େନ ମିଶ୍ରାଃ) ଉଖୁଡ଼ା ଖାଇବା ଉଚ୍ଦିତ ।

ଏହିପରି ଧାନ୍ୟେନ ଅର୍ଥଃ = ଧାନ୍ୟାର୍ଥଃ (ଧାନଲାଭ), ଆଚାରେଣ ଶ୍କ୍ଷଃ – ଆଚାରଶ୍କ୍ଷଃ (ଆଚାର କୋମଳ)
(ଶ୍ଭକ୍ଷଃ – କୋମଳ, ମୃଦୂ, ସୌମ୍ୟ, ସିଗୁ, ଚିକ୍କଣ, ସୁନ୍ଦର), ଯୁକ୍ତ୍ଯା ନିପୁଣଃ – ଯୁକିନିପୁଣଃ (ଯୁକିରେ ନିପୁଣ) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦସହିତ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦର ସମାସ ହେଲେ ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷସମାସ ହୁଏ।
ଲଣ କଲ:
(i) ସଃ ମଦ୍ଦଭଂ ପୁସ୍ତକମ୍‌ ଅନୟତ୍‌ । (ମୟା ଦତମ୍‌) – ସେ ମୋଦ୍ବାରା ଦିଆଯାଇଥୁବା ବହି ନେଇଗଲା ।
(ii) ଜଳସିକ୍ତଃ ଜନଃ କମ୍ପତେ । (ଜଳେନ ସିକ୍ତଃ) – ପାଣିରେ ଭିଜିଥ୍‌ବା ଲୋକଟି ଥରୁଛି ।
(iii) ଶରାହତଃ ମୃଗଃ ଅମ୍ରିୟତ । (ଶରେଣ ଆହତଃ) – ଶରଦ୍ବାରା ଆହତ ହରିଣଟି ମରିଗଲା ।
(iv) ନଖଛିନୁଂ ଫଳଂ ଭୁମୌ ଅପତତ୍‌ । (ନଖୈଃ ଛିନ୍ନମ୍‌) – ନଖରେ ଛିଣ୍ିିଥ୍‌ବା ଫଳଟି ତଳେ ପଡ଼ିଗଲା ।

ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ତଦର୍ଥ (ନିମିରାର୍ଥେ) , ପୂଜା, ବଳି, ହିତ, ସୁଖ ଆଦି ପଦ ସହିତ ଚ଼ତୁର୍ଥୀ ବିଭ୍ୟକୁଯନ୍ତ ପଦର ସମାସକୁ ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ସମାସ କୁହାଯାଏ। ପ୍ରକୃତିବିକୃତି ଯୋଗ ରହିଥ୍ଲେ ଚ଼ତୂର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ଅନ୍ୟତ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ।

ଲନ୍ଷ/ କଲ:
(କ) ମାତା ହାରସୁବର୍ଣଂ ଦର୍ଶୟତି । (ହାରାୟ ସୁବର୍ଣ୍ମ୍‌) – ମାଆ ହାରନିମନ୍ତେ ସୁନା ଦେଖାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ଶାଳାୟାମ୍‌ ଅଶ୍ଵଘାସଃ ନାସ୍ତି । (ଅଶ୍ଵସ୍ୟ ଘାସଃ) – ଘୋଡ଼ାଶାଳରେ ଘୋଡ଼ାଘାସ ନାହିଁ ପ୍ରଥମ ବାକ୍ୟରେ ହାର (ବିକୃତି) ଓ ସୁବର୍ଣ୍ଣ (ପ୍ରକୃତି) ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରକୃତିବିକୃତିଭାବ ରହିଥ୍ବାରୁ ଚ଼ତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୋଇଛି, ମାତ୍ର ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ଅଶ୍ଵ ଓ ଘାସ ମଧ୍ଯରେ ସେପରି ଭାବ ନ ଥୁବାରୁ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୋଇଛି। ଏହିପରି ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ଯୂପଦାରୁ ପୂଜିତମ୍‌ । (ଯୂପାୟ ଦାରୁ) – ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯୂପଦାରୁ ପୂଜାକଲେ ।
(ବି. ଦ୍ର.: ନୁମ-ଯଜଞନ ବଳିକିଆଦିର/ ଯା ନହୁନୁ ରାନିକ ନିମଳେ ଛୁନିନେ 6ଘୋରାଫିଚା ଛନ୍ଦ ନନ୍ଞସ୍ନଦ ଛ୍ଫରିନଦୁବନୁଫ ଥାନ ନର୍ଥ)

ପ୍ରଭାତେ ଭୂତବଳିଃ କରଣୀୟଃ । (ଭୂତେଭ୍ୟଃ ବଳିଃ) – ସକାଳୁ ଭୂତବଳି କରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(ବି. ଦ୍ର.: ହୁଳକଳି – ମାନକୁ ନାଜ/ ଜନ, ଜୁଜନନ)
(i) ରାଜା ପ୍ରଜାହିତ୍‌ କୂର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ । (ପ୍ରଜାଭ୍ୟଃ ହିତମ୍‌) – ରାଜା ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ କରିବା ଉଚ଼ିତ ।
(ii) ଗୋସୁଖଂ ରାଜ୍ୟସ୍ୟ ଉନ୍ନତିଂ କରୋତି । (ଗୋଭ୍ୟଃ ସୁଖମ୍‌) – ଗୋରୁମାନଙ୍କୁ ସୁଖରେ ରଖ୍‌ଲେ ରାଜାଙ୍କର ଉନ୍ନତି ହୁଏ ।
(iii) କନ୍ୟାରକ୍ଷିତଂ ଧନଂ ନ ଦାସ୍ୟାମି । (କନ୍ୟାୟୈ ରକ୍ଷିତମ୍‌) – କନ୍ୟା ନିମନ୍ତେ ରଖୁଥ୍‌ବା ଧନ ଦେବି ନାହିଁ।

ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ପଞ୍ଚମୀ ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦସହିତ ଭୟ, ଅପେତ (ବିଯୁକ, ବିଚଳିତ, ମୁଳି, ବଞ୍ଚତ) , ମୁକ, ପତିତ, ସଳିତ ଓ ଅପୋଢ଼ (ଦୂରକୁ ଠେଲି ଦିଆଯାଇଥ୍ବା) ଆଦି ପଦର ସମାସକୁ ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାଜପଥେଷୁ ଚୌରଭୟଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଚୌରାତ୍‌ ଭୟମ୍‌) – ରାଜପଥରେ ଚୋରଭୟ ଦେଖାଯାଉଛି ।
(ii) ବନ୍ଧନଭୀତଃ ବିହଗଃ ଉଚ୍ଚୈଃ କୂଜତି । (ବନ୍ଧନାତ୍‌ ଭୀତଃ) – ବନ୍ଧନଭୟରେ ଚଢ଼େଇ ବଡ଼ପାଟିରେ ରାବୁଛି।
(iii) ଶତ୍ରୁତ୍ରାସାତ୍‌ ରାଜା ବନମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ । (ଶତ୍ରୁଭ୍ୟଃ ତ୍ରାସଃ, ତସ୍ମାତ୍‌) – ଶତ୍ୁଭୟ ହେତୁ ରାଜା ବଣକୁ ଚାଲିଗଲେ ।
(iv) ବାଳଃ ରୋଗମୁକ୍ତ ଅଭବତ୍‌ । (ରୋଗାତ୍‌ ମୁକ୍ତଃ) – ପିଲାଟି ରୋଗରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଲା ।
(v) ଆକାଶପତିତଂ ଜଳଂ ଚକ୍ରବାକଃ ପିବତି । (ଆକାଶାତ୍‌ ପତିତମ୍‌) – ଆକାଶରୁ ପଡୁଥ୍୍‌ବା ଜଳ ଚକୋରପକ୍ଷୀ ପାନ କରେ।

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକପରି ତରଙ୍ଗାତ୍‌ ଅପତ୍ରସ୍ତଃ (ଟିକିଏ ଡ଼ରୁଥ୍‌ବା) = ତରଙ୍ଗାପତ୍ରସ୍ତଃ (ତରଙ୍ଗକୁ ଟିକିଏ ଡରୁଥ୍ବା)
କଳ୍ପନାୟାଃ ଅପୋଢ଼ଃ (ଦରୂକୁ ଠେଲିଦିଆଯାଇଥ୍ବା) = କଳନାପୋଢ଼ଃ, ଦୁଖାତ୍‌ ଅପେତଃ (ବିଯୁକ୍ତ) = ଦୁଃଖାପେତଃ (ଦୁଃଖବିମୁକ୍ତ) ।
ପର୍ବତାତ୍‌ ସ୍କଳିତମ୍‌ (ଖସିଥ୍‌ବା) = ପର୍ବତସ୍କଳିତମ୍‌ (ପର୍ବତରୁ ଖସିଥ୍‌ବା) ଆଦି ହୋଇଥାଏ ।

ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦ ସୁବନ୍ତପଦସହିତ କିମ୍ବା କୃଦନ୍ତସହିତ ସମାସ ହେଲେ ତାହାକୁ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ କୁହାଯାଏ। ସୁବନ୍ତ ପ୍ରାତିପଦିକ ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ନେଇ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷର କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ରାଜପୁରୁଷଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ରାଜ୍ଞଃ ପୁରୁଷଃ) – ରାଜକର୍ମଚାରୀ ରାସ୍ତାରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ନଦୀଜଳଂ ସୁଶୀତଳଂ ଭବତି । (ନଦ୍ୟାଃ ଜଳମ୍‌) – ନଭପାଣି ଶୀତଳ ଅଟେ ।
(iii) ଅହଂ ମାତୁଳାଳୟାତ୍‌ ଆଗଢଚ୍ଛାମି । (ମାତୃଳସ୍ଯ ଆଳୟଃ, ତସ୍ନାତ୍‌) – ମୁଁ ମାମୁଘରୁ ଆସୁଛି ।
(iv) ଦେବପୂଜକଃ ମନ୍ଦିରେ ନ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଦେବାନାଂ ପୂଜକଃ) – ଦେବପୂଜକ ଦେଉଳରେ ଦେଖାନାହାନ୍ରି ।
ଏହିପରି ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ମୂଳମ୍‌ = ବୃକ୍ଷମୂଳମ୍‌ (ଗଛମୂଳ), ମମ ଗୃହମ୍‌ = ମଦ୍ଗୃହମ୍‌ (ମୋ ଘର)

ତବ ପୁସ୍ତକମ୍‌ = ତ୍ବତ୍‌ପୁସ୍ତକମ୍‌ (ତୁମ ବହି), ଅସ୍ନାକଂ ଗ୍ରାମଃ – ଅସ୍ନଦ୍‌ ଗ୍ରାମଃ (ଆମ ଗୀ) ଯୁବୟୋଃ / ଯୁସ୍ମାକଂ ମାତା = ସୂକ୍ଷୁଦ୍‌ମାତା (ତୁମ ମାଆ) ଆଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ସେହିପରି କୃଦନ୍ତ ପଦଯୋଗରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସର ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

(i) ରାମସ୍ୟ ବନଗମନମ୍‌ ଅଭିପ୍ରେତମ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (ବନସ୍ୟ ଗମନମ୍‌) – ରାମଙ୍କ ବନଯାତ୍ରା ନିଶ୍ଚିତ ଥଲା ।
(ii) ଜଳଦାନଂ ମହାପୁଣ୍ୟମ୍‌ । (ଜଳସ୍ୟ ଦାନମ୍‌) – ଜଳଦାନ ମହା ପୁଣ୍ୟ ।
(iii) ପୁରସ୍କାରବିତରଣଂ ଭବିଷ୍ଯତି । (ପୁରସ୍କାରାଣାଂ ବିତରଣମ୍‌) – ପୁରସ୍ତାର ବିତରଣ ହେବ ।
(iv) ଭଶ୍ଵରଃ ଜଗତ୍‌ ସ୍ରଷ୍ଟା ଭବତି । (ଜଗତଃ ସ୍ରଷ୍ଟା) – ଭଶ୍ନର ଜଗତର ସ୍ରଷ୍ଟା ଅଟନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ।
ଏହିପରି ଧନସ୍ୟ ଦାନମ୍‌ = ଧନଦାନମ୍‌, ପୁସ୍ତକସ୍ଯ ପଠନମ୍‌ – ପୁସ୍ତକପଠନମ୍‌ ଓ ଅନ୍ନସ୍ଯ ଦାତା – ଅନ୍ନଦାତା ଇତ୍ୟାଦି ପଦଗୁଡ଼ିକ ହୋଇଥାଏ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପୂର୍ବ ଓ ପର ପଦର ସ୍ଥ୍ରାନବିନିମୟ ମଧ୍ଯ ହୁଏ । ଯଥା –

(i) ପୂର୍ବାହ୍ନେ ସେବକଃ ଆଗଚ୍ଛତି । (ଅହ୍ୁଃ ପୂର୍ବମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ପୂର୍ବାହ୍ନରେ ଚାକର ଆସେ ।
(ii) ଅପରାହ୍ନେ ସଭା ଅଭବତ୍‌ । (ଅହ୍ନଃ ଅପରମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ଅପରାହୁରେ ସଭା ହେଲା ।
(iii) ପୂର୍ବରାତ୍ରଃ ଦୁଃଖଦାୟକଃ ଆସୀତ୍‌ । (ରାତ୍ରେଃ ପୂର୍ବମ୍‌) – ପୂର୍ବରାତ୍ରି ଦୁଃଖଦାୟକ ଥ୍ଲା ।
(iv) ପୁର୍ବକାୟଃ ରାଜା ସନ୍ତୋଷମ୍‌ ଅଲଭତ । (କାୟସ୍ୟ ପୂର୍ବମ୍‌) ଇତ୍ୟାଦି । – ପଶୁ ଶରୀର ଆଗ ଅଂଶ ପାଇଥ୍ବା ରାଜା ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କଲେ ।

ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୂରୁଷ ନ ହୋଇ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) ନରୋଉମଃ ବିକ୍ରମାର୍କଃ ବେତାଳମ୍‌ ଅଭାଷତ (ନରେଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – ନରଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିକ୍ରମାର୍କ ବେତାଳକୁ କହିଲେ ।
(ii) କାଳିଦାସଃ କବିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ଆସୀତ୍‌ । (କବିଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – କାଳଦାସ କବିମାନଙ୍କ ମଞ୍ଚରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଥ୍ଲେ ।
(iii) ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ନାରଦଃ ନାରାୟଣମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । (ମୁନିଷୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ) – ମୁନମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାରଦ ନାରାୟଠଙ୍କୁ ଦେଖ୍‌ଲେ ।
(iv) ପରଶୁରାମଃ ଦ୍ବିଜୋତ୍ତମଃ ଆସୀତ୍‌ । (ଦ୍ବିଜେଷୁ ଉତ୍ତମଃ) ଇତ୍ୟାଦି – ପର୍ଶୁରାମ ଦ୍ବିଜମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଥ୍ଲେ।

ମନେରଖ: ରାଜନ୍‌ ଶବ୍ଦ ରାଜରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ –
(i) କପୋତରାଜଃ ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (କପୋତାନାଂ ରାଜା) – କପୋତମାନଙ୍କ ରାଜା ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବ ବୁଦ୍ଧିମାନ ଥ୍‌ଲେ ।
(ii) ସିଂହଃ ପଶୁରାଜଃ ଭବତି (ପଶୂନାଂ ରାଜା) – ସିଂହ ପଶୁମାନଙ୍କ ରାଜା ଅଟେ ।
(iii) କଳିଙ୍ଗରାଜଃ ଖାରବେଳଃ ମହାବୀରଃ ଆସୀତା୍‌ । (କଳିଙ୍ଗାନାଂ ରାଜା) – କଳିଙ୍ଗମାନଙ୍କ ରାଜା ଖାରବେଳ ମହାବୀର ଥୁଲେ ।
(iv) କୁରୁରାଜଃ ପିତାମହମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (କୁରୂଣାଂ ରାଜା) ଇତ୍ୟାଦି । – କୁରୁମାନଙ୍କ ରାଜା ପିତାମହକୁ କହିଲେ ।

ମନେରଖ: ରାଜନ୍‌, ଲୋକ, ରାଜ୍ୟ, ଧର୍ମ ଓ ଦେବ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟପଦମାନଙ୍କ ସହିତ ସଭା ଶବ୍ଦର ସମାସ ହେଲେ “ସଭମ’ ଆଦେଶ ହୁଏ
ରକ୍ଷଃସଭଂ ପ୍ରଚଳତି । (ରକ୍ଷସାଂ ସଭା) – ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ସଭା ଚାଲିଛି ।
ପଶୁସଭଂ ବନେ ଅଭବତ୍‌ । (ପଶୂନାଂସଭା) ଇତ୍ୟାଦି । – ବଣରେ ପଶୁମାନଙ୍କ ସଭା ହୋଇଥଲା ।
କିନ୍ତୁ, ନାରୀସଭମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ନାରୀଣାଂ ସଭା) (ନାରୀ ସମୂହ) । – ନାରୀସଭା କହିଲା, (ନାରୀସମୂହ) ଧର୍ମସଭା ଆଶ୍ରୟଣୀୟା ! (ଧର୍ମସ୍ଯ ସଭା) (ଧର୍ମଶାଳା) – ଧର୍ମଶାଳା ଆଶ୍ରୟନେବା ଉଚିତ ।

ମନେରଖ: ସେନା, ସୂରା, ଛାୟା, ଶାଳା ଓ ନିଶା ଶବ୍ଦ ଷଷ୍ଠୀତତ୍ପୁରୁଷ ସମାସରେ ବିକଳରେ ଅକାରାନ୍ତ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ହୁଏ ।
(i) କଳିଙ୍ଗସେନା/ କଳିଙ୍ଗସେନଂ ବିଜୟତେ ସ୍ମ । (କଳିଙ୍ଗାନାଂ ସେନା) – କଳିଙ୍ଗସେନା ବିଜୟ ଲାଭ କଲା ।
(ii) ମଗଧସେନା/ ମଗଧସେନଂ ପରାଜିତା । (ମଗଧାନାଂ ସେନା) – ମଗଧସେନା ପରାଜିତ ହେଲା ।
(iii) ବୃକ୍ଷଛ୍ାୟଂ / ବୃକ୍ଷଳାୟା ଶୀତଳତାଂ ଦଦାତି । (ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଛାୟା) – ଗଛଛାଇ ଶୀତଳତା ଦିଏ ।
(iv) ଗୃହେ ଗୋଶାଳ / ଗୋଶାଳା ଅସ୍ତି । (ଗବାଂ ଶାଳା) ଇତ୍ୟାଦି । – ଘରେ ଗୋରୁଗୁହାଳ ଅଛି ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ- ତରୂଣାଂ ଛାୟା (ତରୁମାନଙ୍କ ଛାୟା) – ତରୁଚ୍ଛାୟମ୍‌ ହୁଏ ତରୁଛ୍ଛାୟା ହୁଏ ନାହିଁ । ବହୁବୃକ୍ଷର ଛାୟା ବୁଝାଇଲେ ନିତ୍ୟରେ ଆଦେଶ ହୁଏ ।

ମନେରଖ: ତୃପ୍ତ୍ୟର୍ଥିକ ପଦଯୋଗେ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ନାହିଁ, ତୃତୀଯାଚତ୍ପୁରୁଷ ହୁଏ । ଉଦାହରଣ-
(i) ଜଳତୃପରଃ ତୃଷାର୍ଭଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଜଳେନ ତୃପ୍ତଃ) (ଜଳସ୍ୟ ତୃପ୍ତଃ ନୁହେଁ) – ଶୋଷିଲୋକ ଜଳରେ ତୃପ୍ତ ।
(ii) ଧନତୃପ୍ତଃ କୃପଣଃ ନନ୍ଦତି । (ଧନେନ ତୃପ୍ତଃ) (ଧନସ୍ୟ ତୃପ୍ତଃ ନୁହେଁ) – କୃପଣ ଧନରେ ତୃପ୍ତ ଓ ଖୁସୀ ।
ବର୍ଭମାନକାଳ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ “କ୍ତ’ ପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ହୁଏ ନାହିଁ । ଉଦାହରଣ-

ସତାଂ ମତଂ ଗ୍ରହଣୀୟମ୍‌ । (ସନ୍ଗତଂ ହେବ ନାହିଁ) – ସାଧୁମାନଙ୍କ ମତ ଗ୍ରହଣ ଯୋଗ୍ୟ ।
ରାଜ୍ଞାଂ ପୂଜିତଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ଅଭାଷତ । (ରାଜପୂଜିତଃ ହେବ ନାହିଁ) – ରାଜାମାନଙ୍କ ପୂଜିତ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କହିଲେ ।

ମନେରଖ: ପୂରଣବାଚକ ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠୀତତ୍‌ପୂରୁଷ ସମାସ ମଧ୍ଯ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା-
(i) ଗଣେଶଃ ଛାତ୍ରାଣାଂ ପ୍ରଥମଃ ଭବତି । (ଛାତ୍ରପ୍ରଥମଃ ହେବନାହିଁ) – ଗଣେଶ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରଥମ ।
(ii) ଲତା ଛାତ୍ରାଣାଂ ତୃତୀୟା ଆସୀତ୍‌ । (ଛାତ୍ରାତୃତୀୟା ହେବ ନାହିଁ) – ଲତା ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ତୃତୀୟ ।

ମନେରଖ: ହଂସୀ, ମୃଗୀ, କୁକ୍ଳଟୀ ଆଦି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗାନ୍ତପଦର ଅଣ୍ଡ, ଶାବକ, ଦୁଗ୍ଧ ଓ ପଦ ଇତ୍ୟାଦି ପଦସହିତ ଷଷ୍ଠ୍ରୀତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହେଲେ ଫୁଲିଙ୍ଗରୂପ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-
(i) କୁକ୍ଟଟାସ୍ଡଂ ହିତକରଂ କଥ୍ୟତେ । (କୁକ୍ଟ୍ୟାଃ ଅଣ୍ଡମ୍‌) – କୁକୁଡ଼ା ଅଣ୍ଡା ହିତକର କୁହାଯାଏ ।
(ii) ଛାଗଦୁଗ୍ଦୁଂ ରୋଟଂ ନିବାରୟତି । (ଛାଗ୍ୟାଃ ଦୁଗ୍ଧମ୍‌) – ଛେଳୀ ଦୂଧ ରୋଗ ଦୂରକରେ
(iii) ମୂଗଶାବକଃ ମାତରମ୍‌ ଅନୁ ଧାବତି । (ମୃଗ୍ୟାଃ ଶାବକଃ) – ହରିଣଛୁଆ ମାଆ ପଛରେ ଧାଉଁଛି ।
(iv) ହଂସପଦଂ ସୁନ୍ଦରଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ହଂସ୍ୟାଃ ପଦମ୍‌) ଇତ୍ୟାଦି । – ହଂସରପାଦ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ ।

ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ମାତ୍ର, ସନ୍ତାନଟି ପୁତ୍ର ବା କନ୍ୟା ବୁଝାଇଲେ ଲିଙ୍ଗପରିବର୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଯଥା-
ଶୃଗାଳୀପୁତ୍ରଃ ଧାବତି । (ଶୃଗାଲ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ) – ବିଲୁଆ ଛୁଆ ଧାଉଁଛି ।
ସିଂହକ୍ରନ୍ୟା ଶେତେ । (ସିଂହସ୍ୟ କନ୍ୟା) ଇତ୍ୟାଦି । – ସିଂହର ଝିଅ ଶୋଇଛି ।

ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ:
ସପ୍ତମୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦର ଦକ୍ଷ, ନିପୁଣ, କୁଶଳ, ପଟୁ, ଶୌଣ୍ଡ (କୁଶଳ) , ଅଧୀନ ଇତ୍ୟାଦି ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ ହୁଏ ।
(i) କାର୍ଯ୍ୟଦକ୍ଷଃ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାନଂ ବଦତି । (କାର୍ଯ୍ୟେ ଦକ୍ଷଃ) – କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିପୁଣ ମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହୁଛନ୍ତି ।
(ii) କ୍ରୀଡ଼ାକୁଶଳଃ ପୁରସ୍କାରଂ ଲଭତେ । (କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ କୁଶଳଃ) – କ୍ରୀଡ଼ାରେ କୁଶଳ ବ୍ୟକ୍ତି ପୁରସ୍କାର ପାଏ ।
(iii) ରଣପଟୁଃ ଯୋଦ୍ଧା ବୀରଗତିଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ । (ରଣେ ପଟୁଃ) – ରଣପଟୁ ଯୋଦ୍ଧା ବୀରଗତି ଲାଭ କରେ ।
(iv) ଦାନଶୌଣ୍ଡଃ କର୍ଣ୍ଣଃ ଅମରଃ ବଭୁବ । (ଦାନେ ଶୌଣ୍ଡଃ) – ଦାନକୁଶଳ କର୍ଣ୍ଣ ଅମର ହୋଇଥୁଲେ ।
(v) ଇଚ୍ଛାଧୀନଃ ବିଷୟଃ ପଠନୀୟଃ । (ଇଚ୍ଛାୟାମ୍‌ ଅଧୀନଃ) – ଇଚ୍ଛାଧୀନ ବିଷୟ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ ।

ଏହିପରି ବାଚି ପଟୁଃ (ବିଦ୍ବାନ୍‌) – ବାକ୍ପଟୁଃ (କଥାକହିବାରେ ନିପୁଣ), ସଂଗୀତେ ନିପୁଣଃ – ସଙ୍ଗୀତନିପୁଣଃ (ସଙ୍ଗୀତରେ ନିପୁଣ), ବ୍ୟାଖ୍ୟାନେ ଚତୁରଃ – ବ୍ୟାଖ୍ୟାନଚତୁରଃ (ବୁଝାଇବାରେ ଚତୁର), ଶାସ୍ସେଷୁ ପଣ୍ଚିତଃ – ଶାସ୍ତପଣ୍ିତଃ (ଶାସ୍ତ୍ରରେ) ଆଦି ହୋଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଅଗ୍ସିଦ୍ଧଃ ଶାକଃ ଭକ୍ଷଣୀୟଃ । (ଅଗ୍ନୌ ସିଦ୍ଧଃ) – ଅଗ୍ନିରେ ସିଝିଥୁବା ପରିବା ଖାଇବା ଉଚିତ ।
(ii) ଆତପଶୁଷ୍କଂ ଫଳମ୍‌ ଆନୟ । (ଆତପେ ଶୁଷ୍କମ୍‌) – ଖରାରେ ଶୁଖ୍ଥୁବା ଫଳ ଆଣ ।
(iii) ସ୍ରାଲୀପକ୍ଵଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ନାସ୍ତି । (ସ୍ଥାଲ୍ୟାଂ ପକ୍ସମ୍‌) – ହାଣ୍ଡିରନ୍ଧା ତରକାରୀ ନାହିଁ ।

ମନେରଖ: ସିଦ୍ଧ, ଶୁଷ୍କ ଓ ପକ୍ସ୍‌ ଆଦି ପଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦ ସହିତ ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ ।
କନ୍ଧ କଳ –
(i) ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ମ୍‌ ରଣଂ କରୋମି । (ବର୍ଷେ ପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌) – ରଣ ବର୍ଷରେ ସୁଝି ଦେଉଛି ।
(ii) ମାସଦେୟଂ ସତ୍ଵରଂ ଗୃହାଣ । (ମାସେ ଦେୟମ୍‌) – ମାସକରେ ଦେବାଯୋଗ୍ୟ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଗ୍ରହଣ କର।
ମନେରଖ: ପରିଶୋଧ ଅର୍ଥରେ କୃତ୍ୟପ୍ରତ୍ୟୟାନ୍ତ ପଦର ସପ୍ତମୀବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ପଦସହିତ ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ସମାସ ହୁଏ।

ପ୍ରାଦିତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ “ ପ୍ର’ ପ୍ରଭୃତି କେତେକ ନିପାତର ସୁବନ୍ତ ପଦସହିତ ସମାସକୁ ପ୍ରାଦିତତ୍‌ପୁରୁଷ କୂହାଯାଏ। ଯଥା-
(i) ପ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟଃ ଶିଷ୍ୟମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ପ୍ରଗତଃ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଃ) – ପ୍ରାଚାର୍ଯ୍ୟ ଶିଷ୍ୟକୁ କହିଲେ ।
(ii) ଭକ୍ତଃ ମନ୍ଦିରସ୍ୟ ଅଭିମୁଖଂ ଗଚ୍ଛତି । (ଅଭିଗତଂ ମୁଖମ୍‌) – ଭକ୍ତ ମନ୍ଦିର ଆଡ଼କୁ ଯାଉଛି ।
(iii) ରସସ୍ୟ ଅନୁକୂଳଂ ବର୍ଣ୍ସଂଯୋଜନଂ କୁରୁ । (ଅନୁଗତଂ କୂଳମ୍‌) – ରସ ଅନୁକୂଳ ବର୍ଣ୍ସଂଯୋଗ କର ।
ଏହିପରି ପ୍ରକୃଷ୍ଟଃ ଭାବଃ = ପ୍ରଭାବଃ, ଅଧ୍ଗତଂ ଜ୍ୟାମ୍‌ – ଅଧ୍ଜ୍ଯମ୍‌ – (ଧନୁରଗୁଣ ଧରିଥ୍ବା)
ଉଦ୍ଥିତଃ ନିଦ୍ରାୟାଃ = ଉନ୍ନିଦ୍ରଃ ଆଦି ହୁଏ ।- (ନିଦରୁ ଉଠି)

ନଞ୍ଜ ତତ୍ପୁରୂଷ:
ନ (ନଞ୍ଜ)ର ସୁବନ୍ତ ପଦ ସହିତ ସମାସକୁ ନଞ୍ଜ ତତ୍ପୁରୂଷ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପରପଦର ଆରମ୍ଭରେ ସ୍ପରବର୍ଷ୍ଚ ଥୁଲେ ନ ସ୍ତ୍ରାନରେ ଅନ୍‌ ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ଥୁଲେ ନସ୍ତ୍ରାନରେ ଅ ହୁଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଅଧୁନା ପଠନେ ଅନିଛା ଅସ୍ତି। (ନ ଇଚ୍ଛା) – ବର୍ଭମାନ ପଢ଼ାରେ ଇଚ୍ଛା ନାହିଁ।
(ii) ଅନୁଦାରଃ କଳହଂ କରୋତି । (ନ ଉଦାରଃ) – ଉଦାରହୀନ ଲୋକ କଳି କରେ ।
(iii) ଅନୈକ୍ୟଂ ପରତନ୍ତ୍ରତାଂ ସୂଚୟତି । (ନ ଏଁକ୍ୟମ୍‌) – ଅନେକତା ପରାଧୀନତାକୁ ସୂଚିତ କରେ ।
(iv) ଅନଧୀତମ୍‌ ଅଭ୍ୟାସଂ କୁରୁ (ନ ଅଧୀତମ୍‌) – ଯାହା ଅଧୟନ କରିନାହଁ ତାହା ଅଭ୍ୟାସ କର ।
(v) ଅହିଂସା ପରମଃ ଧର୍ମଃ । (ନ ହିଂସା) – ଅହିଂସା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଧର୍ମ ।
(vi) କଦାପି ଅନ୍ୟାୟଃ ନ କରଣୀୟାଃ । (ନ ନ୍ୟାୟଃ) – କେବେ ମଧ୍ଯ ଅନ୍ୟାୟ କରିବା ଅନୁଚିତ ।
(vii) ତବ ଅଦର୍ଶନଂ ଦୁଃଖଂ ଜନୟତି । (ନ ଦର୍ଶନମ୍‌) – ତୁମକୁ ନଦେଖ୍‌ ଦୁଃଖ ଲାଗୁଛି ।

ଏହିପରି ନ ମୋଘଃ = ଅମୋଘଃ (ଅବ୍ୟର୍ଥ), ନ ଉଷମ୍‌ = ଅନୁଷମ୍‌, ନ ସତ୍ୟମ୍‌ = ଅସତ୍ୟମ୍‌, ନ ରଣମ୍‌ = ଅନୃଣମ୍‌ ଆଦି ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ନ ଗଃ = ନଗଃ/ ଅଗଃ (ପର୍ବତ) ହୋଇଥାଏ । (ଗଃ = ଗଚତି ଇତି) । ନଗଃ (ପର୍ବତଃ) ଦୃଶ୍ୟତେ । ଅଗଃ କିଂ ଲଭତେ ?

ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ:
ଉପପଦ ସହିତ କୃଦନ୍ତ ପଦର ସମାସକଜୁ ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ କୁହାଯାଏ ସମସ୍ତପଦରେ ଥୁବା କୃଦନ୍ତ ପଦଟି ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟରେ କ୍ରିୟା ରୂପରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମମ ସହପାଠୀ ସାଧୁଃ ଭବତି । (ସହ ପଠତି ଯଃ) – ମୋ ସହପାଠୀ ସାଧୁ ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ସମସ୍ତ ପଦରେ ଥୁବା “ପାଠୀ” ପଦଟି ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟରେ “ସହ ପଠତି ଯଃ” ହୋଇଛି । ଏହାର ଫୁଲିଙ୍ଗ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ, କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ବଚନରେ ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା-
(ii) ତବ ସହପାଠିନଃ କୁତ୍ବ ଗତାଃ । (ସହ ପଠନ୍ତି ଯେ) – ତୁମ ସହପାଠୀମାନେ କୁଆଡ଼େ ଗଲେ ?
(iii) ଅନୁଜାୟାଃ ସହପାଠିନୀ କ୍ରୁରା ଭବତି । (ସହ ପଠତି ଯା) ଇତ୍ୟାଦି । – ସାନ ଭଉଣୀର ସହପାଠିନୀ ନିଷ୍ଣୁରା ଅଟେ।

ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ସତ୍ଂ ନ ବଦତି । (ମିଥ୍ଯା ବଦତି ଯଃ) – ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ସତ କୁହେ ନାହିଁ।
(ii) ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରଶଂସାର୍ହଃ (ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ) ଭବତି । (ସତ୍ଯଂ ବଦତି ଯଃ) – ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରଶଂସା ପ୍ରାତ୍ର ହୁଏ।
(iii) ଦୋଷଦର୍ଶୀ ଅଧଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଦୋଷଂ ପଶ୍ୟତି ଯଃ) – ଦୋଷଦର୍ଶୀ ଅଧୋଗତି ଲାଭକରେ ।
(iv) ବିଦ୍ଵାଂସଃ ଦୂରଦର୍ଶିନଃ ଭବନ୍ତି । (ଦୂରଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଯେ) – ବିଦ୍ବାନମାନେ ଦୂରଦର୍ଶୀ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ମଧୁପଃ ଗୁଞ୍ଜନଂ କରୋତି । (ମଧୁ ପିବତି ଯଃ) – ଭଅଁର ଗୁଞ୍ଜାନ କରେ ।
(vi) ଗୃହସ୍ୁଃ ଧାର୍ମିକଃ ସ୍ୟାତ୍‌ । (ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ଯଃ) – ଗୃହସ୍ଥ ଧାର୍ମିକ ହେବା ଉଚିତ ।
(vii) ସେନାନୀ ସୈନ୍ଯାନ୍‌ ଚାଳୟତି । (ସେନାଂ ନୟତି ଯଃ) – ସେନାପତି ସୈନ୍ଯମାନଙ୍କୁ ଚଳାନ୍ତି ।
(viii) କୁମ୍ଭକାରଃ କୁମ୍ଭାନ୍‌ ଆନୟତି । (କୁମ୍ଭ” କରୋତି ଯଃ) – କୁମ୍ଭାର ମାଠିଆଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣୁଛି ।
(ix) ବଚସ୍କାରଃ ସର୍ବଥା ରକ୍ଷଣୀୟଃ । (ବଚ଼ଃ କରୋତି ଯଃ) – କୁହାଳିଆ ଲୋକକୁ ରଖ୍ବା ଉଚିତ ।
(x) ଭୃତ୍ୟଃ ଆଜ୍ଞାକାରୀ ଭବତି । (ଆଜ୍ଞାଂ କରୋତି ଯଃ) – ଚାକର ଆଜ୍ଞା ପାଳନ କରେ ।
(xi) ଶତୁଘୁଃ ଅସୁରାନ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ । (ଶତ୍ରୁନ୍‌ ହନ୍ତି ଯଃ) – ଶତୃଘ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ମାରିଥ୍‌ଲେ ।
(xii) ପୟୋଧଃ ଦୁସ୍ତରଃ ଭବତି । (ପୟଃ ଦଧାତି ଯଃ) – ସାଗର ପାରିହେବା କଷ୍ଟ ଅଛି ।
(xiii) ନେତା ସମାଜସେବୀ ଭବେତ୍‌ । (ସମାଜଂ ସେବତେ ଯଃ) – ନେତା ସମାଜସେବୀ ହେବା ଉଚିତ ।
(xiv) ଶଯ୍ୟାଶାୟୀ ବୃଦ୍ଧଃ ନ ଭାଷତେ । (ଶଯ୍ୟାୟଂ ଶେତେ ଯଃ) – ଶେଯରେ ଶୋଇଥ୍ବା ବୁଢ଼ା କଥା କହୁ ନାହିଁ।
(xv) ଜଳଦଃ ନଭସି ଦୃଶ୍ଯତେ । (ଜଳଂ ଦଦାତି ଯଃ) – ଆକାଶରେ ମେଘ ଦେଖାଯାଉଛି ।
(xvi) ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସରଳାଃ ଭବନ୍ତି। (ଗ୍ରାମେ ବସନି ଯେ) – ଗାଁଲୋକେ ସରଳ ଅଟନ୍ତି ।
(xvii) ଜଳଚରଃ ମତ୍ସ୍ୟଃ ସ୍ଥଳେ ନ ଜୀବତି । (ଜଳେ ଚରତି ଯଃ) – ଜଳରେ ବଞ୍ଚୁଥ୍ବା ମାଛ ସ୍ଥଳରେ ବଞ୍ଚେ ନାହିଁ ।
(xviii) ପଥଚାରୀ ଜଳମ୍‌ ଅନ୍ନେଷୟତି । (ପଥେ ଚରତି ଯଃ) – ବାଟୋଇ ପାଣି ଖୋଜୁଛି ।
(xix) ନିରାମିଷାଶୀ ଦୀର୍ଘଂ ଜୀବତି । (ନିରାମିଷମ୍‌ ଅଶ୍ନାତି ଇତି) – ଆମିଷ ଖାଉ ନଥ୍ବାଲୋକ ବେଶୀଦିନ ବଞ୍ଚେ ।
(xx) ପଶବଃ ସୁଳଚ଼ରାଃ ଭବନ୍ତି । (ସ୍ଥଳେ ଚ଼ରନ୍ତି ଯେ) – ପଶୁମାନେ ସ୍ଳଭାଗରେ ବିଚରଣ କରନ୍ତି ।
(xxi) ମୃଗାଃ ତୃଣଭୋଜିନଃ ସନି । (ତୃଣଂ ତୃଣାନି ଭୁଞ୍ଜତେ ଯେ) – ହରିଣମାନେ ଘାସ ଖାଆନି ।
(xxii) ଧର୍ମଚାରିଣୀ ସୀତା ପତିମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ଧର୍ମଂ ଚ଼ରତି ଯା) – ଧର୍ମଚାରିଣୀ ସୀତା ସାମୀଙ୍କୁ କହିଲେ ।
ଏହିପରି ତ୍ଵରୟା ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ତୁରଗଃ/ ତୁରଙ୍ଗଃ/ ତୁରଙ୍ଗମଃ, (ଘୋଡ଼ା) ତୁରନ୍ତ ଯାଏ ।
(xxiii) ଭୁଜେନ ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ଭୁଜଗଃ/ ଭୁଜଙ୍ଗଃ/ ଭୁଜଙ୍ଗମଃ (ସାପ) ଭୁଜରେ ଗମନ କରେ ଯିଏ ।
(xxiv) ବିହାୟସା ଗଚ୍ଛତି ଯଃ = ବିହଗଃ/ ବିହଙ୍ଗ ବିହଙ୍ଗମଃ (ପକ୍ଷୀ) ହୁଏ । – ବିହାୟସ/ଆକାଶରେ ଗମନ କରେ ଯିଏ।

ନିପାତସିଦ୍ଧ ତତ୍ପୂରୁଷ ସମାସ:
ତତ୍‌ପୁରୂଷ ସମାସ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ କେତେକ ସମସ୍ତପଦର ବିଗ୍ରହ ଓ ସମସ୍ତପଦ ମଧ୍ଯରେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ “ ନିପାତସିଦ୍ଧ ତତ୍ପୂରୁଷ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ଯ କର-
(i) ଗବାକ୍ଷଃ ସୁନ୍ଦରଃ ଦୃଶ୍ୟତେ । (ଗବାମ୍‌ ଅକ୍ଷି ଇବ) – ଝରକା ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଉଛି ।
(ii) ବରହସ୍ପତିଃ ଦେବଗୁରୁଃ ଆସୀତ୍‌ । (ବୃହତାଂ ପତିଃ) – ବୃହସତି ଦେବଗୁରୁ ଥୁଲେ ।
(iii) ପୁରୁଷାୟୁଷମ୍‌ ଅସୀମଂ ନ ଭବତି । (ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଃ) – ମଣିଷର ଆୟୁ ଅସୀମ ନୁହେଁ ।
(iv) ବନସ୍ପତିଃ ବାୟୁଂ ଶୋଧୟତି । (ବନସ୍ୟଯ ପତିଃ) – ବନସ୍ତି ବାୟୁ ଶୋଧନ କରେ ।
(v) ଆକାଶେ ବଳାହକଃ ନଦତି । (ବାରୀଣାଂ ବାହକଃ) – ଆକାଶରେ ମେଘ ଗର୍ଜନ କରୁଛି ।
(vi) ବିଶ୍ବାମିତ୍ରଃ ଜାତ୍ୟା କ୍ଷତ୍ରିୟଃ। (ବିଶ୍ବସ୍ଯ ମିତ୍ରମ୍‌) – ବିଶ୍ଵାମିତ୍ର ଜାତିରେ କ୍ଷତ୍ରିୟ ।
(vii) ଅମିତ୍ରଃ ଅନିଷ୍ଠଂ କରୋତି । (ନ ମିତ୍ରମ୍‌) – ଶତ୍ରୁ ଅନିଷ୍ଟ କରେ।
(viii) ଶ୍ରୁଶାନଂ ପ୍ରେତଭୂମିଃ କଥ୍ଯତେ । (ଶବାନାଂ ଶୟନମ୍‌) – ମଶାଣିକୁ ପ୍ରେତଭୂଇଁ କୁହନ୍ତି ।
(ix) ପରଶତାଃ ଜନାଃ ସଭାମ୍‌ ଆଗତାଃ । (ଶତାତ୍‌ ପରେ) – ଶହେରୁ ଅଧ୍କ ଲୋକ ସଭାକୁ ଆସିଥ୍ଲେ ।
(x) ପରସହସ୍ରାଃ ଛାତ୍ରାଃ ପଠନ୍ତି। (ସହସ୍ରାତ୍‌ ପରେ) – ହଜାରରୁ ଅଧ୍କ ଛାତ୍ର ପଢ଼ୁଛନ୍ତି
(xi) ରାଜଗବଃ ଭୂମୌ ଶେତେ । (ରାଜ୍ଞଃ ଗୌଃ) – ରାଜାଙ୍କ ଗାଭ ତଳେ ଶୋଇଛି ।
ଏହିପରି ଦନ୍ତାନୀଂ ରାଜା = ରାଜଦନ୍ତଃ (ବଡ଼ଦାନ୍ତ) , କଲ୍ଯାଃ ଦାସଃ = କାଳୀଦାସଃ ଆଦି ହୋଇଥାଏ । କାଳିନଃ ଦାସଃ – କାଳିଦାସଃ ।

ନିତ୍ୟସମାସ:
କେତେକ ସମାସରେ ସମସ୍ତପଦର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ନଥାଏ, ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍କରଳରେ ସମସ୍ୟମାନ ପଦ ପରିବର୍ତେ ଅନ୍ୟପଦକୁ ନେଇ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ହୋଇଥାଏ- ଏହାକୁ ଳି୭/ସମା କୁହାଯାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) କୃଷ୍ଣସର୍ପଃ ବିବରେ ବସତି । (ଏକ ସର୍ପର ନାମ) – ନାଗସାପ ଗାତରେ ବାସ କରେ ।
(ii) ଚିତ୍ରକୁଟ୍ବିନୀ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ଏକ ବୃଭିର ନାମ) ବୃଭିଜୀବିନୀ – ଚିତାକୁଟେଇ ବାଟରେ ଯାଉଛି ।
(iii) ଦନ୍ତଲେଖକଃ ମାମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । (ଦନ୍ତଚିକିସ୍ସକ) – ଦାନ୍ତଡାକ୍ତର ମୋତେ କହିଲେ।
ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ପଦଗୁଡ଼ିକର ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ କରାଗଲେ, ତାହା ଅପେକ୍ଷିତ ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ ନାହିଁ। ତେଣୁ, କୃଷସର୍ପଃ ଇତ୍ୟାଦିର ବିଗ୍ରହ ହେଉ ନଥ୍‌ବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ “ ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ” କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –

(i) ଭୋଜନାର୍ଥି’ ଜଳମ୍‌ ଆନୟ। (ଭୋଜନାୟ ଇଦମ୍‌) – ଖାଇବାକୁ ପାଣି ଆଣ ।
(ii) ଗ୍ରନ୍ଃ ରକ୍ଷିତଃ । (ଶିଷ୍ୟାୟ ଅୟମ୍‌) – ଶିଷ୍ୟ ପାଇଁ ଗ୍ରନ୍ଦଟି ରଖାଯାଇଛି ।
(iii) ତ୍ଵଦର୍ଥା ମାଳା ଅପହୃତା । (ତୂଭ୍ୟମ୍‌ ଇୟମ୍‌) – ତୁମମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଥୁବା ମାଳ କିଏ ନେଇଗଲା ।

ମନେରଖ: ଇଦମ୍‌’ ଶବ୍ଦ ସମସ୍ତ ପଦରେ “ ଅର୍ଥ’ରେ ପରିଣତ ହେଉଛି । ଅୟଂ ପାଇଁ ‘ଅର୍ଥଃ? , ଇୟଂ ପାଇଁ ଅର୍ଥା? ଏବଂ ଇଦଂ ପାଇଁ “ ଅର୍ଥଂ ” ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସେହିପରି –
(i) ମୁଷ୍ଟିମାତ୍ରଂ ତଣ୍ଡୁଳଂ ଦେହି । (ମୁଷ୍ିିଃଏବ) – ମୁଠାଏ ଚାଉଳ ଦିଅ ।
(ii) ତନ୍ଜାତ୍ରଂ କଥୟିତ୍ଵା ବକ୍ତା ଗତବାନ୍‌ । (ତତ୍‌ ଏବ) – ସେତିକି କହି ବକ୍ତା ଚାଲିଗଲେ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଏଠାରେ ‘ ମାତ୍ର’ ପଦଟି ନିଶ୍ଚୟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ସେହିପରି –
(i) ଗ୍ରାମାନ୍ତରଂ ଭିକ୍ଷୁଃ ଗଚ୍ଛତି । (ଅନ୍ୟଃ ଗ୍ରାମଃ) – ଭିକ୍ଷୁକ ଅନ୍ୟଗୀକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ଅହଂ ଭାଷାନ୍ତରଂ କରୋମି । (ଅନ୍ୟ ଭାଷା) – ମୁଁ ଅନୁବାଦ କରୁଛି ।
(iii) ଯୁବୟୋଃ କଥଂ ମତାନ୍ତରଂ ଭବତି ? (ଅନ୍ୟତ୍‌ ମତମ୍‌) – ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କର କିପରି ମତାନ୍ତର ହେଉଛି ?
ଏଠାରେ ଅନ୍ୟ ପଦସ୍ଥାନରେ ସମସ୍ତପଦରେ ଅନ୍ତର ପଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । କେତେକ ଏହାକୁ ମୟୂରବ୍ୟଂସକାଦିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରି କର୍ମଧାରୟମଧ୍ଯରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଂନ୍ତି ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷାୟାମ୍‌ ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ। (ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ଗୃହକୁ ଆସିଥୁବା ଅତିଥୁଙ୍କୁ ଭୋଜନ ଦିଅ ।
Answer:
ଗୃହାଗତାୟ ଅତିଥ୍ୟେ ଭୋଜନଂ ଦେହି ।

(ଖ) ମୋ ମାଆ ସଙ୍ଗୀତରେ କୁଶଳ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ମମ ଅମ୍ବା ସଙ୍ଗୀତକୁଶଳା ଭବତି ।

(ଗ) ଗ୍ରାମରେ ଦ୍ାସକରୁଥୁବା ଲୋକ ସରଳ ଅଚନ୍ତି।
Answer:
ଗ୍ରାମବାସିନଃ ସରଳାଃ ଭବନ୍ତି ।

(ଘ) ଗଛରୁ ପଡ଼ିଥୁବା ଫୁଲଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷପତିତାନି ପୂଷ୍ମାଣି ଆନୟ ।

(ଙ) ରୁରୁ ମୋ ପିତାଙ୍କ ସଦୃଶ ପୂଜ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଗୁରୁଃ ମମ ପିତୃତୁଲ୍ୟଃ ପୂଜ୍ୟଃ ଭବତି ।

(ଚ) ଆକାଶରୁ ପତିତ ଜଳବିନ୍ଦୁ ନିର୍ମଳ ଅଟନ୍ତି।
Answer:
ଆକାଶପତିତଃ ଜଳବିନ୍ଦୁଃ ନିର୍ମଲୋ ଭବତି ।

(ଛ) ଶରଦ୍ଵାରା ହତ ଅସୁରମାନେ ଦୁଷ୍ଟ ଥ୍ଲେ।
Answer:
ଶରାହତାଃ ଅସୁରାଃ ଦୁଷ୍ଟାଃ ଆସନ୍‌ ।

(ଜ) ଗରମ ନ ଥୁବା ଖାଦ୍ୟ ଖାଅ ନାହିଁ!
Answer:
ଅନୁଷ୍ଣଂ ଖାଦ୍ୟଂ ମା ଖାଦ ।

(ଝ) ଗଛର ମୂଳରେ ଷଣ୍ଢଟି ଶୋଇଥୁଲା ।
Answer:
ଗଚ୍ଛମୂଳେ ବୃଷଭଃ ଶେତେ ସ୍ମ ।

(ଞ) ମୁଁ ମାସକର ପାଠ୍ୟ ସାରିଦେଇଛି।
Answer:
ଅହଂ ମାସେନ ପାଠ୍ୟ (ମାସପାଠ୍ୟ’) ସମାପିତବାନ୍‌ ।

୨। ସବିଗ୍ରହଂ ସମାସନାମାନି ଲିଖତ। (ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ସହିତ ସମାସନାମ ଲେଖ।) ହସ୍ତଗତଂ, ଯୂପଦାରୁ, କ୍ରୀଡ଼ାବିତ, କଳିଙ୍ଗସେନା, ବିଶ୍ବମିତ୍ରଃ, କୁମ୍ଭକାରଃ, ଦୁଃଖାପେତଃ, ମାତୃସମା ଆକାଶପତିତମ୍‌, ଅହିଂସା, ମୃଗଶାବକଃ, ତନ୍ମାତ୍ରମ୍‌, ଗୃହସୁଃ, ସର୍ଗପତିତଃ
ହସ୍ତଗତଂ – ହସ୍ତଂ ଗତଃ – ୨ୟା ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ମାତୃସମା ମାତ୍ରା ସମା – ତୃତୀୟା ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ଯୂପଦାରୁ – ଯୂପାୟ ଦାରୁ – ୪ର୍ଥୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ଆକାଶପତିତମ୍‌- ଆକାଶାତ୍‌ ପତିତମ୍‌ ୫ମୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
କ୍ରୀଡ଼ାବିତ୍‌ – କ୍ରୀଡ଼ା” ବେଭି ଇତି – ଉପପଦତତ୍‌
ଅହିଂସା -ନ ହିଂସା- ନଞ୍ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
କଳିଙ୍ଗସେନା – କଳିଙ୍ଗାନାଂ ସେନା – ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ମୃଗଶାବକଃ- ମୃଗ୍ୟାଃ ଶାବକଃ- ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ
ବିଶ୍ଵମିତ୍ରଃ- ବିଶ୍ଵସ୍ୟ ମିତ୍ରମ୍‌ – ନିପାତନସିଦ୍ଧଃ
ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ତନ୍ମାତ୍ରମ ତତ୍‌ ଏବ ନିତ୍ୟ ସମାସଃ
କୁମ୍ଭକାରଃ- କୁମ୍ଭଂ କରୋତି ଇତି – ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ଗୃହସ୍ପଃ – ଗୃହେ ତିଷ୍ଠତି ଇତି – ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ଦୁଃଖାପେତଃ -ଦୁଃଖାତ୍‌ ଅପେତଃ- ୫ମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ
ସର୍ଗପତିତଃ- ସର୍ଗାତ୍‌ ପତିତଃ- ୫ମୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ

୩। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ । (ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ଶବାନାଂ ଶୟନମ୍‌ = ____________ । (ଶ୍ମଶାନମ୍‌, ଶବଶୟନମ୍‌, ଶବାୟନମ୍‌)
Answer:
ଶୁଶାନମ୍‌

(ଖ) ଅନ୍ୟା ଭାଷା = ____________ । (ଅନ୍ୟାଭାଷା, ଭାଷାନ୍ତରମ୍‌, ଭାଷାନ୍ଯା) ¦
Answer:
ଭାଷାନ୍ତରମ୍‌

(ଗ) ତର୍କେଣ ସଙ୍ଗତମ୍‌ = ____________ । (ତର୍କଗତମ୍‌, ତାର୍କିକମ୍‌, ତର୍କସଙ୍ଗତମ୍‌)
Answer:
ତର୍କସଙ୍ଗତ!

(ଘ) ପୁତ୍ରେ ସ୍ନେହଃ = ____________ । (ପୁତ୍ରସ୍ନେହଃ, ସ୍ଲେହପୁତ୍ରଃ, ପୁତ୍ରୀସ୍େହଃ) ।
Answer:
ପୁତ୍ରସ୍ନେହଃ

(ଙ) ପୁତ୍ରାୟ ଅୟମ୍‌ = ____________ । (ପୂତ୍ରାର୍ଥମ୍‌, ପୁତ୍ରାର୍ଥା, ପୁତ୍ରାର୍ଥଃ)
Answer:
ପୁତ୍ରାର୍ଥଃ

(ଚ) କୃତଂ ହନ୍ତି ଯଃ = ____________ । (କୃତଜ୍ଞଃ, କୃତଜ୍ଞାଃ, କୃତଘଃ)
Answer:
କୃତଘ୍ନଃ

(ଛ) ବିଦ୍ୟାମ୍‌ ଅର୍ଥୟତେ ଇତି = ____________ । (ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥଃ, ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ)
ବିଦ୍ୟାର୍ଥୀ

(ଜ) କାଲ୍ୟାଃ ଦାସଃ = ____________ । (କାଳୀଦାସଃ, କାଳିଦାସଃ, କାଳଦାସଃ)
Answer:
କାଳୀଦାସଃ

(ଝ) ତରୂଣାଂ ଛାୟା = ___________ । (ତରୁଛ୍ଛାୟମ୍‌, ତରୁଚ୍ଛାୟା, ତରୁଛାୟମ୍‌)
Answer:
ତରୁଚ୍ଛାୟମ୍‌

(ଞ) ମନ୍ତ୍ରିଣାଂ ସଭା = ___________ । (ମନ୍ତ୍ରୀସଭମ୍‌, ମନ୍ତ୍ରୀସଭା, ମନ୍ତ୍ରିସଭା)
Answer:
ମନ୍ତ୍ରିସଭମ୍‌
(ବି.ଦ୍ର. ଉତ୍ତର ଭୁଲ୍‌ ଅଛି ମନ୍ତିସଭମ୍‌ ହେବ)

୪ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ । (ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ଚନ୍ମାତ୍ରମ୍‌ = ___________ । (ତସ୍ୟ ମାତ୍ରା, ତସ୍ୟ ମାତ୍ରମ୍‌, ତତ୍‌ଏବ)
Answer:
ତତ୍‌ ଏବ

(ଖ) ପୁରୁଷାୟୁଷମ୍‌ = ___________ । (ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଷଃ, ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଷମ୍‌, ପୁରୁଷସ୍ଯ ଆୟୁଃ)
Answer:
ପୁରୁଷସ୍ଯ ଅୟୁଷମ୍‌

(ଗ) ଭୟାଉ୍ଁଃ = ___________ । (ଭୟେନ ରତଃ, ଭୟସ୍ୟ ରତଃ, ଭୟମ୍‌ ରତଃ)
Answer:
ଉୟେନ ରତଃ

(ଘ) ମଧୁପଃ = ___________ । (ମଧୁ ପିବତି ଯଃ, ମଧୁଂ ପିବତି ଯଃ, ମଧୁଃ ପିବତି ଯଃ)
Answer:
ମଧୁ ପିବତି ଯଃ

(ଙ) ଗୁରୁଭକିଃ = ___________ । (ଗୁରୁଂ ଭକ୍ିଃ, ଗୁରୌ ଭକିଃ, ଗୁରବେ ଭଳିଃ)
Answer:
ଗୁରୌ ଭକ୍ତିଃ

(ଚ) ଆପଦ୍ମୁକଃ = ___________ । (ଆପଦଃ ମୁକ୍ତଃ, ଆପଦ୍‌ ମୁକ୍ତଃ, ଆପଦଂ ମୁକ୍ତଃ)
Answer:
ଆପଦ ମୁଲୁଃ

(ଛ) ତତ୍ତ୍ରଜ୍ଞଃ = ___________ । (ତତ୍ଵ୍ଵବଂ ଜାନାତି ଯଃ, ତଭ୍ଲେ ଅଜ୍ଞଃ, ତଜ୍ଲେ ଜ୍ଞାନମ୍‌)
Answer:
ତରୁଂ ଜାନାତି ଯଃ

(ଜ) ଅମିତ୍ରଃ = ___________ । (ନ ମିତ୍ରଃ, ନ ମିତ୍ରମ୍‌, ନ ଅମିତ୍ରଃ)
Answer:
ନ ମିତ୍ରମ୍‌

(ଝ) ରାଜସେବକଃ = ___________ । ଓରାଜସ୍ୟ ସେବକଃ, ରାଜ୍ଞଃ ସେବକଃ, ରାଜା ଏବ ସେବକଃ)
Answer:
ରାଜ୍ଞଃ ସେବକଃ

(ଞ) ବର୍ଷଭୋଗ୍ୟଃ = ___________ । (ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ, ବର୍ଷସ୍ଯ ଭୋଗ୍ଯଃ, ବର୍ଷେ ଭୋଗ୍ଃଃ)
Answer:
ବର୍ଷଂ ଭୋଗ୍ୟଃ

୫। ସ୍ତମ୍ଭଦ୍ବୟସ୍ୟ ମେଳନଂ କୁରୁତ- (ଦୁଇସ୍ତମ୍ଭର ମେଳଣ କର ।) ଉର!

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ବନସ୍ପତିଃ	ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ
ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌	ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୂରୂଷ
ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରଃ	ନିତ୍ୟସମାସ
ହାରସୁବର୍ଣ୍ରମ୍‌	ତୃତୀୟାତତ୍‌ପୁରୁଷ
ବୃକ୍ଷପତିତମ୍‌	ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଦେଶସେବା	ଉପପଦତତ୍‌ପୁରୂଷ
ହସ୍ତଗତମ୍‌	ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଜଳତୃପ୍ତଃ	ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
କ୍ରୀଡ଼ାଦକ୍ଷଃ	ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଧନହୀନଃ	ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
କୃତଜ୍ଞଃ	ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଚିତ୍ରକୁଟିନୀ	ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୂରୂଷ
ପଠନାର୍ଥମ୍‌	ନିପାତନସିଦ୍ଧ ତତ୍‌ପୁରୂଷ

Answer:

‘କ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ	‘ଖ’ ସ୍ତମ୍ଭଃ
ବନସ୍ପତିଃ	ନିପାତନସିଦ୍ଧତତ୍‌ପୁରୂଷ
ବର୍ଷପରିଶୋଧ୍ଯମ୍‌	ସପ୍ତମୀତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରଃ	ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ହାରସୁବର୍ଣ୍ରମ୍‌	ଚତୁର୍ଥୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ବୃକ୍ଷପତିତମ୍‌	ପଞ୍ଚମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଦେଶସେବା	ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ହସ୍ତଗତମ୍‌	ଦ୍ବିତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
ଜଳତୃପ୍ତଃ	ତୃତୀୟାତତ୍‌ପୁରୁଷ
କ୍ରୀଡ଼ାଦକ୍ଷଃ	ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଧନହୀନଃ	ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୂଷ
କୃତଜ୍ଞଃ	ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ
ଚିତ୍ରକୁଟିନୀ	ଅବିଗ୍ରହନିତ୍ୟସମାସ
ପଠନାର୍ଥମ୍‌	ନିତ୍ୟ ସମାସ

କର୍ମଧାରୟସମାସ:
ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣପଦର ସମାସକୁ କର୍ମଧାରୟସମାସ କୂହାଯାଏ। ଦୂଇଟି ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଜଣକୁ ବୁଝାଉଥୁଲେ ବା ଜଣକର ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣ ଥୁଲେ ବା କୌଣସି ବିଶେଷ୍ୟପଦର ବିଶେଷଣ ସହିତ ସମାସ ହେଲେ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୋଇଥାଏ। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(କ) ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷ୍ୟର କର୍ମଧାରୟ
(i) ପାଚକପୂଜକଃ ଗୋବିନ୍ଦଃ ମନ୍ଦିରେ ଶେତେ ।
(ରୋଷେଇଆ ଓ ପୂଜକ କାମକରୁଥିବା ଗୋବିନ୍ଦ ମନ୍ଦିରରେ ଶୋଇଛି ।)
(ii) ରାଜର୍ଷିଃ ଜନକଃ ଜ୍ଞାନୀ ଆସୀତ୍‌ ।
(ରାଜା ତଥା ରଷି ଜନକ ଜ୍ଞାନୀ ଥ୍ଲେ ।)

ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ଗୋବିନ୍ଦପଦର ବିଶେଷଣରୁପେ ବ୍ୟବହୃତ “ ପାଚକପୂଜକଃ? ଏକ ସମସ୍ତପଦ । ଏଥୁରେ ପାଚକ ଏବଂ ପୂଜକ ଦୁଇଟି ବିଶେଷ୍ଯପଦ ରହିଛି। ଗୋବିନ୍ଦ ପାଚନକାର୍ଯ୍ୟ କରିବାସମୟରେ ପାଚକ ଏବଂ ପୂଜନକାର୍ଯ୍ୟକରିବାସମୟରେ ପୂଜକ ଅଟେ। ଉଭୟ ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଗୋବିନ୍ଦର ଦୂଇଟି ସତନ୍ତ୍ରରୂପକୁ ଦର୍ଶାଉଛନ୍ତି। ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ‘ରାଜର୍ଷିଃ’ ପଦଟି ଜନକଙ୍କୁ ବୁଝାଉଛି। ସେ ଏକାଧାରରେ ରାଜା ଏବଂ ରଷି ଅଟନ୍ତି। ‘ପାଚକପୂଜକଃ’ ଏବଂ ‘ରାଜର୍ଷିଃ ପଦଦୂଇଟିରେ ଥୁବା ବିଶେଷ୍ଯପଦଗୁଡ଼ିକ ଜଣକୁ ବୁଝାଭଥ୍ବାରୁ କର୍ମଧାରୟସମାସ ଅଟନ୍ତି। ତେଣୁ –
(i) ପାଚକପୂଜକଃ = ପାଚକ ଚ ଅସୌ ପୂଜକଃ ଚ ଇତି/ ପାଚକଶ୍ଚାସୌ ପୂଜକଶ୍ଚେତି ।
(ii) ରାଜର୍ଷିଃ = ରାଜା ଚାସୌ ରଷିଃ ଚେତି । ଏହିପରି –
(iii) ମମ ଗୁରୁପିତା ଶେତେ । (ଗୁରୁଃ ଚାସୌ ପିତା ଚେତି)
(iv) ତବ ପୁତ୍ରଶିଷ୍ୟଃ କ୍ରୀଡ଼ତି । (ପୁତ୍ରଃ ଚାସୌ ଶିଷ୍ୟଃ ଚେତି)
(v) ପଠାଣିସାମନ୍ତଃ କବିଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦ୍‌ ଆସୀତ୍‌ । (କବିଃ ଚାସୌ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିତ୍‌ ଚେତି)
(vi) ଅକ୍ଷୟମହାନ୍ତିଃ ଗାୟକାଭିନେତା ଆସୀତ୍‌ । (ଗାୟକଃ ଚାସୌ ଅଭିନେତା ଚେତି)
ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ଜଣକୁ ବୁଝାଦ୍ଭ୍‌ଲେ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୁଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

(ଖ) ବିଶେଷଣ ଓ ବିଶେଷଣର କର୍ମଧାରୟ
ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଃ ଅଶ୍ଵଃ ଧାବତି । (ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟ ଘୋଡ଼ାଟି ଦୌଡ଼ୁଛି)
ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣ୍ଣ ବୃଦ୍ଧଃ କମ୍ପତେ । (ଜୀର୍ଣ୍ଶୀର୍ଣ ବୁଢ଼ାଟି ଥରୁଛି ।)
ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ‹ ହୃଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଥ ପଦରେ ହୃଷ୍ଟ ଏବଂ ପୃଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ରହିଛି ଏବଂ ତାହା ଏକ ଅଶ୍ଵର ହିଁ ବିଶେଷଣ। ସେହିପରି ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ “ ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣ୍ଣଃଃ ପଦରେ ଜୀର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ ଶୀର୍ଣ୍ଣ ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ରହିଛି ଏବଂ ତାହା ଏକ ବୃଦ୍ଧର ବିଶେଷଣ। ତେଣୁ, ‘ ହୁଷ୍ଟପୁଷ୍ଟଃଂ ଏବଂ “ ଜୀର୍ଣଶୀର୍ଷଃ? ପଦଦୂଇଟି ସମସ୍ତପଦ ଏବଂ ଏହା କର୍ମଧାରୟସମାସ ଅଟେ। ତେଣୁ,
ହୃଷ୍ଟପୂଷ୍ଟଃ = ହୃଷ୍ଟଃ ଚାସୌ ପୁଷ୍ଟଃ ଚେତି ।
ଜୀର୍ଣ୍ଣଶୀର୍ଣଃ = ଜୀର୍ଣ୍ଃ ଚାସୌ ଶୀର୍ଣ୍ଃ ଚେତି । ଏହିପରି-
[ଜୀର୍ଣ୍ଣଃ – କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ/ ଗଳିତ ଶୀର୍ଶୂଃ – ଅକର୍ମଣ୍ଯ, ଚିରା, ପତିତ, କଙ୍କାଳସାର, କ୍ଷୀଣ]

(i) ଭୀମକାନ୍ତଃ ସାଗରଃ ଦର୍ଶନୀୟଃ । (ଭୀମଃ ଚାସୌ କାନ୍ତଃ ଚେତି) – ଭୟଙ୍କର ଓ ସୁନ୍ଦର ସାଗର ଦେଖୁବା ଉଚିତ।
(ii) ସୁସ୍ଥସବଳଃ ରାମଃ କଥଂ ଭିକ୍ଷତେ ? (ସୁସ୍ୁଃ ଚାସୌ ସବଳଃ ଚେତି) – ସୁସୁ ଓ ବଳଯୁକତ ରାମ କାହିଁକି ଭିକ ମାଗୁଛି ?
(iii) ମୃଗଃ ଭୀତତ୍ରସ୍ତଃ ଧାବତି । (ଭୀତଃ ଚାସୌ ତ୍ରସ୍ତଃ ଚେତି) – ହରିଣଟି ଭୀତ ହୋଇ ଧାଉଁଛି ।
(iv) ଧାନ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରଂ ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟମ୍‌ ଅଭବତ୍‌ । (ନଷ୍ଠଂ ଚ ତତ୍‌ ଭ୍ରଷ୍ଟଂ ଚେତି) – ଧାନବିଲ କ୍ଷୟପ୍ରାପ୍ତ ଓ ପଥଚ୍ୟୁତ ହୋଇଛି ।
ଦୁଇଟି ବିଶେଷଣ ଜଣକୁ ବୁଝାଇଲେ ଏବଂ ବିଶେଷଣଦୂଇଟି ପୂର୍ବ ରକ୍ରମରେ ଘଟିଥୁବାର ବୁଝାଇଲେ ମଧ କର୍ମଧାରୟସମାସ ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ସ୍ବାତାନୁଲିପ୍ତଃ ଜନଃ ସଭାଂ ଗଚ୍ଛତି । (ପୂର୍ବଂ ସ୍ନାତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁଲିପ୍ତଃ) – ପୂର୍ବରୁ ସ୍ଵାନକରି ଓ ପରେ ଚନ୍ଦନାଦି ସୁବାସ ଲେପନ କରି ସଭାକୁ ଯାଉଛି ।
(ii) ପୀତପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ ବସ୍ତ୍ରଃ ଧେନୂଂ ପଶ୍ୟତି (ପୂର୍ବଂ ପୀତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ) – ପ୍ରଥମେ ପାନ କରି ଓ ପରେ ଆବଦ୍ଧ ବାଛୁରୀ ଗାଭକୁ ଚାହୁଁଛି ।
(iii) ଶ୍ରୁତାନୂରକ୍ତଃ ଭକ୍ତଃ ଗୁରୁଂ ପୃଚ୍ଛତି । (ପୂର୍ବ ଶ୍ରୁତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁରକ୍ତଃ) – ପ୍ରଥମେ ଶୁଣି ଓ ପଛରେ ଶଶ୍ଵରଙ୍କୁ ଭଲପାଇଥୁବା ଭକ୍ତ ଗୁରୁଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ଦୂଇଟି ବିଶେଷଣପଦ ଦୁଇ ପୃଥକ୍‌ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବୁଝାଉଥ୍‌ଲେ ଏପରି କର୍ମଧାସମାସ ହେବ ନାହିଁ ।

(ଗ) ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ବିଶେଷଣର କର୍ମଧାରୟ
କୌଣସି.ବିଶେଷ୍ୟପଦର ତା’ର ବିଶେଷଣପଦସହିତ ସମାସକୁ ମଧ୍ଯ କର୍ମଧାରୟସମାସ କୁହାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଶରଦି ନୀଳାକାଶଃ ଶୋଭତେ । (ନୀଳଃ ଆକାଶଃ) – ଶରତ ରତୁରେ ନୀଳ ଆକାଶ ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯାଏ ।
(ii) ମମ ନୀଳଶାଟୀ ନାସ୍ତି । (ନୀଳା ଶାଟୀ) – ମୋର ନୀଳ ଶାଢ଼ୀ ନାହିଁ।
(iii) ଗୃହାତ୍‌ ନୀଳାମ୍ବରମ୍‌ ଆନୟ । (ନୀଳମ୍‌ ଅମ୍ବରମ୍‌) – ଘରୁ ନୀଳଲୁଗା ଆଣ ।
ନୀଳପଦଟି ବିଶେଷଣ ହୋଇଥୁବାରୂ “ଆକାଶଃ”ର ବିଶେଷଣ ସମୟରେ ନୀଳଃ,ଶାଟୀର ବିଶେଷଣ ସମୟରେ ‘ନୀଳା’ ଏବଂ ‹ଅମ୍‌ରମ୍‌/ ର ବିଶେଷଣସମୟରେ ‘ନୀଳମ୍‌’ ହୋଇଅଛି । ବିଶେଷ୍ୟପଦ ଅନୁସାରେ ବିଶେଷଣର ଳିଙ୍ଗ ବିଭକ୍ତି ଓ ବଚନର ରୂପରେ ପରିବର୍ତନ ହୁଏ; ମାତ୍ର ସମସ୍ତପଦରେ ମୂଳପଦଦୁଇଟି ମିଳିତ ହେବାପରେ ଆବଶ୍ୟକ ବିଭକ୍ତିବଚନ ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ। ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ଦ୍ବିବଚନାନ୍ତ ଓ ବହୁବଚନାନ୍ତ ପଦର ମୂଳ ଫୁଲିଙ୍ଗ ରୂପ ହୋଇଛି। ଏହିପରି ଲଶୟ କଳ-

(i) ଦୁର୍ବଳଧେନୁଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । (ଦୁର୍ବଳା ଧେନୁଃ) – ଦୁର୍ବଳ ଗାଭଟି ବାଟରେ ଯାଉଛି ।
(ii) ସୁନ୍ଦରବାଳିକାଃ ମଞ୍ଚୋପରି ନୃତ୍ୟନ୍ତି । (ସୁନ୍ଦର୍ଯ୍[ବାଳିକାଃ) – ସୁନ୍ଦର ଝିଅମାନେ ମଞ୍ଚରେ ନାଚୁଛନ୍ତି ।
(iii) ବାଳମୃଗ୍ୟୌ ଜଳଂ ପିବତଃ । (ବାଳେ ମୃଗ୍ୟୋ) – ଛୋଟ ହରିଣୀ ଦୁଇଟି ପାଣି ପିଉଛନ୍ତି ।
(iv) ବୀରଯୁବକାଃ କସ୍ମାତ୍‌ ନ ବିଭ୍ୟତି । (ବୀରାଃ ଯୁବକାଃ) – ବୀର ଯୁବକମାନେ କାହାରିକୁ ଭୟ କରନ୍ତି ନାହିଁ।
(v) ଉତ୍ତମଚ୍ଛାତ୍ତୌ ସଂସ୍କୃତଂ ପଠତଃ । (ଉତ୍ତମୌ ଛାତ୍ତ୍ୌ) – ଉଲ ଛାତ୍ରଦୂଇଟି ସଂସ୍କୃତ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।
(vi) ଭଉଦ୍ୟାନାତ୍‌ ରକ୍ତପୁଷ୍ପାଣି ଆନୟ । (ରକ୍ତାନି ପୁଷ୍ପାଣି) – ବଗିଚାରୁ ଲାଲ ପୁଲଗୁଡ଼ିକ ଆଣ ।
ମନେରଖ: ମହତ୍‌ ଶବ୍ଦରୂ ସମସ୍ତପଦରେ କେବଳ ‘ ମହା” ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ମହାପୁରୁଷଃ ସତ୍ୟଂ ଭାଷତେ । (ମହାନ୍‌ ପୁରୁଷଃ) – ମହାପୁରୁଷ ସତ କୁହନ୍ତି ।
(ii) ମହାନଦୀ ମହୋଦଧୌ ମିଳତି । (ମହତୀ ନଦୀ, ମହାନ୍‌ ଉଦଧ୍ଃ, ତସ୍ମିନ୍‌) – ମହାନଦୀ ମହାସାଗରରେ ମିଶିଛି ।
(iii) ଅତିଥ୍ସତ୍କାରଃ ମହାଫଳଂ ଦଦାତି । (ମହତ୍‌ ଫଳମ୍‌) – ଅତିଥ୍ସକ୍ାର ମହାଫଳ ଦିଏ ।
(iv) ମହାତ୍ମାନଃ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟାଃ । (ମହାନ୍ତଃ ଆତ୍ନାନଃ) – ମହାତ୍ନାମାନେ ସର୍ବଦା ପୂଜ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ମହାଦେବ୍ୟଃ ଶଙ୍କରମ୍‌ ଅପୃଚ୍ଛନ୍‌ । (ମହତ୍ୟଃ ଦେବ୍ୟଃ) – ମହାଦେବୀମାନେ ଶଙ୍କରଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ।
(vi) ମହାବୀରୌ ଯୁଧ୍‌ ମିଥଃ ମିଳିତୌ । (ମହାନ୍ତୌ ବୀରୌ) – ମହାବୀର ଦୂଇଜଣ ଯୁଧରେ ଏକତ୍ର ମିଳିତ ହେଲେ ।

ମନେରଖ: ସେହିପରି ଶୋଭନ ବା ସୁନ୍ଦର ଅର୍ଥରେ ସମସ୍ତପଦରେ ‘ସୁ’ ଏବଂ କୁସ୍ିତ ଅର୍ଥରେ କୁ’ର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ “କୁ” ସ୍ତ୍ରାନରେ କା, କିମ୍‌, କତ୍‌, ଆଦିର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ସୁବାଳକଃ ପ୍ରଶଂସିତଃ ଭବତି । (ଶୋଭନଃ ବାଳକଃ) – ଭଲପିଲା ପ୍ରଶଂସା ପାଏ ।
(ii) ସୁଶିଷ୍ୟୌ ପୁରସ୍କୃତୌ ଅଭବତାମ୍‌ । (ଶୋଭନୌ ଶିଷ୍ୟୌ) – ଭଲ ଶିଷ୍ୟଦୁଇଜଣ ପୁରସ୍କାର ପାଇଲେ ।
(iii) ସୁମାତରଃ ଲୋକଜନନ୍ୟଃ ଭବନ୍ତି । (ଶୋଭନାଃ ମାତରଃ) – ଭଲମାଆମାନେ ସଂସାରର ମାଆ ହୋଇଥାନ୍ତି ।
(iv) ସୁବସ୍ତ୍ରମ୍‌ ଅବଶ୍ଯଂ ପରିଧାନୀୟମ୍‌ । (ଶୋଭନଂ ବସ୍ତ୍ରମ୍‌) – ଭଲଲୁଗା ନିଶ୍ଚିତ ପିନ୍ଧିବା ଉଚିତ ।
(v) କୁମାର୍ଗେ ଗମନମ୍‌ ଅନୁଚିତମ୍‌ । (କୁସିତଃ ମାର୍ଗଃ, ତସ୍ମିନ୍‌) – ଖରାପବାଟରେ ଯିବା ଅନୁଚିତ ।
(vi) କୁବୁଦିଃ ନିନ୍ଦନୀୟା ଭବତି । (କୁସିତା ବୁଦିଃ) – ଖରାପବୁଵି ନିନ୍ଦାଯୋଗ୍ଯ ଅଟେ ।
(vii) କୁସଙ୍ଗଂ ବର୍ଜୟେତ୍‌ । (କୁସିତଃ ସଙ୍ଗଃ, ତମ୍‌) – ଖରାପ ସାଙ୍ଗକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିବା ଉଚିତ ।
(viii) କଦାପି କୁମିତ୍ରାଣି ଉତ୍ତମାନି ନ ଭବନ୍ତି । (କୁସ୍ସିତାନି ମିତ୍ରାଣିୟ – କେବେହେଲେ ଖରାପସାଙ୍ଗମାନେ ଭଲ ହୋଇ ନଥାଂନ୍ତି।

ଏହିପରି କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) କାପୁରୁଷାଃ ମିଥ୍ୟା ବଦନ୍ତି । (କୁସିତାଃ ପୁରୁଷାଃ) – ଭୀରୁୂଲୋକମାନେ ମିଛ କୁହନ୍ତି ।
(ii) କିନ୍ନରାଃ ମଧୁରଂ ଗାୟନ୍ତି । (କୁସିିତାଃ ନରାଃ) – କୁସିତଲୋକେ ମଧୁର ଗାନ କରନ୍ତି ।
(iii) କାଜଳଂ କଦାପି ନ ପାତବ୍ୟମ୍‌ । (କୁସିିତଂ ଜଳମ୍‌) – ଖରାପ ପାଣି କଦାପି ପାନଯୋଗ୍ୟ ନୂହେଁ ।
(iv) କଦନ୍ନଂ ରୋଗାନ୍‌ ଜନୟତି । (କୁସିତମ୍‌ ଅନ୍ମ୍‌) – ଖରାପଖାଦ୍ୟ ରୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
(v) କଦଶ୍ବଃ ମନ୍ଦଂ ଗଚ୍ଛତି । (କୁସ୍ସିତଃ ଅଶ୍ବଃ) – ଖରାପ ଘୋଡ଼ା ଧୀରେ ଚାଲେ ।

ମନେରଖ: ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ କୁସ୍ିତ ଅର୍ଥରେ କା, କିମ୍‌ ଓ କତ୍ର ମଧ୍ଯ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର, “ ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌” ଅର୍ଥରେ କୋଷଂ, କବୋଷଂ ଓ କଦୁଷଂର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।
ଯଥା- କବୋଷ୍ଂ ଦୁଗ୍ଧଂ ପିବ । (ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌) – ଅଳ୍ପ ଉଷୁମ ଦୁଧ ପିଅ ।
ସ୍ଵ ବା ନିଜ ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସ୍ଵ ବା ନିଜ ପଦ ବିଶେଷଣରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-
(i) ଅଧୁନା ତ୍ଆଂ ସ୍ଵଗୃହଂ ଗଚ୍ଛ । (ସ୍ଵଂ ଗୃହମ୍‌) – ବର୍ତମାନ ତୁମେ ତୁମ ଘରକୁ ଯାଅ ।
(ii) ସ୍ଵଜନନୀ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟା। (ସ୍ଵା ଜନନୀ) – ନିଜମାଆ ସବୁବେଳେ ପୂଜାଯୋଗ୍ୟ ।
(iii) ବାଳକଃ ସ୍ଵମିତ୍ରଂ ପୂଚ୍ଛତି । (ସ୍ଵଂ ମିତ୍ରମ୍‌) – ପିଲାଟି ନିଜ ମାଆକୁ ପଚାରୁଛି ।
(iv) ସା ନିଜମତମ୍‌ ଉପସ୍ଫାପିତବତୀ । (ନିଜଂ ମତମ୍‌) – ସେ ନିଜମତ ଉପସ୍ପନ କଲେ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – ‘ ସ୍ଵ’ର ପ୍ରୟୋଗକ୍ଷେତ୍ରରେ ୬ଷ ତତ୍ପୁରୁଷସମାସ ମଧ ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ସ୍ଵସ୍ୟ ଗୃହମ୍‌, ସ୍ଵସ୍ଯ ଜନନୀ, ସ୍ଵସ୍ଯ ମିତ୍ରମ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି । “ସ୍ଵ” ଶବ୍ଦ ଷଷ୍ଠୀବିଭକ୍ତିରେ ଆତ୍ମା” ଅର୍ଥ ଫୁଲିଙ୍ଗ ହୁଏ ।

ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ବିଗ୍ରହମଧ୍ଯସ୍ପ୍ର ପଦ ସମସ୍ତପଦରେ ନ ରହିଲେ ତାହାକୁ ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ କୁହାଯାଏ। ସାଧାରଣତଃ ପୂର୍ବପଦ ଏକ ସମସ୍ତପଦ ହୋଇଥୁଲେ ତାହାର ଉତ୍ତରପଦ ଲୋପପାଇଥାଏ। ତେଣୁ, ଏହାକୁ ଉତ୍ତରପଦଲୋପୀ ବା ଶାକପାର୍ଥୁବାଦି ସମାସ ମଧ୍ଯ କହିଥାଂନ୍ତି। ଲନ୍ଧ/ କନ –
ଶାକପାର୍ଥୁବଃ ମୃଗୟାଂ ନ ଗଚ୍ଛତି । ( ଶାକପ୍ରିୟଃ ପାର୍ଥ୍‌ବଃ) – ଶାଗପ୍ରିୟ ରାଜା ଶିକାରକୁ ଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଏଠାରେ ‘ଶାକପାର୍ଥୁବଃ ସମସ୍ତପଦଟି “ ଶାକପ୍ରିୟଃ ପାର୍ଥ୍‌ବଃ” ଅର୍ଥକୁ ବୂଝାଉଛି । “ ଶାକପ୍ରିୟଃ” ମଧ୍ଯ ଏକ ସମସ୍ତପଦ ଏବଂ ଏଥ୍‌ରେ “ ଶାକ” ପୂର୍ବପଦ ଏବଂ “ ପ୍ରିୟ ଉତ୍ତରପଦ ଅଟେ! ମାତ୍ର, “ ଶାକପ୍ରିୟ” ପଦ ସହିତ “ ପାର୍ଥ୍ବଃ” ପଦର ସମାସ ସମୟରେ “ ପ୍ରିୟ” ପଦଟି ଲୋପପାଉଥ୍ବାରୁ ଏହା ଉତ୍ତରପଦ ବା ମଧ୍ଯସ୍ଥ ପଦର ଲୋପ ହୋଇଅଛି। ଏହିପରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାଜା ସିଂହାସନେ ବିରାଜତେ । ( ସିଂହଚିହ୍ନିତମ୍‌ ଆସନମ୍‌, ତସ୍ମିନ୍‌) – ରାଜା ସିଂହ ଚିହ୍ନିତ ଆସନରେ ବିରାଜମାନ ହୋଇଛନ୍ତି ।
(ii) ନର୍ଭକୀ ରତ୍ନମୁଦ୍ରିକାଂ ଦର୍ଶୟତି । ( ରତ୍ନଖଚିତା ମୁଦ୍ରିକା, ତାମ୍‌ ) – ନର୍ତକୀ ରତ୍ଖଚିତ ମୁଦି ଦେଖାଉଛି ।
(iii) ଦେବ୍ୟାଃ କଣ୍ଠେ ସ୍ପର୍ଣ୍ଣହାରଃ ଶୋଭତେ । ( ସର୍ଣ୍ଣନିର୍ମିତଃ ହାରଃ ) – ଦେବୀଙ୍କ କଣ୍ଡରେ ସୁନାରହାର ଶୋଭା ପାଉଛି ।
(iv) ଗୃହମ୍‌ ଅନୁ ଆମ୍ରବୃକ୍ଷଃ ଅସ୍ତି । ( ଆମ୍ନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃଃ – ଘର ପଛପଟେ ଆମ୍ନଗଛ ରହିଛି ।
(v) ମହାନଦୀକୂଳେ କଟକନଗରମ୍‌ ଅସ୍ତି । ( କଟକନାମକଂ ନଗରମ୍‌ ) – ମହାନଦୀକୁଳରେ କଟକ ସହର ଅଛି ।
(vi) ଏହିପରି ଗୁଡ଼ମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ ( ଗୁଡ଼ମିଶା ଖାଦ୍ୟ) = ଗୁଡାନ୍ନମ୍‌, ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ ( ବରନାମକ ଗଛ ) = ବଟବୃକ୍ଷଃ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଉପମାନ କର୍ମଧାରୟ
କୌଣସି ଉପମା ଦେବାବେଳେ ଉପମାନ, ଉପମେୟ ଏବଂ ଉପମାବାଚକ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଥାଏ। ପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବସ୍ତୁ ଉପମେୟ, ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକ ବସ୍ତୁ ଉପମାନ ଏବଂ ତୁଳନାତ୍ମକ ଇବ ଓ ବତ୍‌ ପ୍ରଭୃତି ଉପମାବାଚକ ପଦ ଅଟନ୍ତି। ଉପମେୟ ଏବଂ ଉପମାନମଧ୍ଯରେ ସମାନ ଗୁଣ ବା ଧର୍ମକୁ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ କୁହାଯାଏ ।
ଉପମାନ ଏବଂ ଉପମେୟମଧ୍ଯସ୍ପ ସମାନ ଗୁଣ ବାଚକ ପଦର ଉପମାନପଦ ସହିତ ସଂଘଟିତ ସମାସକୁ ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ଲ୍ଗଃ ଜର –
(i) ତୁଷାରଧବଳଃ ବୃଷଭଃ ଶେତେ । ( ତୁଷାର ଇବ ଧବଳଃ) – ବରଫ ପରି ଧଳା ଷଣ୍ଢ ଶୋଇଛି ।
ଏଠାରେ ବୃଷଭର ଧଳାରଙ୍ଗ ତୁଷାର ବା ବରଫଭଳି ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ଅଟେ । ବୃଷଭର ବିଶେଷଣ ଧବଳର ତୁଷାରସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି। ଧବଳ ସାଧାରଣ ଧର୍ମ ଏବଂ ତୁଷାର ଉପମାନ ଅଟେ । ଏହିପରି –
(ii) ଘନଶ୍ୟାମଃ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଃ ମଥୁରାଂ ଗତଃ । ( ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ) – ମେଘ ପରି ଶ୍ୟାମ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ମଥୁରା ଗଲେ।
(iii) ସର୍ପକୁଟିଳା ନଦୀ ଭୟଙ୍କରୀ ଭବତି। ( ସର୍ପବତ୍‌ କୁଟିଳା ) – ସାପପରିବଙ୍କା ନଭ ଭୟଙ୍କର ଅଟେ ।

ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ
ସଦୃଶଗୁଣର ପ୍ରୟୋଗ ନ ହୋଇ ବ୍ୟାଘ୍ର, ସିଂହ, ରଷଭ, ପୁଙ୍ଗବ, କୁଞ୍ଜର ଓ ଇନ୍ଦ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଉପମାନବାଚକ ପଦପରେ ଥାଇ ଉପମେୟର ସମାସକୁ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ କୂହାଯାଏ । ଲଙ୍ ଜନ୍ଦ –
(i) ମୁନିପୁଙ୍ଗବଃ ନାରଦଃ ନାରାୟଣଂ ଜପତି । ( ମୁନିଃ ପୁଙ୍ଗବଃ ଇବ) – ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାରଦ ନାରାୟଣଙ୍କ ଜପ କରିଛନ୍ତି ।
ଏଠାରେ ୯ପୁଙ୍ଗବ” ପଦ ବୃଷଭ ଅର୍ଥକୁ ନ ବୁଝାଇ ଶ୍ରେଷ୍ଠତାକୁ ବୁଝାଉଛି। ମୁନିଙ୍କ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ମୁନି ଓ ପୁଙ୍ଗବ ମଧ୍ଯରେ ତୁଳନା ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । ଏହିପରି ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(ii) ନରେନ୍ଦ୍ରଃ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ଯଃ ସର୍ବଗୁଣସମ୍ପନ୍ନଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ) – ନର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିକ୍ରମାଦିତ୍ୟ ସର୍ବଗୁଣରେ ସମ୍ପନ୍ନ ଥ୍ଲେ ।
(iii) ପୁରୁଷସିଂହଃ ବୀରଃ ସୁରେନ୍ଦ୍ରସାୟଃ ଆଂଙ୍ଗୋଶାସନାତ୍‌ ଜୁଗୁସ୍ବତେ ସ୍ମ । ( ପୁରୁଷଃ ସିଂହଃ ଇବ) – ସିଂହପରି ନିର୍ଭୀକ ପୁରୁଷ ସୁରେନ୍ଦ୍ରସାୟ ଇଂରେଜ ଶାସନର ଘୃଣା କରୁଥୁଲେ ।
(iv) ନରକୁଞ୍ଜରଃ ପଟେଲମହୋଦୟଃ ନିର୍ଭୀକଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ନରଃ କୁଞ୍ଜରଃ ଇବ ) – କୁଞ୍ଜର ପରି ମନୁଷ୍ୟ ପଟେଲ ମହୋଦୟ ନିର୍ଭୀକ ଥ୍ଲେ । ( କୁଞ୍ଜର – ହାତୀ)

ମନେରଖ:
(i) ସଦୃଶଗୁଣର ପ୍ରୟୋଗ ହେଲେ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ।
ଯଥା – ପୁରୁଷଃ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଇବ ଶୂରଃ ଆସୀତ୍‌ । – ମଣିଷ ବାଘ ପରି ବୀର ଥୁଲେ ।
(ii) ସ୍ତ୍ରୀ ବାଚଳପଦ ସହିତ ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ ସମାସ ହୁଏ ନାହିଁ ।
ଯଥା- ରାଜ୍ଞୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଭ ସିଂହସମାନା ତେଜସିନୀ ଆସୀତ୍‌। – ରାଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଭ ସିଂହପରି ତେଜସ୍ଵିନୀ ଥ୍ଲେ ।

ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଉପମେୟଠାରେ ଉପମାନର ଆରୋପ ହେଲେ ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସମାସରେ ଉପମେୟ ଓ ଉପମାନମଧ୍ଯରେ ଅଭେଦ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୁଏ। ଲଶ୍ୟ ଜନ –
(i) ବିଦ୍ୟାଧନଂ ମହାଧନଂ ଭବତି । ( ବିଦ୍ୟା ଏବ ଧନମ୍‌ ) – ବିଦ୍ୟା ରୂପକ ଧନ ମହାଧନ ଅଟେ ।
ଏଠାରେ ବିଦ୍ୟା ଓ ଧନମଧ୍ଯରେ ଭେଦ ଅନୁଭୂତ ହେଉନାହିଁ । ଏଠାରେ ବିଦ୍ୟା ଉପମେୟ ଓ ଧନ ଉପମାନ ଅଟେ । ଏହିପରି –
(ii)। ସଂସାରସାଗରଃ ଦୁସ୍ତରଃ ଭବତି । ( ସଂସାରଃ ଏବ ସାଗରଃ) – ସଂସାର ରୂପକ ସାଗର ପାରିହେବା କଷ୍ଟ ।
(iii) ଶିଶୋଃ ବାଗମୃତଂ ପିବ । ( ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ ) – ଶିଶୁଟିର ବାକ୍ୟାମୃତ ପାନ କର ।
(iv) ଜ୍ଞାନାଞ୍ଜନଂ ନୂତନମାର୍ଗ ଦର୍ଶୟତି । ( ଜ୍ଞାନମ୍‌ ଏବ ଅଞ୍ଜନମ୍‌) – ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଅଞ୍ଜନ ନୂଆବାଟ ଦେଖାଏ ।
ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରେ ସଂସାର, ବାକ୍‌ ଏବଂ ଜ୍ଞାନ ସହିତ ଯଥାକ୍ରମେ ସାଗର, ଅମୃତ ଓ ଅଞ୍ଜନର ତୁଳନା କରାଯାଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଅଭେଦ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେଉଅଛି ।

ଦ୍ବିଗୁସମାସ
ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବିଶେଷଣପଦ ପୂର୍ବପଦରେ ଥାଇ ସମାସ ହେଲେ, ତାହାକୁ ଦ୍ବିଗୁସମାସ କୁହାଯାଏ। ଏକଜାତୀୟ ବସ୍ତୁଗୁଡ଼ିକର ସମାହାର ହେଲେ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବିଶେଷଣ ପଦସହିତ ବିଶେଷ୍ୟପଦର ସମାସ ହୁଏ, ପଦଟି ସାଧାରଣତଃ, ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥୁଳବିଶେଷରେ ଫୁଳଲିଙ୍ଗ ବା କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ବିଗୁସମାସ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୁଏ। ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ମହାଭାରତଗ୍ରନ୍ଦଃ ଶତସାହସ୍ରୀ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ( ଶତସ୍ୟ ସାହସ୍ରାଣାଂ ସମାହାରଃ) – ମହାଭାରତ ଗ୍ରନ୍ଛକୁ ଶତସାହସ୍ତୀ କୁହାଯାଏ ।
ସହସ୍ରାଣାଂ ସମୂହଃ – ସାହସ୍ରମ୍‌ ଅର୍ଥାତ୍‌ ସାମୂହିକ ଭାବେ ଏକସହସ୍ରମାନଙ୍କର ସମଷ୍ଟି ।
ମହାଭାରତଗ୍ରନ୍ଦୁରେ ଶତସାହସ୍ର ବା ଲକ୍ଷେ ଶ୍ଳୋକ ରହିଥୁବାରୁ ତାହା “ ଶତସାହସ୍ରୀ” ନାମରେ ପରିଚିତ । ଶତସହସ୍ର ସମୂହ ଶ୍ଳୋକର ସମାହାର ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଏହା ଗୋଟିଏ ଗ୍ରନ୍ଦକୁ ସୂଚାଉଥ୍‌ବାରୁ ଏକବଚନାନ୍ତ ହୋଇଛି, ଏହା ସ୍କ୍ରୀଲିଙ୍ଗ । ଏହିପରି –
(ii) ଭାରତବର୍ଷଂ ବିଂଶଶତାଦ୍ଦ୍ୟାଂ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରମ୍‌ ଅଭବତ୍‌ । ( ଶତସ୍ୟ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ତସ୍ଯାମ୍‌ ) – ଭାରତବର୍ଷ ବିଂଶଶତାବ୍ଦୀରେ ସ୍ଵା ଧୀନ ହେଲା ।
(iii) ରାମଃ ପଞ୍ଚବଟ୍ୟାଂ ବନବାସମ୍‌ ଅକରୋତ୍‌ | ( ପଞ୍ଚାନାଂ ବଟାନାଂ ସମାହାରଃ, ତସ୍ଯାମ୍‌ ) – ରାମ ପଞ୍ଚବଟୀରେ ବନବାସ କରିଥଲେ ।
(iv) ପ୍ରତ୍ୟହଂ ସପ୍ତଶତୀ ପଠିତବ୍ୟା। ( ସପ୍ତାନାଂ ଶତାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ପ୍ରତିଦିନ ସପ୍ତଶତୀ ପଢ଼ିବା ଉଚିତ।
(v) ତ୍ରିଲୋକୀ ଧର୍ମେଣ ଚଳତି । ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ତିନିଭୁବନ ଧର୍ମରେ ଚାଲିଛି । ଦ୍ବିଗୁସମାସାନ୍ତ ପଦ ଫୁଲିଙ୍ଗ ଏବଂ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର
(vi) ବିଗତଃ ସପ୍ତାହଃ ସୁଖମୟଃ ଆସୀତ୍‌ । ( ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ନଂ ସମାହାରଃ) – ଗତସପ୍ତାହ ସୁଖମୟ ଥ୍ଲା ।
(vii) ତ୍ରିଭୁବନଂ ରାବଣସ୍ୟ ଅତ୍ୟାଚାରେଣ ପୀଡ଼ିତମ୍‌ ଆସୀତ୍‌ – ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ତିନିଭୁବନ ରାବଣର ଅତ୍ୟାଚାରରେ ପୀଡ଼ିତ ଥଲା ।
(viii) ଜନାଃ ପଞ୍ଚଦେବଂ ପ୍ରଣମନ୍ତି। ( ପଞ୍ଚାନଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ ) – ଲୋକମାନେ ପଞ୍ଚଦେବଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚଦେବ – ପାର୍ବତୀ, ମହାଦେବ, ବିଷୁ, ସୂର୍ଯ୍ୟ ଗଣେଶ
ଏହିପରି- ଚତୁର୍ଣ୍ଵଂ ଯୁଗାନାଂ ସମାହାରଃ = ଚତୁର୍ଯୁଗମ୍‌ । – ଚାରି ଯୁଗର ସମାହାର |
ତ୍ରୟାଣାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ = ତ୍ରିଦେବମ୍‌ । – ତିନିଦେବତାଙ୍କ ସମାହାର |
ତ୍ରିଦେବ – ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ୟ, ମହେଶ୍ଵର
(ix) ଷଣ୍ଢାଂ ଦର୍ଶନାନାଂ ସମାହାରଃ = ଷଡ୍‌ଦର୍ଶନମ୍‌ | – ଷଡ଼ଦର୍ଶନର ସମାହାର |
ଷଡ୍‌ଦର୍ଶନ: ସାଂଖ୍ୟ, ଯୋଗ, ମୀମାଂସା, ବୈଷୟିକ, ନ୍ୟାୟ, ବେଦାନ୍ତ
(x) ପଞ୍ଚାନାଂ ପ୍ରାଣାନାଂ ସମାହାରଃ = ପଞ୍ଚପ୍ରାଣମ୍‌ । – ପଞ୍ଚ ପ୍ରାଣର ସମାହାର |
ପଞ୍ଚପ୍ରାଣ – ଉଦାନ, ସମାନ, ପ୍ରାଣ, ଅପାନ, ବ୍ୟାନ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ = ତ୍ରିଫଳା । – ତିନି ଫଳର ସମାହାର |
ତ୍ରିଫଳା- ହରିଡ଼ା, ବାହାଡ଼ା, ଅଁଳା

ମନେରଖ:
ଦ୍ବିଗୁସମାସାନ୍ତ ତଛ୍ଷିତପଦ ମଧ୍ଯ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ “ ତଵିତାର୍ଥ ଦ୍ବିଗୁଂ ସମାସ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ-

(i) କାତ୍ତିକେୟଃ ଷାଣ୍ମାତୁରଃ ଉଚ୍ୟତେ । ( ଷଣ୍ଢାଂ ମାତୁ ଣାମ୍‌ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌) – କାତ୍ତିକେୟଙ୍କୁ ଷାଣ୍ମାତୁର କୁହାଯାଏ ।
କାତ୍ତିକେୟ କୃଭିକାଦି ଛଜଣ ମାତାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପାଳିତ ହୋଇଥବାରୁ ପୁତ୍ର ପରି ଅଟନ୍ତି । ( ଷଟ୍‌ + ମାତୃ + ଅପତ୍ୟାର୍ଥେ ଅଣ୍‌ ) । ଏହିପରି ଦ୍ଵୈମାତୁରଃ ( ଗଣେଶ) = ଦ୍ଵୟୋଃ ମାତ୍ରୋଃ ଅପତ୍ୟଂ ପୁମାନ୍‌ । ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି । – ଦୁଇମାତାଙ୍କ ପୁତ୍ର।
ବି.ଦ୍ର. : ଷଣ୍ାତୁରଃ – କୃଭିକା, ଅଶବିନୀ, ଦ୍ବିଜା, ଦୁର୍ଗା, ପୃଥ୍ବୀ, ପାର୍ବତୀଙ୍କ ପୁତ୍ର ।
ଦ୍ଵୈମାତୁରଃ – ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣରେ ଗଣେଶଖଣ୍ଡରେ ଲେଖାଅଛି ଯେ ବରେଣ୍ୟ ନାମକ ରାଜାଙ୍କର ପୁଷ୍ପାକୀ ନାମ୍ନୀ ରାଣୀଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ଗଣେଶ ଜନ୍ମିଥ୍‌ଲେ କିନ୍ତୁ ଏହାଙ୍କ ତେଜ ଓ ଆକୃତିରେ ଭୀତ ହୋଇ ରାଜା ଏହିଶିଶୁଙ୍କୁ ପାର୍ଶ୍ଵମୁନିଙ୍କ ଆଶ୍ରମ ନିକଟସ୍ଥ ଏକ ଜଳାଶୟରେ ପକାଇ ଦେଲେ। ସେଠାରୁ ପାର୍ଶ୍ଵମୁନିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଦୀପବତ୍ସଳା ଆଣି ପାଳିଲେ । ଏହି କାରଣରୁ ଏହାଙ୍କ ନାମ ଦ୍ଵୈମାତୁର ହେଲା ।

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)

(କ) ନୀଳକଇଁଗୁଡ଼ିକ ପୋଖରୀରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ନୀଳକୁମୁଦାନି ସରସି ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଖ) ଘୃତମିଶ୍ରିତ ଅନ୍ନ କାହାକୁ ଭଲ ନ ଲାଗେ ?
Answer:ଘୃତାନ୍ନଂ କସ୍ମୈ ନ ସଦତେ ?

(ଗ) ବୁଢ଼ାଲୋକଦୂଇଟି ଶୀତରେ ଥରୁଛନ୍ତି ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧୌ ଶୀତେନ କମ୍ପେତେ ।

(ଘ) ବିପଦବେଳେ ବିସ୍ମୟ ହିଁ କୁସ୍ସିତପୁରୁୂଷର ଲକ୍ଷଣ ଅଟେ।
Answer:
ବିପତ୍‌କାଳେ ବିସ୍ମୟ ଏବ କାପୁରୁଷଲକ୍ଷଣମ୍‌ ।

(ଙ) ଞଷଧସେବନପରେ ଅଳ୍ପଗରମ ପାଣି ପିଅ ।
Answer:
ଞ୍ଚଷଧସେବନାତ୍‌ ପରଂ କବୋଷ୍ଣଂ ଜଳଂ ପିବ।

(ଚ) ଖାରବେଳ ସିଂହପରି ପୁରୁଷ ଥଲେ ।
Answer:
ଖାରବେଳଃ ପୁରୁଷସିଂହଃ ଆସୀତ୍‌ ।

(ଛ) ନିଜବାପାଙ୍କୁ ପ୍ରତିଦିନ ପ୍ରଣାମ କର ।
Answer:
ସ୍ଵଜନକଂ ପତ୍ୟହଂ ନମ ।

(ଜ) ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପଞ୍ଚବଟୀରେ ରହୁଥୁଲେ।
Answer:
ରାମଚନ୍ଦ୍ରଃ ପଞ୍ଚବଟ୍ୟାଂ ନ୍ୟବସତ୍‌ ।

(ଝ) ଗତ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆମେ ସାଧୀନ ହେଲୁ ।
Answer:
ଗତଶତାଦ୍ଦ୍ୟାଂ ବୟଂ ସତନ୍ତ୍ରାଃ ।

(ଞ) ତିନିଭୁବନରେ କର୍ଣ୍ରଙ୍କ ପରି ଦାନୀ ନାହାଁନ୍ତି
Answer:
ତ୍ରିଭୁବନେ କର୍ଣ୍ଵ ଇବ ଦାନୀ ନାସ୍ତି ।

(ଟ) ନେଳିଆଶାଢ଼ୀପିନ୍ଧି ବୋହୂଟି ମନ୍ଦିର ଗଲା ।
Answer:
ନୀଳଶାଟୀଂ ପରିଧାୟ ବଧୂ ମନ୍ଦିରମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

(୦) ଲୋକେ ବଣରେ ପତ୍ରତିଆରି ଶେଯରେ ଶୁଅନ୍ତି।
Answer:
ଜନାଃ ଅରଣ୍ୟେଷୁ ପର୍ଣ୍ଣଶଯ୍ୟାସୁ ଶେରତେ ।

(ଡ) ବିଦ୍ୟାରୂପକ ଧନ ଅକ୍ଷୟ ଅଟେ ।|
Answer:
ବିଦ୍ୟାଧନମ୍‌ ଅକ୍ଷୟଂ ଭବତି ।

( ଦ) ବାପାଙ୍କ ଲୁଗା ଚନ୍ଦ୍ରପରି ଧଳା ଅଟେ ।
Answer:
ପିତୁଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ଚନ୍ଦ୍ରଧବଳାନି ।

(ଣ) ସାତଜଣ ରଷି ଆକାଶରେ ଶୋଭାପାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ସପ୍ତର୍ଷୟଃ ଆକାଶେ ଶୋଭନ୍ତେ ।

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଧାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ନିରୂପୟତ – ( ବନ୍ଧନୀ ମଧରୁ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) କଦନୁମ୍‌ = ( କୁସ୍ତମ୍‌ ଅନ୍ମ୍‌, କଦା ଅନୁମ୍‌, କଦୁ ଅନୁମ୍‌ )
Answer:
କୁସିତମ୍‌ ଅନୁମ୍‌

(ଖ) ମହାପଣ୍ଡିତଃ = ( ମହା ପଣିତଃ, ମହାନ୍‌ ପଣ୍ିତଃ, ମହତ୍‌ ପଣ୍ଡିତଃ)
Answer:
ମହାନ୍‌ ପଣିତଃ

(ଗ) ପୁରୁଷର୍ଷଭଃ = ( ପୁରୁଷଃ ଷଭଃ ଇବ, ପୁରୁଷଃ ଏବ ରଷଭଃ, ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ )
Answer:
ପୁରୁଷ ରଷଭଃ ଇବ

(ଘ) ତ୍ରିଲୋକୀ = ( ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ, ତିସୃଣାଂ ଲୋକାନୀଂ ସମାହାରଃ, ତ୍ରୟଃ ଲୋକାଃ )
Answer:
ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ

(ଙ) ସପ୍ତାହଃ = ( ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହାନାଂ ସମାହାରଃ, ସପ୍ାନାମ୍‌ ଅହ୍ାଂ ସମାହାରଃ, ସପ ଅହାନି )
Answer:
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ନାଂ ସମାହାରଃ

(ଚ) ଶ୍ୟାମଘନଃ = ( ଶ୍ଯାମଃ ଏବ ଘନଃ, ଶ୍ଯାମଃ ଇବ ଘନଃ, ଶ୍ୟାମଃ ଘନଃ)
Answer:
ଶ୍ୟାମ ଇବ ଘନଃ

(ଛ) ନରେନ୍ଦ୍ରଃ = ( ନରାଣାମ୍‌ ଇନ୍ଦ୍ରଃ, ନରେଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରଃ, ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ)
Answer:
ନରଃ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଇବ

(ଜ) ଶତାହୀ = ( ଶତାନାମ୍‌ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶତସ୍ଯ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶତାନି ଅବ୍ଦାନି)
Answer:
ଶତାନାମ୍‌ ଅବ୍ଦାନାଂ ସମାହାରଃ

(ଝ) ସୁନ୍ଦରଭାର୍ଯ୍ୟା = ( ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା, ସୁନ୍ଦରା ଭାର୍ଯ୍ୟା, ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ)
Answer:
ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା

(ଞ) ଗତାଗତଃ = ( ଗତଃ ଚ ଆଗତଃ ଚ, ପୂର୍ବଂ ଗତଃ ପଶା।ତ୍‌ ଆଗତଃ, ଗତସ୍ଯ ଆଗତଃ)
Answer:
ପୂର୍ବଂ ଗତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଆଗତଃ

୩। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧସମସ୍ତପଦାନି ନିରୂପୟତ । ( ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର)
(କ) ଶତସ୍ୟ ସହସ୍ରାଣାଂ ସମାହାରଃ = ( ଶତସାହସ୍ରୀ, ଶତସହସ୍ରୀ, ଶତସହସ୍ରମ୍‌ )
Answer:
ଶତସାହସ୍ରୀ

(ଖ) ସପ୍ତ ଚ ତେ ରଷୟଃ = ( ସପ୍ତର୍ଷି, ସପର୍ଷୟଃ, ସପ୍ାର୍ଷୟଃ)
Answer:
ସପ୍ତର୍ଷୟଃ

(ଗ) ପଞ୍ଚାନାଂ ପ୍ରାଣାନାଂ ସମାହାରଃ = ( ପଞ୍ଚପାଣୀ, ପଞ୍ଚପରାଣଃ, ପଞ୍ଚପଣମ୍‌ )
Answer:
ପଞ୍ଚପ୍ରାଣଃ

(ଘ) ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ = ( ଘନଶ୍ୟାମଃ, ଶ୍ୟାମଘନଃ, ଘନୀଭୂତଶ୍ୟାମଃ)
Answer:
ଘନଶ୍ୟାମଃ

(ଙ) ଶାଳୁଳୀନାମା ତରୁଃ = ( ଶାଳୁଳତରୁଃ, ଶାଳୁଳୀତରୁଃ, ଶାଳୁଳୀତରୁ )
Answer:
ଶାଳୁଳୀତରୁଃ

(ଚ) ଭଷତ୍‌ ଉଷ୍ଣମ୍‌ = ( ଭଷୋଷମ୍‌, ଉଷାୀଷମ୍‌, କବୋଷମ୍‌ )
Answer:
କବୋଷ୍ଣମ୍‌

(ଛ) ସ୍ଵା ଜିହ୍ଵା = ( ସବାଜିହ୍ଵା, ଶଵାଜିହ୍ବା, ସ୍ବଜିହ୍‌ା)
Answer:
ସ୍ଵଜିହ୍ଵା

(ଜ) ଭୀମଃ ଚାସୌ କାନ୍ତଃ ଚେତି = ( ଭୀମକାନ୍ତଃ, ଭୀମସେନଃ, ଭୀମଃ )
Answer:
ଭୀମକାନ୍ତଃ

(ଝ) ଅର୍ଣ୍ଣବଃ ଇବ ଗଭୀରଃ = ( ଗଭୀରାର୍ଣ୍ବବଃ, ଅର୍ଣ୍ଚବଗଭୀରଃ, ଗଭୀରାର୍ଣ୍ମ୍‌ )
Answer:
ଅର୍ଣ୍ବଗଭୀରଃ

(ଞ) ପଞ୍ଚାନାଂ ବଟାନାଂ ସମାହାରଃ = ( ପଞ୍ଚବଟଃ, ପଞ୍ଚବଟମ୍‌, ପଞ୍ଚବଟୀ)
Answer:
ପଞ୍ଚବଟୀ

୪। ସବିଗ୍ରହଂ ସମାସନାମାନି ଲିଖୁତ – ( ବିଚ୍ରହ ବାକ୍ଯସହିତ ସମାସନାମ ଲେଖ। )
କାଜଳମ୍‌, ବାଗମୃତମ୍‌, ଶୋକସାଗରଃ, ଦଧ୍ଖନ୍ନମ୍‌, ଚନ୍ଦନତରୁଃ, ଯାତାୟାତଃ, ନୀଳୋପୂଳାନି, ମହାବୀରୌ, ପରମସଖଃ, ମୁନିପୁଙ୍ଗବଃ ।
Answer:
କୁସ୍ସିତଂ ଜଳମ୍‌ – କର୍ମଧାରୟଃ
ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ – ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ – ରୂପକ କର୍ମଧାରୟ
ଦଧ୍‌ମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ – ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ଚନ୍ଦନନାମା ତରୁଃ – ମଧ୍ୟପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ
ପୂର୍ବଂ ଯାତଃ – ପରମ୍‌ ଆୟାତଃ
ନୀଳାନି ଉତ୍ପଳାନି – କର୍ମଧାରୟଃ
ମହାନ୍ତୌ ବୀରୌ – କର୍ମଧାରୟଃ
ପରମଃ ସଖା – କର୍ମ ଧାରୟଃ
ମୁନିଃ ପୁଙ୍ଗବ ଇବ – ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟ

୫। ସ୍ତମ୍ଭତ୍ରୟସ୍ୟ ମେଳନଂ କୁରୂତ – ( ତିନିସ୍ତମ୍ଭର ମେଳଣ କର)

କସ୍ତମ୍ଭଃ	ଖସ୍ତମ୍ଭଃ	ଗସ୍ତମ୍ଭଃ
ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ	ଘୃତାନ୍ନମ୍‌	ରୂପକକର୍ମଧାରୟଃ
ଖଞ୍ଜଃ କୁବ୍ମଃ	ଚତୂର୍ଭୁବନମ୍‌	ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ
ପଞ୍ଚାନାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ	ମହାଷ୍ଟମୀ	କର୍ମଧାରୟଃ
ଶଶାଙ୍କଃ ଇବ ଧବଳଃ	ଶାଳ୍ପଳୀତରୁଃ	ଦ୍ବିଗୁଃ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ	ତ୍ରିଫଳା	କର୍ମଧାରୟଃ
ଶାଳ୍ପଳୀନାମା ତରୁଃ	ଶଶାଙ୍କଧବଳଃ	ଦ୍ବିଗୁଃ
ଚତୁର୍ଣ୍ବାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ	ସପ୍ତାହଃ	ଦ୍ବିଗୁଃ
ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ	ଶୋକସାଗରଃ	ଦ୍ବିଗୁଃ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ	ପଞ୍ଚଦେବମ୍‌	ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଘୃତମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍‌ ପୂରୁଷର୍ଷଭଃ	ଉପମିତ	କର୍ମଧାରୟଃ
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ	ଖଞ୍ଜକୁବ୍ରୁଃ	ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ

Answer:

କସ୍ତମ୍ଭଃ	ଶସ୍ତମ୍ଭଃ	ଗସ୍ତମ୍ଭଃ
ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ	ମହାଷ୍ଟମୀ	କର୍ମଧାରୟଃ
ଖଞ୍ଜଃ କୁବ୍ଛୁଃ	ଖଞ୍ଜକୁବ୍ଛୁଃ	କର୍ମଧାରୟଃ
ପଞ୍ଚାନାଂ ଦେବାନାଂ ସମାହାରଃ	ପଞ୍ଚଦେବମ୍‌	ଦ୍ବିଗୁଃ
ଶଶାଙ୍କଃ ଇବ ଧବଳଃ	ଶଶାଙ୍କଧବଳଃ	ଉପମାନକର୍ମଧାରୟ
ଶୋକଃ ଏବ ସାଗରଃ	ଶୋକସାଗରଃ	ରୂପକକର୍ମଧାରୟଃ
ଶାଳ୍ପଳୀନାମା ତରୁଃ	ଶାଳ୍ପଳୀତରୂଃ	ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ଚତୁର୍ଣ୍ରାଂ ଭୁବନାନାଂ ସମାହାରଃ	ଚତୁର୍ଭୁବନମ୍‌	ଦ୍ବିଗୁଃ
ପୁରୁଷଃ ରଷଭଃ ଇବ	ପୁରୁଷର୍ଷଭଃ	ଉପମିତ କର୍ମଧାରୟଃ
ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ	ତ୍ରିଫଳା	ଦ୍ବିଗୁଃ
ଘୃତମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନ୍ନମ୍	ଘୃତାନ୍ନମ୍‌	ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟଃ
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ	ସପ୍ତାହଃ	ଦ୍ବିଗୁଃ

୬ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଉପଯୁକ୍ତପଦୈଃ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନାନି ପୂରୟତ –
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦନେଇ ଶୂନ୍ଯସ୍ଫାନ ପୂରଣ କର)
(କ) ସପର୍ଷୟଃ _________________ । ( ଗଚତି, ଗଚ୍ଛତଃ, ଗଛନ୍ତି)
Answer:
ଗଛନ୍ତି

(ଖ) ନୀଳାମାରମ୍‌ ________________। ( ବଳଭଦ୍ରଃ, ନୀଳାକାଶଃ, ନୀଳଚନ୍ଦ୍ଃ )
Answer:
ନୀଳାକାଶଃ

(ଗ) ଭୀମକାନ୍ତଃ ନିର୍ଝରି ________________ । (ନିରଝରିଣୀ, ସାଗରଃ, ରୂପମ୍‌ )
Answer:
ସାଗରଃ

(ଘ) ନରସିଂହଃ _______________ । ( ପୁରୁଷଃସିଂହଃ, ନରଶ୍ରେଷଃ, ନରସ୍ଯ ସିଂହ)।
Answer:
ନରଶେଷ୍ଠଃ

(ଝ) କାପୁରୁଷଃ _______________ । ( କୁସିତଃ ପୁରୁଷଃ, ଭୀରୁଃ, କ୍ରୋଧୀ)
Answer:
କୁସିତଃ ପୁରୁଷଃ

(ଚ) ଘନଶ୍ୟାମଃ _______________ । ( କୃଷ୍ଣମେଘଃ, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଃ, ଘନଃ ଇବ ଶ୍ଯାମଃ)
Answer:
ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ

(ଛ) ବଟବୃକ୍ଷଃ _______________ । ( ବଟଃ ବୃକ୍ଷଃ, ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ, ବୃକ୍ଷଃବଟଃ)।
Answer:
ବଟନାମକଃ ବୃକ୍ଷଃ

ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ର ସମାସ
ଏକାଧୂକ ସୁବନ୍ତପଦ ପରସ୍ପର ମିଳିତ ହେଲେ ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ରସମାସ ହୁଏ। ଏହି ସମାସରେ ଦୁଇରୁ ଅଧ୍କ ପଦ ମଧ୍ଯ ମିଳିତ ହୋଇଥାଂ ନ୍ତି ଓ ବ୍ୟାସବାକ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟେକପଦ ପରେ “ଚ” ଲାଗେ । ଉଭୟ ପଦର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଏହି ସମାସରେ ରହିଥାଏ । ସମସ୍ତପଦଟି ଶେଷ ପଦର ଲିଙ୍ଗଅନୁସାରେ, ଦୁଇଟି ପଦ ଥୁଲେ ଦ୍ବିବଚନ ଓ ଅଧ୍କ ପଦ ଥୁଲେ ବହୁବଚନ ହୋଇଥାଏ। ପଦଦୁଇଟିର ବଚନକୁ ବିଚାର କରାଯାଇ ସମସ୍ତପଦର ବଚନ ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ° ଚାର୍ଥେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ଧଃ’ କୁହାଯାଏ ।

ଇତରେତରଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ
(କ) ରାମଗୋବିନ୍ଦୌ ବିଦ୍ୟାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ରାମଃ ଚ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ ) – ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ ସ୍କୁଲ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ରାମଗୋବିନ୍ଦଶ୍ୟାମାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ( ରାମଃ ଚ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ ଶ୍ୟାମଃ ଚ ) – ରାମ ଗୋବିନ୍ଦ ଓ ଶ୍ୟାମ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଗ) ବାଳକବାଳିକାଃ ପଠନ । ( ବାଳକଃ ଚ ବାଳିକେ/ ବାଳିକାଃ ଚ, ବାଳକାଃ ଚ ବାଳିକାଃ ଚ) – ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନେ ପଢ଼ୁଛନ୍ତି ।
(ଘ) ହରିଲତେ କ୍ରୀଡ଼ତଃ । ( ହରିଃ ଚ ଲତା ଚ ) – ହରି ଓ ଲତା ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର । ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ରାମ ଓ ଗୋବିନ୍ଦ ଦୁଇଜଣ ହୋଇଥ୍ବାରୁ ଗୋବିନ୍ଦପଦର ଦ୍ବିବଚନ ହୋଇଛି । ଦ୍ବିତୀୟବାକ୍ୟରେ ତିନିଜଣ ଥୁବାରୁ ଶ୍ୟାମପଦର ବହୁବଚନ ହୋଇଛି । ତୃତୀୟବାକ୍ୟରେ ବାଳକ ଓ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ବହୁତ ହୋଇଥୁବାରୁ ସମସ୍ତପଦର ବହୁବଚନ ହୋଇଛି । ଚତୁର୍ଥବାକ୍ୟରେ ହରି ଓ ଲତା ଦୁଇଜଣ ଥୁବାରୁ ଲତାପଦର ଦ୍ବିବଚନ ହୋଇଛି । ସବୁ ଉଦାହରଣରେ ଶେଷପଦର ଲିଙ୍ଗପରି ଲିଙ୍ଗ ହୋଇଅଛି । ଏହିପରି –

(i) ବୃଦ୍ଧୌ ଚ଼ ବୃଦ୍ଧା ଚ଼ = ବୃଦ୍ଧବୃଦ୍ଧାଃ । – ଦୁଇଜଣ ବୁଢ଼ା ଓ ଜଣେ ବୁଢ଼ୀ
(ii) ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼ = ପୁଷ୍ପଫଳେ । – ଫୁଲ ଓ ଫଳ
(iii) ପତ୍ରଂ ଚ଼ ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼ = ପତ୍ରପୁଷ୍ଣଫଳାନି । – ପତ୍ର ପୁଷ୍ପ ଓ ଫଳ
(iv) ମୃଗ୍ୟୌ ଚ଼ ଧେନୂ ଚ = ମୂଗୀଧେନବଃ। ଇତ୍ୟାଦି । – ହରିଣୀ ଦୁଇଟି ଓ ଗାଭ ଦୁଇଟି ।
(କ) ପିତାପୁର୍ତୌ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ପିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃଚ଼ ) – ବାପପୁଅ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ଖ) ମାତାପିତରୌ ମୟି ସ୍ବିହ୍ଯତଃ । ( ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼) – ମାଆ ବାପା ମୋତେ ସ୍ନେହ କରୁଛନ୍ତି ।
(ଗ) ଜାମାତୃପୁତ୍ରୌ ଖାଦିଷ୍ଯତଃ । ( ଜାମାତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼) – ଜ୍ାଇଁ ଓ ପୁଅ ଖାଇବେ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର – ପ୍ରଥମବାକ୍ୟରେ ପିତୃ ଶବ୍ଦ ସ୍ଥ୍ରାନରେ ପିତା ଓ ଦ୍ବିତୀୟ ବାକ୍ୟରେ ମାତୃଶଙ୍ଦ ସ୍ଥାନରେ ମାତା ହୋଇଛି, ମାତ୍ର ଜାମାତୃ ପଦ ଅବିକଳଭାବରେ ସମସ୍ତ ପଦରେ ରହିଛି । ଦୁଇପଦମଧ୍ଯରେ ବିଦ୍ୟାସମ୍ବନ୍ଧ ବା ଗୋତ୍ରସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଇ ରକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ବା ପୁତ୍ରପରେ ଥୁଲେ ପୂର୍ବ ରକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦର ରସ୍ଫାାନରେ ଆ ହୁଏ, ଅନ୍ୟତ୍ର ହୁଏ ନାହିଁ।

(କ) ଇନ୍ଦ୍ରାବରୁଣୌ ଦେବସଭାୟାମ୍‌ ଆସ୍ତାମ୍‌ । ( ଇନ୍ଦ୍ରଃଚ଼ ବରୂଣଃ ଚ଼ ) – ଇନ୍ଦ୍ର ଓ ବରୁଣ ଦେବସଭାରେ ।
(ଖ) ସୂର୍ଯ୍ୟାଚନ୍ଦୁମସୌ ପୂଜ୍ୟେତେ। ( ସୂର୍ଯ୍ୟଃ. ଚ଼ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ ଚୁ) – ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ର ପୂଜା ପାଆନ୍ତି ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର- ୫ଜଵଣ/ରାଜଳ ଶନ୍ଦନ କ଼ଢ଼୍ଦମାସନେ ର୍ବର୍ଜନ ଵଷସନ କୀନ୍ଦାନୁଏ/

ମନେରଖ: ଜାୟା ଚ଼ ପତିଃ ଚ଼ = ଦମ୍ପତୀ/ ଜମ୍ପତୀ/ ଜାୟାପତୀ ହୁଏ । ସେହିପରି ଅହଃ ଚ଼ ରାତ୍ରିଃଚ଼ = ଅହୋରାତ୍ରଃ ହୁଏ ।

ସର୍ବନାମ ପଦସହିତ ସମାସ ହେଲେ ସର୍ବନାମ ପଦ ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ଏବଂ ସଂଖ୍ୟା ଅନୁସାରେ ତାହାର ବଚନ ସ୍ଥ୍ରିର କରାଯାଏ। ଅସ୍ପଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦଥୁବଲେ ଅସ୍ପଦ ଶବ୍ଦର ସମସ୍ତପଦ, ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦ ଥୁଲେ ଯୁଷ୍ମଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ସମସ୍ତ ପଦ ଏବଂ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ପଦ ଥ୍ଲେ ତଦ୍‌ଶବ୍ଦ ହିଁ ସମସ୍ତ ପଦରେ ଅବଶିଷ୍ଟ ରହିଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ରାମଃ ଚ଼ ସୀତା ଚ଼ ଅହଂ ଚ଼ ଗଚ୍ଛାମଃ ବା ବୟଂ ଗଚ୍ଛାମଃ । – ରାମ ଓ ସୀତା ଓ ମୁଁ ଯାଉଛି କିମ୍ବା ଆମେ ଯାଉଛୁ ।
(ii) ବାଳକାଃ ଚ଼ ତ୍ଵଂ ଚ଼ ଗଚ୍ଛତ ବା ଯୂୟୁଂ ଗଚ୍ଛତ । – ପିଲାମାନେ ଏବଂ ତୁମେ ଯାଅ କିମ୍ବା ତୁମେମାନେ ଯାଅ ।
(iii) ହରିଃ ଚ଼ ତ୍ଵଂ ଚ଼ ଅହଂ ଚ଼ ପଠାମଃ ବା ବୟଂ ପଠାମଃ । – ହରି ଓ ତୁମେ ଓ ମୁଁ ପଢ଼ୁଛୁ କିମ୍ବା ଆମେ ପଢ଼ୁଛୁ ।
(iv) ଛାତ୍ରଃ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ ପଶ୍ୟତଃ ବା ତୌ ପଶ୍ୟତଃ । – ଛାତ୍ର ଓ ସେ ଦେଖୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେଦୁହେଁ ଦେଖୁଛନ୍ତି ।
(v) ବାଳିକେ ଚ଼ ସଃ ଚ଼ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି ବା ତେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି। – ବାଳିକାଦୁଇଟି ଏବଂ ସେ ଖେଳୁଛନ୍ତି କିମ୍ବା ସେମାନେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ପୂର୍ବପଦର ଯେ କୌଣସି ଲିଙ୍ଗ ଥ୍‌ଲେ ମଧ୍ଯ ପରପଦସ୍ତ୍‌ ସର୍ମନାମ ଶବ୍ଦର ଲିଙ୍ଗ ହିଁ ସମସ୍ତପଦରେ ରହିଥାଏ ।

ଦୁଇଟି ଅଧୁକ ବିଶେଷ୍ୟପଦର ସମଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଲେ ସମାହାର ଦ୍ବନ୍ଦବ ହୁଏ। ଏହି ସମାସରେ ସମସ୍ତପଦଟି କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ଅକାରାନ୍ତ ଶବ୍ଦ ଭଳି ରୂପଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଲନ୍ଧଃ ଜଳ
(i) ବୃଦ୍ଧସ୍ୟ ପାଣିପାଦଂ କମ୍ପତେ । ( ପ୍ରାଣିଃ ଚ଼ ପାଦୌ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ବୁଢ଼ାର ଦୁଇହାତ ଓ ଦୁଇପାଦ ଥରୁଛି।
(ii) ଭ୍ରୁମାଣାତ୍‌ ପରଂ କରଚରଣଂ ପ୍ରକ୍ଷାଳୟ । (କରୌ ଚ଼ ଚରଣୌ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ବୁଲିବା ପରେ ହାତ ଗୋଡ଼ ଧୋଇଦିଅ ।
(iii) ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ନଖଦନ୍ତଂ ଗଳିତମ୍‌ । ( ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ ) – ବାଘର ନଖ ଓ ଦାନ୍ତ ଝଡ଼ିଗଲାଣି । ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର। ପ୍ରାଣୀଅଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକର ସମାହାର ହେଲେ “ ସମାହାରଦ୍ବନ୍ଦ୍” ହୋଇଥାଏ ।
(iv) ମାର୍ଜାରମୂଷିକମ୍‌ ଏକତ୍ର ନ ତିଷ୍ଠତି । ( ମାର୍ଜାରଃ ଚ଼ ମୂଷିକଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ) – ବିରାଡ଼ି ଓ ମୂଷା ଏକାଠି ରୂହନ୍ତି ନାହିଁ
(v) ଅହିନକୁଳଂ କିଂ କରିଷ୍ଯତି ? ( ଅହିଃ ଚ଼ ନକୁଳଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ) – ଅହି ( ସାପ) ନକୁଳ ( ନେଉଳ) କ’ଣ କରିବେ ।

ମନେରଖ: ପରସ୍ପର ବିରୋଧ ଥ୍ଲେ “ ସମାହାରଦ୍ଵନ୍ଦ୍ବ” ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ଗୌଃ ଚ଼ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ଗୋବ୍ୟାଘ୍ରମ୍‌ । – ଗାଭ ଓ ବାଘ ) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

(i) ଅତ୍ର ମଶକମକ୍ଷିକଂ ନାସ୍ତି । ( ମଶକାଃ ଚ ମକ୍ଷିକାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ଏଠାରେ ମଶା ଓ ମାଛି ନାହିଁ।
(ii) ଶଯ୍ୟାୟାଂ ଯୂକଲିକ୍ଷଂ ଦୃଶ୍ୟତେ । ( ଯୂକାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ) – ଶେଯରେ ଛାରପୋକ ଓ ଉକୁଣି ଦେଖାଯାଉଛି ।

ମନେରଖ: କ୍ଷୁଦ୍ରପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ସମାହାର ହେଲେ “ ସମାହାର ଦ୍ବନ୍ଦ” ହୁଏ ।

(i) ଅହଂ ଗଙ୍ଗାଶୋଣଂ ନ ପଶ୍ୟାମି । ( ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ଶୋଣଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ) – ମୁଁ ଗଙ୍ଗା ଓ ଶୋଣ ଦେଖୁ ନାହିଁ।
(ii) ବ୍ରାହ୍ମଣଃ କାଶୀପ୍ରୟାଗଂ ଗତବାନ୍‌ । ( କାଶୀ ଚ଼ ପ୍ରୟାଗଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାର) – ବ୍ରାହ୍ମଣ କାଶୀ ଓ ପ୍ରୟାଗ ଗଲେ ।
(iii) ଜନାଃ ମଥୁରାପାଟଳୀ ପୁତ୍ରଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । ( ମଥୁରା ଚ଼ ପାଟଳୀପୁତ୍ରଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ ) – ଲୋକମାନେ ଓ ପାଟଳୀ ପୂତ୍ର ଯାଉଛନ୍ତି ।
ମନେରଖ : ନଦୀବାଚକ, ତୀର୍ଥସ୍ଥାନ ଓ ଦେଶମାନଙ୍କର ସମାହାର ବୁଝାଇଲେ ‘ସମାହାରଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ’ ସମାସ ହୁଏ ।

ଇତରେତରଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ
ସମାନଜାତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀବାଚକପଦ ସହିତ ପୁରୁଷବାଚକ ପଦର ସମାସ ହେଲେ ପୁରୁଷବାଚକ ଶବ୍ଦ ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ ଏବଂ ତାହାର ଦ୍ବିବଚନ ହୁଏ ।
(i) ବ୍ରାହ୍ମଣୌ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତଃ । ( ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼ ) – ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦେଉଳକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ii) ପିତରୌ ସର୍ବଦା ପୂଜନୀୟୌ । ( ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼ ) – ମାଆ ଓ ବାପା ପୂଜନୀୟ ।
(iii) ଶ୍ଵଶୁରୌ ଦେବତୁଲ୍ୟୌ ଭବତଃ । ( ଶ୍ବଶ୍ରୁଃ ଚ଼ ଶ୍ବଶୁରଃ ଚ଼ ) – ଶାଶୁ ଓ ଶ୍ଵଶୁର ଦେବତାତୁଲ୍ୟ ।
(iv) ହଂସୌ ଜଳେ ସନ୍ତରତଃ । ( ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼) – ହଂସୀ ଓ ହଂସ ପାଣିରେ ପହଁରୁଛନ୍ତି ।

ମନେରଖ: ସ୍ବୀବାଚକ ଓ ପୂରୂଷବାଚକ ପଦ ଏକଜାତୀୟ ନ ହୋଇଥୁଲେ ପୂର୍ବପଦର ଲୋପ ହୁଏ ନାହିଁ। ଯଥା –

(i) ସାରସୀହଂସୈୌ କ୍ରୀଡ଼ତଃ । ( ସାରସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼) – ସାରସୀ ଓ ହଂସ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
(ii) ମୃଗୀଶଶକୌ ଭ୍ରମତଃ । ( ମୃଗୀ ଚ ଶଶକଃ ଚ଼) – ହରିଣୀ ଓ ଠେକୁଆ ବୁଲୁଛନ୍ତି ।
(iii) ମାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼ = ପିତରୌ ବା ମାତାପିତରୌ/ ମାତରପିତରୌ
(iv) ମୂଗା ଚ଼ ମୃଗଃ ଚ଼ = ମୃଗୌ ବା ମୃଗୀମୂଗୌ ଇତ୍ୟାଦି ।

ଅହଃ ଚ଼ ନିଶା ଚ଼ = ଅହର୍ନିଶମ୍‌ – ଅହର୍ନିଶ
ରାତ୍ରିଃ ଚ଼ ଦିବା ଚ଼ = ରାତ୍ରିନ୍ଦିବମ୍‌ – ରାତିଦିନ
ନଲ୍ତଂ ଚ଼ ଦିବା ଚ଼ = ନକ୍ତନ୍ଦିବମ୍‌ – ଦିନରାତି

ଅଭ୍ୟାସ:
୧। ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)

(କ) ତୂମେ ଗଛରୁ ପତ୍ର, ପୁଷ ଓ ଫଳଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ।
Answer:
ତ୍ବଂ ବୃକ୍ଷାତ୍‌ ପତ୍ରପୁଷ୍ପଫଳାନି ଆନୟ ।

(ଖ) ଛାତ୍ର ଓ ଛାତ୍ରୀମାନେ ପଢ଼ିବାକୁ ଗଲେ।
Answer:
ଛାତ୍ରାଃ ପଠନାୟ ଗତାଃ ।

(ଗ) ବାପାମା” ମାମୁଘରକୁ ଯାଇଛନ୍ତି ।
Answer:
ପିତରୌ ମାତୁଳାଳୟଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।

(ଘ) ବଣରେ ବାଘ, ଭାଲୁ ଓ ସିଂହ ରହୁଛନ୍ତି।
Answer:
ଅରଣ୍ୟ ବ୍ୟାଘ୍ରଭଲ୍ଲକସିଂହାଃ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ।

(ଙ) ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଓ ଚନ୍ଦ୍ର ଶୋଭାପାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ଆକାଶେ ସୂର୍ଯ୍ୟଚ୍ୌ ଶୋଭେତେ ।

(ଚ) ସାପ ଓ ନେଭଳ ଏକାଠି ରହନ୍ତି ନାହିଁ ।
Answer:
ଅହିନକୁଳମ୍‌ ଏକତ୍ର ନ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଛ) ଆମେ ଦୁହେଁ କାଶୀ ଓ ପ୍ରୟାଗକୁ ଯାଇପାରୁ।
Answer:
ଆବାଂ କାଶୀପ୍ରୟାଗଂ ଗଚ୍ଛେବ ।

(ଜ) ଶାଶୂ ଓ ଶ୍ବଶୁର ବୋହୂକୁ ସ୍ନେହ କରନ୍ତି।
Answer:
ଶ୍ଵଶୁରୌ ବଧ୍ତୌ ସ୍ନିହ୍ୟତଃ ।

(ଝ) ପିଲାଟି ଦିନରାତି ପାଠ ପଢ଼େ ।
Answer:
ବାଳଃ ଅହର୍ନିଶଂ ପାଠଂ ପଠତି ।

(ଞ) ଘରେ ମଶାମାଛି ବୁଲୁଛନ୍ତି|
Answer:
ଗୃହେ ମଶକମକ୍ଷିକଂ ଭ୍ରମତି ।

(ଟ) ମାମୁ ଓ ମାଇଁ ଆମ ଘରକୁ ଆସିବେ ।
Answer:
ମାତୁଳୌ ଅସ୍ମଦ୍‌ଗୃହମ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତଃ।

(୦) ଅଶ୍ବଵିନୀ, ଦେବ ଓ ମୁଁ ଏଠାରେ ପଢ଼ୁ ।
Answer:
ଅଶ୍ଵିନୀ, ଦେବଃ ଅହଂ ଚ଼ାତ୍ର ପଠାମଃ ।

(ଡ) ତୁମେଦୁହେଁ ଓ ଆମେଦୂହେଁ ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳିବା ।
Answer:
ଯୁବାମ୍‌ ଆବାଂ ଚ଼ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଖେଳିଷ୍ୟାମଃ ( ବୟଂ)

(ଢ) ସେମାନେ ଓ ତୂମେ ଏଠାରେ ବସ ।
Answer:
ତେ ଚ଼ ତ୍ବଂ ଚ଼ ଅତ୍ର ଉପବିଶତ । ( ଯୂୟଂ )

(ଣ) ପ୍ରଜ୍ଞା ଓ ସୀମା ଆମ ସ୍କୁଲରେ ପଢ଼ନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଜ୍ଞା ଚ ସୀମା ଚ଼ ଅସ୍ମତ୍‌ବିଦ୍ୟାଳୟେ ପଠତଃ ।

୨। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ-
(ବନ୍ଧନୀ ମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ସମସ୍ତପଦ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ରାମଃ ଚ଼ ସୀତା ଚ଼ = _________ । (ରାମସୀତେ, ସୀତାରାମୌ, ରାମସୀତାଃ)
Answer:
ସୀତାରାମୌ

(ଖ) ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃ ଚ଼ = _________ । ( ଛାୟାତଫ, ଛାୟାତପୌ, ଛାୟାତପାଃ )
Answer:
ଛାୟାତପୌ

(ଗ) ସ୍ତୀ ଚ଼ ପୁମାନ୍‌ ଚ଼ = _________ । ( ସ୍ତରୀପୂମାନ୍‌ , ସ୍ତ୍ରୀପୁରୁଷଃ, ସ୍ତ୍ରୀଫୁସୌ)
Answer:
ସ୍ତ୍ରୀଫୁସୌ

(ଘ) ଶ୍ଵଶୂଃ ଚ଼ ଶ୍ବଶୁରଃ ଚ଼ = _________ । ( ଶ୍ବଶୁଃ, ଶ୍ବଶୁରୌ, ଶୃଶୁରାଃ)
Answer:
ଶ୍ଵଶୁରୌ

(ଙ) ଅହିଃ ଚ଼ ନକୁଳଃ ଚ଼ = _________ । (ଅହୀନକୁଳମ୍‌, ଅହିନକୂଳଂ, ଅହିନକୁଳମ୍ ‌)
Answer:
ଅହିନକୁଳମ୍‌

(ଚ) ବାକ୍‌ ଚ଼ ମନଃ ଚ଼ = _________। (ବାଙ୍ମନସେ, ବାକ୍‌ ମନସେ, ବାକମନସୌ)
Answer:
ବାକ୍ମନସୌ

(ଛ) ଜାମାତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼ = _________ । ( ଜାମାତୃପୁତ୍ରୌ, ଜାମାତାପୁତ୍ରୌ, ଜାମାତରଃ)
Answer:
ଜାମାତୃପୁର୍ତୌ

(ଜ) ଅହଃ ଚ଼ ରାତ୍ରିଃ ଚ଼ = _________ । (ଅହଃରାତ୍ରି, ଅହୋରାତ୍ରି, ଅହୋରାତ୍ରଃ)
Answer:
ଅହୋରାତ୍ରଃ

(ଝ) ଅଗ୍ଃ ଚ଼ ସୋମଃ ଚ଼ = _________ । ( ଅଗିସୋମୌ, ଅଗ୍ନୀଷୋମୌ, ଅଗ୍ୀସୋମୌ)
Answer:
ଅଗ୍ନୀସୋମୌ

(ଞ) ମିତ୍ରଃ ଚ଼ ବରୁଣଃ ଚ଼ = _________ । ( ମିତ୍ରବରୁଣୌ, ମିତ୍ରବରୁଣଂ, ମିତ୍ରାବରୁଣୌ) ।
Answer:
ମିତ୍ରାବରୁଣୌ

୩ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟଂ ନିରୂପୟତ। ( ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ବିଗ୍ରହବାକ୍ଯ ନିରୂପଣ କର।)
(କ) ପିତରୌ = ____________ | ( ପିତୃ ଚ଼ ମାତୃଚ, ପିତା ଚ଼ ମାତା ଚ଼, ପିତରି ଚ଼ ମାତରି ଚ଼)
Answer:
ପିତା ଚ଼ ମାତା ଚ଼

(ଖ) କାକୋଲୂକମ୍‌ = ____________ | ( କାକଃ ଚ଼ ଉଲୂକଃ ଚ଼, କାକଃ ଚ଼ ଲୁକଃ ଚୂ, କାକଃ ଚ଼ ଉଲ୍କଃ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ)
Answer:
କାକଃ ଚ଼ ଉଭଲୁକଃ ଚ଼

(ଗ) ରାମକୃଷ୍ଣୋ = ______________ ( ରାମଃ ଚ଼ କୃଷଃ ଚୂ, ରାମଃ ଚ଼ କୃଷ ଚ଼ ତୟୋଃ ସମାହାରଃ, କୃଷଃ ଚ଼ ରାମଃ
Answer:
ରାମଃ ଚ଼ କୃଷ୍ଣଃ ଚ଼

(ଘ) ଅକ୍ଷିଭୁବମ୍‌ = ______________ । (ଅକ୍ଷି ଚୂ ଭୁବଃ ଚୂ, ଅକ୍ଷିଣୀ ଚ଼ ଭୁବୌ ଚ଼, ଅକ୍ଷଃ ଚ଼ ଭୁବୌ ଚ଼)
Answer:
ଅକ୍ଷଣୀ ଚ଼ ଭ୍ରୁବୌ ଚ଼

(ଙ) ନଖଦନ୍ତମ୍‌ = । (ନଖାଃ ଚ଼, ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼ ତେଷାଂ ସମାହାରଃ, ନଝଂ ଚ଼ ଦନ୍ତଂ ଚ଼)
Answer:
ନଖାଃ ଚ଼ ଦନ୍ତାଃ ଚ଼

୪। ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ରଚୟତ। ( ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟ ରଚନା କର।)
ହରୀନ୍ଦ୍ରୌ, ପତ୍ରପୁଷ୍ପଫଳାନି, ଯୂକଲିକ୍ଷମ୍‌, ଦେବାସୁରମ୍‌, ବଧୂବରମ୍‌, ସୂର୍ଯ୍ୟାଚନ୍ଦ୍ରମସୌ, ସମ୍ପଦ୍ବିପଦମ୍‌, ସୀତାପାର୍ବତଜ୍ମ।
Answer:
ହରିଃ ଚ଼ ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଚ଼, ପତ୍ରଂ ଚ଼ ପୁଷ୍ପଂ ଚ଼ ଫଳଂ ଚ଼୍‌ ଯୁକାଃ ଚ଼ ଲିକ୍ଷାଃ ଚ଼ୁଥ ଦେବାଃ ଅସୁରାଃ ଚ଼ ତେଷୀଂ ସମାହାରଃ, ବଧୂ ଚ଼ ବରଃ ଚ଼, ସୂର୍ଯ୍ୟଃ ଚ଼ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ ଚ଼, ସମ୍ପଦ୍‌ ଚୂ, ସମ୍ପଦ୍‌ ଚ଼ ବିପଦ୍‌ ଚ଼, ସୀତା ଚ଼ ପାର୍ବତୀ ଚ଼ ।

୫। ସମସ୍ତପଦାନି ନିରୂପୟତ। (ସମସ୍ତ ପଦ ନିରୂପଣ କର।)
କୃଶଃ ଚ଼ ସ୍ମୁଳଃ ଚ଼, ମୟୂରୀ ଚ଼ କୁକ୍ଭଟଃ ଚ଼, ଲତା ଚ଼ ବୃକ୍ଷଃ ଚ଼, ଦାରାଃ ଚ଼ ଗାବଃ ଚ଼, ଯମୁନା ଚ଼ ଗଙ୍ଗା ଚ଼, ଭ୍ରାତା ଚ଼ ପିତା ଚ଼।
Answer:
କୃଶସ୍ସୁଳୌ, ମୟୂରାକୁକୃଟୌ, ଲତାବୃକ୍ଷୌ, ଦାରାଗବ୍‌, ଗଙ୍ଗାଯମୁନା, ଭାତାପିତରୌ ।

୬। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୂରୁତ। ( ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର।)

କସ୍ତମ୍ଭଃ	ଖସ୍ତମ୍ଭଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼	ହିରରାମୌ
ଦୁହିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼	ହଂସୌ
ମସ୍ଥ୍ୟଃ ଚ଼ ବିଦେହଃଚୁ	ଯୁବାମ୍
ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃଚ଼	ବୟମ୍
ଗଙ୍ଗା ଚୃ ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରଃଚ଼	ଛାୟାତପୌ
ସଃଟୃତ୍ଵଂ ଚ଼	ମତ୍ସ୍ୟବିଦେହମ୍
ଆବାଂ ଚ଼ ସଃ ଚ଼	ବ୍ରାହ୍ମଣୌ
ତେଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼	ଦୁହିତାପୂତ୍ରୌ
ହରିଃ ଚ଼ ରାମଃ ଚ଼	ଗଙ୍ଗାବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରମ୍
ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼	ଯୂୟମ୍‌

Answer:

କସ୍ତମ୍ଭଃ	ଖସ୍ତମ୍ଭଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଚ଼ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଚ଼	ବ୍ରାହ୍ମଣୌ
ଦୁହିତା ଚ଼ ପୁତ୍ରଃ ଚ଼	ଦୁହିତାପୁତ୍ତୌ
ମତ୍ସ୍ୟଃ ଚ଼ ବିଦେହଃ ଚ଼	ମତ୍ସ୍ୟବିଦେହମ୍‌
ଛାୟା ଚ଼ ଆତପଃଚ଼	ଛାୟାତପୌ
ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ବ୍ରହ୍ମପୁତ୍ରଃଚ଼	ଗଙ୍ଗାବ୍ରହ୍ମପୂତ୍ରମ୍‌
ସଃଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼	ଯୁବାମ୍‌
ଆବାଂ ଚ଼ ସଃ ଚ଼	ବୟମ୍
ତେଚ଼ତ୍ସଂ ଚ଼	ଯୂୟମ୍‌
‌ହରିଃ ଚ଼ ରାମଃ ଚ଼	ହିରରାମୌ
ହଂସୀ ଚ଼ ହଂସଃ ଚ଼	ହଂସୌ

ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ
ସମସ୍ୟାମାନପଦମାନଙ୍କର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନ ଥାଇ ଅନ୍ୟାର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥୁଲେ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୋଇଥାଏ। ସେଥ୍ପାଇଁ କୁହାଯାଏ – “ ଅନ୍ୟାର୍ଥପ୍ରଧାନଃ ବହୁବ୍ରୀହିଃ’ । ସମସ୍ତପଦ ଯେଉଁ ଅନ୍ୟାର୍ଥକୁ ବିଶେଷିତ କରେ, ତାହାର ଲିଙ୍ଗ ଓ ବଚନ ଗ୍ରହଣ କରେ। ସମାନବିଭକ୍ତ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ୟାମାନ ପଦ ଥ୍‌ଲେ ସମାନାଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଏବଂ ସମାନ ବିଭକ୍ତି ନଥୁଲେ ବ୍ୟଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି କୁହାଯାଏ । ଳ୍/ କଳ –

(i)ପୀତାମ୍ବରଃ ବିଷ୍ଣୁଃ ବିରାଜତେ । ( ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପୀତାମ୍ବର ବିଷୁ ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି ।
ଏଠାରେ “ପୀତମ୍‌’ ପଦଟି “ଅମ୍ବରମ୍‌” ର ବିଶେଷଣ ଅଟେ ଏବଂ ଉଭୟର କ୍ଳୀବଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମାବିଭକ୍ତି ଏକବଚନ ହୋଇଅଛି। ତେଣୁ, ‘ ପୀତାମ୍ବର” ପଦଟି ସମାନାଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଅଟେ। ପୀତମ୍‌ ଏବଂ ଅମ୍ବରମ୍‌ ପଦଦୁଇଟିର ଅର୍ଥ ଗୌଣ ହୋଇ ବିଷ୍ଣୁ” ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହେବାରୁ ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହୋଇଛି । ( ଲିଙ୍ଗ ଓ ବିଭକ୍ତି ସମାନ ଥ୍‌ଲେ ସମାନାଧ୍କ୍ରଣ ହୁଏ)

ସେହିପରି – (ii) ବୀଣାପାଣିଃ ବିଦ୍ୟାଂ ଦଦାତି। ( ବୀଣା ପାଣୌ ଯସ୍ଯା ସା) – ବୀଣାପାଣି ( ସରସତୀ) ବିଦ୍ୟା ଦିଅନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ବୀଣା” ପଦଟି ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ ପ୍ରଥମା ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ଥ୍ବାବେଳେ “ ପାଣୌ” ପଦଟି ଫୁଲିଙ୍ଗ ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ଏକବଚନରେ ରହିଛି । ଉଭୟପଦର ଲିଙ୍ଗବିଭକ୍ତି ଅଲଗା ହୋଇଛି ଏବଂ ଉଭୟ ପଦର ମିଳନପରେ “ସରସତୀ’ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଛି, ତେଣୁ ବ୍ୟଧ୍କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ହୋଇଅଛି । ( ଲିଙ୍ଗ ଓ ବିଭି ଅଲଗା ହେଲେ ବ୍ୟଧ୍କରଣର ହୁଏ)

ସମାନାଧୂକରଣ ବହୁବ୍ରୀହିର କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଧ/ କଳ –
(iii) ଆରୂଢ଼ବାନରଃ ବୃକ୍ଷଃ କମ୍ପତେ । ( ଆରୂଢ଼ଃ ବାନରଃ ଯଂ ସଃ) – ମାଙ୍କଡ଼ ଚଢ଼ିଥ୍‌ବା ଗଛ ତରୁଛି ।
(iv) କୃତକାର୍ଯ୍ୟଃ ଛାତ୍ରଃ ନନ୍ଦତି । ( କୃତଂ କାର୍ଯ୍ଯ ଯେନ ସଃ) – ସଫଳ ଛାତ୍ର ଖୁସୀ ହୁଏ ।
(v) ଦତ୍ତଭୋଜନଃ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ଗଚ୍ଛତି । ( ଦତ୍ତଂ ଭୋଜନଂ ଯସ୍ମୈ ସଃ) – ଦତ୍ତଭୋଜନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(vi) ପତିତପତ୍ରଃ ବୃକ୍ଷଃ ଶୁଷ୍ୟତି । ( ପତିତାନି ପତ୍ରାଣି ଯସ୍ମାତ୍‌ ସଃ) – ପତ୍ର ଝଡ଼ିପଡ଼ିଥ୍‌ବା ଗଛ. ଶୁଖ୍ଯାଏ ।
(vii) ଶ୍ରେତବସ୍ତ୍ରା ନାରୀ ମନ୍ଦିରଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ଶ୍ଵେତଂ ବସ୍ତ୍ଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ର ଧାରଣ କରିଥ୍ବା ନାରୀ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଉଛି ।
(viii) ବହୁଜଳଂ ସରଃ ବନମଧ୍ୟେ ଅନ୍ତି । ( ବହୁ ଜଳଂ ଯସ୍ମିନ୍‌ ତତ୍‌) – ବଣ ମଧ୍ଯରେ ବହୁଜଳ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ସରୋବର ଅଛି।
(ix) ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକରୁ ଅର୍ଥାନୁସାରେ ଯଦ୍‌ ଓ ତଦ୍‌ ଶବ୍ଦର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୟୋଗ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ – ଏହିପରି ସର୍ବଂ ଶୁକ୍ଳ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ସର୍ବଶୁକ୍ଳା ( ସବୁ ଶୁକ୍ଳ ଯାହାର ସେ)
(x) ଚିତ୍ରା ଗ୍ରୀବା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବଃ ( ଚିତ୍ରଗ୍ରୀବା ଯାହାର ସେ )
(xi) ଦୀଘୌ କଣ୍ଟୌ ଯସ୍ୟ ସଃ = ଦୀର୍ଘକର୍ଣ୍ଃ ( ଦୀର୍ଘକର୍ଣ୍ ଯାହାର ସେ )
(xii) ପକ୍ଆାଃ କେଶାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ପକ୍ସକେଶା ( ପକ୍ଵକେଶ ଯାହାର ସେ )
(xiii) ନୀଳେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ନୀଳାକ୍ଷୀ ( ନୀଳ ଆଖ୍‌ ଯାହାର ସେ) ଆଦି ହୁଏ ।

ମନେରଖ:
ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ପଦ ବିଶେଷଣରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ବହୁବ୍ରୀହି ହୋଇଥାଏ
ଯଥା –
(i) ରାମଃ ଦଶାନନମ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ ( ଦଶ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ, ତମ୍‌) – ରାମ ଦଶାନନ ରାବଣଙ୍କୁ ମାରିଥ୍ଲେ ।
(ii) ତ୍ରିନୟନଃ କାମଦେବମ୍‌ ଅଦହତ୍‌ । ( ତ୍ରୀଣି ନୟନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ) – ତ୍ରିନୟନ ( ଶଙ୍କର) କାମଦେବଙ୍କୁ ଦହନ କରିଥୁଲେ।
(iii) ଦୁର୍ଗା ଦଶଭୂଜା ପୂଜ୍ୟତେ । ( ଦଶ ଭୁଜାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଦଶଭୁଜା ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ପାଆନ୍ତି ।
(iv) ଚତୁରାନନଃ ଅସୁରାୟ ବରଂ ଦଭବାନ୍‌। ( ଚତ୍ବାରି ଆନନାନି ଯସ୍ଯ ସଃ) – ଚତୂରାନନ ବ୍ରହ୍ମା ଅସୁରକୁ ବର ଦେଇଥୁଲେ।
ଏହିପରି
(v) ଷଟ୍‌ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ = ଷଡ଼ାନନଃ,
(vi)ଏକଃ ଦନ୍ତଃ ଯସ୍ଯ ସଃ = ଏକଦନ୍ତଃ ଆଦି ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ମନେରଖ: କମ ଧନୁଃ ଏବଂ ଜାୟା ଶବ୍ଦ ପରପଦରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ଯଥାକ୍ରମେ ଧନ୍ଵା ଓ ଜାନିରେ ପରିଣତ ହୁଅନ୍ତି

ଉଦାହରଣ-
(i) ପୁଷ୍ପଧନ୍ଜା ଅତୀବ ସୁନ୍ଦରଃ।( ପୁଷ୍ପାଣି ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପୁଷ୍ଧଧନୁ ଯାହାର ସେ ( କନ୍ଦର୍ପ) ଅତି ସୁନ୍ଦର ।
(ii) ପିନାକଧନ୍ଵା ତ୍ରିପୁରମ୍‌ ବ୍ୟନାଶୟତ୍‌ । ( ପିନାକଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପିନାକଧନୁ ଯାହାର ସେ ( ଶିବ) ତିନିପୁର ବିନଶ କଲେ।
(iii) ସୀତାଜାନିଃ ପିତୃସତ୍ଯଂ ପାଳିତବାନ୍‌ | ( ସୀତା ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ସୀତା ଜାୟା ଯାହାର ସେ ( ରାମ) ପିତୃସତ୍ୟ ପାଳିଥୁଲେ ।
(iv) ଲକ୍ଷ୍ମୀଜାନିଃ କ୍ଷୀରସାଗରେ ଶେତେ । ( ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଲକ୍ଷ୍ମୀଜାୟା ଯାହାର ସେ ( ବିଷ୍ଣୁ) କ୍ଷୀରସାଗରରେ ଶୋଇଛନ୍ତି ।
ଏହିପରି (i) ଶାଙ୍ଗଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ଶାଙ୍ଗଂଧନ୍କା, (ii) ଗାଣ୍ଡୀବଂ ଧନୁଃ ଯସ୍ଯ ସଃ = ଗାଣ୍ଡୀବଧନ୍ନା, (iii) ଯୁବତିଃ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଯୁବଜାନିଃ, ପାର୍ବତୀ ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ = ପାର୍ବତୀଜାନିଃ ଆଦି ହୋଇଥା! ନି ।

ମନେରଖ: ସେହିପରି ଭାର୍ଯ୍ୟାପଦ ଭାର୍ଯ୍ୟରେ ପରିଣତ ହୁଏ।

ଉଦାହରଣ-
(i) ରସିକାଭାର୍ଯ୍ୟଃ ସଭାଂ ଯାତି । ( ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ସଭାକୁ ଯାଉଛନ୍ତି।
(ii) ପାଚିକାଭାର୍ଯ୍ୟଃ ଅନ୍ନଂ ଦଦାତି । ( ପାଚିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପାଚିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ଅନ୍ନ ଦେଉଛନ୍ତି।
(iii) ଗଙ୍ଗାଭାର୍ଯ୍ୟଃ କୈଳାସମ୍‌ ଅଧ୍ବସତି । ( ଗଙ୍ଗା ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ) – ଗଙ୍ଗାଭାର୍ଯ୍ୟା ଯାହାର ସେ ( ଶିବ) କୈଳାସରେ ରୁହନ୍ତି।

ମନେରଖ: ଶୋଭନ ଓ କୁସିତ ପଦ ବିଶେଷଣ ରୂପେ ରହି ବହୁବ୍ରୀହି ସମାସ ହେଲେ ସେଥୁରୁ ଯଥାକ୍ରମେ “ସୁ” ବା “କୁ” ଅବଶିଷ୍ଠ ରୁହେ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ସୁବୁଦିଃ କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଛିମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । ( ଶୋଭନା ବୁଦିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ସୁବୁଦି କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଵିକୁ କହିଲେ ।
(ii) ସୁମୁଖଃ ପତ୍ନୀମ୍‌ ଅଭାଷତ । ( ଶୋଭନଂ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ସୁମୁଖ ପତ୍ନୀକୁ କହିଲେ ।
(iii) କୁମତିଃ ଅନ୍ୟାନ ପୀଡୟତି । ( କୁସିତା ମତିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମନ୍ଦବୁଝି ଅନ୍ୟକୁ କଷ୍ଟଦିଏ ।

ମନେରଖ: ମହତ୍‌ ଶହରୁ ‘ ମହା” ଅବଶିଷ୍ଠ ରୁହେ। ଉଦାହରଣ –

(i) ମହାଶୟଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ଭାଷତେ । ( ମହାନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମହାଶୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଭାଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି।
(ii) ମହାବୁଦିଃ ପରାମୃଶତି । ( ମହତୀ ବୁଦିଃ ଯସ୍ଯ ସଃ) – ମହାବୁଵି ପରାମର୍ଶ ଦିଅନି ।
(iii) ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟାତ୍‌ ନିବ୍ଭିଃ ମହାଫଳା ଭବତି । ( ମହତ୍‌ ଫଳଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ମନ୍ଦକାର୍ଯ୍ୟରୁ ନିବୃତ୍ତି ହେବା ମହାଫଳଦାୟକ।

କେତେକ ବ୍ୟଧ୍‌କରଣ ବହୁବ୍ରୀହି ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ପଦ୍ମନାଭ ବ୍ରହ୍ମାଣମ୍‌ ଅଜନୟତ୍‌ । ( ପଦ୍ମ ନାଭୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ପଦ୍ମନାଭ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ଜନ୍ମଦେଲେ ।
(ii) ଚକ୍ରପାଣିଃ ଅର୍ଜୁନମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । ( ଚକ୍ରଂ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଚକ୍ରପାଣି ( କୃଷ) ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ କହିଲେ ।
(iii) ଶୂଳହସ୍ତା ମହିଷାସୁରମ୍‌ ଅମାରୟତ୍‌ । ( ଶୂଳଂ ହସ୍ତେ ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଶୂଳହସ୍ତା ମହିଷାସୁରକୁ ମାରିଲେ ।
(iv) ଭ୍ରାଲଲୋଚନଃ ମହାଯୋଗୀ ଭବତି । ( ଭାଲେ ଲୋଚନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) -ଭାଲଲୋଚନ ମହାଯୋଗୀ ଅଟନ୍ତି ।
(v) ପଦୁକରା ଅଭୟଂ ଦଦାତି । ( ପଦୁଂ କରେ ଯସ୍ଯାଃ ସା) – ପଦ୍କରା ଅଭୟ ଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।
(vi) ଦଣ୍ଡପାଣିଃ ମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । ( ଦଣ୍ଡଃ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ଦଣ୍ଡପାଣି ବାଟରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।

ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହି
ମନେରଖ: ନାହିଁ ବା ନିଷେଧ ଅର୍ଥ ବୁଝାଇଲେ ନିଷେଧାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିସମାସ ହୁଏ |

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ନିର୍ଦୋଷଃ ଦଣ୍ଡିତଃ ଅଭବତ୍‌ । ( ନିର୍ଗତଃ ଦୋଷଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ନାତ୍‌ ସଃ) – ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ଦଣ୍ତିତ ହେଲା ।
(ii) ନିରହଙ୍କାରଃ ପଣ୍ଡିତଃ ଭବତି । ( ନିର୍ଗତଃ ଅହଙ୍କାରଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ନାତ୍‌ ସଃ) – ନିରହଙ୍କାର ପଣ୍ଡିତ ଅଟନ୍ତି ।
(iii) ନିର୍ମଳଂ ଜଳଂ ପିବେତ୍‌ । ( ନିର୍ଗତଂ ମଳଂ ଯସ୍ମିନ୍‌ / ଯସ୍ମାତ୍‌ ତତ୍‌ ) – ନିର୍ମଳ ଜଳ ପିଇବା ଉଚିତ ।
(iv) ଅନସୂୟା ପତିବ୍ରତା ଆସୀତ୍‌ । ( ଅବିଦ୍ୟମାନା ଅସୂୟା ଯସ୍ୟାଃ ସା) – ଅନସୂୟା ପତିବ୍ରତା ଥ୍ଲେ ।
(v) ଅନର୍ଥକଂ ବାକ୍ୟଂ ମା ବଦ । ( ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଅର୍ଥଃ ଯସ୍ୟ/ ଯସ୍ମିନ୍‌ ତତ୍‌ ) – ଅର୍ଥହୀନ କଥା କୁହ ନାହିଁ ।
(vi) ମୂର୍ଖସ୍ୟ ଜନ୍ମ ନିଷ୍ପଳଂ ଭବତି । ( ନିଃ ନାସ୍ତି) ଫଳଂ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି । – ମୂର୍ଖର ଜନ୍ମ ନିଷ୍ଫଳ ଅଟେ ।
ଏହିପରି
(vii) ନିର୍ଗତଃ ( ନାସି) ଦୋଷଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ନିର୍ଦୋଷଃ / ( ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଦୋଷଃ ଯସ୍ଯସଃ) – ନିର୍ଗତ ହୋଇଛି ଦୋଷ ଯାହାର ସେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ ।
(viii) ଅଦୋଷଃ ( ଯାହାର ଦୋଷ ନାହିଁ) – ଅଦୋଷ,
(ix) ନିଃ ( ନାସି) ଆକାରଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ନିରାକାରଃ ( ନାହିଁ ଆକାର ଯାହାର ସେ) ।
(x) ଅବିଦ୍ୟମାନା ପ୍ରତିମା ଯସ୍ୟ ସଃ = ଅପରତିମଃ ଆଦି ହୁଏ ।

ମନେରଖ: ତୃତୀୟାନ୍ତପଦସହିତ “ସହ” ଶବ୍ଦର ସମାସ ହେଲେ ‘ ସହାର୍ଥବହୁବ୍ରୀହି” ହୁଏ । “ସହ” ରୁ “ସ” ଅବଶିଷ୍ଟ ରୁହେ । ଏହାକୁ ‹ ସହାର୍ଥେ ବହୁବ୍ରୀହି? ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ସପରିବାରଃ ମାତୁଳଃ ଆଗତଃ । ( ପରିବାରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ ) – ମାମୁ ପରିବାର ସହିତ ଆସିଲେ ।
(ii) ସପୁତ୍ରଃ ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ୟଗୃହଂ ଗଚ୍ଛତି । ( ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବଉ୍ଭମାନଃ ) – ପୁଅ ସହିତ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟଘରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(iii) ସପତ୍ଲୀକଃ ବନ୍ଧୁଃ ମାମ୍‌ ଅପଶ୍ୟତ୍‌ । ( ପତ୍ନ୍ୟା ସହ ବର୍ଭମାନଃ) – ପତ୍ନୀସହିତ ବନ୍ଧୁ ମୋତେ ଦେଖ୍‌ଲେ।
(iv) ଜୀବନଂ ମେ ସଫଳଂ ଜାତମ୍‌ । ( ଫଳେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌) – ମୋ ଜୀବନ ସଫଳ ହେଲା ।
(v) ସତ୍ଵରମ୍‌ ଆଗଚ୍ଛ । ( ତ୍ଵରୟା ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ ) – ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆସ ।
(vi) ସାଳଙ୍କାରା କନ୍ୟା ପ୍ରଦେୟା । ( ଅଳଙ୍କାରୈଃ ସହ ବର୍ତମାନା ) – ଅଳଙ୍କାର ସହିତ କନ୍ଯା ଦାନ କରିବା ଉଚିତ ।
ସେହିପରି ଆଶ୍ଚ ର୍ଯ୍ୟେଣ ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ = ସାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟମ୍‌ ( ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ବର୍ଭମାନ ), ବିନୟେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌ – ସବିନୟମ୍‌ ( ବିନୟ ସହିତ ବର୍ତମାନ ), ଅବଧାନେନ ସହ ବର୍ଭମାନ = ସାବଧାନା ( ଅବଧାନ ସହିତ ବର୍ଭମାନ ) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାଏ ।

ମନେରଖ: ଏକାଧ୍କ ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ପଦର ମିଳନରେ ‘ସଂଖ୍ୟାବାଚକ ବହୁବ୍ରୀହି” ସମାସ ହୁଏ।

ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଦ୍ରିତ୍ରାଃ ଜନାଃ ଗୃହେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି। (ଦ୍ଵୌ ବା ତ୍ରୟଃ ବା) – ଦୁଇ ତିନିଜଣ ଲୋକ ଘରେ ରହୁଛନ୍ତି ।
(ii) ତ୍ରିଚତୁରାଃ ଛାତ୍ରାଃ ପ୍ରାନ୍ତରେ କ୍ରୀଡ଼ନ୍ତି । ( ତ୍ରୟଃ ବା ଚ଼ତ୍କାରଃ ବା) – ତିନି ଚାରିଜଣ ଛାତ୍ର ପଡ଼ିଆରେ ଖେଳୁଛନ୍ତି ।
(iii) ପଞ୍ଚଷାଃ କୃଷକାଃ ଅତ୍ର ସନ୍ତି । ( ପଞ୍ଚ ବା ଷଡ଼ ବା) – ପାଞ୍ଚ ଛଅଜଣ କୃଷକ ଏଠାରେ ଅଛନ୍ତି ।
(iv) ସପ୍ତାଷ୍ଟାଃ ବାଳକାଃ ନୃତ୍ୟନ୍ତି। ( ସପ୍ତ ବା ଅଷ୍ଟୌ ବା) – ସାତଆଠଜଣ ପିଲା ନାଚୁଛନ୍ତି ।

ବ୍ୟତିହାରବହୁବ୍ରୀହି
ମନେରଖ: ପରସ୍ପର ଯୁଦ୍ଧ / କଳହ ବୁଝାଇଲେ ପ୍ରହରଣବିଷୟକ ତୃତୀୟାନ୍ତ, ଗ୍ରହଣବିଷୟକ ସପ୍ତମ୍ୟନ୍ତ ପଦମଧ୍ଯରେ ସମାସ ହେଲେ “ ବ୍ୟତିହାରବହୁବ୍ରୀହି ” ହୁଏ ।

(i) ମୂର୍ଖୟୋଃ ମଧ୍ଷେ କେଶାକେଖି ପ୍ରଚଳତି । – ଦୁଇ ମୁର୍ଖଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଚୁଟି ଧରାଧରି ହେଉଛନ୍ତି ।
(କେଶେଷ କେଶେଷୁ ଗୃହୀତ୍ସା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ଭତେ ) ( ପରସ୍ପର କେଶକୁ କେଶ ଧରି)
(ii) ମଲ୍ଲୟୋଃ ମଧ୍ୟେ ହସ୍ତାହସ୍ତି ଅଭବତ୍‌ । – ଦୁଇ ଯୋଦ୍ଧାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ହାତରେ ମରାମରି ହେଲା ।
( ହସ୍ତେନ ହସ୍ତେନ ଗୃହୀତ୍ଵା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ତତେ ) ( ପରସ୍ପର ହାତରେ ମରାମରି/ ପିଟାପିଟି ହୋଇ )
(iii) ବୀରୟୋଃ ମଧ୍ୟେ ଦଣ୍ଡାଦଣ୍ଡି ଦର୍ଶନୀୟମ୍‌ ।  – ଦୂଇବୀରଙ୍କ ମଧ୍ଯରେ ଲାଠି ଯୁଦ୍ଧ ଦେଖ୍‌ବା କଥା ।
( ପରସ୍ପର ଦଣ୍ଡ ( ଲାଠି ) ଗୁଡ଼ିକଦ୍ବାରା ପ୍ରହାର କରି) ( ଦଣ୍ଡୈଃ ଦଣ୍ଡୈଃ ଚ଼ ପ୍ରହୃତ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତଂ ଯୁଦ୍ଧମ୍‌ ) ଇତ୍ୟାଦି ।

ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ
ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରୁ ପଦ ଲୋପ ପାଉଥୁଲେ କିମ୍ବା ତୁଳନା ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଥୁଲେ ତାହାକୁ ମଧ୍ୟମପଦଲୋପୀ / ଉପମିତ ବହୁବ୍ରୀହି କୁହାଯାଏ । ଲନ୍ଧ/ ଜଳ –
(i) ବୃଷସ୍କାନ୍ଧଃ ରାଜପୁତ୍ରଃ ରାଜମାର୍ଗେ ଗଚ୍ଛତି । – ବୃଷସ୍କନ୍ଧ ରାଜପୁତ୍ର ରାଜମାର୍ଗରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।
(ବୃଷସ୍ୟ ସ୍କନ୍ଧଃ ଇବ ସ୍କନ୍ଧଃ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(ii) କମଳନୟନଃ ଭଗବାନ୍‌ ମଙ୍ଗଳଂ କରୋତୁ । – କମଳନୟନ ଭଗବାନ ମଙ୍ଗଳ କରନ୍ତୁ ।
(କମଳେ ଇବ ନୟନେ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(iii) ବ୍ୟାଘ୍ରମୁଖଃ ଭୀତିଂ ଜନୟତି । – ବ୍ୟାଘ୍ରମୁଖ ଭୟ ଜନ୍ମାଉଛି ।
( ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ମୁଖମ୍‌ ଇବ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ)
(iv) ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରଭା ତରୁଣୀ ରାଜାନମ୍‌ ଅବଦତ୍‌ । – ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରଭା ତରୁଣୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲା ।
( ଚନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ପ୍ରଭା ଇବ ପ୍ରଭା ଯସ୍ୟାଃ ସା )
(v) ମୂଗନୟନା ଅଭିନୟଂ କରୋତି । – ମୃଗନୟନା ଅଭିନୟ କରୁଛି ।
(ମୃଗସ୍ୟ ନୟନେ ଇବ ନୟନେ ଯସ୍ୟାଃ ସା) ମୃଗନୟନ ପରି ନୟନ ଦୁଇଟି ଯାହାର ।

ଏହିପରି
(vi) ବ୍ୟାଘ୍ରସ୍ୟ ପାଦୌ ଇବ ପାଦୌ ଯସ୍ୟ ସଃ ( ବାଘ ପାଦପରି ପାଦ ଯାହାର) = ବ୍ୟାଘ୍ରପାତ୍‌,
(vii) ଗଜସ୍ୟ ଗମନମ୍‌ ଇବ ଗମନଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା ( ହାତୀପରି ଗମନ ଯାହାର ) = ଗଜଗମନା,
(viii) କୁମ୍ୋୌ ଇବ କଣ୍ତୌ ଯସ୍ୟ୍‌ ସଃ ( କୁମ୍ଭ ପରି କାନ ଦୁଇଟି ଯାହାର) = କୁମ୍ଭକର୍ଣଃ,
(ix) ଶୂର୍ପଃ ଇବ ନଖାଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା ( କୁଲାପରି ନଖଗୁଡ଼ିକ ଯାହାର) = ଶୂର୍ପଣଖା,
(x) ଶୁନଃ ପଦାନି ଇବ ପଦାନି ଯସ୍ଯ ସଃ ( କୁକୁର ପାଦ ପରି ପାଦ ଯାହାର ) = ଶ୍ଵାପଦଃ ଇତ୍ୟାଦି ହୁଏ ।

ବହୁବ୍ରୀହିସମାସରେ କେତେକ ବିଶେଷ ବିଧ
ଲନ୍ଧ/ ଳନ –
(i) ମମ ସୁହୂତ୍‌ ଆଗମିଷ୍ୟତି । ( ଶୋଭନଂ ହୃଦୟଂ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ମୋର ବନ୍ଧୁ ଆସିବେ।
(ii) ଦ୍ଵୀପୂମ୍‌ ଅତୀବ ମନୋରମମ୍‌ । ( ଦ୍ଵୟୋଃ ଦିଶୋଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌ ) ( ଦୁଇ ଦିଗରୁ ଜଳବେଶ୍ଚିତ ଭୂଭାଗ) – ଦୀପ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ।
(iii) ଭାରତସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣଭାଗେ ଅନ୍ତରୀପମ୍ ଅସ୍ଥି। ( ଅନ୍ତର୍ଗତଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍) (ସମୁଦ୍ର ଭିତରକୁ ପଶିଯାଇଥିବା ଭୂଭାଗ ଯାହାର ମଝିରେ ମଝିରେ ଜଳଭାଗ ରହିଛି।) – ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣ ଦିଗରେ ଅନ୍ତରୀପ ଅଛି ।
(iv) ସପତ୍ନୀ ତଥ୍ୟ ଅସୂୟତି । (ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟା ସା) ସଉତୁଣୀ ତାଙ୍କୁ ସହିପାରୁ ନାହିଁ।
(v) ଦ୍ବିଦନ୍ ମଧୁରଂ ହସତି । (ଦୌ ଦନ୍ତୋ ଯସ୍ୟ ସ) (ଦୁଇଟି ଦାନ୍ତ ଉଠିଥିବା ଶିଶୁ ମିଠା ମିଠା ହସୁଛି)
(vi) ଦ୍ବିଦନ୍ତଃ ସିଂହାତ୍ ବିଭେତି । (କ୍ଷ୍ନୌ ଦନ୍ତୋ ଯସ୍ୟ ଡଃ) (ହସ୍ତୀ ସିଂହକୁ ଭୟ କରୁଛି)
(vii) ସୁଗନ୍ଧ ଆପଣିକଃ ମୋଦତେ । (ଶୋଭନଃ ଗନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ଡଃ (କୃତ୍ରିମଃ)) (କୃତ୍ରିମ ସୁବାସିତ ପଦାର୍ଥ ଅଛି ଯାହାର) ଦୋକାନ।
(viii) ସୁଗନ୍ଧ ପୁଷ୍ପମ୍ ଆନୟ। (ଶୋଭନଃ ଗନ୍ଧ ଯସ୍ୟ ତତ୍ (ପ୍ରାକୃତିକ)) – ସୁଗନ୍ଧିତ ଫୁଲ ଆଣ ।

ଅଭ୍ୟାସଃ
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୁତ ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର ।)
(କ) ମାଙ୍କଡ଼ ଚଢ଼ିଥୁବା ବୃକ୍ଷକୁ ଦେଖ ।
Answer:
ଆରୁଢ଼ବାନରଂ ବୃକ୍ଷଂ ପଶ୍ୟ।

(ଖ) ଧଳା ଲୁଗାପିନ୍ଧା ସ୍ତ୍ରୀଲୋକଟି ମନ୍ଦିରକୁ ଗଲା ।
Answer:
ଶ୍ଵେତବସ୍ତ୍ରା ନାରୀ ମନ୍ଦିଗଂ ଗତବତୀ ।

(ଗ) ପତ୍ରଝଡ଼ା ଲତା ପବନରେ ଥରୁଛି ।
Answer:
ପତିତପତ୍ରା ଲତା ବାୟୁନା କମ୍ପତେ ।

(ଘ) ହାତରେ ବାଡ଼ି ଧରି କୃଷକ କ୍ଷେତକୁ ଗଲା । (ଲଗୁଡ଼ହସ୍ତଃ)
Answer:
ଲଗୁଡ଼ହସ୍ତଃ କୃଷକଃ କ୍ଷେତ୍ରମ୍‌ ଅଗଚ୍ଛତ୍‌ ।

(ଙ) ପଦ୍ମହାତରେ ଧରିଥୁବା ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଧନଦାନ କରନ୍ତି ।
Answer:
ପଦ୍ମହସ୍ତା ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ଧନଂ ଦଦାତି ।

(ଚ) ଉମା ଶିବଙ୍କର ଜାୟା ଅଟନ୍ତି ।
Answer:
ଉମାଜାନିଃ ଶିବଃ ଭବତି ।

(ଜ) ଧନ ନ ଥୁବା ଲୋକ ଦୁଃଖରେ ରହେ ।
Answer:
ନିର୍ଵନଃ ଦୁଃଖେନ ତିଷ୍ଠତି ।

(ଝ) ମୁଁ ପରିବାର ସହିତ ଗାଁରେ ଥଲି ।
Answer:
ଅହଂ ସପରିବାରଃ ଗ୍ରାମେ ଆସମ୍‌ ।

(ଞ) ସିଂହର ପାଦ କୁକୁରର ପାଦପରି ଅଟେ ।
Answer:
ସିଂହପଦଂ ଶ୍ଵାପଦଂ ଭବତି ।

୨ । ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟାନି ଦର୍ଶୟତ – (ବିଗାହବାକ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କର ।)
ଦ୍ଵୀପମ୍‌, ରୂପବଦ୍ଭାର୍ଯ୍ୟଃ, କୁବୁଦିଃ, ସଭାର୍ଯ୍ୟଃ, ନିରାଭରଣା, ଶତଧନ୍ନା, ଶ୍ଵବାପଦଃ, ବିଶାଳାକ୍ଷଃ› କୃତକର୍ମା,
ଅଧୋମୁଖଃ ।
Answer:
ଦ୍ଵୀପମ୍‌ – ଦ୍ବୟୋଃ ଦିଶୋଃ ଆପଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍‌
ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ – ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ୟାଃ ସଃ
କୁବୁଦ୍ଧିଃ – କୁସ୍ସିତା ବୁଦଧିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ
ସଭାର୍ଯ୍ୟଃ – ଭାର୍ଯ୍ୟୟା ସହ ବର୍ଭମାନଃ
ନିରାଭରଣା – ନାସ୍ତି ଆଭରଣଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା
ଶତଧନ୍ଆା – ଶତଂ ଧନୂଂଷି ଯସ୍ୟ ସଃ
ଶ୍ଵାପଦଃ – ଶୁନଃ ପଦାନି ଇବ ପଦାନି ଯସ୍ୟ
ବିଶାଳାକ୍ଷଃ – ବିଶାଳମ୍‌ ଅକ୍ଷି ଯସ୍ୟ ସଃ
କୃତକର୍ମା – କୃତଂ କର୍ମ ଯେନ ସଃ
ଅଧୋମୁଖଃ – ଅଧଃ ମୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ

୩ । ସମସ୍ତପଦାନି ଲିଖତ। (ସମସ୍ତ ପଦ ଲେଖ।)
ଦତ୍ତଃ ଉପଦେଶଃ ଯସ୍ମୈ ସଃ, ଲବଂ ଧନଂ ଯେନ ସଃ, ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବେଣୁଃ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ, ଚତ୍ଵାରଃ ଭୂଜାଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, କ୍ଷୁଦ୍ରା ବୁଛିଃ ଯସ୍ଯ ସଃ, ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଗୁଣଃ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବିଷାଦେନ ସହ ବର୍ତମାନମ୍‌ ।
Answer:
ଦତ୍ତଃ ଉପଦେଶଃ ଯସ୍ମୈ ସଃ – ଦତ୍ତୋପଦେଶଃ
ଲବ୍ଧଂ ଧନଂ ଯେନ ସଃ – ଲବ୍ଧଧନଃ
ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ସଦାଶୟଃ
ବେଣୁଃ ପାଣ୍ରୌ ଯସ୍ୟ ସଃ – ବେଣୁପାଣିଃ
ଚତ୍ଵାରଃ ଭୁଜାଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ଚତୁର୍ଭୁଜଃ
କ୍ଷୁଦ୍ରା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – କ୍ଷୁଦ୍ରବୁଦ୍ଧିଃ
ଅବିଦ୍ୟମାନଃ ଗୁଣଃ ଯସ୍ୟ ସଃ – ଅଗୁଣଃ
ବିଷାଦେନ ସହ ବର୍ଭମାନମ୍‌ – ସବିଷାଦମ୍‌

୪ । ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରତ । (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର ।)

‘କ’ ସୁମାଃ	‘ଖ’ ସୁମାଃ
ଶୋଭନଃଧର୍ମଃ ଯସ୍ୟ ସଃ	ପଞ୍ଚାନନଃ
ପୂତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତମାନା	ପୀତାମ୍ବରଃ
ତ୍ରୟଃ ବା ଚତ୍ଵାରଃ ବା	ରକ୍ତାକ୍ଷଃ
ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ	ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ
ରକ୍ତେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟ ସଃ	ସପତ୍ନୀ
ପଞ୍ଚ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ	ବହୁବାଗ୍ମିକା
ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ	ତ୍ରିଚତୂରାଃ
ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା	ସସ୍ତ୍ରୀକଃ
ବହବଃ ବାଗ୍ମିନଃ ଯସ୍ୟାଂ ସା	ସପ୍ପତ୍ରା
ସ୍ଥିୟା ସହ ବର୍ତମାନଃ	ସୁଧର୍ମା

Answer:

କ ସୁମାଃ	ଖ ସୁମାଃ
ଶୋଭନଃଧର୍ମଃ ଯସ୍ୟ ସଃ	ସୁଧର୍ମା
ପୂତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ତମାନା	ସପୁତ୍ରା
ତ୍ରୟଃ ବା ଚତ୍ଵାରଃ ବା	ତ୍ରିଚତୁରାଃ
ପୀତମ୍‌ ଅମ୍ବରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ	ପୀତାମ୍ବରଃ
ରକ୍ତେ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟ ସଃ	ରକ୍ତାକ୍ଷଃ
ପଞ୍ଚ ଆନନାନି ଯସ୍ୟ ସଃ	ପଞ୍ଚାନନଃ
ରୂପବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଯସ୍ଯ ସଃ	ରୂପବଦ୍‌ଭାର୍ଯ୍ୟଃ
ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା	ସପତ୍ନୀ
ବହବଃ ବାଗ୍ମିନଃ ଯସ୍ୟାଂ ସା	ବହୁବାଗ୍ନିକା
ସ୍ଥିୟା ସହ ବର୍ତମାନଃ	ସସ୍ତ୍ରୀକଃ

୫ । ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧଂ ସମସ୍ତପଦଂ ନିରୂପୟତ – (ବନ୍ଧନୀ ମଧରୁ ଶୁଦ୍ଧପଦ ନିରୂପଣ କର)
(କ) ରମା ଜାୟା ଯସ୍ଯ ସଃ ______________ । (ରମାଜାନିଃ, ରମାଜାୟା, ବିଷୁଃ)
Answer:
ରମାଜାନିଃ

(ଖ) ପଞ୍ଚ ବା ଷଡ଼୍‌ ବା = ______________ । (ପଞ୍ଚଷଷ୍ଠିଃ, ପଞ୍ଚଷାଃ, ପଞ୍ଚସାଃ )
Answer:
ପଞ୍ଚଷାଃ

(ଗ) ସମାନଃ ପତିଃ ଯସ୍ୟାଃ ସା = ______________ । (ସପତ୍ନୀକଃ, ସମପତିଃ, ସପତ୍ନୀ)
Answer:
ସପତ୍ନୀ

(ଘ) ନୀଳମ୍‌ ଅମାରଂ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ନୀଳାମଭରଂ, ନୀଳାମୂରଃ, ନୀଳାମରା) ।
Answer:
ନୀଳାମରଃ

(ଙ) ନାସି ଧନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ନିର୍ଧନଃ, ନିର୍ଧନମ୍‌, ଧନହୀନଃ)
Answer:
ନିର୍ଧନଃ

(ଚ) ଚନ୍ଦ୍ରଃ ଶେଖରଃ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଃ, ଶିବଃ, ଚନ୍ଦ୍ରଶିଖରଃ) (ଶେଖରଃ = ଶିରୋ ଭୂଷରମ୍)
Answer:
ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଃ

(ଛ) ତ୍ରୀଣି ନେତ୍ରାଣି ଯସ୍ୟାଃ ସା = ______________ । ( ତ୍ରିନେତ୍ରୀ, ତ୍ରୟନେତ୍ରୀ, ତ୍ରିନେତ୍ରା)
Answer:
ତ୍ରିନେତ୍ରା

(ଜ) ଯୁବତିଃ ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । (ଯୁବକଃ, ଯୁବଜାନୀ, ଯୁବଜାନିଃ )
Answer:
ଯୁବଯାନିଃ

(ଝ) ପଦୁଂ ପାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ = ______________ । ( ପଦ୍ମପାଣି, ପଦ୍ପାଣୀ, ପଦ୍ମାନି)
Answer:
ପଦ୍ମପାଣିଃ

ଅଲୁକ୍‌ ସମାସ
ଅଲୁକ୍‌ସମାସ କୌଣସି ସତନ୍ତ୍ରସମାସ ନୂହେଁ । ଯେଉଁ ସ୍ପଳରେ ସମସ୍ତପଦର ପୂର୍ବପଦସ୍ପିତ ବିଭନ୍ତି ଲୋପ ହୋଇ ନ ଥାଏ, ତାହାକୁ ଅଲୁକ୍ସମାସ କୁହାଯାଏ ଏହି ଅଲୁକ୍‌ ଭିନ୍‌ ଭିନ୍ନ ସମାସରେ ଦେଖାଯାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର –
(i) ଯୁଧଷ୍ପିରଃ ଜ୍ୟେଷ୍ଠପାଣ୍ଡବଃ ଆସୀତ୍‌ । (ଯୁଧ୍‌ ସ୍ଥିରଃ) – ଯୁଧ୍ଷିର ଜ୍ୟେଷଠପାଣ୍ଡବ ଥିଲେ । ଏଠାରେ ଯୁଦ୍ଧ ଅର୍ଥରେ ଯୁଧ୍‌ ଶବ୍ଦର ସପ୍ତମୀ ବିଭକ୍ତି ହୋଇଛି । ତାହା ସମସ୍ତପଦରେ ଅବିକଳଭାବରେ ରହିଛି, ତେଣୁ ପୂର୍ବପଦର ବିଭକ୍ତି ଲୋପ ହୋଇ ନଥ୍‌ବାରୁ ଅଲୁକ୍‌ସମାସ ହୋଇଛି । ଏହିପରି –
(ii) ମାତୁଃସସା / ମାତୁଃଷ୍ସା ଅଦ୍ୟ ଆଗମିଷ୍ୟତି । (ମାତୁଃ ସ୍ଵସା) – ମାଉସୀ ଆଜି ଆସିବେ ।
(iii) ଦାସ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ ଧନଂ ମେ ଅପହୃତବାନ୍‌ । (ଦାସ୍ୟାଃ ପୁତ୍ରଃ) – ଦାସୀପୁଅ ମୋ ଟଙ୍କା ନେଇଗଲା । (ଏହା ନିନ୍ଦାସୂଚକ ପ୍ରୟୋଗ)
(iv) ବନେଚରଃ ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ହନ୍ତି। ( ବନେ ଚ଼ରତି ଯଃ) – ବଣରେ ବିଚରଣ କରୁଥିବା ଶିକାରୀ ହରିଣଙ୍କୁ ମାରେ ।
(v) କଣ୍ଠ୍ରେକାଳଃ ବିପଦି ପୂଜନୀୟଃ । ( କଣ୍ତେ କାଳଃ ଯସ୍ୟ ସଃ) – ବିପଦରେ ଶିବଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବା ଉଚିତ ।
(vi) ଅନ୍ତେବାସୀ ତତ୍ସ୍ଵାବଧାରକଂ ପୂଚ୍ଛତି । ( ଅନ୍ତେ ବସତି ଇତି ) – ଅସ୍ତେବାସୀ ତଜ୍ଜ୍ଵାବଧାରକଙ୍କୁ ପଚାରୁଛି ।
(vii) ସରୋବରେ ସରସିଜଂ ଶୋଭତେ । ( ସରସି ଜାୟତେ ଇତି) – ପୋଖରୀରେ ପଦ୍ମ ଶୋଭାପାଏ ।
ଏହିପରି (viii) ପରସ୍ମୈ ପଦମ୍‌ = ପରସ୍ମୈପଦମ୍‌ (ପରପାଇଁ ପଦଟିଏ),
(ix) ଆତ୍ମନେ ପଦମ୍‌ = ଆତ୍ମନେପଦମ୍‌ (ନିଜପାଇଁ ପଦଟିଏ),
(x) ସ୍ତୋକାତ୍‌ ମୁକ୍ତଃ = = ସ୍ତୋକାନ୍ଧୁକ୍ତଃ (ଅଳ୍ପକରେ ମୁକ),
(xi)ଦେବାନାଂ ପ୍ରିୟଃ = ଦେବାନାଂ ପ୍ରିୟଃ (ରାକ୍ଷସ),
(xii) ମନସି ଜାୟତେ ଯଃ = ମନସିଜଃ (ମନରେ ଜାତ ଯାହା) ଇତ୍ୟାଦି ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ସଂକ୍ଷେପରେ ସମାସଲକ୍ଷଣ
ପୂର୍ବେଃବ୍ୟୟେଃବ୍ୟୟୀଭାବୋଃଆଦୌ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ସ୍ମୃତଃ । – ପୂର୍ବରୁ ଅବ୍ୟୟ ଥୁଲେ ଅବ୍ୟୟୀଭାବ ଆଦ୍ୟରେ କମ୍‌ ଥଲେ ତତ୍‌ପୂରୁଷ ।
ଚକାରବହୂଳୋ ଦ୍ବନ୍ଦବଃ ସଂଖ୍ୟାପୂର୍ବୋ ଦ୍ବିଗୁଃ ସ୍ମୃତଃ । – ଚକାର ବହୁଳ ହେଲେ ଦ୍ବନ୍ଦ ସଂଖ୍ୟାପୂର୍ବରୁ ଥୁଲେ ଦ୍ବିଗୁ ।
ଯସ୍ୟ ଯେନ ବହୁବ୍ରୀହିଃ ସ ଚାସୌ କର୍ମଧାରୟଃ । – ଯାହାର ଯାହାଦ୍ଵାରା ବହୁବ୍ରୀହି ସେ ଅଟେ କର୍ମଧାରୟ ।
ଇତି କିଞ୍ଚୁତ୍‌ ସମାସାନାଂ ଷଣ୍ଠାଂ ଲକ୍ଷଣମୀରିତମ୍‌ । (ସାରସ୍ଵତମ୍‌) – ଏହିପରି ଛଅଗୋଟି ସମାସର ଲକ୍ଷଣ ।

ସାଧରଣ ଅଭ୍ୟାସ
୧ । ଯଥାସମ୍ଭବଂ ସମସ୍ତପଦାନି ବ୍ୟବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୁରୂତ।
(ଯଥାସମ୍ଭବ ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକୁ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ମାତା ଓ ପିତା ବଜାରକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ପିତରୌ ବିପଣୀଂ ଗଚ୍ଛତଃ ।

(ଖ) ତିନିଭୁବନରେ ରାମଙ୍କ ପରି ରାଜା ନାହାନ୍ତି ।
Answer:
ତ୍ରିଭୂବନେ ରାମ ଇବ ରାଜା ନାସ୍ତି ।

(ଗ) ମୋ ହାତପାଦ ଥଣ୍ଡାରେ କମ୍ପୁଛି ।
Answer:
ମମ ପାଣିପାଦଂ ଶୀତେନ କମ୍ପତେ ।

(ଘ) ମୋ ଦ୍ଵାରା ଦିଆଯାଇଥୁବା ଧନକୁ ଗ୍ରହଣ କର ।
Answer:
ମଦ୍ଦତ୍ଵଂ ଧନଂ ଗୃହାଣ ।

(ଙ) କାଭପରି କଳା ଶିକାରୀ ବଣରେ ବୁଲୁଥୁଲା ।
Answer:
କାକକଜ୍ଜଳଃ ବ୍ୟାଧଃ ଅରଣ୍ୟେ ଭ୍ରମତି ସ୍ମ ।

(ଚ) ଲାଲ ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ଲତାରେ ଶୋଭାପାଉଛି ।
Answer:
ଲୋହିତାପୁଷ୍ପାଣି ଲତାୟାଂ ଶୋଭନ୍ତେ ।

(ଛ) ରାଜା ସିଂହଚିହ୍ନିତ ଆସନରେ ବସିଛନ୍ତି।
Answer:
ରାଜା ସିଂହାସନମ୍‌ ଅଧ୍ଯାସ୍ତେ ।

(ଜ) ମୋ ପାଇଁ ବହିଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣିବ ।
Answer:
ମତ୍‌କୃତେ ଗ୍ରନ୍ଦାନ୍‌ ଆନୟ ।

(ଝ) ଶିବ ପିନାକଧନୁ ହାତରେ ଧରିଛନ୍ତି।
Answer:
ଶିବଃ ପିନାକଧ୍ଵା ।

(ଞ) ମୂର୍ଖ ବିଦ୍ୟାରେ ହୀନ ଅଟେ ।
Answer:
ମୂର୍ଖଃ ବିଦ୍ୟାହୀନଃ ।

(ଠ) ମୁଁ ଜୀବନ ଥବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶସେବା କରିବି।
Answer:
ଅହମ୍‌ ଆଜୀବନଂ ଦେଶସେବକଃ ଭବିଷ୍ୟାମି ।

(ଡ) ଶକ୍ତି ଅନୁସାରେ ଦରିଦ୍ରମାନଙ୍କୁ ଧନ ଦିଅ ।
Answer:
ଯଥାଶକ୍ତି ଦରିଦ୍ରେଭ୍ୟଃ ଧନଂ ଦେହି ।

(ଢ) ବାପାଙ୍କ ଆଖୂଆଗରେ ଘଟଣା ଘଟିଥିଲା ।
Answer:
ପିତୁଃ ସମକ୍ଷଂ ଦୁର୍ଘଟନା ଘଟିତା ।

(ଣ) ଦୋଷୀ ମାସକପାଇଁ ଭୋଗ୍ୟ ଦଣ୍ଡ ପାଇଲା।
Answer:
ଦୋଷୀ ମାସାୟ ଦଣ୍ଡଭୋଗ୍ୟଃ ଅଭବତ୍‌ ।

(ତ) ଗଛରୁ ଝଡ଼ିଥୁବା ଆମ୍ବଗୁଡ଼ିକୁ ଆଣ ।
Answer:
ବୃକ୍ଷପତିତାନି ଆମ୍ରାଣି ଆନୟ ।

(ଥ) ସେ ଅଶୋକଗଛକୁ ପୂଜା କରନ୍ତି।
Answer:
ସଃ ଅଶୋକବୃକ୍ଷଂ ପୂଜୟତି ।

(ଦ) ରାବଣ ଲଙ୍କାନାମକ ନଗରୀରେ ରହୁଥୁଲା।
Answer:
ରାବଣଃ ଲଙ୍କାନଗରୀମ୍‌ ଅଧୁବସତି ସ୍ମ ।

(ଧ) ଶରଦ୍ଵାରା ହତ ମୃଗଟିକୁ ଶିକାରୀ ନେଉଛି ।
Answer:
ଶରାହତଂ ମୃଗଂ ବ୍ୟାଧଃ ନୟତି ।

(ନ) ଭଶ୍ବରଙ୍କ ଆକାର ନାହିଁ।
Answer:
ଛଶ୍ଵରଃ ନିରାକାରଃ ।

(ପ) ମାଆ ହାରପାଇଁ ସୁନା ଦେଉଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା ହାରାୟ ସ୍ଵର୍ଣ୍ଂ ଦଦାତି ।

୨। ସମସ୍ତପଦାନି ଲିଖତ – (ସମସ୍ତପଦଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ।)
ଭୋଜନାୟ ଇଦମ୍‌, ନ ଭଷ୍ପମ୍‌, କୁମ୍ଭ କରୋତି ଇତି, ମୃଗ୍ୟାଃ ଶିଶୁଃ, ବୃହତାଂ ପତିଃ› କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ ନିପୁଣଃ, ପୂର୍ବଂ ସ୍ନାତଃ ପଶ୍ଚାତ୍‌ ଅନୁଲିପ୍ତଃ, ନୀଳାନି ଉତ୍ଘଳାନି, ଗୋଭ୍ୟଃ ସୁଖମ୍‌, ଶତାତ୍‌ ପରେ, ତୁଷାରଃ ଇବ ଧବଳଃ, ତ୍ରୟାଣାଂ ଲୋକାନାଂ ସମାହାରଃ, ମୁନିଃ ପୁଇ୍ଗବଃ ଇବ, ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌, ତ୍ରୟାଣାଂ ଫଳାନାଂ ସମାହାରଃ, ଶାଳୁଳୀନାମା ତରୁଃ, ଦେବପ୍ରିୟଃ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ, ମହତୀ ଅଷ୍ଟମୀ ।
Answer:
ଭୋଜାନାର୍ଥମ୍‌, ଅନୁଷମ୍‌, କୁମ୍ଭକାରଃ, ମୃଗଶିଶୁଃ, ବୃହସ୍ପତିଃ, କ୍ରୀଡ଼ାନିପୁଣଃ, ସ୍ନାତାନୁଲିପଃ, ନୀଳୋପ୍ଳାନି, ଗୋସୁଖମ୍‌, ପରଶତା, ତୁଷାରଧବଳଃ, ତ୍ରିଲୋକୀ, ମୁନିପୁଂଙ୍ଗବଃ, ମାଗାମୃତମ୍‌, ତ୍ରିଫଳା, ଶାଳୁଳୀତରୁଃ, ଦେବବ୍ରାହ୍ମଣଃ, ମହାଷ୍ଠମୀ ।

୩। ବିଗ୍ରହ ବାକ୍ୟାନି ଲିଖତ – (ବିଗ୍ରହବାକ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଲେଖ।)
ଶୁକ୍ଳପଞ୍ଚମୀ, ଶତାବ୍ଦୀ, ଦଧ୍ଖନ୍ନମ୍‌, ନିର୍ମଳମ, ସୋମପ୍ରଭା, ଅକ୍ରୋଧଃ, ସପୁତ୍ରଃ, ଘନଶ୍ଯାମଃ, ସୀତାଜାନିଃ, ଲବ୍ଯଶାଃ, ଦ୍ବିଦନ୍‌, ବିଶାଳାକ୍ଷୀ, ସଦାଶୟଃ, ଗଙ୍ଗାଶୋଣମ୍‌, ସ୍ତୀପୁଂସୌ, ଗୋବ୍ୟାଘମ୍‌, ଲତାବୃକ୍ଷୌ, ଅବନ୍ଧନା, ଶ୍ଵବଶୁରୌ ।
Answer:
ଶୁକ୍ଳା ପଞ୍ଚମୀ, ଶତସ୍ୟ ଅଦ୍ଧାନାଂ ସମାହାରଃ, ଦଧୂମିଶ୍ରିତମ୍‌ ଅନୁମ୍‌, ନିର୍ଗତ’ ମଳଂ ଯସ୍ନାତ୍‌, ସୋମ ଇବ ପ୍ରଭା ଯସ୍ୟାଃ ସା, ନ କ୍ରୋଧଃ, ପୁତ୍ରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ, ଘନଃ ଇବ ଶ୍ୟାମଃ, ସୀତା ଜାୟା ଯସ୍ୟ ସଃ, ଲବୁଂ ଯଶଃ ଯେନ ସଃ, ଦ୍ଵୌ ଦନ୍ତୌ ଯସ୍ୟ ସଃ, ବିଶାଳମ୍‌ ଅକ୍ଷଂ ଯସ୍ଯ ସଃ, ସନ୍‌ ଆଶୟଃ ଯସ୍ଯ ସଃ, ଗଙ୍ଗା ଚ଼ ଶୋଣଃ ଚ଼, ସ୍କ ଚ଼ ଫୁଂମାନ୍‌ ଚୂ, ଗୌଃ ଚ ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ଚ଼,୍‌ ଲତା ଚ଼ ବୃକ୍ଷଃ ଚୂ, ନାସ୍ତି ବନ୍ଧନଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା, ଶ୍ଵଶ୍ରୁଃ ଚ଼ ଶ୍ଵଶୁରଃ ଚ଼ ।

୪। ସମାସନାମାନି ଲିଖତ – (ସମାସନାମ ଲେଖ)
ଆତ୍ମନେ ପଦମ୍‌, କାଜଳମ୍‌, ଇନ୍ଦ୍ରସଖଃ, ପୁଙ୍ଗବଃ, ମହାରାଜ, ଚତୁଷ୍ଦୀ, ସସ୍ତ୍ରୀକ, ନରୋତମଃ, ଭକୁଳରାଜଃ, ଦମ୍ପତୀ, ଗ୍ରାମବାସୀ, ଶଙ୍ଖମାତ୍ରମ୍‌, ଗ୍ରାମାନ୍ତରମ୍‌, ବନସ୍ପତିଃ, ଭନ୍ନତମନାଃ, ପୁଷ୍ଧନ୍ବା, ପୁଷ୍ବୃଷ୍ଃ, ପିତୃସଦୃଶଃ ।
Answer:
ଅଲୁକ୍‌ ସମାସଃ, କର୍ମଧାରୟଃ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ କର୍ମଧାରୟ, କର୍ମଧାରୟଃ, ଦ୍ବନ୍ଦ, ସହାର୍ଥକ ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୂଷଃ, ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ, ଦ୍ବନ୍ଦ ଭଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ, ନିତ୍ଯସମାସଃ, ନିତ୍ଯସମାସଃ, ନିପାତନସିଦ୍ଃ, ତତ୍‌ପୁରୂଷ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ବହୁବ୍ରୀହିଃ, ଷଷ୍ଠୀ ତତ୍ପୁରୁଷଃ, ତୃତୀୟା ତତ୍‌ପୁରୁଷଃ ।

୫। ଅର୍ଥଗତପାର୍ଥକ୍ୟଂ ଦର୍ଶୟତ – ( ଅର୍ଥଗତ ପାର୍ଥକ୍ଯ ଦେଖାଅ।)
ନୀଳାମ୍ବରଃ, ସୁଗନ୍ଧି, ଉନ୍ନତମନାଃ, ସପତ୍ନୀ
Answer:
ନୀଳାମ୍ବରଃ (ବଳରାମ) – ନୀଳାମ୍ରମ୍‌ (ନୀଳଲୁଗା) ।
ସୁଗନ୍ଧି (ପ୍ରାକୃତିକ ଗନ୍ଧ) – ସୁଗନ୍ଧଃ (କୃତ୍ରିମଯୁକ),
ଉନ୍ନତମନାଃ (ଉନ୍ନତମନ ଯାହାର) – ଉନ୍ନତମନଃ (ଉନ୍ନତ ଅଟେ ମନ)
ସପତ୍ନୀ (ପତ୍ନୀସହିତ) – ସପତ୍ନୀକଃ (ପତ୍ନୀସହ)

୬। ସୋଦାହରଣଂ ଲକ୍ଷଣଂ ଲିଖତ – (ଉଦାହରଣ ସହିତ ଲକ୍ଷଣ!) (ପ୍ରଶ୍ନସହ ଭତ୍ତର)
(କ) ରୂପକ କର୍ମ ଧାରୟ ।
Answer:
ବାଗମୃତମ୍‌ – ବାକ୍‌ ଏବ ଅମୃତମ୍‌ । (ଭପମେୟ ଠାରେ ଉପମେୟର ବର୍ଭମାନ ଆରୋପ)

(ଖ) ସହାର୍ଥେ ବହୁବ୍ରୀହି ।
Answer:
ସପରିବାରଃ – ପରିବାରେଣ ସହ ବର୍ଭମାନଃ (ତୃତୀୟାପଦ ସହିତ ସହର ସମାସ)

(ଗ) ସପ୍ତମୀ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ।
Answer:
କଡ଼ା କୁଶଳଃ – କ୍ରୀଡ଼ାୟାଂ କୁଶଳଃ (ସପ୍ମ୍ଯନ୍ତ ପହର କୁଶଳପଦ ସହିତ ସମାସ)

(ଘ) ଉପପଦ ତତ୍‌ପୁରୁଷ ।
Answer:
ସତ୍ୟବାଦୀ – ସତ ବଦତି ଯଃ (ଉପପଦ ସହିତ କୃଦନ୍ତପଦ ସହ ସମାସ)

(ଙ) ସମାହାର ଦ୍ଵିଗୁ ।
Answer:
ସପ୍ତାନାମ୍‌ ଅହ୍ଲାଂ ସମାହାରଃ (ସଂଖ୍ୟା ବାଚକ ବିଶେଷଣ ପଦ ପୂର୍ବରେ ଥାଇ ସମାସ)

(ଚ) ଇତରେତର ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ।
Answer:
ରାମଗୋବିନ୍ଦୌ – ରାମଃ ଚ଼ ଗୋବିନ୍ଦଃ ଚ଼ (ଏକାଧ୍କ ସୁବନ୍ତ ପଦର ମିଳନ)

(ଛ) ମଧ୍ଯପଦଲୋପୀ କର୍ମଧାରୟ ।
Answer:
ସିଂହାସନମ୍‌ – ସିଂହଚିହ୍ନିତମ୍‌ ଆସନମ୍‌ । (ବିଗ୍ରହମଧସୁ ପଦ ସମସ୍ତପଦରେ ରହୁନାହିଁ)

(ଜ) ବ୍ୟତିହାର ବହୁବ୍ରୀହି ।
Answer:
ହସ୍ତାହସ୍ତି ହସ୍ତେନ ହସ୍ତଂ ଗୃହୀତ୍ଵା ଯତ୍‌ ଯୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରବର୍ତତେ । (ପରସ୍ପର ଯୁଦ୍ଧ ବୁଝାଇଲେ) ପ୍ରହରଣ ବିଷୟକ ତୃତୀୟାନ୍ତ ପଦ ମଧ୍ଯରେ ସମାସ ହେଲେ ।

୭। ଅର୍ଥଂ ଲିଖତ । (ଅର୍ଥ ଲେଖ ।)
ଭୀମକାନ୍ତଃ, କର୍ମାଧୀନଃ, ଗ୍ରାମଗତଃ, ଭୟାର୍ତଃ, ଅଗ୍ନିଭୟମ୍‌, କୁକ୍କଟାଣ୍ଡମ୍‌, ଅମିତ୍ରଃ, ବଳାହକଃ, ଯୁବଜାନିଃ, କେଶାକେଶି, ଷାଣ୍ମାତୁରଃ, ସପ୍ଶତୀ ।
Answer:
ଭୟଙ୍କର ଓ ସୁନ୍ଦର, କର୍ମର ଅଧୀନ, ଗାଁକୁ ଯାଇଥ୍ବା, ଭୟଭୀତ, ଅଗିଭୟ, କୁକୁଡ଼ା ଅଣ୍ଡା, ଶତୁ, ମେଘ, ଯୁବତୀ ସ୍ତ୍ରୀ ଯାହାର, କେଶକୁ କେଶ ଧରି ଯୁଦ୍ଧ, ଛଅ ମାଆଙ୍କର ପୁଅ, ସାତ ଶହର ସମାହାର ।

Odisha State Board BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Book Solutions Chapter 5 ଣିଜନ୍ତ Textbook Exercise Questions and Answers.

BSE Odisha Class 10 Sanskrit Grammar Solutions Chapter 5 ଣିଜନ୍ତ

(ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟାପଦ)

ପ୍ରେରଣ ବା ପ୍ରବର୍ତାଇବା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁରୁ ଉତ୍ତର ‘ ଶିଚ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗେ। ‘ ଣିଚ୍‌ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଥୁବା ଧାତୂକୁ ଶିଜନ୍ତ (ଣିଚ୍‌ + ଅନ୍ତ) ଧାତୂ କୁହାଯାଏ । ପଠନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତି = ପାଠୟତି ହୁଏ, ଏହା ପଢ଼ିବା ଲୋକକୁ ପ୍ରବର୍ଭାଉଥ୍ବା । ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଏ । ଏହା ପଢ଼ିବାକୁ ପ୍ରବର୍ତାଉଛି ଅର୍ଥାତ୍‌ ପଠିତୁଂ ପ୍ରେୟତି- ଏହି ଅର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ପଠ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) = ତିପ୍‌ = ପଠତି/ (ପଢୁଛି )
ଛାତ୍ରଃ ପଠତି = ଛାତ୍ର ପଢ଼େ / ପଢ଼ୁଛି ।
ପଠ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ପାଠୟତି । (ପଢ଼ାଉଛି)
ଶିକ୍ଷକଃ ଛାତ୍ରାନ୍‌ ପାଠୟତି = ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ାଉଛନ୍ତି ।
ଏହିପରି ଗମ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ଗଛତି । (ଯାଉଛି)

ବାଳକଃ ଗଚ୍ଛତି = ପିଲାଟି ଯାଉଛି ।
ଗମ୍‌ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ଗମୟତି । (ପଠାଉଛି)
ପିତା ରାମଂ ଗମୟତି = ବାପା ରାମକୁ ଯିବାକୁ ପଠାଉଛନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ‘ ପଠତି” ଏବଂ ‘ ଗଚ୍ଛତି” ଦୂଇଟି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟା, ‘ଛାତ୍ରଃ” ଏବଂ “ରାମଃ” କର୍ତାରୂପେ ଏହାକୁ ପରିଚାଳନା କରୁଛନ୍ତି । ମାତ୍ର ଂପାଠୟତି” ଏବଂ ‘ ଗମୟତି” ଦୁଇଟି ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟା, କାରଣ ‘ ଶିକ୍ଷକଃ’ ଏବଂ “ପିତା” ନିଜେ ପଠନ ବା ଗମନ କରୁନାହାଁନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ପଠନ ବା ଗମନ କରିବା ପାଇଁ ଯଥାକ୍ରମେ ଛାତ୍ର (ଛାତ୍ରମ୍‌) ଏବଂ ରାମ (ରାମମ୍‌)କୁ ପ୍ରେରିତ କରୁଛନ୍ତି । “ ଶିକ୍ଷକ” ପାଠୟତି କ୍ରିୟାପଦ ଓ “ପିତା” ଗମୟତି କ୍ରିୟାପଦକୁ ପରିଚାଳିତ କରୁଥ୍‌ବାରୁ ଉଭୟ ହେତୁମାନ୍‌ ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ଛାତ୍ର ଓ ରାମ ପଦଦୂଇଟି ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ଭା ଅଟନ୍ତି। ଏଠାରେ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟଠାରେ ଦ୍ଵିତୀୟା ବିଭକ୍ତି “ ଛାତ୍ରମ୍‌ ଏବଂ “ରାମମ୍‌’ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ ଉଦାହରଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ନୀ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ନୟତି । (ନେଉଛି)
ବାଳକଃ ଜଳଂ ନୟତି = ପିଲା ପାଣି ନେଉଛି ।
ନୀ + ଣିଚ୍‌ + ଅ(ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = ନାୟୟତି । (ନିଆଯାଉଛି)
ପିତା ବାଳକେନ ଜଳଂ ନାୟୟତି ବାପା ପିଲାଦ୍ଵାରା ପାଣି ନିଆଉଛନ୍ତି ।
କୃ + ଶପ୍‌ + ତିପ୍‌ = କରୋତି । (କରୁଛି)
ସପର୍ଣ୍ଣକାରଃ ହାରଂ କରୋତି = ସୁନାରି ହାର କରୁଛି ।
କୃ + ଣିଚ୍‌ + ଅ (ଶପ୍‌) + ତିପ୍‌ = କାରୟତି । (କରାଉଛି)
ମାତା ସର୍ଣ୍ଵପକାରେଣ ହାରଂ କାରୟତି = ମାଆ ସୁନାରିଦ୍ଵାରା ହାର କରାଉଛନ୍ତି ।

ଏଠାରେ ‘ନୟତି” ଏବଂ “କରୋତି” ପଦଦୁୂଇଟି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟାପଦ, ତଥା “ ନାୟୟତି? ଏବଂ “ କାରୟତି” ପଦଦୁଇଟି ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ ବା ଣିଜନ୍ତ କ୍ରିୟାପଦ ଅଟନ୍ତି । “ ପିତା’ ଏବଂ “ମାତା” ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଓ ‘ସର୍ଣ୍ଣକାର’ ଏବଂ “ ବାଳକ? ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ତା ଅଟନ୍ତି। ଏଠାରେ ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ତାଠାରେ ‘ସର୍ଣ୍ଣକାରେଣ’ ଏବଂ ବାଳକେନ” ହୋଇ ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତିରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଛି ।

ମନେରଖ:
(i) ପ୍ରେରଣାର୍ଥକ କ୍ରିୟାପଦ ଗଠନପାଇଁ ଧାତୁପରେ ‘ଣିଚ୍‌’ ଲାଗେ ଏବଂ ସେଥୁରୁ ଇଂ ଅବଶିଷ୍ ରୁହେ (ଗମି, ପାଠି, କାରି ଓ ନାୟି) ଇତ୍ୟାଦି । ‘ଣିଚ୍‌’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଲାଗିଲେ ଧାତୁର ଅନ୍ତ୍ୟସର ଓ ଉପାଧାର ବୃଦ୍ଧି ( କାରୟତି) ବା ଗୁଣ (ରୋଦୟତି) ହୁଏ ।
(ii) “ଣିଜନ୍ତ” ଧାତୁ ପ୍ରାୟ ଉଭୟପଦୀ (ପାଠୟତି/ ପାଠୟତେ) ହୋଇଥାଏ, ମାତ୍ର ପରସ୍ମୈପଦୀର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଯାଏ ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ଚୁରାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁପରି ରୂପ ହୁଏ | ଯଥା- ପାଠୟତି, ପାଠୟେତ, ପାଠୟତୂ, ଅପାଠୟତ୍‌ ଓ ପାଠୟିଷ୍ୟତି ଆଦି ।
(iii) ପ୍ରୟୋଜ୍ୟ କର୍ଭାଠାରେ ଅର୍ଥ ଅନୁସାରେ ଦ୍ଵିତୀୟ କିମ୍ବା ତୃତୀୟା ବିଭକ୍ତି ହୁଏ। ମାତା ପୁତ୍ରମ୍‌ ଅନ୍ନଂ ଭୋଜୟତି । (ମାଆ ପୁଅକୁ ଭାତ ଖୁଆଉଛି ।) ମାତା ପୁତ୍ରେଣ୍ର ଜଳଂ ନାୟୟତି । (ମଆ ପୁଅଦ୍ଵାରା ପାଣି ନିଆଉଛି ।)
(iv) ପ୍ରୟୋଜକ କର୍ତା ଅନୁସାରେ ଣିଜନ୍ତ କ୍ରିୟାର ପ୍ରୟୋଗ ହୁଏ ।

କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ଲଟ୍‌ଲକାର ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ପରସ୍ମୈପଦୀ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଉଛି, ଜକ୍ଦଶ କଳ-

ମୂଳଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପୀ	ଅର୍ଥ	ଣିଜନ୍ତ ଧାତୂ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପଠତି	ପଢ଼ୁଛି	ପାଠି	ପାଠୟତି	ପଢ଼ାଉଛି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଗଚ୍ଛତି	ଯାଉଛି	ଗମି	ଗମୟତି	ପଠାଇଛି
ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା)	ପଶ୍ୟତି	ଦେଖୁଛି	ଦର୍ଶି	ଦର୍ଶୟତି	ଦେଖାଇଛି
ଭୂ (ହେବା)	ଭବତି	ହେଉଛି	ଭାବି	ଭାବୟତି	ହେବାକୁ ପ୍ରେରିତ କରୁଛି
ଅସ୍‌ (ହେବା)	ଅସ୍ତି	ଅଛି	ଭାବି	ଭାବୟତି	ହେବାକ ପ୍ରେରିତ କରୁଛି
କୃ (କରିବା)	କରୋତି	କରୁଛି	କାରି	କାରୟତି	କରାଉଛି
ହସ୍‌ (ହସିବା)	ହସତି	ହସୁଛି	ହାସି	ହାସୟତି	ହଲାଉଛି
କଡ଼୍‌ (ଖେଳିବା)	କ୍ରୀଡ଼ତି	ଖେଳୁଛି	କ୍ରୀଡ଼ି	କ୍ରୀଡ଼ୟତି	ଖେଳାଉଛି
ଖେଳ୍‌ (ଖେଳିବା)	ଖେଳତି	ଖେଳୁଛି	ଖେଳି	ଖେଳୟତି	ଖେଳାଉଛି
ଭ୍ରମ୍‌ (ବୁଲିବା)	ଭ୍ରମତି	ବୁଲୁଛି	ଭ୍ରାମି	ଭ୍ରାମୟତି	ବୁଲାଉଛି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଗୃହ୍ନାତି	ଗ୍ରହଣ କରୁଛି	ଗ୍ରାହି	ଗ୍ରାହୟତି	ଗ୍ରହଣ କରାଉଛି
ହନ୍‌ (ହତ୍ୟାକରିବା)	ହନ୍ତି	ମାରୁଛି	ଘାତି	ଘାତୟତି	ମାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ମୃ (ମରିବା)	ମ୍ରିୟତେ	ମରୁଛି	ମାରି	ମାରୟତି	ମାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ତପ୍‌ (ତପସ୍ୟା କରିବା)	ତପତି	ଉତ୍ତାପ ଦେଉଛି	ତାପି	ତାପୟତି	ତତାଉଛି
ଜପ୍‌ (ଜପକରିବା)	ଜପତି	ଜପୁଛି	ଜାପି	ଜାପୟତି	ଜପକରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ପ୍ରଛ୍ (ପଚାରିବା)	ପୂଚ୍ଛତି	ପଚାରୁଛି	ପ୍ରଛି	ପ୍ରଚ୍ଛୟତି	ପଚାରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଲିଖ୍‌ (ଲେଖ୍ବା)	ଲିଖତି	ଲେଖୁଛି	ଲେଖୁ	ଲେଖୟତି	ଲେଖାଇଛି
ଶ୍ରୁ (ଶୁଣିବା)	ଶୃଣୋତି	ଶୁଣୁଛି	ଶ୍ରାବି	ଶ୍ରାବୟତି	ଶୁଣାଉଛି
ମୁଚ୍‌ (ମୁକ୍ାାକରିବା)	ମୁଞ୍ଚତି	ମୋଚନକରୁଛି	ମୋଚି	ମୋଚୟତି	ଛାଡ଼ିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଚି (ତୋଳିବା)	ଚିନୋତି	ତୋଳୁଛି	ଚାୟି	ଚାୟୟତି	ତୋଳାଉଛି
ଖାଦ୍‌ (ଖାଇବା )	ଖାଦତି	ଖାଉଛି	ଖାଦି	ଖାଦୟତି	ଖୁଆଉଛି
ଚଳ୍‌ (ଚାଲିବା)	ଚଳତି	ଚାଲୁଛି	ଚାଳି	ଚାଳୟତି	ଚଳାଉଛି
ପଚ୍‌ (ରାନ୍ଧିବା)	ପଚତି	ପାକରୁଛି	ପାଚି	ପାଚୟତି	ରନ୍ଧାଉଛି
ବୁଧ୍‌ (ବୁଝିବା)	ବୋଧତି	ବୁଝୁଛି	ବୋଧୁ	ବୋଧୟତି	ବୁଝାଉଛି
ନୀ (ନେବା)	ନୟତି	ନେଉଛି	ନାୟି	ନାୟୟତି	ନିଆଉଛି
ପା (ପିଇବା)	ପିବତି	ପିଉଛି	ପାୟି	ପାୟୟତି	ପିଆଉଛି
ସୃ (ମନେରଖ୍ବା)	ସ୍ମରତି	ସ୍ମରଣ କରୁଛି	ସ୍ମାରି	ସ୍ମାରୟତି	ମନେ ପକାଉଛି
ଲଭ୍‌ (ପାଇବା)	ଲଭତେ	ଲାଭକରୁଛି	ଲମ୍ଭି	ଲମ୍ଭୟତି	ଲାଭ କରାଉଛି
ଶୀ (ଶୋଇବା)	ଶେତେ	ଶୋଇଛି	ଶାୟି	ଶାୟୟତି	ଶୁଆଉଛି
ଜନ୍‌ (ଜନୁକରିବା)	ଜାୟତେ	ଜନ୍ମହେଉଛି	ଜନି	ଜନୟତି	ଜନ୍ମ କରାଉଛି
ବ୍ଯଥ୍‌ (କଷ୍ଠଦେବ )	ବ୍ୟଥତେ	ପୀଡ଼ାହେଉଛି	ବ୍ୟଥୁ	ବ୍ୟଥୟତି	କଷ୍ଟ ଦିଆଉଛି
ରୁଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	ରୋଦିତି	କାନ୍ଦୁଛି	ରୋଦି	ରୋଦୟତି	କନ୍ଦାଉଛି
ନୃତ୍‌ (ନାଚିବା)	ନୃତ୍ୟତି	ନାଚୁଛି	ନର୍ଭି	ନର୍ତୟତି	ନଚାଉଛି
ବିଦ୍‌ (ଜାଣିବା)	ବେଭି	ଜାଣୁଛି	ବେଦି	ବେଦୟତି	ଜଣାଉଛି
ହ୍ଵେ (ଡାକିବା)	ହ୍ବୟତେ	ଡାକୁଛି	ହ୍ଵାୟି	ହ୍ବାୟୟତି	ଡକାଉଛି
ବେ (ବୁଣିବା)	ବୟତି	ବୁଣୁଛି	ବାୟି	ବାୟୟତି	ବୁଣାଉଛି
ଅଦ୍‌ (ଖାଇବା)	ଅଭି	ଖାଉଛି	ଆଦି	ଆଦୟତି	ଖୁଆଉଛି
କ୍ରନ୍ଦ୍‌ (କାନ୍ଦିବା)	କ୍ରନ୍ଦତି	କାନ୍ଦୁଛି	କ୍ରନ୍ଦି	କ୍ରନ୍ଦୟତି	କନ୍ଦାଉଛି
ନଶ୍‌ (ନଷକରିବା)	ନଶ୍ଯତି	ନଷ୍ଟହେଉଛି	ନାଶି	ନାଶୟତି	ନଷ୍ଟ କରାଉଛି
ବିଶ୍‌ (ପ୍ରବେଶକରିବା)	ବିଶତି	ପ୍ରବେଶକରୁଛି	ବେଶି	ବେଶୟତି	ପ୍ରବେଶ କରାଉଛି
ଭିଦ୍‌ (ଭେଦକରିବା)	ଭିନଭି	ଭେଦକରୁଛି	ଭେଦି	ଭେଦୟତି	ଭେଦ କରାଉଛି
ଛିଦ୍‌ (ଛିଣାଇବା)	ଛିନଭି	ଛେଦନକରୁଛି	ଛେଦି	ଛେଦୟତି	ଛେଦନ କରାଉଛି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ଭୁଡ୍‌କ୍ତେ	ଖାଉଛି	ଭୋଜି	ଭୋଜୟତି	ଖୁଆଉଛି
ବହ୍‌ (ବୋହିବା )	ବହତି	ବହନକରୁଛି	ବାହି	ବାହୟତି	ବୁହାଉଛି
ହୃ (ହରଣ କରିବା)	ହରତି	ହରଣକରୁଛି	ହାରି	ହାରୟତି	ହରଣ କରାଉଛି
ତୃ (ପାରିହେବା )	ତରତି	ତରଣକୁରଛି	ତାରି	ତାରୟତି	ପାରି କରାଉଛି
ତ୍ଯଜ୍‌ (ତ୍ୟାଗ କରିବା)	ତ୍ଯଜତି	ତ୍ଯାଗକରୁଛି	ତ୍ୟାଜି	ତ୍ୟାଜୟତି	ତ୍ୟାଗ କରାଉଛି
ରୁହ୍‌ (ଚଢ଼ିବା)	ରୋହତି	ଆରୋହଣକରୁଛି	ରୋହି	ରୋହୟତି	ଚଢ଼ାଇଛି
ରୂହ୍‌ (ଗଜେଇବା )	ରୋହତେ	ଗଜାଉଛି	ରୋପି	ରୋପୟତି	ଲଗାଇଛି
ଚର ବଚ୍‌ (କହିବା)	ବ୍ରବୀତିଅବ୍ରୁତୋ / ବକ୍ତି	କହୁଛି	ବାଚି	ବାଚୟତି	କୁହଇଛି

ମନେରଖ: ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଧାତୁଗୁଡ଼ିକର “ ଣିଚ୍‌” ପ୍ରତ୍ୟୟସ୍ତ ‘ଇ”ର ଗୁଣ ହୋଇ “ଅୟ୍‌’ରେ ରୂପାନ୍ତର ଘଟିଛି । ଅନ୍ୟ କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତ ରୂପରେ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତନ (‘ପୁକ୍‌’ର ଆଗମ) ହୋଇଥାଏ ।
ଲକ୍ଷ୍ୟ କର-

ମୂଳଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପ	ଅର୍ଥ	ଶିଜନ୍ତ ରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମ ପୂରୁଷ ଏକବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ସ୍ତା (ରହିବା)	ତିଷ୍ଠତି	ରହୁଛି	ସ୍ଥରାପି	ସ୍ଥାପୟତି	ରଖୁଛି
ଦା (ଦେବା)	ଦଦାତି	ଦେଉଛି	ଦାପି	ଦାପୟତି	ଦିଆଉଛି
ଯା (ଯିବା)	ଯାତି	ଯାଉଛି	ଯାପି	ଯାପୟତି	ଯିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଉଛି
ଞ (ଜାଣିବା)	ଜାନାତି	ଜାଣୁଛି	ଜ୍ଞାପି	ଜ୍ଞାପୟତି/ ଜଞ୍ଞପୟତି	ବତାଉଛି
ଧା (ଧାରଣକରିବା)	ସ୍ବାତି	ଗାଧୋଉଛି	ସ୍ନାପି	ସ୍ନାପୟତିୟ/ସ୍ବପୟତି	ଗାଧୋଇ ଦେଉଛି
ମା (ମାନନିର୍ଵଧୀାରଣ କରିବା)	ମାତି	ମାନନିର୍ଦାରଣ କରୁଛି	ମାପି	ମାପୟତି	ମପାଉଛି
କୀ (କିଣିବା)	କ୍ରୀଣାତି	କିଣୁଛି	କ୍ରାପି	କ୍ରାପୟତି	କିଣାଉଛି

କେତେକ ଉପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତ ରୂପକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକର-

ଭପସର୍ଗଯୁକ୍ତ ଧାତୁ	ଅଣିଜନ୍ତ ରୂପ	ଅର୍ଥ	ଶିଜନ୍ତ ରୂପ	ଲଟ୍‌ ପ୍ରଥମପୂରୂଷ ଏକ ବଚନରେ ରୂପ	ଅର୍ଥ
ଆ-ଗମ୍‌ (ଆସିବା)	ଆଗଛବତି	ଆସୁଛି	ଆଗାମି	ଆଗମୟତି	ଅଣାଉଛି
ପରି-ଧା (ପରିଧ୍ୟାନ କରିବା)	ପରିଦଧାତି	ପିନ୍ଧୁଛି	ପରିଧାପି	ପରିଧାପୟତି	ପିନ୍ଧାଉଛି
ଅଧଂ-ଇ (ପଢ଼ିବା)	ଅଧ୍ୟେତି	ପଢ଼ୁଛି	ଅଧ୍ଯାପି	ଅଧ୍ଯାପୟତି	ପଢ଼ାଉଛି
ପ୍ର-ଆପ୍‌ ( ପାଇବା )	ପ୍ରାପ୍ନୋତି	ପାଉଛି	ପ୍ରାପି	ପ୍ରାପୟତି	ପହଁଞ୍ଚାଉଛି
ସମ୍‌-ଗ୍ରହ୍‌ (ସଂଗ୍ରହ କରିବା)	ସଂଗୃହ୍ମାତି	ସଂଗ୍ରହକରୁଛି	ସଂଗ୍ରାହି	ସଂଗ୍ରାହୟତି	ସଂଗ୍ରହ କରାଉଛି

ଣିଜନ୍ତ ଧାତୁର ଆତ୍ମନେପଦୀ ରୂପ ସେବ୍‌ ଧାତୁପରି ହୋଇଥାଏ । ଯଥା- ପାଠୟତେ, ପାଠୟେତ, ପାଠୟତାମ୍‌, ଅପାଠୟତ, ପାଠୟିଷ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାଦି ।

କେତେକ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ଅର୍ଥଗତ ପରିବର୍ଭନ ସହିତ ବିକଳ୍ପରୂପେ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ। ନିମ୍ନସ୍ଫ ଉଦାହରଣଗୁଡ଼ିକୁ ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ଚଳ ଧାତୁ ଣିଜନ୍ତରେ ଉଭୟ ଚଳି ଓ ଚାଳି ହୋଇଥାଏ ।
(ii) ପବନଃ ଲତାଂ ଚଳୟତି – ପବନ ଲତାକୁ ହଲାଉଛି ।
(iii) ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜ୍ୟଂ ଚାଳୟତି – ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜ୍ୟ ଚଳାଉଛନ୍ତି ।
(iv) ଅଶ୍ଵପାଳଃ ଅଶ୍ଵଂ ଚାଳୟତି – ଅଶ୍ଵପାଳକ ଅଶ୍ଵକୁ ଚଳାଉଛି ।
(v) ଏହିପରି- ସର୍ପଃ ଜନାନ୍‌ ଭୀଷୟତେ । ସାପ ଲୋକଙ୍କୁ ଡରାଉଛି ।
ମାତା କୁଞ୍ଚୁକୟା ବାଳଂ ଭାୟୟତି – ମା” ଚାବି ଦେଖାଇ ପିଲାଙ୍କୁ ଡରାଉଛନ୍ତି । ( କୁଞ୍କା- ସାପପରି ଏକ ବିଷହୀନ ଜଳଜୀବ)

ମନେରଖ: “ଚାବି” ଏବଂ “କୋଚିଆ କର୍ତା ନିଜେ ଭୟର କାରଣ ହେଲେ ଣିଜନ୍ତରେ “ଭୀଷୟତେ” ରୂପ ହୁଏ, ମାତ୍ର କର୍ତା ରା ଅନ୍ୟଦ୍ଵାରା ଭୟଜାତ କରାଇଲେ “ ଭାୟୟତି” ରୂପ ହୁଏ ।
(i) ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ତପଃ ସେଧୟତି – ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ତପଃ ସାଧନ କରୁଛନ୍ତି ।
(ii) ପାଚକଃ ଅନ୍ନଂ ସାଧୟତି – ରୋଷେୟା ଭାତ ରାନ୍ଧୁଛି ।

ମନେରଖ: ପରଲୋକ ପାଇଁ କର୍ମସାଧନ ହେଲେ ‘ସିଧ୍‌’ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ *ସେଧୟତି” ଓ ଇହଲୋକପାଇଁ କର୍ମସାଧନରେ ସାଧୟତି ରୂପ ହୁଏ ।
ଲକ୍ଷ ଜଳ-
(i) ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ରଜୟତି – ଶିକାରୀ ମୃଗମାନଙ୍କୁ ମାରୁଛି ।
(ii) ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରଂ ରଞ୍ଜୟତି – ଧୋବା ଲୁଗା ରଙ୍ଗ କରୁଛି ।
(iii) ଗାୟକଃ ଜନାନ୍‌ ରଞ୍ଜୟତି – ଗାୟକ ଲୋକଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛି ।

ମନେରଖ: ଶିକାର କରିବା ଅର୍ଥରେ ରନ୍‌ଜ୍‌ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ରଜୟତି ଓ ରଙ୍ଗ କରିବା ତଥା ମନୋରଞ୍ଜନ କରିବା ଅର୍ଥରେ ରଞ୍ଜୟତି ରୂପ ହୋଇଥାଏ ।
(i) ଏୀନ୍ଦ୍ରଜାଲିକଃ ଜନାନ୍‌ ବିସ୍ମାପୟତେ ।
ଯାଦୁକର ଲୋକଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରୁଛି ।
(ii) ଏୀନ୍ଦ୍ରଜାଲିକଃ ପୁତ୍ତଳିକୟା ଜନାନ୍‌ ବିସ୍ମାୟୟତି ।
ଯାଦୁକର କଣ୍ଢେଇଦ୍ଵାରା ଲୋକଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରୁଛି ।

ମନେରଖ: କର୍ତା ନିଜେ ବିସ୍ମୟର କାରଣ ହେଲେ ବି-ସ୍ମି ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ “ ବିସ୍ମାପୟତେ” ରୂପ ହୁଏ, କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ଦ୍ବାରା ବିସ୍କ୍‌ୟ ଜାତ କରାଇଲେ ‘ବିସ୍ମାୟୟତି’ ରୂପ ହୁଏ । ଏହିପରି-
(i) ବାଳକଃ ଗୀତଂ ନିଶମୟତି – ବାଳକ ଗୀତ ଶୁଣୁଛି ।
(ii) ବାଳିକା ଚନ୍ଦ୍ର ନିଶାମୟତି – ବାଳିକା ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଦେଖୁଛି ।

ମନେରଖ: ଶୁଣିବା ଅର୍ଥରେ ନି – ଶମ୍‌ ଧାତୁର ଣିଜନ୍ତରେ ନିଶମୟତି ଓ ଦେଖ୍ବା ଅର୍ଥରେ ‘ନିଶାମୟତି’ ରୂପ ହୁଏ । ଏହା ଣିଜନ୍ତ ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇଥୁଲେ ମଧ୍ଯ ଚୂରାଦିଗଣୀୟ ଧାତୁପରି ସାଧାରଣ କ୍ରିୟାରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

କେତେକ ସାଧାରଣ ପ୍ରଚଳିତ ଧାତୁର ବିଭିନ୍ନ ଲକାରେ ପରସ୍ମୈପଦୀ ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ନିମ୍ନରେ ଦିଆଗଲା।-

ଧାତୂ	ଲଟ୍‌	ଲଙ୍‌	ବିଧଲିଙ୍	ଲୋଟ୍‌	ଲୁଟ୍‌
ପଠ୍‌ (ପଢ଼ିବା)	ପାଠୟତି	ଅପାଠୟତ୍‌	ପାଠୟେତ୍‌	ପାଠୟତୁ	ପାଠୟିଷ୍ୟତି
ଗମ୍‌ (ଯିବା)	ଗମୟତି	ଅଗମୟତ୍‌	ଗମୟେତ୍‌	ଗମୟତୁ	ଗମୟିଷ୍ୟତି
ଦୃଶ୍‌ (ଦେଖ୍ବା)	ଦର୍ଶୟତି	ଅଦର୍ଶୟତ୍	ଦର୍ଶୟେତ୍‌	ଦର୍ଶୟତୁ	ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି
ପା (ପିଇବା)	ପାୟୟତି	ଅପାୟୟତ୍‌	ପାୟୟେତ୍‌	ପାୟୟତୁ	ପାୟୟିଷ୍ୟତି
ସ୍ଥା (ରହିବା)	ସ୍ଥାପୟତି	ଅସ୍ତ୍ରାପୟତ୍‌	ସ୍ଥାପୟେତ୍‌	ସ୍ତ୍ରାପୟତୁ	ସ୍ଥାପୟିଷ୍ୟତି
ନୀ (ନେବା)	ନାୟୟତି	ଅନାୟୟତ୍	ନାୟୟେତ୍‌	ନାୟୟତୁ	ନାୟୟିଷ୍ୟତି
ଭୂ (ହେବା)	ଭାବୟତି	ଅଭାବୟତ୍‌	ଭାବୟେତ୍‌	ଭାବୟତୁ	ଭାବୟିଷ୍ୟତି
କୃ (କରିବା)	କାରୟତି	ଅକାରୟତ୍‌	କାରୟେତ୍‌	କାରୟତୁ	କାରୟିଷ୍ୟତି
ଦା (ଦେବା)	ଦାପୟତି	ଅଦାପୟତ୍‌	ଦାପୟେତ୍‌	ଦାପୟତୁ	ଦାପୟିଷ୍ୟତି
ଜ୍ଞା (ଜାଣିବା)	ଜ୍ଞାପୟତି	ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌	ଜ୍ଞାପୟେତ୍‌	ଜ୍ଞାପୟତୁ	ଜ୍ଞାପୟିଷ୍ୟତି
ଶ୍ରୁ(ଶୁଣିବା)	ଶ୍ରାବୟତି	ଅଶ୍ରାବୟତ୍‌	ଶ୍ରାବୟେତ୍‌	ଶ୍ରାବୟତୁ	ଶ୍ରାବୟିଷ୍ୟତି
(ହନ୍‌୍‌ହତ୍ୟା କରିବା)	ଘାତୟତି	ଅଘାତୟତ୍‌	ଘାତୟେତ୍‌	ଘାତୟତୁ	ଘାତୟିଷ୍ୟତି
ଗ୍ରହ୍‌ (ଗ୍ରହଣ କରିବା)	ଗ୍ରାହୟତି	ଅଗ୍ରାହୟତ୍‌	ଗ୍ରାହୟେତ୍	ଗ୍ରାହୟତୁ	ଗ୍ରାହୟିଷ୍ୟତି
ପ୍ରୀ (ପ୍ରୀତହେବା)	ପ୍ରୀଣୟତି	ଅପ୍ରୀଣୟତ୍‌	ପ୍ରୀଣୟେତ୍‌	ପ୍ରୀଣୟତୁ	ପ୍ରୀଣୟିଷ୍ୟତି
ପତ୍‌ (ପଡ଼ିବା)	ପାତୟତି	ଅପାତୟତ୍‌	ପାତୟେତ୍‌	ପାତୟତୁ	ପାତୟିଷ୍ୟତି
‌ଲଭ୍‌ (ପାଇବା)	ଲମ୍ଭୟତି	ଅଲମ୍ଭୟତ୍‌	ଲମ୍ଭୟତ୍‌	ଲମ୍ଭୟତୁ	ଲମ୍ଭୟିଷ୍ୟତି
ଶୀ (ଶୋଇବା )	ଶାୟୟତି	ଅଶାୟୟତ୍‌	ଶାୟୟେତ୍‌	ଶାୟୟତୁ	ଶାୟୟିଷ୍ୟତି
ଭୁଜ୍‌ (ଭୋଗକରିବା)	ଭୋଜୟତି	ଅଭୋଜୟତ୍‌	ଭୋଜୟେତ୍	ଭୋଜୟତୁ	ଭୋଜୟିଷ୍ଯତି

ଅଭ୍ୟାସ:

୧। ସଂସ୍କୃତଭାଷୟା ଅନୁବାଦଂ କୂରୂତ। (ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଅନୁବାଦ କର)
(କ) ମାଆ ଝିଅକୁ ଶେଯରେ ଶୁଆଉଛନ୍ତି।
Answer:
ମାତା କନ୍ୟାଂ ଶଯ୍ୟାୟାଂ ଶାୟୟତି ।

(ଖ) ବାପା ପୁଅକୁ ଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଇବେ ।
Answer:
ପିତା ପୁତ୍ରଂ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି ।

(ଗ) ମୁଁ ତୁମଦ୍ଵାରା ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ତୋଳାଇବି ।
Answer:
ଅହଂ ତ୍ଵୟା ପୁଷ୍ପାଣି ଚାୟୟିଷ୍ୟାମି ।

(ଘ) ରମା ସୀମାକୁ ନିଦରୁ ଉଠାଉଛି।
Answer:
ରମା ସୀମାଂ ନିଦ୍ରାୟାଃ ଉତ୍‌ଥାପୟତି ।

(ଙ) ମାମୁ ଆମକୁ ଗପ ଶୁଣାଇଲେ।
Answer:
ମାତୁଳଃ ଅସ୍ମାନ୍‌ ଆଖ୍ୟାନମ୍‌ ଅଶ୍ରାବୟତ୍‌ ।

(ଚ) ସେମାନେ ତୁମକୁ କାହିଁକି ଡକାଇଛନ୍ତି ?
Answer:
ତେ ତ୍ଵାଂ କଥମ୍‌ ଆହ୍ଵୟନ୍ତି ?

(ଛ) ବାପା ରାମଦ୍ବଵାରା ବହି ଗୁଡ଼ିକୁ ରଖାଉଛନ୍ତି।
Answer:
ପିତା ରାମେଣ ପୁସ୍ତାକାନି ସ୍ଥ୍ରାପୟତି ।

(ଜ) ଗୁରୁମା ତୁମୂକୁ ସାହିତ୍ୟ ପଢ଼ାଇବା ଉଚିତ ।
Answer:
ଶିକ୍ଷିକା ତ୍ବାଂ ସାହିତ୍ୟଂ ପାଠୟେତ୍‌ ।

(ଝ) ତୁମକୁ କିଏ ଲୁଗା ପିନ୍ଧାଇଛି ?
Answer:
ତ୍ଵାଂ କଃ ବସ୍ତ୍ରଂ ପରିଧାପୟତି ।

(ଞ) ଆଭ ନାତୁଣୀକୁ ଗାଧୋଇଦେବେ।
Answer:
ମାତାମହୀ ନପ୍ତୀଂ ସ୍ବାପୟିଷ୍ୟତି ।

(ଟ) ଶିକ୍ଷକ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ଉତ୍ତର କରାଉଛନ୍ତି ।
Answer:
ଶିକ୍ଷାକଃ ଛାତ୍ରୈଃ ଉତ୍ତରଂ କାରୟତି ।

(ଠ) ନରଉ୍ତ୍ରକ ଲୋକମାନଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ କରୁଛି।
Answer:
ନର୍ତକଃ ଲୋକାନ୍‌ ରଞ୍ଜୟତି ।

(ଡ) ସରକାର ଜନତାଙ୍କୁ ନିବେଦନ କରୁଛନ୍ତି।
Answer:
ସର୍ବକାରଃ ଜନେଭ୍ୟଃ ନିବେଦୟତି ।

(ଢ) ଗୋବିନ୍ଦ ମୂଲିଆଦ୍ଵାରା ଜିନିଷପତ୍ର ବୃହାଇଲେ।
Answer:
ଗୋବିନ୍ଦଃ ସେବକେନ ବସ୍ତୂନି ବାହୟତିସ୍ମ ।

(ଣ) ବଡ଼ଭଉଣୀ ସାନଭାଇକୁ ନିୟମସବୁ ବୁଝାଇଦେବା ଉଚିତ।
Answer:
ଅଗ୍ରଜା ଅନୁଜାୟ ନିୟମାନ୍‌ ବୋଧୟେତ୍‌ ।

୨। ଅଧୋଲିଖ୍‌ତପଦାନି ବ୍ଯବହୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତେନ ବାକ୍ଯରଚନଂ କୁରୁତ। (ଅଧାଲିଖତ ପଦଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟବହାର କରି ସଂସ୍କୃତରେ ବାକ୍ଯରଚନା କର।)
ଅଧ୍ଯାପୟତି, ଭୀଷୟତେ, ରଜୟତି, ଦାପୟାମି, ଶ୍ରାବୟସି, ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌, କରନ୍ଦୟେତ୍‌, ଜାଗରୟତି, ଘାତୟତୁ, ଅରୋଦୟତ୍‌ ।
Answer:
ଅଧ୍ଯାପୟତି = ଅଧ୍ୟାପୟତି ଅଧ୍ୟାପକଃ ।
ଭୀଷୟତେ = ସର୍ପଃ ଜନାନ୍‌ ଭୀଷୟତେ ।
ରଜୟତି    = ରାଜା ବନେ ମୃଗାନ୍‌ ରଜୟତି ।
ଦାପୟାମି  = ଅହଂ ତୁଭ୍ୟଂ ଧନଂ ଦାପୟାମି ।
ଶ୍ରାବୟସି   = ତ୍ବଂ କିଂ ଶ୍ରାବୟସି ।
ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌ = ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷାକଃ ମାମ୍‌ ଅଜ୍ଞାପୟତ୍‌ ।
କ୍ରନ୍ଦୟେତ୍‌  = ସଃ ଶିଶୁଂ କନ୍ଦ୍ରୟେତ୍‌ ।
ଜାଗରୟତି = ମାତା ପୁତ୍ରଂ ଜାଗରୟତି ।
ଘାତୟତୁ    = ବ୍ୟାଧଃ ମୃଗାନ୍‌ ନ ଘାତୟତୁ ।
ଅରୋଦୟତ୍‌ = ଅସୌ ମାମ୍‌ ଅରୋଦୟତ୍‌ ।

୩। ସ୍ତମ୍ଭମେଳନଂ କୁରୁ। (ସ୍ତମ୍ଭମେଳନ କର ।)

‘କ’ ସୃମୃଃ	‘ଖ’ ସୃମୃଃ
ଗୃହ୍ମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ	ଘ୍ରାପୟନ୍ତି
ଲଭମାନଂ ପ୍ରେରୟମି	ଅଦର୍ଶୟତ୍‌
ରୁଦନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ଗାପୟତୁ
ସ୍ନାନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌	ଗ୍ରାହୟ
ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌	ରମୟିଷ୍ୟାମି
କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟନ୍ତି	ଲମ୍ଭୟାମି
ଗାୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତୁ	ଚାରୟସି
ଚରନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ରୋଦୟସି
ରମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି	ସ୍ନାପୟେତ୍‌
ଜିଘ୍ରନ୍ତ ପ୍ରେରୟନ୍ତି	କାରୟିଷ୍ୟନ୍ତି

Answer:

‘କ’ ସୃମୃଃ	‘ଖ’ ସୃମୃଃ
ଗୃହ୍ମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ	ଗ୍ରାହୟ
ଲଭମାନଂ ପ୍ରେରୟମି	ଲମ୍ଭୟାମି
ରୁଦନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ରୋଦୟସି
ସ୍ନାନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌	ସ୍ନାପୟେତ୍‌
ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌	ଅଦର୍ଶୟତ୍‌
କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟନ୍ତି	କାରୟିଷ୍ୟନ୍ତି
ଗାୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟତୁ	ଗାପୟତୁ
ଚରନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି	ଚାରୟସି
ରମନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି	ରମୟିଷ୍ୟାମି
ଜିଘ୍ରନ୍ତ ପ୍ରେରୟନ୍ତି	ଘ୍ରାପୟନ୍ତି

୪। ସଂଶୋଧନଂ କୁରୁତ। (ସଂଶୋଧନ କର ।)
(କ) ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ରଞ୍ଜୟତି ।
Answer:
ରଜକଃ ବସ୍ତ୍ରାଣି ରଞ୍ଜୟତି ।

(ଖ) ବୀରଃ ଖଡ୍ଗେନ ଶତ୍ରୁନ୍‌ ଭାୟୟତି ।
Answer:
ବୀରଃ ଖଡ୍ଗନ ଶତ୍ରୁନ୍ ଭାୟୟତି।

(ଗ) ଗୁରୁଃ ଶିଷ୍ୟାନ୍‌ ବ୍ୟାକରଣମ୍‌ ଅଧ୍ଯାପୟତି ।
Answer:
ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟାନ୍ ବ୍ୟାକରଣମ୍ ଅଧ୍ୟାପୟତି ।

(ଘ) ନେତା ହସ୍ତଂ ଚଳୟତି ।
Answer:
ନେତା ହସ୍ତୀ ଚଳୟତି।

(ଙ) ତ୍ବଂ କେନ ଖାତିକାମ୍‌ ଅକ୍ରାପୟଃ ।
Answer:
ଙ କେନ ଖାତିକାମ୍ ଅକ୍ରାପୟଃ ।

(ଚ) ଶିଶ୍ୁଃ ସଂଖ୍ୟାଃ ଗଣୟ ।
Answer:
ଶିଶ୍ୁଃ ସଂଖ୍ୟାଃ ଗଣୟତୁ ।

(ଛ) ଗୃହସ୍ପଃ ଶ୍ରମିକୈଃ କାଷ୍ଠାନି ଛେଦୟତି ।
Answer:
ଗୃହସ୍ଥ ଶ୍ରମିକଃ କାଷ୍ଠାନି ଛେଦୟତି।

(ଜ) ତ୍ବଂ ମାଂ କଥଂ ହାସୟସି ?
Answer:
ବଂ ମାଂ କଣଂ ହାସୟସି ?

(ଝ) ଗାୟକଃ ଛାତ୍ର ଗାପୟତୁ ।
Answer:
ଗାୟକଃ ଛାତ୍ରେଣ ଗାପୟତୁ ।

(ଞ) ଜନାଃ ମାର୍ଗେ ଦୁର୍ଘଟନାଂ ଘଟୟନ୍ତି ।
Answer:
ଜନଃ ମାର୍ଗେ ଦୁର୍ଘଟନାଂ ଘଟୟନ୍ତି।

୫। ଣିଜନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। (ଣିଜନ୍ତରୂପ ଲେଖ)।
ଯଥା – ପଠତି = ପାଠୟତି
Answer:
ଜାୟନ୍ତେ, ଲଭତେ, ଶେରତେ), ଗୃହାାତି, ଅହନ୍‌, ପତ ତୂ, ପୂଜ୍ରାମଃ, ଜୟନ୍ତି, ଜାନାସି, ପଠେୟୁଃ ଜନୟନ୍ତି, ଲମ୍ଭୟତି, ଶାୟୟନ୍ତି, ଗ୍ରାହୟତି, ଅଘାତୟତ୍‌, ପାତୟତୁ, ପ୍ରଚ୍ଛୟାମଃ, ଜାୟୟତି, ଜ୍ଞାପୟସି, ପାଠୟେୟଃୁ ।

୬। ନିର୍ଦ୍ଦେଶାନୁସାରେଣ ଣିଜନ୍ତରୂପାଣି ଲିଖତ। (ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ଣିଜନ୍ତ ରୂପ ଲେଖ।) ।
କୃ – ବିଧୂଲିଙ୍ରି ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷୈକବଚନେ।
Answer:
କାରୟେୟମ୍‌

ସ୍ପଟ – ଲୋଟି ମଧ୍ଯମପୂରୂଷ ବହୁବଚନେ।
Answer:
ସ୍ଥାପୟତ

କ୍ରୀ – ଲଢି ପ୍ରଥମପୂରୂଷ ବହୁବଚନେ।
Answer:
ଆକ୍ରାପୟନ୍‌

ଗୈ – ଲଟି ପ୍ରଥମପୁରୂଷ ବହୁବଚନେ ।
Answer:
ଗାପୟନ୍ତି

ଗ୍ରହ୍‌ – ଲୃଟି ଉତ୍ତମପୁରୂଷ ଦ୍ବିବଚନେ
Answer:
ଗ୍ରାହୟିଷ୍ୟାବଃ

ଛିଦ୍‌ – ଲୂଟି ଉତ୍ତମପୁରୁଷୈକବଚନେ।
Answer:
ଛେଦୟିଷ୍ୟତି

ଭୂଜ୍‌ – ଲୋଟି ପ୍ରଥମପୁରୁଷ ବହୁବଚନ ।
Answer:
ଭୋଜୟନ୍ତି।

୭ । ଅର୍ଥଭେଦଂ କୁରୁତ। (ଅର୍ଥଭେଦ କର।)
ରଜୟତି – ରଞ୍ଜୟତି, ଭୀଷୟତେ – ଭାୟୟତି, ନିଶମୟତି – ନିଶାମୟତ, ସାଧୟତି – ସେଧୟତେ, ଚଳୟତି – ଚ଼ାଳୟତ ।
Answer:
ରଜୟତି – ଶିକାର କରୁଛି ।
ରଞ୍ଜୟତି – ରଙ୍ଗାଉଛି ।
ଭୀଷୟତେ – ନିଜେ ଭୟର କାରଣ ।
ଭାୟୟତି – ଅନ୍ୟଦ୍ଵାରା ଡରାଉଛି ।
ନିଶମୟତି – ଶୁଣୁଛି ।
ନିଶାମୟତି – ଦେଖୁଛି
ସାଧୟତି – ଇହଲୋକ ପାଇଁ ।
ସେଧୟତେ – ପରଲୋକ ପାଇଁ ସାଧନ କରୁଛି ।
ଚଳୟତି – ହଲାଉଛି ।
ଚ଼ାଳୟତି – ଚଳାଉଛି

୮। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯାତ୍‌ ଶୁଦ୍ଧମ୍‌ ଉତ୍ତରଂ ନିରୂପୟତ। ବନ୍ଧନୀମଧ୍ଯରୁ ଶୁଦ୍ଧ ଉତ୍ତର ନିରୂପଣ କର।)
ଦଦତଂ ପ୍ରେରୟତି – (ଦଦୟତି, ଦାନୟତି, ଦାପୟତି)
Answer:
ଦାପୟତି

ଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟ – (ଗଚ୍ଛୟ, ଗାମୟ, ଗମୟ)
Answer:
ଗମୟ

କୁର୍ବନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟସି – (କରୋଷି, କାରୟସି, କର୍ରୟସି)
Answer:
କାରୟସି

କ୍ରୀଣନ୍ତଂ ପ୍ରୈରୟତ୍‌ – (ଅକ୍ରାପୟତ୍‌, କ୍ରାପୟତି, କ୍ରେତୟତି)
Answer:
ଅକ୍ରାପୟତ୍‌

ପଠନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟାମି – (ପଠୟାମି, ପାଠୟାମି, ପାଠାୟମି)
Answer:
ପାଠୟାମି

ପଶ୍ୟନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟେତ୍‌ – (ଦର୍ଶୟତି, ଦର୍ଶୟେତ୍‌, ପଶେୟତ୍‌)
Answer:
ଦର୍ଶୟେତ୍‌

ଶୃଣ୍ଞନ୍ତଂ ପ୍ରେରୟିଷ୍ୟାମି – (ଶ୍ରାବୟାମି, ଶ୍ରାବୟମି, ଶ୍ରାବୟିଷ୍ଯାମି)
Answer:
ଶ୍ରାବୟିଷ୍ଯାମି