Class 12

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 6 ଉତ୍ପାଦନ Short & Long Answer Questions

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 6 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଦୁଇଟି/ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳରେ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍ପାଦରେ ପରିଣତ ହେବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ କେଉଁକ୍ରସ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ ବିକ୍ରୟ ପାଇଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା କିମ୍ବା ପାରିଶ୍ରମିକଯୁକ୍ତ ସେବା ପ୍ରଦାନକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ସଂସ୍ଥାପିତ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମତରେ ଉତ୍ପାଦନ କହିଲେ ଭୌତିକ ଓ ଅଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରସ୍ତୁତିକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ବିନିମୟକ୍ଷମ ଉପଯୋଗିତାର ସୃଷ୍ଟି ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।

2. ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ସଂସ୍ଥାର ଭୌତିକ ନିବେଶ ଏବଂ ଭୌତିକ ନିଗମ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଏକ ଗାଣିତିକ ପରିମାଣରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରାବିଧ‌ି ସମ୍ପର୍କକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଏକ ଗାଣିତିକ ସମ୍ପର୍କ ।

3. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ?
Answer:
ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନଦ୍ୱାରା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ସାମଗ୍ରିକ ପରିମାଣକୁ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପାଦନଗୁଡ଼ିକରେ ପ୍ରତି ଏକକ ମିଶ୍ରଣରୁ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ମୋଟ ଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ଉତ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ଏକ ପରିମାଣାତ୍ମକ ଧାରଣା ।

4. ଉତ୍ପାଦନର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ ଥ‌ିବା ଉପଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି ଆଧୁନିକ ମତରେ ଉତ୍ପାଦନ ପଦବାଚ୍ୟ । ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ଉତ୍ପନ୍ନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିବା ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଏ । ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– ଭୂମି, ଶ୍ରମ, ପୁଞ୍ଜି ଓ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତା । ଏହି ଚାରିଗୋଟି ଉପାଦାନର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଉତ୍ପାଦନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

5. ନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିନ୍ଦୁ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିନ୍ଦୁରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ବଦ୍ଧିତ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ବନ୍ଦ କରେ ଓ ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ଆରମ୍ଭ କରେ, ତାହାକୁ ନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ । ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ବଢ଼ି ବଢ଼ି ଚାଲେ । ସୁତରାଂ, ଏହାକୁ ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଏହି ସ୍ତରର ସମାପ୍ତି ଘଟେ ।

6. ବର୍ତମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନର ଅଧିକ ବିନିଯୋଗ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହିତ ହେବା ଫଳରେ ପ୍ରତି ଅଧ‌ିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନର ବିନିଯୋଗରୁ ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ହାରରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ମିଳିଥାଏ, ତେବେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଛି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ବଦ୍ଧିତ ଅନୁପାତରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ସମାପ୍ତି ଘଟେ ।

7. ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଅଧିକ ଉତ୍ପାଦନ ଆଶାରେ ଅଧିକ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ଗୋଟିଏ ଭୂମିରେ ବିନିଯୋଗ କରାଯାଏ, ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଏକ ସ୍ତର ବା ଅବସ୍ଥାରେ ଆସି ପହଞ୍ଚେ, ସେତେବେଳେ ଅଧିକଭାବେ ବିନିଯୋଗ କରାଯାଇଥିବା ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ଉତ୍ପାଦନ ବା ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ କମିବାକୁ ଲାଗେ । ଏହି ସ୍ତରରେ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ ଓ ଉଭୟ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ଏବଂ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୁଅନ୍ତି । ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ ଏହି ସ୍ତର ଶେଷ ହୁଏ ।

8. ସ୍ଥିର ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ଥିର ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ ହେଲା, ଯେତେବେଳେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଉପାଦାନମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହିତ ନିବେଶ କଲେ, ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଓ ସମାନ ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ସେତେବେଳେ ଏହି ସ୍ଥିର ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବାର ବୁଝାଯାଏ । ଯଦି ଉପାଦାନର ୫ ପ୍ରତିଶତ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ ଏବଂ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନରେ ମଧ୍ୟ ୫ ପ୍ରତିଶତ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ତେବେ ତାହାକୁ ସ୍ଥିର ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।

9. ଉତ୍ପାଦନର ଋଣାତ୍ମକ ପର୍ଯ୍ୟାୟ କ’ଣ ?
Answer:
ଉତ୍ପାଦନର ଋଣାତ୍ମକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସମୁଦାୟ ଉତ୍ପାଦନର ହ୍ରାସ ଘଟେ । ଏହା ଋଣାତ୍ମକ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଆନ୍ତି ।

10. ଉତ୍ପାଦନର ହ୍ରାସମାନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ କ’ଣ.?
Answer:
ଉତ୍ପାଦନର ହ୍ରାସମାନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ କହିଲେ ଉତ୍ପାଦନର ସମୁଦାୟ ପରିମାଣ ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ସମୟରେ ଉଭୟ ସୀମାନ୍ତ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ କ୍ରମାଗତ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଉଭୟ ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ ଏହି ସ୍ତର ଶେଷ ହୁଏ ।

11. ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କେଉଁ ସ୍ତରକୁ ମନୋନୟନ କରିବେ ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ଏବଂ ତୃତୀୟ ସ୍ତର ଲାଭଦାୟକ ନୁହେଁ । କାରଣ, ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ ଯଦି ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ଉତ୍ପାଦନ କରେ ସେ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ଇଷ୍ଟତମ ସଦୁପଯୋଗ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ତୃତୀୟ ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ସ୍ତରରେ ଉତ୍ପାଦନ ଅଯୌକ୍ତିକ । ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତରରେ ହିଁ ନେବା ଉଚିତ, ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତରକୁ ମନୋନୟନ କରିବେ । ଏହି ସ୍ତରକୁ ବିବେକୀ ଉତ୍ପାଦନ ନିଷ୍ପତ୍ତି ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ।

12. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଶ୍ରମର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକ ନିୟୋଜିତ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ଆନୁପାତିକ ହାରରୁ ଅଧ୍ଵ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥ‌ିବାବେଳେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ସ୍ତରରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ରେଖା ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ରେଖାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ, ସେହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ । ଅର୍ଥାତ୍‌, ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଏହି ଅବସ୍ଥାର ଅନ୍ତ ଘଟେ ।

13. ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ଏକକ ପ୍ରତି ଉତ୍ପାଦନକୁ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନର ପରିମାଣକୁ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନର ପରିମାଣଦ୍ବାରା ଭାଗକଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ = \(\frac{ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ}{ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ}\)

14. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ?
Answer:
ଉପାଦାନର ଗୋଟିଏ ଏକକ ବୃଦ୍ଧିଦ୍ୱାରା ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ, ତାହାକୁ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।
ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ = (ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ)_କ – (ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ)_କ-1

15. ପରିବର୍ଭନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ସଂଜ୍ଞା ଲେଖ ।
Answer:
କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ ବିନିଯୁକ୍ତ ହେଉଥ‌ିବା ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ସହିତ କୃଷିକଳାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଯଦି ସମତାଳ ରକ୍ଷା କରି ଗତି ନ କରେ, ତାହାହେଲେ ସାଧାରଣତଃ ଉତ୍ପନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ ଆନୁପାତିକ ଭାବେ ଅଳ୍ପ ମାତ୍ରାରେ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଏହା ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, କେତେକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କଲେ, ଉପାଦାନ ଯୋଗୁଁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ଶେଷରେ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ପ୍ରତିପାଦନ କରେ ।

16. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ତିନୋଟି ସର୍ତ୍ତ ଲେଖ ।
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ସର୍ଭଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- (i) ଉତ୍ପାଦନର ପ୍ରବିଧ୍ ବା କୌଶଳ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ । (ii) ବ୍ୟବହୃତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଏକକଗୁଡ଼ିକ ସମଜାତୀୟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । (iii) ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେବା ଉଚିତ ।

17. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ତିନିଗୋଟି ସ୍ତରର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ, ଶ୍ରମର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକ ନିୟୋଜିତ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ଆନୁପାତିକ ହାରଠାରୁ ଅଧିକ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତରରେ, ଯଦିଓ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ, ତେବେ ଏହା ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଉଭୟ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନର ହ୍ରାସ ଘଟେ । ତୃତୀୟ ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ହ୍ରାସ ପାଆନ୍ତି ଏବଂ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ ଋଣାତ୍ମକ ହୁଏ ।

18. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ତିନୋଟି ସୀମାବଦ୍ଧତା ଲେଖ ।
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମର ସୀମାବଦ୍ଧତାଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– (i) ଏକ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳର ଉନ୍ନତି ହେଲେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ । (ii) ଯଦି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁପାତରେ ବିନିଯୋଗ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ଏହି ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ନାହିଁ । (iii) ଯଦି ସମସ୍ତ ନିବେଶକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଏ ତେବେ ଏହି ନିୟମ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ନାହିଁ ।

19. ବର୍ଷମାନ ଉତ୍ପାଦନର ତିନୋଟି କାରଣ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ବର୍ତମାନ ଉତ୍ପାଦନର ପ୍ରଥମ କାରଣ ହେଲା, ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଅବିଭାଜ୍ୟତା । (ii) ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଉତ୍ପାଦନ ସଂସ୍ଥାର ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧିପାଏ; ସେତେବେଳେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ । (iii) ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେତେକ କାରଣବଶତଃ ମିଳୁଥିବା ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ସୁଲାଭ ଓ ବହିରାଗତ ସୁଲାଭ ଫଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

20. ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନର ତିନୋଟି କାରଣ ଲେଖ ।
Answer:
(i) ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନର ପ୍ରଥମ କାରଣ ହେଲା, ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ଅତ୍ୟଧିକ ବ୍ୟବହାର ଫଳରେ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ତର ଦେଖାଯାଏ । (ii) ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଯୋଗୁଁ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନ ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ । (iii) ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହିତ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନକୁ ଅଧିକ ପରିମାଣରେ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କଲେ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ ।

21. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ, ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:

• ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନଠାରୁ କମ୍ ହେଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ପାଏ ।
• ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ, ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ।
• ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ଋଣାତ୍ମକ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

B ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।

1. ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କ’ଣ?
Answer:
ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରାବିଧ‌ି ସମ୍ପର୍କକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଫଳନୀୟ ସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରକାଶ କରେ । ଏହା ଏକ ଅନୁସୂଚୀ, ଯେଉଁଥରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳରେ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରୁ ସୃଷ୍ଟ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନକୁ ସାଙ୍କେତିକ ଭାଷାରେ ନିମ୍ନମତେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ।

Q = + (A, B, C, D)
ଉପରୋକ୍ତ ସମୀକରଣରେ Q = ଉତ୍ପାଦକୁ ବୁଝାଏ । A, B, C ଓ D ଉପାଦାନକୁ ବୁଝାଏ । ପ୍ରଫେସର କ୍ଲେନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରାବିଧ‌ିକ ବା ଯାନ୍ତ୍ରିକ ସମ୍ପର୍କକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ବା ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ହୋଇପାରେ ।

2. ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ବଳ୍ପକାଳରେ ସବୁଯାକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଯେଉଁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିହୁଏ ନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରେ, ଯାହାକୁ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ । ସ୍ୱଳ୍ପକାଳରେ କେବଳ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ବର୍ଣ୍ଣିତ କରି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ । ଉପାଦାନ ମିଶ୍ରଣର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ତେଣୁ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରଖ୍ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ ଓ ଏହାଦ୍ବାରା ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।

3. ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କ’ଣ ?
Answer:
ଦୀର୍ଘକାଳରେ ସବୁଯାକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ଦୀର୍ଘକାଳରେ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଅଟନ୍ତି । ଦୀର୍ଘକାଳରେ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ଏକ ସଙ୍ଗେ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇପାରେ । ତେଣୁ ଉପାଦାନ ମିଶ୍ରଣର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ନଥାଏ । ସମସ୍ତ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସମାନୁପାତରେ ବୃଦ୍ଧି କରି ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ । ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନକୁ ଆୟତନ ଉତ୍ପନ୍ନ ନିୟମ କୁହାଯାଏ ।

4. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ଉତ୍ପାଦନର ଏକ ମୌଳିକ ସୂତ୍ର ଅଟେ । ଏହା ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନର ବ୍ୟବହାର ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଥାଏ । ସ୍ପଳ୍ପକାଳରେ ଅଧ‌ିକ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାକୁ ହେଲେ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନକୁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରଖ୍ ଅଧୂକ ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ସ୍ଥିର ଉପାଦାନମାନଙ୍କୁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରଖ୍ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ । ଉପାଦାନ ଅନୁପାତର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଉତ୍ପାଦନ ହାରରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ । ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାର ଅନୁସାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ତିନି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟ ହୁଏ; ଯଥା – (1) ବର୍ତମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ (2) ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ଓ (3) ଋଣାତ୍ମକ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ।

5. ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ କ’’ଣ?
Answer:
ସ୍ବଳ୍ପକାଳରେ ସମସ୍ତ ସାଧନର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଉଦ୍ୟୋକ୍ତାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ନଥାଏ । ସେଥ‌ିପାଇଁ ସେ କେତେକ ସାଧନକୁ ସ୍ଥିର ରଖ୍ ଅନ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି । ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଯେଉଁ ସାଧନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରୁହେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଗହମ ଅଧିକ ଉତ୍ପାଦନ କରିବାପାଇଁ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତା ଭୂମିକୁ ସ୍ଥିର ରଖୁ ସହିତ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଭୂମିକୁ ସ୍ଥିର ସାଧନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି କାରଖାନା ଗୃହ, ମେସିନ୍, କୋଠାବାଡ଼ି, ସ୍ଥାୟୀ କର୍ମଚାରୀ ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥିର ସାଧନର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

6. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ କ’ଣ?
Answer:
ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ମଧ୍ଯରୁ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଅନ୍ୟତମ । ଦୀର୍ଘକାଳରେ ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ସାଧନର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାପାଇଁ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତା ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ସମୟ ପାଇଥାଏ । ଦୀର୍ଘକାଳରେ ସମସ୍ତ ସାଧନର ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇ ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଉଥିବାରୁ ଉକ୍ତ ସାଧନଗୁଡ଼ିକୁ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପାଦନର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ସହିତ ଏହି ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ କରାଯାଇଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସାଧାରଣତଃ ଏହି ଉପାଦାନ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଶ୍ରମ, କଞ୍ଚାମାଲ, ବିଜୁଳିଶକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ପରିବର୍ତ୍ତୀ ସାଧନର ଉଦାହରଣ ଅଟେ । ଦୀର୍ଘକାଳରେ ମଧ୍ୟ ଭୂମି, ମେସିନ୍, ପୁଞ୍ଜିକୁ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନର ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

7. ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ କ’ଣ?
Answer:
ଉତ୍ପାଦନ କହିଲେ ଉପଯୋଗିତାର ସୃଷ୍ଟିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଉପଯୋଗିତାର ସୃଷ୍ଟି ଉତ୍ପାଦନର ଚାରିଗୋଟି ଉପାଦାନର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଯେକୌଣସି ଉପାଦାନ ପଦାର୍ଥ ବା ସେବା ଉତ୍ପାଦନରେ ସହାୟକ ହୁଏ, ତାହାକୁ ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ ବା ସାଧନ କହନ୍ତି । ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନକୁ ନିବେଶ ଏବଂ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଉତ୍ପାଦ କହନ୍ତି । ତେଣୁ ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ଉତ୍ପନ୍ନରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଥିବା ସମସ୍ତ ବସ୍ତୁକୁ ବୁଝାଏ । ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନସମୂହକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିଗୋଟି ଶ୍ରେଣରେ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ଭୂମି, ଶ୍ରମ, ପୁଞ୍ଜି ଓ ସଙ୍ଗଠନ ।

C ଛଅଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ସ୍ଥିର ସାଧନ ଓ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନ :
Answer:
ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଯେଉଁ ସାଧନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସ୍ଥିର ରହେ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ସାଧନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ମେସିନ୍, ଭୂମି, କାରଖାନା ଗୃହ, ସ୍ଥାୟୀ କର୍ମଚାରୀ ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥିର ସାଧନର ଉଦାହରଣ । ଉତ୍ପାଦନ ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହ ଏହାର କୌଣସି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ । ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥାଏ, ତେଣୁ ଏହା ସ୍ଵାଧୀନ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।
ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଯେଉଁ ଉପାଦାନର ପରିମାଣକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇ ଉତ୍ପାଦନର ପରିମାଣକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରମ, କଞ୍ଚାମାଲ ଇତ୍ୟାଦି ପରିବର୍ତ୍ତୀ ସାଧନର ଉଦାହରଣ । ଉତ୍ପାଦନର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ ଏହି ସାଧନର ପରିମାଣ ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତେଣୁ ଏହା ସାପେକ୍ଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

2. ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ :
Answer:
ସ୍ୱଳ୍ପକାଳରେ କେତେକ ଉତ୍ପାଦନ ସାଧନ ସ୍ଥିର ହୋଇଥିଲାବେଳେ କେତେକ ଉତ୍ପାଦନ ସାଧନ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । କିଛି ସ୍ଥିର ଉପାଦାନରେ ଅଧ୍ବକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଉପଯୋଗ କଲେ ଉତ୍ପାଦ ପରିମାଣ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦରେ ଯେଉଁ ଅତିରିକ୍ତ ପରିମାଣ ଯୋଗ କରେ ତାହାକୁ ସୀମାନ୍ତ ବା ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସାଧନ ପରିମାଣଦ୍ୱାରା ଭାଗ କଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ମିଳେ । ପ୍ରଥମେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦର ବୃଦ୍ଧି ହାର ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦର ବୃଦ୍ଧି ହାରଠାରୁ ଅଧିକ ହୁଏ । ତା’ପରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦର ହ୍ରାସ ହାର ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦର ହ୍ରାସ ହାରଠାରୁ ଅଧିକ ହୁଏ । ତେଣୁ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ରେଖା, ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ରେଖାର ଅନୁଧାବନ କରେ ।

3. ସଘନ ଚାଷ ଓ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଚାଷ :
Answer:
ଚାଷଜମିର ପରିମାଣକୁ ସ୍ଥିର ରଖ୍ ବା ସୀମିତ ରଖ୍ ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣର ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରି କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରଣାଳୀକୁ ସଘନ ଚାଷ ପ୍ରଣାଳୀ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁସାରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଚାଷଜମି ଉପରେ ଅଧ୍ଵ ପରିମାଣର ସାର, ଉନ୍ନତ ଅମଳକ୍ଷମ ବିହନ, ବିଭିନ୍ନ କୃଷି ଯନ୍ତ୍ରପାତି, ପୋକମରା ଔଷଧ ପ୍ରୟୋଗ କରି ଅଧିକ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଏ ।
ସମ୍ପ୍ରସାରିତ ଚାଷ ପ୍ରଣାଳୀରେ ଅଧିକ ଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଅଧୂକ ପରିମାଣର ଭୂମିକୁ ଚାଷଯୋଗ୍ୟ କରାଯାଇଥାଏ । ଭୂମିର ଯୋଗାଣ ପ୍ରଚୁର ଥିଲେ ଏ ଧରଣର ଚାଷ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ କୃଷକ ନିଜର ସମ୍ବଳ ଏକ ସୀମିତ ପରିମାଣର ଭୂମିରେ ବିନିଯୋଗ ନ କରି କମ୍ ଉର୍ବରତା ବିଶିଷ୍ଟ ଭୂମିକୁ ଚାଷ କରି ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ବିକଶିତ ଦେଶରେ ସଘନ ଚାଷପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁସୃତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ ସ୍ଵଚ୍ଛ ବିକଶିତ ଦେଶରେ ସମ୍ପ୍ରସାରିତ ଚାଷପ୍ରଣାଳୀ ଅନୁସୃତ ହୋଇଥାଏ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର । ଏହି ସୂତ୍ରଟି କାହିଁକି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ଏକ ମୌଳିକ ତଥା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂତ୍ରଭାବେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ସ୍ବଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ଅନୁବର୍ତୀ ହୋଇଥାଏ । ସମୟର ଅବଧୂ ବହୁତ ସ୍ଵଳ୍ପ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ସମୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେଲେ, ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ସ୍ଥିର ସାଧନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତିତ ରଖ୍ କେବଳ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନଗୁଡ଼ିକ ଅଧ୍ଵରୁ ଅଧିକ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ । ଅତଏବ, ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନର (ଶ୍ରମ ଓ କଞ୍ଚାମାଲ) ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାଣର କିଭଳି ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ହିଁ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ । ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରକୁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀମାନେ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର ଏକ ନୂତନ ସଂସ୍କରଣ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ସଂଜ୍ଞା :
ପ୍ରଫେସର୍ ଆଲଫ୍ରେଡ୍‌ ମାର୍ଶାଲଙ୍କ ମତରେ ‘କୃଷିକଳାର ଅଭିବୃଦ୍ଧି ନ ଘଟି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜମିରେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କଲେ ଉତ୍ପାଦନ ତଦନୁସାରେ କମ୍ ଅନୁପାତରେ ବୃଦ୍ଧିହୁଏ ।’’
ଅଧ୍ୟାପକ ଷ୍ଟିଗ୍‌ରଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନକ୍ଷମ ଉପାଦାନଗୁଡିକୁ ସ୍ଥିର ରଖ୍ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପାଦାନ ସମପରିମାଣ ଏହା ସହ ଯୋଗ କଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ତର ପରେ, ଉତ୍ପାଦର ଫଳିତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହ୍ରାସ ପାଏ, ଅର୍ଥାତ୍ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ, କେତେକ ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖ୍ ଅନ୍ୟ ଏକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କଲେ, ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉତ୍ପାଦନଜନିତ ଉତ୍ପନ୍ନ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ପରିଶେଷରେ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

ସର୍ତ୍ତାବଳୀ :
ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖ୍ ସର୍ଭର ପରିପୂରଣ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ।
(1) ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳ ଅପରିବର୍ତିତ ରହିବ ।
(2) କେତେଗୁଡିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
(3) ପରିବର୍ତୀ ସାଧନଗୁଡ଼ିକର ଏକକ ସର୍ବତୋଭାବେ ସମାନ ହେବା ବିଧେୟ । ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଷିତ ସାଧନର ଏକକଗୁଡ଼ିକ ସମଦକ୍ଷତା ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା ଉଚିତ ।
(4) ସୂତ୍ରଟି କେବଳ ଏକ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଧାରା ଭାବରେ ହିଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

ସୂତ୍ରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା : .
ଏହି ସୂତ୍ରର ବିଶ୍ଳେଷଣ ଏକ କାଳ୍ପନିକ ଗାଣିତିକ ସାରଣୀ ଓ ଜ୍ୟାମିତିକ ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ।

ସ୍ଥିର ସାଧନର  ପରିମାଣ (ଜମି ଏକରରେ)	ପରବର୍ତ୍ତୀ  ସାଧନ (ଶ୍ରମ)	ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ	ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ	ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ	ଉତ୍ପାଦନର ସ୍ତର
1	1	10	10	10	ପ୍ରଥମ ସ୍ତର
1	2	25	12.5	15
1	3	45	15	20
1	4	60	15	15	ଦ୍ଵିତୀୟ  ସ୍ତର
1	5	72	14.4	12
1	6	78	13	6
1	7	80	11.4	2
1	8	80	10	0
1	9	78	8.7	-2	ଦ୍ଵତୀୟ ସ୍ତର

ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଛି ଯେ ଶ୍ରମିକ ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମାଗତଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ଅଷ୍ଟମ ଶ୍ରମିକ ନିଯୁକ୍ତ ହେଲାବେଳେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଛି । ଏହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ସୀମାନ୍ତ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦର ସ୍ତମ୍ଭକୁ ଅନୁସରଣ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ତୃତୀୟ ଶ୍ରମିକ ନିୟୋଜିତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସୀମାନ୍ତ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତରରେ କ୍ରମାଗତଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଉଛି । ଅଷ୍ଟମ ଶ୍ରମିକ ନିୟୋଜିତ ହେଲେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଶୂନ୍ୟ ଏବଂ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଛି ।

ତୃତୀୟ ଶ୍ରମିକ ନିୟୋଜିତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତରରେ ଏହା କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଅଷ୍ଟମ ଶ୍ରମିକ ନିୟୋଜନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତରରେ ଅତିରିକ୍ତ ଶ୍ରମିକ ନିୟୋଜନ ଫଳରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଛି ଓ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୋଇଛି । ଏହି ସାରଣୀକୁ ବିଶ୍ଲେଷଣ କରାଗଲେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦର ତିନୋଟି ସ୍ତର ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମ ସ୍ତରରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି, ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତରରେ ହ୍ରାସ ଓ ତୃତୀୟ ସ୍ତରରେ ଋଣାତ୍ମକ ହେଉଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ।

ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ସୂତ୍ରକୁ ନିମ୍ନଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଗଲା ।

ଉପରୋକ୍ତ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନର ପରିମାଣକୁ OX ଅକ୍ଷରେ ପରିମାପ କରାଯାଇଛି ଏବଂ OY ଅକ୍ଷରେ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାପ କରାଯାଇଛି । ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ଓ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଭାବ ଏହି ରେଖାଚିତ୍ରରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇଛି । ଏହି ରେଖାଚିତ୍ରରେ ତିନୋଟି ସ୍ତର ରହିଛି ଯାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରଥମ ସ୍ତର – ଏହି ସ୍ତରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ (ଶ୍ରମିକ) ସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି; ମାତ୍ର ଏହି ବୃଦ୍ଧି ହାରରେ ଭିନ୍ନତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦରେ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି ଯାହା ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ବକ୍ରରେଖା ‘P’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଘଟିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଅତିରିକ୍ତ ଶ୍ରମିକର ନିୟୋଜନ ଯୋଗୁଁ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ‘P’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ‘P’ ବିନ୍ଦୁରେ ଏହା ସର୍ବାଧ‌ିକ । ତେଣୁ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ହାରରେ ‘F” ବିନ୍ଦୁ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

‘P’ ବିନ୍ଦୁର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତରରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସମାନ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ‘F” ବିନ୍ଦୁଠାରୁ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ମାତ୍ର ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମାଗତଭାବେ ଏହି ସ୍ତରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ‘Q’ ବିନ୍ଦୁରେ ଏହା ସର୍ବାଧ‌ିକ । ଯେଉଁ ସ୍ତରରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ବକ୍ର ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ବକ୍ରକୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବିନ୍ଦୁରେ ଛେଦ କରେ, ସେହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ । ତେଣୁ ‘Q’ ବିନ୍ଦୁ ହିଁ ପ୍ରଥମ ସ୍ତରର ପରିସମାପ୍ତି ବିନ୍ଦୁ । ଏହି ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ, ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ଓ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଧନାତ୍ମକ ଅଟନ୍ତି ।-

ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର – ଏହି ସ୍ତରରେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଇଛି ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ଏହା ‘ଶୂନ୍ୟ’ ହୋଇଛି ‘M’ ବିନ୍ଦୁରେ । ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ‘H” ବିନ୍ଦୁରେ ଏହା ସର୍ବାଧ୍ଵ । ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ଯ ଏହି ସ୍ତରରେ କ୍ରମାଗତଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହି ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ,ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ଧନାତ୍ମକ ଅଟନ୍ତି । ମାତ୍ର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମାଗତଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ସ୍ତରକୁ ‘କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର’ କୁହାଯାଏ ।

ତୃତୀୟ ସ୍ତର– ଏହି ସ୍ତରରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଛି, ତେଣୁ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦରେ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦରେ ମଧ୍ଯ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଉଥିବାରୁ ଏବଂ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଏହି ସ୍ତରକୁ ‘ଋଣାତ୍ମକ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର’ କୁହାଯାଏ ।
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ତିନୋଟି ସ୍ତରର ସମାହାର ।

ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର କାରଣ :
ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଯଦି ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ଅନୁପାତ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ, ତେବେ ଏହି ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ଉପାଦାନର ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଏହି ସୂତ୍ରର ତିନୋଟି କାରଣ ରହିଛି ।

(1) ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ତୁଳନାରେ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଅଧ୍ୟରୁ ଅଧ୍ଵ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ନିୟୋଜନ ଫଳରେ ଅବିଭାଜ୍ୟ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ଫଳପ୍ରଦ ଓ ପୂର୍ଣ ବିନିଯୋଗ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ, ଯଦ୍ବାରା ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ।

(2) ଉତ୍ପାଦନର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଫଳରେ ବୃହଦାୟତନ ଉତ୍ପାଦନର ମିତବ୍ୟୟିତା ଯୋଗୁଁ ପରିବ୍ୟୟ ହ୍ରାସ ହୁଏ । ଉତ୍ପାଦନର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଯୋଗୁଁ ବୃହଦାୟତନ ଉତ୍ପାଦନର ମିତବ୍ୟୟିତା ଲାଭ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ; ଯଥା— ଯନ୍ତ୍ରପାତି, କାରଖାନାଗୃହ, ପରିଚାଳକଙ୍କର ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତେଣୁ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦରେ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ଦକ୍ଷତାର ସୁବିନିଯୋଗ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

(3) ଉତ୍ପାଦ ଖର୍ଚ୍ଚର ମିତବ୍ୟୟିତା ଯୋଗୁଁ ବଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ମିତବ୍ୟୟିତା ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାରର; ଯଥା— ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ମିତବ୍ୟୟିତା ଓ ବହିରାଗତ ମିତବ୍ୟୟିତା । ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସାଧନର ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଅବିଭାଜ୍ୟ ଉପାଦାନର ସଦୁପଯୋଗ ଓ ସୂକ୍ଷ୍ମ ର ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ମିତବ୍ୟୟିତା ଲାଭ ହୁଏ ଏବଂ ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନ

ବଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ । କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର କାରଣ :
କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ନିମ୍ନଲିଖ କାରଣ ଯୋଗୁଁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

(i) ଉତ୍ପାଦନର ଅବିଭାଜ୍ୟତା ଓ ସ୍ଵଚ୍ଛତା– ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟବହୃତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ପରିବର୍ଭନୀୟ ହୋଇଥବାବେଳେ କେତେକ ସ୍ଥିର ରହନ୍ତି । ସାଧନସମୂହ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅବିଭାଜ୍ୟତା ଓ ଯୋଗାଣର ସ୍ଵଚ୍ଛତାଜନିତ କାରଣରୁ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ବିବେଚିତ ହୁଅନ୍ତି । ଏ କାରଣରୁ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନର ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପରେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ।

(ii) ସାଧନର ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା- ଶ୍ରୀମତୀ ଜୋଆନ୍ ରବିସନଙ୍କ ମତରେ, ସାଧନଗୁଡ଼ିକ ଯଦି ପୂର୍ବ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ହୁଅନ୍ତା, ତେବେ ଏହି ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସାଧନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକତା ଅସୀମ ନୁହେଁ । ତାହାର ଏକ ସୀମା ରହିଛି । ତେଣୁ ପରିବର୍ତୀ ସାଧନର କ୍ରମାଗତ ବୃଦ୍ଧି କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ପରିଶେଷରେ ସ୍ଥିର ସାଧନର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଯୋଗ ପରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସାଧନର ପରବର୍ତ୍ତୀ ବୃଦ୍ଧି ସାଧନର ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ କରିଥାଏ । କାରଣ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସାଧନର ପରିମାଣ ତୁଳନାରେ ସ୍ଥିର ସାଧନର ଯୋଗାଣ ଯଥେଷ୍ଟ ହୋଇନଥାଏ । ଋଣାତ୍ମକ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର :

ଏହି ଋଣାତ୍ମକ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତରଟି ମାତ୍ରାଧ‌ିକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ବ୍ୟବହାର ଯୋଗୁ ହିଁ ଘଟିଥାଏ । ଆବଶ୍ୟକତାଠାରୁ ଅଧୂକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ସାଧନ ନିୟୋଜନ ହେବାପରେ ଏହାର ଅତିରିକ୍ତ ସାଧନ ରଣାତ୍ମକ ହୁଏ ଯଦ୍ବାରା ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ଓ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ ।

2. କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର । ଏହି ସୂତ୍ରର ସର୍ତ୍ତାବଳୀ ଓ ସୀମାବଦ୍ଧତା ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ତିନୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ଏକ ମୌଳିକ ଓ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂତ୍ରଭାବରେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । କେତେକଙ୍କ ମତରେ, ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ଅନ୍ୟନାମ ହେଉଛି କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ।

ଅଧ୍ୟାପକ ବୋଲଡିଂଙ୍କ ମତରେ, ‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣ ସହିତ ଆମେ ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ବୃଦ୍ଧି କରୁ, ସେତେବେଳେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଓ ଭୌତିକ ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ହ୍ରାସ ପାଏ ।’’

ଅଧ୍ୟାପକ ମାର୍ଶାଲ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘କୃଷି ପଦ୍ଧତିରେ କୌଣସି ଉନ୍ନତି କରାନଯାଇ ଭୂମିରେ ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣରେ ପୁଞ୍ଜି ଓ ଶ୍ରମ ନିୟୋଜିତ କରି କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ କରାଗଲେ ସାଧାରଣତଃ ଉତ୍ପାଦନ ଅଣଆନୁପାତିକ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।’’

ଅନ୍ୟତମ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ଅଧ୍ୟାପକ ବେନହାତ୍ମାଙ୍କ ମତରେ, ‘କୌଣସି ଉପାଦାନସମୂହର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନର ଅନୁପାତ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅବସ୍ଥା ପରେ ସେହି ଉପାଦାନର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।’’

ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକୁ ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା କଲେ ଏହା ସୂଚିତ ହୁଏ ଯେ ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ କ୍ରମାଗତ ବୃଦ୍ଧି କରାଗଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପରେ ସେହି ଉପାଦାନର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଉପାଦାନ ପରିମାଣ କ୍ରମାଗତ ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନର ଏହି ହ୍ରାସମାନ ପ୍ରବଣତା ଲକ୍ଷଣକୁ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସୂତ୍ରର ବିଶ୍ଳେଷଣ ଗାଣିତିକ ସାରଣୀ ଓ ରୈକ ଉପସ୍ଥାପନଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଗାଣିତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ :

ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ମାତ୍ରା	ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ(ଏକକ)	ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ(ଏକକ)
1	20	20
2	50	30
3	65	15
4	75	10
5	80	5

ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ଯେ, କୌଣସି ଏକ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ଅତିରିକ୍ତ ମାତ୍ରା ପ୍ରୟୋଗ କରାଗଲେ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଏହା ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ପୁଞ୍ଜି ଓ ଶ୍ରମର ପ୍ରଥମ ମାତ୍ରା ନିୟୋଜନ ଫଳରେ ମୋଟ ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ 20 ଏକକ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଦ୍ୱିତୀୟ ମାତ୍ରାର ପ୍ରୟୋଗ ଫଳରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ 50 ଏକକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଓ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ 30 ଏକକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ।

ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସମାନୁପାତିକ ହାରଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ତୃତୀୟ ମାତ୍ରାର ପ୍ରୟୋଗ ଫଳରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ 65 ଏକକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧିପାଇଛି । ଏହିପରିଭାବରେ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହ ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନ (ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି) ର ଅତିରିକ୍ତ ମାତ୍ରା ନିୟୋଜନଦ୍ୱାରା ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମାଗତଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଏ ଅଥବା ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମାଗତଭାବେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏହାହିଁ ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର ଗାଣିତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ।

ରୈଖ୍ୟକ ଉପସ୍ଥାପନା :
ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ଚିତ୍ରରେ OX ଅକ୍ଷରେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ମାତ୍ରା ପରିମାପ କରାଯାଇଛି ଓ OY ଅକ୍ଷରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦର ପରିମାପ କରାଯାଇଛି ।
ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ପରି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନର ମାତ୍ରା ଏକ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଉତ୍ପାଦନ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି । ଏହି ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ଦ୍ଵିତୀୟ ଏକକ ପ୍ରୟୋଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହାର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛି । ମାତ୍ର ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଏକକ ପ୍ରୟୋଗ ଫଳରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଇଚାଲିଛି ।

ଏହା ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ, ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ଦ୍ଵିତୀୟ ମାତ୍ରାର ପ୍ରୟୋଗର ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଅଛି ।

ସର୍ଭାବଳୀ– କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କେତୋଟି ସର୍ଭ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-

• ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟା କେତେକ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ଓ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ସହାୟତାରେ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେତେକ ଉପାଦାନ ସ୍ଥିର ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
• ପରିବର୍ଭନୀୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ସମଜାତୀୟ ହେବା ଉଚିତ ।
• ଉତ୍ପାଦନର ବୈଷୟିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିବା ଉଚିତ ।
• ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ଭବ ହେବା ଉଚିତ ।

ସୀମାବଦ୍ଧତା :

• ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଏହି ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇନଥାଏ, ବରଂ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଏକ ଭୂମିରେ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଅଧ‌ିକ ପୁଞ୍ଜି ପ୍ରୟୋଗଦ୍ଵାରା ଉତ୍ପାଦନଶୀଳତା ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
• କୃଷିର ଉନ୍ନତି ସାଧୁ ହେଲେ ଏହି ସୂତ୍ର ନିଜର ବ୍ୟାବହାରିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ହରାଇଥାଏ । ଯଦି ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ (କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟରେ) ବୈଷୟିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଏ ତା’ହେଲେ ସୂତ୍ରଟି କାର୍ଯ୍ୟ କରିନଥାଏ ।
• ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଏକ ସର୍ବୋତ୍ତମ ଅନୁପାତ ରହିଥାଏ । ଏହି ସର୍ବୋତ୍ତମ ଅନୁପାତ ପ୍ରୟୋଗ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇନଥାଏ ।
  ଉପରୋକ୍ତ ସୀମାବଦ୍ଧତା ସତ୍ତ୍ଵେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ନିଜର ମୌଳିକତା ପ୍ରତିପାଦନ କରୁଥିବାରୁ ଏହା ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂତ୍ରଭାବେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

3. କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟାପକ – ଆଲୋଚନା କର । କିମ୍ବା, କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କେବଳ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ – ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସାଧାରଣତଃ ଭୂମି, ଶ୍ରମ, ପୁଞ୍ଜି, ସଂଗଠନ ସହାୟତାରେ ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଭୂମି ସ୍ଥିର ଥିଲାବେଳେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ । ଭୂମିର ଯୋଗାଣ ସ୍ଥିର ଓ ସୀମିତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଉପାଦାନସମୂହର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ସମାନୁପାତିକ ହୋଇନଥାଏ । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ବ୍ୟବହୃତ ଉପାଦାନସମୂହ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ବିଭାଜ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ତୃତୀୟତଃ, ଭୂମିକୁ କେବେହେଲେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଉପାଦାନରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରେନା ।

ପ୍ରାକ୍ତନ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମତରେ, କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କେବଳ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । କାରଣ ଭୂମିର ଯୋଗାଣ ସ୍ଥିର ଓ ଏହାର ଉର୍ବରତାରେ ତାରତମ୍ୟ ଦେଖାଦିଏ । ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଭୂମିକୁ ଅଧିକ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ପ୍ରୟୋଗକରି ଚାଷ କରାଯାଇପାରେ କିମ୍ବା ଅଧିକ ପରିମାଣ ଭୂମିକୁ ଚାଷ ପରିସରଭୁକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାର ଚାଷକୁ ସଘନ ଚାଷ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରକାର ଚାଷକୁ ସଂପ୍ରସାରିତ ଚାଷ କୁହାଯାଏ । ଅଧ୍ବକ ଉତ୍ପାଦନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ଉର୍ବର ଜମିକୁ ଚାଷର ପରିସରଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ଉର୍ବରତା କମ୍ ଯୋଗୁଁ ସମପରିମାଣର ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରି ଉତ୍ପାଦନ ସମାନୁପାତରେ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇ ପାରିନଥାଏ । ସୁତରାଂ ଉର୍ବରତା କମ୍ ହେତୁରୁ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜିର ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

ସେହିପରି ଭୂମିର ଯୋଗାଣ ସୀମିତ ଥିବାରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂମିରେ ଅଧୂକ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ଅତିରିକ୍ତ ମାତ୍ରାର ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରାଯାଇଥାଏ, ମାତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ସଘନ ଓ ସଂପ୍ରସାରଣ ଚାଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ପ୍ରାକ୍ତନ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଏହି ମତବାଦକୁ ଆଧୁନିକ ସମୟରେ ବିରୋଧ କରାଗଲା । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ନିୟମ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କରାଗଲା । ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମତରେ, ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ; କାରଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ କୌଣସି ନା କୌଣସି ଉପାଦାନ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଓ ଅବିଭାଜ୍ୟ ରହିଥା’ନ୍ତି ।

ଏହି ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କୌଣସି ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରଖୁ ଅନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କଲେ ଉତ୍ପାଦନ ଅଣ-ସମାନୁପାତିକ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସୂତ୍ରଟି ଅନ୍ୟ ଅନେକ ପ୍ରକାର ଅର୍ଥନୈତିକ କ୍ରିୟାକଳାପ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସମାନଭାବରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଯେଉଁଠି ଅଭାବ ବା ସ୍ଵଳ୍ପତାର ସମସ୍ୟା ଜଡ଼ିତ ଥାଏ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମାଛଧରା, ଖଣିଜ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନ, ଭବନ ନିର୍ମାଣ ଏବଂ ଶିଳ୍ପାଦ୍ୟୋଗ ପ୍ରଭୃତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସୂତ୍ରଟି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଖଣିଜଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନ – କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରଟି ଖଣିଜଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଉପର ସ୍ତରରୁ ଖଣିଜଦ୍ରବ୍ୟ ଶେଷ ହୋଇଯିବା ପରେ କ୍ରମେ ଗଭୀରତର ସ୍ତରରୁ ଖଣିଜଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳିତ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ଉପର ସ୍ତର ଅପେକ୍ଷା ଗଭୀରତର ସ୍ତରରୁ ଖଣିଜଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉତ୍ପାଦନ ପରିବ୍ୟୟ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ସମପରିମାଣ ମାତ୍ରାରେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ଇତ୍ୟାଦି ବିନିଯୋଗ କଲେ ସୁଦ୍ଧା ଗଭୀରତର ସ୍ତରରୁ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥ ଉତ୍ତୋଳନ କଲେ ଉତ୍ପାଦନ ହାର କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଏ । ତେଣୁ ଖଣିର ଆକାର ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରଖ୍, ଉତ୍ତୋଳନ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଉନ୍ନତି ସାଧ ନକରି ସମ୍ବଳ ବିନିଯୋଗର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

ମାଛଧରା – ନଦୀ, ପୋଖରୀ ଆଦିରୁ ମାଛ ଧରିଲେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ପୋଖରୀ ବା ନଦୀର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ମାଛର ପରିମାଣ ସୀମିତ ଥାଏ । ତେଣୁ ନଦୀ ବା ପୋଖରୀର ସେହି ସ୍ଥାନରେ ଯଦି ଅଧ୍ଵ ପରିମାଣରେ ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରାଯାଏ, ତେବେ ଅତିରିକ୍ତ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମଶଃ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

ଭବନ ନିର୍ମାଣ – ସୂତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗାତ୍ମକ ଦିଗଟି ଭବନ ନିର୍ମାଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ବାସସ୍ଥାନର ସଂପ୍ରସାରଣ ନିମନ୍ତେ କୌଣସି ଭବନରେ ଅଧିକ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରି ଅତିରିକ୍ତ ମହଲାମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ କାଳକ୍ରମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅତିରିକ୍ତ ମହଲା ପାଇଁ ନିର୍ମାଣ ପରିବ୍ୟୟ ବିଶେଷଭାବରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଭବନ ଯେତେ ସୁଉଚ୍ଚ ହୁଏ ଅତିରିକ୍ତ ବ୍ୟୟ ସେତେ ଅଧ୍ଵ ହୁଏ । ତେଣୁ ବହୁତଳବିଶିଷ୍ଟ ଭବନରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅବସ୍ଥା ପରେ ଅତିରିକ୍ତ ମହଲାମାନ ନିର୍ମାଣ କରିବା ଅଧ୍ଵତର ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇପଡ଼େ । ତେଣୁ ଏହି ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଯୋଗୁଁ କୌଣସି ଭବନର ଉଚ୍ଚତାକୁ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୃଦ୍ଧିକରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ – ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ବିଶେଷ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ୱଳ୍ପକାଳରେ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଓ କଳକାରଖାନାର ଯୋଗାଣ ସ୍ଥିର ରହିଥାଏ । ଏହି ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ସହ ଅଧ୍ଵ ପରିମାଣର ଶ୍ରମ ଓ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ କରି ଉତ୍ପାଦନର ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଥାଏ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପରେ ଉତ୍ପାଦନର ଆନୁପାତିକ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ନାହିଁ ଏବଂ କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ, କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କେବଳ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ରରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ବ୍ୟାପକ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 6 ଉତ୍ପାଦନ Objective Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 6 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

1 ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ମତରେ ଉତ୍ପାଦନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
(A) ଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି
(B) ବିନିମୟକ୍ଷମ ଉପଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି
(C) ମୂଲ୍ୟ ସଂଯୋଗ
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(B) ବିନିମୟକ୍ଷମ ଉପଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି

2. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଉତ୍ପାଦନର ଉପାଦାନ ନୁହେଁ ?
(A) ମଜୁରି
(B) ଭୂମି
(C) ସଙ୍ଗଠନ
(D) ପୁଞ୍ଜି
Answer:
(A) ମଜୁରି

3. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ଏକ :
(A) ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ସୂତ୍ର
(B) ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ସୂତ୍ର
(C) ବଜାରକାଳୀନ ସୂତ୍ର
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ସୂତ୍ର

4. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ?
(A) କୃଷି
(B) ଶିଳ୍ପ
(C) ସେବା
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

5. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର କେତୋଟି ସ୍ତରରେ ବିଭକ୍ତ ?
(A) ୨ଟି
(B) ୪ଟି
(C) ୩ଟି
(D) ୧ଟି
Answer:
(C) ୩ଟି

6. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କେଉଁ ସ୍ତରରେ ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୁଏ ?
(A) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର
(B) ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର
(C) ତୃତୀୟ ସ୍ତର
(D) ଚତୁର୍ଥ ସ୍ତର
Answer:
(A) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର

7. ନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିନ୍ଦୁ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କେଉଁ ସ୍ତରରେ ଦେଖାଯାଏ ?
(A) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର
(B) ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର
(C) ତୃତୀୟ ସ୍ତର
(D) ଚତୁର୍ଥ ସ୍ତର
Answer:
(A) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର

8. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେଲାବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ :
(A) ହ୍ରାସ ହୁଏ
(B) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(C) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ
(D) ସ୍ଥିର ରହେ
Answer:
(C) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ

9. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହେଲାବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ :
(A) ହ୍ରାସ ହୁଏ
(B) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(C) ସ୍ଥିର ହୁଏ
(D) ଶୂନ୍ଯ ରହେ
Answer:
(A) ହ୍ରାସ ହୁଏ

10. କେଉଁ ସ୍ତରକୁ ବିବେକୀ ଉତ୍ପାଦନ ନିଷ୍ପଭି ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ?
(A) ପ୍ରଥମ ସ୍ତର
(B) ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର
(C) ତୃତୀୟ ସ୍ତର
(D) ଉଭୟ (A) ଓ (B)
Answer:
(B) ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତର

11. ଯେଉଁ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପଦ୍ୱାରା ବସ୍ତୁରେ ଉପଯୋଗିତା ସଂଯୋଗ ବା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ ତାହାକୁ :
(A) ଉପଭୋଗ କୁହାଯାଏ
(B) ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ
(C) ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ

12. ଉତ୍ପାଦନର ସାଧନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ :
(A) ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ
(B) ଉପଭୋଗ ଫଳନ କୁହାଯାଏ
(C) ଚାହିଦା ଫଳନ କୁହାଯାଏ
(D) ଯୋଗାଣ ଫଳନ କୁହାଯାଏ
Answer:
(A) ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ

13. ଦୀର୍ଘକାଳରେ ଉତ୍ପାଦନର ସାଧନଗୁଡ଼ିକ :
(A) ସ୍ଥିର
(B) ପରିବର୍ତ୍ତୀ
(C) ସ୍ଥିର ଓ ପରିବର୍ତ୍ତୀ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ପରିବର୍ତ୍ତୀ

14. ଉତ୍ପାଦନ କହିଲେ –
(A) ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟଦ୍ଵାରା ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାର ଉପଯୋଗିତା ରହିଥାଏ ।
(B) ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାର ଉଭୟ ଉପଯୋଗିତା ଏବଂ ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ ରହିଥାଏ ।
(C) ନୂତନ ଦ୍ରବ୍ୟସୃଷ୍ଟି
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟଦ୍ୱାରା ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଯାହାର ଉଭୟ ଉପଯୋଗିତା ଏବଂ ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟ ରହିଥାଏ ।

15. କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରଟି କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ?
(A) ଶିଳ୍ପ
(B) କୃଷି
(C) ସେବା
(D) ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟ
Answer:
(A) ଶିଳ୍ପ

16. ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ ହେଉଛି –
(A) କୌଣସି ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ସଂସ୍ଥାର ଭୌତିକ ନିବେଶ ଏବଂ ଭୌତିକ ଉତ୍ପାଦନ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ
(B) ଯୋଗାଣ ଏବଂ ମାଗଣ ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ
(C) ଉତ୍ପାଦନ ଓ ପରିବ୍ୟୟ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ :
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) କୌଣସି ଉତ୍ପାଦନକାରୀ ସଂସ୍ଥାର ଭୌତିକ ନିବେଶ ଏବଂ ଭୌତିକ ଉତ୍ପାଦନ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ

17. କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ :
(A) ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ପରିବ୍ୟୟ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ
(B) ହ୍ରାସମାନ ପରିବ୍ୟୟ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ
(C) ସ୍ଥିର ପରିବ୍ୟୟ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ପରିବ୍ୟୟ ସୂତ୍ର କୁହାଯାଏ

18. ଯେତେବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ସେତେବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ :
(A) ହ୍ରାସ ପାଏ
(B) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(C) ସ୍ଥିର ରହେ
(D) ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
Answer:
(D) ଦ୍ରୁତଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ

19. ଯେତେବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ :
(A) ସର୍ବନିମ୍ନ ହୁଏ
(B) ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୁଏ
(C) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(D) ହ୍ରାସ ପାଏ
Answer:
(B) ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୁଏ

20. ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପାଦନର କାରଣ ହେଲା-
(A) ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ବ୍ୟବହାର
(B) ଉପାଦାନ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନର ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା
(C) ଉଭୟ (A) ଓ (B)
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) ଉଭୟ (A) ଓ (B)

21. ଉତ୍ପାଦନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
(A) ମୂଲ୍ୟ ସଂଯୋଗ
(B) ଉପଯୋଗିତ
(C) ଉପଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(C) ଉପଯୋଗିତା ସୃଷ୍ଟି

22. ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହୋଇଥାଏ ?
(A) ବଜାରରେ ବିକ୍ରି ହେଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟ
(B) ବିନିମୟ ମୂଲ୍ୟଥବା ନୂତନ ଦ୍ରବ୍ୟ
(C) କେବଳ ବ୍ୟାବହାରିକ ମୂଲ୍ୟ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(C) କେବଳ ବ୍ୟାବହାରିକ ମୂଲ୍ୟ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ

23. ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନ ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ?
(A) ଚାଷ
(B) ମତ୍ସ୍ୟଚାଷ
(C) ଖଣିଜ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ତୋଳନ
(D)ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(D)ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

24. କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ଠିକ୍ ?
(A) ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ହାରରେ ବଢ଼ିଥାଏ
(B) ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(C) ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ବଢ଼ିଥାଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(C) ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ବଢ଼ିଥାଏ

25. ନିମ୍ନଲିଖ୍ କେଉଁଟି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ସର୍ତ୍ତାବଳୀ ନୁହେଁ ?
(A) ସ୍ଥିର ଓ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନର ଉପସ୍ଥିତି
(B) ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ସମଜାତୀୟ
(C) ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତରେ ଉପାଦାନର ଅନୁପାତ ପରିବର୍ତ୍ତନ
(D) ଶ୍ରମିକ ଏକ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ
Answer:
(D) ଶ୍ରମିକ ଏକ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ

26. ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ସ୍ବଳ୍ପ କାଳରେ ଉତ୍ପାଦ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ମଧ୍ୟ କେଉଁ ଉପାଦାନ ସ୍ଥିର ରହିଥାଏ ?
(A) ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ
(B) ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନ
(C) ଉଭୟ
(D) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ

27. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ସମୟରେ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପରିସମାପ୍ତି ଘଟେ ?
(A) ଯେତେବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ଅଧିକ ହୁଏ
(B) ଯେତେବେଳେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ
(C) ଯେତେବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ ହୁଏ
(D) ଉଭୟ (A) ଓ (C)
Answer:
(B) ଯେତେବେଳେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ

28. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଥାଏ ?
(A) ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ
(B) ଦ୍ଵିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ
(C) ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟ
(D) ଉଭୟ (A) ଓ (B)
Answer:
(A) ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ

29. ପରିବର୍ଭନୀୟ ଆନୁପାତିକ ସୂତ୍ରର କେଉଁ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ ?
(A) ତୃତୀୟ
(B) ପ୍ରଥମ
(C) ଦ୍ଵିତୀୟ
(D) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) ଦ୍ଵିତୀୟ

30. ଯେତେବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୁଏ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ?
(A) ସର୍ବାଧ୍ଯକ ହୁଏ
(B) ସର୍ବନିମ୍ନ ହୁଏ
(C) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ
(D) କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ

31. ପରିବର୍ଭନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର କେତୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ରହିଛି ?
(A) 1ଟି
(B) 2ଟି
(C) 4ଟି
(D) 3ଟି
Answer:
(D) 3ଟି

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଏକ ପ୍ରଦତ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ କୌଶଳରେ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଉତ୍ପାଦରେ ପରିଣତ ହେବା ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉତ୍ପାଦନ

2. ବିନିମୟକ୍ଷମ ____________ ର ସୃଷ୍ଟି ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉପଯୋଗିତା

3. ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ପ୍ରାବିଧ‌ିକ ସମ୍ପର୍କକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ

4. ______________ କାଳରେ ସବୁଯାକ ଉପାଦାନର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ ।
Answer:
ସ୍ଵଚ୍ଛ

5. ଯେଉଁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ବର୍ଦ୍ଧିତ କରିହୁଏ ନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ____________ ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସ୍ଥିର

6.. ଯେଉଁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ବର୍ଦ୍ଧିତ କରିହୁଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ____________ ଉପାଦାନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପରିବର୍ତୀ

7. ___________ କାଳରେ ସବୁଯାକ ଉତ୍ପାଦନର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇପାରେ ।
Answer:
ଦୀର୍ଘ

8. ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତି ଏକକ ମିଶ୍ରଣରୁ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ମୋଟ ଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ___________ ଉତ୍ପାଦ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମୋଟ

9. ଯେଉଁ ବିନ୍ଦୁରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ବଦ୍ଧିତ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ବନ୍ଦ କରେ ଓ ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ଆରମ୍ଭ କରେ, ତାହାକୁ ___________ ବିନ୍ଦୁ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତନ

10. ଯେଉଁ ସ୍ତରରେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୂଲ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚେ, ସେହି ସ୍ତରକୁ ____________ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ

11. ଯେଉଁ ସ୍ତରରେ ଉଭୟ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ହ୍ରାସ ପାଆନ୍ତି, ତାହାକୁ _____________ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହ୍ରାସମାନ

12. ଏହି ସ୍ତରରେ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ହ୍ରାସ ପାଆନ୍ତି ଓ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପନ୍ନ ଋଣାତ୍ମକ ହୁଏ, ସେହି ପର୍ଯ୍ୟାୟକୁ ____________ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଋଣାତ୍ମକ

13. ଉତ୍ପାଦନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ନିଷ୍ପରି _______________ ସ୍ତରରେ ହିଁ ନେବା ଉଚିତ୍‌ ।
Answer:
ଦ୍ବିତୀୟ

14. ଉତ୍ପାଦନର ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ତରକୁ _______________ ଉତ୍ପାଦନ ନିଷ୍ପତ୍ତି ସ୍ତର କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବିବେକୀ ।

C. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ୍ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ଋଣାତ୍ମକ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ।

2. ଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୃଷ୍ଟିକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବିନିମୟକ୍ଷମ ଉପଯୋଗିତାର ସୃଷ୍ଟିକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।

3. ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରିବ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଦୀର୍ଘକାଳରେ ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇପାରିବ ।

4. ଉତ୍ପାଦନର ବୃଦ୍ଧି ସହ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନର ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଉତ୍ପାଦନର ବୃଦ୍ଧି ସହ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ ।

5. ସ୍ଥିର ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରାରେ ବିଭାଜ୍ୟ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।

6. ଦୀର୍ଘକାଳରେ ସମସ୍ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତନଣାଳ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

7. ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ଦୀର୍ଘକାଳରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ।

8. ଉତ୍ପାଦନକର୍ତ୍ତା ସାଧାରଣତଃ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଉତ୍ପାଦନ କରିଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଉତ୍ପାଦନକର୍ତ୍ତା ସାଧାରଣତଃ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଉତ୍ପାଦନ କରିଥାଏ ।

9. ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ କଦାପି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କଦାପି ଶୂନ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

10. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇପାରେ ।

11. କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ଉପାଦାନର ଅବିଭାଜ୍ୟତା କାରଣରୁ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

12. ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହେବା ସମୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହେବା ସମୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

13. ହାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର କେବଳ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ର ଶିଳ୍ପ ଉତ୍ପାଦନ, ଖଣି, ମତ୍ସ୍ୟଚାଷ, ନିର୍ମାଣ ଇତ୍ୟାଦି ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ ।

14. କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ।

15. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ହେବା ସମୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ହ୍ରାସ ହେବା ସମୟରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ ।

D. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଉତ୍ପାଦନ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ବିନିମୟକ୍ଷମ ଉପଯୋଗିତାର ସୃଷ୍ଟି ନିମିତ୍ତ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଉତ୍ପାଦନ କୁହାଯାଏ ।

2. ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କ’ଣ?
Answer:
ଉପାଦାନ ଓ ଉତ୍ପାଦ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ପ୍ରାବିଧ‌ି ସମ୍ପର୍କକୁ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ ।

3. ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିହୁଏ ନାହିଁ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ (ଭୂମି, ମେସିନ୍ ଇତ୍ଯାଦି) କୁହାଯାଏ ।

4. ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ୱଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିହୁଏ, ସେଗୁଡ଼ିକୁ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନ (ଶ୍ରମ) କୁହାଯାଏ ।

5. ନିବେଶ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
େଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ବ୍ୟବହାର ଉତ୍ପାଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ ତାହାକୁ ନିବେଶ କୁହାଯାଏ ।

6. ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ କ’ଣ ?
Answer:
ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତି ଏକକ ମିଶ୍ରଣରୁ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ମୋଟ ଭୌତିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉତ୍ପାଦିତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ କୁହାଯାଏ ।

7. ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ କ’ଣ ?
Answer:
ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନକୁ ପରିବର୍ତୀ ଉପାଦାନଦ୍ୱାରା ବିଭାଜନ କଲେ, ହାରାହାରି ଉତ୍ପନ୍ନ ମିଳିଥାଏ ।

8. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧିକ ହେବାବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେବାବେଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।

9. ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେବାବେଳେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ସର୍ବାଧ‌ିକ ହେବାବେଳେ, ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଉଥାଏ ।

10. ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ସୋପାନର ଅନ୍ୟନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଥମ ସୋପାନର ଅନ୍ୟନାମ ହେଉଛି ବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର ।

11. ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ଦ୍ୱିତୀୟ ସୋପାନର ଅନ୍ୟନାମ କ’ଣି ?
Answer:
ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରର ଦ୍ବିତୀୟ ସୋପାନର ଅନ୍ୟନାମ ହେଉଛି ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ତର ।

12. କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ହୁଏ ?
Answer:
ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦ ଋଣାତ୍ମକ ହେଲେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

13. ପ୍ରତିଷ୍ଠାନକୁ କେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଓ ବହିରାଗତ ସୁବିଧା ମିଳିଥାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିଷ୍ଠାନକୁ ଦୀର୍ଘକାଳରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଓ ବହିରାଗତ ସୁବିଧା ମିଳିଥାଏ ।

14. କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସୂତ୍ରର ଅନ୍ୟନାମ ହେଲା କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ପରିବ୍ୟୟ ସୂତ୍ର ।

15. ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରରେ କେତୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ରହିଛି ?
Answer:
ପରିବର୍ତୀ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ରରେ ତିନୋଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟ ରହିଛି; ଯଥା – କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ, କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଓ ଋଣାତ୍ମକ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ।

16. ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ବଳ୍ପକାଳୀନ ଉତ୍ପାଦନ ଫଳନର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଲା ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ।

17. ପରିବର୍ତ୍ତୀ ପରିବ୍ୟୟର ପରିମାଣ ଓ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ନିୟମଟି କ’ଣ ?
Answer:
ପରିବର୍ତ୍ତୀ ପରିବ୍ୟୟର ପରିମାଣ ଓ ଉତ୍ପାଦିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ନିୟମଟି ହେଉଛି ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଅନୁପାତ ସୂତ୍ର ।

18. ସାଧନର ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ରେଖାର ଆକାର କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ସାଧନର ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ରେଖାର ଆକାର ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ।

19. ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ଲାଭ କଲେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନରେ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ମୋଟ ଉତ୍ପନ୍ନ କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ହାରରେ ବୃଦ୍ଧି ଲାଭ କଲେ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପନ୍ନ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

20. କେଉଁ କାଳରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ପରିବର୍ତ୍ତୀ ପରିବ୍ୟୟର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ଉତ୍ପାଦନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରେ ?
Answer:
ସ୍ବଳ୍ପ କାଳରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନ ପରିବର୍ତ୍ତୀ ପରିବ୍ୟୟର ପରିମାଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାହାର ଉତ୍ପାଦନକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରେ ।

21. ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ତରଠାରୁ ତଳକୁ ଖସି ଆସିଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନରେ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ତରଠାରୁ ତଳକୁ ଖସି ଆସିଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ କମିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରେ ।

22. ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେବାବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ହେବ ?
Answer:
ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେବାବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ସର୍ବାଧିକ ହେବ ।

23. ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ରେଖାର କେଉଁ ବିନ୍ଦୁରେ ଉଭୟ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସମାନ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ରେଖାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ବିନ୍ଦୁରେ ଉଭୟ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଓ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସମାନ ହୋଇଥାଏ ।

24. ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନରେ କିଭଳି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ?
Answer:
ହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବିନ୍ଦୁରେ ପହଞ୍ଚିଯାଏ ।

25. ସ୍ଥିର ସାଧନ କ’ଣ ?
Answer:
େଉଁ ସାଧନଗୁଡ଼ିକର ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିହୁଏ ନାହିଁ । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ଉପାଦାନ (ଭୂମି, ମେସିନ୍ ଇଦ୍ୟାଦି) କୁହାଯାଏ ।

26. କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନରେ କିଭଳି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ?
Answer:
କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉତ୍ପନ୍ନ ସ୍ଥିତିରେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ସର୍ବାଧ‌ିକ ବିନ୍ଦୁରେ ପହଞ୍ଚିଯାଏ ।

27. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେବାବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ କ’ଣ ହେବ ?
Answer:
ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ଶୂନ୍ୟ ହେବାବେଳେ ମୋଟ ଉତ୍ପାଦନ ସର୍ବାଧିକ ହେବ ।

28. ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ତରଠାରୁ ତଳକୁ ଖସି ଆସିଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନରେ କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ସୀମାନ୍ତ ଉତ୍ପାଦନ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ ସ୍ତରଠାରୁ ତଳକୁ ଖସି ଆସିଲେ ହାରାହାରି ଉତ୍ପାଦନ କମିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରେ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 15 ବ୍ୟାଙ୍କ Long Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 15 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏକ ଋଣ ପ୍ରଦାନକାରୀ ସଂସ୍ଥା । ଏହା ସ୍ୱଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ କାରବାର କରିଥାଏ । ଏହା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ଉଦ୍‌ବୃତ୍ତ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରି ବାଣିଜ୍ୟିକ ଓ ଔଦ୍ୟୋଗିକ ବ୍ୟବସାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକର ଅସ୍ଥାୟୀ ଆବଶ୍ୟକତାର ବିତ୍ତୀୟନ କରିଥାଏ । ଏହା ଏକ ଲାଭ ଅର୍ଜନକାରୀ ସଂସ୍ଥା ହୋଇଥିବାରୁ ସାଧାରଣ ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାର କରି ତଥା ଅନ୍ୟ କେତେକ ବିବିଧ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଏହା ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରଧାନ କାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି ।

ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଜମା ଗ୍ରହଣ, ଋଣ ପ୍ରଦାନ, ଋଣମୁଦ୍ରା କାରବାର ଓ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ।

(i) ଜମା ଗ୍ରହଣ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଜମା ଗ୍ରହଣ କରିବା । ସେମାନଙ୍କ ଜମାର ନିରାପତ୍ତା ଓ ଜମା ଉପରେ ଦିଆଯାଉଥିବା ସୁଧ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା ରଖୁବାକୁ ପ୍ରରୋଚିତ କରିଥାଏ । ଜମା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର; ଯଥା – ଚାହିଦା ଜମା ବା ଚଳନ୍ତି ଜମା (Demand deposit or Current deposit), (Savings deposit) & all (Fixed or Time deposit) ।

ଚାହିଦା ଜମା ବା ଚଳନ୍ତି ଜମା ହାତରେ ରଖୁଥିବା ମୁଦ୍ରା ସଙ୍ଗେ ସମାନ । ଜମାକାରୀ ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ନୋଟିସ୍ ନ ଦେଇ ଯେକୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଦିନରେ ଏହି ହିସାବରୁ ମୁଦ୍ରା ଉଠାଇପାରିବ । ଏହିଭଳି ଜମାକୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସିଠାରେ ଲାଭଜନକଭାବେ ବିନିଯୋଗ କରାଯାଇ ନ ଥାଏ । କାରଣ ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ମୁଦ୍ରା ଦେଇଦେବାପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ ସବୁବେଳେ ଏହାକୁ ନିଜ ପାଖରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ରଖୁଥାଏ ।

ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ସାଧାରଣତଃ ଏହି ଜମା ଉପରେ ଅତି ସାମାନ୍ୟ ସୁଧ ଦେଇଥାଏ ବା ଆଦୌ କୌଣସି ସୁଧ ଦେଇ ନଥାଏ । ଯଦି ଏହି ଜମା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସର୍ବନିମ୍ନ ପରିମାଣରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ ବ୍ୟାଙ୍କ ନିଜର କମିଶନ ଆକାରରେ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କଠାରୁ ସାମାନ୍ୟ କିଛି ଆଦାୟ କରିଥାଏ । ଚେଦ୍ଵାରା ଏହି ହିସାବରେ ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ମିଆଦି ଜମା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟକାଳ ପାଇଁ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟସୀମା ଅବ୍ୟବହିତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଏହାକୁ ଉଠାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହି ଜମାକୁ କେତେକ ଲାଭଜନକ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ବିନିଯୋଗ କରି କିଛି ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହିସାବ ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧହାର ଅପେକ୍ଷା ଏହି ହିସାବ ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧହାର ଅଧିକ । ସମୟକାଳ ଯେତିକି ଦୀର୍ଘତର ହୋଇଥାଏ ସୁଧହାର ସେତିକି ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ ।

ସଞ୍ଚୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଜମାରୁ ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ଟଙ୍କା ଉଠାଇ ଅଣାଯାଇ ପାରିବ; କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ସପ୍ତାହରେ ସୀମିତ ଦିନରେ; କୁହାଯାଉ ସପ୍ତାହକୁ ଦିନେ ବା ଦୁଇଦିନ ଏହି ଉଠାଣ କରାଯାଇପାରିବ । କେତେକ ବ୍ୟାଙ୍କ ସପ୍ତାହକୁ ଦିନେ ଓ ଆଉ କେତେକ ବ୍ୟାଙ୍କ ସପ୍ତାହକୁ ଦୁଇଦିନ ଉଠାଣ ପାଇଁ ଅନୁମତି ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ପୁଣି ଯଦି ବଡ଼ ପରିମାଣର ଉଠାଣ ଥାଏ ତାହାହେଲେ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ପୂର୍ବରୁ ନୋଟିସ୍ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇପାରେ । ଏହି ହିସାବ ଉପରେ ଏକ ପରିମିତ ସୁଧହାର ଦିଆଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା କ୍ଷୁଦ୍ର ସଞ୍ଚୟକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।

(ii) ଋଣ ପ୍ରଦାନ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରଧାନ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା, ସର୍ବସାଧାରଣରୁ ଜମା ଆକାରରେ ପାଉଥିବା ଅର୍ଥରୁ ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରିମ ଋଣ ଦେବା । ବ୍ୟାଙ୍କ ନିଜର ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ଜାଣେ ଯେ, ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ମିଳିଥିବା ମୋଟ ଜମାର କେବଳ ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶ ନିଜ ପାଖରେ ସଞ୍ଚିତ ଆକାରରେ ରଖୁଲେ ନଗଦୀ ପାଇଁ ହେଉଥିବା ସମସ୍ତ ଚାହିଦା ସେ ପୂରଣ କରିପାରିବ ।

ତେଣୁ ସେ ଜମାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶତାଂଶକୁ ନିଜର ନଗଦ ସଞ୍ଚ ଆକାରରେ ରଖୁଥାଏ ଏବଂ ବାକିତକ ଲାଭ ଉପାର୍ଜନ ପାଇଁ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିରେ ହେଉ ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଲାଭଜନକ ସଂସ୍ଥାରେ ହେଉ ବିନିଯୋଗ କରିଥାଏ । ଏହା ବ୍ୟବସାୟୀ ଓ ବେପାରୀମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଅଗ୍ରୀମ ଋଣ ଦେଇପାରେ । ଋଣଦାନ ବ୍ୟାଙ୍କ ଆୟର ଅନ୍ୟତମ ମୂଳ ଉତ୍ସ । ବ୍ୟାଙ୍କ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପାୟରେ ଋଣ ଦେଇଥାଏ ।

(a) ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା – ଏହା ଏକ ସରଳ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅଗ୍ରୀମ ବ୍ୟବସ୍ଥା (clean advance system) କୁହାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ କେତେକ ସାପାର୍ଶିକ ପ୍ରତିଭୂତି (collateral securities) ଦେଇଥାଏ । ଋଣ ଗ୍ରହଣକାରୀ ଅନୁମୋଦିତ ଋଣମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କରୁ ଉଠାଇ ଆଣି ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲଗାଇ ପାରନ୍ତି କିମ୍ବା ଏହି ଋଣକୁ ଋଣଗ୍ରହୀତାର ହିସାବରେ ଜମା ଦିଆଯାଇଥାଏ ଏବଂ ସେ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକ ସମୟରେ ଚେକ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ତା’ର ହିସାବରୁ ମୁଦ୍ରା ଉଠାଇଥା’ନ୍ତି ।

ଏହି ଧରଣର ଋଣ ଦିଆଗଲାବେଳେ ଋଣଗ୍ରହୀତାର ପରିଶୋଧ କ୍ଷମତା ଓ ସାଧୁତା ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି, ଅଙ୍ଗୀକାର ବା ପ୍ରତିଭୂତିକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ ।

(b) ଓଭର ଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା – ଓଭର ଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ବିଶେଷ ସୁବିଧା । ଏହି ସୁବିଧା ବ୍ୟାଙ୍କ ତା’ର ଜମାକାରୀମାନଙ୍କୁ ଦେଇଥାଏ । ଏହି ସୁବିଧା ଦିଆଗଲେ ଜମାକାରୀମାନେ ବ୍ୟାଙ୍କ ପାଖରେ ରଖିଥିବା ସେମାନଙ୍କ ଜମା ପରିମାଣ ଅପେକ୍ଷା ସେମାନଙ୍କ ହିସାବରୁ ଅଧିକ ମୁଦ୍ରା ଉଠାଣର ସୁବିଧା ପାଇଥା’ନ୍ତି । ଏହାର ଅର୍ଥ ବ୍ୟାଙ୍କ ପାଖେ ଥିବା ସେମାନଙ୍କ ଜମା ପରିମାଣ ବାହାରେ ଓଭର ଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚେକ୍ କାଟିବାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହାର କେତେକ ଗ୍ରାହକଙ୍କୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥାଏ ।

ଅନୁମତିପ୍ରାପ୍ତ ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ ପରିମାଣ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଋଣ ବୋଲି ଧରିନିଆଯାଇଥାଏ ଏବଂ ସେମାନେ ଏହା ଉପରେ ସୁଧ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

(c) ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଋଣ – ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ବଚନପତ୍ର ଉପରେ ସେମାନଙ୍କୁ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ଋଣ (Cash Credit) ଦେଇଥାଏ । ଏହି ବଚନପତ୍ରରେ ଅନ୍ତତଃ ଦୁଇଜଣ ଜାମିନ୍ଦାର ଗ୍ୟାରେଣ୍ଟି ଦେଇଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଅନେକ ସମୟରେ ପ୍ରତିଭୂତି ବା ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଅଙ୍ଗୀକାରରୂପେ ବନ୍ଧକ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କରାଯାଇ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଗୋଟିଏ ହିସାବ ଖୋଲାଯାଏ ଏବଂ ଅନୁମତିପ୍ରାପ୍ତ ଋଣ ସୀମାକୁ ଅତିକ୍ରମ ନ କରି ବେଳକୁ ବେଳ ତା’ର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ ସେଥୁରୁ ମୁଦ୍ରା ଉଠାଣ କରିବାକୁ ତାକୁ କୁହାଯାଏ ।

ବ୍ୟାଙ୍କ ଯେତେବେଳେ ଚାହିଁବ ଏହି ସୁବିଧାକୁ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରି ନେଇଯାଇପାରିବ ବା ଋଣ ସୀମାକୁ ହ୍ରାସ କରିଦେଇପାରିବ । ଋଣଗ୍ରହୀତା ପ୍ରକୃତରେ ଉଠାଇ ସାରିଥିବା ପରିମାଣର ମୁଦ୍ରା ଉପରେ ସୁଧ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

(d) ବିନିମୟ ପତ୍ର ଅପହାର କରିବା ବ୍ୟବସ୍ଥା – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଦେଶ ଭିତରେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଚଳନର ବିତ୍ତୀୟନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥା’ନ୍ତି । ବିନିମୟ ପତ୍ର ଅପହାର କରିବା ବ୍ୟବସ୍ଥା (Discounting bills of exchange) ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା କରାଯାଇଥାଏ ।

ଆଧୁନିକ ବ୍ୟବସାୟ ଅନେକାଂଶରେ ଋଣ କାରବାର ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ବିନିମୟ ପତ୍ର ଏକ ବ୍ୟବସାୟ ଋଣର ସ୍ବୀକୃତିପତ୍ର ହୋଇଥାଏ । ବିଲ୍‌ଧାରକଙ୍କୁ ବିଲ୍‌ ପରିଣତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସେ ଯଦି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ମୁଦ୍ରା ଆବଶ୍ୟକ କରୁଥା’ନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ସେ ଗୋଟିଏ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ଏହି ବିଲ୍‌କୁ ଭଙ୍ଗାଇବାପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅପହାର ସୂତ୍ରରେ ଏହି ବିଲ୍‌କୁ କିଣିନେଇଥା’ନ୍ତି ।

ବିନିମୟ ପତ୍ର ଅପହାର ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ବ୍ୟାଙ୍କ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଓ ବୈଦେଶିକ ବ୍ୟାପାରର ବିତ୍ତୀୟନ କରିଥାଏ । ପୁଣି ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ଦେବାର ଅନ୍ୟ ଏକ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ପ୍ରକୃତରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ନାମରେ ବିଲ୍‌ କଟାଯାଇଥାଏ ବ୍ୟାଙ୍କ ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ଋଣ ଦେଇଥାଏ ଏବଂ ମିଆଦ ପୂରିଗଲେ ତାଙ୍କଠାରୁ ସୁଧ ସହ ଏହାକୁ ଅସୁଲ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଅପହାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ଋଣଦାନ ପଦ୍ଧତି । ଏହା ଉଭୟ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବାଣିଜ୍ୟର ବିତ୍ତୀୟନ କରିଥାଏ ।

(iii) ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶରେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଓ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଜନ୍ମ ବିନା ଇଂଲଣ୍ଡରେ ଶିଳ୍ପବିପ୍ଳବ ସଫଳ ହୋଇପାରି ନଥା’ନ୍ତା । ବଳିଷ୍ଠ ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାରର ବିକାଶବିନା ବିକାଶଶୀଳ ଦେଶମାନେ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ଉଦ୍ୟମକୁ ତ୍ବରାନ୍ବିତ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ବିକାଶ ଦାୟିତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି ।

କେତେକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅଗ୍ରଣୀ ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ବିଭିନ୍ନ ଜିଲ୍ଲାକୁ ପୋଷ୍ୟ ଜିଲ୍ଲାରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଇଛନ୍ତି ଏବଂ ସେହି ଜିଲ୍ଲାଗୁଡ଼ିକର ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳର ସର୍ବବିଧ ବିକାଶ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପମାନ ନେଉଛନ୍ତି । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଏବେ ଅଧ୍ଵକଭାବେ ବିକାଶମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ।

(iv) ଏଜେଣ୍ଟରୂପେ ସେବାଦାନ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ଏଜେଣ୍ଟରୂପେ ସେମାନଙ୍କ ତରଫରୁ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ତରଫରୁ ପ୍ରତିଭୂତି କ୍ରୟ -ବିକ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି, ଲାଭାଂଶ ଓ ସୁଧ ଅସୁଲ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ନ୍ୟାସଧାରୀ (trustee), ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ (executor) ଓ ଅନୁମୋଦିତ ପ୍ରତିନିଧ (attorney) ଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଚେକ୍, ବିଲ୍, ଦେୟ ଓ ବୀମା କିସ୍ତି ଆଦି ଆଦାୟ କରିବାରେ ଓ ଦେବାରେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ଏଜେଣ୍ଟରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଜିନିଷ ଓ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଦଲିଲକୁ ନିରାପଦରେ ରଖୁବାର ସୁବିଧା ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

(v) ମୁଦ୍ରା ଅନ୍ତରଣ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ବ୍ୟାଙ୍କ ଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ଥାନକୁ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରେରଣ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସ୍ଥାନକୁ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରେରଣ କରିବାର ଏହା ସବୁଠାରୁ ଶସ୍ତା ବ୍ୟବସ୍ଥା ।

(vi) ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି – ଅଧୁନାତନ ବିଶ୍ବରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା ବ୍ୟାଙ୍କ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରିବା । ଉନ୍ନତ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଦ୍ରା ହିଁ ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣର ବଡ଼ ଅଂଶ ହୋଇଥ୍‌ବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ଗୋଟିଏ ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କଲାବେଳେ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଗୋଟିଏ ଜମା ହିସାବ ଖୋଲିଦେଇଥାଏ ଏବଂ ଏହି ହିସାବ ଉପରେ ଚେକ୍ କାଟି ମୁଦ୍ରା ଉଠାଣ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥାଏ ।

ଋଣଗ୍ରହୀତା ଚେକ୍ ଦେଇଚାଲେ । ଏହି ଚେକ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ଭଙ୍ଗାଣ ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ଅନେକ ହାତଦେଇ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି । ଚେକ୍‌ଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଚଳନ ବିସ୍ତୃତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେଗୁଡ଼ିକ ବିନିମୟ ମାଧ୍ୟମ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାହିଁ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଦ୍ରା ।

2. ଗୋଟିଏ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେଣା -ପାଉଣା ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଉଭୟ ପାଖରେ ଥିବା ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଅ ।
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ୍ଦ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟପାଇଁ ଏହାର ଦେଣା – ପାଉଣାର ଏକ ବିବରଣୀ ମାତ୍ର । ଏହା ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ବିତ୍ତୀୟ ଅବସ୍ଥାର ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟାଙ୍କ କିପରି ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରିଛି ଓ କେଉଁ ଉପାୟରେ ଏହାର ବିନିଯୋଗ କରିଛି ତାହା ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ଋଣଗ୍ରହୀତା ହିସାବରେ ବ୍ୟାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ୍ଦର ଦେୟତା ପାଖେ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ପାଉଣା ପାଖ ବା ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାଖ ହେଲା ଋଣଦେବା ପାଖ ଏବଂ ପରିସମ୍ପରି ବା ପାଉଣା ବ୍ୟାଙ୍କର ସମ୍ପଦର ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ।

ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷ ଶେଷରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଏକ ଦର୍ପଣ ସଦୃଶ । ଏଥିରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ସାଧାରଣ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଅବସ୍ଥା ଓ ବ୍ୟବସାୟ କାରବାର ପ୍ରତିଫଳନ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ବାର୍ଷିକ ଆର୍ଥକ ବିବରଣୀରୁ ବ୍ୟାଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତି ବା ଋଣ ପରିଶୋଧ କ୍ଷମତା ଏବଂ ନଗଦୀ ଅବସ୍ଥା ନିରୂପଣ କରାଯାଇପାରିବ । ବ୍ୟାଙ୍କର ସମଗ୍ର ବ୍ୟବସାୟ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ଆସ୍ଥା ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ।

ଯଦି ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ୍ଦ ବ୍ୟାଙ୍କର ସୁଦୃଢ଼ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତିର ପ୍ରତିଫଳନ କରେ, ବ୍ୟାଙ୍କ ଉପରେ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ଆସ୍ଥା ବୃଦ୍ଧିପାଏ; କିନ୍ତୁ ଏହାର ଯଦି କୌଣସି ସନ୍ତୋଷଜନକ ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତିର ସୂଚନା ନ ଦିଏ, ତେବେ ସର୍ବସାଧାରଣ ବ୍ୟାଙ୍କ ଉପରୁ କ୍ରମେ ଆସ୍ଥା ହରାଇବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି । ଶେଷରେ ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସାୟ ଭୁଶୁଡ଼ି ପଡ଼େ । ସମଗ୍ର ସମାଜ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍କରେ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ନିମ୍ନରେ ଗୋଟିଏ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦର ଏକ ନମୁନା ଆଲୋଚନା କରାଗଲା –

ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦ୍ଦ

ଦେୟତା	ପାଉଣା ବା ପରିସମ୍ପତ୍ତି
1. ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି	1. ହାତରେ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା
2. ସଞ୍ଚ୍ତ ନିଧି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସଞ୍ଚ୍ତି	2. ଚାହିଦା ମାତ୍ରେ ଓ ଅଳ୍ପ ସମୟ ନୋଟିସ୍‌ରେ ମିଳୁଥିବା ମୁଦ୍ରା
3. ଜମା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ହିସାବ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କିଙ୍ଗ୍ କମ୍ପାନୀ ଏଜେଣ୍ଟ ଆଦିଙ୍କଠାରୁ ଋଣ	3. ଅପହ୍ରାସିତ ବିଲ୍
4. ଦେୟଯୋଗ୍ୟ ବିଲ୍	4. ଆଦାୟ ହେଉଥିବା ଚେକ୍
5. ସ୍ବୀକୃତି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ	5. ବିନିଯୋଗ
6. ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେୟତା	6. ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରିମ
	7. ସ୍ଵୀକୃତି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ
	8. ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପାଉଣା

ଦେଣା ବା ଦେୟତା (Liabilities) :
ସର୍ବସାଧାରଣ ସେମାନଙ୍କ ଅଂଶ ଉପରେ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ବ୍ୟାକୁ ଦେଇଥିବା ପରିମାଣ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି (Paid – up capital) କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେଣା ଅଟେ ।

ବ୍ୟାଙ୍କର ବଣ୍ଟାଯାଇ ନ ଥିବା ଲାଭରୁ ଆରକ୍ଷିତ ନିଧୁ (Reserve fund) ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଥାଏ । ଭବିଷ୍ୟତ ଦୁର୍ଘଟଣା ଏବଂ ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ବ କ୍ଷୟକ୍ଷତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାପାଇଁ ବର୍ଷ ପରେ ବର୍ଷ ଲାଭର ଏକ ଅଂଶକୁ ସଞ୍ଚୟ କରି ରଖାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ତା’ର ଲାଭର ଶତକଡ଼ା 20 ଭାଗ ଆରକ୍ଷିତ ନିସ୍‌ରେ ରଖିବାପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତୀୟ ଆଇନରେ ଅଛି । ଆରକ୍ଷିତ ନିଧୁର ସୃଷ୍ଟି ବ୍ୟାଙ୍କ ପ୍ରତି ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ଆସ୍ଥା ଜନ୍ମାଇଥାଏ ।

ବ୍ୟାଙ୍କର ବଣ୍ଟା ହୋଇ ନଥିବା ଲାଭରୁ ଆରକ୍ଷିତ ନିଧୁର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବାରୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ପ୍ରତି ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ଆସ୍ଥା ଜନ୍ମାଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କର ବଣ୍ଟା ହୋଇ ନଥୁବା ଲାଭରୁ ଆରକ୍ଷିତ ନିସ୍‌ର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥବାରୁ ଏଥୁରେ ସଞ୍ଚିତ ହୋଇ ରହିଥିବା ଅର୍ଥ ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କର ଏବଂ ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କର ଅଂଶୀଦାରଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ଦେଣା । ଯେକୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ପାଇଁ ଆରକ୍ଷିତ ନିଜ୍ ଭଳି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନିଧୁ ରଖାଯାଇପାରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେଣାରୁ ସୂଚନା ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

ଜମା ଅର୍ଥ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଦେଣା । ଜମା ସାଧାରଣତଃ 3 ପ୍ରକାରର – ଚାହିଦା ଜମା, ସଞ୍ଚୟ ଜମା ଓ ମିଆଦି ଜମା । ଚାହିଦା ଜମା ମୁଦ୍ରା ଅଟେ ଏବଂ ମିଆଦି ଜମା ପ୍ରାୟତଃ ମୁଦ୍ରା, କାରଣ ଏହା ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ମିଳେ ନହିଁ ଏବଂ ଏହାକୁ ଚେଦ୍ଵାରା ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯାଇ ପାରିନଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଜମାରେ ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସୁଧହାର ମିଳିଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ ଚାହିଦା ଜମା ଉପରେ କୌଣସି ସୁଧ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ଜମା ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧହାର ଜମାର ସମୟକାଳର ଦୀର୍ଘତା ଅନୁସାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

ସ୍ବୀକୃତି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ (Acceptances and Endorsements) : ସ୍ବୀକୃତି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ଦେଣା । ନିଜ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ବିନିମୟ ପତ୍ର ସ୍ଵୀକାର କରି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ କରି ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହି ଦେୟତା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ବ୍ୟାଙ୍କ ଆକସ୍ମିକ ଦେୟତା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଏହା କରିବାଦ୍ଵାରା ତା’ର ଗ୍ରାହକମାନେ ତା’ର ନାଆଁକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ବିଲ୍ଵ ଭଙ୍ଗାଇବା ଦିନ ଆସିଗଲେ ସେମାନେ ବିଲ୍ ଭଙ୍ଗାଇଥା’ନ୍ତି ।

ତେଣୁ ଏହି ବିଷୟଟି ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦରେ ଉଭୟ ଦେଣା ଓ ପାଉଣା ପାଖରେ ଦେଖାଯାଇଥାଏ । ଯଦି ବିଲ୍‌ର ସମୟ ପୂରିଯାଇଥିବା ଦିନ ଗ୍ରାହକ ବିଲ୍ ପରିମାଣ ଅର୍ଥ ଦେବାକୁ ଅକ୍ଷମ ହୁଏ, ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହି ଦେୟତା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଏ ବିଷୟଟି ଦେୟତା ପାଖରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ସ୍ବୀକୃତିରେ କ୍ଷତିଭୟ ଥିବାରୁ ସ୍ବୀକୃତି ଦାନକାରୀ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏକ କମିଶନ୍ ଅସୁଲ କରିଥାଏ । ଏହାକୁ ପାଉଣା ବା ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାଖରେ ଦେଖାଇବାର କାରଣ ହେଲା – ଏହି ଦାୟିତ୍ବ ଭରଣାପାଇଁ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଇଦେବା ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ଦାୟିତ୍ଵ ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦେୟତା ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟକୁ ଦେବାକୁ ଥିବା ବିଲ୍ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କରୁ ଆଣିଥିବା ଋଣ ଏବଂ ଆକସ୍ମିକ ଦେୟତା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ପାଉଣା ବା ପରିସମ୍ପରି (Assets) :
ବ୍ୟାଙ୍କର ଅର୍ଥକୁ କେଉଁ ଉପାୟରେ ଉପଯୋଗ କରାଯାଇଛି, ପାଉଣା ପାଖରୁ ତାହା ଜଣାପଡ଼େ । ପାଉଣା ପାଖରେ ଥିବା ବିଷୟଗୁଡ଼ିକର ଆଲୋଚନା ନିମ୍ନରେ କରାଗଲା –

(i) ହାତରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା – ଜମାକାରୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କରାଯାଉଥିବା ଉଠାଣ ନିମନ୍ତେ ଏକ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀୟ ସଞ୍ଚ୍ତି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାପାଇଁ ହାତରେ ମୁଦ୍ରା ରଖାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ଚାହିଦାମାତ୍ରକେ ସେମାନଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ନିଜ ପାଖରେ କିଛି ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଜୁତ ରଖୁଥାଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ପାଖରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ଅର୍ଥ ରଖାଯାଇପାରେ । ହାତରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା କିଛି ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିନଥାଏ ।

ତେଣୁ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ଚାହିଦା ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଯାହା ଆବଶ୍ୟକ ବ୍ୟାଙ୍କ ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ଅର୍ଥ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ନିଜ ପାଖରେ ରଖୁନଥାଏ । ହାତରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରାକୁ ହସ୍ତସ୍ଥ ମୁଦ୍ରା (till money) କହନ୍ତି ।

(ii) ଚାହିଦା ଓ ଅଳ୍ପ ସମୟ ନୋଟିସ୍‌ରେ ମିଳୁଥିବା ମୁଦ୍ରା – ଅତି ଅଳ୍ପ ସମୟ ନୋଟିସ୍‌ରେ ପରିଶୋଧଯୋଗ୍ୟ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣକୁ ଏହା ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ଋଣଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଅତି ଅଳ୍ପ ସୁଧ ହାର ମିଳିଥାଏ । କାରଣ ଅତି କମ୍ ସମୟ ନୋଟିସ୍‌ରେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଫେରାଇ ଅଣାଯାଇପାରିବ । ଏହି ପାଉଣାକୁ ଅତି ସହଜରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାରେ ପରିଣତ କରାଯାଇପାରିବ ।

ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟାଙ୍କର ସଞ୍ଚି ଅପ୍ରତ୍ୟାଶିତ ଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଇଯାଇଥାଏ ଏହା ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ଏହି ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣରୁ କିଛି ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରି ଆଣିଥାଏ କିମ୍ବା ସେଗୁଡ଼ିକର ନବୀକରଣ କରିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥାଏ ଯାହାକି ସାଧାରଣ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନବୀକରଣ କରାଯାଇ ପାରିଥା’ନ୍ତା । ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା ।

(iii) ଅପହ୍ରାସିତ ବିଲ୍‌ – ଏହାର ପ୍ରକୃତି ପୂର୍ବରୁ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇଛି । ବିଲ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵୟଂ ସମାପନୀୟ (Self liquidating) ହୋଇଥିବାରୁ ଏଥୁରୁ ବିନିଯୋଗ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି, ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟକାଳ ପୂରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ପୁନଃ ଅପହ୍ରାସିତ କରାଯାଇପାରିବ ଏବଂ ଋଣଦେବା ଅପେକ୍ଷା ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧ‌ିକ ନିରାପଦ ବୋଲି ମନେକରାଯାଇଥାଏ ।

(iv) ଆଦାୟ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା ଚେକ୍ – ଏହା ଆଦାୟ କରାଯାଉଥିବା ଚେକ୍‌ଗୁଡ଼ିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ଅତି ନଗଦ, କାରଣ ଚେକ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ଆଦାୟ କରାଯିବା ମାତ୍ରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଜୁର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

(v) ବିନିଯୋଗ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି ଏବଂ ଘରୋଇ କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କର ଅଂଶ ଓ ଡିବେଞ୍ଚରେ ଅର୍ଥ ବିନିଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ବିନିଯୋଗଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ନଗଦୀ ହୋଇଥିବାରୁ ସାଧାରଣତଃ ବିଲ୍ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସୁଧହାର ବହନ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେଥୁରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ଆୟ ମିଳିଥାଏ ଏବଂ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏଥୁରୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନଭାବେ ଲାଭ ପାଇଚାଲିଥାଏ ।

(vi) ଅଗ୍ରୀମ ଋଣ – ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହାର ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ୟୋଗକୁ ଋଣ ଦେଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସାୟର ଏହି ଋଣ ହିଁ ପ୍ରଧାନ ଅଂଶ ହୋଇଥାଏ ।

(vii) ସ୍ୱୀକୃତି ଓ ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନ – ଏହି ବିଷୟଟି ସନ୍ତୁଳନ ଫର୍ଦର ଉଭୟ ପାଖରେ ରହିଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ଵାରା ସ୍ବୀକୃତ ବିଲ୍ ଦଲିଲ୍ ଏହାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ବିଲ୍‌ଗୁଡ଼ିକର ସମୟ ପୂରିଗଲେ ବିଲ୍ ପରିମାଣ ଅର୍ଥ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହାର ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କଠାରୁ ଆଦାୟ କରିବ । ତେଣୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ଏହାର ପାଉଣା ।

ବ୍ୟାଙ୍କର କୋଠାବାଡ଼ି, ଆସବାବପତ୍ର ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମ୍ପତ୍ତି ଆଦି ମଧ୍ୟ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କର ସ୍ଥାବର – ଅସ୍ଥାବର ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତିର ମୋଟ ମୂଲ୍ୟକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଏଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସ୍ଥାୟୀ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ।

3. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶର ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଶୀର୍ଷସ୍ଥାନରେ ରହିଥାଏ । ଏହା ସରକାରଙ୍କର ମୁଦ୍ରା ନୀତିକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥାଏ ଏବଂ ଦେଶର ସାଧାରଣ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ରକ୍ଷା କରିଥାଏ । ଭାରତର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ, ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡିଆ ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହା 1935 ମସିହାରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥିଲା ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ :
ସଙ୍ଗଠନ, ଢାଞ୍ଚା, ନୀତି ଓ ପ୍ରବିଧ୍ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଦେଶ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର କେତେଗୁଡ଼ିଏ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାନ ରହିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

(i) ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନକାରୀ ବ୍ୟାଙ୍କ (Bank of Issue) – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କରିବାର ଏକାଧ୍ୟାକାର ରହିଛି । ଏହି ନୋଟଗୁଡ଼ିକ ଦେଶରେ ଆଇନାନୁମୋଦିତ ମୁଦ୍ରାରୂପେ ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ତାହାହିଁ ବ୍ୟାଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚ୍ତି । ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ ଏକାଧିକାର ଦିଆଯିବା ମୂଳରେ କେତେକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାରଣ ରହିଛି । ପ୍ରଥମତଃ, ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନର କେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନରେ ସମରୂପତା ଆଣିଥାଏ ।

ଅତୀତର ଅନେକ ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା କରାଯାଇଥିବା ଅତିରିକ୍ତ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ ସରକାରୀ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ଅନାସ୍ଥା ଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା । ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇ ଯଦିଓ ସମରୂପତା ରକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିଥା’ନ୍ତା ତଥାପି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ଏହି କାରଣରୁ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଏକାତ୍‌କାର ଦିଆଯାଇଛି । ଦ୍ୱିତୀୟତଃ, ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ ଏକାଧିକାର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଉଥିବା ଋଣର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ଫଳପ୍ରଦ କ୍ଷମତା ଦେଇଥାଏ ।

ତୃତୀୟତଃ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଉଥିବା ନୋଟ୍ ପଛରେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସମର୍ଥନ ରହିଥିବାରୁ ନୋଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଇଥା’ନ୍ତି । ଚତୁର୍ଥତଃ, ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ ଏକାଧିକାର ଯୋଗୁଁ ଅନେକ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନଜନିତ ଗୁରୁତର ଦରଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ଭୟକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦୂର କରିଥାଏ ।

(ii) ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ (Banker to Government) – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ, ଏଜେଣ୍ଟ ଓ ପରାମର୍ଶଦାତାରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ ହିସାବରେ ଏହା ଉଭୟ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାରମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାରର ହିସାବ ରଖୁଥାଏ ଏବଂ ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଅର୍ଥ ଗ୍ରହଣ ଓ ଅର୍ଥଦାନ କରିଥାଏ । ଅସ୍ଥାୟୀ ଅସୁବିଧା ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଏହା ସରକାରଙ୍କୁ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରିମ ଋଣ ଦେଇ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

ଏହି ଋଣକୁ କାମଚଳା ଋଣ (Ways and means advances) କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ସବୁ ସରକାରୀ ଋଣ ଉଠାଣ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ବ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟ ସରକାରୀ ଋଣର ପରିଚାଳନା କରିଥାଏ ଏବଂ ସରକାରଙ୍କୁ ମୁଦ୍ରା ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବ୍ୟାପାର ଉପରେ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥାଏ ।

(iii) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ (Custodian of the Cash Reserves of Commercial Banks) – ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ସେମାନଙ୍କ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିତିର ଏକ ଅଂଶ ଦେଶର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ପାଖେ ଜମା ଆକାରରେ ରଖୁ’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ (Banker’s Bank) ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ ହିସାବରେ ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିର କେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ଦେଶର ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଦୃଢ଼ତାର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଉତ୍ସ । ପ୍ରଥମତଃ, ଏହା ଆନ୍ତଃବ୍ୟାଙ୍କ ହିସାବ ନିକାଶ କରିବାରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ସମର୍ଥ କରାଇଥାଏ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତଭାବେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚି ରଖୁ ଅପେକ୍ଷା କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚି ଦେଶର ଏକ ବୃହତ୍ତର ଓ ଅଧ୍ଵକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଋଣ ଢାଞ୍ଚା ଭିତ୍ତିରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଋଣ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ପାଇଁ ରହିଥିବା ସେମାନଙ୍କ ସାମର୍ଥ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇଥା’ନ୍ତା ।

ତୃତୀୟତଃ, କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସମ୍ପ୍ର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସଙ୍କଟ ଓ ଜରୁରୀ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ସମର୍ଥ କରାଇଥାଏ । ଚତୁର୍ଥତଃ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚତିକୁ ବୃଦ୍ଧି କରି ବା ହ୍ରାସ କରି ସେମାନଙ୍କ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କ୍ଷମତାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିବାରେ ଏହା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ସମର୍ଥ କରାଇଥାଏ ।

(iv) ଋଣଦାନର ଶେଷ ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ (Lender of last resort) – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହିସାବରେ ବିତ୍ତୀୟ ଆବଶ୍ୟକତା ସମୟରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାରର ଗୋଟିଏ ମୌଳିକ ନୀତି ହେଲା ଯେ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାରର କର୍ତ୍ତା ହିସାବରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ କୌଣସି ଉପଯୁକ୍ତ ଋଣଗ୍ରହୀତାକୁ ଋଣ ଦେବାପାଇଁ କେବେ ମନାକରି ନଥାଏ ।

ଏହା ଜରୁରିକାଳୀନ ଋଣର ଅନ୍ତିମ ଉତ୍ସ । ଯଦି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୂତ୍ରରୁ ଋଣ ସୁବିଧା ପାଇବାକୁ ସମର୍ଥ ନ ହୁଅନ୍ତି ତେବେ ଶେଷ ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ ବା ଅନ୍ତମ ଋଣଦାତା ହିସାବରେ ସେମାନେ ଆବଶ୍ୟକ ଋଣ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇଦେବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସେହି ସମୟରେ ଉପଯୁକ୍ତ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି ରଖ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ଋଣ ଯୋଗାଇ ଦେଇଥାଏ ।

ଋଣଦାତା ହିସାବରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଶେଷ ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ କହିବାର ଅର୍ଥ ହେଲା, ଅସୁବିଧା ସମୟରେ ଓ ସଙ୍କଟଜନକ ପରିସ୍ଥିତିରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ପାଇଁ ଥିବା ସମସ୍ତ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ବା ପରୋକ୍ଷଭାବେ ପୂରଣ କରିବାର ଦାୟିତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଟ୍ରେଜେରୀ ବିଲ୍‌ଗୁଡ଼ିକର ପୁନଃ ଅପହାର ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କପାଇଁ ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ପୁନଃ ଅପହାର ବ୍ୟାଙ୍କ (Bank of rediscount) ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

(v) ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରକ (Controller of Credit) – ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହେଲା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ଅତି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଚଳନ୍ତି ମୁଦ୍ରା ଓ ରଣର ପରିମାଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଦେଶରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ରକ୍ଷା କରିଥାଏ । ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କରିବାର ଏକାଧିକାର ଚଳନ୍ତ ମୁଦ୍ରାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ । ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି; ଯଥା – ପରିମାଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Quantitative credit control) ଏବଂ ଗୁଣାତ୍ମକ ବା ନିର୍ବାଚିତ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ (Qualitative or selective credit control) ।

ପରିମାଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ହାତରେ ଥିବା ପ୍ରଧାନ ଅସ୍ତ୍ର ହେଲା – ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧ ହାର ନୀତି (Bank rate policy), ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର (Open market operation) ଏବଂ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିର ପରିବର୍ତ୍ତନ (Variation of cash reserve) ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଋଣର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବହାର ଏହାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ । ଉଦାହରଣ – ସୀମାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ, ଖାଉଟୀ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ଋଣ ପଡ଼ିପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳନ, ନୈତିକ ପ୍ରରୋଚନା ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

ଉଦାହରଣ – ସୀମାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକତା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ, ଖାଉଟୀ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ, ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଏବଂ ଋଣ ପଡ଼ିପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳନ, ନୈତିକ ପ୍ରରୋଚନା ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ । କିନ୍ତୁ ରଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣର ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ସମସ୍ତ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟରେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଫଳପ୍ରଦ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶର ଚଳନ୍ତି ମୁଦ୍ରା ଓ ଋଣ ପରିମାଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାରେ ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧ ହାର ନୀତି, ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର ଏବଂ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ସଞ୍ଚିରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଦି ଅସ୍ତ୍ରକୁ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଯେଉଁ ସର୍ବନିମ୍ନ ସରକାରୀ ହାରରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀୟ ବିନିମୟ ପତ୍ରକୁ ପୁନଃଅପହ୍ରାସ କରିବାକୁ ଏବଂ ଅନୁମୋଦିତ ପ୍ରତିଭୂତି ଉପରେ ଅଗ୍ରିମ ଋଣ ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥାଏ ଏହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧହାର କୁହାଯାଏ । ଏହି ହାରକୁ କମ୍ ବା ବେଶି କରି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣକୁ ଶସ୍ତା ବା ବେଶି ମହଙ୍ଗା କରିଦେଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧହାର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଋଣ ଆଣିବା ଅଧିକ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧହାର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୁଧହାର ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ଏବଂ ଋଣ ଆଣିବା ଅଧିକ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ସୁଧହାର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୁଧହାର ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ଏବଂ ଋଣ ଆଣିବା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଶସ୍ତା ହୁଏ ।

ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର ହେଲା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ଵାରା ଖୋଲା ବଜାରରେ ପ୍ରତିଭୂତିଗୁଡ଼ିକର କ୍ରୟବିକ୍ରୟ କରିବା । ଯଦି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶରେ ଋଣ ପରିମାଣକୁ ହ୍ରାସ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରୁଥାଏ ତେବେ ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ପ୍ରତିଭୂତି ବିକ୍ରୟ କରେ । ଜନସାଧାରଣଙ୍କଦ୍ବାରା ଓ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରତିଭୂତି କ୍ରୟ ସେମାନଙ୍କ ହାତରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ପରିମାଣକୁ ହ୍ରାସ କରିବ । ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚି ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଉଥବା ଋଣ ପରିମାଣ ହ୍ରାସ କରିବାପାଇଁ ସେମାନେ ବାଧ୍ୟ ହେବେ ।

ଯଦି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ, ଏହା ବଜାରରୁ ଅନୁମୋଦିତ ପ୍ରତିଭୂତି କ୍ରୟ କରିଥାଏ । ଏହାର ପରିଣାମରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ହାତରେ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ହାତରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବ । ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଜୁ ବୃଦ୍ଧିପାଇଲେ ସେମାନେ ଅଧ‌ିକ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ଉତ୍ସାହିତ ହେବେ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସମ୍ପ୍ରତି ହାରର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିପାରିବ ଏବଂ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ଥିବା ସେମାନଙ୍କ ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିପାରିବ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଉଚ୍ଚତର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିତି ହାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କଲେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଋଣ ପରିମାଣ ହ୍ରାସ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେବେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସମ୍ପ୍ରତି ହାର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସତର୍କତାମୂଳକ ଋଣ ନୀତି ଅନୁସରଣ କରିବେ ନାହିଁ ଏବଂ ଋଣ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରିବାପାଇଁ ଉତ୍ସାହିତ ହେବେ ।

(vi) ଦେଶର ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିତିର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ (Custodian of Nation’s Foreign Currency Reserves) – ଦେଶର ସ୍ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ବୈଦେଶିକ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚିର ସୁରକ୍ଷା ଓ ପରିଚାଳନା ଦାୟିତ୍ଵ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଉପରେ ନ୍ୟସ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଦରଦାମ୍ର ସ୍ଥିରତା ବଜାୟ ରଖ୍ବା ଏବଂ ପୂର୍ଣ ନିୟୋଜନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବା ଆଦି ଜାତୀୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ହାସଲ କରିବାପାଇଁ ଦେଶର ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣର ପରିଚାଳନା କରିବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ବିଶ୍ବବ୍ୟାଙ୍କକୁ ସଭ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ଥିବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ବିନିମୟ ହାର ସ୍ଥିରତା ରକ୍ଷା କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି । ସଂକ୍ଷେପରେ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶର ଚଳନ୍ତି ମୁଦ୍ରାର ଉଭୟ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଓ ବହିରାଗତ ମୂଲ୍ୟର ରକ୍ଷକ ।

(vii) ବିକାଶର ବାହକ (Agent of Development) – ଭାରତ ଭଳି ସ୍ଵଳ୍ପ ବିକଶିତ ଦେଶରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶଧାରାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ କ୍ରମେ ଅଧ୍ଯକ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ଦେଶଗୁଡ଼ିକରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ବିକାଶର ବାହକ ବା ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ଏକ ପ୍ରଧାନ ଅସ୍ତ୍ରରୂପେ ବିଚାର କରାଯାଉଛି ।

4. “ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ କେବଳ ଋଣ ବ୍ୟବସାୟ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ସର୍ଜନା କରନ୍ତି ।” – ଏହି ଉକ୍ତିର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଚଳନ୍ତି ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରି ଦେଶର ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେହି କାରଣରୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ କେବଳ ଋଣ ବ୍ୟବସାୟୀ ନୁହଁନ୍ତି, ଋଣ ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଋଣମୁଦ୍ରା କିପରି ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଏ ତାହା ଏକ ଉଦାହରଣ ସାହାଯ୍ୟରେ ବୁଝାଇ ଦିଆଯାଇପାରେ ।

ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଅନୁଭୂତି ଓ ଅଭିଜ୍ଞତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଅଭିଜ୍ଞତାରୁ ସେମାନେ ଜାଣନ୍ତି ଯେ, ଜମାକାରୀମାନେ ଏକସମୟରେ ଜମା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବ୍ୟାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ଜମାରୁ କିଛି ସୁଧ ଆକାରରେ ଆୟ ମିଳୁଥିବାରୁ ଏବଂ ଜମା ନିରାପଦ ରହୁଥିବାରୁ ବିଶେଷ ଆବଶ୍ୟକତା ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ସେମାନେ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବାକୁ ଚାହିଁ ନଥା’ନ୍ତି ।

ଏହାଛଡ଼ା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରାଯାଉଥିବା ଜମାର ବହୁଳାଶ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ କରା ନ ଯାଇ ହିସାବ ହସ୍ତାନ୍ତର ଆକାରରେ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟି ଅନୁଭୂତିରୁ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ଜମାର କିୟଦଂଶ ମାତ୍ର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ଉଠାଯାଏ ଏବଂ ଅବଶିତାଂଶ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ରହିଥାଏ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ମୋଟ ଜମାର କିଛି ଅଂଶ ଗଚ୍ଛିତ ରଖ୍ ଅବଶିଷ୍ଟ ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରୀମ ସ୍ବରୂପ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ମନେକରାଯାଉ ଜମାକାରୀମାନେ ଜମାର ମାତ୍ର ଶତକଡ଼ା ଦଶଭାଗ ନଗଦ ଆକାରରେ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରନ୍ତି ।

ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଏହି ପରିମାଣ ମୁଦ୍ରା ଗଚ୍ଛିତ ରଖ୍ ଅବଶିଷ୍ଟକୁ ଋଣ ଆକାରରେ ଦିଅନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ, ମନେକରାଯାଉ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନ 1000 ଟଙ୍କା ‘କ’ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ପ୍ରାଥମିକ ଜମା ଆକାରରେ ରଖାଯାଏ । ‘କ’ ବ୍ୟାଙ୍କ ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ଜମାର ଦଶ ଶତାଂଶ ଅର୍ଥାତ୍ 100 ଟଙ୍କା ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ରଖ୍ ଅବଶିଷ୍ଟ 900 ଟଙ୍କା ଋଣ ଆକାରରେ ଦେଇପାରନ୍ତି ।

ଏହି 900 ଟଙ୍କା ବର୍ତ୍ତମାନ ‘ଖ’ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ରେ ପ୍ରାଥମିକ ଜମା ରଖାଯାଏ । ‘ଖ’ ବ୍ୟାଙ୍କ ବର୍ତ୍ତମାନ 90 ଟଙ୍କା ସଂରକ୍ଷିତ ଅନୁପାତ ଆକାରରେ ରଖ୍ 810 ଟଙ୍କାକୁ ଋଣ ସ୍ୱରୂପ ଦେଇପାରନ୍ତି ଯାହାକି ‘ଗ’ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ପ୍ରାଥମିକ ଜମାସ୍ବରୂପ ଆସେ ।

‘ଗ’ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହାର ଦଶମାଂଶ ଅର୍ଥାତ୍ 81 ଟଙ୍କା ନଗଦ ଆକାରରେ ରଖ୍ 729 ଟଙ୍କା ଋଣ ଆକାରରେ ଦେଇପାରନ୍ତି । ଏହିପରି ଭାବରେ ମୋଟ ଜମା ପ୍ରାଥମିକ ଜମାର ଦଶଗୁଣ ଅର୍ଥାତ୍ 10,000 ଟଙ୍କା ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜମା ସୃଷ୍ଟି ଚାଲିଥାଏ ।

ଏହି ଉଦାହରଣରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟିର ପରିମାଣ ପ୍ରାଥମିକ ଜମା ଓ ସର୍ବନିମ୍ନ ସଂରକ୍ଷିତ ଅନୁପାତ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ପ୍ରାଥମିକ ଜମା ଅଧ୍ବକ ହୋଇ ସଂରକ୍ଷିତ ଅନୁପାତ କମ୍ ହେଲେ ଋଣ ପରିଶୋଧ ଅଧ୍ଯକ ହୁଏ । ଏହାର ବିପରୀତ ଅବସ୍ଥାରେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସ୍ମରଣ ରଖୁବାକୁ ହେବ ଯେ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଙ୍କର ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରିବା କ୍ଷମତା ସୀମିତ । ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସବୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପ୍ରକାର ଋଣ ସୃଷ୍ଟିକୁ ଗୁଣିତକ ସର୍ଜନା କୁହାଯାଏ ।

ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ସୀମାବଦ୍ଧତା – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି ସତ, ମାତ୍ର ସେମାନଙ୍କର ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଶକ୍ତି ଅସୀମ ନୁହେଁ । ସେମାନଙ୍କର ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଶକ୍ତି ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ପରିମାଣ ଓ ସଂରକ୍ଷିତ ଅନୁପାତ ପ୍ରଭୃତି ଉପାଦାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସେ ସବୁର ଆଲୋଚନା ନିମ୍ନୋକ୍ତ ପ୍ରକାରେ କରାଯାଇପାରେ ।

(a) ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଆଇନତଃ ବା ପରମ୍ପରାଗତଭାବେ ମୋଟ ଜମାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଂଶ ସଂରକ୍ଷଣ କରି ରଖୁବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଯେଉଁ ଦେଶରେ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଅଧିକ ସେ ଦେଶରେ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ସୃଜନଶକ୍ତି ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ । ସୁତରାଂ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ସୃଜନଶକ୍ତି ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।

(b) ବିହ୍ୟ ଅନୁପାତ – ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ପରିମାଣ ଦେଶର ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ପରିମାଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଦେଶର ଅଧ‌ିକ ପରିମାଣ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଥିଲାବେଳେ ଅଧିକ ମୁଦ୍ରା ଜମା ଆକାରରେ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ଆସିଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କରେ ନଗଦ ଜମା ବୃଦ୍ଧି ହେବାଫଳରେ ଋଣମୁଦ୍ରା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଓ ଜମା ହ୍ରାସ ହେଲେ ଋଣମୁଦ୍ରା ହ୍ରାସ ହୁଏ । ସୁତରାଂ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଶକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।

(c) ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ପାଇଁ ମାନ୍ୟତା – ସାଧାରଣତଃ ଲୋକମାନେ ନିଜ ନିଜର ସଞ୍ଚୟକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ମାର୍ଫିତରେ ନରଖ୍ ନିଜ ପାଖରେ ରଖୁବାକୁ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ଏହି ପ୍ରବୃତ୍ତି ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପସନ୍ଦ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଲୋକମାନେ ଯଦି ବ୍ୟାଙ୍କ ମାର୍କତରେ ତାଙ୍କ ଜମା ନରଖ୍ ନିଜ ନିଜ ପାଖରେ ରଖିବାକୁ ଚାହାନ୍ତି, ତେବେ ବ୍ୟାଙ୍କର ଜମା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇପାରେ ନାହିଁ କି ଋଣ ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

(d) ପ୍ରତିଭୂତିର ସୁଲଭତା – ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ବା ଅଗ୍ରୀମ ଦେବାପାଇଁ ଋଣକର୍ତ୍ତାଙ୍କଠାରୁ ପ୍ରତିଭୂତି ଚାହିଁଥା’ନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରତିଭୂତି ଦ୍ରବ୍ୟ ଆକାରରେ ହୋଇପାରେ ବା ବ୍ୟକ୍ତିକ ହୋଇପାରେ । ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିଭୂତିର ଅଭାବରୁ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି ସୀମିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ରାଉଦର ଏହି କାରଣରୁ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ, ବ୍ୟାଙ୍କ ଶୂନ୍ୟରୁ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରେନାହିଁ । ଏହା କେବଳ ଅନ୍ୟଧରଣର ପରିସମ୍ପତ୍ତିକୁ ମୁଦ୍ରାରେ ପରିଣତ କରିଥାଏ । ସୁତରାଂ, କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ, ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ସର୍ଜନାଶକ୍ତି ପ୍ରତିଭୂତିର ସୁଲଭତାଦ୍ବାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।

(e) ମୁଦ୍ରାର ସ୍ଖଳନ – ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଙ୍କରୁ ଋଣ ନେଇ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା କରୁଥିବା ଅନୁମାନ କରିବାକୁ ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ସେ ଯେ ରଣକୁ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା ରଖୁବେ ସେ ବିଷୟରେ କୌଣସି ନିଶ୍ଚିତତା ନାହିଁ । ସେ ଯଦି ଋଣକୁ ଜମା ଆକାରରେ ନ ରଖ୍ ନିଜ ନିକଟରେ ରଖନ୍ତି ତେବେ ବ୍ୟାଙ୍କ ଜମା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ କି ଋଣ ମୁଦ୍ରାରେ ଯୋଗାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ନାହିଁ ।

(f) ଋଣ ଗ୍ରହଣ ଓ ଋଣଦାନ ଅଭିପ୍ରାୟ – ଋଣ ସୃଷ୍ଟି, ଋଣଦାତା ଓ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଋଣଦାତା ଋଣ ଦେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲାବେଳେ ଯଦି ଋଣକର୍ତ୍ତା ଋଣ ନେବାପାଇଁ ଆଗ୍ରହୀ ନ ହୁଅନ୍ତି ତେବେ ବ୍ୟାଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ । ସେହି ଯୁକ୍ତି ଋଣଦାତାମାନଙ୍କପାଇଁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ଏଣୁ ଋଣଦାତା ଓ ଋଣକର୍ତ୍ତା ଇଚ୍ଛା ଉପରେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି ନିର୍ଭର କରେ ।

(g) ବ୍ୟବସାୟର ଅବସ୍ଥା – ଦେଶର ବ୍ୟାବସାୟିକ ଅବସ୍ଥା ଓ ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିରତା ଋଣ ମୁଦ୍ରାର ଯୋଗାଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉତ୍‌ଥାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ଓ ପତନାବସ୍ଥାରେ ଋଣ ଯୋଗାଣ ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ । ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ଆଶାବାଦୀ ହୋଇ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରନ୍ତି ଏବଂ ଏଥିପାଇଁ ଅଧିକ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ଆବଶ୍ୟକ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରନ୍ତି ।

ବିପରୀତ ଅବସ୍ଥାରେ ଯେତେବେଳେ ଦରଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଉଥାଏ ଓ ଲାଭ ଆଶା ମଉଳି ଯାଉଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଋଣ ପାଇଁ ଚାହିଦା କମିଯାଏ ଓ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ ।

(h) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନୀତି – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସେମାନଙ୍କର ଋଣ ସର୍ଜନା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ସେତେବେଳେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ସୂଚନା ମିଳେ ଏବଂ ଏପରି ଋଣ ସର୍ଜନା ଦେଶର ସାମୂହିକ ହିତର ପରିପନ୍ଥୀ ବିବେଚିତ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ପନ୍ଥାର ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ସେମାନଙ୍କ ଋଣ ସର୍ଜନା ଶକ୍ତି ହ୍ରାସ କରେ ।

(i) ଋଣ ସୃଷ୍ଟି- ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଗୋଟିଏ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବପର ହୁଏ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ଏକାଧ୍ଵକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏପରିକି ସମଗ୍ର ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଜଡ଼ିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ।

ଏହିସବୁ କାରଣରୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଋଣ ସୃଜନ ଶକ୍ତି ଅସୀମ ନୁହେଁ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

5. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେତେକ କାର୍ଯ୍ୟଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଲାଭ ପ୍ରତ୍ୟାଶା ରଖ୍ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି | ଲାଭ ନ ପାଇଲେ, ସେମାନେ ତିଷ୍ଠି ରହିପାରନ୍ତି ନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏହାର ପ୍ରଧାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା – ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ଏବଂ ଦେଶରେ ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିରତା ରକ୍ଷା କରିବା ।

(ii) ଦେଶରେ ବହୁସଂଖ୍ୟକ ବ୍ୟାଙ୍କ ପରସ୍ପର ସହଯୋଗିତାରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ସେମାନେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ରଖ୍ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ମାତ୍ର ପ୍ରତି ଦେଶରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଏହା ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ବ୍ୟାବସାୟିକ ସମ୍ପର୍କ ରଖେ ନାହିଁ ।

(iii) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ସରକାରଙ୍କ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ନଥାଏ । ସେମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମାଧ୍ୟମରେ ସରକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି; କିନ୍ତୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଜାତୀୟ ସ୍ବାର୍ଥର ସୁରକ୍ଷାକଳ୍ପେ ସରକାରଙ୍କ ସହିତ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରକ୍ଷା କରେ ।

(iv) ଜନସାଧାରଣ ହେଉଛନ୍ତି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ଗ୍ରାହକ । ସେମାନେ ଏହି ବ୍ୟାଙ୍କରେ ପାଣ୍ଠି ଜମା ରଖନ୍ତି । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକତା ବିଚାରରେ ଋଣ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗ୍ରାହକ । ସେମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନିକଟରେ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ବଳର କିଛି ଅଂଶ ସଂରକ୍ଷଣ କରନ୍ତି । ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଆନ୍ତଃବ୍ୟାଙ୍କ ଦେୟତା ପରିଶୋଧ ହୁଏ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସେମାନଙ୍କୁ ଆପଦ ବିପଦରେ ଋଣ ଆକାରରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ମୋଟ ଉପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ସହିତ ଯେଉଁ ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସହିତ ସେହି ସମ୍ପର୍କ ଥାଏ ।

(v) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ମାତ୍ର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଯେଉଁ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କରନ୍ତି, ତାହା ଦେଶରେ ବିଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ରୂପେ ପ୍ରଚଳିତ ହୁଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ରଣମୁଦ୍ରାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରେ ନାହିଁ ।

(vi) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମାନି ଚଳିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟାକଳାପକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।

6. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପରିମାଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଉଥିବା ଋଣ ମୁଦ୍ରାର ଯୋଗାଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ଏଥିପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦୁଇଟି ପନ୍ଥାର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥାଏ; ଯଥା- ପରିମାଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ । ମୁଦ୍ରାର ପରିମାଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନୋଟି ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା-
(i) ସୁଧହାର
(ii) ଖୋଲାବଜାର କାରବାର
(iii) ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଂରକ୍ଷଣ ହାର ।

(i) ବ୍ୟାଙ୍କହାର ବା ସୁଧହାର ନୀତି- ବ୍ୟାଙ୍କହାର କହିଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି ଏବଂ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀୟ ବିନିମୟପତ୍ରର ଅବମୂଲ୍ୟନ ହାରକୁ ବୁଝାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟାଙ୍କହାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ବଜାରରେ ପ୍ରଚଳିତ ସୁଧହାର ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ ହାର ଓ ସୁଧହାର ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ୟାଙ୍କହାର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ସୁଧହାର ଅଧ‌ିକ ହେବା ଯୋଗୁଁ ଋଣ କରିବା ନିରୁତ୍ସାହିତ ହୁଏ ଏବଂ ଏହାଫଳରେ ଋଣ ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ହୁଏ । ସେହିପରି ବ୍ୟାଙ୍କହାର ହ୍ରାସ ହେଲେ ବଜାର ସୁଧହାର ହ୍ରାସ ହୁଏ ଏବଂ ଋଣ କାରବାର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ।

(ii) ଖୋଲାବଜାର କାରବାର- ବ୍ୟାଙ୍କହାର ପରି ଖୋଲାବଜାର କାରବାର ହେଉଛି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପାରମ୍ପରିକ ଅସ୍ତ୍ର । ଖୋଲାବଜାର କାରବାରରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ କରିଥାଏ । ବଜାରରେ ଋଣ କାରବାର ହ୍ରାସ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତିଭୂତି ବିକ୍ରୟ କରିଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ଲୋକମାନଙ୍କଠାରୁ ଓ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କଠାରୁ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର ହୋଇଥାଏ ।

ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଂରକ୍ଷଣ ହ୍ରାସ ହେବା କାରଣରୁ ବ୍ୟାଙ୍କସମୂହ ଋଣ ପରିମାଣ ହ୍ରାସ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେହିପରି ଋଣ ଯୋଗାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଖୋଲାବଜାରରୁ ପ୍ରତିଭୂତି କ୍ରୟ କରି ନେଇଥାଏ । ଏହାଫଳରେ ଜନସାଧାରଣ ଓ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଅଧ‌ିକ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହିପରି ଭାବରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

(iii) ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସଂରକ୍ଷଣ ହାର ପରିବର୍ତ୍ତନ- ପରମ୍ପରାଗତଭାବେ ହେଉ ବା ଆଇନତଃ ହେଉ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କସମୂହ ସେମାନଙ୍କ ଜମାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁପାତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନିର୍ଦେଶରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ଗଚ୍ଛିତ ରଖୁଥା’ନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନଗଦ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ତାହା ପାଳନ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଋଣ ସଂକୋଚନ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ମନେକଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ନଗଦ ସଂରକ୍ଷଣ ହ୍ରାସ ହୁଏ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସାମର୍ଥ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ସେହିପରି ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ହ୍ରାସ କରି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ସୃଷ୍ଟିକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥାଏ ।

7.କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ବର୍ଣ୍ଣନା କର ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କଲାବେଳେ ନିମ୍ନଲିଖତ କୌଶଳ ଅବଲମ୍ବନ କରିଥାଏ ।
(i) ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ- ଏହି ପଦ୍ଧତିରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥାୟୀ ଉପଭୋଗ ଦ୍ରବ୍ୟର ବ୍ୟବହାରକୁ ଋଣ ଜରିଆରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥାଏ । ରେଡ଼ିଓ, ଟେଲିଭିଜନ, ମଟରଗାଡ଼ି ଓ ରେଫ୍ରିଜିରେଟର ପ୍ରଭୃତି କ୍ରୟ ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ଯୋଗାଇଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ଏହିସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଲୋକମାନେ ଦାମ୍ ଏକକାଳୀନ ଦେଇ କ୍ରୟ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ପରିଶୋଧ କରେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ସହଜ କିସ୍ତିରେ ପରିଶୋଧ ପାଇଥାଏ ।

ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅନୁଭବ କରେ ଯେ, ଏହିପ୍ରକାର ଋଣ ଉତ୍ସାହିତ କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ, ସେତେବେଳେ କିସ୍ତି ସଂଖ୍ୟା ଅଧ୍ବକ କରିଥାଏ ଏବଂ ଯେତେବେଳେ ଏହିସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଭୋଗକୁ ନିରୁତ୍ସାହିତ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ କିସ୍ତି ସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ କରିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ୍ରମେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇ ଏହିପ୍ରକାର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଜାରି କରନ୍ତି ।

(ii) ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ନଗଦଂଶ ନିରୂପଣ – ଆବଶ୍ୟକ ଅନୁଯାୟୀ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ନଗତାଂଶକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଋଣ ପରିମାଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ । ଏହାଦ୍ୱାରା ପରିକଳ୍ପିତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ଋଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, 1000 ଟଙ୍କା ପ୍ରତିଭୂତି ବଦଳରେ ଯଦି ଟ,800.00 ଙ୍କା ଋଣ ମିଳେ ତେବେ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ନଗତାଂଶ 200 ଟଙ୍କା ବୁଝିବାକୁ ହୁଏ । ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ନଗତାଂଶ ଅଧ୍ଵ ହେଲେ ଋଣ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ହୁଏ ଏବଂ ତାହା କମ୍ ହେଲେ ଋଣ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

(iii) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ – ଆବଶ୍ୟକ ମନେକଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଗ୍ରହଣ କରେ । ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟାଙ୍କ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ଅମାନ୍ୟ କରେ ବା ଋଣନୀତିର ବିରୁଦ୍ଧାଚରଣ କରେ, ତେବେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସେହି ବ୍ୟାଙ୍କର ବିନିମୟପତ୍ର ପୁନଃ ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ କରିବାକୁ ଅସ୍ଵୀକାର କରିପାରେ ଏବଂ ଋଣ ଆବେଦନ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିପାରେ ।

(iv) ରଣ ପଢ଼ି ପ୍ରଥା- ଋଣ ପଡ଼ି ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳନ କରି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣର ସୁଷମ ବଣ୍ଟନ କରିଥାଏ । ଶିଳ୍ପମାନଙ୍କୁ ଏହାଫଳରେ ଆବଶ୍ୟକତା ଓ ବାଞ୍ଛନୀୟତା ବିଚାରରେ ଋଣ ଯୋଗାଇପାରେ । ଏ ବିଷୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରେ ଏବଂ ତଦନୁଯାୟୀ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଏ ।

(v) ନୈତିକ ଚାପ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ଥିବାରୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଏହାର ରଣନୀତି ଅନୁସରଣ ପାଇଁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ଉପରେ ନୈତିକ ଚାପ ପକାଇଥାଏ । କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଋଣ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ଓ କେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଋଣ ଦେବା ଆବଶ୍ୟକ ନୁହେଁ, ସେ ବିଚାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ କରିଥାଏ ଏବଂ ତଦନୁଯାୟୀ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାପାଇଁ ଉପଦେଶ ଦେଇଥାଏ ।

ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଏହି ନୈତିକ ଚାପର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ୍ରମେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।

ଏହିପରି ଭାବରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣର ଗୁଣାତ୍ମକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 15 ବ୍ୟାଙ୍କ Short Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 15 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ବ୍ୟାଙ୍କ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେଉଁମାନଙ୍କ ପାଖରେ ମୁଦ୍ରା ସଂଚୟ କରିବାପାଇଁ ଅଛି ବା ଯେଉଁମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଆୟରୁ ସଂଚୟ କରୁଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ମୁଦ୍ରା ସଂଗ୍ରହ କରି ଆବଶ୍ୟକ କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିବା ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜମା ଗ୍ରହଣ, ଏହି ଜମାଭିଭିରେ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ଏବଂ ଏହି ଋଣ ପ୍ରଦାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରନ୍ତି, ସେହି ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

2. ପୌନଃପୁନିକ ଜମା କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ଵାରା ଜମା ଗ୍ରହଣର ପୌନଃପୁନିକ ଜମା ଏକ ନୂତନ ମାଧ୍ୟମ । ଏହି ଜମା ହିସାବରେ ଜମାକାରୀ ପ୍ରତି ମାସରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ମୁଦ୍ରା କିଛି ବର୍ଷ ପାଇଁ ତା’ର ପୌନଃପୁନିକ ଜମାଖାତାରେ ପୈଠ କରିଥାନ୍ତି | ସ୍ଥିର ସମୟ ଅବଧୂ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାପରେ ଜମାକାରୀ ତା’ର ମୂଳଜମା ସହିତ ଅର୍ଜିତ ସୁଧ ଫେରି ପାଇଥାଏ । ଏଭଳି ଜମା ଉପରେ ଜମାକାରୀମାନେ ସାଧାରଣତଃ ସୁଧର ହାର ମିଆଦି ଜମା ପରି ଉଚ୍ଚ ହାରରେ ପାଇଥାନ୍ତି ।

3. ସଞ୍ଚୟ ଜମା କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ବଳ୍ପ ସଞ୍ଚୟକାରୀ ଓ ନିମ୍ନ ଆୟକାରୀ ଲୋକମାନଙ୍କ ସୁବିଧା ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସଞ୍ଚୟ ଜମା ସୁବିଧା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ସ୍ଵଳ୍ପ ପରିମାଣରେ ମୁଦ୍ରା ଜମା କରି ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଏଭଳି ଜମାଖାତା ଖୋଲାଯାଇପାରେ । ଏହି ଜମାକୁ ବିନା ନୋଟିସ୍‌ରେ ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ବ୍ୟାଙ୍କୁରୁ ଉଠାଯାଇ ପାରିବ; କିନ୍ତୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ଉଠାଣର ସଂଖ୍ୟା ଏବଂ ଉଠାଣର ପରିମାଣ ଉପରେ କେତେକ କଟକଣା ଲାଗୁ କରିଥାଏ । ସଞ୍ଚୟ ଜମା ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧହାର ସାଧାରଣତଃ ମିଆଦି ଜମାର ସୁଧ ହାରଠାରୁ କମ୍ ଓ ଚଳନ୍ତି ଜମାର ସୁଧହାରଠାରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ ।

4. ଋଣ ପ୍ରଦାନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା ଋଣ ପ୍ରଦାନ । ଆୟ ଓ ଉପାର୍ଜନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଜାତୀୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତିର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଯେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଯେତେ ଅଧିକ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରେ, ସେ ସେତେ ଅଧ‌ିକ ଆୟ ଓ ଲାଭ କରେ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ସିମାନେ ସଂଗୃହୀତ ଜମା ଉପରେ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ଯେଉଁ ସୁଧ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ଋଣ ଉପରେ ତାହାଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ସୁଧ ଧାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଦୁଇ ସୁଧର ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କର ଲାଭ ।

5. ଓଭରଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ଜମାକାରୀ ନିଜର ଚାହିଦା ଜମାଖାତାରେ ଥିବା ପରିମାଣଠାରୁ ଅଧିକ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କରୁ ଉଠାଇବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ଓଭରଡ୍ରାଫ୍‌ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ନିଜ ଜମାଖାତାରେ ଥିବା ପରିମାଣଠାରୁ ଯେତିକି ଅଧିକ ମୁଦ୍ରା ଜମାକାରୀ ଉଠାଇଥାଏ, ସେହି ବଳକା ପରିମାଣ ଉପରେ ହିଁ ତାହାକୁ ସୁଧ ଦେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ସାମୟିକ ଆର୍ଥିକ ନିଅଣ୍ଟ ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ଏହି ଋଣ କରିଥା’ନ୍ତି ।

6. ନଗଦୀ ଋଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ଋଣଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ର ବଦଳରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ନଗଦୀ ଋଣ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଅନ୍ୟନପକ୍ଷେ ଦୁଇଜଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରତିଭୂତ ହୋଇଥାଏ । ଏହିସବୁ ସର୍ଭ ପୂରଣ ହୋଇସାରିଲା ପରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନଗଦୀ ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କରିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରଥମେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ଋଣ ନେଇଥିବା ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ନାମରେ ଏକ ଚଳନ୍ତି ହିସାବ ଖୋଲନ୍ତି ଏବଂ ମଞ୍ଜୁର କରିଥିବା ଋଣକୁ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ନାମରେ ଜମା କରନ୍ତି । ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ଏହିପ୍ରକାର ଋଣକୁ
ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି |

7. ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପୂର୍ବପ୍ରାପଣ କ’ଣ ?
Answer:
ପରିପକ୍ବ ସମୟ ଅବଧୂ ପୂର୍ବରୁ ବିନିମୟ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଭଙ୍ଗାଇ ତାହାର ଅଧିକାରୀମାନଙ୍କୁ ଅର୍ଥ ପ୍ରଦାନ କରିବା ହେଉଛି ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପୂର୍ବପ୍ରାପଣ । ବିନିମୟ ପତ୍ର ହେଉଛି ଏକ ଋଣପତ୍ର । ଏହା ଗଣକର୍ତ୍ତା ଋଣଦାତାଙ୍କୁ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣ ମୁଦ୍ରା ଦେବାର ଏକ ଆଦେଶନାମା ମାତ୍ର । ଯଦି ଏହି ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପରିପକ୍ବତା ପୂର୍ବରୁ ଋଣଦାତାଙ୍କର ଅର୍ଥର ଜରୁରୀ ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ, ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କମିଶନ ରଖ୍ ବିନିମୟ ପତ୍ର ଭଙ୍ଗାଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ସୁବିଧା ପ୍ରଦାନ କରିବାଦ୍ଵାରା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍ ଦେଶରେ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସାୟର ସମୃଦ୍ଧି ଘଟାଇବା ସହିତ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ବିନା ଅର୍ଥରେ ନିଜ ବ୍ୟବସାୟ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିଥାଆନ୍ତି ।

8. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଋଣ କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଓ ବ୍ୟବସାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନକୁ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଋଣ ଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ଏକ ହିସାବ ଖୋଲି ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କରେ ଏବଂ ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ଋଣ ଉପରେ ସୁଧ ହିସାବ କରାଯାଏ । ଏହି ଋଣର ପରିଶୋଧ ଥରକରେ କିମ୍ବା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥିର କରିଥିବା କିସ୍ତି ଅନୁସାରେ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଋଣ ମଞ୍ଜୁର ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ଜାମିନ୍ଦାର ଓ ବନ୍ଧକ ଦେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

9. ଶାଖା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଅଳ୍ପ କେତେକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଥାଏ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଶାଖା ରହିଥାଏ । ଏଭଳି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉତ୍ପରିଂ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ହୋଇଥିଲା । ଭାରତରେ ମଧ୍ୟ ଶାଖା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ଆସୁଛି । ଭାରତୀୟ ଷ୍ଟେଟ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେନ୍ଦୁଝର ଶାଖା, ଭାରତୀୟ ଷ୍ଟେଟ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କଟକ ଶାଖା ଇତ୍ୟାଦି ନାମରେ ଦେଖୁବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

10. ଏକକ ବ୍ୟାକ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ ରହିଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏକ ସୀମିତ ସ୍ଥାନରେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରେ । ତେଣୁ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଅନେକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଥମେ ଆମେରିକାରେ ଉତ୍ପତ୍ତି
ହୋଇଥିଲା ।

11. ଗ୍ରାମ୍ୟବ୍ୟାଙ୍ଗ୍‌ର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ଗ୍ରାମୀଣ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇଦେବା ପାଇଁ 1975 ମସିହାରେ ଭାରତ ସରକାର ଆଞ୍ଚଳିକ ଗ୍ରାମ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଇଥିଲେ । ଏହା ସ୍ଵଳ୍ପ ଜମା ଗ୍ରହଣ ଓ ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରୁଛି । ଏହି ବ୍ୟାକ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଦ୍ଵାରା ପ୍ରୟୋଜିତ ହୋଇଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଗ୍ରାମ୍ୟବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

12. ଚାହିଦା ମାତ୍ରେ ଫେରସ୍ତଯୋଗ୍ୟ ଋଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟ ପାଇଁ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥିବା ଏହା ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଋଣ । ନୋଟିସ୍ ଦେବାର 24 ଘଣ୍ଟାରୁ 14 ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣକାରୀଠାରୁ ଏହି ଋଣ ଫେରସ୍ତ ଆଣିପାରେ । ଏହି ଋଣ ସାଧାରଣତଃ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍‌ଠାରୁ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ଏହାର ସୁଧହାର ବହୁତ କମ୍ । ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ‘ତରଳତା ସହିତ ଲାଭ’ ଅର୍ଜନର ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

13. ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର ହେଉଛି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପାଇଁ ଦେୟତା ଓ ପରିସମ୍ପଭିର ଏକ ଲିଖ୍ ବିବରଣୀ । ଏହି ବିବରଣୀରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷର ଶେଷଭାଗ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତି ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷର ଶେଷଭାଗରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ବିବରଣୀ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ।

14. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶରେ କିପରି ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ?
Answer:
ବଳିଷ୍ଠ ବ୍ୟାଙ୍କ କାରବାରର ବିକାଶ ବିନା ବିକାଶଶୀଳ ଦେଶମାନେ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କ ଉଦ୍ୟମକୁ ତ୍ୱରାନ୍ବିତ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଭାରତର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ବିକାଶ ଦାୟିତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଏବେ ଅଧିକ ଭାବେ ବିକାଶମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ।

15. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ କେତେ ପ୍ରକାର ଜମା ଗ୍ରହଣ କରେ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ତିନି ପ୍ରକାର ଜମା ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି; ଯଥା – ଚଳନ୍ତି ଜମା, ସଞ୍ଚୟ ଜମା ଓ ମିଆଦି ବା ସ୍ଥାୟୀ ଜମା । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଚଳନ୍ତି ଜମା ପାଇଁ କୌଣସି ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରି ନଥାଏ କାରଣ ଏହି ଜମାକୁ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିନିଯୋଗ କରିପାରେ ନାହିଁ । ସଞ୍ଚୟ ଜମାର ଉଠାଣରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର କଟକଣା ରହିଥାଏ, ଫଳରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସଞ୍ଚୟ ଜମାକୁ ବିନିଯୋଗ କରି ଉପାର୍ଜନ କରେ ଏବଂ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରେ । ସ୍ଥାୟୀ ଜମାରାଶିକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିନିଯୋଗ କରେ, ତେଣୁ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରେ ।

16. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଏକମାତ୍ର ମୁଦ୍ରା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୌଦ୍ରିକ ତଥା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଅନୁଷ୍ଠାନ । ଏହା ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ପଥପ୍ରଦର୍ଶକ ।

17. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରକ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବହୁଗୁଣିତ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରିଥାଏ । ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅତ୍ୟଧିକ ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଜନ ରାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଁ କ୍ଷତିକାରକ । ଏହା ମୁଦ୍ରାଷ୍ଟୀତି ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାରକ ରୂପେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

18. ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ । ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି । ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ମୋଟ ଋଣ ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର, ଖୋଲାବଜାର କାରବାର ଓ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ।

19. ଖୋଲାବଜାର କାରବାର କ’ଣ ?
Answer:
ଋଣ ପରିମାଣରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଣିବାପାଇଁ ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର ଏକ ଆୟୁଧ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ରା ଖୋଲା ବଜାରରେ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିର କ୍ରୟ -ବିକ୍ରୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର କୁହାଯାଏ । ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିର ସୁଧ ହାର ଅଧ‌ିକ ଥିବାରୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ଜନସାଧାରଣ ଅଧିକ ଆୟ ଆଶାରେ ସେଗୁଡ଼ିକ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାଦ୍ଵାରା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ ଓ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

20. ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ କ’ଣ ?
Answer:
ଜମାର ଯେଉଁ ଅନୁପାତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ଦେଇପାରେ ନାହିଁ ତାହାକୁ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ କୁହାଯାଏ । ଏହା ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ । ରାଷ୍ଟ୍ରର ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ । ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରୋକ୍ଷ ଆନୁପାତିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ତେଣୁ, ଋଣ ପରିମାଣର ବ୍ୟାପକ ହ୍ରାସ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।

21. ଗୁଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି କ’ଣ ?
Answer:
ଗୁଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଋଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ୱଚ୍ଛ ଆବଶ୍ୟକ କ୍ଷେତ୍ର ଚୟନ କରିଥାଏ । କେବଳ ସେହି କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କର ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥାଏ । ତେଣୁ ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ଚୟନାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ ।
ଏହି ପଦ୍ଧତିର କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆୟୁଧମାନ ହେଲା –
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ
(ii) ଋଣ ପଡ଼ି ବ୍ୟବସ୍ଥା
(iii) ନୈତିକ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ, ଇତ୍ୟାଦି ।

22. ଉପଭୋକ୍ତା ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କ’ଣ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଉପଭୋକ୍ତା ଋଣ ଉପରେ କଟକଣା ଜାରି କରିଥାଏ । ଉପଭୋକ୍ତା ଋଣର ପରିମାଣ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ପ୍ରାଥମିକ କିସ୍ତି ଦେୟ (Down Payment) ଓ କିସ୍ତି ସଂଖ୍ୟା । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପ୍ରାଥମିକ ଦେୟ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ କିସ୍ତି ସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଏ । ଏହା ଫଳରେ ଉପଭୋକ୍ତାମାନେ ଋଣ ପାଇଁ ନିରୁତ୍ସାହିତ ହୁଅନ୍ତି ଏବଂ ଉପଭୋକ୍ତା ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ ।

23. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା କ’ଣ ?
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍‌ମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା ଜାରି କରେ । ଏହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ପାଳନ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ । ଅବଶ୍ୟ, ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ସ୍ଥିତି ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

24. ଋଣ ପଢ଼ି ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ଋଣର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଋଣର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସୀମା ଧାର୍ଯ୍ୟ କରି କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ଋଣ ନ ଦେବା ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ସିମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଋଣ ପଡ଼ି ବ୍ୟବସ୍ଥା କୁହାଯାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଆବଶ୍ୟକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ଋଣର ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବାବେଳେ କମ୍ ଆବଶ୍ୟକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

25. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦେଶ ଦେଇପାରେ । ଯଦି କୌଣସି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅବମାନନା କରେ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ତାକୁ ସତର୍କ କରିପାରେ ଏବଂ ଆବଶ୍ୟକସ୍ଥଳେ ଶାସ୍ତି ବିଧାନ ମଧ୍ୟ କରିପାରେ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବାରେ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରେ ।

26. ବିନିଯୋଗ ବ୍ୟାଙ୍କର ପରିସମ୍ପତ୍ତି କିପରି ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି ଓ ଋଣପତ୍ର କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ଆବଶ୍ୟକ ହେଲେ ଏହାକୁ ସହଜରେ ବିକି ଦେଇପାରନ୍ତି । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଘରୋଇ କମ୍ପାନୀଗୁଡ଼ିକର ଅଂଶ କିଣିଥା’ନ୍ତି, କାରଣ ଏଗୁଡ଼ିକ କମ୍ ନଗଦୀ ଓ ଅଧ୍ଵକ ସୁଧହାର ବହନ କରିଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏଥୁରୁ ନିରବଚ୍ଛିନ୍ନ ଭାବରେ ଲାଭ ପାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ବ୍ୟାଙ୍କର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ।

27. ବ୍ୟାକ୍ ହାତରେ ଓ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା କିପରି ବ୍ୟାକ୍ଚର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟାକ୍ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ଚାହିଦାମାତ୍ରେ ସେମାନଙ୍କର ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ନିଜ ପାଖେ କିଛି ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ରଖନ୍ତି, ଏହାକୁ ହସ୍ତସ୍ଥ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ପରମ୍ପରାଗତ ଭାବେ ହେଉ ବା ଆଇନ ଯୋଗୁଁ ହେଉ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପାଖରେ ମୋଟ ଜମାର କିଛି ଶତାଂଶ ନଗଦ ଆକାରରେ ଗଚ୍ଛିତ ରଖୁଥା’ନ୍ତି । ଏହି ସବୁ ବାବଦରେ ଗଚ୍ଛିତ ହୋଇ ରହୁଥିବା ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ।

28. ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ତରଫରୁ ସ୍ୱୀକୃତି ପ୍ରଦତ୍ତ ଓ ବରାଦି ବିଲ୍‌ ଦେୟ କିପରି ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେୟତା ଏବଂ ପାଉଣା ?
Answer:
ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପରିପକ୍ଵ ଅବସ୍ଥାରେ ଯଦି ତାହାର ଧାରକ ମୂଲ୍ୟ ପରିଶୋଧ କରିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ବ୍ୟାକୁ ଏହି ଅର୍ଥ ଦେବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଫଳରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେୟତା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବାରୁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କୁ କମିଶନ ସ୍ବରୂପ ଯେଉଁ ଆୟ ମିଳେ ତାହା ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ଆୟ (ପରିସମ୍ପତ୍ତି) ପାର୍ଶ୍ବରେ ଦର୍ଶାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି ବିଷୟଟି ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ଉଭୟ ପରିସମ୍ପତ୍ତି (ପାଉଣା) ଓ ଦେୟତା ।

B. ନିମ୍ନଲିଖ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଞ୍ଚଟି| ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।

1. ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନର ଏକାଧିକାର କ’ଣ ?
Answer:
ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନର ଏକାଧିକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅଧିକାର । ସେଥିପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ର ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ନୋଟ ପ୍ରଚଳନ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଦ୍ଵାରା ନୋଟ ପ୍ରଚଳନ ହେବାଦ୍ୱାରା ଦେଶର ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସମତା ରକ୍ଷା କରାଯାଇପାରିଲା । ନୋଟ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସମଜାତୀୟ ହେବା ହେତୁ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ସହଜରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ହୋଇପାରିଲା । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳିତ ମୁଦ୍ରା ସରକାରଙ୍କ ଅନୁମୋଦିତ ହୋଇଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକ ବିହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଏବଂ ଜନସାଧାରଣ ଉକ୍ତ ମୁଦ୍ରା ଉପରେ ଆସ୍ଥା ପ୍ରକଟ କରିଥା’ନ୍ତି । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ଦ୍ୱାରା ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ ଫଳରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଦେଶର ମୁଦ୍ରା ଓ ଋଣ ପରିମାଣକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

2. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହିସାବରେ ଉଭୟ କେନ୍ଦ୍ର ଓ ରାଜ୍ୟ ସରକାରଙ୍କର ଆର୍ଥିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପର ହିସାବ ରଖେ । ଦେଶର ସଂଗୃହୀତ ଟିକସ ଓ ବଳକା ପାଣ୍ଠି ଗଚ୍ଛିତ କରି ରଖେ । ସରକାରଙ୍କ ସାମୟିକ ଆର୍ଥିକ ସଙ୍କଟ ଦୂର କରିବାପାଇଁ ଏହି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରୀମ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଏହି ଋଣକୁ କାମଚଳା ଅଗ୍ରୀମ କୁହାଯାଏ । ସରକାରଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ଭାବରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ଉଠାଇଥାଏ । ସରକାରଙ୍କ ତରଫରୁ ଋଣପତ୍ର ଓ ପ୍ରତିଭୂତିର କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ କରିଥାଏ । ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ପରିସ୍ଥିତିର ସବିଶେଷ ବିବରଣୀ ଯୋଗାଇବା ସହିତ ଆର୍ଥିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନର ପନ୍ଥା ନେଇ ଏହା ସରକାରଙ୍କୁ ପରାମର୍ଶ ଯୋଗାଇଥାଏ ।

3. ବ୍ୟାମାନଙ୍କର ବ୍ୟାକ୍ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୋଟିଏ ଦେଶର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍, ବ୍ୟାଙ୍କ୍ରାମାନଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହିସାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ପରମ୍ପରା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବା ଆଇନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ହେଉ, ଦେଶର ସମସ୍ତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନେ ସେମାନଙ୍କ ନଗଦ ଜମାମୁଦ୍ରାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନୁପାତ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ସଂରକ୍ଷଣ କରନ୍ତି । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସମୂହର ଜମା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ହେଉଥିବାରୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ବ୍ୟାକ୍‌ସମୂହର ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ସଂଗୃହୀତ ବିନିମୟ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକର ପୁନଃ ଅପହ୍ରାସ କରି ନଗଦ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଇଥାଏ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମଧ୍ଯ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍‌ଗୁଡ଼ିକୁ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତି ବଦଳରେ ଋଣଦାନ କରିଥାଏ ।

4. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍ଚର ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
ସନ୍ତୁଳନପତ୍ର ହେଉଛି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପାଇଁ ଦେଣା ପାଉଣାର ଏକ ଲିଖ୍ତ ବିବରଣୀ । ଏହି ବିବରଣୀରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା, ଅର୍ଥାତ୍ ଦେୟତା ଓ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ । ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ଦୁଇଟି ପାର୍ଶ୍ଵ ଥାଏ – ଦେୟତା ଓ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ବ । ଦେୟତା ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ୟ, ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍ଥାରୁ ଆଣିଥିବା ଋଣ ଓ ଜମାକାରୀଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ୟ ଆଦି ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ଅର୍ଥ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିବଦ୍ଧ ତାହା ଦେୟତା ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯାହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ପାଇବାକୁ ହକ୍‌ର ତାହା ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ଥିବା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା, ବ୍ୟାଙ୍କର ନିବେଶ, ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରୀମରୁ ଆୟ ଆଦି ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଥାଏ ।

5. ସ୍ଥାୟୀ ଜମା ବା ମିଆଦି ଜମା କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଜମା ଗ୍ରହଣ କରିବା । ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟ ପାଇଁ ତଥା ଏକ ସ୍ଥିର ପରିମାଣର ମୁଦ୍ରା ଜମା ଆକାରରେ ରହୁଥିବା ଜମାକୁ ସ୍ଥାୟୀ ଜମା କୁହାଯାଏ । ଏଥିରେ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ଜମାର ସମୟ ଭତ୍ତାରେ ସୁଧ ମିଳିଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ଜମାକୁ ଲାଭଜନକ ଉଦ୍ୟୋଗରେ ବିନିଯୋଗ କରି ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜମା ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧ ହାର ଅପେକ୍ଷା ଏହି ଜମା ଉପରେ ମିଳୁଥିବା ସୁଧ ହାର ଅଧ୍ଵ । ମିଆଦକାଳ ଯେତେ ଦୀର୍ଘତର ହୋଇଥାଏ, ସୁଧ ହାର ସେତିକି ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ସାଧାରଣତଃ, ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଅଧିକ ଟଙ୍କା ଥାଏ ସେମାନେ ମିଆଦି ଜମା ଆକାରରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ରେ ରଖୁବାକୁ ପସନ୍ଦ କରିଥା’ନ୍ତି ।

6. ଚଳନ୍ତି ବା ଚାହିଦା ଜମା କ’ଣ ?
Answer:
ଚଳନ୍ତି ଜମା ହାତରେ ରଖୁଥିବା ମୁଦ୍ରା ସଙ୍ଗେ ସମାନ । ଚଳନ୍ତି ଜମା ସେହି ଜମାକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହା ଜମାକାରୀ ଯେ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଦିନରେ ଚେକ୍ ବା ଉଠାଣ ଫର୍ମ ଜରିଆରେ ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିପାରନ୍ତି । ଯେହେତୁ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା ଦେଇଥାଏ, ତେଣୁ ଚଳନ୍ତି ଜମାକୁ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ଜମା କୁହାଯାଏ । ମୁଦ୍ରା ପ୍ରତ୍ୟାହାର ପୂର୍ବରୁ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ କୌଣସି ସୂଚନା ଦେବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ଜମାରାଶିକୁ କୌଣସି ଲାଭଜନକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିନିଯୋଗ କରିପାରେ ନାହିଁ । ସେଥୂପାଇଁ ସାଧାରଣତଃ ଏହି ଜମା ଉପରେ ଅତି ସାମାନ୍ୟ ସୁଧ ଦେଇଥାଏ ବା ଆଦୌ କୌଣସି ସୁଧ ଦେଇ ନ ଥାଏ ।

7. ଅଧ୍ଵ ଉଠାଣ କ’ଣ ?
Answer:
ଅଧୁକ ଉଠାଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାର ଋଣ, ଯାହାକି କେବଳ ଜମାକାରୀମାନଙ୍କୁ ମିଳିଥାଏ । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜମାକାରୀଙ୍କ ଜମା ପରିମାଣ ବାହାରେ କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣରେ ଋଣ ଉଠାଇବାକୁ ବ୍ୟାକ୍ ଅନୁମତି ଦେଇଥାଏ । ଏହା ସେମାନେ ଚେକ୍ ଅଥବା ଉଠାଣ ଫର୍ମ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଠାଇପାରନ୍ତି । ସାଧାରଣତଃ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ କୌଣସି ଆର୍ଥିକ ଅସୁବିଧାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଲେ, ଏହି ସୁଯୋଗ ହାସଲ ପାଇଁ ଆବେଦନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ଜମା ଟଙ୍କାଠାରୁ ଅଧିକ ଉଠାଣ ଟଙ୍କା ଉପରେ କେବଳ ସୁଧ ଦେବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଅନୁମତିପ୍ରାପ୍ତ ଅତିରିକ୍ତ ଋଣ ଉଠାଣ ପରିମାଣ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିବା ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଋଣ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ, ତେଣୁ ସେମାନେ ଏହା ଉପରେ ଚୁକ୍ତି ଅନୁସାରେ ସୁଧ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

8. ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଋଣ କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଓ ବ୍ୟବସାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାନମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଋଣ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଋଣକୁ କେହି କେହି ସାଧାରଣ ଋଣ କହିଥା’ନ୍ତି । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କଠାରୁ ଋଣ ପରିଶୋଧ କରିବାର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଆବଶ୍ୟକ କରିଥାଏ । ଋଣ ମଞ୍ଜୁର ସମୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ପରିଶୋଧ କ୍ଷମତା ଓ ସାଧୁତା ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇଥାଏ । ସମୟେ ସମୟେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କଠାରୁ କିଛି ବନ୍ଧକ ମଧ୍ଯ ନେଇଥା’ନ୍ତି । ଋଣଗ୍ରହଣକାରୀ ଅନୁମୋଦିତ ଋଣମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କୁରୁ ଉଠାଇ ପାରନ୍ତି କିମ୍ବା ଏହି ଋଣକୁ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଥିବା ହିସାବ ଖାତାରେ ଜମା କରି ଦିଆଯାଏ ଏବଂ ସେ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକ ସମୟରେ ଚେକ୍ ବା ଉଠାଣ ଫର୍ମ ମାଧ୍ୟମରେ ଏଥୁରୁ ମୁଦ୍ରା ଉଠାଇପାରନ୍ତି । ଏହି ଋଣ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିନିଯୋଗ କରିବା ନିମନ୍ତେ ବା ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଖାଉଟି ଦ୍ରବ୍ୟ କିଣିବା ନିମନ୍ତେ ଦେଇଥା’ନ୍ତି ।

9. ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍ଗ୍‌ମାନେ କେବଳ ମୁଦ୍ରା କାରବାର କରି ନ ଥା’ନ୍ତି, ଏମାନେ ମଧ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଜମାର ଯେଉଁ ଅଂଶ ଅପ୍ରତ୍ୟାହୃତ ଭାବେ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ରହେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅନ୍ୟକୁ ଋଣ ଆକାରରେ ଦିଏ । ଋଣକର୍ତ୍ତାକୁ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ଋଣ ନ ଦେଇ, ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ପରିମାଣ ଅନୁଯାୟୀ ଏକ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରେ ଏବଂ ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଟଙ୍କା ଉଠାଣ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦେଇଥାଏ । ଏହିପରି ଯେଉଁ ଜମା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା (Derived Deposit) କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜମା ମୁଦ୍ରା ସ୍ଵରୂପ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି, ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ବୋଲି ଧରାଯାଏ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ରାମାନଙ୍କୁ ଋଣ ବ୍ୟବସାୟୀ କୁହାଯାଏ ।

10. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାକ୍ କିପରି ବିକାଶର ବାହକ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିକାଶଶୀଳ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ବିକାଶ ପାଇଁ ସର୍ବାଦୌ ଆବଶ୍ୟକ । ଏହି ଗୁରୁ ଦାୟିତ୍ଵ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବହନ କରିଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ କେଉଁ କେଉଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ଉଚିତ, ସେଗୁଡ଼ିକ ସରକାରଙ୍କୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ପାଇଁ ଯେଉଁ କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଋଣ ସୃଷ୍ଟିର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି, ସେଗୁଡ଼ିକ ଗବେଷଣା ମାଧ୍ୟମରେ ଚୟନ କରି ସୁବିଧାରେ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଥାଏ । ତେଣୁ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ବାହକ । ସର୍ବୋପରି ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ବନ୍ଧୁ, ପରାମର୍ଶଦାତା ଓ ପଥ ପ୍ରଦର୍ଶକ । ମୋଟାମୋଟି ଭାବେ କହିଲେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଦେଶର ଉନ୍ନୟନର ଗୁରୁ ଦାୟିତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

11. ନଗଦୀ ଋଣ କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟ – ବ୍ୟବସାୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନଗଦୀ ଋଣ ବେଶ୍ ଆଦୃତ । ଜଣେ ଋଣ ଗ୍ରହୀତା ସର୍ବାଧ‌ିକ କେତେ ଟଙ୍କାର ନଗଦୀ ଋଣ ନେଇପାରିବେ ତାହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥିର କରି ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କରେ । ନଗଦୀ ଋଣ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସାରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ଏକ ଚଳନ୍ତି ହିସାବ ଖୋଲି ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ଅର୍ଥ ଉକ୍ତ ହିସାବରେ ଜମାକରେ । ଋଣଗ୍ରହୀତା ନିଜ ଆବଶ୍ୟକ ମୁତାବକ ଅର୍ଥ ଚେକ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଠାଣ କରନ୍ତି । ସେ ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ଋଣ ଉପରେ ସୁଧ ନଦେଇ କେବଳ ଉଠାଣ କରିଥିବା ଅର୍ଥ ଉପରେ ସୁଧ ଦିଅନ୍ତି । ନଗଦୀ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ସମୟରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟୁନ ଦୁଇଜଣ ଜାମିନ୍ଦାର ସହିତ ଅଂଶଧନ, ବଣ୍ଡ ଇତ୍ୟାଦି ବନ୍ଧକ ରଖୁଥାଏ ।

12. ବିନିମୟ ପତ୍ରର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ କ’ଣ ?
Answer:
ବିନିମୟ ପତ୍ରର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଏକ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ । ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସାୟ ବାଣିଜ୍ୟର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ବିନିମୟ ପତ୍ର ଏକ ଋଣ ପତ୍ର । ଏଥୁରେ ବିକ୍ରେତା କ୍ରେତାଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ 90 ଦିନ ପରେ ମୂଲ୍ୟ ପରିଶୋଧ କରିବାପାଇଁ ଆଦେଶ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । କିନ୍ତୁ 90 ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ଯଦି ବିକ୍ରେତାଙ୍କ ଅର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ, ସେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଉକ୍ତ ବିନିମୟ ପତ୍ର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ କରିପାରିବେ । ଲିଖ୍ତ ମୂଲ୍ୟଠାରୁ କମ୍ ମୂଲ୍ୟରେ ସେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ବିନିମୟ ପତ୍ର ବିକ୍ରୟ କରିପାରିବେ । ତେଣୁ ବିନିମୟ ପତ୍ରର ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ରଣଦାନ ପ୍ରକ୍ରିୟା । ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିରାପଦରେ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରି ଲାଭ ଅର୍ଜନ କରିପାରେ ।

13. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର କ’ଣ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ହାରରେ ଋଣ ଦେଇଥାଏ ତାହାକୁ ବ୍ୟାକ୍ ହାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଋଣ ପାଇଁ ବ୍ୟୟ । ଯେତେବେଳେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟାହାର ବୃଦ୍ଧି କରେ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୁଧହାର ବୃଦ୍ଧି କରେ । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଯେଉଁ ହାରରେ ତା’ର ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କୁ ଋଣ ଦିଏ ତାହା ସୁଧ ହାର ! ତେଣୁ, ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ସୁଧ ହାର ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାଦ୍ୱାରା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ଋଣର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ । ଫଳରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ହୋଇଥାଏ ।

14. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ଜମା ଗ୍ରହଣ ଓ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ବ୍ୟତୀତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନେ ମଧ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି । ଋଣକର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ଋଣ ନଦେଇ, ଋଣ ପରିମାଣ ଅନୁଯାୟୀ ଏକ ଜମା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରେ ଏବଂ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କୁ ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଟଙ୍କା ଉଠାଣ କରିବାକୁ ସୁଯୋଗ ଦେଇଥାଏ । ଗ୍ରହୀତା ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ପ୍ରାପ୍ୟ ଚେକ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ଏହି ଚେକ୍ ପୁଣି ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା ହୁଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାରମ୍ବାର ଋଣ ବା ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରିଚାଲେ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଏହି ମୁଦ୍ରା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ନୁହେଁ । ଏହା କାଗଜ କଲମରେ ସୃଷ୍ଟ । ଏହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।

15. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଷ୍ଟ୍ରର ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଶୀର୍ଷବ୍ୟାକ୍ ହେଉଛି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ । ଭାରତର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନାମ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନର ଏକାଧିକାର ପାଇଥାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଅଭିଭାବକ । ଉନ୍ନୟନ ସହିତ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ସୁତରାଂ, କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଏକମାତ୍ର ମୁଦ୍ରା କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ହିତ ପାଇଁ, ଅନେକ ମୌଦ୍ରିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୁଦ୍ରାନୀତି ପ୍ରଣୟନକାରୀ ସଂସ୍ଥା ।

16. ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା ହିସାବରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଆର୍ଥିକ ସଂକଟ ସମୟରେ ଯଦି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସୂତ୍ରରୁ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଡ଼ କରିବାପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ, ତେବେ ଏହା ପରିଶେଷରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦ୍ବାରସ୍ଥ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରେ । ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପୁନଃ -ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ କିମ୍ବା ପ୍ରତିଭୂତି ବନ୍ଧକ ରଖ୍ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ଦେଇଥାଏ । କେବଳ ସଙ୍କଟ ସମୟରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ଯୋଗାଇଥାଏ । ଏହି ଋଣ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ । ଏଥିପାଇଁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍‌କୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହାରରେ ସୁଧ ଦେବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

C. ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖି ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ :
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଉଭୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସାୟ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ପରିସର ଓ ଭୂମିକାରେ ଅନେକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍, ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏକ ଶୀର୍ଷସ୍ଥାନୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶରେ ଗୋଟିଏ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଥାଏ; ମାତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶରେ ଏକାଧ୍ଯକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରହିଥାଏ ।
(ii) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ; ମାତ୍ର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
(iii) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଲାଭର ପ୍ରତ୍ୟାଶା ନଥାଏ; ମାତ୍ର ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଲାଭର ପ୍ରତ୍ୟାଶା ରହିଥାଏ ।
(iv) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଦେଶରେ ବିଧୂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନ କରେ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରେ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ।

2. ଚାହିଦା ଜମା ଓ ମିଆଦି ଜମା :
Answer:
ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ଚଳନ୍ତି ଜମାର ଉଠାଣ ସମ୍ଭବ ହେଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଚାହିଦା ଜମା କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜମା ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ଫେରସ୍ତ ଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସର୍ବଦା ନିଜ ପାଖରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ରଖୁଥାଏ ଏବଂ ଏହାକୁ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିନିଯୋଗ କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଚାହିଦା ଜମା ପାଇଁ କୌଣସି ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରିନଥାଏ । ମିଆଦି ଜମା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପାଇଁ କରାଯାଇଥାଏ । ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟସୀମା ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ଜମା ପ୍ରତ୍ୟାହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ସ୍ଥାୟୀ ଜମା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଏହି ଜମାରାଶିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପାଇଁ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ନିବେଶ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥାଏ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ଏହି ଜମା ଉପରେ ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରେ । ଏହି ସୁଧର ହାର ଜମାର ମିଆଦ ଓ ଜମା ପରିମାଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ ।

3. ସଞ୍ଚୟ ଜମା ଓ ଚଳନ୍ତି ଜମା :
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ର ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା କରିବା ପାଇଁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବା ସଞ୍ଚୟ ଜମାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏହି ଜମାର ଉଠାଣରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର କଟକଣା ରହିଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ଜମାକାରୀ ସର୍ବାଧ୍ଵ କେତେଥର ଏବଂ କେତେ ଟଙ୍କା ଉଠାଣ କରିପାରିବ, ତାହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ । ଫଳରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସଞ୍ଚୟ ଜମାକୁ ବିନିଯୋଗ କରି ଉପାର୍ଜନ କରେ ଏବଂ ଉପାର୍ଜିତ ଅର୍ଥରୁ କିଛି ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ସୁଧ ଆକାରରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ନୋଟିସ୍ ନଦେଇ ଜମାକାରୀ ଯେ କୌଣସି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାର୍ଯ୍ୟ ଦିବସରେ ଯେଉଁ ଜମା ଉଠାଣ କରିପାରନ୍ତି, ତାହାକୁ ଚଳନ୍ତ ଜମା କୁହାଯାଏ । ଏହି ଜମା ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ଫେରସ୍ତଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥିବାରୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସର୍ବଦା ନିଜ ପାଖରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ରଖୁଥାଏ ଏବଂ ଏହାକୁ ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିନିଯୋଗ କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଚଳନ୍ତି ଜମା ପାଇଁ ଅଳ୍ପ ସୁଧ ବା କୌଣସି ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରି ନଥାଏ ।

4. ନଗଦୀ ଋଣ ଏବଂ ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ :
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟ – ବ୍ୟବସାୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନଗଦୀ ଋଣ ବେଶ୍ ଆଦୃତ । ନଗଦୀ ଋଣ ପଦ୍ଧତି ଅନୁସାରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ଏକ ଚଳନ୍ତି ହିସାବ ଖୋଲି ମଞ୍ଜୁରୀପ୍ରାପ୍ତ ଅର୍ଥ ଉକ୍ତ ହିସାବରେ ଜମା କରେ । ଋଣଗ୍ରହୀତା ନିଜ ଆବଶ୍ୟକ ମୁତାବକ ଅର୍ଥ ଚେକ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ଉଠାଣ କରନ୍ତି । ନଗଦୀ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ସମୟରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟୁନ ଦୁଇଜଣ ଜାମିନ୍ଦାର ସହିତ ଅଂଶଧନ, ବଣ୍ଡ୍ ଇତ୍ୟାଦି ବନ୍ଧକ ରଖୁଥାଏ ।

ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣର ଅନ୍ୟ ଏକ ମାଧ୍ୟମ ହେଉଛି ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ । ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ ସୁବିଧା ଅନୁସାରେ ଜଣେ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜମାରାଶିଠାରୁ ଅଧିକ ଉଠାଣ ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ଜମାକାରୀ ଯେଉଁ ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ କରନ୍ତି ତାହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଦେଇଥିବା ଋଣ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ସୁଧ ଦେବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ ।

5. ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା ଓ ପ୍ରାଥମିକ ଜମା :
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରିଥାଏ । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଅନନ୍ୟ କ୍ଷମତା । ଜମା ଗ୍ରହଣ ଓ ଋଣ ଦାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଋଣ ଦାନ ସମୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କ ନାମରେ ଜମା ହିସାବ ଖୋଲି ମଞ୍ଜୁରିପ୍ରାପ୍ତ ଋଣକୁ ଉକ୍ତ ହିସାବରେ ଜମା କରେ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଜଣେ ଋଣ ଗ୍ରହୀତା ଜମା କାରୀରେ ପରିଣତ ହୁଏ । ତେଣୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଋଣ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ବ୍ୟାଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟ ଏପରି ଜମାକୁ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା କୁହାଯାଏ ।

ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜମା ମଧ୍ୟ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ । ନିରାପଦରେ ରଖୁବାପାଇଁ ଓ ସୁଧ ପାଇବାପାଇଁ ଲୋକମାନେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ରେ ଯେଉଁ ଅର୍ଥ ଜମା କରନ୍ତି ତାହା ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଋଣ । ଏହି ଜମାକୁ ପ୍ରାଥମିକ ଜମା କୁହାଯାଏ । ପ୍ରାଥମିକ ଜମାର ଏକ ବୃହତ୍ ଅଂଶ ଋଣଦେଇ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

6. ପରିମାଣାତ୍ମକ ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି :
Answer:
ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ତତ୍ତ୍ଵାବଧାରକ ରୂପେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ । ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ପ୍ରଧାନତଃ ଦୁଇଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ଓ ଗୁଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି । ପରିମାଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ମୋଟ ଋଣ ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ତିନୋଟି ଅସ୍ତ୍ର ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଏ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର
(ii) ଖୋଲାବଜାର କାରବାର
(iii) ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଗୁଣାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଋଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁଣାତ୍ମକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଵଚ୍ଛ ଆବଶ୍ୟକ କ୍ଷେତ୍ର ଚୟନ କରିଥାଏ । କେବଳ ସେହି କ୍ଷେତ୍ରମାନଙ୍କର ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥାଏ । ତେଣୁ ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ଚୟନାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପଦ୍ଧତି କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆୟୁଧମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –
(i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ
(ii) ଋଣ ପଡ଼ି ବ୍ୟବସ୍ଥା
(iii) ନୈତିକ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନା
(iv) ପ୍ରଚାର,
(v) ଉପଭୋକ୍ତା ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଇତ୍ୟାଦି ।

7. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର ଓ ଖୋଲାବଜାର କାରବାର :
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ହାରରେ ଋଣ ଦେଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର କୁହାଯାଏ । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଋଣ ପାଇଁ ବ୍ୟୟ । ଯେତେବେଳେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟାକ୍ ହାର ବୃଦ୍ଧି କରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମଧ୍ୟ ସୁଧାହାର ବୃଦ୍ଧି କରେ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ସୁଧ ହାର ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାଦ୍ୱାରା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ଋଣର
ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ । ଫଳରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଋଣ ପରିମାଣରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଆଣିବାପାଇଁ ଖୋଲାବଜାର କାରବାର ଅନ୍ୟ ଏକ ଆୟୁଧ । କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଖୋଲା ବଜାରରେ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିର କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର କୁହାଯାଏ । ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିର ସୁଧ ହାର ଅଧ‌ିକ ଥିବାରୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ଜନସାଧାରଣ ଅଧ୍ଵ ଆୟ ଆଶାରେ ସେଗୁଡ଼ିକ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହାଦ୍ଵାରା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ ଓ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇପାରେ ।

8. ଦେୟତା ଓ ପରିସମ୍ପରି :
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ପାଉଣା ଆଇନତଃ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ, ତାହା ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେୟତା । ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ଦେୟତା କହିଲେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଜମାକାରୀ, ଅଂଶୀଦାର ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କଠାରୁ ଆଣିଥିବା ଋଣକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାକୁ ପରିଶୋଧ କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବହନ କରିଥାଏ । ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦେୟତା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ଦେୟତା ପାର୍ଶ୍ୱ ଆଲୋଚନା କଲେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେଉଁ କେଉଁ ସୂତ୍ରରୁ ପାଣ୍ଠି ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଏ, ତାହା ଜଣା ଯାଇଥାଏ ।

ସେହିପରି ପରିସମ୍ପତ୍ତି ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କର ସମ୍ପଦ ଓ ଆଇନତଃ ପାଇବାକୁ ଥିବା ପ୍ରାପ୍ୟର ଅଧିକାର । ବ୍ୟାଙ୍କର ସମ୍ପଦ ଓ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଯାହା ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ପାଇବାକୁ ହକ୍‌ର ଥିବା ଅର୍ଥ ପରିସମ୍ପଭିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ଡାହାଣ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ବ୍ୟାଙ୍କର ପରିସମ୍ପରି ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ଵକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ତା’ର ପାଣ୍ଠିକୁ କେଉଁ ଉପାୟରେ ବିନିଯୋଗ କରୁଛି, ତାହା ଜଣାପଡ଼େ । ତେଣୁ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ପାର୍ଶ୍ଵ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ପାଣ୍ଠି ବିନିଯୋଗ ନୀତିର ଏକ ବାସ୍ତବ ପ୍ରତିଫଳନ ମାତ୍ର ।

9. ସଞ୍ଚୟ ଜମା ଓ ପୌନଃପୁନିକ ଜମା :
Answer:
କ୍ଷୁଦ୍ର ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଜମା କରିବାପାଇଁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବା ସଞ୍ଚୟର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଏହି ଜମାର ଉଠାଣରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର କଟକଣା ରହିଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ଜମାକାରୀ ସର୍ବାଧ୍ଵକ କେତେଥର ଏବଂ କେତେ ଟଙ୍କା ଉଠାଣ କରିପାରିବେ, ତାହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥିର କରିଥାଏ ।

ପୌନଃପୁନିକ ଜମା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜମାକାରୀମାନଙ୍କୁ ନିୟମିତ ମାସିକିଆ କିସ୍ତି ଆକାରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଅର୍ଥ ଜମା କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ । ଧାର୍ଯ୍ୟ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ଜମା ଅର୍ଥ ପଇଠ କରିବାରେ ବିଫଳ ହେଲେ ସୁଧଦେଇ ଜମାକୁ ନିୟମିତ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ସର୍ବାଧିକ ଅବଧୂ ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ହୋଇଥିବାବେଳେ ତା’ପୂର୍ବରୁ ଟଙ୍କା ଉଠାଇନେଲେ ସୁଧ ହରାଇବାକୁ ପଡ଼େ । ଏହି ଜମା, ସଞ୍ଚୟ ଜମାଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ସୁଧ ବହନ କରିଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 5 ଚାହିଦା Long Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 5 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ଚାହିଦାର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର । ଏହାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନସମୂହ କ’ଣ ?
Answer:
ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିପ୍ରକାଶ କରିବା ସମୟରେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଥ‌ିବା କ୍ରେତା ବା ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଅଭିଳାଷକୁ ସୂଚାଇ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ଚାହିଦା ଓ ଅଭିଳାଷ ଏକାର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦରୂପେ ବିଚାର କରାଯାଇଥିଲେ ହେଁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏଥିରେ ବିଶେଷ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ପରିଭାଷା ସାଧାରଣ ଅଭିଳାଷ ସହ ସଂପୃକ୍ତ ନୁହେଁ; ମାତ୍ର ଏ ଅର୍ଥରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟଟି ଲାଭ କରିବାପାଇଁ ଅଭିଳାଷ, ଆବଶ୍ୟକୀୟ କ୍ରୟ କ୍ଷମତା ଏବଂ ଅର୍ଥବ୍ୟୟ କରିବାପାଇଁ ଇଚ୍ଛାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତେଣୁ ସାଧାରଣ ଅଭିଳାଷ ଚାହିଦାର ରୂପ ନେବାକୁ ହେଲେ ଉପରୋକ୍ତ ତିନୋଟି ସର୍ଭ ପୂରଣ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।

ସଂଜ୍ଞା – Prof. Benham ଚାହିଦାର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କରି ମତପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯେ, “The demand for anything at a given price is the amount of it which will be bought per unit of time at that price.” ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଚାହିଦା କହିଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ଓ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ହ‍ି‍ଁ ବୁଝାଏ| Alvin Hansen ମତରେ, “By demand, we mean the quantity of a commodity that will be purchased at a particular price and not merely the desire of a thing.

” ଅର୍ଥାତ୍ ଚାହିଦା କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଭ କରିବାର ଅଭିଳାଷ ନୁହେଁ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । Prof. Hibsonଙ୍କ ମତରେ “Demand means the various quantities of a good that would be purchased per time period at a different price in a given market.” u qi mê6m 68161 â ବଜାରରେ ଓ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟଟିର ପରିମାଣକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ ।

ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ – ଉପରୋକ୍ତ ସଂଜ୍ଞାଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ ଚାହିଦା ଓ ଅଭିଳାଷ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦ । ଚାହିଦା ସର୍ବଦା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍ ଭିଭିରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ ଯାହା ଦ୍ରବ୍ୟର ଅଭିଳାଷ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ ନାହିଁ । ଚାହିଦାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଆଲୋକପାତ କରାଗଲେ ନିମ୍ନୋକ୍ତ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିଥାଏ ।

(1) ଚାହିଦା ଓ ଅଭିଳାଷ ଭିନ୍ନାର୍ଥବୋଧକ ଅଟନ୍ତି – ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଓ ଅଭିଳାଷ ମଧ୍ୟରେ ବିଶେଷ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଅଭିଳାଷ ଅର୍ଥରେ ଏହା ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଭ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରତିପାଦିତ କରୁଥିବାବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା ଓ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ ନିମନ୍ତେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍ ଦେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ହିଁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ ।

(2) ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଏହାର ଦାମ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଦାମ୍ ବ୍ୟତିରେକେ ଚାହିଦାର ପରିପ୍ରକାଶ ଅର୍ଥହୀନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଚାହିଦାର ପରିପ୍ରକାଶ ଓ ଦାମ୍‌ର ପରିପ୍ରକାଶ ଉଭୟେ ସମକାଳୀନ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

(3) ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ଓ ଚାହିଦା – ଚାହିଦା ସର୍ବଦା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିପ୍ରକାଶ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟକୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଥାଏ ନଚେତ୍ ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ ଭାବପ୍ରକାଶ କରିପାରେ ନାହିଁ ।

ଚାହିଦା ଫଳନ – ଉପରୋକ୍ତ ଉପସ୍ଥାପନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ‘ଚାହିଦା ଫଳନ’ କୁହାଯାଏ ।
D_x = f (P_x) D_x → x ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା
P_x → x ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍
f → ଫଳନ
ଏହି ଚାହିଦା ଫଳନ ଅନୁଯାୟୀ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଏହାର ଦାମ୍ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ମାତ୍ର ଏହି ଚାହିଦା ଫଳନ ‘ଦାମ୍ ଚାହିଦା’ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଆୟ ଚାହିଦା, କ୍ରସ୍ ଚାହିଦା, ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଚାହିଦା ଆଦି ଅର୍ଥନୀତିରେ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଉପାଦାନସମୂହ – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବହୁବିଧ; ଯଥା- ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଉପାଦାନଦ୍ୱାରା ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ । ନିମ୍ନଲିଖ୍ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଚାହିଦାକୁ ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥା’ ନ୍ତି ।

(1) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ – ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଏକ ବିଶେଷ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ ଉପାଦାନଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସଂପ୍ରସାରଣ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସଂକୁଚିତ ହୋଇଥାଏ । ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଚାହିଦାର ଏହି ସଂପ୍ରସାରଣ ଓ ସଂକୋଚନ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନଜନିତ ହୋଇଥ‌ିବାରୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ଭିକୁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

(2) ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ – ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟ; ଯଥା – ଅନୁପୂରକ ଓ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଦ୍ରବ୍ୟଟିର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଅନୁପୂରକ ଓ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଅନୁପୂରକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ହେଲେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ସେହିପରି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ।

(3) ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ – ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ ଓ ଚାହିଦା ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହୁଥ‌ିବାରୁ ଏହା ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ସାଧାରଣ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ତାଙ୍କର ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ବୃଦ୍ଧି ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ଏବଂ ଆୟ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ତାଙ୍କର ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଘଟିଥାଏ । ମାତ୍ର ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସହ ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(4) ଜନସଂଖ୍ୟା ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସୃଷ୍ଟି ଓ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ମଧ୍ୟ ଘଟିଥାଏ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଜନସଂଖ୍ୟାର ବଣ୍ଟନ ଓ ଗଠନ ମଧ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । ଜନସଂଖ୍ୟାର ବହୁଳାଶ ଯଦି ଶିଶୁ ହୋଇଥା’ନ୍ତି ତେବେ ଶିଶୁମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଖାଦ୍ୟ, ଖେଳନା ଆଦିର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ସେହିପରି ଜନସଂଖ୍ୟାର ବଳିଷ୍ଠ ଅଂଶ ଦରିଦ୍ର ହୋଇଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କପାଇଁ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନ ଭାବେ ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ ।

(5) ରୁଚି ଓ ଅଭ୍ୟାସ – ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ରୁଚି, ରୀତି ଓ ଅଭ୍ୟାସ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ । ମନୁଷ୍ୟର ରୁଚି ଓ ଅଭ୍ୟାସ ପରିବେଷ୍ଟନୀର ପ୍ରଭାବଦ୍ଵାରା ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସାମାଜିକ ଚଳଣି, ଫେସନ ମଧ୍ଯ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କୌଣସି ନୂତନ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିଜ୍ଞାପନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚାରିତ ବା ପ୍ରସାରିତ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ସେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଅହେତୁକ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଥା’ନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ସେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବହୁଗୁଣିତ ହୋଇଥାଏ ।

(6) ଆୟର ବଣ୍ଟନ – ଆୟର ବଣ୍ଟନ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାକୁ ବିଶେଷଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ଆୟର ବଣ୍ଟନ ସୁଷମ ହେଲେ କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ହେଲାବେଳେ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଆୟର ବୈଷମ୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ହେଲେ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ ଓ ବିଳାସମୂଳକ ଚାହିଦା ଦ୍ରବ୍ୟର ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

(7) କର ବ୍ୟବସ୍ଥା – ସରକାର ରାଜସ୍ୱ ବୃଦ୍ଧି ନିମନ୍ତେ ଅନେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପରେ କର ଧାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏତଦ୍‌ଦ୍ୱାରା ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍ଵନିତ ପରିସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ କେବଳ ସରକାରୀ କର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଘଟିଥାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାକୁ ଅନେକାଂଶରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ । କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଦାମ୍ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ହେଲେ ହେଁ ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି ଉକ୍ତ ଉପାଦାନ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ବକ୍ର ସ୍ଥିର ନ ରହି ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ କିମ୍ବା ନିମ୍ନକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ହୋଇଥାଏ ।

2. ଚାହିଦା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଯାଏ ? ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଚାହିଦାର ଏହି ଅର୍ଥକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଚାହିଦାର ସ୍ବାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମତଃ, କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସହ ଅତି ନିବିଡ଼ଭାବେ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ରର ପରିପ୍ରକାଶ ସମକାଳୀନ ହୋଇଥାଏ । ଦାମ୍ ବ୍ୟତିରେକ ଚାହିଦାର ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଏନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦାମ୍ ଉଲ୍ଲେଖୁ ନ ଥିଲେ ଚାହିଦାର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଏନାହିଁ । ଏହା ନିରର୍ଥକ । ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ଚାହିଦା ସର୍ବଦା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ସମୟସୀମା । ଦିନ, 1 ସପ୍ତାହ, 1 ମାସ ବା ।

ବର୍ଷ ହୋଇପାରେ; ମାତ୍ର ଚାହିଦାର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ନିମନ୍ତେ ସମୟର ଉଲ୍ଲେଖ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ତୃତୀୟତଃ, ଚାହିଦା ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଯାହାର ପରିମାଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସର୍ବଦା କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଏହି ମର୍ମରେ Prof. Benham ଙ୍କ ମତ ପ୍ରଣିଧାନଯୋଗ୍ୟ । ତାଙ୍କ ମତରେ, ‘କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ପାଇଁ ଚାହିଦା କହିଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ଏବଂ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ।’

ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଚାହିଦା ଓ ଅଭିଳାଷ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଦ୍ରବ୍ୟର ଅଭିଳାଷଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଅଭିଳାଷ ସାଧାରଣତଃ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଭ କରିବାର ପ୍ରତ୍ୟାଶାକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ । ମାତ୍ର କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କହିଲେ ସେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଥ‌ିବା ଅଭିଳାଷ, ପ୍ରାପ୍ୟ (ଦାମ୍) ପ୍ରଦାନ କରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ତଥା ବ୍ୟୟ କରିବାର ଇଚ୍ଛାକୁ ସୂଚାଇଥାଏ । ଏଣୁ ଚାହିଦାକୁ ଫଳପ୍ରଦ ଇଚ୍ଛା (Effective Desire) କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ସେର୍‌ମାନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ, ‘ମୂଲ୍ୟ ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ ନ କରି କେବଳ କ୍ରୟ ପରିମାଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲେ ଚାହିଦା ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ୟକ୍ ଧାରଣା ପାଇହୁଏ ନାହିଁ ।’’ ତେଣୁ ଚାହିଦାର ପରିପ୍ରକାଶ ସମୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିପ୍ରକାଶ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।

ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କକୁ ସୂଚୀ ବା ସାରଣୀ ବା ତାଲିକା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ । ଏହାକୁ ‘ଚାହିଦା ସୂଚୀ’ କୁହଯାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣକୁ ତାଲିକା ବା ସାରଣୀ ବା ସୂଚୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ‘ଚାହିଦା ସୂଚୀ’ କୁହାଯାଏ । ଚାହିଦା ସୂଚୀ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇପାରେ –
(1) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ
(2) ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ

(1) ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ – ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକା ବା ସାରଣୀକୁ ‘ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ’ କୁହାଯାଏ । ସର୍ବୋପରି ଏହି ସାରଣୀ ଏକ ଉପଭୋକ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରୁଥିବା ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ମନେକର, ଏକ ଉପଭୋକ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ A ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣ କ୍ରୟ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍ ଏହାର ତଦ୍ଵଜନିତ ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣ ଏକ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ ତାହା ହିଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥାଏ ।

A ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ

A ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକକ ପ୍ରତି ଦାମ୍ (ଟଙ୍କାରେ)	A ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ (ଏକକ)
7.00	10
6.00	15
5.00	20
4.00	25
3.00	30

ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରେ ଦର୍ଶାଇ ଦିଆଯାଇଛି ଯେ ଉପରୋକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ଜଣକ A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ.7.00 ସମୟରେ 10 ଏକକ କ୍ରୟ କରିଛନ୍ତି । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ.6.00 କୁ ହ୍ରାସ ପାଇବାରୁ ଉପଭୋକ୍ତା 15 ଏକକ କ୍ରୟ କରିଛନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବା ସମୟରେ ଏହାର ଚାହିଦାରୁ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଅଛି । ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରେ A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ କ୍ରମାଗତ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବାରୁ ଏହାର ପରିଣତି ସ୍ୱରୂପ ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟର ପରିମାଣ କ୍ରମାଗତ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଚାଲିଛି । ଏଥୁରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହଏ ଯେ, ଦାମ୍‌ର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ଓ ଦାମ୍‌ର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖା – ଉପରୋକ୍ତ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ଓ ସୂଚୀକୁ ଭିଭିକରି ଚାହିଦା ରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରେ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଚିତ୍ରରେ OX- ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଓ OY- ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । A, B, C, D ଓ E ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଚାହିଦାର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣ ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଛି । ଏହି ବିନ୍ଦୁ ଗୁଡ଼ିକ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ DD ଚାହିଦାରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଛି । DD ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖା ।

(2) ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ – ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ଏକ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ ପରିପ୍ରକାଶ । କାରଣ ବଜାରରେ ଅସଂଖ୍ୟ କ୍ରେତାଙ୍କର ସମାବେଶ ଘଟିଥାଏ । ବଜାରରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରେତା ନିଜର ଆର୍ଥିକ ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରଥା’ନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ରେତାଙ୍କର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରେତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ ।

ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍ରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ରେତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ବଜାରରେ କ୍ରୟ ହେଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ମନେକର ‘A” ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ବଜାରରେ X, Y ଓ Z ନାମକ ତିନିଜଣ କ୍ରେତା ଅଛନ୍ତି । ବଜାରରେ A ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍ ପାଇଁ X, Y ଓ Z ଉପଭୋକ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ତିନିଜଣ ଉପଭୋକ୍ତା ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟର ମୋଟ ପରିମାଣକୁ ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ ବଜାର ଚାହିଦା କୁହାଯାଇଥାଏ । ନିମ୍ନୋକ୍ତ ସାରଣୀରେ ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

‘A’ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ

A ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକକ ପ୍ରତି ଦାମ୍ (ଟଙ୍କାରେ)	‘X’ କ୍ରେତାଙ୍କ ଚାହିଦା (ଏକକ)	‘Y’ କ୍ରେତାଙ୍କ ଚାହିଦା (ଏକକ)	‘Z’  କ୍ରେତାଙ୍କ ଚାହିଦା (ଏକକ)	ମୋଟ ବଜାର ଚାହିଦା(ଏକକ)
7.00	3	2	5	3+2+5=10
6.00	5	4	6	5+4+6=15
5.00	6	5	9	6+5+9=20
4.00	8	7	10	8+7+10=25
3.00	9	9	12	9+9+12=30

ଉପରୋକ୍ତ ତାଲିକାରୁ ଏହା ସୂଚିତ ହୋଇଛି ଯେ, A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 7.00 ବେଳେ ଉପଭୋକ୍ତା ତ୍ରୟ (X, Y ଓ Z) ଯଥାକ୍ରମେ 3 ଏକକ, 2 ଏକକ ଓ 5 ଏକକ କ୍ରୟ କରିଛନ୍ତି । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୋଟ ବଜାର ଚାହିଦାର ପରମାଣ 10 ଏକକ (3 + 2+ 5) । ସେହିପରି A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 6.00, ଟ. 5.00, ଟ. 4.00, ଟ. 3.00 ହେଲାବେଳେ ଉପଭୋକ୍ତା

X, Y ଓ Z ସେମାନଙ୍କର ଦ୍ରବ୍ୟକ୍ରୟର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି କରିଛନ୍ତି ଯଦ୍ବାରା ମୋଟ ବଜାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ 15, 20, 25 ଓ 30 ଏକକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍ ଓ ଉପଭୋକ୍ତାମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟକ୍ରୟର ପରିମାଣ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହରେ କୁହାଯାଏ ଯେ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମାହାର ।

ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା – ଉପରୋକ୍ତ ତାଲିକାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍ ଓ ଉପଭୋକ୍ତାମାନେ ଏହି ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରୁଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣକୁ ରେଖାଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା ମିଳିଥାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା, ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀର ଜ୍ୟାମିତିକ ବା ରୈଖ୍ୟକ ପରିପ୍ରକାଶ ।
ନିମ୍ନରେ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀର ଜ୍ୟାମିତିକ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ଚିତ୍ରରେ OX ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ ଓ OY ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି । A ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 3.00 ବେଳେ, X, Y ଓ Z ଉପଭୋକ୍ତାଗଣ ମୋଟ 10 ଏକକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିଛନ୍ତି ଯାହା ବଜାର ଚାହିଦା ପରିମାଣ । ଏହା ଚିତ୍ରରେ P ବିନ୍ଦୁରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ସେହିପରି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 6.00, ଟ. 5.00, ଟ. 4.00 ଓ ଟ. 3.00 ଥିବା ସମୟରେ ମୋଟ ବଜାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ 15, 20, 25 ଓ 30 ଏକକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି ଏବଂ ଏହା ଯଥାକ୍ରମେ Q, R, S ଓ T ବିନ୍ଦୁରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ P, Q, R, S, T ବିନ୍ଦୁକୁ ସଂଯୋଗ କରାଗଲେ MN ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇପାରିବ । ‘MN’ କୁ ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା କୁହାଯାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବିପରୀତମୁଖୀ ହୋଇଥିବାରୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖା ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ଲେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ କ୍ରମାବନତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଋଣାତ୍ମକ ଅଧୋଗତି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ଉପସ୍ଥାପନାରୁ ସୂଚନା ମିଳେ ଯେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟର ପରିମାଣ (ଚାହିଦାର ପରିମାଣ) ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟର ପରିମାଣ (ଚାହିଦାର ପରିମାଣ) ହ୍ରାସ ହୋଇଥାଏ ।

3. ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ବର୍ଣ୍ଣନା ଓ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର । କେଉଁ ସର୍ଭରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ? ଏହାର ସୀମାବଦ୍ଧତାଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖ କର।
Answer:
ଚାହିଦା ସର୍ବଦା ଫଳପ୍ରଦ ଇଚ୍ଛାକୁ ବୁଝାଏ, ଯାହାର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ହେଲା ଦ୍ରବ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିର ଇଚ୍ଛା ପଛରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଗି ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ ଦେବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ ସହିତ ଅର୍ଥତ୍ୟାଗ ଲାଗି ସମ୍ମତ ରହିବା ଦରକାର । ତେଣୁ ଚାହିଦା ବା ସାମର୍ଥ୍ୟ ଓ ସମ୍ମତିର ସହ ଦ୍ରବ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିର ଇଚ୍ଛା, ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକ ପରିମାଣକୁ ବୁଝାଏ ଓ ଏହି ପରିମାଣର ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ଲାଗି ଦାମ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଭୂମିକା ବହନ କରେ । ତେଣୁ ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।

ଚାହିଦା ସୂତ୍ର :
ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ବିପରୀତମୁଖୀ ସଂପର୍କ ବିଷୟରେ ମାର୍ଶାଲ୍ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ, ‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତିତ ରହି, କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ ଏବଂ ଦାମ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ହୁଏ ।

’’ପ୍ରକାରନ୍ତରେ, ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ, ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସଂପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ଓ ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସଙ୍କୁଚିତ ହୁଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧିଜନିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ସଂପ୍ରସାରଣ ଓ ସଙ୍କୋଚନ ହିଁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ମୂଳଭିଭି । ଅଧ୍ୟାପକ ମେୟରଙ୍କ ମତରେ, ‘ଲୋକମାନେ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍ ଅପେକ୍ଷା କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ ଅଧିକ ପରିମାଣର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା କ୍ରୟ କରନ୍ତି ।’’

ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ଚାହିଦା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସଂପର୍କ ‘ଚାହିଦା ଫଳନ’ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ।
D_x = f(P_x) ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ।
D_x → ‘x’ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ;
P_x→ ‘x’ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍;
f → ଫଳନ ।
ଏହି ଚାହିଦା ଫଳନରୁ ପ୍ରକଟିତ ହୁଏ ଯେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଏହାର ଦାମ୍ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ‘କାରଣ’ ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏହାର ‘ଫଳାଫଳ’ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

ଉପସ୍ଥାପନା :
ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ଯରେ ଯେଉଁ ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କ ଦର୍ଶାଏ, ତାହାକୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାରରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ । ପ୍ରଥମତଃ ସାରଣୀକ ଉପସ୍ଥାପନା ବା ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ ଓ ଦ୍ବିତୀୟତଃ ରେଖାଚିତ୍ର ସହାୟତାରେ ଉପସ୍ଥାପନ ।

(i) ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ : ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ କହିଲେ ଏହା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବଜାରର ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣକୁ ସାରଣୀ ସାହାଯ୍ୟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରେ । ମାତ୍ର ଏହି ଉପସ୍ଥାପନ ସେହି ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ ଯାହା ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ଯରେ ଦର୍ଶାଏ । ତେଣୁ ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ ଦର୍ଶାଏ କି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତି ବା ବଜାରସ୍ଥଳେ ଦାମ୍ କମ୍ ବେଳେ ଚାହିଦା ବେଶୀ ଓ ଦାମ୍ ବେଶୀ ବେଳେ ଚାହିଦା କମ୍ ହୁଏ । ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀକୁ ବ୍ୟକ୍ତି ସ୍ଥଳେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ ଓ ବଜାରସ୍ଥଳେ ବଜାର ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ନିମ୍ନରେ ଏକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀର ଉପସ୍ଥାପନା କରାଗଲା ।

ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ:

ଏକକ ପ୍ରତି ଦାମ୍ ( ଟଙ୍କାରେ )	ଚାହିଦା ପରିମାଣ
15	25
25	20
37	16
50	10
60	5
75	2

ଉପରୋକ୍ତ ସାରଣୀରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର 15 ଟଙ୍କା ଥିଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ 25 ଅଛି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ 15 ଟଙ୍କାରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 25 ଟଙ୍କା ହେଲା ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ 25 ରୁ ହ୍ରାସ ପାଇଁ 20 କୁ ଖସି ଆସିଛି । କୁ ପରିଶେଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ 75 ଟଙ୍କା ଥିଲାବେଳେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ 2 ଅଛି । ଏହା ଦର୍ଶାଅ ଯେ, ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିଲାବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହ୍ରାସ ଘଟୁଛି ।

(ii) ରେଖାଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ : ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀକୁ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିବାକୁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ରେଖାଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ କୁହାଯାଏ । ପ୍ରଥମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦାମ୍‌ରେ ଦର୍ଶିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣକୁ ଏକ ବିନ୍ଦୁରେ ଚିହ୍ନଟ କରାଯାଏ ଓ ପରେ ସେଗଡ଼ିକୁ ଯୋଗ କରି ଏକ ରେଖା ଟଣାଯାଏ । ସେହି ରେଖାକୁ ଚାହିଦା ରେଖା କୁହାଯାଏ, ଯାହା ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ଥବା ସମ୍ପର୍କକୁ ରେଖାଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରେ । ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ ପରି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ବା ବଜାରସ୍ଥଳେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ସମ୍ପର୍କକୁ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇପାରେ ଓ ଏହା ବ୍ୟକ୍ତି ଚାହିଦା ରେଖା ବା ବଜାର ଚାହିଦା ଦର୍ଶାଏ । ଉପରୋକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀକୁ ନିମ୍ନରେ ରେଖାଚିତ୍ର ସହାୟତାରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଗଲା ।

ଉକ୍ତ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ‘A’ ବିନ୍ଦୁ ଦର୍ଶାଏ ଯେ ଦାମ 15 ବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ 25 । ‘B’ ବିନ୍ଦୁରେ 25 ଦାମ୍ରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ 20 । ତେଣୁ ଦାମ୍‌ରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟି ଚାହିଦା ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ଘଟିଅଛି । ଏହିଭଳି A, B, C, D ଓ E ବିନ୍ଦୁଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଗକଲେ ଚାହିଦା ରେଖା ମିଳିଥାଏ ।

ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଓ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରୁ ନିମ୍ନକୁ ଗତି କରିଥାଏ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ସାରଣୀକ ବା ରେଖାଚିତ୍ର ଉପସ୍ଥାପନ ହେଉ, ଏହା ସର୍ବଦା ଦର୍ଶାଏ ଯେ ଦାମ୍‌ରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଓ ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଘଟେ । ଏହା ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅଟେ ।

ସର୍ତ୍ତାବଳୀ :
ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା କେତେକ ସର୍ଭ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଚାହିଦାର ସୂତ୍ର ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥ‌ିବା ଏହି ବିପରୀତମୁଖ୍ ସମ୍ପର୍କକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କଲାବେଳେ ‘ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତି’ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇଛି । 

• ଖାଉଟିଙ୍କ ଆୟ – ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପାଇଁ ଖାଉଟିଙ୍କ ଆୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହିବା ଉଚିତ୍ । ଆୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ହୋଇଉଠେ ।
• ରୁଚି, ଅଭ୍ୟାସ ଓ ଫେସନ – ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ରୁଚି, ଅଭ୍ୟାସ ଓ ଫେସନରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଏହି ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ ।
• ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ – ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ସଫଳତା ନିମନ୍ତେ ଅନୁପୂରକ ଓ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଯଦି ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟମାନଙ୍କ ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତେବେ ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ରହି ସୁଦ୍ଧା ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥାଏ।
• ଜନସଂଖ୍ୟା–କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର ଓ ଗଠନ ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ । ତେଣୁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପାଇଁ ଜନସଂଖ୍ୟାର ଆକାର ଓ ଗଠନ ଅପରିବର୍ତିତ ରହିବା ଉଚିତ।
• ଅର୍ଥନୀତିର ଅବସ୍ଥା – ଅର୍ଥନୀତିର ଅବସ୍ଥାରେ କୌଣସି ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଏହା ଚାହିଦାର ପରିମାଣକୁ

4. ଚାହିଦା ରେଖାର ସ୍ଥାନାନ୍ତର କିପରି ଓ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଘଟିଥାଏ – ଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କର । କିମ୍ବା, ଚାହିଦା ରେଖାର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ କିପରି ଓ କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଘଟିଥାଏ, ଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ । କିମ୍ବା, ‘ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ’ (Change in Demand) ଏବଂ ‘ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ ମଧ୍ଯରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଚିତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଦର୍ଶାଅ । ଏହାର କାରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କର ।
Answer:
ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ‘ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ’ ଓ ‘ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ’ ସମାର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହା ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅଭିଧାରଣ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ’ ରହି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦରବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ ଏବଂ ଦରହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ ଓ ସଂକୋଚନର ଆଖ୍ୟା ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ (Expansion of demand) 3 11 °6 (Contraction of demand) ଚାହିଦା ସଂକୋଚନ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ; ଯଥା – ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ, ଅଭ୍ୟାସ, ରୁଚି, ପସନ୍ଦ ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଆଦି ଅପରିବର୍ତିତ ରହିଥାଏ ।

ଏ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି କେବଳ ମାତ୍ର ଦାମ୍‌ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରଭାବରୁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ କିମ୍ବା ସଂକୋଚନ ଘଟିଥାଏ । ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ଯାହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ମାତ୍ର ଏହି ଚାହିଦାରେଖାରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବ ବା ନିମ୍ନ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଏହି ଭାବଧାରା ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ । ମନେକର କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ 2.00 ଥିଲାବେଳେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ 10 ଏକକ ଥିଲା । ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଦାମ୍ ଟ. 1.00 ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା ସମୟରେ ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରମାଣ 20 ଏକକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ଏହାହିଁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ । ଏହାହିଁ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ଚିତ୍ରରେ ‘DD’ ‘ଚାହିଦା ବକ୍ର’ । ଦ୍ରବ୍ୟର Y- ଅକ୍ଷରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ଦାମ୍ ଟ. 1.00 ଥିବାବେଳେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ 20 ଏକକ ଯାହା OX ଅକ୍ଷରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ସେହିପରି ଦାମ୍ ଦୁଇଟଙ୍କା (2.00) କୁ ବୃଦ୍ଧିପାଇଥିବା ସମୟରେ ପରିମାଣ 10 ଏକକକୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି । ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ଏଥୁରୁ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୁଏ ଯେ, ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନଜନିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ କରନ୍ତି । ଏକ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ ବେଳେ (ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପରିସ୍ଥିତି) ଉପଭୋକ୍ତା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚାହିଦା ବକ୍ରରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ଏବଂ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବରୁ ନିମ୍ନକୁ ଗତି କରନ୍ତି । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ ସମୟରେ ଉପଭୋକ୍ତା ସେହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚାହିଦା ବକ୍ରରେ ଡାହାଣରୁ ବାମକୁ ଏବଂ ନିମ୍ନରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବକୁ ଗତି କରନ୍ତି ।

ଏହା ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କିମ୍ବା ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ କିମ୍ବା ସଂକୋଚନ କେବଳ ମାତ୍ର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନଜନିତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ପ୍ରତିଫଳନ ।

ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in Demand) :
ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନହୋଇ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଆୟ, ଜନସଂଖ୍ୟା, ରୁଚି, ଅଭ୍ୟାସ, ପସନ୍ଦ, ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟି ଦ୍ରବ୍ୟଟିର ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ତାହାକୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ (Change in Demand) କୁହାଯାଏ । ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ; ଯଥା – ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି (Increase in Demand) ଓ – g ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ (Decrease in Demand) ଦିଗରୁ ବିଚାର କରାଯାଇଥାଏ । ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ସମୁଦାୟ ଚାହିଦା ସୂଚୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ।

(କ) ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି (Increase in Demand) – ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୋଇ ଉପଭୋକ୍ତା ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ପରିମାଣ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି କିମ୍ବା ସେତିକି ପରିମାଣ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଦର ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥା’ନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି କାରଣରୁ ଘଟିଥାଏ ।
(1) ଏକ ଦାମ୍‌ରେ ଅଧ୍ଵକ ଚାହିଦା
(2) ଅଧୀକ ଦାମ୍‌ରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଚାହିଦା

ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଅବସ୍ଥା ନିମ୍ନଲିଖ ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରେ ।

ଉପରୋକ୍ତ ରେଖାଚିତ୍ରରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 1.00 ଥ‌ିବାବେଳେ ଉପଭୋକ୍ତା 10 ଏକକ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରାଥମିକ ଅବସ୍ଥାରେ କ୍ରୟ କରୁଛି । ଯଦି ଦାମ୍ (ଟ. 1.00) ଅପରିବର୍ତିତ ରହି ‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ’ରେ ବୃଦ୍ଧିଜନିତ ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତେବେ ଉପଭୋକ୍ତା ସେହି ପ୍ରଚଳିତ ଦାମ୍‌ରେ ଅଧିକ ଦ୍ରବ୍ୟ (20 ଏକକ) କ୍ରୟ କରିଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ପୂର୍ବର ଚାହିଦା ବକ୍ର DD ରେ ଅବସ୍ଥାନ ନ କରି ଏହାର ଦକ୍ଷିଣର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ବସ୍ତରରେ ଥ‌ିବା D₁D₁ ଚାହିଦା ବକ୍ରରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଯେତେବେଳେ ଦାମ୍ ଟ. 2.00 କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ନ ଘଟି ସେହି ପୂର୍ବ ପରିମାଣ (10 ଏକକ) କ୍ରୟ କରିଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଉପଭୋକ୍ତା ନୂତନ ଚାହିଦା ବଜ୍ର (D,D,) ରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥା’ନ୍ତି । ଚାହିଦାର ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।

ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ (Decrease in Demand) :
ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ହେଲେ, ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ଘଟି ଉପଭୋକ୍ତା ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ପରିମାଣ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି କିମ୍ବା ସେତିକି ପରିମାଣ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ଦାମ୍ ହେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଦୁଇପ୍ରକାରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା –
(1) ଏକ ଦାମ୍‌ରେ କମ୍ ଚାହିଦା
(2) କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଚାହିଦା
ଏହି ଚାହିଦାର ହ୍ରାସଜନିତ ପରିସ୍ଥିତି ରେଖାଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇପାରେ ।

ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଟ. 2.00 ଥ‌ିବାବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା 20 ଏକକ ହୋଇଛି । ଯଦି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟରେ ହ୍ରାସଜନିତ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ସେହି ଏକା ଦାମ୍‌ରେ (ଟ. 2.00)ରେ ଚାହିଦା 10 ଏକକକୁ ହ୍ରାସ ପାଇବା କିମ୍ବା ଦାମ୍ ହ୍ରାସଜନିତ ପରିସ୍ଥିତି (ଟ. 1.00) ରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟର ପରିବର୍ତ୍ତନର ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ପୂର୍ବ ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣ (20 ଏକକ) କ୍ରୟ କରିପାରିଥାଏ । ଏ ଉଭୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖା (DD) ରେ ଅବସ୍ଥାନ ନକରି ଏହାର ବାମ୍‌ରେ ନିମ୍ନସ୍ତରରେ ଥିବା (D₁D₁) ଚାହିଦା ବକ୍ରରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ନିମ୍ନଗାମୀ ଚାହିଦା ରେଖାଦ୍ଵାରା ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରୁ ଉପଲବଧୂ ହୁଏ ଯେ, ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ ଓ ସଂକୋଚନକୁ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଏହା କେବଳ ଦାମ୍ଜନିତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ସଂଗଠିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଓ ବୃଦ୍ଧିକୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ ଯାହା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

ଚାହିଦା ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଉପାଦାନ :
ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ, ରୁଚି, ପସନ୍ଦ, ଜନସଂଖ୍ୟା, ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍, ବ୍ୟବସାୟିକ ଅବସ୍ଥା ଇତ୍ୟାଦି । ଉକ୍ତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର କୌଣସି ବୃଦ୍ଧିଜନିତ ଓ ହ୍ରାସଜନିତ ପରିବର୍ତନ ଘଟିଲେ ଏହାର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ପ୍ରଭାବରେ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ; ଯଥା – ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି କିମ୍ବା ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଘଟିଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଗୌଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ ।

5. ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖା କାହିଁକି ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ହୁଏ – ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ତଥା ଚାହିଦା ଫଳନରୁ ଏହା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଏହା ଯଥାର୍ଥରେ ଚାହିଦା ରେଖାର ଋଣାତ୍ମକ ଅଧୋଗତି ସମ୍ପର୍କରେ ଦର୍ଶାଇଥାଏ । ନିମ୍ନୋକ୍ତ ଉପସ୍ଥାପନା ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖାର ନିମ୍ନଗାମୀ ସମ୍ପର୍କରେ ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ 

(1) କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଭାବ – କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତା କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଧିକରୁ ଅଧ‌ିକ ଉପଭୋଗ କଲେ ସେ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକରୁ ମିଳୁଥିବା ଉପଯୋଗିତା କ୍ରମାଗତଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଚାରବନ୍ତ ଉପଭୋକ୍ତା ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ ସମୟରେ ଉପଭୋଗରୁ ସର୍ବାଧ‌ିକ ପରିତୃପ୍ତି ଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ମିଳୁଥିବା ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସହ ତୁଳନା କରିଥା’ନ୍ତି ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକରୁ ଲାଭ ହେଉଥିବା କମ୍ କମ୍ ଉପଯୋଗିତା ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକକ ପାଇଁ ଏକପ୍ରକାର ଦାମ୍ ଦେବାକୁ ଦ୍ବିଧାବୋଧ କରିଥା’ନ୍ତି । କାରଣ ଉପଭୋକ୍ତା ଅତିରିକ୍ତ ଏକକଗୁଡ଼ିକୁ କମ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ବିବେଚନା କରିଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଦ୍ୱିତୀୟ ଏକକରେ ଦେଉଥ‌ିବା ଦାମ୍ ଅପେକ୍ଷା ତୃତୀୟ ଏକକରେ ଦେବାକୁ ଥିବା ଦାମ୍ ନିଶ୍ଚିତଭାବେ ଅଧ୍ବକ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୁଏ । ସେଥିପାଇଁ ତୃତୀୟ ଏକକ ପାଇଁ ସେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଏକକଠାରୁ କମ୍ ଦାମ୍ ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରେ ।

ପ୍ରକାରାନ୍ତରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଅଧୂକ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି । ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହାର ବିପରୀତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୁଏ । ସୁତରାଂ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଓ ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଏହି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଉପଭୋଗର ଏହି ମୌଳିକ ସୂତ୍ରର ପ୍ରଭାବରୁ ସଂଗଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

(2) ଦାମ୍ ପ୍ରଭାବ – ଦ୍ରବ୍ୟର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦାମ୍‌ରେ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପଭୋକ୍ତା ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍ ଯୋଗୁଁ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟରୁ ବଞ୍ଚିତ ହୁଅନ୍ତି । ମାତ୍ର ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ପୂର୍ବରୁ କ୍ରୟ କରୁନଥିବା ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ବଜାରରେ ଆବିର୍ଭାବ ଘଟେ । ଏହି ନୂତନ କ୍ରେତାଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ବଜାରରେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ପୂର୍ବରୁ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରୁଥୁବା ଉପଭୋକ୍ତା ଦାମ୍ ହ୍ରାସଜନିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଅଧିକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । ଯଦ୍ବାରା ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଅଧ‌ିକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଏହାର ବିପରୀତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଘଟିଥାଏ ।

(3) ଆୟ ପ୍ରଭାବ – ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟକୁ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇଟି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରାଯାଏ; ଯଥା – ମୌଦ୍ରିକ ଆୟ ଓ ବାସ୍ତବ ଆୟ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ କ୍ରେତାଙ୍କର ବାସ୍ତବ ଆୟରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କୁ ପୂର୍ବାପେକ୍ଷା କମ୍ ବ୍ୟୟ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ଅର୍ଥାତ୍ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବାସ୍ତବ ଆୟ ବା କ୍ରୟଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ କ୍ରେତାଙ୍କର ଯେଉଁ କ୍ରୟଶକ୍ତି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟରୁ ମୁକ୍ତ ହୁଏ, ତାହାକୁ ସେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ଅନ୍ୟଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟରେ ବିନିଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଯାହା କରିପାରନ୍ତେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ତାହା କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ମଥାର୍ଥରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ବାସ୍ତବ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ବାସ୍ତବ ଆୟ ହ୍ରାସ ସହ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଅତଏବ ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୁଏ ।

(4) ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ – ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ହ୍ରାସ କିମ୍ବା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଅଧ୍ଵକ ଦାମ୍‌ରେ ମିଳୁଥିବା ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରତିବଦଳ ଦ୍ରବ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଉପଭୋଗ ବା କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଦ୍ରବ୍ୟର ଏହି ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ଯୋଗୁଁ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏଣୁ କମ୍ ଦାମ୍‌ରେ ଅଧିକ କ୍ରୟ କରାଯାଇପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଥଣ୍ଡା ପାନୀୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ଏହାଠାରୁ ଅଧ୍ଵ ଦାମ୍‌ରେ ମିଳୁଥ‌ିବା ପ୍ରତିବଦଳ ଦ୍ରବ୍ୟ ଆଇସ୍‌କ୍ରିମ ବଦଳରେ ଅଧ୍ଵକ କ୍ରୟ କରନ୍ତି । ଯଦ୍ବାରା ଥଣ୍ଡାପାନୀୟର ଉପଭୋଗ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

ଏଣୁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୁଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଏହି ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଦାମ୍‌ରେ ମିଳୁଥିବା ଏହାର ପ୍ରତିବଦଳ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି । ଫଳରେ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍‌ଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବିଶେଷଭାବେ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁଁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ ଓ ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ।

(5) ବହୁବିଧ ବ୍ୟବହାର – କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଅନେକ ବିକଳ୍ପ ତଥା ବହୁବିଧ ବ୍ୟବହାର ରହିଥାଏ । ଏପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଏହା କମ୍ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାରରେ ଲଗାଯାଇଥାଏ । ଯଦ୍ବାରା ଏହାର ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତିର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଏହା ରନ୍ଧନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ଯଦ୍ବାର ଏହାର ମୋଟ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଏଣୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଏହି ବିକଳ୍ପ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ପ୍ରକୃତି ଯୋଗୁଁ ସ୍ଵଳ୍ପ ଦାମ୍‌ରେ ଅଧିକ ଚାହିଦା ଓ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍‌ରେ ସ୍ଵଳ୍ପ ଚାହିଦା ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଚାହିଦା ବକ୍ର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ।

6. ‘ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା’ ଅଭିଧାରଣାର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର । ଏହାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଉପାଦାନସମୂହର ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ସ୍ଵାଭାବିକ ଅବସ୍ଥାରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଓ ଏହାର ଦାମ୍ ମଧ୍ଯରେ ଏକ ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ଯାହା ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ଉତ୍ତମଭାବେ ପ୍ରତିଫଳିତ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସଜନିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ଓ ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧିଜନିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ଦାମର ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନଜନିତ ପରିଣାମ ସ୍ବରୂପ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଓ ସଙ୍କୋଚନ ହିଁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁରେ ପ୍ରତିଫଳିତ । 

କିନ୍ତୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ତାହା ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଅଭିନ୍ନ ନୁହେଁ । ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟାଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ବିଶେଷ ପରିବର୍ଭନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସେହି ଅନୁପାତରେ ନାହିଁ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଆରାମଦାୟକ ଓ ବିଳାସମୂଳକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ବ୍ୟାପ୍ତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ । ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାର ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବ୍ୟକ୍ତି, ସ୍ଥାନ, କାଳ ଭେଦରେ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ ।

(1) ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରକୃତି – ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱାରା ବିଶେଷଭାବରେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ପାଇଁ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ବିବେଚିତ ହେଉଥ‌ିବାବେଳେ କେତେକଙ୍କ ପାଇଁ ତାହା ଆରାମଦାୟକ ବା ବିଳାସମୂଳକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରକୃତି ଅନୁଯାୟୀ ସେମାନଙ୍କର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ । ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ କାରଣ ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେହେଁ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ବିଶେଷ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅନୁଭୂତ ହୋଇନଥାଏ ।

ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଆରାମଦାୟକ ଓ ବିଳାସମୂଳକ ଦ୍ରବ୍ୟ; ଯଥା – TV, ରେଫ୍ରିଜିରେଟର, ଏୟାରକଣ୍ଡିସନର, କାର୍ ଆଦି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏମାନଙ୍କର ଚାହିଦାକୁ ବିଶେଷଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ।

(2) ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପସ୍ଥିତି – ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବା ଉତ୍ତମ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ ରହିଥାଏ; ତାହାର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭାବକୁ ଏକାଧ୍ଯକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟରେ ପରିତୃପ୍ତ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେଲେ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଏହାର ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଯଥାକ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଚା’ ଓ କଫି । ଚା’ର ଦର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ, ଉପଭୋକ୍ତା ଚା’ ବଦଳରେ କଫି ବ୍ୟବହାରରେ ମନୋନିବେଶ କରନ୍ତି ଯଦ୍ବାରା ଚା’ର ଉପଭୋଗ ହ୍ରାସ ପାଏ ଓ କଫିର ଉପଭୋଗ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଏଣୁ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟମାନଙ୍କର ଚାହିଦା ଅଧିକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାବିଶିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ ।

(3) ବିକଳ୍ପ ବ୍ୟବହାର – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ବିକଳ୍ପ ବ୍ୟବହାର ରହିଥୁଲେ ତାହାର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ପେଟ୍ରୋଲ ଓ ଡିଜେଲର ବିକଳ୍ପ ବ୍ୟବହାର ରହିଛି । ଯଦି ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ହ୍ରାସ ପାଏ, ତେବେ ଉପଭୋକ୍ତା ଏସବୁକୁ କମ୍ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବହାରରେ ଲଗାଇଥା’ନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ଉପଭୋଗ ବା ଚାହିଦା ପରିମାଣ ବିଶେଷ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଦର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଏସବୁକୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ଘଟେ । ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ, କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଗୋଟିଏ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇପାରେ ।

(4) ବ୍ୟୟିତ ହେଉଥ‌ିବା ଆୟର ଅନୁପାତ – ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଏହାର ଉପଭୋଗ ନିମନ୍ତେ ଉପଭୋକ୍ତା ବ୍ୟୟ କରୁଥିବା ଆୟର ଅନୁପାତ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ନିଜ ଆୟର ଏକ ସ୍ୱଳ୍ପ ବା ନଗଣ୍ୟ ଅନୁପାତ ବ୍ୟୟ କରନ୍ତି, ତେବେ ସେସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଉପଭୋଗକୁ ସେପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିନଥା’ନ୍ତି । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଲୁଣ ଓ ଦିଆସିଲି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ନିଜ ଆୟର ଏକ ଅତି କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶ ବ୍ୟୟ କରୁଥିବାରୁ, ସେମାନଙ୍କର ଦର ବୃଦ୍ଧି କିମ୍ବା ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଉପଭୋଗର ପରିମାଣରେ ସେପରି ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ । ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ବା ଚାହିଦା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ । 

(5) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ତର – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଏହାର ଦାମ୍‌ର ସ୍ତର ଉପରେ କେତେକାଂଶରେ ନିର୍ଭର କରିଥାଏ । ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍ଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥାଏ, କାରଣ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍‌ଯୋଗୁଁ ବହୁ କ୍ରେତା ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟରୁ ବଞ୍ଚତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯଦି ଏପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହୁଏ, ତେବେ ଅଧିକାଂଶ ଉପଭୋକ୍ତା ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବେ, ଯଦ୍ବାରା ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବ । ଏଣୁ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧିକ ହୁଏ । ମାତ୍ର କମ୍ ଦାମ୍ଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୁଏ, କାରଣ ଏହାର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦା ବିଶେଷ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ନାହିଁ ।

(6) ଉପଭୋଗ ସ୍ଥଗିତ ରଖୁବାର ସମ୍ଭାବନା – ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଭୋଗ ସ୍ଥଗିତ ରଖାଯାଇପାରେ, ତେବେ ଏହାର ଚାହିଦା ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୁଏ । କାରଣ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦରବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ନିଜର ଉପଭୋଗକୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖୁ’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହାର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ ।

(7) ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥାୟିତ୍ୱ – ସ୍ଥାୟିତ୍ୱ ଭିଭିରେ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଓ କ୍ଷଣସ୍ଥାୟୀ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରାଯାଇଥାଏ । ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୁଏ, କାରଣ ଏହାକୁ ଥରେ କ୍ରୟକଲେ ଦୀର୍ଘଦିନ ଧରି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭାବଟି ଦୀର୍ଘଦିନଧରି ପରିତୃପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାକୁ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବିତ କରିପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ । 

7. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବ୍ୟାଖ୍ୟା କର । ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହାର ପ୍ରକାରଭେଦ ନିଷ୍କ୍ରିୟ କରି ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରୁ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୁଏ ଯେ ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ । ମାତ୍ର କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ, ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ କେତେ ପରିବର୍ଭନ ହେଲା ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କୌଣସି ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ ନାହିଁ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଚାହିଦାର ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର ପରିମାପ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଧାରଣାଦ୍ୱାରା ହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ହେଉଥ‌ିବା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହାରକୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାରେ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ବା ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର ମାତ୍ରା ସମ୍ପର୍କରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସୂଚନା ଦେଇଥାଏ ।

ଅଧ୍ୟାପକ ମାର୍ଶାଲ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଦରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଅଧ୍ବକ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ନା କମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ବା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃଦ୍ଧି ଫଳରେ ତାହା ଅଧ୍ବକ ହ୍ରାସ ପାଏ ନା କମ୍ ହ୍ରାସ ପାଏ, ସେହି ଅନୁସାରେ ବଜାରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧ୍ବକ ବା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।’’ ଅର୍ଥାତ୍ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ତାହାର ଚାହିଦାରେ ଯେଉଁ ସମ୍ବେଦନଶୀଳତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କୁହାଯାଏ । ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଦାମ୍‌ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ତାହାର ହାରକୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କୁହାଯାଏ; ଯଥା –

ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାର ପ୍ରକାରଭେଦ :
ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବେ ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନଜନିତ । ମାତ୍ର ସବୁଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହା ସମାନ ନୁହେଁ କି ସବୁଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରା ସମାନ ନୁହେଁ । ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ସମ୍ବେଦନଶୀଳତା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀମାନେ ପାଞ୍ଚପ୍ରକାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବିଷୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

(1) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା
(2) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା
(3) ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା
(4) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା
(5) ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା

(1) ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା – ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ରେ
ଅସୀମ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତେବେ ଚାହିଦାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଦାମ୍‌ର ଅତ୍ୟନ୍ତ ନଗଣ୍ୟ ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଯଦି ଚାହିଦାରେ ଅସୀମ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ବା ଦାମ୍‌ରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନଗଣ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଯଦି ଚାହିଦା ‘ଶୂନ୍ୟ’ ହୁଏ ତେବେ ସେ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ ।
ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ଲେଖା ଆନୁଭୂମିକ ଓ ଏହା OX ଅକ୍ଷ ସହ ସମାନ୍ତର । ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ E_d = ∞ ବା ଅସୀମ ।

(2) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସତ୍ତ୍ବେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ଯଦି କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ; ତେବେ ସେହି ଅବସ୍ଥାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ଯେକୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିପାରେ ନାହିଁ ।
ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା OY ଅକ୍ଷ ସହ ସମାନ୍ତର । ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ E_d = 0।

(3) ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧୂକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ଯଦି ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଏହାର ଚାହିଦାରେ ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ, ତେବେ ଚାହିଦାକୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତୁଳନାରେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ହୁଏ ।
ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (PP₁) ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ (QQ₁) ହେଉଛି ।
∴ QQ₁ > PP₁ ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ E_d = 1।

(4) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା – ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସତ୍ତ୍ବେ ଯଦି ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ କମ୍ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତେବେ ଚାହିଦାକୁ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।
ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନ (PP₁) ଚାହିଦାର ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ (QQ₁) ଠାରୁ ଅଧ୍ବକ ।
PP₁ > QQ₁
ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ E_d > 1 

(5) ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଯଦି ଚାହିଦାର ସମଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ତାହାକୁ ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।
ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ (PP₁) ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ (QQ₁)
PP₁ = QQ₁
ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ E_d = 1

ଗୁରୁତ୍ବ – ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଭିଧାରଣା ସାହାଯ୍ୟରେ ଦାମ୍ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାକୁ କିପରି ପ୍ରଭାବିତ କରେ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ବ୍ୟବସାୟ ଓ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକର ଗୁରୁତ୍ଵ ବିଶେଷଭାବେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୋଇଥାଏ । ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଶାସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ; ଯଥା – ସମ୍ବଳ ସଂଗ୍ରହ, କରଧାର୍ଯ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଭିଧାରଣାର ପ୍ରଭୃତ ଗରୁତ୍ଵ ରହିଛି । ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ବାଣିଜ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଧାରଣାର ଗୁରୁତ୍ଵ ମଧ୍ୟ ବିଶେଷ ଉପଲବ୍ଧଧ ହୋଇଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 15 ବ୍ୟାଙ୍କ Objective Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 15 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଚାରୋଟି ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

1. ଚଳନ୍ତି ଜମାର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଉଛି :
(A) ଚାହିଦା ଜମା
(B) ମିଆଦି ଜମା
(C) ସ୍ଵୟ ଜମା
(D) ପୌନଃପୁନିକ ଜମା
Answer:
(A) ଚାହିଦା ଜମା

2. କେଉଁ ଜମା ସର୍ବାଧ‌ିକ ସୁଧ ପ୍ରଦାନ କରେ ?
(A) ଚଳନ୍ତି ଜମା
(B) ସଞ୍ଚୟ ଜମା
(C) ସ୍ଥାୟୀ ଜମା
(D) ପୌନଃପୁନିକ ଜମା
Answer:
(C) ସ୍ଥାୟୀ ଜମା

3. ମିଆଦି ଜମା କେଉଁ ଜମାର ଅନ୍ୟ ନାମ ?
(A) ଚଳନ୍ତି ଜମା
(B) ସଞ୍ଚୟ ଜମା
(C) ଚାହିଦା ଜମା
(D) ସ୍ଥାୟୀ ଜମା
Answer:
(A) ଚଳନ୍ତି ଜମା

4. କେଉଁ ଜମା ସୁଧ ଅର୍ଜନ କରେ ନାହିଁ ?
(A) ଚାହିଦା ଜମା
(B) ସଞ୍ଚୟ ଜମା
(C) ମିଆଦି ଜମା
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ଚାହିଦା ଜମା

5. କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କରିପାରେ ?
(A) ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) ବିନିମୟ ବ୍ୟାଙ୍କ
(D) ସଞ୍ଚୟ ବ୍ୟାଙ୍କ
Answer:
(B) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

6. ନିମ୍ନଲିଖତ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରେ ?
(A) ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) କୃଷି ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ସଞ୍ଚୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(C) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

7. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଋଣ ପଦ୍ଧତି ବ୍ୟବସାୟୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଆଦୃତ ?
(A) ନଗଦୀ ଋଣ
(B) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଋଣ
(C) ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ନଗଦୀ ଋଣ

8. ନିମ୍ନଲିଖ ମଧ୍ୟରୁ କେଉଁଟି ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ ?
(A) ଋଣ ପ୍ରଦାନ
(B) ଜମା ଗ୍ରହଣ
(C) ଋଣ ସୃଷ୍ଟି
(D) ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନରେ ଏକାଧିକାର
Answer:
(D) ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନରେ ଏକାଧିକାର

9. ଋଣ ଦେବାବେଳେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଜମାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ପ୍ରାଥମିକ ଜମା
(B) ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଜମା
(C) ମିଆଦି ଜମା
(D) ଚଳନ୍ତି ଜମା
Answer:
(C) ମିଆଦି ଜମା

10. ଋଣ ପ୍ରଦାନ ଓ ଜମା ଗ୍ରହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ମୁଦ୍ରାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଋଣ ମୁଦ୍ରା
(B) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା
(C) ଜମା ମୁଦ୍ରା
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା

11. ଯଦି ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 10% ତେବେ 1000 ଟଙ୍କାର ମୂଳ ଜମା ସର୍ବାଧ‌ିକ କେତେ ଟଙ୍କା ହେବ ?
(A) 8000 ଟଙ୍କା
(B) 9000 ଟଙ୍କା
(C) 10,000 ଟଙ୍କା
(D) 11,000 ଟଙ୍କା
Answer:
(C) 10,000 ଟଙ୍କା

12. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 20% ହେଲେ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ କେତେ ହେବ ?
(A) 20
(B) 10
(C) 15
(D) 5
Answer:
(D) 5

13. ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ଅବଗତି ନିମନ୍ତେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷର ଶେଷଭାଗରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିଜ ଆୟ ବ୍ୟୟ ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ
ବିବରଣୀ ଯେଉଁ ପତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
(A) ଦେୟତା
(B) ପରିସମ୍ପରି
(C) ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର
(D) ପୁଞ୍ଜି
Answer:
(C) ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର

14. କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ ସମଗ୍ର ବ୍ୟାକ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଶୀର୍ଷ ଅନୁଷ୍ଠାନ ?
(A) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ବିନିମୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

15. ପୃଥ‌ିବୀର ପ୍ରାଚୀନତମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ର ନାମ କ’ଣ ?
(A) ରିକ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅଫ୍ ଇଂଲଣ୍ଡ
(C) ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ଫେଡ଼େରାଲ ରିଜର୍ଭ ସିଷ୍ଟମ
Answer:
(A) ରିକ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

16. କେଉଁ ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥାପିତ ହେଲା ?
(A) 1950
(B) 1951
(C) 1947
(D) 1935
Answer:
(D) 1935

17. କେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ରାଷ୍ଟ୍ରର ମୁଦ୍ରାନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରେ ?
(A) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ବିତ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

18. ଭାରତରେ ଏକଟଙ୍କିଆ ନୋଟ କିଏ ପ୍ରଚଳନ କରେ ?
(A) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) ବିତ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) ବିତ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ

19. କେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ ?
(A) ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ବିନିମୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(B) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

20. କେଉଁ ବ୍ୟାକୁ ପୁନଃ ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମଧ୍ଯ କୁହାଯାଏ ?
(A) ବିନିମୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ଔଦ୍ୟୋଗିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

21. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିରେ ଏକ ଆୟୁଧ ?
(A) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର
(B) ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର
(C) ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ
(D) ପ୍ରଚାର
Answer:
(D) ପ୍ରଚାର

22. କେଉଁ ବ୍ୟାଟ୍ ସରକାରଙ୍କୁ ଋଣ ଦିଏ ?
(A) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ଉନ୍ନୟନ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(C) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

23. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁଟି ପରିମାଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିର ଏକ ଆୟୁଧ ?
(A) ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୁଧ ହାର
(B) ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର
(C) ନଗଦ ସଂରକ୍ଷିତ ଅନୁପାତରେ ପରିବର୍ଭନ
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

24. କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କୁହାଯାଏ
(A) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(B) ଉନ୍ନୟନ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(C) ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
(D) ଭାରତୀୟ ଷ୍ଟେଟ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍
Answer:
(A) କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍

(B) ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଯେଉଁ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଋଣସମୂହ ଲୋକମାନଙ୍କର ପରସ୍ପର ଋଣ ପରିଶୋଧ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟାପକ ଭାବରେ ଗୃହୀତ ହୁଏ, ସେହି ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କ୍

2. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଶବ୍ଦ ଇଟାଲାର ___________ ଶବ୍ଦରୁ ଉଦ୍ଧୃତ ।
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କା

3. ଇଟାଲୀ ଭାଷାରେ ‘ବ୍ୟାଙ୍କୋ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଲା ___________ ।
Answer:
ବେଞ୍ଚ

4. ଯେଉଁ ଜମାକୁ ଜମାକାରୀ ଯେକୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ଦିନରେ ପୂର୍ବରୁ କୌଣସି ନୋଟିସ୍ ନ ଦେଇ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକ ମୁତାବକ ମୁଦ୍ରା ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କୁରୁ ଉଠାଇ ପାରନ୍ତି, ତାହାକୁ ___________ ଜମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚଳନ୍ତି

5. ଯେଉଁ ଜମାକୁ ଜମାକାରୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସମୟକାଳ ପୂର୍ବରୁ ବିନା ନୋଟିସ୍‌ରେ ବ୍ୟାଙ୍କୁରୁ ଉଠାଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ ଜମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ମିଆଦି

6. ସ୍ଵଳ୍ପ ସଞ୍ଚୟକାରୀ ଓ ନିମ୍ନ ଆୟକାରୀ ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ___________ ଜମା ସୁବିଧା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।
Answer:
ସଞ୍ଚୟ

7. ଯେଉଁ ଜମା ହିସାବରେ ଜମାକାରୀ ପ୍ରତି ମାସରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ମୁଦ୍ରା କିଛି ବର୍ଷ ପାଇଁ ଜମାଖାତାରେ ପୈଠ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ___________ ଜମା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପୌନଃପୁନିକ

8. ଯେଉଁ ଋଣଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ର ବଦଳରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ___________ ଋଣ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନଗଦୀ

9. ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ଜମାକାରୀ ନିଜର ଚାହିଦା ଜମାଖାତାରେ ଥିବା ପରିମାଣଠାରୁ ଅଧିକ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କରୁ ଉଠାଇବାକୁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସକ୍ଷମ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଓଭରଡ୍ରାଫ୍‌ଟ

10. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଯେଉଁ ଅର୍ଥ ନଗଦ ଜମା ଆକାରରେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରାଥମିକ ଜମା

11. ଋଣ ଦାନ ସମୟରେ ବ୍ୟାକ୍ ଜଣେ ଋଣଗ୍ରହୀତାଙ୍କୁ ଜମାକାରୀରେ ପରିଣତ କରେ, ବ୍ୟାକ୍ ଏପରି ଯେଉଁ ଜମା ସୃଷ୍ଟି କରେ ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ

12. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ମୁଦ୍ରା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ନୁହେଁ, ଏହା ଦୃଶ୍ୟ ହୋଇନଥାଏ, ଏହା କାଗଜ କଲମରେ ସୃଷ୍ଟ, ଏହାକୁ ___________ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କ୍

13. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ରଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ___________ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।
Answer:
ପରୋକ୍ଷ ଆନୁପାତିକ

14. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 10% ହେଲେ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ ___________ ହେବ ।
Answer:
10

15. ଖୁବ୍ କମ୍ ସମୟ ପାଇଁ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଋଣ ହେଉଛି ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ଫେରସ୍ତଯୋଗ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ବା ଋଣ ଯାହାକୁ ନୋଟିସ୍ ଦେବାର 24 ଘଣ୍ଟାରୁ ___________ ଦିନ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣକାରୀଠାରୁ ଏହି ଋଣ ଫେରସ୍ତ ଆଣିପାରେ ।
Answer:
14

16. ମିଆଦୀ ଜମା କ୍ଷେତ୍ରରେ, ମିଆଦ କାଳ ଯେତେ ଦୀର୍ଘତର ହୋଇଥାଏ, ସୁଧ ହାର ସେତିକି ___________ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଅଧ୍ୟା

17. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କଗୁଡ଼ିକ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କର ___________ ହିସାବରେ ସେମାନଙ୍କ ତରଫରୁ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।
Answer:
ପ୍ରତିନିଧ୍ଵ

18. ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଅର୍ଥାତ୍ ଦେୟତା ଓ ___________ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ପରି ସମ୍ପତ୍ତି

19. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ପାଉଣା ଆଇନତଃ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ, ତାହା ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ର ___________ ।
Answer:
ଦେୟତା

20. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କଠାରୁ ଆଇନତଃ ଯେଉଁ ପାଉଣା ପାଇବାକୁ ହକ୍‌ର, ତାହା ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ର ___________ ।
Answer:
ପରି ସମ୍ପତ୍ତି

21. ଅଂଶୀଦାରମାନେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ବ୍ୟାଙ୍କର ଅଂଶ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ସ୍ବୀକୃତି ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ___________ ପୁଞ୍ଜି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଅଭିଦର

22. ଅଭିଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜିର ଯେଉଁ ଅଂଶ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଦେଇ ଅଂଶୀଦାରମାନେ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାକୁ ___________ ପୁଞ୍ଜି କହନ୍ତି ।
Answer:
ପ୍ରଦତ୍ତ

23. ଲାଭର ଯେଉଁ ଅଂଶ ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟନ କରା ନ ଯାଇ ଭବିଷ୍ୟତ ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ___________ ପାଣ୍ଠି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସଂରକ୍ଷିତ

24. ଜମା ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବବୃହତ୍ ___________ ଅଟେ ।
Answer:
ଦେୟ

25. ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ଚାହିଦା ମାତ୍ରକେ ସେମାନଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ନିଜ ପାଖେ କିଛି ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ରଖନ୍ତି, ଏହାକୁ ___________ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହସ୍ତସ୍ଥ

26. ପରମ୍ପରାଗତ ଭାବେ ହେଉ ବା ଆଇନ ଯୋଗୁଁ ହେଉ, ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମାର୍ସତରେ ମୋଟ ଜମାର କିଛି ଶତାଂଶ ନଗଦ ଆକାରରେ ଗଚ୍ଛିତ ରଖୁଥା’ନ୍ତି, ଯାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗଚ୍ଛିତ ଅନୁପାତ

27. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ___________ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ଦେୟତା ରହିତାଏ ।
Answer:
ବାମ

28. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କର ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ରର ___________ ପାର୍ଶ୍ବରେ ପରିସମ୍ପଭି ରହିଥାଏ ।
Answer:
ଡାହାଣ

29. ସରକାରଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଆର୍ଥିକ କାରବାରମାନ ସମ୍ପାଦନ କରୁଥିବା, ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟ ପରିଚାଳନା ଓ ଅନ୍ୟ ଉପାୟରେ ସରକାରଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ନୀତିକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଥିବା ଓ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହିଁ ___________ ବ୍ୟାକ୍ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ

30. ___________ ବ୍ୟାଙ୍କର ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକାଧିକାର ରହିଛି ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ

31. ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶରେ କେବଳ ___________ ମାତ୍ର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଥାଏ ।
Answer:
ଗୋଟିଏ

32. ___________ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶର ବାହକ ।
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ

33. ___________ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସର୍ବଦା ଲାଭ ଅର୍ଜନ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ

34. ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍ଗ୍‌ମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ___________ ଜାରି କରେ ।
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା

35. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ଉପରେ ___________ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
Answer:
ନୈତିକ ଚାପ

36. ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିକୁ ___________ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚୟନାତ୍ମକ

37. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ହାରରେ ଋଣ ଦେଇଥାଏ, ତାହାକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କ ହାର

38. ଜମାର ଯେଉଁ ଅନୁପାତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ଦେଇପାରେ ନାହିଁ, ତାହାକୁ ___________ ଅନୁପାତ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ

39. ଅସ୍ଥାୟୀ ଆର୍ଥିକ ଅସୁବିଧା ଦୂର କରିବାପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ସରକାରଙ୍କୁ ସ୍ୱଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ଓ ଅଗ୍ରିମ ଋଣ ପ୍ରଦାନ ଋଣ କରେ, ଏହି ଋଣକୁ ___________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
କାମଚଳା

40. ସରମାନଙ୍କ ___________ ସ୍ଵରୂପ କାର୍ଯ୍ୟକରି କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସରକାରଙ୍କୁ ଦେଶର ମୁଦ୍ରାନୀତି ଓ ଆର୍ଥିକ ନୀତି ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥାଏ ।
Answer:
ଉପଦେଷ୍ଟା

41. ଦେୟତା ପରିଶୋଧ କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍-ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମଧ୍ୟରେ ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଚଳପ୍ରଚଳ ନ କରି କେବଳ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ଥିବା ହିସାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଏହା କରାଯାଏ, ତେଣୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ସସମୂହ ପାଇଁ ଏକ ___________ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ।
Answer:
ଶୋଧନ

42. ___________ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରି ଦେଶରେ ଦରଦାମ୍ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥିରତା ରକ୍ଷା କରିବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ହିଁ ମୁଖ୍ୟ ଦାୟିତ୍ୱ ।
Answer:
ଋଣ

C. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ୍ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କୁ କୃଷି ପାଇଁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଋଣ ଦେଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସମବାୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କୃଷି ପାଇଁ ସ୍ବଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ଦେଇଥାଏ !

2. ଭାରତରେ ଏକକ ବ୍ୟାଙ୍କ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଆମେରିକାରେ ଏକକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଚଳିତ ।

3. ସ୍ଥାୟୀ ଜମାର ଅନ୍ୟନାମ ଚାହିଦା ଜମା ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସ୍ଥାୟୀ ଜମାର ଅନ୍ୟନାମ ମିଆଦି ଜମା ।

4. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ଋଣ ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ଋଣ ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।

5. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

6. ମିଆଦି ଜମା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସହିତ ସମାନ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ଜମା ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ସହିତ ସମାନ ।

7. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅଫ ଇଂଲଣ୍ଡ ବିଶ୍ବର ପ୍ରଥମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାକ୍ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ରିକ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅଫ୍ ସ୍ବିଡ଼େନ୍ ବିଶ୍ବର ପ୍ରଥମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ।

8. 1947 ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – 1935 ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।

9. ଭାରତରେ ଏକ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପ୍ରଚଳନ କରେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଭାରତରେ ଏକ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍, ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ବିତ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ପ୍ରଚଳନ କରେ ।

10. ଭାରତରେ ପାଞ୍ଚଶହ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳିତ ହୁଏ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

11. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସରକାରଙ୍କ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ।

12. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

13. ମିଆଦି ଜମାର ଉଠାଣ ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ସମ୍ଭବ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ଜମାର ଉଠାଣ ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ସମ୍ଭବ ।

14. ଭାରତୀୟ ଷ୍ଟେଟ୍ ବ୍ୟାକ୍ ବ୍ୟାକ୍‌ମାନଙ୍କର ବ୍ୟାକ୍ ଅଟେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅଟେ ।

15. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା ।

16. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରେଟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଋଣ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ରେଟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଋଣ ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

17. ଭାରତୀୟ ଷ୍ଟେଟ୍ ବ୍ୟାଟ୍ ଭାରତର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ଭାରତର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ।

18. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ସହ ଋଣ କାରବାର କରିଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କୁ ସରକାରଙ୍କ ସହ ଋଣ କାରବାର କରିଥାଏ ।

19. ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ସ୍ଵଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ।

20. ଲାଭ ଅର୍ଜନ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବପ୍ରଧାନ ନୀତି ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସାଧାରଣ କଲ୍ୟାଣ ସାଧନ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବପ୍ରଧାନ ନୀତି ।

D. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେଉଁ ବିତ୍ତୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଜନସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ଜମା ଗ୍ରହଣ, ଋଣ ପ୍ରଦାନ, ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣ, ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ, ଅନ୍ତର୍ଦେଶୀୟ ଓ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସୁବନ୍ଦୋବସ୍ତ ସହିତ ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପୂର୍ବପ୍ରାପଣ କରନ୍ତି, ସେହି ଅନୁଷ୍ଠାନକୁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ କୁହାଯାଏ ।

2. ବିନିମୟ ବ୍ୟାଟ୍‌ର ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ବିନିମୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବୈଦେଶିକ ବାଣିଜ୍ୟ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥ‌ିବା ଅର୍ଥ ଋଣ ଆକାରରେ ପ୍ରଦାନ କରେ ।

3. କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କୃଷି ପାଇଁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଋଣ ଦିଏ ?
Answer:
ଭୂବନ୍ଧକ ବ୍ୟାଙ୍କ କୃଷି ପାଇଁ ଦୀର୍ଘକାଳୀନ ଋଣ ଦିଏ ?

4. ଆଞ୍ଚଳିକ ଗ୍ରାମ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଭାରତରେ କେବେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
1975 ମସିହାରେ ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକ ଗ୍ରାମ୍ୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।

5. ଚଳନ୍ତି ଜମାକୁ କାହିଁକି ଚାହିଦା ଜମା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଚାହିଁବା ମାତ୍ରେ ଚଳନ୍ତି ଜମାର ଉଠାଣ ସମ୍ଭବ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହାକୁ ଚାହିଦା ଜମା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

6. ସ୍ଥାୟୀ ଜମାର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ଥାୟୀ ଜମାର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଲା ମିଆଦି ଜମା ।

7. ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ଜମାକାରୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜମାରାଶିଠାରୁ ଅଧିକ ଉଠାଣ ପାଇଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଯେଉଁ ଅନୁମତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ, ତାହାକୁ ଅତିରିକ୍ତ ଉଠାଣ କୁହାଯାଏ ।

8. ବ୍ୟାକ୍ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଋଣମୁଦ୍ରାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।

9. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କି ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ?
Answer:
ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ ଓ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପରୋକ୍ଷ-ଆନୁପାତିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।

10. ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 20% ହେଲେ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ କେତେ ହେବ ?
Answer:
ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 20% ହେଲେ ଋଣ ଗୁଣାଙ୍କ 5 ହେବ ।

11. ଯଦି ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 5% ତେବେ ପାଞ୍ଚ ହଜାର ଟଙ୍କାର ଜମା କେତେ ଟଙ୍କାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବ ?
Answer:
ଯଦି ନଗଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ଅନୁପାତ 5% ତେବେ ପାଞ୍ଚ ହଜାର ଟଙ୍କାର ଜମା 95,000 ଟଙ୍କାର ସର୍ବାଧ‌ିକ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରି ପାରିବ ।

12. ବିଶ୍ବର ପ୍ରଥମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ସ୍ବିଡ଼େନ୍‌ର ରିକ୍ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବିଶ୍ବର ପ୍ରଥମ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ !

13. ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ କେବେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା ?
Answer:
1935 ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

14. ଭାରତରେ ଏକଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ କିଏ ପ୍ରଚଳନ କରିଥାଏ ?
Answer:
ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ବିତ୍ତ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ, ଭାରତରେ ଏକ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ ପ୍ରଚଳନ କରିଥାଏ ।

15. ଇଂଲଣ୍ଡର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାକ୍ଚର ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଇଂଲଣ୍ଡର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ନାମ ହେଲା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଅଫ୍ ଇଂଲଣ୍ଡ ।

16. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
କୌଣସି ଆର୍ଥିକ ସଙ୍କଟ ସମୟରେ ଯଦି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ସୂତ୍ରରୁ ଅର୍ଥ ଯୋଗାଡ଼ କରିବାପାଇଁ ଅସମର୍ଥ ହୁଏ, ତେବେ ଏହା ପରିଶେଷରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଦ୍ବାରସ୍ଥ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରେ । ତେଣୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌କୁ ଅନ୍ତିମ ଋଣଦାତା କୁହାଯାଏ ।

17. କେଉଁ ସଂସ୍ଥା ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିଥାଏ ।

18. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର କାହାକୁ କହନ୍ତି ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ହାରରେ ଋଣ ଦେଇଥାଏ, ତାହାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ହାର କୁହାଯାଏ ।

19. କେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପରିଶୋଧନର ମାଧ୍ୟମ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପରିଶୋଧନର ମାଧ୍ୟମ ।

20. ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ବୈଦେଶିକ ବିନିମୟ ମୁଦ୍ରାର ତତ୍ତ୍ବାବଧାନ କିଏ କରିଥାଏ ?
Answer:
ରାଷ୍ଟ୍ରରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ବୈଦେଶିକ ବିନିମୟ ମୁଦ୍ରାର ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନ କରିଥାଏ ।

21. ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିର ଅନ୍ୟ ନାମ କ’ଣ ?
Answer:
ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପଦ୍ଧତିର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଉଛି ଚୟନାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ।

22. ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ଆୟୁଧର ନାମ ଲେଖ ।
Answer:
ଗୁଣାତ୍ମକ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦୁଇଟି ଆୟୁଧର ନାମ ହେଲା – (i) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ, (ii) ନୈତିକ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ।

23. ଖୋଲାବଜାର କାରବାର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଖୋଲା ବଜାରରେ ସରକାରୀ ପ୍ରତିଭୂତିର କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ଖୋଲା ବଜାର କାରବାର କୁହାଯାଏ ।

24. ବ୍ୟାକ୍ ହାର ଓ ଋଣ ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ କି ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ?
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର ଓ ଋଣ ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।

25. କେଉଁ ଜମା ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ପରିଶୋଧନୀୟ ନୁହେଁ ?
Answer:
ମିଆଦୀ ଜମା ଚାହିଁବାମାତ୍ରେ ପରିଶୋଧନୀୟ ନୁହେଁ ।

26. ବ୍ୟାଟ୍ସମାନଙ୍କର ସର୍ବବୃହତ୍ ଦେୟ କ’ଣ ?
Answer:
‘ଜମା’ ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କର ସର୍ବବୃହତ୍ ଦେୟ ।

27. ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି ବା ପରିଶୋଧ ପୁଞ୍ଜି କ’ଣ ?
Answer:
ଅଭିଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜିର ଯେଉଁ ଅଂଶ ନଗଦ ମୁଦ୍ରାଦେଇ ଅଂଶୀଦାରମାନେ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି ବା ପରିଶୋଧ ପୁଞ୍ଜି
କୁହାଯାଏ ।

28. ଅଭିଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି କ’ଣ ?
Answer:
ଅଂଶୀଦାରମାନେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ଅଂଶ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ସ୍ବୀକୃତି ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ତାହାକୁ ଅଭିଦତ୍ତ ପୁଞ୍ଜି କୁହାଯାଏ ।

29. ସଂରକ୍ଷିତ ପାଣ୍ଠି କ’ଣ ?
Answer:
ଲାଭର ଯେଉଁ ଅଂଶ ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଟନ କରା ନ ଯାଇ ଭବିଷ୍ୟତ ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ପାଣ୍ଠି କୁହାଯାଏ ।

30. ହସ୍ତସ୍ଥ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଗ୍ରାହକମାନଙ୍କ ଚାହିଦାମାତ୍ରକେ ସେମାନଙ୍କ ଆବଶ୍ୟକତା ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ନିଜ ପାଖେ କିଛି ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ରଖନ୍ତି, ଏହାକୁ ହସ୍ତସ୍ଥ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।

31. ବ୍ୟାଙ୍କ୍‌ ସର୍ବାଧ୍ଵକ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି କିଏ ?
Answer:
ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟାଙ୍କର ସର୍ବାଧ‌ିକ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ।

32. କେଉଁ ଜମା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତ୍ୟାହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ?
Answer:
ମିଆଦୀ ଜମା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ଅତିବାହିତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରତ୍ୟାହାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

33. ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ସର ପରିସମ୍ପତ୍ତି ଓ ଦେୟତାର ଏକ ବାର୍ଷିକ ବିବରଣୀକୁ ତା’ର ସନ୍ତୁଳନ ପତ୍ର କୁହାଯାଏ ।

34. ଦେୟତା କାହାକୁ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କୁ ଓ ଜମାକାରୀମାନଙ୍କୁ ଯାହା ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ତାହା ହେଉଛି ଦେୟତା ।

35. ପରିସମ୍ପତ୍ତି କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ସୂତ୍ରରୁ ମିଳୁଥିବା ପୁଞ୍ଜି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀକୁ ପରିସମ୍ପତ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

36. କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପୁନଃ ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ହାରର ଅନ୍ୟନାମ କ’ଣ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ପୁନଃ ଅବମୂଲ୍ୟାୟନ ହାରର ଅନ୍ୟ ନାମ ହେଉଛି ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ହାର ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 5 ଚାହିଦା Short Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 5 Short Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଦୁଇଟି/ ତିନୋଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ଯରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଚାହିଦା ଫଳନ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦା ଓ ତାହାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଚାହିଦା ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନକୁ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ବୋଲି ଧରିନେଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ତାହାର ଦରର ବିପରୀତ ଦିଗରେ ଗତି କରିଥାଏ ବୋଲି ଚାହିଦା ଫଳନରୁ ସୂଚନା ମିଳିଥାଏ । D_x = f(P_x), x ନାମକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର P, ରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ତାହାର ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ କିଭଳି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବା, ତାହା ଉପରୋକ୍ତ ଫଳନରୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରିହେବ ।

2. ଚାହିଦା ସୂଚୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ କ୍ରୟ ହେଉଥ‌ିବା ପରିମାଣର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ତାଲିକାକୁ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍, ଚାହିଦା ନିୟମର ପ୍ରୟୋଗକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଚାହିଦା ସୂଚୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇପ୍ରକାର ହୋଇଥାଏ; ଯଥା – ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ ।

3. ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ତିନୋଟି ଉପାଦାନ ଲେଖ ।
Answer:

• ଉପଭୋକ୍ତାର ଆୟ ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ,
• ଉପଭୋକ୍ତାର ରୁଚି ଓ ଅଭ୍ୟାସରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ରହେ,
• ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଚାହିଦାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣକାରୀ ।

4. ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’ଣ ?
Answer:
ଦର ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟର ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତାହାକୁ ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଦର ବ୍ୟତୀତ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଯେ କୌଣସି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରେ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଯଦି ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ସେ ମୂଳ ଦରରେ ଅଧିକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିପାରିବେ ଏବଂ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଚାହିଦା ସୂଚୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିବ ଏବଂ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚାହିଦା ରେଖାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହେବେ ।

5. ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’ଣ ?
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଏହି ତଥ୍ୟକୁ ହିଁ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥାଏ । ଏଠାରେ ଦର ବ୍ୟତୀତ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନକୁ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରଖାଯାଇଥାଏ । ଫଳରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ କେବଳ ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚାହିଦାରେଖାରେ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିଥାନ୍ତି । ଫଳରେ ଚାହିଦାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ବା ସଂକୋଚନ ଘଟିଥାଏ ।

6. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ସାରଣୀର ପ୍ରଥମ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଦର ଦର୍ଶାଯାଇଥ‌ିବା ସ୍ଥଳେ ଦ୍ଵିତୀୟ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦରରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

7. ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରେତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ବଜାରର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଏକ ତାଲିକା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ସୂଚୀକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ବଜାର ଚାହିଦା ଆକଳନ କରିବାକୁ ହେଲେ ସମସ୍ତ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

8. ଚାହିଦା ରେଖା କ’ଣ ?
Answer:
ଚାହିଦା ରେଖା କହିଲେ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ଏକ ରେଖାଙ୍କିତ ବିବରଣୀ । ଏହା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ । କାରଣ ଏହା କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଉପାଦାନଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ; ଯଥା- ଦାମ୍ର ପ୍ରଭାବ, ଆୟର ପ୍ରଭାବ, ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ ଓ କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ରର ଅଭାବ ।

9. ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ସମସ୍ତ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦାର ସମଷ୍ଟି ହିଁ ବଜାର ଚାହିଦା । ତେଣୁ ବଜାରରେ କ୍ରୟ କରୁଥିବା ସମସ୍ତ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀକୁ ଆଧାର କରି ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ । ଏହା ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖାର ଆନୁଭୂମିକ ସମଷ୍ଟି । ଏହା ନିମ୍ନଗାମୀ । ବଜାର ଦର ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପରୋକ୍ଷ ବା ଋଣାତ୍ମକ ସମ୍ପର୍କ ଥିବା କଥା ଏହା ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ ।

10. ଯୌଗିକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ବହୁବିଧ ବ୍ୟବହାରରେ ଲାଗୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାକୁ ଯୌଗିକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । କୋଇଲା ଓ ଲୁହାର ଚାହିଦା ଯୌଗିକ ବା ସଂଯୁକ୍ତ ଚାହିଦାର ଉଦାହରଣ । କୋଇଲାକୁ ରନ୍ଧନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ, ବିଦ୍ୟୁତ୍ଵଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନରେ ବ୍ୟବହାରକରାଯାଇପାରେ ଅଥବା କଳକାରଖାନାରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇପାରେ ।

11. ପ୍ରତିଯୋଗୀ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଦୁଇଟି ଦ୍ରବ୍ୟ ଏକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରତିଯୋଗୀ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରତିବଦଳକ୍ଷମ । ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଅନ୍ୟଟିର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ । ଚା’ ଓ କଫି ଏହାର ଉଦାହରଣ ।

12. ବିକଳ୍ପ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବିକଳ୍ପ ଉପାୟରେ ଲାଭ କରାଯାଏ, ସେତେବେଳେ ତାହାକୁ ବିକଳ୍ପ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଆଲୋକ ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ସରୁ ଲାଭ କରାଯାଇପାରେ । ଏହା ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି, କିରାସିନି, ଗ୍ୟାସ୍, କ୍ୟାଣ୍ଡଲ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ମିଳିଥାଏ । ଆଲୋକ ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ସରୁ ମିଳୁଥିବାରୁ ଏହାର ଚାହିଦାକୁ ବିକଳ୍ପ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।

13. ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଚାହିଦା (Derived Demand) କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅନ୍ୟ ଏକ ଅନ୍ତିମ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିଲେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ବସ୍ତ୍ରର ଚାହିଦା ହେତୁ ତୁଳାର ଚାହିଦା ହୁଏ । ଏଥିରେ ବସ୍ତ୍ରର ଚାହିଦା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ତୁଳାର ଚାହିଦା ପରୋକ୍ଷ ହୋଇଥାଏ । ଅନେକ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ଏହି ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଚାହିଦାକୁ ପରୋକ୍ଷ ଚାହିଦା ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହିଥାଆନ୍ତି ।

14. ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦରରେ ଅତି ସାମାନ୍ୟ ବା ନଗଣ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ଦରରେ ପ୍ରାୟ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟି ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦାରେ କଳ୍ପନାତୀତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ∞ (ଅସୀମ) ଏବଂ ଚାହିଦା ରେଖା ଆନୁଭୂମିକ ହେବ ।

15. ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦରରେ ଯେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଆଦୌ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ ନାହିଁ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହେବ । ଏଠାରେ ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥାଏ । ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଚାହିଦା ରେଖା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହୋଇଥାଏ ।

16. ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତୁଳନାରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧୂକ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦରରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନଠାରୁ ଅଧୂକ । ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହେଉଥ‌ିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦରରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନଠାରୁ ଅଧିକ ହୋଇଥିବାରୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସର୍ବଦା ଠାରୁ ଅଧିକ ହେବ ।

17. ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତୁଳନାରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ହୁଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦରରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନଠାରୁ କମ୍ । ତେଣୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସର୍ବଦା ଏକଠାରୁ କମ୍ ହେବ ।

18. ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଯଦି ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହ ସମାନ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହେବ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ଭନ ଓ ଦରରେ ହୋଇଥ୍‌ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମାନ । ଉଭୟ ଚାହିଦା ଓ ଦରରେ ହୋଇଥିବା ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମାନ ଥ‌ିବାରୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତି- ସ୍ଥାପକତା ଏକ ହେବ ।

19. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଘଟୁଥ‌ିବା ସଙ୍କୋଚନ ଓ ପ୍ରସାରଣର ମାତ୍ରାକୁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା` କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତି ଚାହିଦା ପରିମାଣର ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର ମାତ୍ରା । ଅର୍ଥାତ୍ ବଜାରରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ହେଲେ, ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ତଦନୁସାରେ ଅଧିକ ବା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

20. ଆୟ ସମ୍ପର୍କିତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ’ଣ ?
Answer:
କ୍ରେତାଙ୍କର ଆୟ ପରିବର୍ଭନ ହେଲେ, ତାହା ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ଯେଉଁ ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ, ତାହାକୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଆୟ ସମ୍ପର୍କିତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ଦେଖାଦେଇଥିବା ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କ୍ରେତାଙ୍କର ଆୟରେ ଦେଖାଦେଇଥିବା ଆନପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ଭାଗକରି ଆୟସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଏ । ସଙ୍କେତିକ ଭାଷାରେ-
E_y = \(\frac{ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ}{କ୍ରେତାଙ୍କ ଆୟର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ}\)
ଯେଉଁଠି E_y ହେଉଛି ଆୟ ସମ୍ପର୍କିତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ।

21. ଅନୁପ୍ରସ୍ଥ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା (Cross Elasticity of Demand) କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତିବଦଳକ୍ଷମ ଅଥବା ଅନୁପୂରକ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ପରସ୍ପର ସମ୍ପର୍କିତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେଇଥାଏ । ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାତ୍ରା ହିଁ ଚାହିଦାର ଅନୁପ୍ରସ୍ଥ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା । X ଓ Y ଦୁଇଟି ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟ ହେଲେ ‘Y’ର ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେତୁ ‘X’ର ଚାହିଦାରେ ଯେଉଁ ଆନୁପାତିତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦିଏ, ତାହାକୁ ‘Y’ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ଘଟିଥିବା ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ଭାଗକରି ‘X’ ର ଚାହିଦାର ଅନୁପ୍ରସ୍ଥ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ମାପ କରାଯାଏ । ସୁତରାଂ –
E_x = \(\frac{‘X’ ର ଚାହିଦାର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ}{‘Y’ ର ଦାମ୍‌ର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ}\)
ଯେଉଁଠି E_x ହେଉଛି ‘x’ ଦ୍ରବ୍ୟର ଅନୁପ୍ରସ୍ଥ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ।

22. ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଆୟ ଚାହିଦାକୁ କିପରି ପ୍ରଭାବିତ କରେ ?
Answer:
ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ କ୍ରୟ କରିବାର କ୍ଷମତା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ଥାଇ ଯଦି ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ, ଉକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ଅବଶ୍ୟ ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟଟି ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ନାହିଁ, ବରଂ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗେ । ତେଣୁ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆୟର ପ୍ରଭାବ ଋଣାତ୍ମକ; କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଏହା ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ ।

23. ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥା ଚାହିଦାକୁ କିପରି ପ୍ରଭାବିତ କରିଥାଏ ?
Answer:
ଦେଶର ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥା ଚାହିଦାର ନିୟାମକ । ଯେଉଁ ଦେଶର ଚାରିଆଡ଼େ ଉନ୍ନୟନ ଏବଂ ପ୍ରଗତି ଦେଖାଯାଏ, ସେଠାରେ ମାଗଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ମାତ୍ର ଦେଶର ଅର୍ଥନୀତିରେ ଅବସ୍କ୍ରୀତି ଦେଖାଗଲେ ମାଗଣ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଏହା ସ୍ବଳ୍ପ ନିବେଶ ଏବଂ ଆୟ ହେତୁ ଘଟିଥାଏ ।

24. ବିଭିନ୍ନ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ କିପରି ଜନସଂଖ୍ୟାଦ୍ଵାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଯଦି ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ତେବେ ପ୍ରଚଳିତ ବଜାର ଦରରେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ପରିମାଣର ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ରବ୍ୟ କିଣନ୍ତି ଏବଂ ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ହ୍ରାସ ଦେଖାଦେଲେ, ଏହାର ବିପରୀତ ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଏ । ଯଦି ମୋଟ ଜନସଂଖ୍ୟାର ବହୁଳାଶ ଶିଶୁ ଶ୍ରେଣୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ଶିଶୁଖାଦ୍ୟ, କ୍ଷୀର ଓ ଶିଶୁ ବସ୍ତ୍ରର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ସ୍ଵାଭାବିକ ।

25. ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା କ୍ଷେତ୍ରରେ କାହିଁକି ଚାହିଦାର ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇ ନଥାଏ ?
Answer:
ଉପଭୋକ୍ତାମାନେ ସମୟେ ସମୟେ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଅଧ‌ିକ ଦାମ୍ ଥ‌ିବା ପଦାର୍ଥକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ କମ୍ ଦାମ୍ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବୋଲି ଭାବିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣା ହେତୁ ଉପଭୋକ୍ତାମାନେ ଦର ଅଧିକ ଥିଲେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭାବି ଅଧ୍ଵ ପରିମାଣରେ କ୍ରୟ କରନ୍ତି ଓ ଦର କମିଗଲେ ତାହା ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଭାବି କମ୍ ପରିମାଣର କିଣିବା ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାରେଖା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣରା ଦର ଓ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାରୁ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

26. ବାହ୍ୟାଡ଼ମ୍ବରପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଭୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାହିଁକି ଚାହିଦାର ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇନଥାଏ ?
Answer:
ଏପରି କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଛି ଯାହାକି ଉପାଦେୟତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉପଭୋଗ କରା ନ ଯାଇ, ସାମାଜିକ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ପ୍ରତୀକ ରୂପେ କ୍ରୟ କରାଯାଏ । ଆମେରିକାର ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ଭେଲେନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ କେତେଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରବ୍ୟ; ଯଥା— ସୁନା, ହୀରା, ମୂଲ୍ୟବାନ୍‌ ଅଳଙ୍କାରର ଦାମ୍ ବଢ଼ିଲେ ସମାଜର ଧନିକ ଶ୍ରେଣୀର ଲୋକମାନେ ନିଜର ପ୍ରତିପତ୍ତି, ଆତ୍ମବଡ଼ିମା ଏବଂ ଆଭିଜାତ୍ୟ ଦେଖେଇବା ନିମନ୍ତେ ଅଧ୍ବକ କ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି ଏବଂ ଦାମ୍ କମିଲେ କମ୍ ପରିମାଣ କିଣିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏଭଳି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ନିୟମ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇ ନଥାଏ।

27. ଚାହିଦାର ଦର-ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ମାପିବା ପାଇଁ କେଉଁ ସୂତ୍ରର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ?
Answer:
ଚାହିଦାର ଦର-ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ହେଉଛି ଚାହିଦାର ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଦରର ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନର ଅନୁପାତ ।
ଅର୍ଥାତ୍

28. ଦର ସ୍ତର ଚାହିଦା ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ କି ପ୍ରକାରେ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ?
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର-ସ୍ତର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ । ଉଚ୍ଚ ଦର ସ୍ତରରେ ଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ନିମ୍ନ ଦର –ଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଚାହିଦାରେ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିବ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ମଧ୍ୟମ ଦରଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦରରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଲେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଚାହିଦାରେ ବିରାଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଦେବ ।

29. ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସୁଲଭତା କିପରି ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ?
Answer:
ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଧ‌ିକ ସୁଲଭ ଭାବରେ ଉପଲବ୍‌ଧ ହୁଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭାବେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୋଇଥାଏ । କଫି ଚା’ର ଏକ ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ । ଯେତେବେଳେ ଚା’ର ଦାମ୍ କମ୍ ଥାଏ, କଫିର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ଚା’ର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ; କିନ୍ତୁ ଲୁଣର ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ ନ ଥିବାରୁ ଲୁଣର ଚାହିଦା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।

30. ଚାହିଦା ରେଖା କାହିଁକି ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ହୁଏ ?
Answer:
ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନଭିମୁଖୀ ହେବାର କାରଣ ହେଲା- (1) କ୍ରମହ୍ରାସମାନ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ରର ପ୍ରଭାବ, (2) ଦାମ୍ ପ୍ରଭାବ, (3) ଆୟ ପ୍ରଭାବ, (4) ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ ।

31. ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ତିନୋଟି ଉପାଦାନ ଲେଖ ।
Answer:
(1) ଉପଭୋକ୍ତାର ଆୟ ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ, (2) ଉପଭୋକ୍ତାର ରୁଚି ଓ ଅଭ୍ୟାସରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ରହେ, (3) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଚାହିଦାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣକାରୀ ।

32. ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ତିନୋଟି ସର୍ତ୍ତାବଳୀ ଲେଖ ।
Answer:
(1) ଉପଭୋକ୍ତାର ଆୟ ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ, (2) ଉପଭୋକ୍ତାର ରୁଚି ଓ ଅଭ୍ୟାସରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୁଏ । (3) ଜନସଂଖ୍ୟା ସ୍ଥିର ରହିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

33. ଚାହିଦା ନିୟମର ତିନୋଟି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଲେଖ ।
Answer:
(1) ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଏ । (2) ବାହ୍ୟାଡ଼ମ୍ବରପୂର୍ଣ ଉପଭୋଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଏ । (3) ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ ନାହିଁ ।

34. ଖାଉଟିଙ୍କର ଆୟ ଚାହିଦାକୁ କିପରି ପ୍ରଭାବିତ କରେ ?
Answer:
ଖାଉଟିର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ କ୍ରୟ କ୍ଷମତା ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ତେଣୁ କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତ୍ତି ଥାଇ ଯଦି ଖାଉଟିଙ୍କର ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ । ଉକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା ସ୍ଵାଭାବିକ । ଅବଶ୍ୟ ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟଟି ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ଆୟବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ନାହିଁ, ବରଂ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବାରେ ଲାଗେ । ତେଣୁ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆୟର ପ୍ରଭାବ ଋଣାତ୍ମକ କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଏହା ଧନାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ ।

B ପାଞ୍ଚଟି/ ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ନିମ୍ନଲିଖୂ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚାହିଦା କହିଲେ ଫଳପ୍ରଦ ଚାହିଦାକୁ ହିଁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଚାହିଦା ସର୍ବଦା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦର ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ । କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ନିମନ୍ତେ ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଚାହିଦା ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥାଏ । ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ସମୟର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତିତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତା ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ଚାହିଦା କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚାହିଦା କହିଲେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ପରିମାଣକୁ ବୁଝାଏ । ଅଧ୍ୟାପକ ବେନ୍‌ହାମ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ଓ ଉକ୍ତ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ପରିମାଣକୁ ସୂଚାଏ ।

2. ଚାହିଦା ଫଳନ କ’ଣ ?
Answer:
କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଓ ତାହାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ, ଚାହିଦା ଫଳନ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥାଏ । ତେଣୁ
q = f (P, P₁, P₂ …………. P_n, Y, T)
ଏଠାରେ p = ଦ୍ରବ୍ୟ ଚାହିଦା ପରିମାଣ
P = ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର
P₁, P₂ …………. P_n ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟମାନଙ୍କର ଦର
Y = ଉପଭୋକ୍ତାର ଆୟ
T = ଉପଭୋକ୍ତାର ରୁଚି ଓ ଅନୁରାଗ
ଉପରୋକ୍ତ ଚାହିଦା ଫଳନରୁ ଏହା ଜଣାଯାଏ ଯେ, କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର, ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦର, ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ, ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ରୁଚି ଓ ଅନୁରାଗ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ । ଚାହିଦା ପରିମାଣ ଉପରେ କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଉପାଦାନର ପ୍ରଭାବ କ’ଣ ତାହା ଅନୁଶୀଳନ କରିବାପାଇଁ ଉକ୍ତ ଉପାଦାନ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ଥିର ରଖୁବା ନିମନ୍ତେ ସର୍ଭ ରଖାଯାଏ । ଏହି ସର୍ଭ ଅନୁସରଣ କରି ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ ।

3. ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଉପଭୋଗର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂତ୍ର । ଏହା ଉପଭୋକ୍ତାମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ପ୍ରବୃତ୍ତିର ଏକ ବିବରଣୀ । ଏହା ଦ୍ରବ୍ୟ ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ କ୍ରେତାମାନଙ୍କ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାର ଏକ ପ୍ରଣାଳୀବଦ୍ଧ ପରିପ୍ରକାଶ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଇଂରେଜ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରୀ ଆଲ୍‌ଫ୍ରେଡ୍‌ ମାର୍ଶାଲ୍ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରଣେତା । ମାର୍ଶାଲ୍ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଦର ହ୍ରାସ ସହିତ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଦର ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଦର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ । ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଦର ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କର ସୂଚନା ପ୍ରଦାନ କରେ ।

4. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କ’ଣ ?
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ କ୍ରୟ ହେଉଥ‌ିବା ପରିମାଣର ସମ୍ପର୍କ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ତାଲିକାକୁ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଚାହିଦା ନିୟମର ପ୍ରୟୋଗକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାପାଇଁ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସାହାଯ୍ୟ ନିଆଯାଇଥାଏ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଚାହିଦା ପରିମାଣକୁ ଉପସ୍ଥାପନା କରେ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ପ୍ରଥମ ସ୍ତମ୍ଭରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଦର ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ସ୍ଥଳେ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ତମ୍ଭରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦରରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଦାମ୍ କମ୍ ବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ଅଧିକ ଓ ଦାମ୍ ଅଧ୍ୟା ବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ସ୍ଵଳ୍ପ ହୋଇଥାଏ ।

5. ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କ’ଣ ?
Answer:
ବଜାରରେ ସାଧାରଣତଃ ବହୁତ କ୍ରେତା ଥାଆନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଥାଏ । ଏହି ସମସ୍ତ କ୍ରେତାମାନଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ହିଁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ମୁଖ୍ୟତଃ, ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରେତାମାନଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର୍ ମିଶ୍ରଣରେ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀକୁ ସାରଣୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପରିପ୍ରକାଶ କରାଯାଇପାରିବ । ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଓ ବଜାର ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବିପରୀତ ସମ୍ପର୍କକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀଦ୍ଵାରା ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇପାରେ । ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ ପ୍ରସ୍ତୁତି ନିମନ୍ତେ ଅନ୍ୟ ଏକ ପଦ୍ଧତି ଅଛି । ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କୁ ଖାଉଟିମାନଙ୍କର ଦିଆଯାଏ ତେବେ ମଧ୍ୟ ଆମେ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିପାରିବା ।

6. ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’’ଣ ?
Answer:
ଦର ଅପରିବର୍ତିତ ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନମାନଙ୍କର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟର ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତାହାକୁ ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସକୁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ଭନ କୁହାଯାଏ । ଦର ବ୍ୟତୀତ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଯେକୌଣସି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରେ । ଯଦି ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ସେ ମୂଳ ଦରରେ ଅଧ‌ିକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିପାରିବେ ଏବଂ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବା କ୍ରୟ କରିପାରିବେ ଏବଂ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇବ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଚାହିଦା ସୂଚୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିବ ଏବଂ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚାହିଦା ଲେଖାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହେବେ । ଚାହିଦା ରେଖା ଦକ୍ଷିଣକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହେଲେ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ଏବଂ ଯଦି ଏହା ବାମକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୁଏ, ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ ।

7. ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ସଂକ୍ଷେପରେ ଲେଖ ।
Answer:
ସାଧାରଣତଃ ଆଳୁ, ମାଣ୍ଡିଆ, ବାଜରା ଇତ୍ୟାଦି ଯାହା ଅଧିକାଂଶ ଲୋକଙ୍କର ଖାଦ୍ୟ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କହନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଚାହିଦା ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । କେତେକ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ବ୍ୟତିକ୍ରମ ହେଉଥ‌ିବା କଥା ସର୍ବପ୍ରଥମେ ସାର୍‌ ରବର୍ଟ ଗିଫେନ୍ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆୟାର୍ଲାଣ୍ଡର ଅଧିକାଂଶ ଅଧିବାସୀ ଦାରିଦ୍ର୍ୟଜନିତ କାରଣରୁ ସେମାନଙ୍କ ଆୟର ବହୁଳାଶ ଆଳୁ ଓ ଅଳ୍ପ ଅଂଶ ମାଂସ କ୍ରୟରେ ବ୍ୟୟ କରୁଥିଲେ ।

ଦୁର୍ଭିକ୍ଷଜନିତ କାରଣରୁ ଆଳୁର ଦାମ୍ ଯେତେବେଳେ ଅତ୍ୟଧ‌ିକ ବୃଦ୍ଧି ହେଲା, ସେମାନେ ମାଂସ କ୍ରୟ ନ କରି ସେହି ବାବଦରେ ବ୍ୟୟ ହେଉଥ‌ିବା ଆୟକୁ ଆଳୁ କ୍ରୟ କରିବାରେ ନିୟୋଜନ କଲେ । ଏହାଫଳରେ ଆଳୁର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ଏହି ବିରୋଧାଭାସକୁ ଗିଫେନ୍‌ଙ୍କ ବିରୋଧାଭାସ (Giffen’s Paradox) କୁହାଯାଇଥାଏ ।

8. ଚାହିଦା ଲେଖା କାହିଁକି ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ପ୍ରମାଣ ଦିଏ ଯେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦା ପରସ୍ପର ବିପରୀତମୁଖୀ । ଅର୍ଥାତ୍ ଉଚ୍ଚ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ ପରିମାଣ କମ୍ ଓ ନିମ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ ପରିମାଣ ବେଶି ହେଉଥ‌ିବାରୁ ସାଧାରଣତଃ ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନଗାମୀ ହୁଏ । ଚାହିଦା ରେଖା ସାଧାରଣତଃ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଏହାର ଚାହିଦା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ବିପରୀତମୁଖୀ ସମ୍ପର୍କର ଜ୍ୟାମିତିକ ପରିପ୍ରକାଶ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ହେଲେ ଏହାର ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯଥାକ୍ରମେ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ହୋଇଥାଏ । ଚାହିଦା ଲେଖାର ଏହି ଋଣାତ୍ମକ ଅଧୋଗତି ପ୍ରାନ୍ତୟୀୟ ଉପଯୋଗିତାର ପ୍ରଭାବ, ଆୟ ପ୍ରଭାବ, ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ପ୍ରଭାବ, ଦାମ୍ ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁ ହିଁ ଘଟିଥାଏ ।

9. ସୁନା, ହୀରା ଆଦି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରି ନଥାଏ– କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ସୁନା, ହୀରା ଆଦିର ଉପଭୋଗ ବା ବ୍ୟବହାର ସାଧାରଣଭାବେ ବାହ୍ୟାଡ଼ମ୍ବର ବ୍ୟବହାର ଭାବରେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ଏହାର ସେଭଳି ଉପଯୋଗିତା ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଉପଭୋକ୍ତା ନିଜର ସାମାଜିକ ପ୍ରତିପତ୍ତି, ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥିତି ପ୍ରଦର୍ଶନ ନିମନ୍ତେ ଉପଭୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହାର ଦରବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଥାଏ ଏବଂ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । କାରଣ ଏହି ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ସେମାନେ ଅଧିକ ସମ୍ମାନ ଆଶାରେ ଅଧ‌ିକ କ୍ରୟ କରନ୍ତି । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଦର ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଅନ୍ୟମାନେ ମଧ୍ୟ କ୍ରୟ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଉଥିବାରୁ ଉକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ମାନ ବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଫଳରେ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ । ଏଣୁ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇନଥାଏ ।

10. ଚାହିଦା ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ କ’ଣ ?
Answer:
ଚାହିଦାର ନିୟମ ଅନୁସାରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସର୍ଭଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି ଦ୍ରବ୍ୟର ବଜାର ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ଚାହିଦାରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ । ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟର ବଜାର ଦରକୁ ଏଠାରେ ସ୍ଵାଧୀନ ଚଳ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ବଜାର ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ ଏବଂ ସଙ୍କୋଚନ କୁହାଯାଏ । ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ବଜାର ଦର ହ୍ରାସ ପାଏ, ଉପଭୋକ୍ତାମାନଙ୍କର ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ପାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂପ୍ରସାରଣ କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ବଜାର ଦର ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ତାହାକୁ ଚାହିଦାର ସଙ୍କୋଚନ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାରେ ଏକ ଉର୍ଦୁବିନ୍ଦୁ ବା ନିମ୍ନବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିଥାଆନ୍ତି ।

11. ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାମ୍‌ର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିମାଣରେ ମଧ୍ୟ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଏ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ମୋଟ ପରିବ୍ୟୟ ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ । ଏଠାରେ ଚାହିଦା ରେଖା ଏକ ଆୟତାକାର ପରାବଳୟ (Rectangular hyperbola) ହୋଇଥାଏ । ଗାଣିତିକ ଭାଷାରେ ଏ ପ୍ରକାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାକତାର ମୂଲ୍ୟ l ଅଟେ ।

12. ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ’ଣ ?
Answer:
ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦାର ବିପରୀତ ଅଟେ । ଯଦି ଦରରେ ଯେକୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଆଦୌ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ନାହିଁ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହେବ । ଏଠାରେ ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥାଏ । ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଶୂନ୍ୟ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦର ଯାହା ହେଉନା କାହିଁକି ଚାହିଦା ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରହୁଥ‌ିବାରୁ ଚାହିଦା ରେଖ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହୋଇଥାଏ । ଦରର ପରିବର୍ଭନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରହିଛି । ଚାହିଦା ରେଖା Y ଅକ୍ଷ ସହ ସମାନ୍ତର ବା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହୋଇଥାଏ । ବାସ୍ତବ ଜୀବନରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ବିରଳ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵ ରହିଛି ।

13. କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ରର ପ୍ରଭାବ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନଭିମୁଖୀ ହୁଏ – କାରଣ କ’ଣ ?
Answer:
କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ଉପଭୋକ୍ତା ଅଧିକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ମିଳୁଥିବା ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତା କମିଯାଏ । ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତା କହିଲେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଗୋଟିଏ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକରୁ ମିଳୁଥ‌ିବା ଉପଯୋଗିତାକୁ ସୂଚାଏ । ଉପଭୋକ୍ତା ଅତିରିକ୍ତ ଏକକରୁ କମ୍ ପରିମାଣର ଉପଯୋଗିତା ପାଉଥ‌ିବାରୁ ଧୀରେ ଧୀରେ ସେ ଅତିରିକ୍ତ ଏକକଗୁଡ଼ିକୁ କମ୍ ଗୁରୁତ୍ୱ ଆରୋପ କରନ୍ତି । ସୁତରାଂ, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଉଥ‌ିବା ବେଳେ ସେ ଅଧ୍ଵକ କ୍ରୟକରି ମୋଟ ଉପଯୋଗିତାକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥା’ନ୍ତି । ଅପର ପକ୍ଷରେ ମଧ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଯେତେବେଳେ ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ଉପଭୋକ୍ତା ପ୍ରାନ୍ତୀୟ ଉପଯୋଗିତାଠାରୁ କମ୍ ଉପଯୋଗିତା ବିଶିଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଏକକ କ୍ରୟକୁ ହ୍ରାସ କରନ୍ତି । ତେଣୁ ଦାମ୍‌ର ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଓ ଦାମ୍‌ର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ଘଟେ । ଫଳତଃ ଚାହିଦାରେଖା ସାଧାରଣତଃ ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ’ ହୁଏ ।

14. ଚାହିଦା ସୂଚୀ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଏକ ତାଲିକାରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ, ତାହାକୁ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଏହି ସୂଚୀ ସାଧାରଣତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର; ଯଥା – ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କ୍ରୟ କରୁଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଅସଂଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କୁ ନେଇ ଗଠିତ ବଜାର କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମସ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମାହାରକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାଲିକା ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଗଲେ, ତାହାକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ ।

C ଛଅଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ :
Answer:
ଦାମ୍ ଅପରିବର୍ତିତ ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଣଦାମ୍ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ବହୁ ଉପାଦାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ବହୁ ଉପାଦାନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ; ଯଥା ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ଓ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ବା ଡାହାଣରୁ ବାମକୁ ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଣଦାମ୍ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି କେବଳ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଗୋଟିଏ ଉପାଦାନ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରୁଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ଉପାଦାନ ଫଳନ କୁହାଯାଏ । ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ହୋଇପାରେ, ଯଥା – ଚାହିଦା ପ୍ରସାରଣ ଓ ଚାହିଦା ସଙ୍କୋଚନ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଉପଭୋକ୍ତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଚାହିଦା ରେଖାର ଏକ ବିନ୍ଦୁରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିଥାଏ ।

2. ପରୋକ୍ଷ ଚାହିଦା ଓ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା :
Answer:
କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ଉପଭୋଗ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ସେ ଜାତୀୟ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ବସ୍ତ୍ରକୁ ଲୋକମାନେ ସିଧାସଳଖ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି । ତେଣୁ ବସ୍ତ୍ରର ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟସମୂହ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଏ। ତୁଳା ସାହାଯ୍ୟରେ ବସ୍ତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଇସ୍ପାତ ତିଆରି କରାଯାଏ । ତେଣୁ ତୁଳା ଓ ଲୌହପିଣ୍ଡକୁ ପରୋକ୍ଷ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।

3. ଯୁଗ୍ମ ଚାହିଦା ଓ ଅନୁପୂରକ ଚାହିଦା :
Answer:
ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭାବକୁ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟସମୂହକୁ ଯୁଗ୍ମ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, ଚା’ର ଅଭାବ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଚା’ ଗୁଣ୍ଡ, ଚିନି ଓ ଦୁଗ୍‌ଧ ଆବଶ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ । ଏହିସବୁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଏକକାଳୀନ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ଯୁଗ୍ମ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।‘

ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ଅଭାବରେ ଅନ୍ୟର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇ ପାରେ ନାହିଁ ଓ ଗୋଟିକର ଦାମ୍ ଅନ୍ୟର ଦାମ୍‌କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ବୋଲି ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁପୂରକ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ । ପେଟ୍ରୋଲ୍ ଓ କାର୍ ପରସ୍ପର ପରିପୂରକ ଦ୍ରବ୍ୟ । ପେଟ୍ରୋଲର ଦରବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ କାର୍‌ର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ ।

4. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ଚାହିଦା ଲେଖା :
Answer:
ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ କ୍ରୟ କରିବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଓ ଚାହିଦା ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦର ହ୍ରାସ ସହିତ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧିର ସୂଚନା ଦିଏ । ସାରଣୀରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ତଥ୍ୟାବଳୀକୁ ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ଚିତ୍ରଣ କଲେ ସଂପୃକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଚାହିଦା ରେଖା ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ । ଗ୍ରାଫ୍ କାଗଜରେ ଉଲ୍ଲମ୍ବ ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଦର୍ଶାଯାଏ ଏବଂ ଆନୁଭୂମିକ ଅକ୍ଷରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ପରିମାଣ ଦର୍ଶାଯାଇଥାଏ ।

ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ହୋଇଥିବା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦା ମଧ୍ଯରେ ଏକ ବିପରୀତ ସମ୍ବନ୍ଧ ଥାଏ । ଯଦିଓ ଚାହିଦା ଓ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ବିପରୀତ ତଥାପି ଏହା ଆନୁପାତିକ ନୁହେଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ 20% ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଯେ ଚାହିଦାରେ 20% ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବ, ତାହା କୁହାଯାଇନପାରେ ।

5. ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ଲେଖା :
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରେତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ବଜାରର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଏକ ତାଲିକା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ସୂଚୀକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ବଜାର ଚାହିଦା ଆକଳନ କରିବାକୁ ହେଲେ ସମସ୍ତ ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ପରିମାଣର ସମ୍ମିଶ୍ରଣ କରିବାକୁ ହୋଇଥାଏ ।

ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା, ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀର ଏକ ରେଖାଚିତ୍ର ପ୍ରଦର୍ଶନ । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ରେଖାର ଆନୁଭୂମିକ ସମଷ୍ଟି ଅଟେ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ଲେଖା ପରି ବଜାର ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ହୋଇଥାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ବଜାରରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ଓ ଦର ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ।

6. ଚାହିଦାର ପ୍ରସାରଣ ଓ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି :
Answer:
କେବଳ ଦରର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଫଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ ପରିମାଣରେ ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ, ତାହାକୁ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କୁହାଯାଏ । ଚାହିଦାର ପ୍ରସାରଣ ଏକ ଅବସ୍ଥା, ଯେତେବେଳେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହୋଇ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧିକ ହୁଏ । ତେଣୁ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ପୂର୍ବ ଚାହିଦାରେଖାର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନମୁଖୀ ଚଳନ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ପ୍ରସାରଣ କୁହାଯାଏ । ତେଣୁ ଚାହିଦାର ପ୍ରସାରଣ ଘଟିଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖା ପରିତ୍ୟାଗ କରିପାରେ ନାହିଁ ଏବଂ ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାର ବାମରୁ ଡାହାଣ ବିନ୍ଦୁକୁ କେବଳ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୁଏ ।

ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅନୁକୂଳ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଯଦି ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ଡାହାଣକୁ ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।

7. ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ଓ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା :
Answer:
ଯଦି ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତୁଳନାର ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବା ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର ମାତ୍ରା ଅଧ‌ିକ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାର ମୂଲ୍ୟ 1ରୁ ଅଧିକ (ଅର୍ଥାତ୍ e_p > 1) । ବିଳାସ ସାମଗ୍ରୀ ଓ ଆରାମଦାୟକ ସାମଗ୍ରୀଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।
ଯଦି ଦରର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ତୁଳନାରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍ ହୁଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାର ମାତ୍ରା କମ୍ ଅଟେ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାର ମୂଲ୍ୟ 1ରୁ କମ୍ (ଅର୍ଥାତ୍ e_p < 1) । ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ୍ରବ୍ୟ ଅଟନ୍ତି ।

8. ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ :
Answer:
କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ସେହି ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥ‌ିବା ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ସମ୍ପର୍କକୁ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦରରେ କିଣୁଥିବା କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣକୁ ତାଲିକା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ, ତାହାକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ଏଥ‌ିରେ ଦରର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ବୃଦ୍ଧି ସୂଚିତ ହୁଏ । ଦର କମିଲେ ଚାହିଦା ବଢ଼େ ଓ ଦର ବଢ଼ିଲେ ଚାହିଦା କମେ ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ ବଜାରରେ ବିଭିନ୍ନ ଦାମ୍‌ରେ କ୍ରୟ କରାଯାଉଥିବା ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ପରିମାଣର ତାଲିକାକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ । ବଜାରରେ ଅସଂଖ୍ୟ କ୍ରେତାଙ୍କ ସମାବେଶ ହୋଇଥାଏ । ବଜାରରେ ସମସ୍ତ କ୍ରେତାଙ୍କ ଚାହିଦା ସୂଚୀର ସମଷ୍ଟିକୁ ବଜାର ଚାହିଦା ସୂଚୀ କୁହାଯାଏ ।

9. ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ଓ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା :
Answer:
ଯଦି ଦରରେ ଅତି ସାମାନ୍ୟ ବା ନଗଣ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ବ୍ୟାପକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ∞ ବା ଅସୀମ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ଆନୁଭୂମିକ ହେବ ।

ବସୁବରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ଏକ ବିରଳ ଘଟଣା । କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହା ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ ।
ଯଦି ଦରରେ ଯେକୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଆଦୌ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟାଏ ନାହିଁ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହେବ । ଏଠାରେ ଦରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନଥାଏ । ଏଠାରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଶୂନ୍ୟ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦର ଯାହା ହେଉନା କାହିଁକି ଚାହିଦା ପରିମାଣ ସ୍ଥିର ରହୁଥ‌ିବାରୁ ଚାହିଦା ରେଖା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହେବ ।

10. ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ ଓ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ :
Answer:
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଷୟ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି, କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ଯାହାକୁ ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ କୁହାଯାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଦର ବୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ଉପଭୋକ୍ତା ମୂଳ ଚାହିଦା ରେଖାର ଡାହାଣରୁ ବାମକୁ ଊର୍ଦୁ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରେ ।

ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ପ୍ରତିକୂଳ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କମ୍ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଆୟର ହ୍ରାସ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ମଧ୍ୟ ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ । ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ବାମକୁ ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥାଏ ।

11. ସଂଯୁକ୍ତ ଚାହିଦା ଓ ମିଶ୍ରିତ ଚାହିଦା :
Answer:
ଅଭାବ ପୂରଣସ୍ଥଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଗୁରୁତ୍ୱ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଚାହିଦାକୁ ସଂଯୁକ୍ତ ବା ମିଶ୍ରିତ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଯେତେବେଳେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଭାବ ପୂରଣ ଲାଗି ଯଥେଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ ଏବଂ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟ ସହ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଚାହିଦା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତେବେ ତାକୁ ସଂଯୁକ୍ତ କୁହାଯାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ, କାର, ଗାଡ଼ି ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲ ପ୍ରତି ଚାହିଦା ଏଠାରେ ଗୋଟିଏ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦା । ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଆପେ ଆପେ ଚାହିଦା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ମାତ୍ର ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦା ବିଭିନ୍ନ ଅଭାବ ପୂରଣ ଲାଗି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ତେବେ ତାହାକୁ ମିଶ୍ରିତ ଚାହିଦା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏଠାରେ ଏକକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଅଭାବ ପୂରଣ ଲାଗି ଯଥେଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ କୋଇଲା ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 14 ମୁଦ୍ରା Short & Long Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 14 Short & Long Answer Questions in Odia Medium

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା କ’ଣ ?
Answer:
କ୍ରାଉଦରଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା ହେଲା, “ବିନିମୟର ମାଧମରୂପେ ସାଧାରଣତଃ ଗୃହୀତ ହେଉଥୁବା ଏବଂ ଏକ ସମୟରେ ମୂଲ୍ୟ ପରିମାପକ ଓ ମୂଲ୍ୟର ନିଧାନ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଯେକୌଣସି ଜିନିଷ ମୁଦ୍ରା ଅଟେ ।’’ ଅର୍ଥାତ୍ ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ ରୂପେ ମୁଦ୍ରା ସାଧାରଣରେ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

2. ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମୁଦ୍ରା ନଥିଲା କିମ୍ବା ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେଉନଥିଲା । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଦ୍ରବ୍ୟର ସିଧାସଳଖ ବିନିମୟ କରୁଥିଲେ । ଏହାକୁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ହିଁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ
ବ୍ୟବସ୍ଥା ।

3. ମୁଦ୍ରା କିପରି ବିନିମୟର ଏକ ମାଧ୍ୟମରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କଲା ?
Answer:
ମୁଦ୍ରାର ଉପସ୍ଥିତି ବିନିମୟକୁ ଅଧ୍ଵ ସରଳ ଓ ସହଜ କଲା । ମୁଦ୍ରା ବିନିମୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର କ୍ରୟବିକ୍ରୟ ସୁବିଧାରେ ହୋଇପାରିଲା । ମୁଦ୍ରା ପ୍ରତିବଦଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ବିକ୍ରୟ କରି ଅର୍ଜିତ ମୁଦ୍ରାରେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା କ୍ରୟ ବିନା ପ୍ରତିବନ୍ଧକରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଲା । ସମୟ ଓ ଶକ୍ତିର ଅପଚୟ ନ କରି ମଣିଷ ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ଯେକୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ, ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ କ୍ରୟକରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିପାରିଲା ।

4. ମୁଦ୍ରାର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ମୁଦ୍ରା ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିଗୋଟି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ, ଯଥା –
(a) ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ,
(b) ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପକ,
(c) ସ୍ଥଗିତ ଦେୟର ଧାରକ ଓ
(d) ମୂଲ୍ୟର ଭଣ୍ଡାର ।

5. ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅଭାବର ଦ୍ବିପାକ୍ଷିକ ମେଳର ଅନୁପସ୍ଥିତି କାହିଁକି ଦେଖାଯାଏ ?
Answer:
ଯଦି ଦୁଇ ପକ୍ଷ ଏକ ସମୟରେ ପରସ୍ପରର ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି, ତେବେ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ଅଭାବର ଦ୍ବିପାକ୍ଷିକ ମେଳ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥ‌ିବା ଏହି ଅସୁବିଧା ଏକ ସମସ୍ୟା ନଥୁଲା, ଯେପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଣିଷର ଚାହିଦା ସୀମିତ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଅଭାବର ବ୍ୟାପକତା ସହିତ ବିନିମୟ ବିପୁଳ ବୃଦ୍ଧି ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସଙ୍କଟ
ସୃଷ୍ଟି କଲା ।

6. ମୁଦ୍ରାଦ୍ଵାରା ମୂଲ୍ୟର ସ୍ଥାନାନ୍ତର କିଭଳି ସମ୍ଭବ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟସ୍ଥାନକୁ କିମ୍ବା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ଅନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଖକୁ ମୂଲ୍ୟର ସ୍ଥାନାନ୍ତର ସହଜରେ ହୋଇପାରୁଛି । ଧନ ସ୍ଥାନାନ୍ତର ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ସହଜରେ ସମ୍ଭବ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଯଦି ଧନ ଜଣଙ୍କ ପାଖରୁ ଅନ୍ୟ ଜଣଙ୍କୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯିବାକୁ ଅଛି, ତାହାହେଲେ ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସହଜରେ ହୋଇପାରିବ ।

7. ମୁଦ୍ରାକୁ ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧାର ବୋଲି କାହିଁକି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ରଣର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ମୁଦ୍ରା ସମଗ୍ର ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧାର । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ମୁଦ୍ରା ବିନା ଅସମ୍ଭବ ।

8. ମୁଦ୍ରା ଓ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଲେଖ ।
Answer:
ଉଭୟ ମୁଦ୍ରା ଓ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ତରଳ ପରିସମ୍ପଭି ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କେବଳ ତରଳତାର ତାରତମ୍ୟ ରହିଛି । ମୁଦ୍ରା ଓ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ଉଭୟ ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟର ଧାରକ । ଅବଶ୍ୟ, ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ଅଧ‌ିକ ଆୟ ପ୍ରଦାନକାରୀ । ଉଭୟ ମୁଦ୍ରା ଓ ନିକଟ ମୁଦ୍ରାର ଧାରକ ଏସବୁର ମୂଲ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଦାବି କରିପାରିବେ ।

9. ମୁଦ୍ରା ସୃଜନ କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ କେବଳ ମୁଦ୍ରା କାରବାର କରିନଥା’ନ୍ତି, ବରଂ ସେମାନେ ମୁଦ୍ରା ବା ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ସେମାନେ ଜମା ଆକାରରେ ଯେତେ ଅର୍ଥଲାଭ କରନ୍ତି, ତାହାଠାରୁ ଅନେକ ବେଶି ଋଣ ଦେଇଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଋଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ହିଁ ବ୍ୟାଙ୍କମାନେ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି ।

10. ହିସାବ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥର ମୂଲ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହାକୁ ହିସାବ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ଟଙ୍କାକୁ ହିସାବ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ସେହିପରି ଜର୍ମାନୀରେ ମାର୍କ, ଆମେରିକାରେ ଡଲାରକୁ ହିସାବ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।

11. ବାସ୍ତବ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟ ଏବଂ ପାଉଣା ପରିଶୋଧ କରାଯାଇଥାଏ, ସେହି ମୁଦ୍ରାକୁ ବାସ୍ତବ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରଚଳିତ ବିଭିନ୍ନ ମୂଲ୍ୟର ଧାତବ ମୁଦ୍ରା ଓ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ବାସ୍ତବ ମୁଦ୍ରା ଅଟେ । ବାସ୍ତବ ମୁଦ୍ରାକୁ ବିଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

12. ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରାକୁ ଆଇନତଃ ସମସ୍ତେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ବିଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଯଦି କେହି ବିଧ୍ହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବିରୋଧ କରନ୍ତି, ତେବେ ତାହା ଦଣ୍ଡନୀୟ ଅପରାଧ ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ଭାରତ ସରକାର ଓ ରିଜର୍ଭ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରଚଳିତ ନୋଟ୍ ଓ ଟଙ୍କା ବିଧୁଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଅଟେ । ଏହି ବିହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଧାତବ ମୁଦ୍ରା ଓ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥାଏ ।

13. ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା ସୁନା ଅଥବା ରୁପା କିମ୍ବା ଉଭୟର ମିଶ୍ରଣରେ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କଦ୍ୱାରା ତିଆରି କରାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରାର ରେଖାଙ୍କିତ ମୂଲ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ମୂଲ୍ୟ ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା ଉପରେ ଯେଉଁ ମୂଲ୍ୟ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ, ତାହା ସେହି ମୁଦ୍ରାରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବା ଧାତୁର ମୂଲ୍ୟ ସହିତ ସମାନ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ମୁଦ୍ରାକୁ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣାବୟବ ମୁଦ୍ରା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

14. ପ୍ରତୀକ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ପ୍ରତୀକ ମୁଦ୍ରା ଦେଶର ଗୌଣ ବା ସହାୟକ ମୁଦ୍ରାରୂପେ ବିବେଚିତ ହୁଏ । ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ କ୍ଷୁଦ୍ର କ୍ଷୁଦ୍ର କାରବାର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ମୁଦ୍ରା କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୁଦ୍ରାର ଅଙ୍କିତ ମୂଲ୍ୟ ତାହାର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ମୂଲ୍ୟଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ଗ୍ରାହ୍ୟତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୀମା ମଧ୍ୟରେ ଆବଦ୍ଧ ।

15. ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେଉଁ କାଗଜ ମୁଦ୍ରାକୁ ସମମୂଲ୍ୟବିଶିଷ୍ଟ ଧାତୁରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରାଯାଇପାରେ, ତାହାକୁ ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣାବୟବଯୁକ୍ତ ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଏହି ମୁଦ୍ରାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ହାରରେ ଧାତବ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରତିନିଧୂମୂଳକ ମୁଦ୍ରାର କୌଣସି ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ମୂଲ୍ୟ ନଥାଏ ।

16. ରୂପାନ୍ତରଣୀୟ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନକାରୀ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଯେଉଁ ବ୍ୟାଙ୍କ ନୋଟ୍‌କୁ ଲୋକମାନଙ୍କ ଚାହିଦା ଅନୁଯାୟୀ ମାନକ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରଣ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିବଦ୍ଧ ହୋଇଥା’ନ୍ତି, ସେସବୁ ମୁଦ୍ରାକୁ ରୂପାନ୍ତରଣୀୟ କାଗଜମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହା କୌଣସି ଏକ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଧାତୁରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇପାରୁଥିବା ବ୍ୟାଙ୍କ ନୋଟକୁ ବୁଝାଏ ।

17. ଅରୂପାନ୍ତରଣୀୟ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ବା ଆଦିଷ୍ଟ ମୁଦ୍ରା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ବା ବ୍ୟାଙ୍କ ନୋଟ୍ କୌଣସି ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଧାତୁ ବା ଧାତବ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ନ ହୋଇପାରେ, ସେତେବେଳେ ସେହି ମୁଦ୍ରାକୁ ଅରୂପାନ୍ତରଣୀୟ ବା ଆଦିଷ୍ଟ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଆଦିଷ୍ଟ ମୁଦ୍ରା ପୂର୍ଣ୍ଣାବୟବ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରଣ ହୋଇ ନଥାଏ । ଅରୂପାନ୍ତରଣୀୟ ମୁଦ୍ରା ବା ଆଦିଷ୍ଟ ମୁଦ୍ରା କେବଳ ଆଇନର ସମର୍ଥନ ଓ ସର୍ବଜନନଗ୍ରାହ୍ୟତା ଉପରେ ଭିଭିକରି ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇଥାଏ ।

18. କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ବା ନୋଟ୍ କ’ଣ ?
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରଚଳିତ ସମସ୍ତ ନୋଟ୍ ମୁଦ୍ରାକୁ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ଟଙ୍କିକିଆ କାଗଜ ନୋଟ୍‌କୁ ସରକାର ପ୍ରଚଳନ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ କାଗଜ ନୋଟ୍ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଏ । ଏହିସବୁ ମୁଦ୍ରାକୁ ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

19. ରାଜକୋଷୀୟ ପତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
ରାଜକୋଷୀୟ ପତ୍ର ସରକାରଙ୍କ ଏକ ଋଣ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କିଛି ନୁହେଁ । ସରକାର ସାଧାରଣତଃ ରାଜକୋଷୀୟ ପତ୍ର ସାହାଯ୍ୟରେ ଋଣ ଉଠାଣ କରିଥା’ନ୍ତି । ସରକାର ସ୍ବଳ୍ପକାଳୀନ ଋଣ ଉଠାଇବାର ଏହା ହେଉଛି ଏକ ମୁଖ୍ୟ ମାଧ୍ୟମ । ରାଜକୋଷୀୟ ପତ୍ର ବ୍ୟାଙ୍କମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ରୂପେ ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ।

20. ବଣ୍ଡ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବଣ୍ଢ ପ୍ରାୟଶଃ ମୁଦ୍ରାର ଏକ ଉଦାହରଣ । ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସୁଧ ହାରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାରିଖରେ ପରିଶୋଧ କରିବା ନିମିତ୍ତ କମ୍ପାନୀ ଯେଉଁ ଋଣ ସ୍ବୀକାର୍ଯ୍ୟପତ୍ର ପୁଞ୍ଜି ବଜାରରେ ବିକ୍ରୟ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ବଣ୍ଡ୍ କୁହାଯାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ କମ୍ପାନୀର ଏକ ଦେୟତା ।

21. ଋଣ ସ୍ଵୀକାରପତ୍ର କ’ଣ ?
Answer:
କମ୍ପାନୀମାନେ ଅଧିକ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ ପାଇଁ କେବଳ ସଂଗୃହୀତ ଅଂଶଧନ ଉପରେ ନିର୍ଭର ନକରି ବଜାରରୁ ଋଣ ମଧ୍ୟ ଯୋଗାଡ଼ କରନ୍ତି । ଏହା ଋଣ ସ୍ଵୀକାରପତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଏ । କମ୍ପାନୀ ଲାଭାଂଶ ବଣ୍ଟନ ପୂର୍ବରୁ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଋଣ ପତ୍ରାତ୍‌କାରୀମାନଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ଋଣ ବାବଦରେ ସୁଧ ଦେଇଥାଏ । ସୁଧର ହାର ଏକ ସ୍ଥିର ପ୍ରତିଶତ, ଯାହାକି କମ୍ପାନୀ ବିନିଯୋଗକାରୀଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଇଥାଏ ।

22. ଅଂଶଧନ (ଷ୍ଟକ୍) କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଅଂଶପୁଞ୍ଜିର ଏକତ୍ରୀକରଣ କରି ଯେଉଁ ପାଣ୍ଠି ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତାହାକୁ ଷ୍ଟକ୍ କୁହାଯାଏ । ଏହାଦ୍ଵାରା ଯେକୌଣସି ପରିମାଣର ପାଣ୍ଠି ନିଜେ ରଖାଯିବା ସହ ତାହାକୁ ମଧ୍ୟ ବିନିଯୋଗ ନିମିତ୍ତ ଯେକୌଣସି ପରିମାଣରେ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯାଇପାରେ । ମୋଟ ଉପରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ପୁଞ୍ଜିର ଏକତ୍ରୀକରଣକୁ ଷ୍ଟକ୍ କୁହାଯାଏ ।

23. ଅଂଶ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ବିଭିନ୍ନ କମ୍ପାନୀଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କ ପୁଞ୍ଜି ସଂଗ୍ରହ ନିମିତ୍ତ ଅଂଶ ବିକ୍ରୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ କୌଣସି କମ୍ପାନୀର ସଂଗୃହୀତ ମୋଟ ପୁଞ୍ଜିର ଯେଉଁ ଭାଗ ଜଣେ ଅଂଶୀଦାରଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ, ତାହାକୁ ଅଂଶ କୁହାଯାଏ । ଅଂଶୀଦାରମାନେ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ ବାବଦକୁ କମ୍ପାନୀର ଲାଭ ଓ କ୍ଷତିର ଅଂଶୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

24. ପ୍ରାୟଶଃ ମୁଦ୍ରା କ’ଣ ?
Answer:
ସହଜରେ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରଣୀୟ ହୋଇପାରୁଥି ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତିକୁ ପ୍ରାୟଶଃ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନିକଟରେ ଥ‌ିବା ମିଆଦୀ ଜମା, ବିନିମୟ ପତ୍ର, ରାଜକୋଷୀୟ ପତ୍ର, ବଣ୍ଡ୍ ଓ ଋଣ ସ୍ବୀକାରପତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ହେଉଛି ପ୍ରାୟଶଃ ମୁଦ୍ରା ବା ବିକଳ୍ପ ମୁଦ୍ରାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ । ପ୍ରାୟଶଃ ମୁଦ୍ରାଗୁଡ଼ିକରେ ଧନସମ୍ପଭିଗୁଡ଼ିକ ଯଦିଓ ମୁଦ୍ରା ପରି ଶହେ ପ୍ରତିଶତ ତରଳ ନୁହନ୍ତି, ତଥାପି ତରଳତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ମୁଦ୍ରାର ପାଖାପାଖ୍ ବା ନିକଟତର ।

25. ନିକଟ ମୁଦ୍ରା, ମୁଦ୍ରା କି ?
Answer:
ସହଜରେ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରଣୀୟ ହୋଇପାରୁଥିବା ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତିକୁ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା, ମୁଦ୍ରା ନୁହେଁ କାରଣ ସେମାନେ ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପକ ନୁହଁନ୍ତି କିମ୍ବା ଏହା ପଛରେ ସରକାରୀ ସ୍ଵୀକୃତି ନଥାଏ ।

26. ମୁଦ୍ରାର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ମୁଦ୍ରା ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରିଟି କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ; ଯଥା –
(i) ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ,
(ii) ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପକ,
(iii) ସ୍ଥଗିତ ଦେୟର ଧାରକ ଓ
(iv) ମୂଲ୍ୟର ଭଣ୍ଡାର ।

27. ସ୍ଥଗିତ ପାଉଣାର ମାନକ କ’ଣ ?
Answer:
ଭବିଷ୍ୟତରେ ଦେବାପାଇଁ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତିବଦ୍ଧ ହେବାକୁ ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କୁହାଯାଏ । ପରିଶୋଧର ଦିନକୁ ଘୁଞ୍ଚାଇ ଦେଲେ ଋଣଦାତା ବା ଋଣଗ୍ରହୀତା କେହି ବି କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ବରଂ କାରବାର କମ୍ ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇପାରେ । କ୍ରେତା ବର୍ତ୍ତମାନ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରି ତାହାର ମୂଲ୍ୟକୁ ଭବିଷ୍ୟତରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ସ୍ଥଗିତ ପାଉଣାର ମାନକଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

28. ବ୍ୟୟରେ ସମ-ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତା ମୁଦ୍ରାଦ୍ଵାରା କିପରି ସମ୍ଭବ ?
Answer:
ସୀମିତ ଆୟ ଯାହା ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକ ଅଭାବକୁ ମେଣ୍ଟାଇବା ନିମନ୍ତେ ବ୍ୟୟ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ବଣ୍ଟନ କୁହାଯାଏ । ଫଳରେ ଉପଭୋକ୍ତା ସର୍ବାଧ‌ିକ ମୋଟ ଉପଯୋଗିତା ପାଇପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିଭିନ୍ନ ଦିଗରେ ଖର୍ଚ୍ଚ ହେଉଥ‌ିବା ଆୟର ସମାନ ପରିମାଣର ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତା ମିଳିଥାଏ । ଏହା କେବଳ ମୁଦ୍ରାଦ୍ବାରା ହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

29. ମୁଦ୍ରା କିପରି ଜାତୀୟ ଆୟ ପରିମାପ କରେ ?
Answer:
ଦେଶର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଷରେ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଉଥିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଓ ସେବାର ମୂଲ୍ୟାୟନ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ କରାଯାଏ । ଉତ୍ପାଦନର ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟକୁ ଯୋଗକଲେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଜଣାପଡ଼େ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ଆୟର ପରିମାପ କରାଯାଏ ।

B. ନିମ୍ନଲିଖତ ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ପାଞ୍ଚଟି|ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।

1. ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ସହ ଦ୍ରବ୍ୟର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିନିମୟ କିପରି ହୋଇଥାଏ ?
Answer:
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମୁଦ୍ରା ନଥିଲା ଏବଂ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେଉନଥିଲା । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଦ୍ରବ୍ୟର ସିଧାସଳଖ ବିନିମୟ କରୁଥିଲେ । ଏହାକୁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ହିଁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ଏଠାରେ ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସେବା ଅନ୍ୟ ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ସହିତ ସିଧାସଳଖ ବିନିମୟ ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରାଚୀନ ମଣିଷ କେବଳ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ପ୍ରଥା ଅବଲମ୍ବନ କରି ନିଜର ସୀମିତ ଅଭାବ ମୋଚନ କରୁଥିଲା ।

2. ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟରେ କ’ଣ ଅସୁବିଧା ହୁଏ ?
Answer:
ଅନିଶ୍ଚିତ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ସଞ୍ଚୟ କରାଯାଏ । ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ମହଜୁଦ କରି ସଞ୍ଚୟ କରାଯାଉଥିଲା । କିନ୍ତୁ ମହଜୁଦ କାଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟରେ ଦ୍ରୁତ ହ୍ରାସ ଘଟୁଥିଲା । ମହଜୁଦ ପାଇଁ ସ୍ଥାନର ଅଭାବ ଦେଖାଗଲା । ଦ୍ରବ୍ୟ ଆକାରରେ ସଞ୍ଚୟ ହେଉଥ‌ିବାରୁ ବହୁବିଧ ସମସ୍ୟା ମୁଣ୍ଡ ଟେକିଲା । ପୁନଶ୍ଚ, ନଷ୍ଟଶୀଳ ପଦାର୍ଥର ସଞ୍ଚୟ ସମ୍ଭବ ନଥିଲା । ତେଣୁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସଞ୍ଚୟ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ସମସ୍ୟାର ରୂପ ନେଲା ଏବଂ ଏହା ଅର୍ଥନୈତିକ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ହେଲା ।

3. କ୍ରେତା ଓ ବିକ୍ରେତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଦ୍ରା କିପରି ଏକ ମାଧ୍ୟମ ?
Answer:
ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ସହିତ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବାର ସିଧାସଳଖ ବିନିମୟ ହେଉଥିଲା ।
କିନ୍ତୁ ମୁଦ୍ରାର ଉପସ୍ଥିତି ବିନିମୟକୁ ଅଧିକ ସରଳ ଓ ସହଜ କଲା । ମୁଦ୍ରା ବିନିମୟରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର କ୍ରୟବିକ୍ରୟ ସୁବିଧାରେ ହୋଇପାରିଲା । ମୁଦ୍ରା ପ୍ରତିବଦଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ବିକ୍ରୟ କରି ଅର୍ଜିତ ମୁଦ୍ରାରେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା କ୍ରୟ ବିନା ପ୍ରତିବନ୍ଧକରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଲା । ସମୟ ଓ ଶକ୍ତିର ଅପଚୟ ନକରି ମଣିଷ ଯେକୌଣସି ସମୟରେ ଯେକୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ, ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ କ୍ରୟ କରିବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭ କରିପାରିଲା । ମୁଦ୍ରାର ଉପସ୍ଥିତି ବିନିମୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ସମସ୍ୟା ଦୂର କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇପାରିଲା ।

4. ମୁଦ୍ରା କିପରି ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ଆଣିଦିଏ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରାର ଏକ ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା – ଏହା ବିନିମୟର ଏକ ସାଧାରଣ ମାଧ୍ୟମଭାବେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଏକ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳିତ ଅର୍ଥନୀତିରେ ବିକ୍ରେତାଙ୍କୁ କ୍ରେତା ଅନ୍ଵେଷଣ କରିବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ ବା କ୍ରେତାଙ୍କୁ ବିକ୍ରେତା ମଧ୍ୟ ଅନ୍ଵେଷଣ କରିବାକୁ ପଡ଼େନାହିଁ । ମୁଦ୍ରା ସାଧାରଣ କ୍ରୟଶକ୍ତିର ଏକ ପ୍ରତୀକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ସାହାଯ୍ୟରେ ଯେକୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରାଯାଇପାରେ । ଏହାଦ୍ଵାରା ମଣିଷ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ଉପଭୋଗ କରେ । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ନିଜର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ବିକ୍ରୟ କରିସାରିବା ପରେ ମୁଦ୍ରାଦ୍ବାରା ଗଚ୍ଛିତ କ୍ରୟଶକ୍ତିକୁ ନିଜ ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ବ୍ୟୟ କରିବାର ସ୍ଵାଧୀନତା ପାଇଥା’ନ୍ତି । ସେ ସ୍ଵାଧୀନଭାବେ ନିଜ କ୍ରୟର ସମୟ, ସ୍ଥାନ ଓ ପରିମାଣ ସ୍ଥିର କରିପାରେ ।

5. ମୁଦ୍ରା ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର କିପରି ଏକ ମାନକ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରା ସ୍ଥଗିତ ଦେୟ ପ୍ରଦାନର ମାନକ ସ୍ଵରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଆଜି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରି ଭବିଷ୍ୟତରେ ଏହାର ପାଉଣା ପରିଶୋଧ କରିବାକୁ ସ୍ଥଗିତ ଦେୟ ପ୍ରଦାନ କୁହାଯାଏ । ଦେଣନେଣ ଏହି ସ୍ଥଗିତ ପରିଶୋଧର ଉଦାହରଣ । ଯେତେବେଳେ ଲୋକମାନେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରନ୍ତି ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତରେ ତା’ର ପାଉଣା ପରିଶୋଧ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ଚୁକ୍ତି କୁହାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଚୁକ୍ତି ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ କରାଯାଏ । ଋଣକର୍ତ୍ତାମାନେ ଋଣଦାତାମାନଙ୍କଠାରୁ ଯେଉଁ ଋଣ ନିଅନ୍ତି, ତାହାକୁ ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ପରିଶୋଧ କରନ୍ତି । ମୁଦ୍ରାର ମୂଲ୍ୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ତୁଳନାରେ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ସ୍ଥିର ଥାଏ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ଋଣ କାରବାର ହୋଇଥାଏ ।

6. ବିନିମୟ ପତ୍ର କିପରି ଏକ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ?
Answer:
ଯେଉଁ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ସହଜରେ ମୁଦ୍ରାକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇପାରେ ତାହାକୁ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ବିନିମୟ ପତ୍ର ଏକ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା କାରଣ, ଏହା ଏକ ସର୍ଭହୀନ ଲିଖ୍ ଆଦେଶ । ଏଥ‌ିରେ କ୍ରେତାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିକ୍ରେତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣ ଅର୍ଥ ତିନିଦିନର ରିହାତି ସହିତ ୯୦ ଦିନର ଅବଧୂ ମଧ୍ଯରେ ପଇଠ କରିବାପାଇଁ ଆଦେଶ ଜାରି କରିଥା’ନ୍ତି । ବିକ୍ରେତା ବିଧବଦ୍ଧଭାବେ ଲିଖ୍ ବିନିମୟ ପତ୍ରକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ କ୍ରେତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି । ବିକ୍ରେତା ବିନିମୟ ପତ୍ରର ପରିପକ୍ବତା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତି । ଯେହେତୁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟରେ ବିନିମୟ ପତ୍ର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ, ତେଣୁ ଏହା ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ।

7. ରାଜକୋଷ ପତ୍ରକୁ କାହିଁକି ଅର୍ଥ ବିଲ୍ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ସରକାରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଜାରି ହୋଇଥ‌ିବା ଏକ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ର । ସାମୟିକ ଆର୍ଥିକ ଅଭାବ ମେଣ୍ଟାଇବାପାଇଁ ସରକାର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମାଧ୍ଯମରେ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କୁ ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ବିକ୍ରୟ କରନ୍ତି । ଏହି ପତ୍ର ପରିପକ୍ବ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଯଦି ଏହାର ଧାରକ ଅର୍ଥ ଆବଶ୍ୟକ କରନ୍ତି, ତାହାହେଲେ ସେ ଏହାକୁ ବିନିମୟ ପତ୍ର ଭଳି ଯେକୌଣସି ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଅପହ୍ରାସ କରିପାରିବେ । ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ସବୁଦୃଷ୍ଟିରୁ ନିରାପଦ ଓ ତରଳ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ‘ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀୟ ବିଲ୍‌’ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ବିନିମୟ ପତ୍ର ଏକ ବାଣିଜ୍ୟିକ ସାଧନ ହୋଇଥିବାବେଳେ ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ହେଉଛି ଏକ ଅର୍ଥ ବିଲ୍ । ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ଋଣ ଉପକରଣ ।

8. ଚାହିଦା ଜମା କିପରି ମୁଦ୍ରା ଅଟେ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରା ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି । ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟବିକ୍ରୟ ପାଇଁ ମୁଦ୍ରା ସିଧାସଳଖ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ମୁଦ୍ରା କହିଲେ ପ୍ରଚଳିତ ବିଧ୍ୟାହ୍ୟ ଧାତବ ମୁଦ୍ରା ସହିତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍ଗ୍‌ରେ ଥ‌ିବା ଚାହିଦା ଜମା ବା ଚଳନ୍ତି ଜମାକୁ ବୁଝାଏ । ଚାହିଦା ଜମା ଏକ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଦ୍ରା । ଏହାକୁ ଚେକ୍, ବ୍ୟାଙ୍କ ଡ୍ରାଫ୍ଟ ଇତ୍ୟାଦି ଆକାରରେ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟର ମାଧ୍ୟମ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ତେଣୁ ବ୍ୟାଙ୍କ ମୁଦ୍ରା ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ପରି ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟତିରେକ ଚାହିଦା ଜମା ମଧ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଅନୁରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି ।

9. ମୁଦ୍ରା କିପରି ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧାର ଅଟେ ?
Answer:
ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଋଣର ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ମୁଦ୍ରା ସମଗ୍ର ଋଣ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଆଧାର । ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ସୃଷ୍ଟି କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ମୁଦ୍ରା ବିନା ଅସମ୍ଭବ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ମୁଦ୍ରା ଯୋଗାଣର ଉପଯୁକ୍ତ କଟକଣା ମାଧ୍ୟମରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଋଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ଆଣିବାପାଇଁ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ମଦା ଅର୍ଥନୈତିକ ଜୀବନର ମୂଳପିଣ୍ଡ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚାରିପାଖେ ପୃଥ‌ିବୀ ଘୂରୁଥିବା ଭଳି ସମସ୍ତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ମୁଦ୍ରା ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଘର୍ଣାୟମାନ ।

10. କିପରି ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ସ୍ଥାନାନ୍ତରରେ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରେ ?
Answer:
ଅର୍ଥନୈତିକ ବୃଦ୍ଧି ସହିତ ବିନିମୟର ମଧ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଅଛି । ବିନିମୟର କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଛି । ଏକ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଦୂରସ୍ଥାନକୁ ମୂଲ୍ୟର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ଉପୁଜୁଛି । କେବଳ ମୁଦ୍ରା ହିଁ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସହସା ଓ ସହଜରେ ସମାହିତ କରିପାରିଛି । କାରଣ ମୁଦ୍ରା ସମସ୍ତଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗ୍ରହଣୀୟ ଓ ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପକ । ପୁନଶ୍ଚ ଋଣ ଦେବା ଓ ଋଣ ଗ୍ରହଣ କରିବା ମୁଦ୍ରା ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏହାଦ୍ୱାରା ମୁଦ୍ରାର କ୍ରୟଶକ୍ତି ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଠାରୁ ଅନ୍ୟ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରାଯାଇପାରେ । ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ପାଖରେ ଥ‌ିବା ମୁଦ୍ରାକୁ ସୁଧ ପାଇଁ ଅନ୍ୟ ଜଣକୁ ଋଣ ଦେଇଥା’ନ୍ତି, ଯିଏକି ତାହାକୁ ଅନ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ବିନିଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ।

11. ମୁଦ୍ରା କିପରି ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ମଧ୍ଯରେ ସଂଯୋଗ ରକ୍ଷାକରେ ?
Answer:
ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟକରେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ବ ଜରୁରୀ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ କିଛି ସଞ୍ଚୟ କରିବାକୁ ପଡ଼େ । ମୁଦ୍ରା ସାଧାରଣ କ୍ରୟଶକ୍ତିର ପ୍ରତିନିଧ୍ୱ କରେ ଏବଂ ଏହା ନଗଦ ଆକାରରେ ରହିଥାଏ । ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ ମୁଦ୍ରା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତର ଏବଂ ଲୋକମାନେ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ବର୍ତ୍ତମାନଠାରୁ ଭବିଷ୍ୟତକୁ କ୍ରୟ ଶକ୍ତିର ସ୍ଥାନାନ୍ତରକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ ମଧ୍ଯରେ ସଂଯୋଗ ରକ୍ଷାକରେ ।

C. ଛଅଟି ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରଖ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

1. ମୁଦ୍ରା ଓ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ମୁଦ୍ରା ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି । ମୁଦ୍ରା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଦ୍ବାରା ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ପରିମାପର ଏକକ ଅଟେ । ପ୍ରଚଳିତ ଧାତବ ଓ କାଗଜ ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଏବଂ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କରେ ଥ‌ିବା ଚାହିଦା ଜମାକୁ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ମୁଦ୍ରା ଆୟ ଉତ୍ପନ୍ନକାରୀ ପରିସମ୍ପରି ନୁହେଁ ।

କିନ୍ତୁ ନିକଟମୁଦ୍ରା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ତରଳ ନୁହେଁ । ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେବାପାଇଁ ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ଉଭୟ ସମୟ ଓ ବ୍ୟୟ ଆବଶ୍ୟକ କରେ । ବିନିମୟ ପତ୍ର, ରାଜକୋଷ ପତ୍ର, ବଣ୍ଡ ଇତ୍ୟାଦି ନିକଟ ମୁଦ୍ରା । ନିକଟ ମୁଦ୍ରାର ବ୍ୟବହାର ପରୋକ୍ଷ, କାରଣ ପ୍ରଥମେ ଏହାକୁ ମୁଦ୍ରାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରି ତତ୍ପରେ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ । ନିକଟ ମୁଦ୍ରା ଆୟ ଉତ୍ପନ୍ନକାରୀ ପରିସମ୍ପତ୍ତି ଅଟେ ।

2. ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟବସ୍ଥା :
Answer:
ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମୁଦ୍ରା ନଥିଲା କିମ୍ବା ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁଭୂତ ହେଉନଥିଲା । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଦ୍ରବ୍ୟର ସିଧାସଳଖ ବିନିମୟ କରୁଥିଲେ । ଏହାକୁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ପ୍ରଥା କୁହାଯାଏ । ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ହିଁ ପଣ୍ୟ ବିନିମୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା । ମୁଦ୍ରାର ଆବିର୍ଭାବ ସମଗ୍ର ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ସୂତ୍ରପାତ କଲା ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ କ୍ରୟ ବିକ୍ରୟ ହେଲା । ମୁଦ୍ରା ଉଭୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ବିନିମୟ ମାଧ୍ୟମ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟକଲା । ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରତିବଦଳରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା ବିକ୍ରୟ କରି ଅର୍ଜିତ ମୁଦ୍ରାରେ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ସେବା କ୍ରୟ ବିନା ପ୍ରତିବନ୍ଧକରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଲା ।

3. ବିନିମୟ ପତ୍ର ଓ ରାଜକୋଷ ପତ୍ର :
Answer:
ବିନିମୟ ପତ୍ର ଏକ ସର୍ଭହୀନ ଲିଖ୍ ଆଦେଶ । ଏଥିରେ କ୍ରେତାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବିକ୍ରେତା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣ ଅର୍ଥ ତିନିଦିନର ରିହାତି ସହିତ ୯୦ ଦିନର ଅବଧୂ ମଧ୍ଯରେ ପଇଠ କରିବାପାଇଁ ଆଦେଶ ଜାରି କରିଥା’ନ୍ତି । ବିକ୍ରେତା ବିନିମୟ ପତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କରନ୍ତି । ସେ ବିଧବଦ୍ଧଭାବେ ଲିଖ୍ ବିନିମୟ ପତ୍ରକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ କ୍ରେତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି । କ୍ରେତା ତାହା ଉପରେ ‘ଗୃହୀତ’ ଲେଖ୍ ସ୍ବାକ୍ଷର କରନ୍ତି । ଏହାପରେ ହିଁ ଉକ୍ତ ବିଲ୍‌ ଏକ ବିନିମୟଯୋଗ୍ୟ ଉପକରଣରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।

ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ଜାରି ହୋଇଥବା ଏକ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ର । ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନରେ (ସାଧାରଣତଃ ୯୧ ଦିନରେ) ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣ ଅର୍ଥ ପ୍ରଦାନ ପାଇଁ ଏହା ଏକ ଲିଖ୍ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ପତ୍ର । ରାଜକୋଷ ପତ୍ର ଏକ ଅର୍ଥ ବିଲ୍ ।

4. ବଣ୍ଡ୍ ଓ ଅଂଶ :
Answer:
ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସୁଧ ହାରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତାରିଖରେ ପରିଶୋଧ କରିବା ନିମିତ୍ତ କମ୍ପାନୀ ଯେଉଁ ରଣ ସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟପତ୍ର ପୁଞ୍ଜି ବଜାରରେ ବିକ୍ରୟ କରନ୍ତି, ତାହାକୁ ବଣ୍ଡ୍ କୁହାଯାଏ । ଏହା ମଧ୍ୟ କମ୍ପାନୀର ଏକ ଦେୟତା ।

କୌଣସି କମ୍ପାନୀର ସଂଗୃହୀତ ମୋଟ ପୁଞ୍ଜିର ଯେଉଁ ଭାଗ ଜଣେ ଅଂଶୀଦାରଙ୍କ ନିଜସ୍ଵ, ତାହାକୁ ଅଂଶ କୁହାଯାଏ । ଏହି ଅଂଶଗୁଡ଼ିକୁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ସେମାନଙ୍କ ମୂଲ୍ୟର ବହୁତ ଗୁଣରେ କିଣାବିକା କରାଯାଏ । ପୁଞ୍ଜି କମ୍ପାନୀର ଅଂଶୀଦାରମାନଙ୍କ ଦେୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସେମାନେ ଅଂଶରେ ପୁଞ୍ଜି ବିନିଯୋଗ ବାବଦକୁ କମ୍ପାନୀର ଲାଭ ଓ କ୍ଷତିର ଅଂଶୀଦାର ହୋଇଥା’ନ୍ତି ।

5. ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନୋଟ୍ ଓ ବ୍ୟାକ୍ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ଓ ସରକାରଙ୍କଦ୍ବାରା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଉଥିବା ସମସ୍ତ ନୋଟ୍ ମୁଦ୍ରାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନୋଟ୍ କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ଟଙ୍କିକିଆ କାଗଜ ନୋଟ୍‌କୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ ଆଉ ସମସ୍ତ କାଗଜ ନୋଟ୍ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ଟଙ୍କିକିଆ କାଗଜ ନୋଟ୍ କେବଳ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଚଳନ କରାଯାଇଥାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ନୋଟ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ବୈଧାନିକ ସ୍ଵୀକୃତିଲାଭ କରିଥା’ନ୍ତି । ସୁତରାଂ ସେସବୁ ମୁଦ୍ରାକୁ ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ।

ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଅବାଧରେ ଜଣେ ଲୋକଠାରୁ ଅନ୍ୟ ଜଣକ ପାଖକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର ହୁଏ ଅଥବା ଚେକ୍ ମାଧ୍ୟମରେ ସଞ୍ଚାଳନ ହେଉଥ‌ିବା ମୁଦ୍ରାକୁ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ବ୍ୟାଙ୍କର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଜମାକୁ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ ନାହିଁ; କେବଳ ଚାହିଦା ଜମା ହିଁ ମୁଦ୍ରାର କାମ କରିଥାଏ ।

6. ଚେକ୍ ଓ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ଚେକ୍ ହେଉଛି ମୁଦ୍ରା ହସ୍ତାନ୍ତରର ଏକ ମାଧ୍ୟମ । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍ଗ୍‌ର ଏକ ସ୍ବୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଋଣ ମାତ୍ର । ଚାହିଦା ଜମାରୁ ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଟଙ୍କା ପ୍ରତ୍ୟାହୃତ ହୁଏ । ଭାରତରେ ବାଣଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାକ୍‌ଗୁଡ଼ିକ ସଞ୍ଚୟ ଜମାରୁ ଚେକ୍ ସାହାଯ୍ୟରେ ଟଙ୍କା ପ୍ରତ୍ୟାହାର କରିବା ଅନୁମୋଦନ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ମୁଦ୍ରା ବିହ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ଏହା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ମୁଦ୍ରା ଅତ୍ୟନ୍ତ ତରଳ ପରିସମ୍ପତ୍ତି, ଯଦ୍ବାରା ପାଉଣା ପରିଶୋଧରେ ଏହା ଶୀଘ୍ର ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ମୁଦ୍ରା, ମୂଲ୍ୟ ପରିମାପର ଏକକ ଅଟେ ।

7. ରୂପାନ୍ତରିତ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ଓ ଅରୂପାନ୍ତରିତ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ଯେଉଁ କାଗଜ ମୁଦ୍ରାକୁ ସୁନା ବା ରୂପାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିହେବ, ତାହାକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦେଶର କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ୍ ପ୍ରଚଳନ କରନ୍ତି । ସେଥ‌ିପାଇଁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କର ଗଭର୍ଣ୍ଣର କାଗଜ ମୁଦ୍ରାରେ ଚାହିଦା ମାତ୍ରେ ଧାରକଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିମାଣର ଟଙ୍କା ଦେବାର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦେଇଥାଆନ୍ତି । ଆମ ଦେଶର ଦୁଇ ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍‌ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଏକ ହଜାର ଟଙ୍କିଆ ନୋଟ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରୂପାନ୍ତରିତ କାଗଜ ମୁଦ୍ରାର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ।

ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେଉଁ କାଗଜ ମୁଦ୍ରାକୁ ସୁନା ବା ରୂପାକୁ ବଦଳା ଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ, ସେହି କାଗଜ ମୁଦ୍ରାକୁ ଅରୂପାନ୍ତରିତ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହାକୁ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଙ୍କ ତିଆରି କରେ ନାହିଁ କିମ୍ବା ଏଥୁରେ ଧାରକକୁ କୌଣସି ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଆଯାଇନଥାଏ । ଆମ ଦେଶରେ ଏପରି ମୁଦ୍ରାକୁ ଅର୍ଥ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ଛାପି ଥାଆନ୍ତି । ଏକ ଟଙ୍କିଆ କାଗଜ ମୁଦ୍ରା ଏହାର ଉଦାହରଣ ଅଟେ ।

8. ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା ଓ ସାଂକେତିକ (ପ୍ରତୀକ) ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରାର ମୁଖାଙ୍କିତ ମୂଲ୍ୟ ତାହାର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ମୂଲ୍ୟ ସହ ସମାନ ଏବଂ ଯାହା ଦେଶର ପ୍ରଧାନ ମୁଦ୍ରା, ତାହାକୁ ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଅତୀତରେ ସୁନା, ରୁପା ଭଳି ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଧାତୁରେ ନିର୍ମିତ ମୁଦ୍ରାକୁ ପ୍ରାମାଣିକ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଉଥିଲା । ଏହାକୁ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣକାୟ ମୁଦ୍ରା (Full-bodied money) ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରାର ମୁଖାଙ୍କିତ ମୂଲ୍ୟ ଏହାର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ମୂଲ୍ୟଠାରୁ ଅଧ୍ଵ, ତାହାକୁ ସାଂକେତିକ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ତମ୍ବା, ନିକେଲ ଭଳି ନିକୃଷ୍ଟ ଓ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ହାଲୁକା ଧାତୁରେ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହାର ନିଜସ୍ଵ ମୂଲ୍ୟ ସୀମିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅଧ୍ଵତର ମୂଲ୍ୟର ନିଦର୍ଶନ ସ୍ବରୂପ କାର୍ଯ୍ୟକରେ ।

9. ହିସାବ ମୁଦ୍ରା ଓ ପ୍ରକୃତ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରାର ଏକକଦ୍ଵାରା ଦେଶର ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟର ହିସାବ ରଖାଯାଏ, ତାହାକୁ ହିସାବ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦେଶର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ମୂଲ୍ୟକୁ ହିସାବ ମୁଦ୍ରାଦ୍ଵାରା ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ । ଭାରତର ଟଙ୍କା, ଆମେରିକାର ଡଲାର, ରୁଷିଆର ରୁବେଲ, ଫ୍ରାନ୍ସର ଫ୍ରାଙ୍କ୍‌ ଇତ୍ୟାଦି ହିସାବ ମୁଦ୍ରାର ଉଦାହରଣ ।

ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରକୃତରେ ଦେଶରେ ପ୍ରଚଳିତ ହେଉଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁ ନୋଟ୍ ଓ ଧାତବ ମୁଦ୍ରାଦ୍ଵାରା ଦେୟ ଦିଆଯାଏ, ତାହାକୁ ପ୍ରକୃତ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । ହିସାବ ମୁଦ୍ରାଦ୍ଵାରା ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ଦାମ୍ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇ ଦେନେଶର ହିସାବ ରଖାଯାଏ । ମାତ୍ର ପ୍ରକୃତ ମୁଦ୍ରାଦ୍ୱାରା ବାସ୍ତବରେ ହିସାବ ନିକାଶ କରାଯାଏ । ପ୍ରଚଳିତ ବିଭିନ୍ନ ମୂଲ୍ୟର କାଗଜ ଓ ଧାତବ ମୁଦ୍ରା ବାସ୍ତବ ମୁଦ୍ରା ଅଟେ ।

10. ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା ଓ ଇଚ୍ଛାଧୀନ ମୁଦ୍ରା :
Answer:
ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ସରକାରଙ୍କ ଆଇନାନୁମୋଦନରେ ପ୍ରଚଳିତ ଓ ପ୍ରାପ୍ୟ ପରିଶୋଧରେ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କଦ୍ବାରା ଗୃହୀତ, ତାହାକୁ ବିଧ୍ୱଂଗ୍ରାହ୍ୟ ମୁଦ୍ରା କହନ୍ତି । ପ୍ରାପ୍ୟ ପରିଶୋଧ ପାଇଁ ଏହାକୁ କେହି ମନା କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ମନା କଲେ ଆଇନ ଅନୁଯାୟୀ ଦଣ୍ଡିତ ହେବେ । ଯେଉଁ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଚଳନ ପାଇଁ ସରକାରଙ୍କ ଆଇନ ଅନୁମୋଦନ ନଥାଇ ମଧ୍ୟ ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତାହାକୁ ଇଚ୍ଛାଧୀନ ମୁଦ୍ରା କୁହାଯାଏ । କାହା ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏହାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହାକୁ ଇଚ୍ଛାଧୀନ ମୁଦ୍ରା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଚେକ୍, ଡ୍ରାଫ୍ଟ, ବିନିମୟ ପତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ଇଚ୍ଛାଧୀନ ମୁଦ୍ରାର ଉଦାହରଣ ।

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

1. ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା କ’ଣ ? ଏହାର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୀତିଜ୍ଞ ମୁଦ୍ରାର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସଂଜ୍ଞା ଦେଇଛନ୍ତି । କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସଂଜ୍ଞା ଅତି ବ୍ୟାପକ ହେଲାବେଳେ ଆଉ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଅତି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି । ଓ୍ବାକରଙ୍କ ମତରେ, ‘ମୁଦ୍ରା ଯାହା କରେ ତାହା ମୁଦ୍ରା l’ ୱାକରଙ୍କର ଏହି ସଂଜ୍ଞା ଅତି ବ୍ୟାପକ । ମୁଦ୍ରା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ସମସ୍ତ ଜିନିଷକୁ ଏ ସଂଜ୍ଞା ମୁଦ୍ରା ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ମୁଦ୍ରା ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ ଯାହାକି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରାକୁ ଅନ୍ୟ ଜିନିଷଠାରୁ ପୃଥକ୍ କରିବା ଦରକାର ।

ପ୍ରଫେସର ଡି.ଏଚ୍. ରବର୍ଟସନ ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା ଦେବାକୁ ଯାଇ କହିଛନ୍ତି, ‘ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟ ଦେବାରେ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟପ୍ରକାର ବ୍ୟାବସାୟିକ ଦାୟମୁକ୍ତ ହେବାରେ ବ୍ୟାପକଭାବେ ଗୃହୀତ ହେଉଥିବା ଯେକୌଣସି ଜିନିଷ ହିଁ ମୁଦ୍ରା’’(Money is anything which is widely accepted in payment for goods or in the discharge of other kinds of business obligation.) ।

କ୍ରାଉଦରଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା ଅତି ସନ୍ତୋଷଜନକ ମନେହୁଏ । ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ମୁଦ୍ରାର ସଂଜ୍ଞା ହେଲା, ‘ବିନିମୟର ମାଧମରୂପେ (ଅର୍ଥାତ୍ ଋଣ ପରିଶୋଧର ମାଧ୍ୟମରୂପେ) ସାଧାରଣତଃ ଗୃହୀତ ହେଉଥ‌ିବା ଏବଂ ଏକସମୟରେ ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପକ ଓ ମୂଲ୍ୟର ନିଧାନ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଯେକୌଣସି ଜିନିଷ ମୁଦ୍ରା ଅଟେ’’ (Money is anything that is generally acceptable as a means of exchange (i.e. as a means of settling debts) and that at the same time acts as a measure and as a store of value.) |

ମୁଦ୍ରାର କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ – ମୁଦ୍ରାର ଚାରିଗୋଟି ପ୍ରଧାନ କାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । ଏହା ହିସାବର ଏକ ଏକକ, ବିନିମୟର ଏକ ମାଧ୍ୟମ, ମୂଲ୍ୟର ଏକ ନିଧାନ ଏବଂ ଅସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର ଏକ ମାନକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ସେହି କାରଣରୁ କୁହାଯାଇଥାଏ –
“Money is a matter of functions four
A medium, a measure, a standard, a store.”

(i) ବିନିମୟର ଏକ ମାଧ୍ୟମ (A medium of exchange) – ମୁଦ୍ରା ବିନିମୟ ଏକ ସାଧାରଣ ମାଧ୍ୟମ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ଏହା ଦ୍ରବ୍ୟର କ୍ରୟବିକ୍ରୟକୁ ସହଜ କରିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜିନିଷ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ କ୍ରୟବିକ୍ରୟ କରାଯାଇଥାଏ ।

ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କଲାବେଳେ ମୁଦ୍ରା ସାଧାରଣ କ୍ରୟଶକ୍ତି ଆହରଣ କରିଥାଏ । ମୁଦ୍ରାର ଏହି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତାର ଉତ୍ସ ହୋଇଥାଏ । ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ନିଜର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ବିକ୍ରୟ କରିସାରିବା ପରେ କ୍ରୟଶକ୍ତିକୁ ନିଜର ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ବ୍ୟୟ କରିବାର ସ୍ବାଧୀନତା ପାଇଥା’ନ୍ତି । ସେ ସ୍ଵାଧୀନଭାବେ ନିଜ କ୍ରୟର ସମୟ, ସ୍ଥାନ, ପରିମାଣ ଓ ବିବିଧତା ସ୍ଥିର କରିପାରିବ ! ମୁଦ୍ରା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବିଶେଷୀକରଣପାଇଁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦିଏ । ବିଶେଷୀକରଣ ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ, ଦର ହ୍ରାସ କରେ ଏବଂ ଲୋକମାନଙ୍କର ଜୀବନଧାରଣର ମାନ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାଏ ।

(ii) ହିସାବର ଏକ ଏକକ ବା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ପରିମାପକ (A unit of account or a measure of value) – ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ପରିମାପକ ବା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ମାନ । ଏହା ହିସାବର ଏକ ଏକକ ହିସାବରେ ବା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ସାଧାରଣ ପରିମାପକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଲମ୍ବର ପରିମାପ ପାଇଁ ଫୁଟ ଓ ମିଟର ମାନକରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେବାଭଳି ମୂଲ୍ୟ ପରିମାପ ପାଇଁ ମୁଦ୍ରା ଏକ ମାନକରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ । ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାର ମୂଲ୍ୟ ପରିମାପ କରିବାରେ ଏହା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥାଏ ।

କ୍ରୟ-ବିକ୍ରୟ ହେଉଥ‌ିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୂଲ୍ୟକୁ ମୁଦ୍ରାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ସମସ୍ତ ମୂଲ୍ୟକୁ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଉଥିବାରୁ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ମଧ୍ଯରେ ବିନିମୟ ହାର ସହଜରେ ଜାଣିହେବ । ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଦ୍ରା ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଅଛି । ହିସାବର ଏକ ଏକକ ହିସାବରେ ମୁଦ୍ରା ଦ୍ରବ୍ୟ ମୂଲ୍ୟର ପରିମାପ କରିଥାଏ କିମ୍ବା ବିନିମୟ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦରକୁ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ । ସମ୍ପଦ, ଆୟ ଓ ଋଣ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ କଳନା କରାଯାଇଥାଏ । ମୂଲ୍ୟର ଏକ ପରିମାପକ ଆକାରରେ ମୁଦ୍ରା ଏକ ଗୁଣାତ୍ମକ ଏକକ । ଏହା କେବଳ ଏକ

(iii) ମୂଲ୍ୟର ଏକ ନିଧାନ (A store of value) – ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଥିବା ମୁଦ୍ରାର ଦୁଇଟିଯାକ କାର୍ଯ୍ୟ ଏହାର ଦୁଇଟି ପ୍ରାଥମିକ କାର୍ଯ୍ୟ । ଏହାର ଦୁଇଟି ଦ୍ବିତୀୟ ସ୍ଥାନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ବା ଗୌଣ କାର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା:
(a) ମୂଲ୍ୟ ନିଧାନ ବା ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଏବଂ
(b) ଅସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ।
ସେଗୁଡ଼ିକ ମୁଦ୍ରାର ପ୍ରାଥମିକ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବାରୁ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଦ୍ରାର ଗୌଣ କାର୍ଯ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ନିଧାନ ବା ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ବ ଜରୁରୀ ପରିସ୍ଥିତିର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ କିଛି ସଞ୍ଚୟ କରିବାକୁ ପଡ଼ିବ । ମୁଦ୍ରା ସାଧାରଣ କ୍ରୟଶକ୍ତିର ପ୍ରତିନିଧ୍ୟ କରିଥାଏ । ଜଣେ ଇଚ୍ଛା କଲାମାତ୍ରେ ଏହାକୁ ସହଜରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବାରେ ପରିଣତ କରିହୁଏ । ତେଣୁ ମୂଲ୍ୟ ନିଧାନ ବା ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ ମୁଦ୍ରା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତର ଏବଂ ଲୋକମାନେ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ମୂଲ୍ୟ ନିଧାନ ବା ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ବର୍ତ୍ତମାନରୁ ଭବିଷ୍ୟତକୁ କ୍ରୟଶକ୍ତିର ସ୍ଥାନାନ୍ତରକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ବର୍ତ୍ତମାନ ଓ ଭବିଷ୍ୟତ୍ ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ରକ୍ଷାକରେ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ମୁଦ୍ରା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ସ୍ଵାଧୀନଭାବେ ନିଜ ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ମୁଦ୍ରା ବ୍ୟୟ କରିପାରୁଛନ୍ତି । ସେ ଏହାକୁ ଆଜି ଖର୍ଚ୍ଚ କରିପାରିବ ବା ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ରଖୁପାରିବ । ଏହା ତା’ର ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତାର ପରିସରକୁ ବ୍ୟାପକ କରିଥାଏ ।

ଦରଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହିଲେ ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଉତ୍ତମ ସଞ୍ଚୟରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରିବ । ଯଦି ଦରଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବାକୁ ଲାଗେ ମୁଦ୍ରାର ମୂଲ୍ୟ ଦ୍ରୁତ ବେଗରେ ହ୍ରାସ ପାଇବ । ସେପରି ସ୍ଥଳେ ମୁଦ୍ରା ସଞ୍ଚୟ କରିବାର କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ରହିବ ନାହିଁ । ସ୍ତ୍ରୀତି ସମୟରେ ମୂଲ୍ୟ ସଞ୍ଚୟ ଆକାରରେ ମୁଦ୍ରା ଅପେକ୍ଷା ଭୂମି, କୋଠାବାଡ଼ି ଓ ସୁନା ଆଦି ପରିସମ୍ପତ୍ତି ଅଧ୍ବକ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଯଦି ଦରଦାମ୍ ସ୍ତରର ପ୍ରବଳ ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ଘଟୁନାହିଁ ବୋଲି ଧରି ନିଆଯାଏ, ତେବେ ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟର ଏକ ଉତ୍ତମ ସଞ୍ଚୟ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

(iv) ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର ମାନକ (A standard of deferred payments) – ମୁଦ୍ରା ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର ଏକ ମାନକରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏହା ଏପରି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓ ସେବା ବିନିମୟକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଯାହାର ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ପରେ କରାଯାଇଥାଏ । ଭବିଷ୍ୟତରେ କରାଯିବାକୁ ଥ‌ିବା ସମସ୍ତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ଆଜିକାଲି ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ କରାଯାଉଛି । ଧାର ଦେବା ବା କରଜ କରିବା ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର ଏକ ଉଦାହରଣ । ଯଦି ଭବିଷ୍ୟତରେ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନ ଥ‌ିବା ଚୁକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରବ୍ୟ ଆକାରରେ କରାଯାଏ, ତା’ହେଲେ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହେଲାବେଳେ ଅପର ପକ୍ଷଟି ଲାଭବାନ୍ ହେବେ ।

ମୁଦ୍ରା ଅଧିକ ବିନାଶୀ, ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିର ରହିଥାଏ ଏବଂ ଏହା ସାଧାରଣତଃ ସ୍ଵୀକୃତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ଏହା ଋଣ ଦାନ ଓ ଋଣ ଗ୍ରହଣକୁ କମ୍ କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ବା ଭୟସଙ୍କୁଳ କରିଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଶ୍ଵରେ ଋଣ କାରବାର ଅର୍ଥନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ବିପୁଳଭାବେ ବୃଦ୍ଧି କରିଛି । ଯଦି ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟରେ ପ୍ରବଳଭାବେ ହ୍ରାସବୃଦ୍ଧି ନ ହୁଏ ମୁଦ୍ରା ସ୍ଥଗିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପ୍ରଦାନର ଏକ ଉତ୍ତମ ମାନରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବ । ଦରଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧିପାଇଲେ ଋଣଦାତା କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ, କାରଣ ସେ ବେଶି ପରିମାଣରେ ଅର୍ଥଦେଇ ଭବିଷ୍ୟତରେ କମ୍ ପରିମାଣର ଅର୍ଥ ପାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଋଣଗ୍ରହୀତା କ୍ଷତିଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

(v) ଜାତୀୟ ଆୟର ପରିମାପକ – ଦେଶରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବର୍ଷ ଉତ୍ପାଦନ କରାଯାଉଥ‌ିବା ଦ୍ରବ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଓ ସେବାର ମୂଲ୍ୟାୟନ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ କରାଯାଏ । ଉତ୍ପାଦିତ ସମସ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ମୁଦ୍ରା ମୂଲ୍ୟକୁ ଯୋଗକଲେ ଜାତୀୟ ଆୟ ଜଣାପଡ଼େ; ତେଣୁ ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ଆୟର ପରିମାପ କରାଯାଏ ।

(vi) ମୂଲ୍ୟ ହସ୍ତାନ୍ତର – ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ଏବଂ ଜଣଙ୍କ ନିକଟରୁ ଅନ୍ୟଜଣଙ୍କୁ ସମ୍ପଦ ହସ୍ତାନ୍ତର ସହଜରେ କରାଯାଇପାରେ । ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ଅନ୍ୟଜଣଙ୍କୁ ମୁଦ୍ରା ବିନିମୟରେ ବିକ୍ରି କରନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସମ୍ପଦର ହସ୍ତାନ୍ତର ହୁଏ ! ସେହିପରି ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ଥ‌ିବା ତାଙ୍କର ସମ୍ପଭି ବିକ୍ରିକରି ସହରରେ କ୍ରୟ କରନ୍ତି; ସେତେବେଳେ ସମ୍ପଦର ହସ୍ତାନ୍ତର ହୁଏ । ସୁତରାଂ ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଓ ସ୍ଥାନ-ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପଦ ହସ୍ତାନ୍ତର ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ସମ୍ଭବ ହୁଏ ।

(vii) ଋଣର ଭିତ୍ତି – ମୁଦ୍ରା ଋଣର ଭିତ୍ତିସ୍ୱରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ମୁଦ୍ରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଋଣ ଦାନ ଓ ଋଣ ପରିଶୋଧ କରାଯାଏ । ଋଣ ମୁଦ୍ରା ସୃଷ୍ଟି, ମୁଦ୍ରା ପରିମାଣଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ ।

(viii) ଜାତୀୟ ଆୟର ବଣ୍ଟନ – ଜାତୀୟ ଆୟକୁ ଭୂମି, ଶ୍ରମ, ପୁଞ୍ଜି ଓ ସଙ୍ଗଠକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁଦ୍ରା ଆକାରରେ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Political Science Solutions Chapter 5 ଜାତି ଗଠନରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ Long Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Political Science Chapter 5 Long Answer Questions in Odia Medium

ଦୀର୍ଘ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର

୧ । ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ (Regionalism) ର ପ୍ରଭାବର ଏକ ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ଅଧ୍ୟୟନ କର ।
Answer:
ଭାରତର ସାଂସ୍କୃତିକ ବହୁଳତା (Cultural Pluralism) ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ, ଭାଷାବାଦ, ଜାତିବାଦ ଓ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ପରି ବିଭିନ୍ନ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ମନୋଭାବ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଉଛି । ଅସ୍ତିସୂଚକ ଅର୍ଥରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କହିଲେ ଏକ ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରି ରହୁଥ‌ିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପରିଚୟ ପାଇଁ ଅନ୍ଵେଷଣମୂଳକ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ନାସ୍ତିସୂଚକ ଅର୍ଥରେ, ଗୋଟିଏ ବୃହତ୍ ଭୌଗୋଳିକ ପରିସର ମଧ୍ୟରୁ କିଛି ଅଂଶକୁ ଅଲଗା କରିବାପାଇଁ ମନୋଭାବ ଏବଂ ଜାତୀୟ ସଂହତି ଲକ୍ଷ୍ୟର ପୂରଣ ଦିଗରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ତତ୍ଵନିତ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ଏହି ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରକୃତି ମୁଖ୍ୟତଃ ନାସ୍ତିସୂଚକ ଅଟେ । ଡାନିଏଲ ଲର୍ଣ୍ଣରଙ୍କ ମତରେ, ଏହା ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଅସ୍ଥିରତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ।

ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦକୁ ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ଉପ-ଜାତୀୟତାବାଦ (sub-nationalism) ବା ସାଂସ୍କୃତିକ ଜାତୀୟତାବାଦ (Cultural nationalism) ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହା ସମଗ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ର ବା ଦେଶ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଏହାର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଅଧ୍ୟାବାସୀଙ୍କର ଗଭୀର ଅନୁରକ୍ତିକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ । ଏହାର ସ୍ବରୂପ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । କାରଣ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା କହିଲେ ଗୋଟିଏ ଜାତି (Nation) ପରିବର୍ତ୍ତେ ଗୋଟିଏ ସଂପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଥିବା ଗଭୀର ଅନୁଚୁକ୍ତି ବା ପ୍ରେମକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଏବଂ ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ଥିବା ସମୟରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଏକ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ବିଷୟ ଅଟେ ।

କେନ୍ଦ୍ରୀୟ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଅସନ୍ତୋଷର ବହ୍ନି ପ୍ରଜ୍ଜ୍ୱଳନ କରିବାପାଇଁ ଐତିହାସିକ କାରଣ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦାୟୀ ଅଟେ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ରାଜନୈତିକ ଅସନ୍ତୋଷ ପ୍ରକାଶନର ଏକ ଅସ୍ତ୍ର ଅଟେ । ଏହା, ରାଜନୈତିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ବଜାୟ ରଖୁବାର ମନୋଭାବକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥାଏ । ଏହା ଏକ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ଗଭୀର ମାନସିକ ସମ୍ପର୍କରୁ ଜାତ ଯାହାଦ୍ଵାର ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ଚାପ ପକାଇ ସେହି ଅଞ୍ଚଳ ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଥାଏ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦକୁ କାସର ଜେ.ଆଜାମ୍ ରାଜନୈତିକ ସ୍ଥାନୀୟବାଦ (Political Localism) ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଦୁଇଟି ସ୍ଵରୂପ ରହିଛି; ଯଥା –

• ସ୍ଥାନୀୟ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ (Local Regionalism) ଓ
• ପ୍ରାଦେଶିକ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ (Provincial Regionalism) ।

ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ରାଜ୍ୟ ଭିତରେ କେତେକ ଅଞ୍ଚଳ କେତେକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ଦାବି କରି ଏହି ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ଜନ୍ମ ଦିଅନ୍ତି ତାକୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଯେତେବେଳେ ସଂଘୀୟ ବ୍ୟବସ୍ଥାଠାରୁ ଅଲଗା ହୋଇଯିବାର ଚିନ୍ତାଧାରା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ; ତାହାକୁ ପ୍ରାଦେଶିକ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ସ୍ଵାଧୀନତୋତ୍ତର ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରକୃତ ବିଭୀଷିକାମୟ ସ୍ବରୂପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଜନ୍ମ ପରାଧୀନ ଭାରତରେ ପ୍ରାୟ ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭରୁ ହୋଇଛି । ୧୯୦୯, ୧୯୧୯ ଓ ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ଭାରତ ଶାସନ ଆଇନରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂସ୍କାର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବା ସମୟରେ ଏହି ମନୋଭାବର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା । ମାନ୍ଦ୍ରାଜର ଜଷ୍ଟିସ୍ ଦଳ ଓ ପଞ୍ଜାବରେ ଅକାଳୀ ଦଳ ସ୍ଥାପନା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହା ଏକ ରାଜନୈତିକ ରଙ୍ଗ ଗ୍ରହଣ କଲା ।

ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କାରଶ – ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଭାରତରେ ଦେଖାଯାଉଥ‌ିବା ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ମୁଖ୍ୟତଃ ନିମ୍ନଲିଖତ କାରଣଗୁଡ଼ିକପାଇଁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ବା ହେଉଛି । ପ୍ରଥମତଃ, ସରକାର ଏକ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ଅବହେଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଛନ୍ତି ବୋଲି ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି। ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ଶିଳ୍ପ ପ୍ରଗତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଭାବର ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଫଳରେ ସାଧାରଣ ଲୋକ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ମୂଳମନ୍ତ୍ରରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇ ନିଜ ଭିତରେ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥା’ନ୍ତି ଓ ସରକାରଙ୍କ ଉପରେ ଚାପ ପକାଇ ନିଜର ଦାବି ହାସଲ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥା’ନ୍ତି ।

ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ସ୍ଵାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ଲୋକମାନଙ୍କ ଆଗରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନ ଓ ସରକାରଙ୍କୁ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଶୋଷଣ ଓ ଦୈନ୍ୟର କାରଣରୂପେ ଚିତ୍ରିତ କରାଯାଇଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ପରେ ଏହି ଶୋଷଣରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ଲୋକଙ୍କୁ ପ୍ରତିଶୃତି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ମାତ୍ର ସ୍ଵାଧୀନତାର ୪୧ ବର୍ଷ ପରେ ମଧ୍ୟ ଯେଉଁ ଭାରତୀୟମାନଙ୍କର ଭାଗ୍ୟରେ କିଛି ଆଶାପ୍ରଦ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନାହିଁ ବୋଲି ଓ ସେମାନେ ନିଜର ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ଅବହେଳିତ ହେଉଛନ୍ତି ବୋଲି ବିଚାର କରୁଛନ୍ତି, ସେହିମାନେ ହିଁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ସ୍ଥିତି ଓ ଗତି ପାଇଁ ପଥ ଉନ୍ମୁକ୍ତ କରୁଛନ୍ତି । ତୃତୀୟତଃ, ଲୋକମାନଙ୍କର ସଂସ୍କୃତି, ଭାଷା, ଲିଖନଲିପି ଇତ୍ୟାଦିକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖୁବା ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଜନ୍ମ ହୋଇଛି ବୋଲି କେତେକ ଯୁକ୍ତି କରନ୍ତି ।

ଚତୁର୍ଥତଃ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ରଠାରୁ ଅଧିକ ଆର୍ଥିକ ଅନୁଦାନ ପାଇବାପାଇଁ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ ନିମନ୍ତେ ଦାବି କରୁଥିବାରୁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । ପଞ୍ଚମତଃ, ସରକାରୀ ଭାଷା ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ବିବାଦରୁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଜନ୍ମ ହୋଇଛି । ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ହିନ୍ଦୀ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଏହାର ପ୍ରମାଣସ୍ଵରୂପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ । ଷଷ୍ଠତଃ, ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳରେ କେନ୍ଦ୍ରୀଭୂତ ହେଲେ ସେମାନେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ବା ସ୍ଵୟଂ-ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପାଇଁ ଦାବି କରୁଛନ୍ତି ଓ ଫଳତଃ ଆଞ୍ଚଳିକତା ମନେଭାବର ଉଦ୍ରେକ ସମ୍ଭବ ହେଉଛି । ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ରୂପ ଓ ରଙ୍ଗ – ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକତା ମନୋଭାବ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ରୂପରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ବା ହେଉଛି । ସେଗୁଡିକ ହେଲା –

• ବିଚ୍ଛିନ୍ନତା ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ
• ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ସ୍ଥାପନ
• ହିନ୍ଦୀ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ
• ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ କନ୍ଦଳ ବା ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ବ
• ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ରାଜନୈତିକ ସେନା ନିଯୁକ୍ତି

(୧) ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦ ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ:
୧୯୫୬ ମସିହାଠାରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଞ୍ଜାବରେ ଅକାଳୀ ଦଳର ଗୋଟିଏ ଚରମପନ୍ଥୀ ଗୋଷ୍ଠୀଦ୍ଵାରା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶିଖ୍ ପ୍ରଦେଶ ବା ଖଲିସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଦାବି ହୋଇ ଆସୁଅଛି । ଡଃ. ଜଗଜିତ୍ ସିଂହ ଚୌହ୍ୱାନଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସାର୍ବଭୌମ ଶିଖ୍ ରାଷ୍ଟ୍ର ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅବ୍ୟାହତ ରହିଛି । ୧୯୬୦ ମସିହାରେ ଡି.ଏମ୍.କେ. ଦଳଦ୍ଵାରା ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଦ୍ରାବିଡ଼ନାଡୁ ସାଧାରଣତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ଦାବି ହୋଇଥିଲା ! କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଭାରତର ସାର୍ବଭୌମତ୍ବ ଓ ସଂହତି ରକ୍ଷାପାଇଁ ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପବଦ୍ଧ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାରୁ ଡି.ଏମ୍.କେ. ଦଳ ତା’ର ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ତାମିଲନାଡୁ ପାଇଁ ଅଧୁକ ସାମ୍ବିଧାନିକ କ୍ଷମତା ଦାବି କରୁଛି ।

ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ମାତ୍ର ୨ ଲକ୍ଷ ମିଜୋ ଆସାମ ରାଜ୍ୟର ମିଜୋ ପାର୍ବତ୍ୟ ଜିଲ୍ଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ସାର୍ବଭୌମ ମିଜୋ ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ଦାବି କରି ପ୍ରଥମେ ଏକ କେନ୍ଦ୍ରଶାସିତ ଅଞ୍ଚଳର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ପରେ ୧୯୮୬ ମସିହାରେ ଅର୍ଜୁନ ସିଂହ ଓ ଲାଲଡ଼େଙ୍ଗା ଚୁକ୍ତିନାମା ପରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲାଭ କଲେ । ଫିଜୋଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଭାରତ ବିରୋଧରେ ନାଗାମାନେ ଗରିଲାଯୁଦ୍ଧ କରି ୧୯୫୨ ମସିହାଠାରୁ ଏହି ବିଚ୍ଛିନ୍ନତା ମନୋଭାବର ପ୍ରସାର କରିଥିଲେ ଏବଂ ସର୍ବଶେଷରେ ୧୯୮୩ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ନାଗାଲାଣ୍ଡ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶରୂପେ ଜନ୍ମ ନେଲା ।

(୨) ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ସ୍ଥାପନ:
୧୯୫୬ ମସିହାର ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ପରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ଭାଷାଭିଭିକ ଦଳମାନେ ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ନିମନ୍ତେ ଦାବି ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଛନ୍ତି । ମରାଠୀ ଓ ଗୁଜରାଟୀ ଭାଷାଭାଷୀ ଲୋକମାନେ ବମ୍ବେ ପ୍ରଦେଶର ଭାଷାଭିଭିକ ପୁନର୍ଗଠନ ପାଇଁ ଦାବି କରି କରି ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ଗୁଜରାଟ ପରି ଦୁଇଟି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥିଲେ । ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ କମିଶନ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ବିଦର୍ଭ ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ସୁପାରିସ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ତାହା ଗ୍ରହଣ କରିନଥିଲେ । ଅକାଳୀ ନେତା ମାଷ୍ଟର ତାରା ସିଂହଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଏକ ପଞ୍ଜାବୀ ସୁବା ପାଇଁ ହୋଇଥିବା ଆନ୍ଦୋଳନ ସଫଳ ହେଲା ଏବଂ ୧୯୬୭ ମସିହାରେ ପଞ୍ଜାବ ଦୁଇଭାଗ ହୋଇ ହରିୟାଣା ପରି ଦୁଇଟି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ଜନ୍ମ ନେଲା ।

ଗାରୋ, ଖାସି, ଜୟନ୍ତିଆ ଇତ୍ୟାଦି ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନେ ଏ. ପି.ଏଚ୍.ଏଲ୍.ସି. (All Party Hill Leaders Conference) ଦଳର ନେତୃତ୍ୱରେ ଏକ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ମେଘାଳୟ ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ଦାବି କରି ୧,୯୭୧ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ମାସରେ ନିଜ ଦାବିକୁ ଫଳବତୀ କରିପାରିଥିଲେ । ଆସାମର ବିଦେଶୀ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସେଠାରୁ ବାହାର କରିବା ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ଦାବି ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ସ୍ଵରୂପକୁ ପ୍ରକାଶିତ କରିଥିଲା । ୧୯୮୫ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୧୫ ତାରଖରେ ଆସାମ ରାଜିନାମା ସ୍ଵାକ୍ଷରିତ ହେବା ପରେ ଅବସ୍ଥା କ୍ରମଶଃ ଶାନ୍ତ ହୋଇଛି ଓ ଘଟଣା ଅନ୍ୟ ଏକ ମୋଡ଼ ନେଇଛି । ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର ତେଲେଙ୍ଗାନା ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକମାନେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ତେଲେଙ୍ଗାନା ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ଦାବି କରି ଆନ୍ଦୋଳନାତ୍ମକ ଓ ହିଂସାତ୍ମକ ପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ପ୍ରତିବାଦରେ ଆନ୍ଧ୍ର ଛାତ୍ରସମାଜ ତରଫରୁ ବିଦ୍ରୋହ କରାଯିବାରୁ ସେତେବେଳେ ଏହି ଦାବି ପୂରଣ ହେବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରି ନଥୁଲା; ମାତ୍ର ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସତନ୍ତ୍ର ତେଲେଙ୍ଗାନା ରାଜ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।

ବିହାର, ଓଡ଼ିଶା, ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଓ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ଆଦିବାସୀମାନେ ଉକ୍ତ ପ୍ରଦେଶଗୁଡ଼ିକର ଆଦିବାସୀ-ଅଧ୍ୟଷିତ ଅଞ୍ଚଳମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଦାବି କରିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ୧୯୮୬ ମସିହାଠାରୁ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ଦାର୍ଜିଲିଂ ଅଞ୍ଚଳର ଗୁର୍ଖାମାନେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଗୁଖାଲ୍ୟାଣ୍ଡ୍ ପାଇଁ ସୁବାସ ସିଂ ଙ୍କ ନେତୃତ୍ବରେ ଆନ୍ଦୋଳନ କରି ଆସୁଥିଲେ । ୧୯୮୮ ମସିହାରେ ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଜି.ଏଚ୍.ଏଫ୍.ଏଲ. (Gurkha National Liberation Front) ଓ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାଜିନାମା ସ୍ବାକ୍ଷରିତ ହୋଇ ଏକ ‘ପାର୍ବତ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ପରିଷଦ’ର ସ୍ଥାପନପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯିବାରୁ ସେଠାରେ ଅବସ୍ଥା ଓ ଘଟଣା ଏକ ଭିନ୍ନ ମୋଡ଼ ନେଇଛି । ଗୋଆର ଲୋକମାନେ ଏକ ପ୍ରଦେଶର ପାହ୍ୟା ପାଇବାପାଇଁ ଦାବିକରି ସଫଳ ହୋଇଥିଲେ ଓ ଗୋଆ ଭାରତର ୨୫ତମ ରାଜ୍ୟରୂପେ ସ୍ଵୀକୃତି ଲାଭ ନେଲା ।

(୩) ହିନ୍ଦୀ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ:
ହିନ୍ଦୀକୁ ସରକାରୀ ଭାଷାରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବା ସଂକ୍ରାନ୍ତୀୟ ବିଭିନ୍ନ କମିଶନଙ୍କ ସୁପାରିସ ନୀତିକୁ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ରାଜ୍ୟସମୂହ ବିରୋଧ କରିବା ଫଳରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଜନ୍ମ ହେଲା । ତାମିଲନାଡୁରେ ଏହାକୁ ‘ହିନ୍ଦୀ-ମାନ୍ଦ୍ରାଜବାଦ’ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇ ତୀବ୍ର ବିରୋଧ କରାଗଲା । ପଞ୍ଜାବ, ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ଆସାମ ଇତ୍ୟାଦି ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ହିନ୍ଦୀ ବିରୋଧୀ ମନୋଭାବର ଚରମ ପରିପ୍ରକାଶ ହେଲା । ଏଥୁରୁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଭିତ୍ତିଭୂମି ଦୃଢ଼ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏଣୁ ଅଣ-ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳମାନଙ୍କରେ ହିନ୍ଦୀ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ହିଁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଜନ୍ମ ଓ ବିକାଶ ପାଇଁ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ କଲା ।

(୪) ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ କନ୍ଦଳ ବା ଦ୍ଵନ୍ଦ୍ବ:
ବିଭିନ୍ନ ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମା ବିବାଦ, ଜଳ ବଣ୍ଟନ ବିବାଦ କିମ୍ବା କୌଣସି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂଖଣ୍ଡ ବା ସହରକୁ ନେଇ ବିବାଦ ଇତ୍ୟାଦି ଲାଗି ରହିବା ଫଳରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ପଞ୍ଜାବ ଓ ହରିୟାଣା ରାଜ୍ୟଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ଚଣ୍ଡୀଗଡ଼କୁ ନେଇ ବିବାଦ ଲାଗି ରହିଛି । ମହୀଶୂର ଓ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ସୀମା ବିବାଦ ଲାଗି ରହିଛି । ମିଜୋରାମ ଏହାର ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ସୀମାନ୍ତ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଏହାକୁ ହସ୍ତାନ୍ତରିତ କରିବାପାଇଁ ଦାବି କରୁଥିବାବେଳେ ଆସାମ ଓ ନାଗାଲାଣ୍ଡ ଏହାର ତୀବ୍ର ବିରୋଧ କରୁଛନ୍ତି । ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ ନଦୀଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଳ ତଥା ଜଳସମ୍ପଦର ବଣ୍ଟନକୁ ନେଇ ରାଜ୍ୟ-ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି, ତାହା ଫଳରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ମୁଣ୍ଡ ଟେକୁଛି । ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ ଓ ଗୁଜରାଟ ମଧ୍ୟରେ, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ରାଜସ୍ଥାନ ମଧ୍ଯରେ, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, କର୍ଣ୍ଣାଟକ ଓ ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ମଧ୍ଯରେ କୃଷ୍ଣା ନଦୀର ଜଳବଣ୍ଟନକୁ ନେଇ, ତାମିଲନାଡୁ, କେରଳ ଓ କର୍ଣ୍ଣାଟକ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାବେରୀ ନଦୀର ଜଳବଣ୍ଟନକୁ ନେଇ, ରବି-ବେୟାସ ଜଳବଣ୍ଟନ ସମସ୍ୟା, ସଜ୍-ଯମୁନା ସଂଯୋଗ କେନାଲ ସମସ୍ୟା ଇତ୍ୟାଦି ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦକୁ ଦୃଢ଼ତାର ସହ ଗତି କରିବାପାଇଁ ସୁଯୋଗ ଦେଇଛି ।

(୫) ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ରାଜନୈତିକ ସେନା ନିଯୁକ୍ତି:
ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟସ୍ତରୀୟ ରାଜନୈତିକ ସେନା ଗଠିତ ହେବା ଫଳରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରଗତି ସମ୍ଭବ ହେଉଛି । ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଶିବସେନା, ଆସାମର ଲଛିତ୍ ସେନା, ଗୁଜରାଟର ସର୍ଦାର ସେନା, ମାନ୍ଦ୍ରାଜର ତାମିଲ ସେନା, ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ ଓ ବିହାରର ହିନ୍ଦୀ ସେନା, ଓଡ଼ିଶାରେ ଜଗନ୍ନାଥ ସେନା ଇତ୍ୟାଦି ସଂପୃକ୍ତ ରାଜ୍ୟରେ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ହିଂସାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ପଛାଉ ନାହାନ୍ତି । ଏହି ସେନାମାନେ ‘ମାଟିର ସନ୍ତାନ’ (Son of the Soil) ତତ୍ତ୍ଵର ପ୍ରଚାରକ ଅଟନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ବଳପ୍ରୟୋଗ କରି ଅନ୍ୟ ସଂପ୍ରଦାୟ, ଭାଷା, ଗୋଷ୍ଠୀ, ଜାତି, ସଂପ୍ରଦାୟିକ ସ୍ବାର୍ଥକୁ ଛିନ୍ନ କରିବାପାଇଁ ଅଭିପ୍ରେତ ବେସରକାରୀ ସେନାବାହିନୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ସ୍ଵାଧୀନତ୍ତୋର ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଏକ ବିପଦପୂଣ୍ଣ ରୂପରେଖ ଧାରଣ କରିଛି । ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଏବଂ ଉତ୍ତର-ପୂର୍ବାଞ୍ଚଳ ଆଞ୍ଚଳିକ ଚିନ୍ତାଧାରାର ପ୍ରକାଶ ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ ।

ଶିଖ୍ ଉଗ୍ରପନ୍ଥୀଙ୍କ ପରାଧୀନ ପଞ୍ଜାବରେ ଆଜି ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ, ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ତଥା ଦେଶୀୟ ସଂହତି-ବିରୋଧୀ ମନୋଭାବର ଦ୍ରୁତ ପ୍ରସାର ଘଟିଛି । ହରିୟାଣା, ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର, ହିମାଚଳପ୍ରଦେଶ ଇତ୍ୟାଦି ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ରୂପ ନେଇ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଜନ୍ମ ଓ ପରିପ୍ରକାଶ ହୋଇଛି । ଭାରତର ପ୍ରାୟ ଅଧିକାଂଶ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘ମାଟିର ସନ୍ତାନ’ ତତ୍ତ୍ଵ ଶିକ୍ଷିତ ଜନମାନସକୁ ଦୂଷିତ ଓ ବିଷାକ୍ତ କରିଛି । ଏହା ମିଶ୍ରଣ, ଐକ୍ୟ-ସ୍ଥାପନ, ସଂହତି ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରକ୍ରିୟା ପ୍ରତି ଘୋର ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ରାଜ୍ୟରେ ଯୁବକ ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ବିଶେଷକରି ଶିକ୍ଷିତ ବେକାର ଯୁବକ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କୁ ଏହା ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ କରୁଛି । ଜାତୀୟ ମହାସ୍ରୋତରେ ସାମିଲ ନ ହୋଇ ଦେଶୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦରୂପେ ସେମାନେ ଦେଖାଦେଉଛନ୍ତି । ବେକାରିଜନିତ ଅସନ୍ତୋଷର ଫଳସ୍ୱରୂପ ସେମାନେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦକୁ ପ୍ରଶ୍ରୟ ଦେଉଛନ୍ତି ।

ତେଣୁ କେନ୍ଦ୍ର ସରକାର ଯେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ବ୍ୟବସ୍ଥାରୂପେ ବେକାରି ଭତ୍ତାକୁ ପ୍ରଚଳନ କରିବେ ସେତେବେଳେ ଶିକ୍ଷିତ ବେକାରମାନଙ୍କର ଅସନ୍ତୋଷର ବହ୍ନିକୁ କେବଳ ପ୍ରଶମିତ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେବ ନାହିଁ, ବରଂ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ପରି ଏକ ବିଷବୃକ୍ଷର ଚେର କାଟିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିବ । ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ କ୍ଷମତା ଲୋଭରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାକୁ ପ୍ରଶ୍ରୟ ଦେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ, କାରଣ ଏହା ଏକ ଜାତୀୟ ଶତ୍ରୁ ଅଟେ । ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ସଂକୀର୍ୟତାକୁ ଆଡ଼େଇଦେଇ ଜାତିର ବୃହତ୍ତର ସ୍ଵାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଗଲେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦଜନିତ ସମସ୍ୟାକୁ ଏଡ଼ାଇ ଦେଇହେବ । ଆଞ୍ଚଳିକ ମନୋଭାବ ନୁହେଁ ବରଂ ଏକ ଦେଶୀୟ ଜାତୀୟ ମହତ୍ତର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ଉଚିତ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦରୂପକ ଶତ୍ରୁର ଦୃଢ଼ ମୁକାବିଲା ନିମନ୍ତେ ସ୍ଥିର, ନିଶ୍ଚିତ, ବଳିଷ୍ଠ ନିଷ୍ପତ୍ତି ଓ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

୨ । ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିବାଦ (Casteism) ର ପ୍ରଭାବର ଏକ ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଅଧ୍ୟୟନ କର ।
Answer:
ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି ‘ଜାତି’ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତରେ ଏକ ଅକଳନୀୟ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଆସିଛି ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ ଭାରତକୁ ଆସିବା ପରଠାରୁ ଶ୍ରମଦାନ ଭିଭିରେ (Division of Labour) ଜାତିପ୍ରଥା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଛି । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଅନେକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଯାଇଛି । ତଥାପି ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀରେ ଜନ୍ମ ହିଁ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ସେହି ଶ୍ରେଣୀ ବା ଜାତିର ସଦସ୍ୟତା ଗ୍ରହଣକ ସୀକତି ଦେଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସମାଜରେ ସ୍ତର ସ୍ତର ହୋଇ ଧର୍ମାଚାର୍ଯ୍ୟ – ଶାସନବାଦ (Hierarchism)ର ନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇଥାଏ । ‘ଜାତି’ ଏକ ବହୁ ଅର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦ ଅଟେ । ଭାରତରେ ଏହା ଚତୁଃବର୍ଷକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ । ଏହି ଶବ୍ଦ ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ‘ଜାତି’ (Jati) ନାମକ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାରତୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଜାତି, ସାମାଜିକ ପଦମର୍ଯ୍ୟାଦା ନିଦ୍ଧାରଣର ଏକ ମାନଦଣ୍ଡ ଅଟେ । ଜାତି ସାଧାରଣତଃ ବଂଶଗତ ଅଟେ । ଏଣୁ କୁଲେ (Cooley) ଙ୍କ ମତରେ, ଯେତେବେଳେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ନୀତିରେ ନିଜର ସଭ୍ୟପଦ ଅର୍ପଣ କରିଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀକୁ ଜାତି (Caste) କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଯେତେବେଳେ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପୂର୍ବନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଭାଗ୍ୟନୁଯାୟୀ ଲୋକମାନେ ଏହି ମର୍ଯ୍ୟାଦା ସହ ଜନ୍ମ ନେଇଥା’ନ୍ତି ଓ ଏହାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିବାର କୌଣସି ସମ୍ଭାବନା ନଥାଏ ସେତେବେଳେ ସେହି ଶ୍ରେଣୀକୁ ‘ଜାତି’ କୁହାଯାଏ ବୋଲି ଆର୍.ଏମ୍.ମାକ୍ ଆଇଭର ମତ ଦିଅନ୍ତି | ଏହି ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃତ୍ତିଭିତ୍ତିକ ବୋଲି ରିସ୍‌ (Risley) ଓ ଏମ୍.ଏନ୍. ଶ୍ରୀନିବାସ ଇତ୍ୟାଦି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥା’ନ୍ତି ।

ସଂସ୍କୃତରେ ଜାତି (Caste) ର ସମଅର୍ଥବୋଧକ ଶବ୍ଦରୂପେ ‘ଜାତି’ (Jati) କୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ମାତ୍ର ସାମାଜିକ ବାସ୍ତବତାଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଣ୍ଣ (Varna) ମାଧ୍ୟମରେ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରାଯାଇ ପ୍ରକାଶ କରାଯିବା ଅପେକ୍ଷା ‘ଜାତି’ (Jali) ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯିବା ଅଧୁକ ଜୀବନ୍ତ ଓ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ‘ଜାତି’ (Jati) ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଆରୋପ କରାଯାଇଥାଏ । ରାଜନୀତି ଓ ଜାତି (Politics and Caste) : ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତିକୁ କେବଳ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରେନାହିଁ, ବରଂ ବୃଦ୍ଧି ଓ ଅର୍ଥନୀତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ଯେଉଁ ଭୂମିକାରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ତାହାକୁ ସ୍ଵାଗତ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ଭୂମିକା ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣର ମାନଦଣ୍ଡ କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ ।

ତେଣୁ ଶିକ୍ଷା ଓ ସଭ୍ୟତାର ବିକାଶ ଓ ପ୍ରଗତି ହେତୁ ସାମାଜିକ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ନେଇ ଜାତି ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା କ୍ରିୟା- ପତିକ୍ରିୟା ସମ୍ପର୍କ ରାଜନୀତିର ପରିସର ମଧ୍ୟକ ଚାଲିଆସଛି । ରାଜନୀତିରେ ଏହାର ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ନିରୂପଣ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏହା ହେଉଛି କିଏ କାହା ଉପରେ କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵ ଜାରି କରିପାରୁଛି ସେ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ବାସ୍ତବ କ୍ରିୟାପଦ୍ଧତି । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗୋଟିଏ ଜାତି ଅନ୍ୟ ଜାତିମାନଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵ ଜାରି କରିବାରେ ପ୍ରୟାସରୁହିଁ ତତ୍ସମ୍ପର୍କୀୟ ରାଜନୀତିର ଜନ୍ମ ଅଟେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତି ସମାଜରେ ନିଜର ସ୍ଥିତି ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଚେତନଶୀଳ ଅଟନ୍ତି । ଏହି ସଚେତନଶୀଳତା ତଥା କ୍ଷମତା ପାଇଁ ଲାଳସାହିଁ ଜାତି-ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଶିଳ୍ପ, ସଂସ୍କୃତି, ସଭ୍ୟତା, ଶିକ୍ଷା ଇତ୍ୟାଦିର ପ୍ରଗତି ପରେ ମଧ୍ୟ ଜାତିର ପ୍ରଭାବ କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟିରୁ କମିନାହିଁ । ସମାଜତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ଏହି ପ୍ରଭାବର ମାତ୍ରାରେ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଯାଇ ନାହିଁ ବା ଦେଖାଯିବାର ସମ୍ଭବନା ମଧ୍ଯ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ଷୀଣ ଅଟେ ।

ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ (Social Stratification) ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅସମାନତା ନୀତିର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଅଟେ । ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରୀକରଣ ନୀତି ଅନୁସୃତ ହେଉଥିବାରୁ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତି ରହିଛି । ଏହି ଅସମାନତା ଓ ବିଭେଦତାକୁ ରାଜନୀତିଜ୍ଞମାନେ ପୁଞ୍ଜିରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ବାଚନର ଫଳାଫଳ ସେମାନଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ନେବାପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଜାତି ଓ ରାଜନୀତି ଉଭୟଦ୍ଵାରା ଉଭୟ ପ୍ରଭାବିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଜାତିର ପ୍ରଭାବ ଅତୀବ ମହତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ରଜନୀ କୋଠାରୀ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହା ଏକ ପ୍ରାକୃତିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଅଟେ । ଏହା ପ୍ରଥାଗତଭାବରେ ଗତି କରିଆସୁଛି ।

ଏହାର ମୌଳିକତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମତ ଦେଇ ସେ କହିଛନ୍ତି, ଯେଉଁମାନେ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିବାଦର ପ୍ରଭାବ ବିଷୟରେ ଅଭିଯୋଗ କରନ୍ତି, ସେମାନେ ଏପରି ଏକ ରାଜନୀତିର ପ୍ରକୃତି ବିଷୟରେ ବା ପ୍ରକୃତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନଭିଜ୍ଞ ଅଟନ୍ତି । ସଙ୍ଗଠନ ମଧ୍ଯକୁ ଜାତିର ପ୍ରଭାବକୁ ପ୍ରବେଶର ସୁଯୋଗ ଦିଆଗଲେ ରାଜନୀତି ଫଳପ୍ରଦଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିପାରେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଜାତି ଯେତେବେଳେ ରାଜନୀତିର ବଳୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରେ ସେତେବେଳେ ଏହା ନିଜର ସତ୍ତା ପାଇପାରେ ବା ନିଜ ସ୍ଥିତିର ସ୍ବୀକୃତି ଳାଭ କରିବା ତା’ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ଜାତିହିଁ ଏକ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରକୃତିସମ୍ପନ୍ନ ବିଷୟ ଅଟେ । କେବଳ ଜାତିଦ୍ଵାରା ରାଜନୀତି ପ୍ରଭାବିତ ହେଉଛି ବା କେବଳ ରାଜନୀତିଦ୍ୱାରା ଜାତି ପ୍ରଭାବିତ ହେଉଛି ବୋଲି ଦାବି କରିବା- କେଉଁଟି ଠିକ୍ ତାହା ପରୀକ୍ଷା କରିବା ଆଜି ଏକ ପ୍ରଶ୍ନ ରୂପେ ଗ୍ରହଣୀୟ ନୁହେଁ । ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଏକ ପରିପରକ ଓ ଅନୁପୁରକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।

ଲଏଡ୍ ରଡୋଲଫ୍ (Lioyd Rudolph) ଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତର ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିର ପ୍ରଭାବକୁ ଦୃଢ଼ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି | ସାମ୍ବିଧାନିକ ସଂରକ୍ଷଣ ନୀତି (Reservation Policy) ମାଧ୍ୟମରେ କେତେକ ଶ୍ରେଣୀ ବା ଗୋଷ୍ଠୀକୁ ଅନୁନ୍ନତ ବୋଲି ଆଖ୍ୟାୟିତ କରି ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଛି । ତାଙ୍କ ମତରେ, “ ରାଜନୈତିକ ଗଣତନ୍ତ୍ରର ନୂତନ ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ଜାତି ଏକ ମୁଖ୍ୟ ବା କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଉପାଦାନ ହୋଇ ରହିଛି” ।

ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିର ପ୍ରଭାବକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି ମୋରିସ୍ ଜୋନ୍ସ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ, ପୂର୍ବ ଅପେକ୍ଷା ଉଭୟ ଉଭୟଙ୍କ ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ଜରୁରୀ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ମତରେ, ଜାତିପ୍ରଥା ନଥିବା ଏକ ଶ୍ରେଣୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ସ୍ବର ଉତ୍ତୋଳନ କରୁଥିବା ରାଜନୀତିଜ୍ଞମାନେ ବାସ୍ତବରେ ନିର୍ବାଚନରେ ଦଳୀୟ ପ୍ରାର୍ଥୀ ମନୋନୟନ ସମୟଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରଚାର ପକ୍ରିୟା ଓ ଶାସନଗତ ସ୍ଥିରତା ପାଇଁ ଏହି ଜାତିପ୍ରଥା ଉପରେହିଁ ନିର୍ଭର କରିଥା’ନ୍ତି | ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ନିର୍ବାଚନ ଯୁଦ୍ଧରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଉଥ‌ିବା ସମୟରେ ଏହାକୁ ଜିତିବାପାଇଁ ଏହି ନୀତିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଏହି ରାଜନୈତିକ ଭୂମିକାକୁ ଭାରତୀୟ ସମ୍ବାଦ ସଂସ୍ଥା ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇଛି ବୋଲି ସାଲିଗ୍.ଏସ୍. ହାରିସନ୍‌ଙ୍କ ମତ ଅଟେ ।

ଜାତିର ରାଜନୀତିକରଣ ପାଇଁ ଦାୟୀ କାରଣ (Factors behind Politicisation_of_castes) :
ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଭାରତରେ ଜାତିର ଏହି ରାଜନୈତିକ ପ୍ରକୃତି ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ କାରଣସ୍ୱରୂପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।

(a) ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୀତି:
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ କିମ୍ବା ଆଦର୍ଶଗତ ଭିଭି ଉପରେ ଦଳୀୟ ସଙ୍ଗଠନକୁ ନଗଢ଼ି ଲୋକମାନଙ୍କର ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଭାବାବେଗକୁ ଦଳର ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ଦିଗରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି । ମୁସଲମାନ, ଶିଖ୍, ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଇତ୍ୟାଦି ଧର୍ମଭିତ୍ତିରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ରାଜନୀତିର ବିନ୍ୟାସ ସମ୍ଭବ ହେଉଛି ।

(b) ପୁରାତନ ସାମାଜିକ ସଂସ୍କୃତି:
ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଭାବରେ ଏକ ରକ୍ତଗତ ସମ୍ପର୍କର ଭିତ୍ତି ଉପରେ ଅଧିକ ସରଳଭାବରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟ ମନୋଭାବର ମନୋବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରତିଫଳନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ ସମର୍ଥନ ଲାଭ ଲାଳସାରେ ଏହାର ଫାଇଦା ଉଠାଇବା ପାଇଁ କଦାପି ପଛଘୁଞ୍ଚା ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ ।

(c) ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ନିରକ୍ଷରତା:
ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ନିରକ୍ଷରତା ହେତୁ ଲୋକମାନେ ସେହି ପୁରାତନ ଆନୁଗତ୍ୟ ଓ ମନୋଭାବକୁ ପରିତ୍ୟାଗ ନକରି ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ତଜନିତ ନିଜ ଜାତି ପ୍ରତି ପ୍ରବଳ ଦୁର୍ବଳତାକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ରୟ କରୁଛନ୍ତି |

(d) ଜାତିଗତ ରାଜନୀତିର ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ପରିପ୍ରକାଶ:
ତଫିସଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଓ ଉପଜାତିକୁ ରାଷ୍ଟ୍ରର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ଦିଆଯାଇ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଆଇନଗତ ସ୍ବୀକୃତି ଦିଆଯାଇଛି । ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଓ ରାଜନୀତିରେ ଏହି ଜାତିର ଗୁରୁତ୍ଵ ଯଥେଷ୍ଟ ଅଟେ । ସେହି ଜାତିମାନଙ୍କ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ସଂରକ୍ଷଣ ନୀତି ଏହି ଜାତିମାନଙ୍କର ମର୍ଯ୍ୟାଦାକୁ ବଢ଼ାଇ ଦେଇଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଏହି ଜାତିଗୁଡ଼ିକୁ ନିଜର ଭୋଟବ୍ୟାଙ୍କ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରୁଛନ୍ତି |

(e) ଏକ ଚାପଗୋଷ୍ଠୀ (Pressure Group) ରୂପେ ଜାତିର ଭୂମିକା:
ଜାତିକୁ ଭିଭିକରି ଗଠିତ ବିଭିନ୍ନ ସଂଘଗୁଡ଼ିକ କ୍ଷମତାସମ୍ପନ୍ନ ଚାପଗୋଷ୍ଠୀ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ଗୋଷ୍ଠୀଗୁଡ଼ିକ ନିଜର ସାମାଜିକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉତ୍ସବ ସମୟରେ ଏକତିତ ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ଓ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଭୋଟ ବ୍ୟାଙ୍କ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଜାତିଗତ ଗୋଷ୍ଠୀଗୁଡ଼ିକ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥସାଧନ ପାଇଁ ବାଣିଜ୍ୟିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ନିଜର ଲାଭ ଆଶାରେ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଚାପଗୋଷ୍ଠୀ ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି । ଏଣୁ ଜାତିର ରାଜନୀତିକରଣ ଏକ ସ୍ଵାଭାବିକ ପ୍ରକ୍ରିୟା ହୋଇଗଲାଣି ।

(f) ପଦମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ସୁଯୋଗ ପାଇଁ ଲାଳାୟିତ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକ:
ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକମାନେ ନିଜର ପଯମର୍ଯ୍ୟାଦାକୁ ସଂରକ୍ଷିତ ରଖିବା ପାଇଁ ଓ ସୁଯୋଗର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ଜାତିଗତ ବିଷୟରୁ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଫାଇଦା ଉଠାଉଛନ୍ତି । ନିଜର ଜାତିଗତ ସ୍ଥିତିର ବ୍ୟବହାର କରି ସେମାନେ ନିଜ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅଧୁକ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ଉନ୍ନତିର ପଥ ଉନ୍ମୁକ୍ତ କରିଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଜାତିଗତ ରାଜନୀତି ସାମାଜିକ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିଛି |

ରାଜନୀତି ପାଇଁ ଜାତିର ବ୍ୟବହାରକୁ ପ୍ରଫେସର ମୁଖ୍ୟତଃ ତିନିଗୋଟି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି | ପ୍ରଥମତଃ ପାରମ୍ପରିକ ନେତାମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଉଲୁମ୍ବ (Vertical) ନୀତିରେ ଗଠିତ ଜାତିଗତ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ରାଜନୀତି ଉପରେ ପ୍ରଭାବକୁ ଆଲୋଚନାକୁ ନିଆଯାଇପାରେ । ଯେଉଁଥିରେ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତରରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ରହିଥା’ନ୍ତି ଓ ଏମାନେ ନିଜ ଜାତିର ପାରମ୍ପରିକ ନେତୃତ୍ବ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ବିଶ୍ବସ୍ତ ଓ ଅନୁଗତ ଅଟନ୍ତି । ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏହି ନେତାମାନଙ୍କୁ ଓ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ନିଜ ଜାତିର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କର ଥିବା ଆନଗତ୍ୟକ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ ବ୍ୟବହାର କରିଥା’ନ୍ତି । ଦ୍ବିତୀୟତଃ, ଚକ୍ରବଳୀୟ (Horizontal) ନୀତିରେ ସମାଜରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିର ସ୍ଥିତି ରହିଛି ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକଙ୍କର ନିଜର ନେତା ମଧ୍ୟ ରହିଛନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ କେତେକ ଜାତି ମିଶିଯାଏ ।

ମିଳିତ ପ୍ରାର୍ଥୀଙ୍କର ପ୍ରାର୍ଥୀତ୍ଵକୁ ଜାହିର କରନ୍ତି ଓ ଏକତ୍ରଭାବେ ଭୋଟ (Block Voting) ବା ଗୋଷ୍ଠୀ ଭୋଟ ଦେବା ଫଳରେ ସାଧାରଣ ସ୍ଵାର୍ଥର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଠିଆ ହୋଇଥବା ପ୍ରାର୍ଥୀ ନିର୍ବାଚନ ଜିତିବାର ସମ୍ଭାବନା ବୃଦ୍ଧିପାଏ । ତୃତୀୟତଃ, ଦଳୀୟ ଆଦର୍ଶ ବା ଦର୍ଶନ ବଳରେ ଜାତିଗତ ଆନୁଗତ୍ୟର ଧାରାକୁ ପୃଥକ୍ (Differentiate) କରିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ମଧ୍ୟ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନଙ୍କୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତିର ରାଜନୈତିକ ସମର୍ଥନ ପାଇବାପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ କରିଥାଏ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଯେଉଁ ଜାତି ପାଇଁ ଯେଉଁ ଦଳର ନେତାଙ୍କର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଓ କାର୍ଯ୍ୟଧାରା ଅଧିକ ଆଶାପ୍ରଦ ଓ ଫଳପ୍ରଦ ସେହି ଦଳକୁହିଁ ସେମାନେ ସମର୍ଥନ କରିଥା’ନ୍ତି । ତେଣୁ ନିଜର ସ୍ବାର୍ଥର ସାଧନ ଯେଉଁଠାରେ ସମ୍ଭବ, ସେହି ଦଳକୁ ସେମାନେ ସମର୍ଥନ ଦିଅନ୍ତି । ଉପରୋକ୍ତ ତିନିଗୋଟି ପଦ୍ଧତି ମାଧ୍ୟମରେ ରାଜନୀତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ, ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ପ୍ରଭାବିତ କରିବାପାଇଁ ‘ଜାତି’ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି ।

ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ଜାତିଆଣ ରାଜନୀତି:
ବିହାରରେ ଜାତିଆଣ ରାଜନୀତିର କୁ- ପ୍ରଭାବ ତୁଳନାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଅଧିକ ଅଟେ । ସେଠାରେ ଚାରିଗୋଟି ଜାତି, ଯଥା – ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ରାଜପୁତ୍ ଓ ଅନୁନ୍ନତ ଆଦିବାସୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଣୀ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ରାଜପୁତ୍ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଉଚ୍ଚ ସମାଜିକ ସ୍ଥିତି ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵଚ୍ଛଳତା ପାଇଁ ବିହାର ରାଜ୍ୟର ରାଜନୀତିକୁ ବହୁଭାବରେ ନିଜ ଅଧୀନରେ ରଖୁଛନ୍ତି । ହରିୟାଣାରେ ଜାତ୍ମାମାନେ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଉଚ୍ଚ ରାଜନୈତିକ ପଦକୁ ନିଜ ଅଧୀନରେ ରଖୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ନିର୍ବାଚନର ଫଳାଫଳକୁ ଆଗରୁ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସମ୍ଭବପର ହୋଇଥାଏ । କେରଳର ରାଜନୀତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଜାତିର ପ୍ରଭାବ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଧର୍ମର ଅଧିକ ପ୍ରଭାବ ରହିଛି । ସେଠାରେ ନମ୍ବୁଦ୍ରି (ବ୍ରାହ୍ମଣ), ନାୟାର ଓ ତିୟନା (ଅନୁନ୍ନତ ଶ୍ରେଣୀ) ନାମକ ଜାତିତ୍ରୟ ମଧ୍ଯରେ ସଂଘର୍ଷ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।

ନାୟାରମାନେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଜୀବନଧାରା ଅନୁସରଣ କରି କେରଳର ସବୁଠାରୁ ଉନ୍ନତ ‘ଜାତି’ ରୂପେ ପରିଚିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀ ନାରାୟଣ ଗୁରୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ ଡିୟାନ୍‌ମାନେ ମଧ୍ୟ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରଗତି କରିଛନ୍ତି । କେରଳ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଦଳ ପ୍ରଥମ ଆଞ୍ଚଳିକ ଦଳ ହିସାବରେ ରାଜ୍ୟର ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତା ଉପଭୋଗ କରି ଶାସନ ପରିଚାଳନା କରିବା, ଏହି ଜାତିଆଣ ସମର୍ଥନ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲା । ହରିୟାଣା ପରି ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶରେ ଜାତିଗତ ପ୍ରଭାବର ମାତ୍ରା ଅଧ‌ିକ ଅଟେ । ଆନ୍ଧ୍ର ରାଜନୀତିରେ ରେଙ୍ଗି (Reddy) ଓ କାମ୍ମା (Kamma) ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ହିଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ସମାଜତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଏମ୍.ଏନ୍.ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତୀୟ ସମାଜରେ ରେଡ୍ଡି ଓ କାମ୍ମା ହେଉଛନ୍ତି ଦୁଇଟି ମୁଖ୍ୟ କର୍ତ୍ତୃତ୍ଵସମ୍ପନ୍ନ ଜାତି ।

ସେମାନଙ୍କ ପାଖରେ ଅଧିକ ଜମି ଥିବାରୁ ସେମାନେ ଅଧ‌ିକ ବିତ୍ତଶାଳୀ ଓ କ୍ଷମତାଶାଳୀ ଅଟନ୍ତି । ଗ୍ରାମ ସ୍ତରରୁ ସେମାନଙ୍କ ଭିଭି ସୁଦୃଢ଼ ଓ ପ୍ରଭାବର ମାତ୍ରା ଅଧ‌ିକ ଅଟେ । ପ୍ରଥମ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନ ସମୟରେ କଂଗ୍ରେସ ଦଳ ‘ରେଙ୍ଗି’ ମାନଙ୍କର ସମର୍ଥନ ପାଇଥିବାବେଳେ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟମାନେ ‘କାମ୍ମା’ ମାନଙ୍କର ସମର୍ଥନ ପାଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ‘କାମା’ ନେତାମାନଙ୍କୁ କ୍ଷମତା ଓ ପଦର ପ୍ରଲୋଭନ ଦେଖାଇ ଦ୍ଵିତୀୟ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନରେ କଂଗ୍ରେସ ‘କାମା’ ଜାତିର ସମର୍ଥନ ମଧ୍ଯ ଲାଭ କଲା। ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ରାଜନୀତିରେ ମରହଟ୍ଟା, ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ମାହାର (ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ) ପରି ତିନିଗୋଟି ଜାତି ରାଜ୍ୟ ରାଜନୀତିକୁ ବହୁମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥା’ନ୍ତି । କର୍ଣ୍ଣାଟକରେ ଲିଙ୍ଗାୟତ୍ ଓ ଓକ୍‌ଲିଙ୍ଗାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜାତିଗତ ଯୁଦ୍ଧ ଦେଖ‌ିବାକୁ ମିଳେ । ମାତ୍ର ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲିଙ୍ଗାୟତମାନେ ରାଜ୍ୟ ରାଜନୀତିର ଲଗାମକୁ ନିଜ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖୁ ଆସିଛନ୍ତି ।

ରାଜସ୍ଥାନରେ ଜାଠ ଓ ରାଜପୁତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସଂଘର୍ଷ ଫଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ରାଜନୀତିକୁ ନିଜ ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ରଖୁଛନ୍ତି । ହୀରାଲାଲ ଶାସ୍ତ୍ରୀ, ହଜାରିଲାଲ ଶର୍ମା, ଟିକିରାମ ପାଓଲ ଇତ୍ୟାଦି ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ‘ବ୍ରାହ୍ମଣ’ ଜାତିର ଅଟନ୍ତି । ଜାଠ୍ ଓ ରାଜପୁତ୍ ଜାତିଦ୍ଵୟ ମଧ୍ୟରେ ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ଓ ବିଦ୍ବେଷ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଫଳରେ ୧୯୬୨ ଓ ୧୯୬୭ ନିର୍ବାଚନ ଦ୍ବୟରେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଦଳ ଅତ୍ୟଧ୍ଵକ ଜନପ୍ରିୟତା ହାସଲ କରିଥିଲା । ଭାରତରେ ଜାତିଆଣ ରାଜନୀତିର ଗତି ଓ ପ୍ରକୃତିକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ଯେ ରାଜନୈତିକ ନେତାମାନେ ନିଜର ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଏହି ଅସ୍ତ୍ରକୁ ଆଶ୍ରୟ କରୁଛନ୍ତି । ନିର୍ବାଚନରେ ପ୍ରାର୍ଥୀ ମନୋନୟନଠାରୁ ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରଚାର ଓ ଗୋଷ୍ଠୀଭୋଟ ଗ୍ରହଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ନୀତିର ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଛି ।

ମନ୍ତ୍ରିମଣ୍ଡଳ ଗଠନ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵ କମ୍ ନୁହେଁ । ପ୍ରଫେସର ରଜନୀ କୋଠାରୀ ଏହାକୁ ଭାରତୀୟ ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଏକ ସଂହତି ରକ୍ଷାକାରୀ ବା ଦ୍ଵନ୍ଦୁ ସମାଧାନକାରୀ ମାଧ୍ୟମରୂପେ ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି । ଆଣ୍ଡେ ବିଟ୍‌ ମଧ୍ୟ ଏହି ଯୁକ୍ତିକୁ ସମର୍ଥନ କରି ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ବିବିଧ ଜାତି ବସବାସ କରୁଥିବା ଗୋଟିଏ ଦେଶରେ ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟଭାବ ଜାଗ୍ରତ କରାଇ ସଂହତିର ମୂଳମନ୍ତ୍ରରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଦୀକ୍ଷିତ କରିବାକୁ ହେଲେ ‘ଜାତି’ ହିଁ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଏକ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟରେ ଏହାର ପ୍ରୟୋଗ ବା ବ୍ୟବହାର ଗୃହଣୀୟ ନୁହେଁ । କେ.ଏମ୍.ପାନିକରଙ୍କ ମତରେ, ଗଣତନ୍ତ୍ର ଓ ଜାତି ପରସ୍ପରର ବିରୋଧୀ ଅଟନ୍ତି । ଆଇନ ସମ୍ମୁଖରେ ସମାନ ନୀତିକୁ ଗଣତନ୍ତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରିଥିବାବେଳେ ‘ଜାତି’ ଜନ୍ମଗତ ବୈଷମ୍ୟ ଭାବକୁ ସୂଚିତ କରିଥାଏ । ଜାତୀୟତାଭାବର ବିକାଶ ପାଇଁ ଜାତିର ସଂକୀର୍ଣ ଭାବସମ୍ପନ୍ନ ପ୍ରଭାବରୁ ରାଜନୀତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁକ୍ତ ରହିବା ବିଧେୟ । ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତି ସହ ଖାପ ଖୁଆଇ ବିଭିନ୍ନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ଗତି ନକଲେ ପ୍ରଗତି ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହେବ । ଏଣୁ ପୁରାତନ ଜାତିଆଣଭାବ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ରାଜନୀତି ନିକଟରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନତମସ୍ତକ ହେବା ଉଚିତ ।

୩ । ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା (Communalism) ର ପ୍ରଭାବର ଏକ ବିଶ୍ଳେଷଣାତ୍ମକ ଅଧ୍ୟୟନ କର ।
Answer:
ମନଷ୍ୟର ଜୀବନ ଓ ଧର୍ମ ଓତପୋତଭାବେ ଜଡ଼ିତ । ଯେକୌଣସି ଏକ ବିଶ୍ଵାସକୁ ପାଥେୟ କରି ନିବାଣର ରାହା ଖୋଜିବାପାଇଁ ଯୁଗେ ଯୁଗେ ମଣିଷ ନିଜର ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଆସିଛି । ଜେମ୍ସ ଫ୍ରାଜାରଙ୍କ ମତରେ ଧର୍ମ, ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନ ଓ ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ଓ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରିଥାଏ । ମାକ୍ ଆଇଭରଙ୍କ ମତରେ, ଧର୍ମ କେବଳ ବ୍ୟକ୍ତି-ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେନାହିଁ; ବରଂ ମନୁଷ୍ୟ ଏବଂ ଏକ ଉଚ୍ଚତର କ୍ଷମତା ମଧ୍ଯରେ ସଂପର୍କ ନିରୂପଣ କରିଥାଏ । ଅତଏବ ଧର୍ମ ମନୁଷ୍ୟର ମନୋବିଜ୍ଞାନର ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ବଳିଷ୍ଠ ଓ ସ୍ଥାୟୀ ବିଷୟ ଅଟେ । ଏହି ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ବାସ ପ୍ରେମ, ଅହିଂସା ନୀତି ଓ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରତି ସମ୍ମାନ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିବିଧ ସାମାଜିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧର ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସଂକୀର୍ୟତାର ବଳୟ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ଧ ଚିନ୍ତାଧାରା ଓ ଭ୍ରାନ୍ତ ବିଶ୍ବାସକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଏହା ମଣିଷ ମଣିଷ ଭିତରେ ବିଦ୍ବେଷଭାବର ବୀଜ ରୋପଣ କରିଥାଏ । ଧର୍ମ ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ବିଭେଦତାର ପ୍ରାଚୀର ତିଆରି କରେ ଓ ଏହା ଫଳରେ ଐକ୍ୟ ଓ ସଂହତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ବ୍ୟାହତ ହୁଏ ।

ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀର ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଇଚ୍ଛାର ସାଧନ ପାଇଁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରୁ ଜନ୍ମ ହୋଇଥାଏ । ଭାରତର ଏହି ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାର ଇତିହାସ ସେତେ ପୁରୁଣା ନୁହେଁ । ପ୍ରାଚୀନ ଓ ମଧ୍ୟଭାରତର ଇତିହାସରେ ସଂପ୍ରଦାୟ-ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ, ମୁଖ୍ୟତଃ ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟଦ୍ଵୟ ମଧ୍ଯରେ ବିଶେଷ ସଦ୍‌ଭାବ ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ବେଷଭାବର ପ୍ରସାର ସେତେ ଘଟିନଥିଲା । ଆକବରଙ୍କ ଦିନ୍-ଇ-ଇଲାହୀ ଧର୍ମ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ମାଧ୍ୟମରେ ଧର୍ମସହିଷ୍ଣୁତା ନୀତିର ଚରମ ପ୍ରକାଶନ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ସେତେବେଳର ଅବସ୍ଥାର ଏକ ପ୍ରକୃତ ପ୍ରମାଣ । ଗୋଟିଏ ସତ୍ୟକୁ ଅନେକ ପଥ ବା ମାଧ୍ୟମ ନୀତି ଭାରତୀୟ ଲୋକମାନଙ୍କଦାରା ବହଳଭାବରେ ଅନସତ ହୋଇ ପାରସ୍ପରିକ ସଂପର୍କ ବଦ୍ଧି ଦିଗରେ ସହାୟକ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ହେଉନଥିଲା ।

ଗୋଟିଏ ସଂପ୍ରଦାୟ ଓ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଶୋଷଣ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ଚାଲିଥିଲା; କିନ୍ତୁ ଏହା ଧାର୍ମିକ ବିଦ୍ବେଷ ବା ଶତ୍ରୁତା ସୃଷ୍ଟି କରୁନଥିଲା । ସାଇମନ୍ କମିଶନ୍‌ଙ୍କ ମତରେ ଭାରତରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ପୂର୍ବରୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଦେଶୀୟ ଶାନ୍ତିକୁ ପ୍ରାୟତଃ ବିପନ୍ନ କରୁନଥିଲା ! ଇଂରେଜୀ ଶାସକମାନେ ନିଜର ରାଜନୈତିକ ସ୍ଥିତିକୁ ଭାରତ ମାଟିରେ ମଜବୁତ୍ କରିବାପାଇଁ ‘ବିଭାଜନ ଶାସନ’ (Divide and rule) ନୀତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଭାରତ ଭଳି ଏକ ହିନ୍ଦୁ ସଂଖ୍ୟାଗରିଷ୍ଠ ଦେଶରେ ନିଜର ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟକୁ ଚରିତାର୍ଥ କରିବାପାଇଁ ସେମାନେ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟକୁ ନିଜର ସମର୍ଥନ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ଦେଇଥିଲେ । ଏହା ଫଳରେ ସାର୍ ସୟଦ୍ ଅହମ୍ମଦ ଖାଁଙ୍କୁ ମାଧମରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରି ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟ କଂଗ୍ରେସକୁ ଏକ ହିନ୍ଦୁ ସଂଗଠନ ହିସାବରେ ଅଭିହିତ କରି ଦୁଇ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ସାମାଜିକ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ସପକ୍ଷରେ ନିଜ ମତ ଦେଇଥିଲେ ।

୧୯୦୫ର ବଙ୍ଗ ବିଭାଜନ ପରେ ମୁସଲମାନମାନେ ନିଜର ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ଓ ସ୍ବୀକୃତି ପାଇଁ ୧୯୦୬ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୧ ତାରିଖ ଦିନ ଆଗା ଖାଁ ପ୍ରାସାଦଠାରେ ଲର୍ଡ ମିଣ୍ଟୋଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କରିଥିଲେ । ୧୯୦୯ ମସିହାରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାରଙ୍କଦ୍ଵାରା ପ୍ରବଞ୍ଚିତ ସଂସ୍କାର ନୀତିରେ ମୁସଲମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଇଚ୍ଛା ଓ ଦାବି ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିଲା । ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରାଦେଶିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାପକ ପରିଷଦଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ବାଚନରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ପ୍ରତିନିଧୁତ୍ଵ (Communal Representation) ସୁଯୋର ଦିଆଗଲା । ୧୯୦୬ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ୩୦ ତାରିଖ ଦିନ ଢାକାଠାରେ ଭାରତରେ ଥିବା ମସଲମାନଙ୍କର ରାଜନୈତକ ଅଧିକାର ଓ ସାର୍ଥର ସଂରକ୍ଷଣ ଓ ପରିବଦ୍ଧନ ପାଇଁ ମୁସ୍‌ଲିମ୍ ଲିଗ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଲା ।

୧୯୩୭ ମସିହାରେ ନିର୍ବାଚନ ପରେ ପ୍ରାଦେଶିକ ସରକାର ଗଠନ ସମୟରେ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗର ସଦସ୍ୟମାନେ ନିଜର ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ସ୍ଥାନ ନ ପାଇବାରୁ ଜିନ୍ନା, ‘କଂଗ୍ରେସ ଦଳ କ୍ଷମତା ମନ୍ଦିରା ପାନକରି ଅନ୍ଧ ହୋଇଯାଇଛି’ ବୋଲି ସମାଲୋଚନା କରି ଦୁଇ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭେଦକୁ ଅଧିକ ବଢ଼ାଇ ଦେଇଥିଲେ । ଏହାର ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ୧୯୪୦ ମସିହାରେ କ୍ୟାବିନେଟ୍‌ ମିଶନ ଯୋଜନାରେ ପାକିସ୍ତାନ ସ୍ଥାପନର ସମସ୍ତ ଆଶାକୁ ଧୂଳିସାତ୍ କରିଦିଆଗଲା । ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ ମୁସ୍‌ଲିମ୍ ଲିଗ୍ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କଲା । ବଙ୍ଗ ଓ ପଞ୍ଜାବରେ ଦଙ୍ଗା ପ୍ରବଳରୁ ପ୍ରବଳତର ହେଲା । ସ୍ଵାଧୀନତାର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର କ୍ରୁର ନାଗଫାଶରୁ ସଂହତି ଓ ଏକତାପ୍ରେମୀ ଦେଶଭକ୍ତମାନେ ଦେଶକୁ ରକ୍ଷା କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଜୁନ୍ ୩ ତାରିଖରେ ମାଉଣ୍ଟବ୍ୟାଟେନ୍ ଯୋଜନାରେ ଭାରତ ବିଭାଜନ ଓ ପାକିସ୍ତାନ ସୃଷ୍ଟିର ସମସ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା ।

ଭାରତ ବିଭାଜନ ପରେ ମୁସଲମାନଙ୍କର ଜନସଂଖ୍ୟାର ୯.୯୩ ପ୍ରତିଶତକୁ ଖସିଆସିଲା ଏବଂ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ୮୯.୯୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ତଥାପି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗାର ସଂଖ୍ୟା ହ୍ରାସ ପାଇଲା ନାହିଁ । ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବରୁ ମୁସଲମାନାନେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ମନୋଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିଲେ ବୋଲି ଅଭିଯୋଗ କରାଯାଉଥିଲା, ମାତ୍ର ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ହିନ୍ଦୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଥିବା ଭାରତରେ ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ହିନ୍ଦୁମାନେହିଁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ମନୋଭାବ ଉଦ୍ରେକ ପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି ବୋଲି ଅଭିଯୋଗ କରାଯାଉଛି । ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗାର ସଂଖ୍ୟା ୧୯୪୭ରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ୯,୬୦୦ ବୋଲି ୧୯୭୯ ମସିହା ଜୁନ୍ ୧୨ ତାରିଖରେ ପ୍ରକାଶିତ ‘ଦି ଟ୍ରିବ୍ୟୁନ’ ସମ୍ବାଦପତ୍ରର ମତ ଅଟେ । ଏହି ସମୁଦାୟ ଦଙ୍ଗା ମଧ୍ୟରୁ ୧୯୭୭ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସରୁ ୧୯୭୯ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ମାସ ମଧ୍ୟରେ ୪୧୦ ଗୋଟି ଦଙ୍ଗା ସଂଘଟିତ ହୋଇଥିଲା ।

ସ୍ଵାଧୀନତୋତ୍ତର ଭାରତରେ ମୁସଲମାନ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା (Muslim Communalism) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଲୋପ ହୋଇଯାଇଛି କହିଲେ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ଭୁଲ ହେବ । ମୁସ୍‌ଲିମ୍ ଲିଗ୍ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତି ମୁଖ୍ୟତଃ କେରଳ ଭଳି କେତେକ ରାଜ୍ୟ ରାଜନୀତିରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ୧୯୭୦ ମସିହାରେ କେରଳର ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତିକାଳୀନ ନିର୍ବାଚନ ସମୟରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ମୁସ୍‌ଲିମ୍ ଲିଗ୍‌କୁ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା ଦେଇ ଏହାକୁ ଏକ ଅଣ-ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ସଙ୍ଗଠନର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦେଇଥିଲେ । ଏଥୁରୁ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ ନିଜସ୍ଵ ସ୍ଵାର୍ଥ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ସଙ୍ଗଠନକୁ ସମର୍ଥନ କରି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳିଥାଏ ।

୧୯୬୭ ମସିହାରେ ବିହାରର ରାଞ୍ଚ୍ ଓ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ମନୋଭାବର ପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ଉକ୍ତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକରେ ପାକିସ୍ତାନର ଭୂମିକା କୌଣସି ଦୃଷ୍ଟିରୁ କମ୍ ନଥୁଲା । କମିଶନଙ୍କ ଆଗରେ ସାକ୍ଷ୍ୟ ଦେଇ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ମତ ଦେଇଥିଲେ ଯେ ୧୯୬୫ ମସିହାରେ ଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧରେ ଭାରତର ବିଜୟକୁ ଖୁବ୍ କମ୍ ମୁସଲମାନ ସ୍ଵାଗତ କରିଥିଲେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ସ୍ଵାଧୀନତୋତ୍ତର ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା (Hindu Communalism) କୁ ପ୍ରଚାର ଓ ପ୍ରସାର କରୁଥିବା ଆଳରେ ଜନସଂଘ ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ବୟଂସେବକ ସଂଘ ଭଳି ସଂଗଠନଗୁଡ଼ିକୁ ଦାୟୀ କରାଯାଉଛି । ଏହି ସଙ୍ଗଠନଗୁଡ଼ିକ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଜରୁରୀ ପରିସ୍ଥିତି ସମୟରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ସଂଗଠନରୂପେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇ ଏହା ଉପରେ ନିଷେଧାଜ୍ଞ ଜାରି କରାଯାଇଥିଲା ।

ମାତ୍ର ୧୯୬୧ ମସିହା ଜାନୁୟାରୀ ମାସରେ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ଵୟଂସେବକ ସଂଘର ତତ୍‌କାଳୀନ ମୁଖ୍ୟ ଗୁରୁ ଗୋଲୱାଲକର ମତ ଦେଇଥିଲେ ଯେ, ଆମର ଅତୀତ ଇତିହାସ ନିଶ୍ଚିତଭାବରେ ସାକ୍ଷୀ ଦେବ ଯେ ମୁସଲମାନ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିୟାନ୍ ଆକ୍ରମଣକାରୀଙ୍କ ସହ ଆମ ମାତୃଭୂମିର ହିନ୍ଦୁ ପୁଅମାନଙ୍କୁ ସମାନ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଇନାହିଁ । ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାମ୍ବାଦିକ ଇନ୍ଦରଜିତ୍‌ଙ୍କ ମତରେ, ମୁସଲମାନ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ କହୁଥ‌ିବା ଯେକୌଣସି ହିନ୍ଦୁକୁ ଜଣେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତ ହିନ୍ଦୁ ଓ ସଂସ୍କାରବିରୋଧୀ ଧର୍ମାନ୍ଧ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରାଯିବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ଅଟେ । ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ପୂର୍ବତନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ବନାରସୀଦାସ ବାବ୍ରି, ଆଲିଗଡ଼ ଓ ସମ୍ବଲଠାରେ ହୋଇଥିବା ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ସମ୍ପର୍କରେ ମତ ଦେଇ କହିଥିଲେ ଯେ, ହିନ୍ଦୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ଭଳି ମୁସଲମାନ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ମଧ୍ୟ ସମଭାବରେ ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ଯେଉଁ ମୁସଲିମ୍ ଲିଗ୍‌ର ଦାବି ଫଳରେ ଭାରତ ବିଭାଜିତ ହୋଇଥିଲା, ସେହି ଦଳ ସ୍ବାଧୀନତୋତ୍ତର ଭାରତରେ ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ପାଇଁ ନିରାପତ୍ତାର ସୁଯୋଗକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନଷ୍ଟ କରି ଅସ୍ଥିରତା ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ନୀତି ସପକ୍ଷରେ ପରିବେଶ ଅନୁକୂଳ କରୁଛି । ତୃତୀୟତଃ, ସମ୍ବଲରେ ଯେତେବେଳେ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କୁ ନୃଶଂସଭାବରେ ହତ୍ୟା କରାଗଲା, ସେତେବେଳେ ଜଣେହେଲେ ମୁସଲମାନ ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କରିନଥିଲେ । ବନାରସୀଦାସଙ୍କ ଉପରୋକ୍ତ ମତାମତ ସହ ପଞ୍ଜାବରେ ଖଲିସ୍ଥାନ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ତେଜିବାପାଇଁ ଓ ଭାରତରେ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଶକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ମାତି ଉଠିବାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଖୋରାକ ଯୋଗାଇ ଦେବାପାଇଁ ପାକିସ୍ତାନ ଯେଉଁଭଳିଭାବରେ ସାହାଯ୍ୟ ଓ ସମର୍ଥନ ଯୋଗାଣ କରି ଆସୁଛି ତାହା ପ୍ରମାଣ କରେ ଯେ ମୁସଲମାନମାନେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ପାଇଁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ମନୋଭାବର ବିକାଶ ପାଇଁ ଅନେକାଂଶରେ ଦାୟୀ ଅଟନ୍ତି । ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ବୀଜାଣୁର ଫଳସ୍ବରୂପ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଦଙ୍ଗା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଜନଶକ୍ତି ଓ ସମ୍ପରିର ଅନେକ କ୍ଷତି ଘଟାଇଥାଏ ।

୧୯୮୭ ମସିହା ଅପ୍ରେଲଠାରୁ ଜୁନ୍ ମାସ ମଧ୍ୟରେ ଗୁଜରାଟ, ମିରଟ, ଦିଲ୍ଲୀ ଓ ଜଳଗାଓଁଠାରେ ଘଟିଥିବା ଦଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଗୁଜରାଟରେ ଏକ କୋଟି ଟଙ୍କାର, ମିରଟ୍‌ରେ ୨.୬ କୋଟି ଟଙ୍କାର ସମ୍ପତ୍ତି ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲା । ଭାରତର ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗାର ଇତିହାସରେ ୧୯୬୧ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ମାସରେ ଆଲିଗଡ଼ ମୁସଲିମ୍ ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ପରିସରରେ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୬୩ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀରରେ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୬୬ ମସିହାରେ କାଶ୍ମୀରର ବ୍ରାହ୍ମଣ ଝିଅକୁ ଇସ୍‌ଲାମ୍ ଧର୍ମରେ ଦୀକ୍ଷିତ କରାଇ ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୬୭ ମସିହାରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ମାଲେଗାଁଓଠାରେ ଉର୍ଦୁକୁ ଦ୍ବିତୀୟ ସରକାରୀ ଭାଷାରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ଦାବି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୬୮ ମସିହାରେ ଆସାମର କରିମଗଞ୍ଜଠାରେ ଏକ ଗାଈକୁ ମାରିଦେବା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୬୯ ମସିହାରେ ଅହମ୍ମଦାବାଦ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୭୦ ମସିହାରେ ବମ୍ବେ ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଭିଓ୍ବାଣ୍ଡିଠାରେ ହିନ୍ଦୁ ଶୋଭାଯାତ୍ରା ଉପରେ ମୁସଲମାନଙ୍କର ଟେକାପଥର ଫୋପଡ଼ାକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥବା ଦଙ୍ଗା, ୧୯୭୪ ମସିହାରେ ଦିଲ୍ଲୀ ଦଙ୍ଗା, ୧୯୮୦ ମସିହାରେ ମୋରଦାବାଦ ଦଙ୍ଗା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରମୁଖ ସ୍ଥାନ ଗ୍ରହଣ କରିଛି । କିନ୍ତୁ ୧୯୭୫ରୁ ୧୯୭୭ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଜରୁରୀ ପରିସ୍ଥିତି ଜାରି ହୋଇଥିବା ସମୟରେ କୌଣସି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ସଂଘଟିତ ହୋଇନଥିଲା ।

ଭାରତରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର କାରଣ :
ଭାରତରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାର କାରଣ ହିସାବରେ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ବିଷୟଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।

• ଧର୍ମାନ୍ଧ ଧାର୍ମିକ ସଂଗଠନ;
• ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନଙ୍କଦ୍ଵାରା ନିଜର ରାଜନୈତିକ ଅଭୀପ୍‌ସାର ପୂରଣ ପାଇଁ ଏହି ନୀତିର ପ୍ରୟୋଗ;
• ବୈଦେଶିକ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସାହ ଓ ଆର୍ଥିକ ସାହାଯ୍ୟ;
• ଏହାକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ସମାଧାନ କରିବା ଦିଗରେ ସରକାରୀ କଳର ଅପାରଗତା;
• ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ପରିଚୟକୁ ସ୍ବୀକୃତି ପ୍ରଦାନ;
• ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନ ସଂସ୍କୃତିର ସଂରକ୍ଷଣ ଆଳରେ ଜାତିଗତ ବିଦ୍ବେଷ ଭାବର ସୃଷ୍ଟି;
• ୧୯୬୫, ୧୯୬୬ ଓ ୧୯୭୧ ମସିହାରେ ଭାରତ-ପାକିସ୍ତାନ ଯୁଦ୍ଧ;
• ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନ କମିଶନ (Minority Commission) ସଂଖ୍ୟାଲଘିଷ୍ଠ ଓ ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ବିଦ୍ବେଷ ଭାବ;
• ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ନେତାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଚାର ମାଧ୍ଯମଦ୍ଵାରା ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ମାନବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ସୁଯୋଗ ଦେବା ଇତ୍ୟାଦି ଭାରତରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ବିଦ୍ବେଷ ଓ ତତ୍ଵନିତ ଦଙ୍ଗା ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଦାୟୀ ଅଟେ । ମାତ୍ର ଏହିସବୁ କାରଣ ଅପେକ୍ଷା, ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୁରବସ୍ଥାହିଁ ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନ୍ ପରି ଦୁଇ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟଭାବର ବିଲୋପ ସାଧନ ପାଇଁ ଦାୟୀ ବୋଲି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାମ୍ବାଦିକ କୁଳଦୀପ୍ ନାୟାର, ତାଙ୍କର ୧୯୮୨ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ୪ ତାରିଖରେ ‘ଦି ଟ୍ରିବ୍ୟୁନ୍’ରେ ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

୪। ଆତଙ୍କବାଦ କ’ଣ ? ଏହାର କାରଣ ଓ ନିରାକରଣ ସମ୍ପର୍କରେ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ହଫ୍‌ମ୍ୟାନ୍ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ଏକ ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ସାଧାରଣରେ ଭୀତିସଂଚାର ପାଇଁ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର କିନ୍ତୁ ବଳିଷ୍ଠ ସଙ୍ଗଠନଦ୍ଵାରା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯାଉଥିବା ହିଂସାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଯାହା ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣକାରୀ ସରକାରୀ କଳ ଉପରେ ଚାପ ପକାଇ ନିଜର ଦାବି ହାସଲ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ପ୍ରକ୍ରିୟା ବୋଲି ସୂଚିତ କରିଛନ୍ତି |

• ଜାତୀୟ ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଅଂଶବିଶେଷ;
• ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୁବିଧା ବା ଅଧିକାରରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେବା;
• ପରିଚୟ ସଙ୍କଟ ସୃଷ୍ଟି ହେବା;
• ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରାଜନୈତିକ ଆଦର୍ଶ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ସଂଗ୍ରାମ;
• ଧାର୍ମିକ ମୌଳବାଦ;
• ଆଞ୍ଚଳିକବାଦ ଓ ଭାଷାଗତ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣତା;
• ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ବେକାରୀ;
• ଆତଙ୍କବାଦର ଦମନ ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ର ଆତଙ୍କବାଦ ସୃଷ୍ଟି;
• ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଓ ପ୍ରଭାବ ।

ଆତଙ୍କବାଦର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପ :
ଆମେରିକାର ଫୌଜଦାରୀ ନ୍ୟାୟ ସମ୍ପର୍କିତ ଏକ ପରାମର୍ଶଦାତା ପରିଷଦ ୧୯୭୫ ମସିହାର ଆଦ୍ୟଭାଗରେ ଆତଙ୍କବାଦର ଛଅ ପ୍ରକାର ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିଛନ୍ତି |

(୧) ସାଧାରଣ ବିଶୃଙ୍ଖଳା :
ଗୋଟିଏ ଗୋଷ୍ଠୀର ଶାନ୍ତି, ନିରାପତ୍ତା ଓ ସାଧାରଣ କାର୍ଯ୍ୟଧାରାକୁ ଦୋହଲାଇ ଦେଉଥ‌ିବା ଏକ ସାମୂହିକ ହିଂସା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ।

(୨) ରାଜନୈତିକ ଆତଙ୍କବାଦ :
ଗୋଟିଏ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ଯରେ ହିଂସ୍ର ଅପରାଧ ଲକ୍ଷ୍ୟଯୁକ୍ତ ବ୍ୟବହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ ।

(୩) ଅଣରାଜନୈତିକ ଆତଙ୍କବାଦ :
ଏହି ଆତଙ୍କବାଦରେ ଅଣରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ଉଚ୍ଚ ମାତ୍ରାରେ ଭୟ ସଞ୍ଚାର କରିବା ସହ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବା ସାମୂହିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ସାଧନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁଥାଏ ।

(୪) ଅର୍ଦ୍ଧ ଆତଙ୍କବାଦ :
ସଚ୍ଚା ଆତଙ୍କବାଦୀଙ୍କ କୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଆତଙ୍କବାଦୀମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଭଳି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପ୍ରକାଶ କରିନଥା’ନ୍ତି | ଏହାର ଫଳାଫଳ ମଧ୍ୟ ନରମ ଶ୍ରେଣୀୟ ହୋଇଥାଏ ।

(୫) ସୀମିତ ରାଜନୈତିକ ଆତଙ୍କବାଦ :
ସବ୍ବା ଆତଙ୍କବାଦୀମାନଙ୍କ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ରହିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ସୀମିତ ରାଜନୈତିକ ଆତଙ୍କବାଦ ଆଦର୍ଶଗତ କିମ୍ବା ରାଜନୈତିକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରର କ୍ଷମତା ଅଧୂକାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁନଥାଏ ।

(୬) ସରକାରୀ ବା ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଆତଙ୍କବାଦ :
କେତେକ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ଶାସନ ଭୟ ଓ ଅତ୍ୟାଚାର ଉପରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ସରକାରୀ ବା ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଆତଙ୍କବାଦ ବା ସାଙ୍ଗଠନିକ ଆତଙ୍କବାଦ କୁହାଯାଏ । ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ପାଇଁ, ରାଷ୍ଟ୍ରର କ୍ଷମତାର ଉପଭୋଗ କରିବାପାଇଁ ଏହା ସରକାରୀ କଳ ମାଧ୍ଯମରେ ଆତଙ୍କବାଦର ପ୍ରସାରକୁ ସୂଚିତ କରେ । ଏହା ସେହି ଦେଶର ବୈଦେଶିକ ନୀତିର ଅଂଶବିଶେଷ ମଧ୍ଯ ହୋଇଥାଏ ।

ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଉତ୍ସକୁ ଆଧାର କରି ଆତଙ୍କବାଦକୁ ନିମ୍ନମତେ ବିଭାଜନ କରାଯାଇପାରେ-

• ରାଜନୈତିକ ଆତଙ୍କବାଦ ଯାହା ଉପ-ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥାଏ
• ସାମାଜିକ ଓ ବୈପ୍ଳବିକ ଆତଙ୍କବାଦ
• ଧାର୍ମିକ ମୌଳବାଦୀ ଆତଙ୍କବାଦ
• ବାମପନ୍ଥୀ ଆତଙ୍କବାଦ
• ଦକ୍ଷିଣପନ୍ଥୀ ଆତଙ୍କବାଦ
• ଏକ-ସୂତ୍ରୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମଭିତ୍ତିକ ଆତଙ୍କବାଦ
• ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବା ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଆତଙ୍କବାଦ
• ନିଦାନଗତ ଆତଙ୍କବାଦ

ଆତଙ୍କବାଦର ନିରାକରଣ :

• ଆତଙ୍କବାଦୀମାନଙ୍କ ଯୁକ୍ତି ସମ୍ପର୍କରେ ଜନମତ ଓ ଜନସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି |
• ଜନସହଯୋଗ ମାଧ୍ୟମରେ ଆତଙ୍କବାଦର ଦମନ ପାଇଁ ସାଲିସବିହୀନ, ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମୂଳକ ଦଣ୍ଡବିଧାନ, ଅତ୍ୟାଧୁନିକ ଜ୍ଞାନ କୌଶଳର ଉପଯୋଗଭିଭିକ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ ।
• ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ନ୍ୟାୟର ଉପଲବ୍ଧ ।
• ରାଷ୍ଟ୍ରର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ସନ୍ତୁଳିତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ ।
• ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନର ନିରାପତ୍ତା ।
• ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ସଭାବ ଓ ସହଯୋଗ ବୃଦ୍ଧି ।
• ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରୁ ଭୟ ଦୂର ପାଇଁ ଓ ଶାସନବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରତି ବିଶ୍ଵାସ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ ।
• ଆତଙ୍କବାଦୀମାନେ ପ୍ରଥମେ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଶ୍ଵାସଭାଜନ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ନିଜର ରାଜନୈତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆଗେଇ ନିଅନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ମାନବଗୋଷ୍ଠୀର ବିନା ସହଯୋଗ ଓ ସମର୍ଥନରେ କୌଣସି ଆତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଫଳବତୀ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ ବୋଲି ବିଶ୍ଵାସ କରାଯାଏ । ଏହା ପ୍ରତି ସତର୍କତା ଜରୁରୀ ଅଟେ ।

୫ | ଭାରତରେ ଆତଙ୍କବାଦର ସ୍ୱରୂପ ତର୍ଜମା କର |
Answer:
ଭାରତରେ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବରୁ ଠାବ କରାଯାଇପାରେ । ବଙ୍ଗଳାରେ ଅରବିନ୍ଦ ଘୋଷ, ଉପେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଦତ୍ତ, ବୀରେନ୍ଦ୍ର ଘୋଷ, ବାଘ ଯତୀନ୍, ଏସ୍.ଏନ୍. ରାୟ ଇତ୍ୟାଦି ଭାରତୀୟ ସ୍ଵାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସାମିଲ ହୋଇ ବୈପ୍ଳବିକ ଆନ୍ଦୋଳନ କରୁଥିଲେ । ଲାଲା ଲଜ୍‌ପତ୍ ରାୟ, ବାଳଗଙ୍ଗାଧର ତିଳକ, ବିପିନ ଚନ୍ଦ୍ର ପାଲ ଭାରତରେ ଚରମପନ୍ଥୀ ଆନ୍ଦୋନଳରେ ନେତୃତ୍ଵ ନେଇଥିଲେ । ପଞ୍ଜାବର ଭଗତ ସିଂହ ୧୯୨୫ ମସିହାରେ ନୌଜୱାନ ସଭା ଗଢ଼ି ଆତଙ୍କବାଦର ଦୃଢ଼ ପ୍ରଚାର କଲେ ଓ ବୋମା ବ୍ୟବହାରକୁ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ଦର୍ଶାଇଥିଲେ । ୧୯୧୧ ମସିହାରେ ଲାଲା ହରଦୟାଲ କାଲିଫର୍ଣ୍ଣିଆରେ ଘଦର ପାର୍ଟି ଓ ତାହାର ମୁଖପାତ୍ର ହିନ୍ଦୁସ୍ତାନ ଘଦର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି ବିଦେଶୀ ମାଟିରୁ ଆତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଚଳାଇଥିଲେ ।

ପୂର୍ବରୁ ଆମେରିକାରେ ତାରକନାଥ ଦାସ, ରାମନାଥ ପୁରୀ, ସନ୍ଥ ତେଜା ସିଂହ, ଭାଇ ପରମାନନ୍ଦ ମଧ୍ଯ ଅତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଆରମ୍ଭ କରିସାରିଥିଲେ । ଲାଠିମାଡ଼ରେ ଲାଲା ଲଜପତ୍ ରାୟଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁବେଳକୁ ଭଗତ ସିଂହ, ସୁଖଦେବ ଇତ୍ୟାଦି ଉଗ୍ରବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ତୀବ୍ର କରିଥିଲେ । ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶରେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଆଜାଦ୍ ମଧ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ସକ୍ରିୟ ସହଯୋଗ ଦେଲେ । ଉଗ୍ରବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ସାମିଲ ଥିବା ସମୟରେ ଭଗତ ସିଂହ, ସୁଖଦେବ, ରାଜଗୁରୁ ଆଦି ଶହୀଦ ହେଲେ । ନାଗାଲାଣ୍ଡରେ ନାଗା ଜାତୀୟ ପରିଷଦ ଲାଲଡେଙ୍ଗାଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ ମିଳେ ଜାତୀୟ ସାମ୍ମୁଖ୍ୟ ଗଠିତ ହୋଇ ଭାରତରୁ ଅଲଗା ହୋଇ ସ୍ଵାଧୀନ ରାଷ୍ଟ୍ର ଗଠନ ନିମନ୍ତେ ଉଗ୍ରବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଦରି ନେଲେ ।

ଆତଙ୍କବାଦ ବିଚ୍ଛିନ୍ନବାଦୀମାନଙ୍କ ଅସ୍ତ୍ରରେ ପରିଣତ ହେଲା । ପରବର୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ଆତଙ୍କବାଦ ନକ୍ସଲପନ୍ଥୀ ଓ ମାଓବାଦୀ ଗୋଷ୍ଠୀଦ୍ଵାରା କବଳିତ ହେଲା । ସୁଭାଷ ଘିସିଂଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ ଗୋଖାଁ ଜାତୀୟ ମୁକ୍ତି ସାମ୍ମୁଖ୍ୟ, ଆସାମରୁ ଅଣ- ଆସାମୀମାନଙ୍କୁ ତଡ଼ିବାପାଇଁ ଆସାମର ମିଳିତ ମୁକ୍ତି ସାମ୍ମୁଖ୍ୟ, ମଣିପୁରର ମୟାଙ୍ଗ (ବିଦେଶୀ) ମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନର ନମୁନା ଅଟେ । ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ତାମିଲନାଡୁରେ ସକ୍ରିୟ ଥିବା ଆତଙ୍କବାଦୀ ସଂଗଠନ ଏଲ୍.ଟି.ଟି.ଇ. ମାନବବୋମା ବିସ୍ଫୋରଣରେ ୧୯୯୧ ମସିହାରେ ପୂର୍ବତନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ରାଜୀବ ଗାନ୍ଧି ପ୍ରାଣ ହରାଇଥିଲେ । ୧୯୮୧ ମସିହାରେ ସନ୍ଥ କର୍ଣ୍ଣେଲ ସିଂହ ଭିନ୍ଦରଓ୍ବାଲେ ଖଲିସ୍ଥାନ ଆନ୍ଦୋଳନ କରି ଶିଖ୍ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ ଓ ଶିଖ୍ ମୌଳବାଦର ପ୍ରଚାର କରିବା ମାଧ୍ୟମରେ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ । ଜଗଜିତ୍ ସିଂହ ଚୌହାନ ଓ ଗଙ୍ଗାଧର ଧ୍ଵଲନ ଏହି ଖଲିସ୍ତାନୀ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ସମର୍ଥନ ଯୋଗାଇଲେ । ପଞ୍ଜାବର ମୁଖ୍ୟ ଆତଙ୍କବାଦୀ ସଂଗଠନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଛି ବଲ୍ ଖା, ଦଶମେଶ୍ ରେଜିମେଣ୍ଟ, ବାବର ଖାଲ୍‌ସା, ଖଲିସ୍ଥାନ ଲିବରେସନ ଫୋର୍ସ ଇତ୍ୟାଦି ସଂଗଠନ ।

ଭାରତର ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ଆତଙ୍କବାଦପ୍ରବଣ ଅଞ୍ଚଳ ହେଉଛି ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର | ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର ମୁକ୍ତି ସାମ୍ମୁଖ୍ୟ, ଜୈସ-ଇ-ମହମ୍ମଦ, ଲସ୍କର-ଇ-ତୋଇବା, ହିଜିବୁଲ ମୁଜାହିଦିନ୍ ଆଦି ଆତଙ୍କବାଦୀ ସଙ୍ଗଠନଗୁଡ଼ିକ ପାକିସ୍ତାନ ସହାୟତାରେ ଏହି ରାଜ୍ୟରେ ଆତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟ ଚଳାଉଛନ୍ତି । ପାକିସ୍ତାନ ସେମାନଙ୍କୁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର, ଗୁଳି, ବିସ୍ଫୋରକ ଦ୍ରବ୍ୟ, ଅର୍ଥ, ଯାନ୍ତ୍ରିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ତଥା ତାଲିମପ୍ରାପ୍ତ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଯୋଗାଇ ଭାରତରେ ଆତଙ୍କବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଯୋଗାଉଛି । ଭାରତରେ ସୀମାପାର ଆତଙ୍କବାଦ ତୀବ୍ର ରୂପ ନେବାରେ ଲାଗିଛି ।

ଆତଙ୍କବାଦର ଦମନ ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଆଇନର ବ୍ୟବସ୍ଥା:
୧୯୫୦ ମସିହାର ପ୍ରତିଷେଧମୂଳକ ଅଟକ ଆଇନ, ୧୯୭୧ ମସିହାରେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ନିରାପତ୍ତା ଆଇନ, ୧୯୮୭ ମସିହାରେ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ନିବାରଣ ଆଇନ, ୨୦୦୨ ମସିହାରେ ଆତଙ୍କବାଦ ନିବାରଣ ଆଇନ ଇତ୍ୟାଦି ଆଇନ ମାଧ୍ୟମରେ ଭାରତ ସରକାର କଠୋରଭାବେ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ଆତଙ୍କବାଦ ଓ ସୀମାପାର ଆତଙ୍କବାଦକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମରତ ଅଛନ୍ତି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଆତଙ୍କବାଦ କେବଳ ଦେଶୀୟ ସମସ୍ୟା ହୋଇ ରହିନାହିଁ; ବରଂ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଶାନ୍ତି ଓ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ।

୬| ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ମୁଖ୍ୟ ସମସ୍ୟା ବା ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଏବଂ ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ସାମ୍ବିଧାନିକ କୌଶଳ ଆଲୋଚନା କର ।
Answer:
ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ସମସ୍ୟା :
(୧) ଭାଷାଗତ ବିଭେଦତା (Linguism) : ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ବହୁ ଭାଷାର ଦେଶ ଭାରତର ଲୋକମାନେ ଭାଷାଭିଭିକ ରାଜ୍ୟ ଗଠନ ପାଇଁ ଦୃଢ଼ ଦାବି କଲେ । ମାତ୍ର ଏହା ଐକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିବ ବୋଲି ଚିନ୍ତାକରି ଭାରତ ସରକାର ଏହି ଦାବିକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ନଥିଲେ । ମାତ୍ର ୧୯୫୯ ମସିହାରେ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାଭାଷୀ ଲୋକଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶ ସୃଷ୍ଟି ହେବା ଫଳରେ ଅନ୍ୟ ଭାଷାଭାଷୀଙ୍କର ଦାବିକୁ ସରକାର ଏଡ଼ାଇ ଦେଇପାରିଲେ ନାହିଁ । ୧୯୫୯ ମସିହାରେ ବମ୍ବେ ରାଜ୍ୟର ବିଭାଜନ କରାଯାଇ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ଗୁଜରାଟ ପରି ଦୁଇଟି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କରାଗଲା । ଭାରତରେ ପ୍ରାୟ ୧୧୦ ଗୋଟି ବିଭିନ୍ନ ଭାଷା ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସାମ୍ବିଧାନର ଅଷ୍ଟମ ଅନୁସୂଚୀରେ ୧୫ଗୋଟି ଭାଷାକୁ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇ ସାମ୍ବିଧାନିକ ସ୍ବୀକୃତି ଦିଆଯାଇଛି ।

ଭାରତରେ ଏକ ସାଧାରଣ ସଂଯୋଗକାରୀ ଭାଷାର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ସାଧାରଣ ଭାଷାର ଆବଶ୍ୟକତା ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ । ସମ୍ବିଧାନରେ ହିନ୍ଦୀକୁ ସରକାରୀ ଭାଷା କରିବାପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅଣ-ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାଭାଷୀ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟମାନେ ଏହାର ଘୋର ବିରୋଧ କରୁଛନ୍ତି । ଭାଷାଗତ ବିଭେଦତା ଦୂର କରିବାପାଇଁ ପ୍ରଣୀତ ତ୍ରି-ଭାଷୀ ସୂତ୍ରକୁ ମଧ୍ୟ ରାଜ୍ୟମାନେ ଆନ୍ତରିକତାର ସହ ଗ୍ରହଣ କରି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁନାହାନ୍ତି ।

(୨) ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା (Communalism):
ବ୍ରିଟିଶ୍ ଶାସନର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ମଧ୍ୟ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ବିଭେଦତା ନଥୁଲା କିମ୍ବା ଏହା ଫଳରେ ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ସଦ୍‌ଭାବ ଓ ଶାନ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ବ୍ୟାହତ ହେଉ ନଥିଲା । ମାତ୍ର ନିଜ ଶାସନର ମୂଳଦୁଆ ଦୃଢ଼ କରିବାପାଇଁ ଏହାକୁ ଇଂରେଜ ସରକାର ଏକ ଅସ୍ତ୍ରରୂପେ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ବିଭେଦ ସୃଷ୍ଟିକରି ସେମାନେ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କଲେ । ବ୍ରିଟିଶ-ଭାରତ ୧୯୪୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଏହି ସଂପ୍ରଦାୟ ଭିତ୍ତିରେ ବିଭାଜିତ ହୋଇ ହିନ୍ଦୁ ଅନ୍ୟୁଷିତ ରାଜ୍ୟରୂପେ ଭାରତ ଓ ମୁସଲମାନ ଅତ୍ୟୁଷିତ ରାଜ୍ୟରୂପେ ପାକିସ୍ତାନ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।

ବିଭାଜନ ପରେ ଭାରତରେ ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ୮୪,୯୪ ପ୍ରତିଶତକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା ଓ ମୁସଲମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ୯.୯୩ ପ୍ରତିଶତକୁ କମି ଆସିଲା; ତଥାପି ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତଃଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ ଲାଗିରହିଲା ଓ ଦଙ୍ଗା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । କଂଗ୍ରେସ ଦଳ ଭାରତୀୟ ଜନସଂଘ ବା ଭାରତୀୟ ଜନତା ଦଳକୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାର ଉଦ୍ରେକ ପାଇଁ ଦାୟୀ କରୁଥିବାବେଳେ ବାସ୍ତବତଃ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜାତୀୟ ଦଳ ମଧ୍ୟ ନିଜର ରାଜନୈତିକ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ଏହି ମାଧ୍ୟମର ଆଶ୍ରୟ ନେଇଛନ୍ତି । ସବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଅସବର୍ଣ୍ଣ ମଧ୍ୟରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବା ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ବର୍ତ୍ତମାନ ଏକ ଗୁରୁତର ଆକାର ଧାରଣ କରି ଐକ୍ୟଭାବର ପ୍ରକାଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ।

(୩) ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ (Regionalism):
ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା କହିଲେ ଏକ ସଂପ୍ରଦାୟର ନିଜ ସଂପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଥ‌ିବା ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ପ୍ରୀତିକୁ ବୁଝାଇଥାଏ ଏବଂ ସେହିପରି ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ନିଜ ଦେଶ ତୁଳନାରେ ନିଜ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ଥିବା ଅଧିକ ମମତାକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଏକ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଘଟଣା ଅଟେ । ଦେଶର ଅନୁନ୍ନତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକୁ ଅବହେଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏବଂ ଏପରିକି ନିଜର ରାଜନୈତିକ ଅଭିଳାଷ ପୂରଣ କରିବାପାଇଁ ଜାତୀୟ ସ୍ତରର ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଆଞ୍ଚଳିକ ମନୋଭାବର ସୃଷ୍ଟି ଓ ସଞ୍ଚାର କରିଥା’ନ୍ତି । ପ୍ରଥମେ ତାମିଲନାଡୁରେ ଡି.ଏମ୍.କେ. ଦଳ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ବା ଦ୍ରାବିଡ଼ସ୍ଥାନ (Dravidsthan) ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଦାବି ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲା ।

ପଞ୍ଜାବରେ ଅକାଳୀ ‘ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଶିଖ୍ ରାଜ୍ୟ’ ବା ‘ଖଲିସ୍ଥାନ’ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଦାବି, ଆସାମର ମିଜୋ ପାର୍ବତ୍ୟ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ଦାବି, ଆସାମର ନାଗାମାନଙ୍କର ଫିଜୋ (Phizo) ଙ୍କ ନେତୃତ୍ବରେ ଏକ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ଦାର୍ଜିଲିଂ ଅଞ୍ଚଳରେ ଗୁର୍ଖାମାନଙ୍କର ଏକ ‘ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଗୁର୍ଖାଲ୍ୟାଣ୍ଡ’ ପାଇଁ ଦାବି, ପଞ୍ଜାବ ଓ ହରିଆଣା ମଧ୍ୟରେ ଚଣ୍ଡୀଗଡ଼କୁ ନେଇ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ବିବାଦ, କର୍ଣ୍ଣାଟକ ଓ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ମଧ୍ୟରେ ସୀମା ବିବାଦ ଇତ୍ୟାଦି ମାଧ୍ୟମରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଚରମ ପରିପ୍ରକାଶ ଘଟିଛି ଓ ଏହାର କୁ-ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

(୪) ଜାତିଗତ ବିଭେଦତା (Casteism) ସଭ୍ୟତାର ଉନ୍ନତି, ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରକୃତି ପରିବର୍ତ୍ତନ, ଯୋଗାଯୋଗ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉନ୍ନତି, ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର, ସାମାଜିକ ଓ ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ ଇତ୍ୟାଦି ସତ୍ତ୍ବେ ମଧ୍ୟ ଆଧୁନିକ ସମାଜରେ ଜାତିଗତ ବିଭେଦତାର ଫାଶରୁ ମଣିଷ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ ବୋଲି ଶ୍ରୀନିବାସ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ସ୍ଵାଧୀନ ଭାରତରେ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିକୁ ଭିଭିକରି ବା ଅସ୍ତ୍ରରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରି ନିର୍ବାଚନ ଜିତିବାର ପ୍ରୟାସ ପ୍ରାୟ ପ୍ରାତ୍ୟେକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ କରିଥା’ନ୍ତି; ଯାହା ଫଳରେ ନିର୍ବାଚକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଦ୍ବେଷ ମନୋଭାବ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ଜାତିଗତ କନ୍ଦଳ ଦେଖାଯାଏ ଏବଂ ଏହା ଫଳରେ ଐକ୍ୟ ମନୋଭାବ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ଓ ସଂହତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ଭାରତର ଭୋଟଦାତାମାନଙ୍କ ଭୋଟଦାନ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଅନେକ ପରିମାଣରେ ଏହି ଜାତିଗତ କାରଣରୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଉଛି ଓ ଏହାର କୁ-ପରିଣାମ ଜାତୀୟ ସଂହତି ଉପରେହିଁ ପଡୁଛି । ରଜନୀ କୋଠରୀ ଓ ମୋରିସ୍ ଜୋନ୍‌ସ ଏହି ଜାତିଗତ ପ୍ରଭାବ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିକୁ କବଳିତ କରିଛି ଓ ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ କରୁଛି ବୋଲି ଦୃଢ଼ମତ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି ।

ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ପଦକ୍ଷେପ :
୧୯୬୧ ମସିହାଠାରୁ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ଭାରତ ସରକାର ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରି ପ୍ରକାରର ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଛନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା (୧) ଆଇନଗତ ପଦକ୍ଷେପ (Legislative Measures), (୨) ଜାତୀୟ ସଂହତି (National Integration Conferences), ୩) ଜାତୀୟ ସଂହତି ପରିଷଦ ସ୍ଥାପନ (Establishment of National Integration Council) ଓ (୪) ଜାତୀୟ ସଂହତି ପାଇଁ ବେସରକାରୀ ସଙ୍ଗଠନ (Non-Official Organisation for National Integration).

(୧) ଆଇନଗତ ପଦକ୍ଷେପ (Legislative Measures):
୧୯୬୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଭାରତୀୟ ଦଣ୍ଡବିଧ୍ଵ ଆଇନ (Indian Penal Code) କୁ ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ପ୍ରଚାରକୁ ଏକ ଅପରାଧରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ଓ ଦଣ୍ଡସ୍ବରୂପ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ୩ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜେଲଦଣ୍ଡ ଦିଆଯିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ପୁନଶ୍ଚ ନିର୍ବାଚନ ଆଇନକୁ ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇ ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରଚାର ବା ଭୋଟ ସଂଗ୍ରହ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଜାତି, ସଂପ୍ରଦାୟ, ଭାଷା ବା ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ମନୋଭାବର ଆଶ୍ରୟ ନିଆଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ବୋଲି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ଏହି ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବିରୁଦ୍ଧାଚରଣ କରୁଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଭୋଟଦାନର ଅଧିକାରରୁ କିମ୍ବା ସଂସଦ ଓ ବିଧାନସଭାର ସଭ୍ୟପଦରୁ ବଞ୍ଚ କରିବାପାଇଁ ଦବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ।

(୨) ଜାତୀୟ ସଂହତି ସମ୍ମିଳନୀ (National Integration Conferences):
୧୯୬୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ତତ୍‌କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନେହେରୁଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ପ୍ରଥମ ଜାତୀୟ ସଂହତି ସମ୍ମିଳନୀ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ସମ୍ପର୍କରେ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯାଇଥିଲା । ପନଶ୍ଚ ୧୯୬୮ ମସିହା ଜନ ମାସରେ ଶ୍ରୀନଗଠାରେ ତତ୍‌କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧିଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାର ଦ୍ବିତୀୟ ସମ୍ମିଳନୀ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଓ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦକୁ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ପ୍ରଧାନ ଶତ୍ରୁ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ଏହାର ମୂଳୋତ୍ପାଟନ ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯିବ ବୋଲି ନିଷ୍ପତ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା |

(୩) ଜାତୀୟ ସଂହତି ପରିଷଦ (National Integration Council):
୧୯୬୧ ମସିହାରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ସମ୍ମିଳନୀର ପ୍ରସ୍ତାବ ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ କେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଵରାଷ୍ଟ୍ର ମନ୍ତ୍ରୀ, ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ, ରାଜନୈତିକ ଦଳର ୭ ଜଣ ନେତା, ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ଅନୁଦାନ ଆୟୋଗର ଅଧ୍ୟକ୍ଷ, ୨ ଜଣ ଶିକ୍ଷାବିତ୍, ତଫିସଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଓ ଉପଜାତିର କମିଶନର ଓ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ମନୋନୀତ ୭ ଜଣ ସଦସ୍ୟଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପରିଷଦ ଗଠନ କରାଗଲା । ଏହି ପରିଷଦ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଓ ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଶକ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂଚନା ଦେବାପାଇଁ ଯଥାକ୍ରମେ ଅଶୋକ ମେହେଟ୍ଟା ଓ ଶ୍ରୀ ସି.ପି. ରାମସ୍ଵାମୀ ଆୟାରଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଦୁଇଟି କମିଟି ନିଯୁକ୍ତ କରି ସେମାନଙ୍କର ସୁପାରିସ ଯଥା ସମୟରେ ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାକୁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶୀତଳ ଭଣ୍ଡାରରେ ସାଇତି ରଖାଯାଇଛି । ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ସଦ୍‌ଭାବ ଓ ଐକ୍ୟଭାବର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭ୍ରାତୃଭାବର ସଞ୍ଚଳନ ଇତ୍ୟାଦି ବିଭିନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଏହି ପରିଷଦ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଛି ।

୧୯୬୭ ମସିହାରେ ଏହି ପରିଷଦର ଦ୍ବିତୀୟ ବୈଠକରେ ସାତ ଦଫା କାର୍ଯ୍ୟପନ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ଗଣମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟବହାର, ସଂସ୍କୃତିର ଆଦାନପ୍ରଦାନ, ସଂଖ୍ୟାନ୍ୟୁନ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଭ୍ରାନ୍ତ ଧାରଣାର ମୂଳୋତ୍ପାଟନ, ଜାତୀୟ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରର ଆଧୁନିକତାର ଆଦର୍ଶ ପ୍ରଦାନ, ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ଚରମପନ୍ଥୀ ବା କ୍ରାନ୍ତିକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରତିରୋଧ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ମୁଖ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହିସାବରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଗଲା । ୧୯୮୦ ମସିହାରେ ଏହି ପରିଷଦର ତୃତୀୟ ବୈଠକରେ ବିଭିନ୍ନ କମିଶନ୍‌ର ଅଧକ୍ଷ ଓ ଶିଳ୍ପପତିମାନଙ୍କୁ ଏହି ପରିଷଦର ସଭ୍ୟଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା, ଜିଲ୍ଲାସ୍ତରରେ ସଂହତି କମିଟି ସ୍ଥାପନ କରାଯିବା ଓ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗାର କାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନୁଧ୍ୟାନ ପାଇଁ ଏସ୍.ବି.ଚୌହାନଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ କମିଟି ସ୍ଥାପନ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସ୍ତାବ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା । ୧୯୮୬ ମସିହା ଫେବୃୟାରୀ ମାସରେ ଏହି ପରିଷଦ ପୁନଃଗଠିତ ହୋଇ ଅପ୍ରେଲ୍ ମାସରେ ଏହି ନୂତନ ପରିଷଦର ଅଧୁବେଶନ ବସିଥିଲା । ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ସମସ୍ୟାର ଦୃଢ଼ ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ସୁପାରିସ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଜଗଜ୍ଜୀବନ ରାମ କମିଟି ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।

(୪) ଜାତୀୟ ସଂହତି ପାଇଁ ବେସରକାରୀ ସଙ୍ଗଠନ (Non-Official Organisation for National Integration) :

• ୧୯୭୦ ମସିହାରେ ଅହମ୍ମଦାବାଦର ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ପରେ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଜାତୀୟ ସମ୍ମିଳନୀ (National Convention) ଆହୂତ ହୋଇ ଏହି ଦଙ୍ଗା ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ୱୟଂସେବକ ସଂଘ (RSS) ଓ ମୁସଲମାନ ସଙ୍ଗଠନମାନଙ୍କୁ ଦାୟୀ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ଖାଁ ଅବଦୁଲ୍ ଗଫାର ଖାଁଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ସହ ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ (JP) ଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀରର ତତ୍‌କାଳୀନ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଶେଖ୍ ଅବ୍‌ଦୁଲ୍ଲାଙ୍କର ବରିଷ୍ଠ ଉପାଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ୧୯୭୦ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ‘ଇନ୍‌ସାନି ବିରାଦ୍‌’ (Insani Biradara) ନାମକ ଏକ ବେସରକାରୀ ସଙ୍ଗଠନ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ଦଙ୍ଗାଗ୍ରସ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ପୁନଃବସତିର ସୁଯୋଗ ଦେବା ଓ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ହିଂସାକାଣ୍ଡର ଉଦ୍ରେକ ଦିଗରେ ପ୍ରତିଶୋଧମୂଳକ ପଦକ୍ଷେପ ନେବାପାଇଁ ‘ଖୁଦାଇଖିଦ୍-ମତ୍କାର’ (Khudai Khidmatgar) ନାମରେ ଏକ ସ୍ଵେଚ୍ଛାସେବୀ ସଙ୍ଗଠନ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇଥିଲା ।
• ୧୯୭୦ ମସିହାରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର କଂଗ୍ରେସ ନେତା ସୁଭଦ୍ରା ଯୋଗୀଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ବିରୋଧୀ ସଙ୍ଗଠନ (Samparadayikta Virodhi Organisation) ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇ ସଂପ୍ରଦାୟିକତା ଶକ୍ତି ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଗ୍ରାମ କରିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଥିଲା । ଏହି ବେସରକାରୀ ସଙ୍ଗଠନ, ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ୱୟଂସେବକ ସଙ୍ଗଠନ, ଶିବସେନା, ଜାମାତ୍-ଇ-ଇସ୍‌ଲାମି, ଆନନ୍ଦ ମାର୍ଗ ଇତ୍ୟାଦିକୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ସଙ୍ଗଠନରୂପେ ଚିହ୍ନିତ କରିଥିଲା ଓ ଏହାକୁ ୧୯୭୪ ମସିହାରେ ଜାତୀୟ ଉନ୍ନୟନ ପରିଷଦ ମଧ୍ଯ ଅନୁମୋଦନ କରିଥିଲା ।
• ୧୯୭୭ ମସିହାରେ ଜନତା ସରକାରଙ୍କ ସମୟରେ ପ୍ରଥମେ ମିନୁ ମାସାନି ଓ ପରେ ଜଷ୍ଟିସ୍ ଆନ୍‌ସାରିଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ କମିଶନ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟପୂରଣ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।

ଜାତୀୟ ସଂହତି ହାସଲ ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ସୁପାରିସ :
ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏବଂ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା, ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଓ ଚରମପନ୍ଥୀ ଶକ୍ତି ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଗ୍ରାମ କରି ଜୟ ହାସଲ କରିବାପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖୂତ ସୁପାରିସଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ସଙ୍ଗଠନ ଓ ସମ୍ମିଳନୀଦ୍ଵାରା ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ କରାଯାଇଛି ।

• ଜାତୀୟ ସଂହତି ବିଷୟଟି ସୁ-ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ ।
• ଅର୍ଥନୈତିକ ବୈଷମ୍ୟ ଦୂର କରାଯିବା ଆବଶ୍ୟକ ।
• ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାରସାମ୍ୟ ରକ୍ଷା ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପ ନିଆଯିବା ଉଚିତ ।
• କ୍ଷମତାର ବିକେନ୍ଦ୍ରୀକରଣ କରାଯାଇ ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟର ରାଜନୈତିକ ଅଂଶଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ଅଧ‌ିକ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରାଯିବା ବିଧେୟ ।
• ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀର ସ୍ଵାର୍ଥର ସଂରକ୍ଷଣ ନିରାପତ୍ତା ପ୍ରଦାନ ।
• ବିଭିନ୍ନ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ବିନିମୟ ସୂତ୍ରର ପ୍ରୟୋଗ ଓ ମିଶ୍ରିତ ସଂସ୍କୃତି (Mixed Culture) ର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ ।
• ଗଣ ମାଧ୍ୟମର ଉପଯୁକ୍ତ ପ୍ରୟୋଗ ।
• ଅବହେଳିତ ଶ୍ରେଣୀର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଆଦର୍ଶର ସଫଳ ରୂପାୟନ ପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ ।
• ପ୍ରଚଳିତ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସଂସ୍କାର ଏବଂ ଅନ୍ଵେଷଣ ବା ଅନୁସନ୍ଧିତ୍ସା ପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ, ବୈଜ୍ଞାନିକ ମନୋବୃତ୍ତି ସଞ୍ଚାଳନ ଏବଂ ଜାତିଗଠନ (Nation-Building) ଚିନ୍ତାଧାରର ପ୍ରଦାନ ଇତ୍ୟାଦି ବିଭିନ୍ନ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ନୂତନ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରୟୋଗ ।
• ସଂଖ୍ୟାନ୍‌ନ ଗୋଷ୍ଠୀର ସ୍ଵାର୍ଥର ସଂରକ୍ଷଣ ସହ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାଷାକୁ ରାଜ୍ୟଭାଷାର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରଦାନ ।
• ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ପୁସ୍ତକ ଓ ପୁସ୍ତିକାର ବହୁଳ ପ୍ରକାଶନ ଓ ପ୍ରସାର ଇତ୍ୟାଦି ଫଳରେ ଐକ୍ୟ ମନୋଭାବର ପ୍ରଦାନ ।

ଜାତୀୟ ସଂହତି ଏକ ରାଜନୈତିକ ବିଷୟ ନୁହେଁ । ଜାତି-ଗଠନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂହତିର ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ମନୋବୈଜ୍ଞାନିକ ଦିଗପ୍ରତି ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇଛି । ସଂକୀଣ୍ଠିତାର ବଳୟ ଭିତରୁ ବାହାରି ଆସିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକ ଜାତୀୟ ମହାସୋତରେ ସାମିଲ ହୋଇପାରିବେ । ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବା ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ସ୍ଵାର୍ଥର ମୃର୍ତ୍ତିସ୍ତୁପ ଉପରେ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ପ୍ରାସାଦ ନିର୍ମିତ ହେବା ଉଚିତ । ଭାରତ ଏକ ବିଭିନ୍ନତାର ଦେଶ ଅଟେ । ଏଣୁ ଏହି ବିଭିନ୍ନତା ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟ ଭାବର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯିବାପାଇଁ ସ୍ଥିର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ଆନ୍ତରିକତାର ସହ ଏହାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରାଯିବା ବିଧେୟ ଅଟେ ।

୭ | ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ରକ୍ଷା ପାଇଁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ (Social Justice) ର ଭୂମିକା ତର୍ଜମା କର ।
Answer:
ଭାରତୀୟ ସମାଜ ବିଭିନ୍ନତାଭରା ଏକ ମୋଜାଇକ୍ ଚଟାଣ ଅଟେ । ଏହି ବିବିଧ ଉପାଦାନମାନଙ୍କୁ ଏକତା ସୂତ୍ରରେ ଆବଦ୍ଧ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁସବୁ ବିବିଧ ମାଧ୍ୟମ ରହିଛି ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ଅନ୍ୟତମ । ସମାଜରେ ବାସ କରୁଥିବା ଲୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଅଧିକାର ଓ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରିବାର ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ‘ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ’ କୁହାଯାଏ । ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ଲିଙ୍ଗ, ବାସସ୍ଥାନ, ଶିକ୍ଷାଗତ ଯୋଗ୍ୟତା, ସଂପରି ଆଦି ଭିଭିରେ ସୃଷ୍ଟ ମଣିଷକୃତ ଅସମାନତା ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନ ସାମାଜିକ ସୁଯୋଗ ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରଦାନ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ଏକ ଉଦାରବାଦୀ ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଶୋଷଣ, ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ବୈଷମ୍ୟ ଆଦି ଦୁର୍ବଳତାର ପ୍ରତିରୋଧକ ହିସାବରେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

ଏହା ଏପରି ଏକ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସୂଚିତ କରେ ଯେଉଁଠି ସମାନ ସ୍ଥିତିରେ ସମସ୍ତେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ବିକାଶ ପାଇଁ ସମାନ ସୁବିଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥା’ନ୍ତି । ଏହା ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ଓ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ଵୟ ରକ୍ଷା କରେ । ପି.ବି.ଗଜେନ୍ଦ୍ର ଗଡ଼କର୍‌ଙ୍କ ମତରେ, “ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଅର୍ଥ ଅସମାନତାର ବିଲୋପ ଓ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ସମାନ ସୁବିଧା ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ ।” ଏହାର ଗୁରୁତ୍ଵ ପ୍ରତିପାଦନ କରି କେ. ସୁବାରାଓ କହିଛନ୍ତି ଯେ, “ବୃହତ୍ତର ଅର୍ଥରେ ଏହା (ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ) ରାଜନୈତିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ଅସନ୍ତୁଳନ ଉଚ୍ଛେଦ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ । ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଅର୍ଥରେ, ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ଏକ ବାସ୍ତବ ସୁସନ୍ତୁଳିତ ସମାଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ସାହାଯ୍ୟ କରେ ।

ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନ ପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକୀୟ ସର୍ତ୍ତାବଳୀ :

• ଆଇନ ସମ୍ମୁଖରେ ସମାନତା ।
• ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଅଧିକାରର ଅନୁପସ୍ଥିତି !
• ବିଭେଦତା ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ସମସ୍ତ ମଣିଷକୃତ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ପ୍ରତିରୋଧ ।
• ଅନ୍ଧବିଶ୍ଵାସ ଓ ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାରମୁକ୍ତ ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ।
• ଜାତିପ୍ରଥାର ବିଲୋପ ସାଧନ
• ଗଣତାନ୍ତ୍ରିକ ଶାସନ ବ୍ୟବସ୍ଥା |
• ବ୍ୟକ୍ତିର ଅଧିକାର ଓ ସାମାଜିକ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ମଧ୍ୟରେ ସନ୍ତୁଳନ ରକ୍ଷା ।

ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ରକ୍ଷା ପାଇଁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା :
ଭାରତୀୟ ସମାଜ ଜାତି, ଧର୍ମ, ଭାଷା, ଲିଙ୍ଗ ଆଦି କାରଣରୁ ବିଭାଜିତ । ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା, ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଆଦି ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାରର ପ୍ରଚ଼ଳନ ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ଓ ସଂହତିର ମୂଳଭିଭିକୁ ଦୁର୍ବଳ କରୁଛି । ଏଥିପାଇଁ ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ସାମାଜିକ ସଂସ୍କାରକମାନେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାପାଇଁ ସାମାଜିକ କୁସଂସ୍କାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଲଢ଼େଇ କରିଥିଲେ । ଭାରତର ସ୍ଵାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମୂଳ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ହିସାବରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା, ସମାନତା, ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ତଥା ରାଜନୈତିକ ନ୍ୟାୟକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥାଏ । ଏହା ଯେ କୌଣସି ରାଷ୍ଟ୍ରର ଲୋକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଏକତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ଏକ ଜରୁରୀ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ । ଏହା ସାମାଜିକ ସଂହତିର ଭିଭି ଉପରେ ରାଜନୈତିକ ତଥା ଜାତୀୟ ସଂହତିକୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥାଏ । ଏହା ରାଷ୍ଟ୍ରଦ୍ଵାରା ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସୁବିଧାର ଉଚ୍ଛେଦ, ବ୍ୟକ୍ତିସ୍ଵାର୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ସାମାଜିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଏକ ଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ କରେ ଯାହା ଜାତୀୟ ସଂହତି ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାଏ ।

• ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ପ୍ରାକ୍‌କଥନରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଆଯାଇଛି ।
• ୧୫ ଧାରାରେ ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ଲିଙ୍ଗ କିମ୍ବା ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଆଧାରରେ ରାଷ୍ଟ୍ର କୌଣସି ନାଗରିକଙ୍କ ପ୍ରତି ଭେଦଭାବ ନୀତି ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ବାରଣ କରାଯାଇଛି ।
• ୧୬ ଧାରାରେ ଉପରୋକ୍ତ ଆଧାର ଭିଭିରେ କୌଣସି ଲୋକଙ୍କୁ କୌଣସି ସରକାରୀ ପଦବୀ କିମ୍ବା ଚାକିରିରୁ ବଞ୍ଚିତ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ ବୋଲି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।
• ୧୭ ଧାରାରେ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତା ନିବାରଣ କରାଯାଇଛି ।
• ୩୯ ଧାରା ବଳରେ ସମାନ କାମ ପାଇଁ ଉଭୟ ପୁରୁଷ ଓ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ସମାନ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ମଜୁରୀ ପ୍ରଦାନର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଛି ।
• ୩୯(କ) ଧାରା ବଳରେ ସମାନ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରଦାନର ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କାରଣରୁ ଅସମର୍ଥ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ମାଗଣା ଆଇନଗତ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ ପାଇଁ ରାଷ୍ଟ୍ରକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଛି ।
• ୪୨ ଧାରାରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରସୂତିକାଳନୀ ସୁବିଧା ଯୋଗାଇ ଦେବା, ୪୩ ଧାରାରେ ଶ୍ରମିକମାନଙ୍କୁ ଜୀବିକାନିର୍ବାହ ପାଇଁ ସର୍ବନିମ୍ନ ମଜୁରୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରଣୟନ ଓ ଅବସର ପ୍ରଦାନ, ୪୪ ଧାରାରେ ସମସ୍ତ ନାଗରିକଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ ଦେୱାନି ସଂହିତା ପ୍ରଣୟନ ଆଦି ମାଧ୍ୟମରେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ପାଇଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଛି ।
• ୪୫ ଧାରାରେ ରାଷ୍ଟ୍ରକୁ ୧୪ ବର୍ଷ ବୟସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଶିଶୁଙ୍କୁ ମାଗଣା ଓ ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ ପାଇଁ ଦିଆଯାଇଥିବା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକୁ ୨୦୦୨ ମସିହାର ୮୬ତମ ସମ୍ବିଧାନ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ବଳରେ ଧାରା ୨୧(କ)ରେ ମୌଳିକ ଅଧିକାର ରୂପରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଛି ।
• ୪୬ ଧାରାରେ ରାଷ୍ଟ୍ର ଆର୍ଥିକ ଦୁର୍ବଳବର୍ଗ ବିଶେଷ କରି ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି ଓ ଜନଜାତିଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଗତ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଵାର୍ଥରକ୍ଷା ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଯନ୍ ନେଇ ସେମାନଙ୍କୁ ସାମାଜିକ ଅନ୍ୟାୟ ଓ ଶୋଷଣରୁ ସୁରକ୍ଷା ଦେବା ନିମନ୍ତେ ରାଷ୍ଟ୍ର ଯବାନ୍ ହେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ।
• ଉପରୋକ୍ତ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଉଥିବାବେଳେ ‘ନିରାପତ୍ତାଭିଭିକ ବୈଷମ୍ୟ’ (Protective Discrimination) ବା ସଂରକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଧ୍ୟମରେ ସୀମିତ ସମୟ ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସୁବିଧା ଦେଇ ତଫସିଲ୍‌କ୍ତ ଜାତି ଓ ଉପଜାତିଙ୍କୁ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥରକ୍ଷାର ସୁଯୋଗ ଦିଆଯାଇଛି । ୩୩୦, ୩୩୨ ଧାରା ବଳରେ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଲୋକସଭା ଓ ବିଧାନସଭାରେ ଆସନ ସଂରକ୍ଷିତ ରହିଛି । ୨୪୩ ଧାରାରେ ପଞ୍ଚାୟତିରାଜ ଓ ପୌର ସ୍ୱାୟତ୍ତ ଶାସନ ସଂସ୍ଥାରେ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ-ତୃତୀୟାଂଶ ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷିତ ରହିଛି । ୧୬(୪) ଧାରାରେ ଅନୁନ୍ନତ ଶ୍ରେଣୀ ଓ ୩୩୫ ଧାରାରେ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଓ ଉପଜାତି ପାଇଁ ସରକାରୀ ଚାକିରିରେ ସଂରକ୍ଷଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରହିଛି ।

ଏଣୁ ସାମ୍ବିଧାନର ମୁଖବନ୍ଧ, ତୃତୀୟ ଖଣ୍ଡରେ ସ୍ଥାନିତ ମୌଳିକ ଅଧିକାରର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟବସ୍ଥା, ସମ୍ବିଧାନର ଚତୁର୍ଥ ଭାଗରେ ଥିବା ରାଷ୍ଟ୍ର ନିୟାମକ ତତ୍ତ୍ଵ ଆଦି ମାଧ୍ୟମରେ ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇଛି । ଏହା ସମସ୍ତପ୍ରକାର ମଣିଷକୃତ ବିଭେଦତା ଓ ସାମାଜିକ ଅସମାନତା ଦୂର କରି ଜାତୀୟ ସଂହତିର ମୂଳଭିଭିକୁ ଦୃଢ଼ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।

୮ | ଭାରତରେ ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନ (Economic Development) ବ୍ୟବସ୍ଥା କିପରି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେଉଛି ତାହା ତର୍ଜମା କର ।
Answer:
ସ୍ବାଧୀନତାପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ମୁଣ୍ଡପିଛା ସ୍ଵଳ୍ପ ଆୟ, ଅନୁନ୍ନତ ଓ ଅଣଉତ୍ପାଦନଶୀଳ କୃଷି, ନିରକ୍ଷରତା, ପୁଞ୍ଜିର ତୀବ୍ର ଅଭାବ, ବିଶାଳ ଜନସଂଖ୍ୟା, ବେକାରୀ ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୁରବସ୍ଥାଜନିତ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଶତକଡ଼ା ୮୫ ଭାଗରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଭାରତୀୟ ପୁରାତନ କୌଶଳର ପ୍ରୟୋଗରେ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଫଳରେ କଷିଭିତ୍ୟିକ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରାଜୀଣ୍ଣ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥିଲା । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରୁ ମକଳି ଭାରତୀୟ ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ଦୃଢ଼ ସାମାଜିକ ତଥା ଅର୍ଥନୈତିକ ଭିଭି ପ୍ରଦାନ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଯୋଜନାବଦ୍ଧ ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲା ।
ଯୋଜନାର ମୁଖ୍ୟ ଆଭିମୁଖ୍ୟ (Main Objectives of Planning) :

• ବିପର୍ଯ୍ୟସ୍ତ ଭାରତୀୟ ଅର୍ଥନୀତିର ପୁନର୍ଗଠନ ଓ ନବୀକରଣ ।
• କଷ୍ଟ ଅର୍ଜିତ ରାଜନୈତିକ ସ୍ଵାଧୀନତାକୁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ପ୍ରଦାନ ।
• ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମାଧ୍ୟମ ।
• ସୁନିୟନ୍ତ୍ରିତ ଓ ଦ୍ରୁତ ବିକାଶର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ।
• ରାଜନୈତିକ ଗଣତନ୍ତ୍ରକୁ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଗଣତନ୍ତ୍ରରେ ରୂପାନ୍ତରୀକରଣ ।
• ଉଭୟ ମାନବ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ସମ୍ବଳର ସଦୁପଯୋଗ ।
• ସମ୍ବଳ ଓ ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ବିଚାରକୁ ନେଇ ପ୍ରସ୍ତୁତ ତାଲିକାର କ୍ରମ ଅନୁଯାୟୀ ସାମାଜିକ ଓ ଆର୍ଥିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ ।
• ଜାତୀୟ ଆୟ ଓ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଧାରାବାହିକ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ।
• କୃଷି ଓ ଶିଳ୍ପର ବିକାଶ ମାଧ୍ୟମରେ ଅଧ୍ବକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି ଓ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତାଭାବର ବିକାଶ ।
• ସନ୍ତୁଳିତ ଆଞ୍ଚଳିକ ଉନ୍ନୟନ ମାଧ୍ୟମରେ ଦୃଢ଼ ସଂଘୀୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ସ୍ଥାପନ ଓ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ।
• ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅସମାନତା ହ୍ରାସ । ପୁଷ୍ଟିସାର ଖାଦ୍ୟ ଯୋଗାଣ, ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥାର ସଂପ୍ରାସାରଣ ଆଦି ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ |
• ସର୍ବାଧ‌ିକ କଲ୍ୟାଣସାଧନ ଦିଗରେ ପୁଞ୍ଜିର ସଠିକ୍ ଉପଯୋଗ ।

ଭାରତରେ ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନ ବ୍ୟବସ୍ଥା :
୧୯୫୧ ମସିହାରେ ଯୋଜନା ଆୟୋଗ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ମାଧ୍ୟମରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଆସୁଅଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଏକାଦଶ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି । ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି ।

• ଜାତୀୟ ଆୟରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି । ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୧୯୫୧-୧୯୫୭) ରେ ଶତକଡ଼ା ୪ ହାରରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଘଟି ନବମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଏହା ଶତକଡ଼ା ୭ ହାରରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଲକ୍ଷ୍ୟରଖୁ ବାସ୍ତବରେ ୫.୩ ଭାଗ ଅଭିବୃଦ୍ଧିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିପାରିଲା । ଦଶମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା (୨୦୦୨- ୨୦୦୭) ରେ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାର ଶତକଡ଼ା ୮ ହେବ ବୋଲି ଆଶା ରଖାଯାଇଥିଲା । ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ତୁରନ୍ତ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ବିଧେୟକ, କୋଇଲା ଜାତୀୟକରଣ ବିଧେୟକ, ଶକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂସ୍କାର ଆଦି ଗ୍ରହଣ ନିମନ୍ତେ ସୁପାରିସ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ଭାରତରେ ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଧାରାବାହିକଭାବେ ମୁଣ୍ଡପିଛା ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ପ୍ରଥମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାବେଳକୁ ଏହା ୪.୫% ରେ ପହଞ୍ଚିଲା । ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଭାରତରେ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନର ପରିଚାୟକ ଅଟେ ।
• ଭାରତର ଅର୍ଥନୀତି କୃଷିଭିଭିକ ହୋଇଥିବାରୁ ପ୍ରଥମ ଓ ତୃତୀୟ ଯୋଜନାରେ କୃଷି, ଜଳସେଚନ, ଖାଦ୍ୟଶସ୍ୟ ଉତ୍ପାଦନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ଵାବଲମ୍ବନଶୀଳ ହେବା ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇ କୃଷିର ବିକାଶ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି । ଉନ୍ନତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରଣାଳୀରେ କୃଷି ଉତ୍ପାଦନ ବୃଦ୍ଧି କରାଯାଇଛି ।
• ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ, ସମାନତାର ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି ଓ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଁ ବ୍ୟାପକ ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟିର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଚତୁର୍ଥ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ କରାଯାଇ ଅନେକ ସଫଳତା ହାସଲ କରାଯାଇ ପାରିଛି ।
• ଆମଦାନୀ ହ୍ରାସ କରିବା ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ତଥା ବୈଷୟିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳତାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବାର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନେଇ ଷଷ୍ଠ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ରୂପାୟନ ହୋଇଥିଲା; ଯାହା ସମସ୍ତ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନା ମଧ୍ୟରେ ଅଧିକ ସଫଳତା ହାସଲ କରିପାରିଥିଲା । ଏହା ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧିକରି ଜୀବନ ଧାରଣର ମାନ ଉନ୍ନତ କରିଥିଲା ।
• ସପ୍ତମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଉତ୍ପାଦନଭିଭିକ ନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରଶସ୍ତ କରାଯିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଓ ଉଚ୍ଚସ୍ତରୀୟ ସାମାଜିକ ସେବା ଯୋଗାଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବ୍ୟାପକ ସଫଳତା ହାସଲ କରି ମୋଟ ଉପରେ ଶତକଡ଼ା ୫ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାରର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରିଥିଲା । ପଞ୍ଚମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଦୂରୀକରଣ ଓ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ଅର୍ଥନୀତିର ଦୃଢ଼ ଭିଭିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇ ଅନେକ ସଫଳତା ମଧ୍ୟ ମିଳିଥିଲା ।
• ଗମନାଗମନ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ମାଧ୍ୟମର ଉନ୍ନତି ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନର ଅନ୍ୟତମ ପରିଚୟ ଅଟେ । ଅଷ୍ଟମ ପଞ୍ଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାରେ ଏହି ବିଭାଗର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖାଯାଇ ଅନେକ ସଫଳତା ହାସଲ କରାଯାଇଥିଲା ।
• ୧୫ ରୁ ୩୫ ବର୍ଷ ବୟସ ମଧ୍ୟରେ ଥ‌ିବା ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିରକ୍ଷରତା ଦୂରକରି ପ୍ରାଥମିକ ଶିକ୍ଷାକୁ ସାର୍ବଜନୀନ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଅଷ୍ଟମ ଯୋଜନା ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ବାସ୍ତବ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥିଲା ।
• ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ଉଦାରୀକରଣ, ଘରୋଇକରଣ ଓ ଜଗତୀକରଣ ନୀତିକୁ ନୂତନ ଅର୍ଥନୈତିକ ନୀତିର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନରୂପେ ସ୍ଵୀକୃତି ଦିଆଯାଇଛି । ଏହା ବାଣିଜ୍ୟରେ ନିଅଣ୍ଟିଆ ପରିସ୍ଥିତି ଦୂରକରି ଶସ୍ତା ଓ ଅଧିକ ଗୁଣାତ୍ମକ ମାନଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟ ଉପଭୋକ୍ତାକୁ ଯୋଗାଇ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧିରେ ସହାୟତା ଦେବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖୁଛି ।
• ଅନୁନ୍ନତ ଅଞ୍ଚଳର ବିକାଶ ଓ ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି, ଉପଜାତି ତଥା ଅନୁନ୍ନତ ଶ୍ରେଣୀର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ଆଞ୍ଚଳିକ ବୈଷମ୍ୟ ହ୍ରାସ ଓ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ କରାଯାଉଛି । ଯୋଜନା ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନୟନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ବାସ୍ତବ ମୂଲ୍ୟାୟନ କରାଗଲେ ଅଶାନୁରୂପ ଉନ୍ନୟନ ସମ୍ଭବ ହୋଇନଥିବାର ଚିତ୍ର ମିଳିଥାଏ । ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ବାସ୍ତବତା ମଧ୍ୟରେ ବୃହତ୍ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଯାଉଛି । ଯୋଜନାର ବିଫଳତା ପାଇଁ ଦୁର୍ବଳ ଓ ସୀମିତ ସଂଖ୍ୟକ କର୍ମଚାରୀ ନିୟୋଜନ, ସମୟ ଅବଧୂ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସ୍ଵଳ୍ପ, ବ୍ୟାପକ ଦୁର୍ନୀତି, ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଲାଭ ମନୋବୃତ୍ତିସଂପନ୍ନ, ପୁଞ୍ଜିବାଦୀ ଶିଳ୍ପପତି, ଧାର୍ମିକ ଓ ଜାତିଗତ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ, ନିରକ୍ଷରତା, କେନ୍ଦ୍ର-ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତଃ- ଦ୍ବନ୍ଦ୍ବ, ସମ୍ବଳର ଅସଦ୍ ଉପଯୋଗ, ଗୋଷ୍ଠୀ ଉନ୍ନୟନ ଯୋଜନାର ବିଫଳତା, ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ବୀତସ୍ପୃହ ମନୋଭାବ ଆଦି ବିବିଧ କାରଣକୁ ଦାୟୀ କରାଯାଇଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Economics Solutions Chapter 5 ଚାହିଦା Objective Questions.

CHSE Odisha 12th Class Economics Chapter 5 Objective Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତିସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

1. ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ଚାହିଦା ନିମ୍ନଲିଖ କାହା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ?
(A) ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଭର ଇଚ୍ଛା
(B) କ୍ରୟ ଶକ୍ତି
(C) ଅର୍ଥତ୍ୟାଗର ସମ୍ମତି
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

2. ସାଧାରଣତଃ ଚାହିଦା ରେଖା :
(A) ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(B) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(C) ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହୋଇଥାଏ
(D) ଆନୁଭୂମିକ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(A) ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ

3. ଭବିଷ୍ୟତରେ ଦରବୃଦ୍ଧି ଆଶା ଥଲେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ :
(A) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ
(B) ହ୍ରାସ ଘଟେ
(C) ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ
(D) ଶୂନ୍ଯ ହୁଏ
Answer:
(A) ବୃଦ୍ଧି ପାଏ

4. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉପାଦାନ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ?
(A) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍
(B) ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ
(C) ଜନସଂଖ୍ୟା
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ

5. ଦାମ୍ ଓ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ କି ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି?
(A) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ
(B) ପରୋକ୍ଷ
(C) ସମାନୁପାତିକ
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(B) ପରୋକ୍ଷ

6. ଚାହିଦା ପରିମାଣ ସହିତ ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଉପାଦାନ ସମ୍ପର୍କିତ?
(A) ଉପଭୋକ୍ତାଙ୍କ ଆୟ
(B) ଜନସଂଖ୍ୟା
(C) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍
(D) ସମ୍ପର୍କିତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍
Answer:
(C) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍

7. ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ଵାଭାବିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ ଶୂନ୍ଯ ହୋଇଥାଏ
(B) ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ
(C) ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(D) ଅସୀମ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(A) ଋଣାତ୍ମକ ହୋଇଥାଏ ଶୂନ୍ଯ ହୋଇଥାଏ

8. ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଥିତି-ସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ରେଖା :
(A) ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(B) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(C) ଉଲ୍ଲମ୍ବ
(D) ଆନୁଭୂମିକ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(D) ଆନୁଭୂମିକ ହୋଇଥାଏ

9. ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସହିତ ଚାହିଦା ପରିମାଣ :
(A) ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ
(B) ହ୍ରାସ ହୁଏ
(C) ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ

10. ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ରେଖା :
(A) ଆନୁଭୂମିକ ହୋଇଥାଏ
(B) ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହୋଇଥାଏ
(C) ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ
(D) ଆୟତାକାର ପରାବଳୟ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(D) ଆୟତାକାର ପରାବଳୟ ହୋଇଥାଏ

11. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ?
(A) ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି
(B) କୋଇଲା
(C) ଲୁହାପଥର
(D) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ
Answer:
(C) ଲୁହାପଥର

12. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧ୍ବକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ?
(A) ଚାଉଳ
(B) ଦିଆସିଲି
(C) ଟେଲିଭିଜନ
(D) ସାବୁନ
Answer:
(C) ଟେଲିଭିଜନ

13. ନିମ୍ନୋକ୍ତ କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ?
(A) ଦିଆସିଲି
(B) ଔଷଧ
(C) ଖବରକାଗଜ
(D) ଆଇସ୍‌କ୍ରିମ୍
Answer:
(D) ଆଇସ୍‌କ୍ରିମ୍

14. ଅଭ୍ୟାସଗତ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧ୍ଵ
(B) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍
(C) ଶୂନ୍ଯ
(D) ଏକ
Answer:
(B) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍

15. ଯଦି ଦର 10% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲାବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ 5% ହ୍ରାସ ଘଟେ, ତେବେ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଅଧ୍ଵ
(B) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍
(C) ଶୂନ୍ଯ
(D) ଏକ
Answer:
(B) ଅପେକ୍ଷାକୃତ କମ୍

16. ଚାହିଦା ରେଖା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ହେଲେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଶୂନ୍ଯ ହୁଏ
(B) ଏକରୁ ଅଧିକ ହୁଏ
(C) ଏକରୁ କମ୍ ହୁଏ
(D) ଏକ ହୁଏ
Answer:
(A) ଶୂନ୍ଯ ହୁଏ

17. ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା
(A) ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍
(B) ଦ୍ରବ୍ୟର ବିକଳ୍ପ ବ୍ୟବହାର
(C) ଦ୍ରବ୍ୟପାଇଁ ଦାମ୍ ଦେବାର ଇଚ୍ଛା
(D) ଉଭୟ (A) ଓ (B)
Answer:
(D) ଉଭୟ (A) ଓ (B)

18. ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ 10 ଟଙ୍କାରୁ 15 ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲାବେଳେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ଯଦି 50 ରୁ 20 କୁ ହ୍ରାସ ପାଏ, ତେବେ ଏହାର ଚାହିଦା :
(A) କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ
(B) ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ
(C) ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ

19. ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦା ରେଖା କିପରି ହୁଏ?
(A) ନିମ୍ନଗାମୀ
(B) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ
(C) ଆନୁଭୂମିକ
(D) ଉଲ୍ଲମ୍ବ
Answer:
(B) ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ

20. ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ସ୍ଥଳେ ଦର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକର ମୂଲ୍ୟ :
(A) ଶୂନ୍ୟ ହୋଇଥାଏ
(B) ଏକଠାରୁ ଅଧୂକ ହୋଇଥାଏ
(C) ଏକଠାରୁ କମ୍ ହୋଇଥାଏ
(D) ଅସୀମ ହୋଇଥାଏ
Answer:
(D) ଅସୀମ ହୋଇଥାଏ

21. ବିବିଧ ବ୍ୟବହାର ଥ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ
(B) କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ
(C) ଅସୀମ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(A) ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ

22. ଦରରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଯଦି ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ସମାନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ, ତେବେ ଦର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ମୂଲ୍ୟ :
(A) ଶୂନ୍ଯ ହୁଏ
(B) ଏକରୁ ଅଧିକ ହୁଏ
(C) ଏକ ହୁଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(C) ଏକ ହୁଏ

23. ଯେତେବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ, ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା :
(A) ଏକରୁ ଅଧିକ ହୁଏ
(B) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ
(C) ଏକରୁ କମ୍ ହୁଏ
(D) ଉପରୋକ୍ତ କୌଣସିଟି ନୁହେଁ
Answer:
(B) ଶୂନ୍ୟ ହୁଏ

24. ଚାହିଦା ସୂଚୀର ରେଖାଚିତ୍ରକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(A) ଯୋଗାଣ ବକ୍ରରେଖା
(B) ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖା
(C) ସରଳରେଖା
(D) ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା
Answer:
(B) ଚାହିଦା ବକ୍ରରେଖା

25. ଦ୍ରବ୍ୟର ବ୍ୟବହାର ବିବିଧ ହୋଇଥିଲେ ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ’ଣ ହୁଏ?
(A) କମ୍ ହୁଏ
(B) ଅଧ୍ଯକ ହୁଏ
(C) ସମାନ ରହେ
(D) ଶୂନ୍ଯ ହୁଏ
Answer:
(B) ଅଧ୍ଯକ ହୁଏ

26. ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଦର ଓ ତତ୍‌ସଂଲଗ୍ନ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ଯେଉଁ ତାଲିକାରେ ପ୍ରକାଶ କରାଯାଇଥାଏ, ତାହାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(A) ଚାହିଦା ବକ୍
(B) ଚାହିଦା ସୂତ୍ର
(C) ଯୋଗାଣ ସୂଚୀ
(D) ଚାହିଦା ସୂଚୀ
Answer:
(D) ଚାହିଦା ସୂଚୀ

27. ଏକ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟସମୂହର ଚାହିଦାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(A) ଆୟ ଚାହିଦା
(B) ଯୌଗିକ ଚାହିଦା
(C) ସମ୍ମିଳିତ ଚାହିଦା
(D) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା
Answer:
(C) ସମ୍ମିଳିତ ଚାହିଦା

28. କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅନ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଉପରେ ନିର୍ଭର ନ କଲେ ଏହାକୁ କେଉଁ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ?
(A) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା
(B) ପରୋକ୍ଷ ଚାହିଦା
(C) ଆୟ ଚାହିଦା
(D) ସମ୍ମିଳିତ ଚାହିଦା
Answer:
(A) ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଚାହିଦା

29. ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରରେ ‘ଫଳପ୍ରଦ ଇଚ୍ଛାକୁ’ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(A) ଚାହିଦା
(B) ଯୋଗାଣ
(C) ଆୟ ଚାହିଦା
(D) ସମ୍ମିଳିତ ଚାହିଦା
Answer:
(A) ଚାହିଦା

30. ଅଭିଳଷିତ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ରୟ କରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟ, ଦ୍ରବ୍ୟ ଲାଭ ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା, ଅର୍ଥତ୍ୟାଗ ପାଇଁ ସମ୍ମତିର ମିଶ୍ରଣକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ?
(A) ଚାହିଦା ସୂଚୀ
(B) ଯୋଗାଣ
(C) ଚାହିଦା
(D) ଯୋଗାଣ ସୂଚୀ
Answer:
(C) ଚାହିଦା

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

1. ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା___________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
କମ୍‌

2. ଦରବୃଦ୍ଧି ସହିତ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ସାଧାରଣତଃ ____________ ହୁଏ ।
Answer:
ହ୍ରାସ

3. ଦରବୃଦ୍ଧିର ଆଶଙ୍କା ଥିଲେ ଅଧ୍ଵ ଦରରେ ଚାହିଦା ପରିମାଣ ___________ ହୁଏ ।\
Answer:
ଅଧ‌ିକ

4. ଚା’ ଓ କଫିର ଚାହିଦାକୁ ___________ ଚାହିଦା କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ

5. ରିଫିଲ୍ଡ ଓ କଲମର ଚାହିଦାକୁ __________ ଚାହିଦା କହନ୍ତି ।
Answer:
ପରିପୂରକ

6. ଚା’ର ଦର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ କଫିର ଚାହିଦା ପରିମାଣ ___________ ହୁଏ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

7. ଜନସଂଖ୍ୟାରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦା _________ ପାଏ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

8. ରିଫିଲ୍ଡର ଦାମ୍ ଓ କଲମର ଚାହିଦା ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ _____________ ସମ୍ପର୍କ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।
Answer:
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ

9. ପ୍ରତିସ୍ଥାପନ ଦ୍ରବ୍ୟ ନିକଟରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ______________ ।
Answer:
ଅଧ୍ଵ

10. ଜଣେ ଛାତ୍ର ପାଇଁ ବହିର ଚାହିଦା ___________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
କମ୍

11. ଦିଆସିଲିର ଚାହିଦା ___________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
କମ୍

12. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା = \(\frac{ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଣତକଡ଼। ପରିବର୍ତ୍ତନ}{—}\)
Answer:
ଦରରେ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ

13. କୋଇଲାର ଚାହିଦା _________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
ଅଧ୍ଵ

14. ସିଗାରେଟ୍‌ର ଚାହିଦା _________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
କମ୍

15. ଏକ ଆନୁଭୂମିକ ଚାହିଦା ରେଖା, ଚାହିଦାର ________ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସୂଚିତ କରିଥାଏ ।
Answer:
∞(ଅସୀମ)

16. ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦର ଅପରିବର୍ତିତ ରହି ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟା ବୃଦ୍ଧି ହୁଏ, ତେବେ ଚାହିଦାର ___________ ହେବ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

17. ଅତି ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟକୁ __________ ଦ୍ରବ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଗିଫେନ୍

18. ସ୍ଥାୟୀ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା _________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଧ୍ଵ

19. ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଉପଭୋଗ ସ୍ଥଗିତ ରଖାଯାଇପାରେ, ତା’ର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା_________ ଅଟେ ।
Answer:
ଅଧ୍ଵ

20. ସାଧାରଣତଃ ଚାହିଦାରେଖା ବାମରୁ __________ କୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଡାହାଣ

21. ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖାର ଆକାର __________ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଆୟତାକାର ପରାବଳୟ

22. ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତିକୂଳ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା _______ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ହ୍ରାସ

23. ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ଲେଖା _________ କୁ ସ୍ଥାନଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଡାହାଣ

24. ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ସ୍ଥିର ରହି ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅନୁକୂଳ ଦିଗରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ ଏହାକୁ ଚାହିଦା ___________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ବୃଦ୍ଧି

25. ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ହେଲେ, ଉପଭୋକ୍ତା ଚାହିଦା ରେଖାର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନମୁଖୀ ଚଳନ କରିଥାଏ ଏବଂ ତାହାକୁ __________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚାହିଦା ପ୍ରସାରଣ

26. ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହି, ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ, ଉପଭୋକ୍ତା ଚାହିଦା ଲେଖାର ଡାହାଣରୁ ବାମକୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖୀ ଚଳନ କରିଥାଏ ଏବଂ ତାହାକୁ _________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚାହିଦା ସଂକୋଚନ

27. ଯଦି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ ହୋଇ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକର ପରିବର୍ତ୍ତନଦ୍ୱାରା ହୋଇଥାଏ, ତା’ହେଲେ ସେପରି ଅବସ୍ଥାକୁ __________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ

28. ଯଦି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା, ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନ ଅପରିବର୍ତିତ ରହିବାଦ୍ୱାରା ହୁଏ, ତା’ହେଲେ ସେପରି ଅବସ୍ଥାକୁ __________ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ।

C. ନିମ୍ନଲିଖ ଉକ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ଭୁଲ୍ କି ଠିକ୍ ଲେଖ । ରେଖାଙ୍କିତ ଅଂଶର ପରିବର୍ତ୍ତନ ନ କରି ଆବଶ୍ୟକ ସ୍ଥଳେ ସଂଶୋଧନ କର ।

1. ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।

2. ବିଳାସଦ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଅଟେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବିଳାସପ୍ରଦ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଅଟେ ।

3. ଦର ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

4. ଚାହିଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଚାହିଦା ରେଖାର ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଦୁରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ବିନ୍ଦୁକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୁଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଉପଭୋକ୍ତା ଗୋଟିଏ ଚାହିଦା ରେଖାରୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ଚାହିଦା ରେଖାକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୁଏ ।

5. ଏକକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ରେଖା ଉଲୟ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା ରେଖା ଉଲ୍ଲମ୍ବ ।

6. ତ୍ୟେକ ସ୍ଵାଭାବିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଧନାତ୍ମକ ହେବ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ଵାଭାବିକ ଦ୍ରବ୍ୟର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଋଣାତ୍ମକ ହେବ ।

7. ଗିଫେନ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନଗାମୀ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ରେଖା ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱଗାମୀ ।

8. ଲୁଣର ଚାହିଦା ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଲୁଣର ଚାହିଦା ଅସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।

9. ଅତ୍ୟଧିକ ଦରଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ଅଧ୍ବକ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଅତ୍ୟଧ୍ଵ ଦରଯୁକ୍ତ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ।

10. ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲେ ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

11. ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅଧୀନରେ ଚାହିଦାକୁ ଦାମ୍ର କାରଣ ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅଧୀନରେ ଦାମ୍‌ ଚାହିଦାର କାରଣ ରୂପେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

12. ପରିପୂରକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହାସ, ଦ୍ରବ୍ୟଟିର ଚାହିଦାରେ ହ୍ରାସ ଘଟାଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ପରିପୂରକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ, ଦ୍ରବ୍ୟଟିର ଚାହିଦାରେ ବୃଦ୍ଧି ଘଟାଇଥାଏ ।

13. ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନକୁ, ଦକ୍ଷିଣରୁ ବାମକୁ ଗତି କରିଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ରେଖା ନିମ୍ନକୁ, ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଗତି କରିଥାଏ ।

14. ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଗୋଟିଏ ଚାହିଦା ରେଖାରୁ ଅନ୍ୟ ରେଖାକୁ ଗତି ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥିବା ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେବଳ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଗୋଟିଏ ଚାହିଦା ରେଖାର ଏକ ବିନ୍ଦୁରୁ ଅନ୍ୟ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି ସମ୍ଭବ ହୋଇଥାଏ ।

15. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା, ଦାମ୍ ପ୍ରତି ଚାହିଦାର ସମ୍ବେଦନଶୀଳତାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରେ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

16. ଭୂମି ପ୍ରତି ଲମ୍ବ ଚାହିଦା ରେଖା ଅସୀମ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଭୂମି ପ୍ରତି ଲମ୍ବ ଚାହିଦା ରେଖା ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ।

17. ଚାହିଦା ରେଖା ଏକ ସରଳରେଖା ହେଲେ ଏହାର ନିମ୍ନ ବିନ୍ଦୁରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତ। ଅସୀମ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ରେଖା ଏକ ସରଳରେଖା ହେଲେ ଏହାର ନିମ୍ନ ବିନ୍ଦୁରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଶୂନ ଅଟେ ।

18. ଯଦି ଏକ ଚାହିଦା କମ୍ ସମୟ ବ୍ୟବଧାନରେ ବାରମ୍ବାର ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ, ତେବେ ତା’ର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

19. ଚାହିଦା ଲେଖା ସରଳରେଖା ହେଲେ ଏହାର ମଧ୍ୟ ବିନ୍ଦୁ ଓ ଊର୍ଦୁବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟରେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା । ଠାରୁ ଅଧିକ ।
Answer:
ଠିକ୍ ।

20. ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ତେବେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା 1 ଠାରୁ କମ୍ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଜ ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ, ତେବେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା । ଠାରୁ ଅଧିକ ।

21. ଯଦି ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ଅପରିବର୍ତିତ ରହେ, ତେବେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନମନୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଯଦି ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଜ ପରିମାଣ ଅପରିବର୍ତ୍ତିତ ରହେ, ତେବେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା । ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

22. ଦ୍ରବ୍ୟର ବିବିଧ ବ୍ୟବହାର ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ଅଟେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଦ୍ରବ୍ୟର ବିବିଧ ବ୍ୟବହାର ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧ୍ୟକ ଅଟେ ।

23. ସିଗାରେଟ୍‌ର ଚାହିଦା ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୁଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସିଗାରେଟ୍‌ର ଚାହିଦା କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ହୁଏ ।

24. ବିଦ୍ୟୁତ ଶକ୍ତିର ଚାହିଦା ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧ୍ଵ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବିଶିଷ୍ଟ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତିର ଚାହିଦା ଶିଳ୍ପକ୍ଷେତ୍ରରେ କମ୍ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ବିଶିଷ୍ଟ ।

25. ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକ ଚାହିଦା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ରେଖା ଆନୁଭୂମିକ ହୋଇଥାଏ ।

26. କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ ବୃଦ୍ଧି ହେଲେ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧିହେଲେ, ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ହ୍ରାସ ପାଏ ।

27. ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ଅନୁସାରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ଓ ଚାହିଦାର ପରିମାଣ ମଧ୍ଯରେ ପରୋକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି ।

28. ଦ୍ରବ୍ୟ ପାଇଁ ଅଭିଳାଷ ଓ କ୍ରୟ କ୍ଷମତା ଏକାଠି ହେଲେ ଚାହିଦା ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ।
Answer:
ଠିକ୍

29. ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଆୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଏ ।

30. ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ଚାହିଦା ରେଖା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥା’ନ୍ତି ।
Answer:
ଭୁଲ୍ ।
ଠିକ୍ – ଚାହିଦା ସୂଚୀ ଓ ଚାହିଦା ଲେଖା ସମାନ ତଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଥା’ନ୍ତି ।

D. ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଉତ୍ତର ଦିଅ ।

1. ଚାହିଦା କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝ ?
Answer:
ଚାହିଦା କହିଲେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତିର ଇଚ୍ଛା ସହିତ କ୍ରୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ଅର୍ଥତ୍ୟାଗର ସମ୍ମତିକୁ ବୁଝାଏ ।

2. ଅଭାବ ଓ ଚାହିଦା ମଧ୍ଯରେ ସମ୍ପର୍କ କ’ଣ ?
Answer:
ଅଭାବ ସହିତ କ୍ରୟ ସାମର୍ଥ୍ୟ ଏବଂ ଅର୍ଥତ୍ୟାଗ ଲାଗି ସମ୍ମତି ଯୋଗହେଲେ ଚାହିଦା ହେବ ।

3. ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର ରହି ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦା କିପରି ପ୍ରଭାବିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥିର ରହି ଆୟର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ଘଟେ ।

4. କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟି କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇଥାଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିସ୍ଥାପକ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟି କୌଣସି ଏକ ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାରେ ହ୍ରାସ ଘଟିଥାଏ ।

5. ଚାହିଦା ଏବଂ ଦାମ୍ ମଧ୍ଯରେ କେଉଁଭଳି ଗତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ?
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ର, ଚାହିଦା ଏବଂ ଦାମ୍ ମଧ୍ୟରେ ବିପରୀତ ଗତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ।

6. ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ସାରଣୀକ ଉପସ୍ଥାପନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଚାହିଦା ସୂତ୍ରର ସାରଣୀକ ଉପସ୍ଥାପନକୁ ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ କୁହାଯାଏ ।

7. ଚାହିଦା ରେଖାର ଗତି କିପରି ?
Answer:
ଚାହିଦା ରେଖାର ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନାଭିମୁଖୀ ଅଟେ ।

8. ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର ସତ୍ୟ କି ?
Answer:
ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ରରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯାଏ ।

9. ଚାହିଦା-ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହେବାର ଗୋଟିଏ କାରଣ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଚାହିଦା ରେଖା ବାମରୁ ଡାହାଣକୁ ନିମ୍ନଗାମୀ ହେବାର ଏକ କାରଣ ହେଲା, କ୍ରମ ହ୍ରାସମାନ ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତା ସୂତ୍ରର ପ୍ରଭାବ ।

10. ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ବଜାର ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ?
Answer:
ବ୍ୟକ୍ତି ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀ, ବଜାର ଚାହିଦା ଅନୁସୂଚୀର ଏକ ଅଂଶବିଶେଷ ।

11. କେଉଁ ଉପାଦାନର ପ୍ରଭାବରେ ଚାହିଦା ସଙ୍କୁଚିତ ଓ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ?
Answer:
କେବଳ ଦାମ୍ର ପ୍ରଭାବରେ ଚାହିଦା ସଙ୍କୁଚିତ ଓ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ।

12. ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ କେଉଁ କାରଣରୁ ସଙ୍ଗଠିତ ହୁଏ ?
Answer:
ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଚାହିଦାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରୁଥ‌ିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସିଟିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଚାହିଦାର ବୃଦ୍ଧି ବା ହ୍ରାସ ଘଟାଇଥାଏ ।

13. ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଚାହିଦା ରେଖାର ଏକ ବିନ୍ଦୁରୁ ସେହି ରେଖାର ଅନ୍ୟ ଏକ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିବାକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଚାହିଦା ରେଖାର ଏକ ବିନ୍ଦୁରୁ ସେହି ରେଖାର ଅନ୍ୟ ଏକ ବିନ୍ଦୁକୁ ଗତି କରିବାକୁ ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଚାହିଦାର ସଙ୍କୋଚନ ବା ପ୍ରସାରଣ କୁହାଯାଏ ।

14. ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅନ୍ୟକୌଣସି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ କ’ଣ କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅନ୍ୟକୌଣସି ଉପାଦାନର ପରିବର୍ତ୍ତନ ଯୋଗୁଁ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଚାହିଦାର ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।

15. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ମାପ କରିବାର ସୂତ୍ରଟି ଲେଖ ।
Answer:
ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା = \(\frac{ଚାହିଦା ପରିମାଣରେ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ}{ଦରରେ ଶତକଡ଼ା ପରିବର୍ତ୍ତନ}\)

16. ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କହିଲେ ଚାହିଦାର ଦାମ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତି ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ଅବସ୍ଥାର ବିଶ୍ଳେଷଣକୁ ବୁଝାଏ ।

17. ଚାହିଦାର କେତେବେଳେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନମନୀୟ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପ ତା ଦେଖାଯାଏ ?
Answer:
ଚାହିଦା ଯେତେବେଳେ ଦାମ୍‌ର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରତି ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ନୁହେଁ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନମନୀୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

18. ଚାହିଦାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନମନୀୟ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କେତେ ?
Answer:
ଚାହିଦାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନମନୀୟ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଶୂନ୍ୟ (e_d = 0) ଅଟେ ।

19. କେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ । ଠାରୁ ଅଧ‌ିକ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦାମ୍ର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଠାରୁ ଚାହିଦାର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଅଧ୍ଯକ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା 1 ଠାରୁ ଅଧିକ ହୁଏ ।

20. 10% ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟି ଚାହିଦାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ 8% ଘଟିଲେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ କେଉଁ ପ୍ରକାରର ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯେହେତୁ ଦାମ୍‌ର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନଠାରୁ ଚାହିଦାର ଆନୁପାତିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କମ୍ ଅଟେ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା 1 ଠାରୁ କମ୍ (e_d < 1) ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

21. ଚାହିଦାର ଅସୀମ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କ’ଣ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦାମ୍‌ ସାମାନ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଚାହିଦା ଅସୀମ ହୋଇଥାଏ, ଏହାକୁ ଚାହିଦାର ଅସୀମ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା (e_d = ∞) କୁହାଯାଏ ।

22. କେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ 1 ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଉଭୟ ଦାମ୍ ଏବଂ ଚାହିଦାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମାନୁପାତିକ ହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

23. ଯେତେବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କେତେ ?
Answer:
ଯେତେବେଳେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍‌ରେ ହ୍ରାସ ବା ବୃଦ୍ଧି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା । ସଙ୍ଗେ ସମାନ ।

24. ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ଦରର ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ କମେ ଓ ଦରର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବଢ଼େ, ତେବେ ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ?
Answer:
ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ଦରର ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ କମେ ଓ ଦରର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ବଢ଼େ, ତେବେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଏକଠାରୁ କମ୍ ।

25. ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ବଢ଼େ ଓ ଦାମ୍‌ର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ କମେ, ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତାକୁ କ’ଣ ବୋଲି କୁହାଯାଏ?
Answer:
ଯଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଖର୍ଚ୍ଚ ପରିମାଣ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ଘଟିଲେ ବଢ଼େ ଓ ଦାମ୍‌ର ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ କମେ, ତେବେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଏକଠାରୁ କମ୍ ।

26. ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ?
Answer:
ଅତ୍ୟାବଶ୍ୟକ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ।

27. ପ୍ରତିସ୍ଥାପନକ୍ଷମ ଦ୍ରବ୍ୟ ଚା’ ଓ କଫି ସ୍ଥଳେ କୌଣସିଟିର ଦର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ?
Answer:
ପ୍ରତିସ୍ଥାପନକ୍ଷମ ଦ୍ରବ୍ୟ ଚା’ ଓ କଫି ସ୍ଥଳେ କୌଣସିଟିର ଦର ପରିବର୍ଭନ ହେଲେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧ୍ୟକ ହୋଇଥାଏ ।

28. ବିବିଧ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ?
Answer:
ବିବିଧ ବ୍ୟବହାରକ୍ଷମ ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା ଅଧ୍ଵ ହୋଇଥାଏ ।

29. ଦ୍ରବ୍ୟର ଅତି ଉଚ୍ଚ ଦର ବା ଅତି କମ୍ ଦର ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ପ୍ରକାଶ କରାଯାଏ ?
Answer:
ଦ୍ରବ୍ୟର ଅତି ଉଚ୍ଚ ଦର ବା ଅତି କମ୍ ଦର ସ୍ଥଳେ ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

30. ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଆୟର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶ ବ୍ୟୟ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ହୁଏ ?
Answer:
ଯଦି କୌଣସି ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଆୟର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଂଶ ବ୍ୟୟ ହୋଇଥାଏ, ତେବେ ଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରତି ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

31. ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତାର ଦ୍ରୁତ ହ୍ରାସ୍ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କିପରି ?
Answer:
ଯେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ ସ୍ଥଳେ ସୀମାନ୍ତ ଉପଯୋଗିତାର ଦ୍ରୁତ ହ୍ରାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ, ସେହି ଦ୍ରବ୍ୟର ଚାହିଦାର ସ୍ଥିତିସ୍ଥାପକତା କମ୍ ହୋଇଥାଏ ।

32. ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ ଓ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦାର ସଂକୋଚନ ଓ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଘଟିଥାଏ।

33. କେଉଁ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରି ନଥାଏ ?
Answer:
ଗିଫେନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟ ବା ନିକୃଷ୍ଟ ଦ୍ରବ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚାହିଦା ସୂତ୍ର କାର୍ଯ୍ୟ କରି ନଥାଏ ।

34. ହୀରାର ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଏହାର ଚାହିଦା କ’ଣ ହୁଏ ?
Answer:
ହୀରାର ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଏହାର ଚାହିଦା ବୃଦ୍ଧି ପାଏ ।

35. ଚାହିଦାର ସଙ୍କୋଚନ ଓ ସମ୍ପ୍ରସାରଣ କହିଲେ କ’ଣ ବୁଝାଏ ?
Answer:
ଅପରିବର୍ତ୍ତନୀୟ ପରିସ୍ଥିତିରେ ଦ୍ରବ୍ୟର ଦାମ୍ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଲେ ଚାହିଦା ସଙ୍କୋଚନ ଓ ଦାମ୍ ହ୍ରାସ ପାଇଲେ ଚାହିଦାର ସମ୍ପ୍ରସାରଣ ଘଟିଥାଏ ।

Odisha State Board CHSE Odisha Class 12 Political Science Solutions Chapter 5 ଜାତି ଗଠନରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ Objective & Short Answer Questions.

CHSE Odisha 12th Class Political Science Chapter 5 Objective & Short Answer Questions in Odia Medium

ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଓ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ଚାରୋଟି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟରୁ ଠିକ୍ ଉତ୍ତରଟି ବାଛି ଲେଖ ।

୧ । ଇଂରେଜ ଶାସନ ସମୟର ‘ବିଭାଜନ ଓ ଶାସନ’ (Divide and Rule) ନୀତି _______________ ର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି ।
(i) ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା
(ii) ସମାଜବାଦ
(iii) ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ
(iv) ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ
Answer:
(iii) ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ

୨ । _______________ ଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତରେ ‘ଜାତି’(Caste) ଏକ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଅଟେ ।
(i) ଗାଦି
(ii) ବିନୋବା ଭାବେ
(iii) ଜବାହାରଲାଲ୍ ନେହେରୁ
(iv) ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ
Answer:
(iv) ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣ

୩ । ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦ (Separatism) ________________ ର ଚରମ ରୂପ ଅଟେ ।
(i) ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ
(ii) ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷବାଦ
(iii) ଜାତୀୟ ସଂହତି
(iv) ଜାତୀୟତାବାଦ
Answer:
(i) ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ

୪ । ଭାରତ ଏକ ବହୁବାଦୀ ସମାଜ (Pluralistic Society) ହୋଇଥିବାରୁ ଏଠାରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଓ ଜାତୀୟତାବାଦ ____________ ହେବା ଉଚିତ ।
(i) ସହଯୋଗୀ ବା ପରିପୂରକ
(ii) ବିରୋଧୀ
(iii) ବୀତସ୍ପୃହ
(iv) ଶତ୍ରୁ
Answer:
(i) ସହଯୋଗୀ ବା ପରିପୂରକ

୫ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଓ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା _______________ ଏକତା ପ୍ରତି ଏକ ବିପଦ ଅଟେ ।
(i) ଆର୍ନ୍ତଜାତୀୟ
(ii) ଜାତୀୟ
(iii) ଧାର୍ମିକ
(iv) ସାମାଜିକ
Answer:
(ii) ଜାତୀୟ

୬ । ନାସ୍ତିସୂଚକ ଅର୍ଥରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ______________
(i) ନିଜ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ଅତ୍ୟଧକ ଦୁର୍ବଳତା
(ii) ନିଜ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରତି ପ୍ରେମ
(iii) ନିଜ ଅଞ୍ଚଳରେ ବସତି ସ୍ଥାପନ
(iv) ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ଆଞ୍ଚଳିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ଅଧ‌ିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ
Answer:
(iv) ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ଆଞ୍ଚଳିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ବ ଆରୋପ

୭ । ଜାତିବାଦ ଏକ ________________ ।
(i) କୁ- ଆବଶ୍ୟକତା
(ii) ସାମାଜିକ ମନ୍ଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା
(iii) ପ୍ରାକୃତିକ ବିଷୟ
(iv) ନୈତିକ ମନ୍ଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା
Answer:
(ii) ସାମାଜିକ ମନ୍ଦ ବ୍ୟବସ୍ଥା

୮ । ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରତିରୋଧ ପାଇଁ କ’ଣ ଆବଶ୍ୟକ ?
(i) ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର
(ii) ଜାତୀୟ ସଂହତିର ବିକାଶ
(iii) ଦ୍ରୁତ ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନତି
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ

୯ । ଜାତିବାଦକୁ କେଉଁ ଉପାୟରେ ପ୍ରତିରୋଧ କରାଯାଇ ପାରିବ ?
(i) ଆଇନଗତ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ
(ii) ଧାର୍ମିକ ସଂସ୍କାର
(iii) ଉତ୍ତମ ପାରିବାରିକ ସଂପର୍କ
(iv) ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାବାଦ ଓ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର
Answer:
(iv) ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାବାଦ ଓ ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର

୧୦ । ସମାଜରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦକୁ କିଏ ଉତ୍ସାହିତ କରେ ?
(i) ଇତିହାସର ସାଂପ୍ରଦାୟୀକରଣ
(ii) ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୀତି,
(iii) ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଚିନ୍ତାଧାରା
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ
Answer:
(iv) ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଉପାଦାନ

୧୧ । ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦକୁ କିଏ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିପାରିବ ?
(i) ସରକାର
(ii) ସାମରିକ ବିଭାଗ
(iii) ଜନସାଧାରଣ
(iv) ପୋଲିସ
Answer:
(iii) ଜନସାଧାରଣ

B. ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ ପୂରଣ କର ।

୧ । ‘ଜାତି’ (Nation) ଶବ୍ଦଟି ଲାଟିନ ଶବ୍ଦ _______________ ରୁ ଆସିଛି ।
Answer:
ନେସିଓ (Natio)

୨ । ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ସଂପୃକ୍ତ ଅଧ୍ବବାସୀଙ୍କ ଅହେତୁକ ଅନୁରକ୍ତିକୁ _______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ

୩ । ‘ଭୂମିପୁତ୍ର ତତ୍ତ୍ବ’ _______________ ବାଦର ଏକ ପରିପ୍ରକାଶ ।
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ

୪ । ଗୋଟିଏ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ବା ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟ ଅନ୍ୟ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ପ୍ରତି ଘୃଣାଭାବ ବା ଅସହିଷ୍ଣୁତା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ______________ କୁହାଯାଏ ।
Answer:
ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ

୫ | _________________ ବାଦକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବାପାଇଁ ଭାରତକୁ ଏକ ଧର୍ମ ନିପେକ୍ଷ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି ।
Answer:
ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା

୬ | ___________________ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଦ୍ବାରା ଜାତିଆଣାବାଦର ବିଲୋପ ଘଟିଥାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ

୭ | ସତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟ-ପାହ୍ୟା ଦାବି _______________ ର ଏକ ଉଦାହରଣ ।
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ

୮ । ଭାରତ ସମ୍ବିଧାନର _______________ ଧାରାରେ ଜାତିଆଣଭାବର ବିଲୋପ ପାଇଁ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାକୁ ବିଲୋପ କରାଯାଇଛି ।
Answer:
୧୭

୯ । ସ୍ଥାନ ସଂରକ୍ଷଣଦ୍ବାରା _________________ ନ୍ୟାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହୋଇଥାଏ ।
Answer:
ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ

୧୦। ଖଲିସ୍ଥାନ ଆନ୍ଦୋଳନ ଭାରତରେ ________________ ଓ ________________ କୁ ପ୍ରକାଶିତ କରିଥାଏ ।
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ; ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ

C. ଭ୍ରମ ସଂଶୋଧନ କର ।

୧ | ପଞ୍ଜାବରେ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ଦମନ କରିବାପାଇଁ ୧୯୮୪ ମସିହାରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧି ସର୍ଜିକାଲ ଅପରେସନ୍ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
Answer:
ପଞ୍ଜାବରେ ଆତଙ୍କବାଦକୁ ଦମନ କରିବାପାଇଁ ୧୯୮୪ ମସିହାରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ଅପରେସନ୍ ବ୍ଲାଷ୍ଟାର ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।

୨ । ପଞ୍ଜାବରେ ଉଲ୍‌ଫା ଆତଙ୍କବାଦ ଦେଖାଯାଇଥିଲା ।
Answer:
ଆସାମରେ ଉଲ୍‌ଫା ଆତଙ୍କବାଦ ଦେଖାଯାଇଥିଲା ।

୩ । ୧୯୬୭ ମସିହାରେ ନକ୍ସଲବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ କାଶ୍ମୀରରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ।
Answer:
୧୯୬୭ ମସିହାରେ ନକ୍ସଲବାଦୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ।

୪ | ଭାରତ ସମ୍ବିଧାନର ୪୪ତମ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ପ୍ରସ୍ତାବନାରେ ‘ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ’ ଶବ୍ଦକୁ ସଂଯୋଗ କରିଛି ।
Answer:
ଭାରତ ସମ୍ବିଧାନର ୪୨ତମ ସଂଶୋଧନ ଆଇନ ପ୍ରସ୍ତାବନାରେ ‘ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷ’ ଶବ୍ଦକୁ ସଂଯୋଗ କରିଛି। ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆୟୋଗ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

୫ | ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆୟୋଗ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।
Answer:
ରାଜ୍ୟ ପୁନର୍ଗଠନ ଆୟୋଗ ୧୯୫୬ ମସିହାରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

୬ | ଜାତୀୟ ସଂହତି ପରିଷଦ ପ୍ରଥମେ ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା |
Answer:
ଜାତୀୟ ସଂହତି ପରିଷଦ ପ୍ରଥମେ ୧୯୬୧ ମସିହାରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।

୭ । ହିନ୍ଦୀକୁ ରାଷ୍ଟ୍ରଭାଷାରୂପେ ବିରୋଧ କରି ଭାରତର ଉତ୍ତର ଭାଗରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା |
Answer:
ହିନ୍ଦୀକୁ ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାଷାରୂପେ ବିରୋଧ କରି ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ହୋଇଥିଲା ।

D. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଗୋଟିଏ ବାକ୍ୟରେ ଲେଖ ।

୧। ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କ’ଣ ?
Answer:
ମହାଜାତୀୟ ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାରୁ ଦୂରେଇ ଯାଇ, ତାହାକୁ ବିରୋଧ କରି କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଅତ୍ୟଧିକ ଭଲ ପାଇବା ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳ ପ୍ରତି ଅସହିଷ୍ଣୁ ଓ ବିଦ୍ବେଷୀ ହେବାକୁ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ ।

୨। ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ବରୂପ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପ ହେଲା –

• ବିଚ୍ଛିନ୍ନତା ପାଇଁ ଦାବି
• ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ରାଜ୍ୟପାହ୍ୟା ଦାବି
• ପୂର୍ବ ରାଜ୍ୟପାହ୍ୟା ଦାବି
• ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ ବିବାଦ
• ଭାଷାଗତ ବିବାଦ
• ଭୂମିପୁତ୍ର ନୀତି ଇତ୍ୟାଦି

୩ । ଜାତିବାଦ କ’ଣ ?
Answer:
ଉଗ୍ର ଜାତିପ୍ରୀତି ଓ ଅନ୍ୟ ଜାତି ପ୍ରତି ତୁଳନାତ୍ମକ ବିଦ୍ବେଷଜନିତ ଚେତନାକୁ ଜାତିଆଣ ଭାବ କୁହାଯାଏ । ମୂଳତଃ ଏହା ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ନୀତିରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଓ ଜଟିଳ ହୋଇପଡ଼ିଲା ।

୪। ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ କ’ଣ ?
Answer:
ଅନ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ବିଦ୍ବେଷ, ବିରୋଧାଭାସ, ହିଂସା କିମ୍ବା ଶତ୍ରୁତା ପ୍ରକାଶ କରିବା ଅଥବା ତାହାର କ୍ଷତିସାଧନ କରିବାକୁ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ମୁଖ୍ୟତଃ ଧର୍ମ-ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ଅଟେ |

ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍ତରମୂଳକ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର
A. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଦୁଇଟି / ତିନୋଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।

୧ । ଜାତୀୟ ସଂହତିର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ କ’ଣ ?
Answer:
ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ନିରକ୍ଷରତା, ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ, ଭାଷାଗତ ବିଭେଦତା, ଜାତିଆଣଭାବ, ଦୁର୍ନୀତି ଆଦି ଜାତୀୟ ସଂହତିର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଅଟେ ।

୨। ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତି କ୍ଷେତ୍ରରେ କିପରି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରେ ?
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ, ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଵାର୍ଥଯୁକ୍ତ ଆଞ୍ଚଳିକ ଦଳ ସୃଷ୍ଟି କରିବା, ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ ଏବଂ କେନ୍ଦ୍ର-ରାଜ୍ୟ ବିବାଦକୁ ଘନୀଭୂତ କରିବା, ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସମର୍ଥନ ଓ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବା ଆଦି କୁପ୍ରଭାବର ଜନ୍ମଦାତା ଅଟେ ଯାହା ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ ।

୩ । ଭାରତରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଦର୍ଶାଅ ।
Answer:
ଭାରତରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ କାରଣଗୁଡ଼ିକ ହେଲା –

• ବିକୃତ ମାନସିକତା
• ତୁଷ୍ଟୀକରଣ ରାଜନୀତି
• ଇତିହାସର ସାଂପ୍ରଦାୟୀକରଣ
• ଅର୍ଥନୈତିକ ଅନଗ୍ରସରତା
• ଧର୍ମାନ୍ଧତା
• ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଳ ଓ ସଙ୍ଗଠନ
• ହିନ୍ଦୁ ଉଗ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରବାଦ
• ପାରସ୍ପରିକ ଅବିଶ୍ବାସ ଓ ଭୟ

୪। ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରତିରୋଧ ପାଇଁ କେଉଁ କେଉଁ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ଆବଶ୍ୟକ ?
Answer:
ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରତିରୋଧ ପାଇଁ ନିମ୍ନଲିଖୁ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ଉଚିତ –

• ଶିକ୍ଷାର ପ୍ରସାର
• ଦେଶର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଞ୍ଚଳର ସନ୍ତୁଳିତ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ
• ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ନୀତିକୁ ଜୀବନଧାରା ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିବା
• ଜାତୀୟ ସଂହତି ରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂଯତ ଓ ନିରପେକ୍ଷ ଗଣମାଧ୍ୟମର ଭୂମିକା
• ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଅଧିକ ସ୍ଵାୟତ୍ତତା ପ୍ରଦାନ
• ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ ବିବାଦର ସରଳ ଓ ତ୍ଵରିତ ବୁଝାମଣାଭିଭିକ ସମାଧାନ

୫ । ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିର ଭୂମିକା କ’ଣ ?
Answer:
ଜାତି ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଉପାଦାନ ଅଟେ । ରାଜନୈତିକ ଦଳମାନେ ନିର୍ବାଚନରେ ପ୍ରାର୍ଥୀ ଚୟନ କଲାବେଳେ, ନିର୍ବାଚନ ପ୍ରଚାର ସମୟରେ ଭୋଟଦାତାଙ୍କର ଭୋଟଦାନର ବ୍ୟବହାରକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିବାପାଇଁ, ରାଜନୈତିକ ନେତ୍ର ସୃଷ୍ଟି ତଥା ନିଷ୍ପଭିଗ୍ରହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିବା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ଉପାଦାନର ଉପଯୋଗ କରିଥା’ନ୍ତି ।

୬ । ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ଏକ ମାନସିକ ରୋଗ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦିଅ ।
Answer:
ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଓ ଉଗ୍ର ବିଚାରଧାରାରୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଜନ୍ମ ନେଇଥାଏ । ଏଣୁ ଏହା ଏକ ମାନସିକ ରୋଗ ଯାହାକି ମଣିଷର ବୁଦ୍ଧି, ବିବେକ ଓ ଯୁକ୍ତିଶୀଳତାକୁ ନଷ୍ଟ କରି ଘୃଣା, ହିଂସା ଓ ହତ୍ୟାର ବିଭୀଷିକା ସୃଷ୍ଟି କରେ ।

୭। ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପ କ’’ଣ ?
Answer:
ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପ ରହିଛି; ଯଥା –

• ଧାର୍ମିକ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ
• ଭାଷାଗତ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ
• ଆଞ୍ଚଳିକ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବଦ ଇତ୍ୟାଦି

B. ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପାଞ୍ଚଟି / ଛଅଟି ବାକ୍ୟରେ ଦିଅ ।

୧। ଭାରତରେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତି ଉପରେ କିପରି ପ୍ରଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ?
Answer:
ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରତିବନ୍ଧକରୂପେ ଆଞ୍ଚଳିକତାବାଦର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି । ଏହାର ପ୍ରଭାବକୁ ନିମ୍ନମତେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ –

• ଏହା ବିଚ୍ଛିନ୍ନତାବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ଭାରତର ଐକ୍ୟ ଓ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟିକରି ହିଂସାତ୍ମକ ଆନ୍ଦୋଳନ ମାଧ୍ୟମରେ କେତେକ ଅଞ୍ଚଳ ଭାରତଠାରୁ ପୃଥକ୍ ହୋଇ ସ୍ଵାଧୀନ ରାଷ୍ଟ୍ରରୂପେ ନିଜର ପରିଚୟ ଜାହିର କରିବାକୁ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି ।
• ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ଗୁରୁତ୍ଵ ନଦେଇ ରାଜ୍ୟମାନେ ଅଧିକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ରତା ବା ଅଧିକାର (Autonomy) ଦାବି କରିଥା’ନ୍ତି ।
• ଞ୍ଚଳିକ ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଇ ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥସହ ମୂଲଚାଲ କରୁଥିବା ଆଞ୍ଚଳିକ ରାଜନୈତିକ ଦଳର ଜନ୍ମ ଓ ସ୍ଥିତି ଦୃଢ଼ ହେଉଛି ।
• ଆସାମ ଆନ୍ଦୋଳନ, ଗୁର୍ଖାଲ୍ୟାଣ୍ଡ ଆନ୍ଦୋଳନ, ଅକାଳୀଦଳର ଖଲିସ୍ଥାନ ଆନ୍ଦୋଳନ, ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆଦି ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନ ମାଧ୍ୟମରେ ଆଞ୍ଚଳିକ ସ୍ଵାର୍ଥସାଧନ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦିଆଯାଇ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଉଛି ।
• ଆଞ୍ଚଳିକ ତାରତମ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ଆନ୍ତଃ-ରାଜ୍ୟ ବିବାଦ ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତି ପ୍ରତିବନ୍ଧକରୂପେ କରାଯାଉଛି ।

୨ । ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ କିପରି ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ?
Answer:
ଡି.ଇ. ସ୍ମିଥ୍ଙ୍କ ମତରେ, ‘ଏକ ଧାର୍ମିକ ଗୋଷ୍ଠୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ, ସ୍ବାର୍ଥପର, ବିଭାଜନକାରୀ, ଉଗ୍ରବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସୃଷ୍ଟିହେଲେ ତାହାକୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା (Communalism) କୁହାଯାଏ । ଭାରତରେ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଧାର୍ମିକ ସ୍ଵାଧୀନତା ସହ ବସବାସ କରୁଥିବାରୁ ଏବଂ ବ୍ରିଟିଶ୍ ସରକାର ଧର୍ମ ଭିଭିରେ ‘ବିଭାଜନ ଓ ଶାସନ’ (Divide and Rule) ନୀତିକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିଥିବାରୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାର ପ୍ରବାହ ଭାରତରେ ଦ୍ରୁତ ହୋଇଛି । ଧାର୍ମିକ ମୌଳିକତାବାଦ (Religious Fundamentalism) ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ଓ ସଂହତି ପ୍ରତି ବଡ଼ ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତି କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିମ୍ନଲିଖୂତଭାବେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି –

• ନିଜ ସ୍ବାର୍ଥର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଜାତୀୟ ସଂହତି ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ଵ ଦେଉନାହାନ୍ତି ।
• ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ୍ ଜନକଲ୍ୟାଣ ସଂଘ, ଜାମାତ-ଇ-ଇସ୍‌ଲାମି, ଶିଖ୍ ଫୋରମ୍, ଶିବସେନା, ବିଶ୍ବ ହିନ୍ଦୁ ପରିଷଦ ଆଦି ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକ ଚାପଗୋଷ୍ଠୀ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ହାସଲ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛନ୍ତି ।
• ଏହା ବିଭିନ୍ନ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ପୃଥକୀକରଣ (Alienation) ମନୋଭାବ ଜାଗ୍ରତ କରି ଏବଂ ଗୋଟିଏ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକମାନେ ଅନ୍ୟାୟ ଓ ଅସାମ୍ୟର ଶିକାର ହେଉଥ‌ିବାର ଚିନ୍ତାଧାରା ପ୍ରସାର କରି ଜାତୀୟ ମହାସ୍ରୋତରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସାମିଲ ହେବାରୁ ବାରଣ କରିଥାଏ । ପଞ୍ଜାବ, ଜାମ୍ମୁ ଓ କାଶ୍ମୀର ଓ ଉତ୍ତର- ପୂର୍ବାଞ୍ଚଳ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଏହିଭଳି ଚିନ୍ତାଧାରାର ଦ୍ରୁତ ପ୍ରସାର ଦେଖୁବାକୁ ମିଳୁଛି ।
• ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ବିଦ୍ବେଷ ଓ ଅସହନଶୀଳତା ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ସୃଷ୍ଟି କରି ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି । ୧୯୯୦ ଓ ୧୯୯୨ ମସିହାକୁ ଭାରତରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ସଂଘର୍ଷର ବର୍ଷ ବୋଲି
• ନିର୍ବାଚନରେ ଧାର୍ମିକ ସଂପ୍ରଦାୟର ପ୍ରଭାବ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି । ବିଭିନ୍ନ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ନିଜର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ସ୍ବାର୍ଥ ପାଇଁ ଜାତୀୟ ସ୍ୱାର୍ଥକୁ ଜଳାଞ୍ଜଳି ଦେଇ ଧର୍ମକୁ ଭୋଟ ରାଜନୀତିର ଅନ୍ୟତମ ଅସ୍ତ୍ରରୂପେ ପ୍ରୟୋଗ କରୁଛନ୍ତି ।

୩ । ଭାରତରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ଉପରେ ଜାତିଭେଦ (Casteism) ର ପ୍ରଭାବ କ’ଣ ?
Answer:
ଭାରତରେ ଜାତିପ୍ରଥାର ସ୍ଥିତି ଓ ପ୍ରଭାବ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ । ଜାତିପ୍ରଥାର ବିଲୋପ ସାଧନ ପାଇଁ ସାମ୍ବିଧାନିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗଭୀର ଏବଂ ଗଣତନ୍ତ୍ର ଓ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତି ମାରାତ୍ମକ । ଡ. ଆମ୍ବେଦକରଙ୍କ ମତରେ, ଭାରତରେ ଜାତି ବ୍ୟବସ୍ଥା କେବଳ ଶ୍ରମ ବିଭାଜନ ନୁହେଁ ଶ୍ରମିକର ବିଭାଜନ ନୀତି ଉପରେ ଆଧାରିତ ଅଟେ ।” ଭାରତରେ ଅନୁନ୍ନତ ଶ୍ରେଣୀ ଅମାନବିକ ବ୍ୟବହାରର ଶିକାର ହେବା ଏବଂ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟତାର କୁପରିଣାମର ବିକାଶ ଏହି ଜାତିପ୍ରଥାର ଅବଦାନ ଅଟେ, ଯାହା ଜାତିଗତ ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟି କରି ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି ।

ଜୟପ୍ରକାଶ ନାରାୟଣଙ୍କ ଭାଷାରେ, “ ଭାରତରେ ଜାତି ହେଉଛି ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ।” ଡି.ଏମ୍.କେ, ଆନ୍ନା. ଡି.ଏମ୍.କେ. ଆଦି ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଜାତିଭିଭିକ ଅଟେ । ଏହି ଦଳଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ଭୋଟ ରାଜନୀତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୋଟିଏ ଜାତିର ସ୍ଵାର୍ଥ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ସେମାନେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରୁଛନ୍ତି । ହରିୟାନାରେ ଅହିର୍ ଓ ଜାଠ୍, ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ମରହଟ୍ଟା, ତାମିଲନାଡୁରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଓ ଅଣ-ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶରେ କାମା ଓ ରେଡ୍ଡୀ, କର୍ଣ୍ଣାଟକରେ ଲିଙ୍ଗାୟତ ଓ ଓକ୍‌ଲିଙ୍ଗାୟତ୍, ରାଜସ୍ଥାନରେ ରାଜପୁତ୍ ଓ ଜାଠ୍ ଆଦିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷମତା ପାଇଁ ଜାତିଭିତ୍ତିକ ସଂଘର୍ଷ ଲାଗିଥିବାରୁ ଏହା ଜାତୀୟ ସଂହତି ପାଇଁ ଶୁଭଙ୍କର ନୁହେଁ |

ଭାରତ ସମ୍ବିଧାନରେ ଜାତିଭିଭିକ ସଂରକ୍ଷଣ ନୀତିକୁ ସ୍ବୀକୃତି ଦିଆଯାଇଥିବାରୁ ଭାରତୀୟ ରାଜନୀତିରେ ଜାତିବାଦର କୁ-ପ୍ରଭାବ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରୁଛି । ୧୯୯୦, ୧୯୯୧ ଓ ୧୯୯୪ ମସିହାରେ ମଣ୍ଡଳ କମିଶନର ସୁପାରିସ ବିରୋଧରେ ଛାତ୍ର ଆନ୍ଦୋଳନ ତୀବ୍ରତର ହୋଇ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତି ଜାତିବାଦର ବିପଦକୁ ସୂଚିତ କରିଥିଲା । ତଫସିଲଭୁକ୍ତ ଜାତି ଫେଡେରେସନ୍, ଜାଠ୍ ସଭା, ରାମଗର୍‌ହିଆ ସଭା ଆଦି ଜାତିଭିତ୍ତିକ ଚାପଗୋଷ୍ଠୀ ଜାତିବାଦକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଜାତୀୟ ଐକ୍ୟକୁ ବିପନ୍ନ କରୁଛନ୍ତି । ସରକାରଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ ଜାତିକୁ ତୁଷ୍ଟୀକରଣ ନୀତିକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଛି । ନିର୍ବାଚନ ଓ ଭୋଟଦାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଜାତିର ପ୍ରଭାବ ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିବାରେ ଲାଗିଛି । ଏହା ଜାତୀୟ ସଂହତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସ୍ପୃହଣୀୟ ନୁହେଁ |

୪। ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ଉପରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍ପଣୀ ଲେଖ ।
Answer:
ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଓ ଅଯୌକ୍ତିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଭାରତର ସାମାଜିକ ବହୁବାଦ (Social Pluralism) କୁ ସ୍ବାର୍ଥପର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ଦିଗରେ ବ୍ୟବହାର କରାଗଲେ ତାହାକୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ କୁହାଯାଏ । ଧାର୍ମିକ ମୌଳବାଦ ଓ ଧର୍ମାନ୍ଧତା ନୀତି, ଦାରିଦ୍ର୍ୟ, ଅଶିକ୍ଷତା, ଅଜ୍ଞତା, ନିରକ୍ଷରତା ଆଦିର କୁପ୍ରଭାବ, ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ଓ ଗୋଷ୍ଠୀର ଉପସ୍ଥିତି ଆଦି କାରଣରୁ ଭାରତରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦର ପ୍ରସାର ଘଟୁଛି । ଏହା ଏକ ମାନସିକ ରୋଗ ହୋଇଥିବାରୁ ଉତ୍ତମ ଶିକ୍ଷା ବ୍ୟବସ୍ଥା, ସମସ୍ତଙ୍କର ଅର୍ଥନୈତିକ ଉନ୍ନତି, ପ୍ରଶାସନିକ ଦାୟିତ୍ବବୋଧ ସୃଷ୍ଟି ଆଦି ମାଧ୍ୟମରେ ଏହାକୁ ପ୍ରତିରୋଧ କରାଯାଇ ପାରିବ ।

୫ । ଜାତିବାଦ ଉପରେ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଟିପ୍ପଣୀ ଲେଖ ।
Answer:
ଭାରତରେ ଜାତିବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ରୂପେ ନିମ୍ନଲିଖତ କାରଣରୁ ଉଭା ହୋଇଛି –

• ଜାତିଆଣଭାବ ଜାତିଗତ ସ୍ଵାର୍ଥ ଓ ଏକତା ସୃଷ୍ଟି କରେ ଯାହା ଗୋଟିଏ ଜାତିର ଅନ୍ୟଜାତି ପ୍ରତି ବିଦ୍ବେଷଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଫଳରେ ଜାତୀୟ ଏକତା ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ।
• ଜାତିଆଣ ରାଜନୀତି ଜାତୀୟ ସ୍ଵାର୍ଥକୁ ବଳି ଦେଉଥ‌ିବାରୁ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ପରିପନ୍ଥୀ ଅଟେ ।
• ଜାତିଆଣଭାବ ଜାତି-ଜାତି ମଧ୍ୟରେ ହିଂସା ଓ ସଂଘର୍ଷ ସୃଷ୍ଟି କରି ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ସଂହତିର ଭିଭିକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିଦିଏ ।
• ଅନେକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତି ଭୋଟ ବ୍ୟାଙ୍କ ଗଠନ କରନ୍ତି ଓ ସରକାର ଗଠନରେ ମଧ୍ୟ ଜାତିର ପ୍ରଭାବ ରହିଥାଏ ଯାହା ଜାତୀୟ ସଂହତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ ।
• ଜାତି ଭିଭିରେ ନେତୃତ୍ବ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥ‌ିବାରୁ ଏହି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣମନା ନେତାଗଣ ଜାତୀୟ ନେତୃତ୍ବ ଗ୍ରହଣ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ଯାହାଫଳରେ ଜାତୀୟ ସଂହତି ରକ୍ଷା ହୋଇପାରେ ନାହିଁ ।

C. ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ ।

୧। ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାବାଦ ଓ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ
Answer:
ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାର ଅର୍ଥ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ଧର୍ମର ଅନୁପସ୍ଥିତି, ସମସ୍ତ ଧର୍ମର ସମାନତା ଓ କୌଣସି ବିଭେଦତାଶୂନ୍ୟ ପରିବେଶରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ ଧାର୍ମିକ ସ୍ଵାଧୀନତାର ଉପସ୍ଥିତି । ଭାରତରେ ଧାର୍ମିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ବହୁବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତିର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ ପାଇଁ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତାବାଦକୁ ନୀତି ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରିଛି ସ୍ଵାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତି ସମୟରେ ଭାରତରେ ଘଟିଥିବା ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା ଭାରତୀୟ ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ଧର୍ମ ନିରପେକ୍ଷତାବାଦକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯିବାର ଅନ୍ୟତମ ମୁଖ୍ୟ କାରଣ ଅଟେ ।

ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ, ସାଂପ୍ରଦାୟିକତବାଦ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ତଥା ଉଗ୍ର ଚିନ୍ତାଧାରାରୁ ଜନ୍ମ ନେଇଥାଏ । ଏହା ଏପରି ଏକ ମାନସିକ ବ୍ୟାଧ ଯାହା ବ୍ୟକ୍ତିର ଯୁକ୍ତିଶୀଳତା, ବୁଦ୍ଧି ଓ ବିବେକର ହତ୍ୟା କରି ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ଘୃଣା, ହିଂସା ଓ ବିଦ୍ବେଷଭାବ ଜାଗ୍ରତ କରିଥାଏ । ଭାରତୀୟ ସାମାଜିକ ବହୁବାଦକୁ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଓ ସ୍ବାର୍ଥପର ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ଏହି ପ୍ରକାର ବିଭାଜନ ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଉପାଦାନ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇଛି । ଏହା ଭାରତରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଧାର୍ମିକ ଓ ଭାଷାଗତ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାରୂପରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଛି । ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ଦଙ୍ଗା, ହିଂସାଭାବ ବା ଆତଙ୍କବାଦ ଭାରତୀୟ ରାଜନୈତିକ ପରିବେଶକୁ କଳୁଷିତ କରୁଛି । ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାବାଦ ଜାତୀୟ ସଂହତି ପଥରେ ଏକ ବୃହତ୍ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ଅଟେ ।